ZESPÓŁ METOD BADANIA PRACY

Rozdział 6.DIAGNOZOWANIE WYKONAWSTWA– ZESPÓŁ METOD BADANIA PRACYPoczątków badania pracy zazwyczaj doszukuje się w pracach klasyków naukowych teoriiorganizacji pracy: F.W. Taylora, F.B. Gilbertha. Na początku XX wieku podjęli oni badanianad ruchami wykonywanymi podczas pracy i czasami ich trwania. Następnie byłykontynuowane i zostały znacząco rozwinięte w latach czterdziestych przez MiędzynarodoweBiuro Pracy w Genewie. W Polsce, za pioniera i największy autorytet w dziedzinie badaniapracy uznawany jest Henryk Mreła, który spopularyzował ją w latach sześćdziesiątych.Badanie pracy należy do grona najważniejszych metodyk stosowanych do usprawnianiaorganizacji pracy w przedsiębiorstwie. Podstawą badania pracy jest rejestracja stanuistniejącego danej technologii pracy, a następnie jego analiza, projektowanie usprawnień orazich wprowadzenie w życie. Uzyskanie korzystnej zmiany w procesie pracy jest elementemnieodzownym dla skutecznego przeprowadzenia badania pracy. Z punktu widzenia podejśćmetodologicznych w ekonomii, należy więc to badanie zaliczyć do nurtu normatywnego,nakreślającego pożądany, przyszły stan danego zjawiska. W badaniu pracy stosowane jestpodejście instrumentalno-pragmatyczne. Oznacza to, że badanie pracy jest pewnymnarzędziem dla osiągnięcia zamierzonego celu, którym − przy wykorzystaniu tej metodyki −powinno być usprawnienie procesu pracy. Pragmatyzm zakłada podporządkowanie metodykiwzględom praktycznym, w przeciwieństwie do aspektów teoretycznych. Efektemprzeprowadzenia tego badania powinno być usprawnienie zorganizowania działalnościprzedsiębiorstwa w dziedzinach związanych z wykorzystywaniem pracy: fizycznej lubumysłowej, mające zmniejszyć koszty jego funkcjonowania lub zwiększyć jego przychody,aby w konsekwencji poprawić jego wyniki finansowe. Oprócz celów ekonomicznofinansowych,na czoło wysuwa się dbałość o czynnik ludzki. Odpowiednie zastosowanie tegobadania może dać również efekty w postaci nie tyle maksymalizacji zysku, co zwiększeniazadowolenia pracowników z ich pracy w danej firmie. Tą drogą można też w konsekwencjidoprowadzić pośrednio do wzrostu zysku. Oparte to jest na prawidłowości funkcjonowanianastępującego mechanizmu (rys. 6.1).zadowoleniepracownikówwiększa efektywnośćpracywzrost zyskówfirmyRys. 6.1.Zadowolenie pracowników a zyski firmyZaznaczyć trzeba, że badanie pracy jest podejściem, mającym na celu usprawnić stanistniejący technologii pracy w danej firmie bazując na tym stanie. Wprowadzane w jegowyniku zmiany dotyczą istniejących rozwiązań, które są modyfikowane dla osiągnięciazamierzonych celów. Jest to podejście odmienne niż np. w modnej w latach 90–tych75

zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, koncepcji o nazwie reengineering. Nie zakłada sięwprowadzenia gwałtownych, rewolucyjnych zmian, mających efekty w niemalże każdejdziedzinie działalności firmy. Wykorzystywane jest podejście bardziej ostrożne, w którymryzyko niepowodzenia jest mniejsze, jednakże oczekiwane efekty odpowiednio również. Wprzypadku badania pracy człowieka takie podejście może być właściwsze, z punktu widzeniatakich cech charakteru człowieka jak: chęć do utrzymania przyzwyczajeń, niechęć do zmian,dążenie do zmniejszenia ryzyka.6.1. Wprowadzenie do metod badania pracyDążąc do usprawnienia funkcjonowania przedsiębiorstwa, badaniu pracy można poddać wieleprzedmiotów. Można je podzielić w sposób podany poniżej.przedmiot badaniapracamateriałludzka maszyny surowce produkty dokumentyRys. 6.2.Podział przedmiotów badania pracyWybór przedmiotu badania determinuje koncentrację uwagi zespołu badającego na procesypracy na różnych elementach. Analizę pracy można rozpatrywać nie tylko w odniesieniu doludzi. Efekty można uzyskać poprzez oszczędności energii, czasu lub usprawniając pracęmaszyn. Większość opisanych efektów uzyskiwano w dużych korporacjach przemysłowych.Można je uzyskać również w małych i średnich przedsiębiorstwach. Zakres wprowadzanychzmian oraz uzyskiwane dzięki nim wyniki mogą okazać się niewielkie w bezwzględnychwartościach pieniężnych, co często prowadzi do zaniechania dokonywania ulepszeń worganizacji funkcjonowania takich firm. Gdy jednak rozpatruje