Ag innse Sgeulachd na h-Alba - Society of Antiquaries of Scotland

...Aig Cladh Hallain ‘s dòcha gun robh nadaoine airson sinnsirean samhlachaila chruthachadh - ìomhaigheanspioradail air an dèanamh an-àirde,dha-rìribh, le mòran phàirteanden fheadhainn a bh’ airbàsachadh......CHA ROBH AIR FHÀGAIL ACH CNÀMHAN.ACH THA SGEULACHD AIG CNÀMHAN RI INNSE...AM FAODAR GU BHEILEAR AIR A’ CHIAD CHUIRPSHUAINICHTE SAN ROINN EÒRPA A LORG?...THAGed a tha iad còrr air 3,500 bliadhna a dh’aois tha iad air an gleidheadhann an deagh staid.ScARFCNÀIMHICH FIR IS MNATHA AIR AN CÀRADH TAOBH RI TAOBH AIR BÒRDSGRÙDAIDH OBAIR-LAINN.Tha na cuirp air an leudachadh gun làn mheud ach cha b’ ann mar seo afhuaras iad.Nuair a chaidh an cladhach an toiseach a-mach à talamh gainmhich feurachCladh Hallain ann an Uibhist a Deas, bha an glùinean air an tarraing suas gumbroillich, is an gàirdeanan a’ greimeachadh an luirgeanan. Sa bhad, thuig nah-arceòlaichean gun robh iad air rudeigin fìor annasach a lorg. ‘S iongantachmura deach na cnàimhnich a shuidheachadh mar seo a dh’aona ghnothaich,‘s dòcha le bhith air an nasgadh gu dlùth no air an suaineadh le bannan nostrapan leathair. Cha robh na h-arceòlaichean air cuirp suainte mar seofhaicinn roimhe ann am Breatainn.Am faodadh e a bhith, bheachdaich iad, gun robh iad air cuid den chiad chuirpshuainichte san Roinn Eòrpa a lorg air eilean iomallach ann an Innse Gall?Cha robh ach cnàmhan air fhàgail. Achtha cnàmhan làn sgeulachdan. Le nuadhtheicneòlas tha an t-uabhas ann a ghabhasa chur ri chèile bho na mìrean as lugha.Dè dha-rìribh a bh’ air tachairt o chionnmìltean bhliadhnaichean aig Cladh Hallain?Thigeadh an fhìrinn gu follais san obair-lann.Chomharraich dearbhadh rèidio-gualain nancnàimhneach agus an stuth a thàinig às nah-uaighean diofar mòr sa bhad. Chaidh andà chorp adhlacadh mu 1000RC, ach bhaan duine air bàsachadh sia ceud bliadhnaroimhe sin agus am boireannach trì ceudbliadhna roimhe. Fada mus deach ancàradh sna h-uaighean chaidh rudeigin adhèanamh gus na fèithean is an craiceanna bha a’ cumail a’ chnàimhnich ri chèile aghlèidheadh. Sheall sgrùdadh a bharrachdde na cnàmhan dè dha-rìribh a bh’ ann.Latha no dhà an dèidh dhaibh bàsachadhchaidh na cuirp a bhogadh ann ampoll-mònach _ rud a bhios a’ dubhadha’ chraicinn mar seiche beathaich gathionndadh gu leathair. Tro thìde sgriosaidhan searbhag a tha sa mhòine cnàmhan. Achann an Cladh Hallain, chaidh an duine isam boireannach fhàgail fada gu leòr _ ‘sdòcha airson bliadhna _ gus an robh iadair an gleidheadh. Air an dìon sa mhòine,chaidh an toirt às a’ bhoglaich is ancumail os cionn na talmhainn airson ceudanbhliadhnaichean, gus an deach an adhlacadhmu dheireadh fo stèidh taighe ann an Linnan Umha.Tha an sgeulachd seo uile sgrìobhte annan cnàmh. Agus tha tionndadh iongantachaice. Fhad ‘s a bha iad a’ sgrùdadh nancnàimhneach thuig an luchd-rannsachaidhnach robh peirceall a’ bhoireannaich a’tighinn ris a’ chlaiginn. An dèidh sgrùdadha dhèanamh air DNA bho chaochladhphàirtean de a corp thàinig iad guncho-dhùnadh iongantach gun robh i air adèanamh an-àirde bho co-dhiù dà neachfa leth _ agus gu dearbh gur ann dhafireannach a bhuineadh an claigeann. Sheallan sgrùdadh a chaidh a dhèanamh air nacuirp eile an aon nì. Cha b’ e daoine faleth a chaidh a suaineadh a bha seo idirach diofar ghàirdeanan, chasan is chinn achaidh a chur ri chèile gus aon chorp iomlana chruthachadh.B’ e spaoileadain Frankenstein a bh’annta sin.Chan eil na h-arceòlaichean a’ tuigsinncarson. San Èipheit àrsaidh bhathas a’suaineadh cuirp nam pharaoh is cuirpan searbhantan gus am biodh beathamhaireannach aca. Ann am Peru, bhathasa’ suaineadh ìmpirean Incanach gus amfuiricheadh iad nam pàirt den chomannshòisealta _ is eadhon an cuirp a’ gabhailan àite aig cuirmean stàite. Aig CladhHallain ‘s dòch’ gun robh na daoine airsonsinnsearan samhlachail a chruthachadh- ìomhaighean spioradail air an dèanamhan-àirde, dha-rìribh, le mòran phàirteanden fheadhainn a bh’ air bàsachadh. ‘Sdòcha gur e nithean-taice ann an ionadcoisrigtea bh’ anns na spaoileadain, air ancumail ann an taigh sònraichte airson nammarbh airson linntean, agus mar dhreachsgreataidh de Madame Tussauds, gundeach buill cuirp ùra a thoirt dhaibh nuair adh’fhalbh an fheadhainn eile às a chèile.‘S dòcha nach fhaigh sinn a-mach le cinntgu bràth. Ach le bhith a’ sgrùdadh mar abha ar sinnsearan a’ dèiligeadh ri beathais bàs, faodamaid loidhne a dhèanamh bhonàm a dh’fhalbh gun latha an-diugh. Airslios socair, os cionn na làraich far an d’fhuairear na spaoileadain tha balla cloichea’ cuairteachadh cladh. Stèidhichte antoiseach tràth san ochdamh linne deug agusair a lìonadh le còrr is 2,000 clach-Ag Innse Sgeulachd Na H-Alba7

CIAMAR A THA AN DÒIGH SA BHEILEAR A’ LÀIMHSEACHADHNAM MARBH AIR ATHARRACHADH TRO THÌM?uaghach, tha e na chuimhneachan do mhòranghinealach de dh’eileanaich. Tha làraicheanadhlacaidh comharraichte le croiseansìmplidh cloiche, leacan ann an clach-ghràinagus le dealbhachadh sòghail Bhictoirianachis Ceilteach ann. Tha teaghlaichean a’coiseachd mu chuairt nan uaighean, a’ toirturram dha luchd an gaoil a th’ air falbh. Thacuid a’ fàgail flùraichean. Tha feadhainn eileeadhon a’ bruidhinn ri na clachan-uaghach_ dòigh air faireachdainn nas dlùithe dhacàirdean a th’ air bàsachadh.Seo mar a bhios sinne a’ dèiligeadh ri bàssan t-saoghal againn. A bheil e cho eadardhealaichteri mar a bha cùisean o chionnfaisg air mìle bliadhna san aon àite? Chabhi deas-ghnàthan is cleachdaidhean arsinnsearan ro-eachdraidheil an-còmhnaidha’ dol à sealladh; faodaidh iad leantainnann an cruth air choreigin bho ghinealachgu ginealach.Ann an 2009, ann an achadh faisgair Fothair Tabhaicht ann an SiorrachdPheairt, thug arceòlaichean am follaisuaigh faisg air 4000 bliadhna adh’aois fo leac mhòr chloich-ghainmhich.Bha corp duine cliùiteach _ ‘s dòcharìgh _ suidhichte air leabaidh derùsg beithe is molagan cuarts,còmhla ri biodag umha le cnagair a dèanamh à òr is à fiacailmuic-mhara. Ach ‘s dòcha gur ean rud a b’ iongantaiche uile gun d’fhuaras gucagan fhlùraichean _ anfhianais as tràithe ann an Alba aira bhith a’ càradh flùraichean còmhlari na mairbh.Faodaidh arceòlas a bhith nastiùireadh dhuinn airson mìneachadha thoirt dhuinn air na rudan a bhiossinn a’ dèanamh. An-diugh thae cho cumanta dhuinn a bhith a’comharrachadh uaighean dhaoine,a bhith a’ cur flùraichean air cisteachanlaigheis leacan uaghach, no eadhon a bhitha’ bruidhinn ri uaighean ar teaghlaichean _tha e cho cumanta gu dearbh is gu bheilsinn a’ dìochuimhneachadh faighneachd coàs a thàinig na beachdan sin.DH’FHEUMADH CUIDEIGIN, ANNAN ÀITEIGIN A BHITH AIR SEO ADHÈANAMH AN TOISEACH. AGUS‘S E OBAIR AN ARCEÒLAICHE NADAOINE SIN A LORG.

BAILE NAM FEUSGAN AGUS DIOMHAIREACHDANMHITHRAISCIAMAR A THA SINN A’ FAIGHINN TUIGSE AIRCREIDEAMHAN ÀRSAIDH BHO NA NITHEAN ADH’FHÀG IAD NAN DÈIDH?....‘S DÒCHA GU BHEIL DEISCIOBAL ÙR A’ TÒISEACHADH RIEÒLAS FHAIGHINN AIR ‘DÌOMHAIREACHDAN’ MHITHRAIS…!...FON TALAMH, ANN AN DUIBHRE SEÒMAIRSEILEARACH, THA DEAS-GHNÀTH TREUBHCRÀBHAIDH DÌOMHAIR A’ GABHAIL ÀITE...!‘S E AN DARA LINN AC A TH’ANN ANN AN ROINN TUATHAIL DE DH’ÌMPIREACHD NA RÒIMH .Tha buidheann dhaoine, a’ chuid mhòr dhiubh saighdearan, a’ dèanamh an slighe fon talamh a-steach do dhuibhreseileir. Aig a’ cheann as fhaide air falbh den t-seilear tha lasadh socair ri fhaicinn. Mar as fhaisge a tha iad a’tighinn tha iad a’ faicinn gràbhaladh mòr cloiche de dh’aodann duine. Tha solas coinneil a’ deàrrsadh bho bheul is bhoshùilean, a’ sgaoileadh a-mach mar bhuaileag timcheall a chinn. Os a chionn tha loidhne de ghràbhalaidhean nas lugha _snaigheadaireachdan de chinn ceathrar bhoireannach, a’ riochdachadh nan ràithean. Tha flùraichean a’ sgeadachadh falt anEarraich is an t-Samhraidh; tha cearcall de dh’fhìon-dhearcan mu cheann an Fhoghair; agus tha seàla timcheall air guailneana’ Gheamhraidh. Tha an solas priobach a’ laighe air clach altaireach eile. Ann an sgrìobhadh mòr Laidinn tha ainm - ‘GaiusCassius Flavianus’ _ agus coisrigeadh: ‘Dha Mithras, An Dia Neo-cheannsaichte’.Tha deas-ghnàth treubh cràbhaidh dìomhaira’ gabhail àite. ‘S dòcha gu bheil deisciobalùr a’ tòiseachadh a’ faighinn eòlas air‘dìomhaireachdan’ Mhithrais _ a chiad cheuma-steach dha na seachd inbhean a th’ aigan fheadhainn a tha ‘aonaichte tro chrathadhlàimhe’. No ‘s dòcha gu bheilear a’ cumailcuirm. Chan fhaighear a-mach gu bràth bhona daoine a tha a’ gabhail pàirt. ‘S i ciadriaghailt nan ‘dìomhaireachdan’: cha bhruidhinnthu mu na ‘dìomhaireachdan’. Bidh na tha a’tachairt fon talamh a’ fuireach fon talamh.Chan eil scrioptairean aig a’ chreideamh seo.A dh’aindeoin sin, tro shaoghal nan Ròmanach,tha sacramaidean, rin canar Mithraea, a’ dolair adhart ann am mìltean de theampaill fontalamh _ agus tha an treubh a’ leudachadh. Thacuid eadhon a’ beachdachadh gur dòcha gumfaodadh e fàs gu bhith na phrìomh chreideamhsan Ìmpireachd.‘S E 2010 A TH’ANN ANN AM BAILE NAMFEUSGAN ANN AN LODAINN AN EAR .Ann an oir de Phàirc Phoblach Lewisvale,tha obair air pàillean ùr criogait dìreachgus tòiseachadh. Tha arceòlaichean a’gabhail os làimh sgrùdadh àbhaisteach denstèidh nuair a nochdas rudeigin ris nachrobh dùil a-mach às an talamh. Tha dà leacmhòr cloiche nan laighe taobh ri taobh.Mar a tha iad a’ cladhach nas doimhnedhan talamh is a’ sguabadh an t-salchairair falbh, tha na h-arceòlaichean a’ toirtclàran cliathaich le gràbhaladh sòghail amfollais. Tha iad a’ smaoineachadh gu bheiliad air lorg fhaighinn air paidhir de chlachanaltaireach àrsaidh, sgàinte is briste ochionn fhada. Tha coltas air na leacan gundeach an leagail is an adhlacadh air ambeul fodha agus gus milleadh a bharrachda sheachnadh feumar an toirt às agus angleidheadh gu cùramach.Mar phàirt den ghlèidhteachas thathasa’ stòradh nan leacan airson faisg airbliadhna. Airson na h-ùine sin, tha natha air beulaibh nan leacan altaireachna dhìomhaireachd. Agus an uairsin, mudheireadh thall, tha iad deiseil gu bhith airan tionndadh. Tha na mullaich làn salchair.Tha an obair glanaidh mionaideach. Thae a’ toirt seachdainean, a’ gluasad bhosguabadh tioram gu bhith gan suathadh leuisge grùidearachdail. Air a’ chiad chloich,tha sgrìobhadh gràbhalaichte Laidinn a’nochdadh. Seach gu bheil iad ag obairbhon bhonn gun mhullach, ‘s e deireadh nanlitrichean a tha a’ nochdadh an toiseach.Nuair a thathas air an talamh a ghlanadhair falbh mu dheireadh is a tha an sgrìobhadhfaicsinneach tha eòlaiche ga thoirta-steach airson eadar-theangachadh.Tha ainm ann - ‘Gaius Cassius Flavianus’_ agus coisrigeadh: ‘Dha Mithras, An DiaNeo-cheannsaichte’....Mar iomadh dia roimhe is na dhèidh, cha robhMithras, aig a’ cheann thall neo-cheannsaichte.Ann an saoghal an latha an-diugh, chan eilmòran air cluinntinn mu dheidhinn. Ach bhonchiad linn gun cheathramh linn AC, bha ancreideamh aige a’ leudachadh _ creideamhdhaoine bho na h-inbhean a b’ ìsle,shaighdearan, cheannaichean is bhiurocratanna Ròimh. A rèir sgeulachd a thùis, rugadhMithras bho chreig, rùisgte ach a-mhàin lebiodag agus currac Phrygian. Ghlac e tarbhnaomh, fhuair e làmh an uachdair air agusmharbh e e le dearbhadh neirt, a’ saoradhcumhachd, lùth, beathalachd is beatha dhant-saoghal. Mar comharrachadh dh’ith e antarbh aig cuirm còmhla ri Sol, dia na grèine.Seach gur e treubh dìomhair a bh’ ann amMithraism tha a’ chuid mhòr den fhiosrachadha th’ againn mu dheidhinn a’ tighinn bho bhuillis fuidhleach bhriste. Dha arceòlaichean, thabhith a’ tighinn gu tuigse mar a bhith ag obairair mìrean-measgaichte uabhasach mòr _ fara bheil cha mhòr na pìosan uile air an call.Agus sin as coireach gu bheil na chaidh a lorgann am Baile nam Feusgan cho cudromach guh-eadar-nàiseanta. A-nise, airson a’ chiaduair, tha fios againn gun ràinig luchd-adhraidhMhithrais cho fada ri Alba agus gu fìor iomallÌmpireachd na Ròimhe. Tha fios againn gunrobh ceannard-ceud sònraichte, rin canar GaiusCassius Flavianus a’ toirt cùmhnant seachadairson clachan altaireach. Agus tha na clachaniongantach sin againn airson an gleidheadh isan sgrùdadh - na dearbh chlachan a chunnaicdìomhaireachdan Mhithrais o chionn faisg airmìle bliadhna.