się wartość względnąwprowadzonych usprawnień, odnosząc je do wartości zysku firmy, efekt ten może okazać sięjednak większy. Drobne usprawnienie w małej firmie może dać stosunkowo większy wzrostzysków, niż większe zmiany w znacznie większej firmie. Problem może jedynie polegać nawartości nakładów potrzebnych dla uzyskania korzystnej zmiany. W małej firmie powinnybyć one odpowiednio niższe, co sprawia, że nie zawsze mogą być przestrzegane wszystkieelementy metodyczne. Należy pogodzić się z myślą, że nie będzie się w stanie w takiej firmieprzeprowadzić dokładnego, modelowego badania. Należy jednak do tego dążyć, aby jaknajpełniej wykorzystać podejścia i zalecenia metodyczne prowadzenia badań. Ze względu naprzewidywany krąg odbiorców niniejszej książki, do którego wliczani są przedsiębiorcy zmałych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), wskazane zostaną możliwości skrócenia procesuprzeprowadzenia pełnego badania. Powinno być to jednak dostosowane do konkretnegoprzypadku, ponieważ przedstawiane niżej metody mają charakter dość uniwersalny. Wszelkiezalecenia z nimi związane będą miały − siłą rzeczy − również taki charakter. Doprzedsiębiorcy (bądź konsultanta) należy więc decyzja, co do kształtu i przebieguprowadzonego badania. Ze skróceniem bądź mniej rzetelnie przeprowadzonym badaniemwiąże się wzrost ryzyka niepowodzenia stosowania danej metody badawczej. Decyzja tarównież należy do przedsiębiorcy.76

Im większa jest poprawność wykorzystywania metod, tym większe są szanse na skuteczne jejzastosowanie, które może przedsiębiorstwu przynieść efekty ekonomiczne (finansowe) iorganizacyjne. Rozumowanie powyższe można poprzeć odpowiednią prezentacją graficznąułatwiającą dalszą analizę (por. rys. 6.3).przewidywanaskutecznośćpoprawnośćmetodycznaRys. 6.3. Zależność pomiędzy poprawnością metodyczną badania (pracy), a przewidywanymiefektami badania w przypadku modelowym (teoretycznym).Poprawne zastosowanie danej metody nie jest możliwe nigdy w 100 procentach. Zawszepozostają elementy, których nie udało się zmierzyć, policzyć, zaobserwować czy rozważyć.Składa się na to wiele przyczyn, a w szczególności:1. warunki realiów zmuszające do modyfikacji przebiegu badania,2. różnorodność ujęć i opisów metodyki danego badania.Dostosowanie się do pierwszej przyczyny jest zależne od człowieka − decydenta lub badacza.Na drugą natomiast nie maja oni wpływu. Mogą dokonać jedynie wyboru danego opisumetody i przyjąć go za obowiązujący. W modelowym przypadku, stosowanie się do zaleceńdanej metody powinno gwarantować jej skuteczność, a co za tym idzie i efektywność.Zwiększanie stopnia dostosowania się do zaleceń metody zazwyczaj powoduje wzrost jejskuteczności przy znajdowaniu pomysłów na rozwiązanie, lecz nie musi (choć może)powodować wzrost efektywności firmy po wprowadzeniu usprawnień. Choć wrzeczywistości może się wydarzyć, że trzymanie się sztywnych zaleceń metodycznych możenie dać pozytywnych efektów. Dzieje się tak z powodu wzrostu nakładów (m.in.finansowych) na badanie, przy relatywnie mniejszym wzroście korzyści z nich płynących.Wartość uzyskanych efektów w wyniku zastosowania badania, nie jest wprost proporcjonalnado nakładów poniesionych do ich uzyskania.Jak wynika z rysunku 6.4 64 , w przypadku małej firmy często opłaca się odejść od 100-procentowego wypełnienia zasad i reguł metody. Spowodowane jest to faktemopracowywania metod usprawniania organizacji (w tym i badania pracy) z myślą o dużych64 Można dodać, że rysunek powstał w wyniku wnioskowania dedukcyjnego popartego doświadczeniemwynikającym z prowadzenia badań w MŚP. Wnioski z niego płynące nie zostały poddane weryfikacjiempirycznej. Dlatego zawarte na nim proporcje nie mają charakteru ścisłego wyrażenia ilościowego, a jedynienadają orientacyjny kierunek dalszemu tokowi analizy.77