‘S e a’ bhith a’ lorg airson creideamhan caillteaon de na gnìomhan as inntinniche is asdùbhlanaiche ann an arceòlas. Ciamar a chuireastu ri chèile deas-ghnàthan is creideamhanàrsaidh, nuair nach eil càil agad airsonstiùireadh ach altairean sgàinte Ròmanach,samhlaidhean falaichte mar snaigheadaireachdannan Cruithneach, no tursachan trèigte Leòdhaisis Arcaibh? Smaoinich ciamar a dh’oibricheadhtu a-mach sgeulachd na Crìosdaidheachd bhoabaidean is manachainnean falamh Crìochan nah-Alba a-mhàin.Ach nuair a tha an fhianais cho gann, tha ea’ ciallachadh gu bheil comasachd aig gachnì ùr a thèid a lorg, ar tuigse mun àm adh’fhalbh atharrachadh gu tur. Tha fuasgladhan-còmhnaidh a’ feitheamh, ann an àiteigin fontalamh.Chan ann dìreach a’ draghadh chlachan às antalamh a tha arceòlaichean: tha iad a’ toirtcreideamh agus gnàth-theagasg am follais. Thaiad a’ nochdadh nèamh agus ifrinn. Agus tha iada’ toirt nan Diathan am follais.10 Ag Innse Sgeulachd Na H-AlbaScARF...‘S I CIAD RIAGHAILT NAN ‘DÌOMHAIREACHDAN’:CHA BHRUIDHINN THU MU NA ‘DÌOMHAIREACHDAN’…

A’ CLEACHDADH SCANAIREAN LEUSAIR, GHEIBHARCEÒLAICHEAN AIR MAC-SAMHAIL 3D DE NÌSAM BITH A CHRUTHACHADH.A’ CUR AGHAIDH AIR …DÈ ASEACHDRAIDHURRAINN DOTEICNEÒLASAN ÙRAFHOILLSEACHADHMU EACHDRAIDHNA H-ALBA?...FILLEADH AN DÈIDH FILLIDH, THA AN CLAIGEANN A’ DOL NAAODANN. MU DHEIREADH, THA E COMASACH SEALLTAINN ANN ANSÙILEAN NEACH A BHÀSAICH IOMADH CEUD BLIADHNA AIR AIS.BIDH AN SCANAIR A’ SEALLTAINN RI CLAIGEANNSUAS GU 50,000 UAIR GACH DIOG AGUS CHATÈID CÀIL SEACHAD AIR.THAScARFCLAIGEANN DAONNA NA LAIGHE AIR BUN-CARRAIGH PERSPECS. CHAN FHAIC A’ CHUID AS MOTHA DEDHAOINE A SHEALLAS RIS CÀIL A-MACH ÀS AN ÀBHAIST. GU DEARBH THA AON CHLAIGEANN MAR CLAIGEANNEILE. ‘S DÒCHA GUM FAIC NEACH-AMHAIRC CEASNACHAIL COMHARRAN SÒNRAICHTE IS NEÒNACHASANFIACLAN AGHAIDH A DHÌTH, LAG MHÒR SA BHATHAIS ACH, A BHARRACHD AIR SIN, GLÈ BHEAG.Ach bidh luchd-saidheans a’ cleachdadh nannithean mionaideach sin gus tòrr a bharrachdfhoillseachadh. Bhon bhathais throm agusmeud mhòr a’ pheirceill, tha fios aca gur anndo fhireannach a bhuineadh an claigeannseo _ dha duine mòr cumhachdach. Nì iada-mach gur ann bho dhroch bhuille a thàinigan lag dhomhainn aig mullach a’ chlaigeinn.Ach chì iad cuideachd gun robh na cnàmhana’ fàs a-rithist air uachdar an lota. Ge bithdè a dh’adhbhraich an lot seo _ agus tha iada’ smaoineachadh gur e tuagh a bh’ ann _cha do mharbh e an duine seo. Mothaichidheòlaiche cuideachd do thuill mhòra os cionnnam fiacail aghaidh _ soidhne gun robhrudeigin air na fiaclan a chrathadh bhochèile no air am bualadh às buileach, is a’toirt cothrom dha bitheagan neasgaidean achruthachadh sna bunan. Mar sin ‘s dhaibh abhith cinnteach, gun robh droch dhèideadh airan duine seo aig ìre air choreigin de bheatha.Tha arceòlas foireansach a’ trèanadh na sùlagus gach nì a cheasnachadh, agus cuidichidhseo airson dealbhan air leth beothaile athoirt seachad air mar a bha ar sinnsearanbeò is mar a bhàsaich iad. A-nise, ri linnleasachaidhean teicneòlais thèid iad eadhonnas fhaide. Le bhith a’ cleachdadh scanaireanleusair, gheibh arceòlaichean air mic-samhailceart 3D de rud sam bith a chruthachadh.Fhad ‘s a tha an claigeann na laighe air a’bhun-charraigh, thathas a’ losgadh gathan airis gan tilgeadh air ais. Thathas a’ cleachdadhna h-ùine a tha na leusairean a’ toirt a’tilleadh gus obrachadh a-mach an astairgu na camaidhean, lagan, scròbaidhean noclaisean as lugha air uachdar. Bidh an scanair‘a’ coimhead ri’ cruth a’ chnàimh suas ri50,000 uair gach diog agus cha tèid càilseachad air. Tha beatha ùr ga thoirt dhaclaigeann a tha ceudan bhliadhnaichean adh’aois ann an saoghal didseatach. Agus‘s ann an seo a bheir saidheans ceumiongantach. Le bhith a’ cleachdadh antomhais cheart airson meud a’ chnàimh isan dùmhlachd a chlàraich an scanair, gheibhbathar-bog iom-fhillte coimpiutair air fèitheanath-chruthachadh gu ceart agus a chur ris a’chlaigeann. Aon uair ‘s gu bheil na fèitheannan àite, gheibh e air am filleadh ann ancraiceann. Filleadh an dèidh fillidh, tha anclaigeann a’ dol na aodann. Mu dheireadh, thae comasach sealltainn ann an sùilean neach abhàsaich iomadh ceud bliadhna air ais.Ach ‘s i a’ cheist: cò a bh’ ann?Chaidh an claigeann is a chnàimhneach achladhach, còmhla ri deich cuirp eile, bhonlàraich a thathas a’ smaoineachadh a bha nachaibeal rìoghail caillte ann an doimhneachdstèidh Chaistel Shruighlea. Rinn dearbhadh aoisegualain a-mach gun bhàsaich e aig àm airchoreigin sa cheathramh linn deug, agus gunrobh e mu mheadhan nam ficheadan ann anaois. Ach chan urrainn dha saidheans ainm athoirt dha. Airson sin fhaighinn a-mach feumarrùrach am measg chlàraidhean eachdraidheil.Tha luchd-rannsachaidh a-nis a’ dèanamha-mach gun d’ fhuair iad lorg air - Sir Johnde Stricheley, Ridire à Siorrachd Bhuckinghama bhàsaich ann an 1341 agus a bha naphàirt den ghearastan Sasannach a bha annan Caisteal Shruighlea aig àm Cogaidheanna Neo-eisimeileachd _ ach chan urrainndhaibh a bhith dha-rìribh cinnteach. Ach adh’aindeoin sin, tha a bhith a’ toirt beathadha cruinneachadh chnàmhan bho na meadhanaoisean _ gu ruige aogas _ a’ sealltainna’ chuideachaidh mhìorbhailich a dh’fhaodasnuadh theicneòlas a thoirt dha arceòlas.Grunn cheudan mhìltean tuath air Struighlea,air costa tuath Ghallaibh, chan e a-mhàin aonduine, ach cruth-tìre iomlan a tha scanadhleusair ag ath-thogail.Ged a tha am prionnsabal co-ionann _ a’ curgathan solais gu rud is a’ tomhais mac-talla_ tha an sgèile tur eadar-dhealaichte. Bidharceòlaichean a’ sgèith os cionn na talmhainnann am plèana agus a’ cleachdadh an uidheim‘lorg solas is sìneadh’ as adhartaiche rincanar LiDAR, airson leusairean a stiùireadhgun talamh. Tha an scanair cho mionaideach‘s gun clàraich e eadar-dhealachaidhean annan àirdean gu dìreach corra cheudameatair.‘S dòcha gur e an rud as iongantaichebuileach, nach eil na craobhan, preasanis eadhon dlùth choilltean nam bacadhairson tomhaisean ceart fhaighinn. Trochoimeasgachadh de leusairean is siostamancoimpiutair, thathas a’ stialladh geugan isduilleach air falbh gus ruighinn gun fhìoruachdar, an talamh ‘rùsgte’. Agus ‘s ann anseo a gheibhear lorg air seann chomharrantuineachaidh is tuathanachais _ cùirnadhlacaidh is obair talmhainn.Gheibhear air raonach iomlan de Ghallaibh asgrùdadh ann an uairean a thìde. Ged a thatomadachd mhòr fiosrachaidh ga fhaighinn,bidh coimpiutairean a’ sgrùdadh nan toraidheangu rianail, a’ comharrachadh far a bheilcumaidhean geoimeatraidheach is pàtranande structairean làmh-dhèante ri fhaicinn.Gheibhear an uairsin air a’ mhodail 3D athionndadh, a luaisgeadh is a chur mu chuairt,a shoillseachadh is a dhubharachadh bho gachtaobh agus a sgrùdadh gu fìor mhionaideach.Gu ruige seo tha na toraidhean a thàinigbho Ghallaibh air a bhith iongantach. Thaàireamhan mòra de làraichean arceòlasacha’ nochdadh san fhiosrachadh. Gu h-obanntha luchd-rannsachaidh gam faighinn fhèina’ coimhead ri cruth-tìre caillte _ mapabrèideach a’ sealltainn na dh’fhàg daoine abha a’ fuireach air an iomall oirthireach seoann an ceann a tuath na h-Alba o chionnmhìltean bhliadhnaichean, nan dèidh.Tha saoghal didseatach de arceòlas Albannacha’ nochdadh. Tro theicneòlasan adhartach marscanadh leusair tha barrachd is barrachd denithean is àiteachan a’ lìonadh an t-saoghailseo. A-nise bho sgrion coimpiutair gheibhluchd-rannsachaidh air itealaich thar bheanntan,choilltean is chòmhnardan a lorg mìrean de arsinnsearan. Faodaidh iad coiseachd am measguaighean is thogalaichean fàs a tha mìlteanbhliadhnaichean a dh’aois agus sgrùdadh adhèanamh air gràbhalaidhean is carraigheancuimhneàrsaidh. Agus eadhon gheibh iad airsuidhe mu choinneamh claigeann a tha 700bliadhna a dh’aois agus fhaicinn a’ tighinn beò.SAN T-SAOGHAL ÙR SEO , CHAN EILCUINGEALACHADH AIR NA CRÌOCHAN .Ag Innse Sgeulachd Na H-Alba13

...’S E AM BOGSA FIODH SEO AON DE NA NITHEAN ASCUDROMAICHE ANN AN EACHDRAIDH DÙTHAICH NA H-ALBA.ACH CHAN EIL FIOS AIG NEACH SAM BITH CO ÀS ATHÀINIG E. AIR NEO, CHAN EIL FIOS ACA LE CINNT......CHAN EIL EACHDRAIDH-BEATHA NITHEAN MAR EACHDRAIDHDHAOINE IDIR. DHAIBHSAN, THA TÌM NAS SÙBAILTE. GHEIBH IADAIR EACHDRAIDH FHAICINN, A GHABHAIL A-STEACH, IS PÀIRT AGHABHAIL ANN. A THUILLEADH AIR SIN UILE, MAIRIDH IAD...AN NÌDÌOMHAIR…ANN AM PREAS TAISBEANAIDH DE GHLAINNE DHAINGNICHTE ANN ANTAIGH-TASGAIDH NÀISEANTA NA H-ÀLBA THA BOGSA BEAG FIODHA.THA E CHO BEAG ‘S GUN LAIGH E GU COFHURTAIL NAD BHOIS.Tha am bogsa na dhà phàirt, gach pàirtair a chumadh a-mach à aon phìos defhiodh iubhair. Tha am mullach _ ceanntriantanach _ ceangailte ris a’ bhonn letarraingean meatailt is bann. Nuair a chìthu an toiseach e, ‘s ann a tha e coltachri modail beag taighe.Tha am beulaibh is an ceann aigecòmhdaichte le pleitean tana airgid, agussgeadaichte le obair fhìnealta umha, cruandearg is glainne ghorm. Aig aon cheanntha gàirdean lùdagach umha comharraichtele rionnag bhuidhe is dhearg _ ‘s dòchaa chaidh uair a chleachdadh airson strapleathair a cheangal ris gus an gabhadham bogsa a chur timcheall amhaich. Masheallas tu gu dlùth, is ma ghlacas ansolas na pleitichean airgid aig a’ cheàrncheart, chì thu gu bheil na h-uachdaircomharraichte le sreath de dhotaganbeaga bìodach - làrach ballach a tha a’dèanamh pàtran dìomhair de bhiastan a’leum is a’ cur charan.