przedsiębiorstwach. Są one większe w ujęciu bezwzględnym niż zmiany wprowadzane wmałych firmach i dlatego łatwiej jest je tam dostrzec. Jednak również w przypadku dużychfirm, pełna poprawność metodyczna badania nie daje pewności uzyskania największej jegoefektywności. 65efektywnośćbadaniaMŚPduże przedsiębiorstwa100 %poprawnośćmetodycznabadaniaRys. 6.4. Zależność pomiędzy poprawnością metodyczną badania (pracy), a jegoprzewidywanymi efektami w stosunku do zysku firmy.Stosunkowo lepsze efekty uzyskuje się w MŚP w trakcie mało i średnio ścisłegoprzestrzegania zasad stosowania metody. Należy zatem zwrócić uwagę na realia związane zestosowaniem metody. Zmuszają one do dość unikalnego potraktowania każdych badań.Wymaga to korzystania z bardziej twórczych metod rozwiązywania problemów − metodheurystycznych. Twórcza postawa kierownika może przesądzić o udanym prowadzeniudziałalności przez jego organizację. Należy też zwrócić większą uwagę na takie opracowaniemetody wyróżnionej, które zwiększy przewidywane efekty jej zastosowania.6.2. Rodzaje i odmiany badania pracyBadanie pracy jest grupą metod, w skład której wchodzi też kilka metod, które występując„samodzielnie”, mogą też w sposób znaczący przyczyniać się do uzyskiwania istotnychusprawnień oraz efektów. Do nich należą:1. badanie metod pracy,2. mierzenie pracy,3. normowanie pracy,4. wartościowanie pracy. 6665Przykładem dążenia do 100-procentowej poprawności metodycznej badania jest chęć uchwycenia(zaobserwowania), opisania i zanalizowania wszystkich procesów pracy w firmie jak najbardziej dokładnie(łącznie z pomiarem w wielkościach rzędu sekund lub nawet ułamków sekund).66 Mreła dodaje też „kwalifikowanie pracy”. Por. H. Mreła, Metody badania pracy, Warszawa, PWE 1979, s. 48.78

Pod pojęciem badanie metod pracy rozumie się „systematyczne rejestrowanie, analizowanie ikrytyczna ocena istniejących lub proponowanych sposobów wykonania pracy orazzaprojektowanie i wprowadzenie w życie metod łatwiejszych i bardziej efektywnych” 67 .Mierzenie pracy jest natomiast uzupełnieniem i rozwinięciem wcześniejszego badania metodpracy. Polega ono na ustaleniu pracochłonności danej metody pracy. Celem mierzenia pracyjest wyznaczenie lub określenie czasu potrzebnego do wykonania danej czynności (orazewentualne oszacowanie wysiłku fizycznego, mierzonego ciężarem podnoszonychmateriałów na daną wysokość oraz drogę, jaką mają one przebyć w linii poziomej). Podobniepostępuje się zarówno w badaniu pracy ludzkiej i maszyn, jak i w badaniu przebiegumateriałów, gdzie istotny jest czas ich transportu. Ma to bezpośredni wpływ na koszty z nimzwiązane. 68Normowanie pracy polega na wyznaczaniu norm czasu pracy potrzebnego dla wykonaniadanej pracy i poddanie analizie wyników tego badania. Wartościowanie pracy to inaczejwycena wartości pracy wykonywanej przez danego pracownika, dokonana na podstawiewysiłku (fizycznego, intelektualnego) wkładanego przez niego dla wykonania danej pracy.Powinny do tego zostać uwzględnione jego kwalifikacje (wykształcenie, specjalistyczneprzeszkolenie, doświadczenie), wymagania psychofizyczne i umysłowe niezbędne dlawykonania danej pracy, zakres odpowiedzialności na danym stanowisku oraz warunkiśrodowiska pracy. 69Tak więc zauważyć można, że wszystkie grupy badanych zagadnień są ze sobą powiązane.Jakie są zależności przyczynowo–skutkowe pomiędzy nimi? Podstawą tych zagadnień jestjedno z nich: mierzenie pracy. Powinno ono poprzedzać zarówno normowanie pracy, jak ibadanie metod pracy. Może też być potrzebne do ustalenia wartości pracy (np. poprzez ocenęrzeczywistego czasu wykonywania pracy, bez przestojów, odpoczynku, itp.). Są to zaleceniapotrzebne do przeprowadzenia badania pracy zgodnie z jego zasadami metodycznymi. Niemuszą być rygorystycznie przestrzegane. Czasami obserwacja pracownika bez podjęciadziałań związanych z mierzeniem czasu poszczególnych czynności i ich opisania możenasunąć spostrzeżenia co do ewentualnych niepożądanych czynności (np. zbyt długieprzestoje, zbyt długa droga transportu). Należy zauważyć jednak dwa zagrożenia. Pierwsze,związane z pozbawieniem się materiału źródłowego, który można rzetelnie analizować iuzyskać obiektywne wyniki. Drugie, polega na samym sposobie przeprowadzenia obserwacji.Jeżeli dokonuje ją kierownik organizacji, a jego pracownicy wiedzą o tym, że sąobserwowani, mogą oni zmienić swoje zachowanie i sposób pracy tak, by zostali korzystniejocenieni przez ich przełożonego. Uproszczenie mierzenia pracy do obserwacji bezzachowania reguł metodycznych, pozwala na oszczędności czasowe i finansowe (kosztysprzętu, przeszkolenia). Jest to ważne zwłaszcza z punktu widzenia małej firmy. Tymniemniej należy dążyć do postępowania jak najbardziej zgodnego z zasadami postępowaniametodycznego.67 Badanie pracy, PWE, Warszawa 1971, s. 40.68 Por. japońska koncepcja just-in-time, w której czas transportu jest skoordynowany w czasie ze stanemmagazynu, a wszelkie opóźnienia w dostawach niosą ryzyko przestojów w produkcji.69 Por. Martyniak Z., Metody wartościowania pracy, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa1984, ss. 8-11.79

6.3. Metody pomiaru pracyMierzenie czasu pracy rozpoczyna omówienie zespołu metod składających się na badanie pracy.W praktyce gospodarczej ta grupa metod jest stosowana dopiero po odpowiednimprzeanalizowaniu procesu pracy i po ustaleniu właściwej metody pracy. Celem tych metod jestdobranie ostatecznej wartości czasu pracy przez jego pomiar. Następnie można dokonać jegonormowania.6.3.1. Struktura czasu pracyKażda praca ma swoje odrębne właściwości. Można więc ustalić pewne czynności związanebezpośrednio lub pośrednio z daną pracą. Znajduje to swoje odbicie w strukturze czasu. Jest onabardzo złożona, ale można w niej wyróżnić dwie główne grupy składników:I. Czas jednostkowy - możliwy do ustalenia dla danego produktu lub usługi, z którego możnawydzielić:1. Czas przeznaczony na wykonanie, na który składają się czasy następujących czynności:• Czas główny – nazywany także technologicznym – ujmuje czynności wynikającebezpośrednio z procesu technologicznego. Może to dotyczyć kształtu, własnościfizycznych bądź chemicznych, położenia, wymiarów itp.• Czas pomocniczy. Obejmuje czynności uzupełniające niezbędne dla wykonaniaczynności podstawowych, np. włączenie lub wyłączenie maszyny, zamocowanieprzedmiotu itp.2. Czas uzupełniający. Obejmuje czynności dodatkowe, potrzebne do wykonania czynnościpodstawowych narzuconych procesem technologicznym. Obejmuje:• Czas obsługi technicznej stanowiska. Zawiera niezbędne czynności uzupełniającezwiązane z techniczną obsługą dla wykonania czynności podstawowych.• Czas obsługi organizacyjnej. Obejmuje czynności uzupełniające związane z obsługąorganizacyjną na stanowisku pracy oraz kontakty zewnętrzne pracownika.3. Czas przeznaczony na potrzeby fizjologiczne. Obejmuje on:• Czas czynności potrzebnych do likwidacji skutków zmęczenia oraz niezbędny dlaregeneracji sił. Obejmuje czynności aktywne, np. gimnastyka w miejscu pracy, lub inneelementy regeneracyjne oraz czynności bierne: bezczynność, drzemka, itp.• Czas na czynności naturalne, w tym także na spożywanie posiłków.Każda praca wymaga nie tylko wysiłku fizycznego, ale i psychicznego. Należy szczególniemocno podkreślić rolę czasu dodatkowego, przeznaczonego na zrealizowanie potrzebnaturalnych, w tym szczególnie na odpoczynek. Jego rola jest często bagatelizowana przezkierownictwo zarówno w odniesieniu do siebie, jak i podwładnych. Wysiłek fizyczny wywołujezmęczenie fizyczne, zaś psychiczny – groźne znużenie, które z czasem się kumuluje.Regeneracja fizyczna następuje stosunkowo szybko, psychiczna zaś – znacznie wolniej. Wpływna regenerację ma również oddziaływanie warunków pracy. Wzrost zmęczenia jestproporcjonalny do uciążliwości pracy, zatem czas przeznaczony na regenerację powinien być ztym skorelowany. Współczesne podejścia do zwiększenia efektywności wykonawstwa wiąże sięz tworzeniem właściwych warunków dla regeneracji sił fizycznych, a także z odpowiedniąodnową sił psychicznych. Projektuje się zatem technologię w taki sposób, aby regeneracja80

dokonywała się nie tylko podczas przerwy przeznaczonej na odpoczynek, ale także w trakcietrwania wybranych etapów samego procesu pracy.II. Czas przygotowawczo-zakończeniowy. Obejmuje działania związane z przygotowaniemczynności głównych i uzupełniających oraz z ich zakończeniem. Trzeba mocno podkreślić, żeczas ten należy zarezerwować bez względu na rozmiar produkcji. Rozlicza się go w odniesieniudo określonej partii wyrobów. Z tych względów prace jednostkowe okazują się droższe odseryjnych, ponieważ na przygotowanie i zakończenie pracy znacząco wpływa czasskonsumowany.6.3.2. Techniki mierzenia czasu pracyTechniki mierzenia czasu pracy służą do rejestracji