‘S e am bogsa seo aon de na nithean ascudromaiche ann an eachdraidh dùthaichna h-Alba. Ach chan eil fios aig neachsam bith co às a thàinig e.Air neo, chan eil fios le cinnt.Sin mar a tha beatha nì. Chan eil eachdraidhbeathanithean mar eachdraidh dhaoine idir.Dhaibhsan, tha tìm nas sùbailte. Mar a tha iadgan gluasad bho àite gu àite is bho dhuine guduine, faodaidh iad atharrachadh. Faodaidh iadmìneachaidhean ùra a ghabhail. Faodar ammilleadh, am briseadh is an cur ri chèile a-rithist.Faodaidh iad eachdraidh fhaicinn, a ghabhaila-steach, is pàirt a ghabhail innte. Faodar andìochuimhneachadh agus an cuimhneachadhScARFa-rithist. Faodaidh iad a dhol à sealladh, isnochdadh a-rithist, linntean an dèidh sin, snah-àiteachan as mì-choltaiche. Ach a thuilleadhair sin uile, agus nas bitheanta na thusa ismise, faodaidh iad mairsinn.Tha arceòlaichean den bheachd gu bheil ambogsa beag fiodha seo air mairsinn airsoncòrr air dà cheud mìle bliadhna. Tha ansgeadachadh sòghail a th’ air coltach ri ealainnan Cruithneach is an eaglais Cheiltiche sanochd linn AC _ stoidhle a bha a’ faighinnglòrmhorachd sa mhionaideachd, coileantachdsa mheanbhachd. Bha cuid den luchd-ealaina b’ fheàrr aig an àm a’ fuireach air eileanIdhe, agus b’ ann an sin a sgrìobh na manaichLeabhar Cheanannais, sgrìobhainn stròdhalachsoilleirichte de Shoisgeulan an TiomnaidhNuaidh. Tha lorg-mheòirean sònraichte,coltach, ealanta air a’ bhogsa gu lèir.Mar sin, canamaid gun urrainn dhuinn ‘breith’an nì fhaicinn nar mac-meanmna, làmhanan fhir-chiùird fhaicinn ga chur ri chèile,pìos an dèidh pìos, ann an solas coinnle namanachainn. Ach carson a bha e? Agus càitan deach e an dèidh sin?Tha beachd math againn air freagairt naciad ceist. B’ e aon den àireamh bhig achaidh a dhèanamh mun aon àm a bh’ anns a’bhogsa, san aon àite ‘s dòcha. Thathas airfeadhainn eile a lorg ann an Èirinn agus annan Nirribhidh, is tha coltas orra gun deachan dealbhachadh airson an aon adhbhair _gu bhith air an cleachdadh mar ‘taisealan’,soitheach airson cnàmhan naoimh a ghiùlain.Mas ann ann an I a chaidh am bogsa adhèanamh, ‘s dòcha gur ann airson cnàmhanChaluim Chille a ghiùlain a bha e, an sagartfogarraichte Èireannach a stèidhich a’mhanachainn air an eilean san t-siathamh linnION-MHIANNAICHTE

CEIST:DÈ ASURRAINN DONÌ INNSEDHUINN MUNPHOBULL ACHRUTHAICHE?...?...LE TEICNEÒLASAN ÙRAFAODAR TILLEADH GU NITHEANA-RITHIST IS A-RITHIST, ISFAODAMAID LEANTAINN OIRNNA’ CUR CHEISTEAN ÙRA ORRA!...AC agus a thòisich ag iompachadh Albagun chreideamh Chrìosdaidh.Ach, chan eil e cho furasta an daraceist a fhreagairt. San naoidheamh linnbhathas air mòran de stuthan naomh Idhea ghluasad gus nach tuiteadh iad annan làmhan creachadairean Lochlannach.Chaidh cuid gu Ceanannas ann an Èirinn,cuid eile gu Dùn Chailleann. Agus ‘s annan sin a thathas a’ call slighe a’ bhogsa.Ach ‘s dòcha gum faighear air a lorga-rithist ceithir cheud bliadhna an dèidhsin. Tràth sa mhadainn 24 Ògmhios 1314,bha feachd Albannach fo stiùireadhRaibeirt a’ Bhrusaich a’ tighinn a-machàs a’ choille aig oir Allt a’ Bhonnaich. Ammeasg an t-sluaigh bha Aba Bernard àObar Bhrothaig, agus bha e a’ giùlain rudris an canar Breccbennach. B’ e seudshoirbheachail na feachd a bha seo,ìomhaigh naomh a bhathar a’ giùlain dhanbhatal ri taobh rìghrean na h-Alba oàm Uilleim an Leòmhainn san trìtheamhlinn deug.Dè dha-rìribh a bh’ anns a’ Bhreccbennach?Gu leamh, chan eil tuairisgeul ceart ann.Thathas den bheachd gun robh ceangalaige ri Calum Cille, tha cuid a’ cumaila-mach gur e bratach no suaicheantas abh’ ann, is eadhon gur dòcha gun deacha dhèanamh às an aodach san robh annaomh air a shuaineadh aig àm a bhàis.Tha cuid eile a’ creidsinn gur e ionadcoisrigte gluasadach a bh’ ann, rud far amfaodadh cnàmhan Chaluim Chille a bhithair an cumail. Co-dhiù, dh’fheumadh e abhith beag gu leòr airson a thoirt dhanàraich _ ‘s dòcha air a chrochadh munamhaich air strap leathair.Am faodadh e bhith gur e an aon rud abh’ ann am Breccbennach is sa bhogsabeag air cumadh taighe?ScARFGun teagamh sin a bhathas a’ creidsinnsan naoidheamh linn deug nuair a chaidham bogsa a lorg a-rithist. Tha clàraidheana’ sealltainn gun deach Breccbennacha bhuileachadh air Calum à MòineMuiseig bliadhna an dèidh Blàr Allt a’Bhonnaich. Agus b’ ann ann an TaighMhòine Mhuiseig ann an Siorrachd ObarDheathain a chaidh am bogsa a lorg. Thaan co-dhùnadh a’ coimhead soilleir guleòr, gu h-àraidh nuair a smaoinicheas tugur e ‘rud breac, beannach’ a th’ ann amBreccbennach ann an Gàidhlig: tuairisgeulfreagarrach airson an t-soithich airgid lea cheann stopach. Bha an argamaid seocho creideasach agus ann an 1933, nuaira nochd am bogsa, rin canar ‘Soitheachcoisrigte Mhòine Mhuiseig’ airson a reicaig rup ann an taigh-reic ann an Lunnainn,gun deach iomairt mhòr a chur air choisgus a shàbhaladh dhan dùthaich.ABAIR TURAS DO DH’AON NÌ BEAG.ACH, ‘S I A’ CHEIST: DÈ, DHEN SEOA THA DHA-RÌRIBH FÌOR?Tha an rannsachadh as ùire a chaidh adhèanamh air Soitheach Mhòine Mhuiseiga’ cur teagamh sa cheangal eadar ambogsa agus I, agus tha eòlaichean denbheachd gu bheil e mì-choltach gur esuaicheantas