stanu istniejącego. Są one podstawąnormowania pracy. Istnieje zakorzenione, błędne mniemanie, że techniki te służą głównie celompłacowym, gdy tymczasem ich zasadniczym zadaniem jest ustalenie podstawowych danych doanalizy i projektowania właściwej organizacji i zarządzania. Dopiero wtórnie, techniki te mogązostać wykorzystane do celów płacowych. Zgodnie z wieloletnimi doświadczeniami ustalono, żemierzenie czasu pracy traktuje się jako systematyczny sposób ustalania czasu wykonywaniaokreślonej pracy fizycznej, czy umysłowej. Stosuje się przy tym różnorodne podejścia i regułymetodyczne.Dla danego typu zadania pracochłonność powinna być wyznaczona na podstawie rejestracji ianalizy czasu pracy potrzebnej do jego wykonania. Do jej ustalenia przyjmuje się wykonawcęreprezentatywnego, za jakiego uważa się przeciętnego robotnika pracującego w normalnymtempie. Wybranie robotnika jako reprezentatywnego oznacza, że wskazano osobę, która mawystarczające przygotowanie ogólne i zawodowe do wykonywania danej pracy oraz posiadaodpowiednie doświadczenie i wprawę. W zależności od celu, jakiemu ma służyć mierzeniepracy, dokonuje się wyboru zarówno sposobu ujęcia zadania, jak i przyjętej technikinormowania, wyróżniając w niej regułę metodyczną i podejścia potrzebne do analizowanejpracy. Ogólnie wyróżnia się trzy główne grupy technik mierzenia pracy:1. obserwacja bezpośrednia, w tym:• fotografia procesu pracy,• chronometraż,• obserwacje migawkowe,2. synteza uzyskanych danych;3. szacunkowe ustalenie potrzebnego czasu pracy.Poniżej opisana została jedna z nich.6.3.3. Fotografia procesu pracyBadany proces pracy można zanotować za pomocą techniki nazywanej „fotografią” procesupracy. Nazwa ta ma znaczenie historyczne, ujmuje jednak istotny aspekt metodyczny nazywany„stopklatką”. Fotografowania procesu pracy można dokonać dynamicznie, w sposób ciągłypoprzez filmowanie. Można też tego dokonać statycznie, poprzez rejestrację wybranychkolejnych zjawisk zachodzących w określonych odstępach czasowych. Można to wykonaćpoprzez fotografowanie. Następnie można odtworzyć przebieg całego procesu (opierając się natych zdarzeniach, które zostały uchwycone na fotografiach.81

Rejestracji powinna dokonywać osoba postronna. Badanie może dotyczyć procesu pracy jednejosoby, lub całego zespołu pracowników. Technika fotografowania umożliwia zanotowanieprocesu pracy w taki sposób, aby można go było odtwarzać kilkakrotnie w zatrzymanej oraz niezmienionej postaci. Współczesne techniki filmowania, czy wideo, ułatwiają analizę orazprojektowanie nowego procesu. Ponieważ jednak polegają one na rejestrowaniu pracy w sposóbciągły, analiza procesu pracy jest często zbyt pracochłonna, a zarazem stosunkowo trudna dointerpretacji ze względu na długi czas trwania zdarzenia, tym bardziej, gdy wychodzi poza jedną,a nawet kilka zmian.Za pośrednictwem fotografii procesu pracy wykrywa się straty czasu pracy, ustala optymalnysposób wykorzystania czasu pracy najlepszych pracowników, bądź całego zespołu. Można teżwyjaśnić przyczyny, które dominowały przy nie wykonaniu ustalonych norm pracy, a takżesprawdzić istnienie lub zaproponowanć normy czasu pracy, aby uzyskać niezbędne informacjedla ustalenia właściwej organizacji oraz odpowiedniego zarządzania.6.4. Metody normowania pracyMierzenie czasu pracy może służyć także do ustalenia reprezentatywnej normy czasowej.Pozwala ona na zaprojektowanie właściwej organizacji pracy, a dopiero później może byćwykorzystana do celów płacowych. Normowanie pracy będzie zatem spełniać istotną rolę wzarządzaniu.Przez normę pracy rozumie się niezbędny nakład czasu na wykonanie operacji (roboty) lubokreślonych zadań w danych warunkach technicznych, technologicznych przy optymalnejorganizacji wykonywanej pracy. Normy pracy mają szereg odmian:• Norma czasu, wyznaczająca niezbędny czas na wykonanie określonej pracy, zadania, luboperacji roboczej.• Norma wydajności, stanowiąca odwrotność normy czasu. Określa ilość wyrobów (stądczęsto nazywana jest normą ilościową) podaną w jednostkach wymiernych (sztukach,metrach bieżących, kilogramach, tonach itp.) oraz ustaloną do wykonania w założonymczasie i określonych warunkach organizacyjno-technicznych.