naomh feachd na h-Alba abh’ ann an seo. Gu tric innsidh arceòlasdhuinn gu bheil co-dhùnaidhean ceàrr, acheart cho math ri gu bheil iad ceart _a’ cur nithean air ais gu dorchadas nadoilleireachd.Agus mar sin tha an aon chunntas seomu bheatha a’ bhogsa a’ sìoladh às. Achthig feadhainn eile gus àite a ghabhail.Seach nach eil eachdraidh-beatha nitheanstèidhichte. Le teicneòlas ùr faodartilleadh uair is uair gu nithean is faodarleantainn a’ cur cheistean ùra orra. Thana freagairtean tric iongantach, a’ currudan ris an robhar an dùil troimhe-chèileis a’ cur luchd-rannsachaidh a shireadhann an àiteachan tur eadar-dhealaichte.Tha tòrr a bharrachd aig rudan marSoitheach Mhòine Mhuiseig ri innsedhuinn. Ged a tha e na laighe air cùlglainne ann an taigh-tasgaidh an-diugh,tha a sgeulachd fada bho bhith seachad.Tog ceann airgid a’ bhogsa fhiodha istha e a’ coimhead falamh. Ach chan eile falamh idir.THA IOMADH DÌOMHAIREACHDFALAICHTE NA BHROINN, A’ FUIREACHAIRSON AN TOIRT AM FOLLAIS.Ag Innse Sgeulachd Na H-Alba17

...B’ E SAIGHDEARAN PROIFEISEANTA, BHON ÒIGE IS ANTOGAIL A BH’ANN AM FIR TIGHEARNAS NAN EILEAN. CHANARBUANNACHAN RIUTHA ANN AN GÀIDHLIG _ SAIGHDEARANSANNTACH A BHA A’ TAIRGSINN AN SEIRBHEISEAN DHANFHEADHAINN A B’FHEÀRR A PHÀIGHEADH…...AIRSON ÙINE B’ IAD AN ÀS-MHALAIRT A B’FHEÀRRA BH’ AIG ALBA, A’ SABAID ANN AN TÌREAN CÈINAIRSON ADHBHARAN NEO-AITHNICHTE...An T-Arm TartainAir Chuairt...NAM BIODH DUILIGHDEAS AGAD IS NACHB’URRAINN DO DHUINE EILE DO CHUIDEACHADH, ‘SDÒCHA GUN DEIGHEADH BUANNACHAN FHASTADH...THA E DOIRBH AN AGHAIDH SAGHRÀBHALADH A DHÈANAMHA-MACH FON CHLOGAID, ‘S EDÌREACH COMHARRAN GU MATHFANN DE SHÙILEAN IS BEUL ACHITHEAR SA CHLOICH CHAITHTE.CHITHEAR NA GUAILNEAN ANN ANARMACHD TAOBH SIAR NA H-ALBA.THA AON LÀMH A’ GREIMEACHADHAIR TRUAILL CLAIDHEIMH MHÒRGÀIDHEALAICH IS THA AN TÈILEA’ DRAGHADH CEANN CRIOSA,MAR GUM BITEAR GA CEANGALMUN MHEADHAN. FON NABRÒGAN THA BÀTA LE TOISEACHIS DEIREADH ÀRD, A CRANNCEÀRNAGACH SGAOILTE IS DEISEILGU SEÒLADH. ÀS BITH CÒ A BHASEO, THA E FOLLAISEACH GUR ECEANNARD IS SAIGHDEAR A BH’ANN AGUS GUN ROBH E AIR ASHLIGHE GU COGADH.‘S e pàirt de leac uaghach a th’ anns a’ghràbhaladh seo, ceann trom a bha uair a’dùnadh corp na uaigh. Chaidh a lorg aig làrachrin canar Port an Eilein, air eilean beag aigoir locha, ann am meadhan eilein eile, Ìle, snah-Eileanan a-Staigh. O chionn ùine, ‘s dòcha sannaoidheamh linn deug, thog daoine a bha a’ lorgulaidh an leac agus chaidh a tilgeadh an uairsinann an tobhta seann chaibeil.ScARFAn-diugh, ‘s e àite iomallach, trèigte isdubhach a th’ ann am Port an Eilein. Achanns a’ cheathramh is sa chòigeamhlinntean deug b’ e meadhan beothailna rìoghachd aig an robh smachd airtaobh siar na h-Alba _ Tighearnasnan Eilean. Bha Talla Mòr anTighearna air an eilean san loch aigaon àm, togalach mìorbhaileach dechlach is fiodh. Bhiodh luchd-cinnidhbho Rubha Robhanais gu MuileChinn Tìre agus bho taobh thall a’chuain ann an Èirinn a’ tighinn anseo airson ùmhlachd a dhèanamhdhan Tighearna is airson aoigheachdiomraiteach Port an Eilein amhealtainn _ a bhiadh, a chuirmean,òl is a cheòl. B’ e comann gaisgeila bha seo, air a thighinn a-nuasbho aonadh eadar na Lochlannaichis na Gàidheil, agus aig a làn neirt,bha feachd de faisg air 10,000 fearaige agus còrr air 100 soitheach.Bha meas is eagal air rìghrean naGalldachd bhon stèidh chumhachdachseo air iomall na h-Alba: air aon làimhbha e na charaid chomharraichte; achair an làimh eile dh’fhaodadh e a bhith nanàmhaid chunnartach.Aig deireadh na còigeamh linne deug, chaidhan Tighearnas a thoirt às a chèile le cogadhsìobhalta. Bha Iain Dòmhnallach agus a mhacdìolain, Aonghas Òg, a’ sabaid ann am batalgeur fuilteach airson smachd fhaighinn is aiga’ cheann thall b’ e aonadh nan Eilean a chailla-mach. Cha shlànaicheadh na sgaraidhean achruthaich an t-strì gu bràth, agus às aonaisceannard ceart sgaoil na cinnidhean bho chèile.Ann am beagan is bliadhna bha an rìoghachd aira dhol às an t-sealladh.Ag Innse Sgeulachd Na H-Alba19

CEIST:DÈ ANDLEASDANAS ABH’ AIG ALBASAN T-SAOGHAL…AGUS CIAMARA THA E AIRATHARRACHADHTRO THÌM?...Ach cha robh a dhòigh-beatha air falbh idir.B’ e saighdearan proifeiseanta, bhon òigeis an togail, a bh’ ann am fir Tighearnas nanEilean. Lean an cliù a bh’ aca mar fheachdchòmhraigeach, agus bha fèill mhòr fhathastair an sgilean. Chanar buannachan riuthaann an Gàidhlig - saighdearan sanntacha bha a’ tairgsinn an seirbheisean dhanfheadhainn a b’ fheàrr a phàigheadh. B’e Dòmhnall MacGhillEasbaig aon dhiubhsin. Chaidh gabhaltas fearann Port anEilein a bhuileachadh air leis a’ chrùnis bha e a’ sireadh fhortan le bhith a’sabaid ann an cogaidhean na h-Èireann.Agus nuair a bhàsaich e, uaireigin mumheadhan na siathamh linne deug, chaidha chomharrachadh air slighe thraidiseantaTaobh Siar na Gàidhealtachd _ le leacuaghach ghràbhalaichte chloiche ga shealltainna’ ceangal a chlaidheimh is a chriosaair, ag ullachadh airson batal. ‘S i uaighMhicGhillEasbaig a tha arceòlaichean a’smaoineachadh a lorg iad, sgaoilte am measgtobhtaichean an Tighearnais air eilean fàsPort an Eilein. Ghabh an saighdear sanntachàite coisrigte a shinnsearan ainmeil mar àit’-adhlacaidh _ ‘s dòcha mar mholadh dhaibh,‘s dòcha mar dhùbhlan.Airson ùine b’ iad Buannachain marMacGhillEasbaig an às-mhalairt a b’ fheàrr abh’ aig Alba. Nam bàtaichean-fada sònraichtea bha a’ dol gu cuan _ rin canar bìrlinnean_ dhèanadh iad astar mòr tarsainn air CuanÈirinn agus eadhon nas fhaide air falbh gumòr-thìr na h-Eòrpa, a’ buileachadh fòirneartshònraichte chòmhraigeach air armailtean cèin.Cha b’ e càil na bu lugha na cunnraidhean annan ealain cogaidh a bh’ anns na fir sin. Taghàm cogaidh sam bith sna meadhan aoiseanis faodaidh tu a bhith cinnteach gun robhsaighdearan Albannach a’ gabhail pàirt ann.Chog iad ann an tìrean cèin airson adhbharanneo-aithnichte, cho fad ‘s a bha airgead rifhaighinn.Tha arceòlaichean a-nise a’ feuchainn ris ant-slighe amhasgach seo a leantainn thairis airan Roinn Eòrpa _ gus lorg a-mach dè dìreachcho fada ‘s a shiubhail na ‘feachdan tartain’sin nan obair. Tha fianais ùr a’ sìor nochdadh.Ann an 2001, thug luchd-obrach a bha a’leudachadh slighe bhaidhsagalan fo ChaistealUppsala san t-Suain am follais mòr-uaigh lecuirp mu 60 fear innte. Tha dearbhadh aoisegualain nan corp agus sgrùdadh air clàraidheaneachdraidheil a-nise air an tùs a chur air aisgu 1520, is eadhon gu latha sònraichte _ 6Giblean. Dihaoine na Càisge.Nuair a thòisich an t-aonadh a bh’ ann bhochionn dà cheud bliadhna, eadar an t-Suain,an Danmhairg is Nirribhidh a’ tuiteam às achèile thàinig Lochlann gu bhith mar ionadcogaidh uabhasach. Air a’ mhadainn ud saGhiblean, chaidh arm Suaineach de luchdtuathatarsainn air abhainn reòthte Fyrisagus mhèarrs iad ann an sneachd trom airsonionnsaigh a thoirt air feachdan Rìgh Kristian II àsan Danmhairg, a bha ann am baile Uppsala. Geda bha iad a’ sabaid air taobh nan Danmhairgeachb’ e buannachain a bh’ anns a’ chuid mhòr de nasaighdearan a bha a’ dìon a’ bhaile; saighdearanfastaichte Albannach. Agus ‘s iongantach mur e ancuirp a bha adhlacaichte fo sgàil a’ chaisteil, foleathad feurach cas a bhios oileanaich an oilthighea-nise a’ cleachdadh airson cuirmean-cnuic isblianadh sa ghrèin. Tha sgrùdadh sònraichte dena cnàmhan a’ sealltainn gun robh na fir eadar25 is 34 a dh’aois. A thuilleadh air na leòinteanmarbhtach, a thàinig bho bhuillean mun cheann, bhafianais ann de sheann dhochannan is bhristidhean.Ged a bha iad ann an deagh staid chorporra, ‘siongantach mur an robh leòintean cogaidh beathaghaisgich air na fir. Agus choinnich na mic InnseGallach sin agus sinnsearan an Tighearnais rimbàs mu dheireadh fada air falbh bhon dachaigheaneileanach, a’ sabaid ann an tìr cèin airson crùncèin.Air feadh na Roinn Eòrpa sna meadhanaoisean, nam biodh duilgheadas aig rìghrean isriaghladairean, is gun duine ann a chuidicheadh iad,dh’fhastadh iad na buannachan.AN-DIUGH, LINNTEAN AN DÈIDHSIN, THATHAS FHATHAST A’ SIREADHSAIGHDEARAN FORTAIN NA H-ALBA.Ag Innse Sgeulachd Na H-Alba21

TAGH RUDEIGIN. TAGH TOGALACH. TAGH CRUTH-TÌRE. TAGH MÌR CHNÀIMH,BOGSA FIODHA NO LEAC CLOICHE. TAGH CAIBEAL TRÈIGTE FAD AIR FALBH AIREILEAN IOMALLACH. TAGH ADHARC UMHA, CISTE IARAINN, SOITHEACH-TASGAIDHAIRGID NO CRÙN ÒIR. TAGH LOIDHNE GAINMHICH SAN TALAMH NO STARR-FHIACAILScARFMHÒR AIR A THOIRT À SAOGHAL BÀTHTE. TAGH TEAMPALL FO-THALAIMH, CLACHALTAIREACH ÀIBHEISEACH NO AGHAIDH DE DHIA DÌOCHUIMHNICHTE.Tagh aon sam bith dhiubh, agus innsidh arceòlasan sgeulachd dhut.Gach latha tha luchd-rannsachaidh a’ sgrìobhadh, agusag ath-sgrìobhadh eachdraidh na h-Alba. Co-dhiù an annair làraichean-cladhaich gaothach no ann an obair-lannanàrd-theicnigeach, tha iad ag obair aig an ìre tuairsgeulach asàirde. Faodaidh tobhtaichean, fuidheallan is buill-acfhainn abhith mìltean bhliadhnaichean a dh’aois ach tha na sgeulachdana th’ aca ùr-nodha.‘S e ScARF an t-àite far am faod sgeulachdan na h-Albaa thighinn còmhla. Gheibh arceòlaichean ag obair ann anraointean is amannan tur eadar-dhealaichte air na lorgas iad aroinn, agus am pìosan fhèin a chur ri na mìrean-measgaichte.Bho bhith a’ sganadh cruth-tìre le leusair bho plèana, gubhith a’ dearbhadh DNA air claigeann briste, tha a h-uile pìosrannsachaidh a’ cur ris an dealbh.Ach chan e dìreach sgeulachdan a tha eòlaichean ag aithrisdha eòlaichean a tha seo idir. Tha ScARF a’ feuchainn riobrachadh còmhla ris an luchd-amais as motha, a’ cruthachadhgoireas a dh’fhaodas gach neach a rannsachadh is amhealtainn. Seo a’ chiad àite airson fiosrachadh fhaighinnmu eachdraidh na h-Alba _ an t-àite gun tig oileanaich,sgrìobhadairean, luchd-naidheachd is luchd-aithriseachd airsonna cunntasan as ùire fhaighinn mu arceòlas na dùthcha. Seocuideachd an t-àite airson ceangal a dhèanamh ri sgiobaidheanrannsachaidh, airson na beàrnan a lìonadh eadar eachdraidhagus na daoine a tha a’ rannsachadh, a’ foillseachadh is a’clàradh an-dràsta fhèin.Tha sgeulachd na h-Alba ag atharrachadh gu luath, agus thatoraidhean is fuasglaidhean a’ nochdadh fad na tide. GheibhScARF air do thoirt tron eachdraidh chaochlaidich seo, bhocomharran mu na sinnsearan as tràithe againn suas gun lathaan-diugh.‘S E TÌR LE MILLEAN SGEULACHD A TH’ ANN ANALBA. ‘S E SCARF AN STIÙIREADH AGAD GUGACH AON DHIUBH.Ag Innse Sgeulachd Na H-Alba23