• Norma obsługi, ustalająca ekonomicznie uzasadnioną liczbę urządzeń przydzielonych doobsługi jednemu robotnikowi lub zespołowi robotników;• Norma obsady, która jest odwrotnością normy obsługi i określa wielkość zespołupracowników (obsady) przydzielonych na stałe do obsługi jednego lub kilku urządzeń wkonkretnych warunkach organizacyjno-technicznych.Ostateczne zaprojektowanie norm pracy wymaga dokładnego ustalenia czasu wykonywania zuwzględnieniem specyficznych uzupełnień czasowych. Do ustalania norm pracy służąwymienione poniżej cztery techniki:1. Technika sumaryczna. Jest chronologicznie najstarsza. Jej istota sprowadza się do ustalenianormy czasu na całą operację lub zadanie bez wnikania w ich poszczególne elementy. Zapodstawę do ustalenia tej normy przyjmuje się najczęściej, że wyznaczenie czasu danej pracypowinno być dokonywane na podstawie materiałów statystycznych lub szacunku normisty.2. Technika analityczno-szacunkowa. Stosuje się ją przede wszystkim do pracniepowtarzalnych, np. remontowych. Jest ona innym sposobem ustalania norm. Wychodzi82

się tu z założenia, że wprawdzie jest ona stosowana do czynności niepowtarzalnych (lubrzadko powtarzalnych), to jednak w obrębie każdej z tych czynności można wyróżnić pewnąliczbę elementów, które można potraktować jako powtarzalne. Te elementy mogą stanowićprzedmiot mierzenia za pomocą chronometrażu lub syntezy normatywów czasowych. Takopracowana norma stanowi kompilację obowiązujących normatywów czasu (z normatywamiruchów elementarnych włącznie) dla elementów powtarzalnych. Jej rozszerzeniem jestwyznaczanie czasu szacunkowego ustalonego na podstawie tych czynności, które się niepowtarzają.3. Technika szacunku porównawczego. Wprowadza ona mierzenie czasu przez porównaniedanej pracy z czynnościami, które są takie same lub zbliżone do prac, dla jakich oznaczonojuż tak zwane wartości stałe. Technikę tę stosuje się najczęściej do normowania pracremontowych. Ustala się wtedy pewną liczbę typowych czynności przedstawicielskich dlakażdej kategorii robót i poddaje się je szczegółowej analizie. Otrzymane wielkości nazywasię „wielkościami stałymi” (fixes). Wykorzystuje się je jako podstawę do porównania przyustalaniu normy. „Wielkości stałe” są przyjęte jako „czysty” czas wykonania pracy. Przyokreślaniu normy czas ten należy powiększyć o czas uzupełniający. Zwykle dokonuje siętego w ujęciu procentowym.4. Techniki analityczne normowania. Są one bardziej rozbudowane i występują w kilkuodmianach. Do najważniejszych należą:• Technika analityczno-pomiarowa (lub analityczno-badawcza) służy do normowaniaczasu. Podstawą normy są pomiary czasu pracy dokonane w wyniku obserwacjibezpośredniej: chronometrażu, fotografii dnia pracy i obserwacji migawkowych.Najtrudniejsze, a zarazem najistotniejsze w tej technice jest ustalenie czasu trwaniaoddzielnych elementów czasowych składających się na zadanie (operację). Sumę tychczasów powiększa się o czas przeznaczony na czynności uzupełniające. Technika ta jestnajbardziej precyzyjnym, ale jednocześnie bardzo kosztownym, bo praco- iczasochłonnym sposobem ustalania norm dla czynności powtarzalnych.• Technika analityczno-obliczeniowa. Sprowadza proces normowania do syntezyuprzednio opracowanych i obowiązujących normatywów. Do uśrednienia stosuje sięsyntezę normatywów czasowych, które ustala się dla określonego przedsiębiorstwa,branży, lub gałęzi przemysłu. Dane uzyskuje się z uprzednio przeprowadzonychchronometraży. Tak jak dla techniki analityczno-badawczej podstawą syntezy jestpodział czasu na elementy. Zależnie od masowości produkcji i jej charakteru podział tenmoże być mniej lub bardziej precyzyjny. Z tego też względu można wyróżnićnastępujące subtechniki:a) ustalanie norm na podstawie syntezy normatywów (czas syntetyczny),b) ustalanie norm na podstawie syntezy mikronormatywów (normatywów ruchówelementarnych),Zostały one zestawione w poniższej tabeli.Tab. 6.1.Subtechniki szczegółowe techniki analityczno-obliczeniowejTechnika ustalanie czasu pracy na podstawie syntezynormatywówPolega ona na obliczaniu czasu trwania operacji poprzezsyntezę posiadanych wyników mierzenia pracy.Technika ustalania norm pracy na podstawie syntezymikronormatywówUstalenie czasu trwania operacji oparte jest na bardzoprecyzyjnym jej podziale na ruchy elementarne. Cechą83

Technika ta możliwa jest do zastosowania wówczas,gdy:• normatywy czasowe są wyznaczone,• analizowane operacje składają się z takich samychelementów, jakie występowały w robotachpoprzednio obliczanych. Przy wyznaczaniu czasówsyntetycznych dla powtarzalności wyników istotnejest, aby metody wykonania, narzędzia pracy iwarunki, w jakich ona przebiega, były identyczne.Przy ustalania czasu trwania prac metodąanalityczno-obliczeniową podstawowym punktemwyjścia jest założenie, iż każdą operację możnapodzielić na elementy, których różnorodność jestograniczona i które są od siebie niezależne, alemogą być sumowane. Przy ustalaniu czasusyntetycznego występują trzy rodzaje elementów:• identyczne dla różnych rodzajów robót,• podobne, ale różniące się w praktyce pewnymiistotnymi parametrami,• wyróżnione, których czas trwania wyznacza się napodstawie danych technologicznych. Zależy onwyłącznie od fizycznych lub technicznychwłasności materiału bądź procesu.Synteza czasów dla ustalenia normy pracy polega naprzyjęciu i zsumowaniu normatywów poszczególnychelementów pracy wchodzących w skład analizowanejoperacji i z danych z tablic normatywów dla typowychczynności pomocniczych: czasu przygotowawczozakończeniowego,czasu obsługi oraz dodatkówczasowych na odpoczynek i potrzeby fizjologiczne.wspólną wszystkich systemów jest to, że:• powstały one jako metody ustalania wartości czasuna podstawie ruchów człowieka;• w swych założeniach opierają się na teorii ruchówelementarnych F.B. Gilberhta i w podzialemikroruchów nawiązują do therbilgów, choć na ogółskładają się z mniejszej liczby elementów;• mają podobny sposób wykorzystania przez analizęruchów i czasów, zakodowanie wyników analizy,syntezę normatywów czasów elementarnychwskutek czego uzyskuje się czas trwania operacji;• składają się z opisu ruchów, tablic wartościczasowych dla zdefiniowanych ruchów i zbioruprzepisów stosowania tabel. Różni je natomiastliczba wytypowanych ruchów elementarnych orazliczba czynników, od których zależy czas wykonaniaruchów.Technika opracowywania norm czasu z wykorzystaniemmetody analityczno-obliczeniowej ma szereg zalet, doktórych można zaliczyć przede wszystkim znaczniemniejszą pracochłonność przy ustalaniu wartościczasowych robót. Charakteryzuje ją także większadokładność, która jest z reguły wymagana dodokonywania pomiarów przy tworzeniu normatywówopracowanych dla najlepszego sposobu wykonaniaoperacji. Pozwala ona również na szybkie ustalenieczasów trwania operacji dla potrzeb jej organizowania,np. dla harmonizowania prac zespołowych,synchronizacji pracy w liniach potokowych, planowanieprodukcji i kalkulacji kosztów.6.5. Badanie metod pracyTak jak to było już wspomniane, badanie metod pracy ma na celu rejestrację i analizęsposobów wykonywania danej pracy w celu opracowania i wdrożenia ulepszonych metodpracy. Natomiast mierzenie pracy, to (w uproszczeniu) badanie metod pracy wyrażone wkategoriach czasowych. Wykonywane jest ono zazwyczaj po badaniu metod pracy. 70Badanie może być prowadzone przez zespół spoza usprawnianej firmy (konsultancizewnętrzni) lub pochodzący z danej firmy (konsultanci wewnętrzni). Konsultanci zewnętrznimogą pełnić m.in. następujące role: badaczy (analityków), nauczycieli (wykładowców,trenerów), doradców, współtwórców zmian (podejście Organisational Development),projektantów zmian. 71 Dla dobrego przeprowadzenia badania przez konsultantówzewnętrznych, konieczne jest udane ich współdziałanie z kierownictwem i personelem firmy.Rozwijając myśl zawartą na początku niniejszego rozdziału, istnieją dwa główne podejściastosowane w badaniu pracy, jeśli chodzi o wybór przedmiotu badania:70 W przeprowadzonym przez autorów wraz zespołem badaniu w małych firmach, badanie metod byłoprowadzone razem z mierzeniem pracy. Będzie to miało odzwierciedlenie w połączeniu występującychzazwyczaj odrębnie opisów tych badań, co zostało przyjęte i utrzymane w dalszych fragmentach książki.71 Por. szerzej np.: J. Antoszkiewicz, Firma …, jw., ss. 225-234.84