www.scottishheritagehub.comTHANA SGEULACHDAN A LEUGHTHU AIR A BHITH AIR AN INNSELE SCARF.‘S e pròiseact co-obrachail leantainneach a th’ annan ScARF, a tha a’ riochdachadh oidhirpean eòlaicheanann an raointean bho arceòlas is eachdraidh gu nasaidheansan nàdarra is eòlas-aimsire. ‘S e làrach-lìnScARF _www.scottishheritagehub.com_ sùim a’ cho-eòlais seo. Bhon seo gheibh thu cunntasair an rannsachadh arceòlasach as ùire annan Alba, bho ro-eachdraidh suas gun latha an-diugh.Tha an rannsachadh a th’ air a thighinn còmhlagus ScARF a chruthachadh a’ feumachadh taicleantainneach. Faodaidh neach sam bith a tha a’leughadh an leabhrain seo cuideachadh _ bhoproifeiseantaich eòlach gu feadhainn nach dosmaoinich roimhe mu arceòlas.Airson nan eòlaichean leanaidh ScARF a’ fàs is a’soirbheachadh tro thabhartasan cunbhalach.Cuidichidh ScARF le bhith a’ soillseachadh roinneanneo-rannsaichte ann an eachdraidh na h-Alba, achtha e an urra ris a’ choimhearsnachd rannsachaidhairson cumail a rannsachadh, a sgrùdadh is a’ toirtfiosrachadh air ais mu na thathas a’ lorg. Nochdaidhsgeulachdan ùra agus thèid mòran den t-seannfheadhainn ath-sgrìobhadh. Le bhith a’ toirt cothromdha aon neach-rannsachaidh bruidhinn ri neachrannsachaidheile, nì ScARF cinnteach nach tèidcothrom sam bith airson eòlas adhartachadh a chall.Dhan dealasaiche, faodaidh ScARF a bhith na dhorasgu nithean a lorg, a’ chiad cheum ann a bhith a’ dol ansàs ann a bhith a’ lorg eachdraidh is cultar na h-Alba.www.archaeologyscotland.org.uktha liosta de bhuidhnean ionadail is roinneil anns amfaodar a dhol an sàs, a thuilleadh air fiosrachadhmu thaighean-tasgaidh ionadail agus seirbheiseanarceòlais ùghdarrasan ionadail.Bheir Canmore, stòr-dàta rannsachail CoimiseanRìoghail Carraighean-cuimhne Àrsaidh isEachdraidheil na h-Alba (RCAHMS) _www.rcahms.gov.uk_ cothrom dha neach sam bith rannsachadh adhèanamh is ìomhaighean is fiosrachadh a chura-steach air ceudan mhìltean làraichean arceòlasach,ailtireachdail is gnìomhasachail air feadh Alba. Tadhalair làrach-lìn ScARF airson tuilleadh fiosrachadh ischeanglaichean fhaighinn gu eachdraidh na h-Alba.Tha ScARF air a stiùreadh le Comann Àrsaidheachdna h-Alba _ www..socantscot.org _buidheann ballrachd charthannais neo-bhuannachdaila chaidh a stèidheachadh ann an 1780 is a chocheangalle Còir Rìoghail ann an 1783. ‘S e adhbharna buidhne a bhith a’ sgrùdadh àrsaidheachd iseachdraidh na h-Alba, gu sònraichte tro rannsachadharceòlasach. Airson ceudan bhliadhnaichean tha a’bhuidheann air fòram a lìbhrigeadh airson deasbad,còmhraidhean is roinn eòlais. An-diugh bidh i a’ ruithsreath chliùiteach de dh’òraidean, a’ foillseachadhphàipearan, aithisgean agus a Chunntasan bliadhnail(a’ chuid mhòr dhiubh an-asgaidh is rim faighinnair-loidhne) is le ballrachd bho mhìltean Luchdcaidreibhbho air feadh an t-saoghail. Tha cothrom abhith nad Neach-caidreibh fosgailte dha neach sambith le dìoghras is ùidh ann an arceòlas is dualchasna h-Alba.24 Ag Innse Sgeulachd Na H-AlbaScARFTHA ScARF MAOINICHTE AN-DRÀSTA LE RIAGHALTAS NA H-ALBA TRO ALBA AOSMHOR_ www.historic-scotland.gov.uk _ACH CHA BHIODH SEO COMASACH ÀS AONAIS TABHARTASAN SAOR-THOILEACH CEUDAN DE DH’ARCEÒLAICHEAN, EACHDRAICHEAN,LUCHD-SAIDHEANS IS EILE. THA CUS ANN AIRSON AINMEACHADH AN SEO ACH GHEIBHEAR LIOSTA IOMLAN AIG:www.scottishheritagehub.com/content/acknowledgements

TEACSA LE JAMES CRAWFORD. OBAIR-EALAIN LE SHA NAZIR.DEALBHACHADH LE KEVIN NICKS. NA CÒIRICHEAN UILE GLÈIDHTE.Taing dha gach neach a thug ìomhaighean seachad:Ìomhaighean coisrigte Mhòine Mhuiseig (td 18-19),puingean gathach (td 5), cruinneachadh Chill Rìmhinn(td 21) agus Torrs Pony Cap (td 22-23) uile © UrrasaireanTaigh-tasgaidh Nàiseanta na h-Alba. ArceòlaicheFo-thalaimh (td 4) © RCAHMS (le taing dha Colin agusPaula Mhàrtainn). Glèidhteachas Altaireach (td 4) agusìomhaighean ath-thogte (td 27) © Buidheann ArceòlaisAOC (le taing dha Comhairle Lodainn an Ear).Long-bhriseadh Fudaidh (pt 7) © Headland Archaeology.Ìomhaigh cladh Warriston (dt 10) ©RCAHMS (le taing dhaRobert Reinhardt). Ath-thogalaichean Sruighlea (td 14-15) agus an cnàimhneach (td 9) © Ionad Corp-eòlais &Comharrachaidh Daonna, Oilthigh Dhùn Dèagh. Cnàimhnich(td 22) © Bent Syse of the Upplandsmuseet. Ìomhaigheanbho Up Helly Aa (td 22-23) © David Gifford PhotographySociety of Antiquariesof ScotlandScARFComann Àrsaidheachd na h-Albac/o Taighean-tasgaidh Nàiseanta na h-AlbaSràid ChambersDùn Èideann EH1 1JFFòn: 0131 247 4138 / 4133Post-d: scarf@socantscot.orgLàrach-lìn: www.socantscot.orgFacs: 0131 247 4163