1. podejście czynnościowe,2. podejście materiałowe.W pierwszym podejściu badana jest praca (może to też być praca wykonywana przezmaszyny), natomiast drugie obejmuje badanie przepływów materiału (surowców, produktów),czy dokumentów.6.5.1. Reguły metodyczne badania pracyNiezależnie od ustalonego przedmiotu badań, powinny być przestrzegane pewne regułymetodyczne badania pracy. Tak więc badanie powinno przebiegać zgodnie z przyjętąprocedurą (choć dopuszcza się w niej modyfikacje, ze względu na specyfikę danego badania).Badany proces pracy powinien zostać rozłożony do możliwie najbardziej podstawowychelementów, z użyciem therbligów do opisu mikroruchów włącznie. 72 Jest to jednak bardzotrudne w przeprowadzeniu i w związku z tym kosztowne. Z tego względu opłaca się takszczegółowy opis stosować jedynie w największych przedsiębiorstwach produkcyjnych. 73Należy jednak uważać przez popadnięciem w skrajność i skoncentrowaniem się na zbytdrobnych szczegółach, tracąc z pola widzenia rzeczy najistotniejsze. Ustalenieszczegółowości badania pracy jest ważne zwłaszcza w małych firmach, ze względu na wzrostkosztów w porównaniu do nakładów na przeprowadzenie badania wraz ze wzrostem jegoprecyzji (por. rys. 6.4). Tak więc opis badania pracy powinien być jak najdokładniejszy.Powinien on zostać dokonany na podstawie bezpośrednich obserwacji. Nie dopuszczalne jestodtwarzanie z pamięci składników procesu pracy i szacowanie czasu ich trwania. Powinno tozostać wykonane w trakcie badania (mierzenia) pracy. 74 Analiza natomiast może i powinnabyć dokonana po zakończeniu obserwacji bezpośrednich.6.5.2 Symbole graficzneDla uproszczenia notacji pomiarów i opisów, stosuje się dość standardowy zapis,wykorzystujący symbole graficzne reprezentujące podstawowe czynności procesu pracy.operacjaTab. 6.2.Symbole rejestracji stanów i zdarzeńRodzajSymboleczynności geometryczne kreskowe kolorystyczneczarny72 Słowo „therblig” powstało od czytanego wspak nazwiska jednego z twórców teorii badania pracy − F. B.Gilbertha. Therbligi, to grupa 18 kategorii ruchów, które są ruchami elementarnymi (mikroruchami) i wynikają zmechaniki ludzkiego ciała. Jak zauważa Z. Martyniak, większość krajowych źródeł wymienia istnienie 17jedynie therbligów. Por. Z. Martyniak (red.), Nowe metody…, jw., s. 22 (przypis dolny).73 „Badania mikroruchów stosowane są w praktyce przemysłowej niezmiernie rzadko, nawet w krajach wysokouprzemysłowionych. Prowadzą je zazwyczaj wyspecjalizowane firmy konsultingowe, które dysponująodpowiednią aparaturą i wysoko wykwalifikowanymi kadrami.” Z. Mikołajczyk,, Techniki organizatorskie wrozwiązywaniu problemów zarządzania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 156.74 Zastrzeżenie to nie dotyczy obserwacji przy wykorzystaniu urządzeń elektronicznych, np. kamera filmowa itp.85

manipulacjakontrolatransporttransport obc.niebieskiczerwonyżółtyzielonymagazynowaniepomarańczowyoczekiwanieDprace niezwiązane Z brązowyczynności jednorazowefioletowyPierwsza tablica symboli opracowana została w 1921 r. przez Gilbretha i zawierała ona ażczterdzieści symboli. W badaniu prowadzonym przez autorów w MŚP, wystarczało jednaktylko sześć (a czasem nawet pięć) symboli graficznych. Oznaczały one następująceczynności:1. operacja – czynność polegająca na zmianie fizycznych właściwości przedmiotupracy,2. manipulacja – rzadziej występująca czynność obejmująca drobne operacje lubprzemieszczenia,3. transport – przemieszczenie (materiałów lub ludzi),4. kontrola – czynność polegająca na ustaleniu cech ilościowych lub jakościowychprzedmiotu pracy,5. oczekiwanie – wszelkie nie założone procesem technologicznym przerwy, przestojew pracy (maszyn lub ludzi),6. magazynowanie – założone procesem technologicznym złożenie przedmiotu pracy wspecjalnie do tego celu wyznaczonym miejscu w celuprzechowywania do czasu użycia lub dalszej obróbki.Podobna liczba symboli przyjęta została w 1947 r. przez Amerykańskie StowarzyszenieInżynierów Mechaników (ASME) i zawierała tylko pięć znaków (bez manipulacji).Zmniejszona liczba symboli użyta została również w innych narzędziach mierzenia pracy.Znaki graficzne zawarte w zaprezentowanej tabeli mają za zadanie zastąpić opis słowny. Zapomocą podstawowych symboli (geometrycznych, kreskowych lub barwnych) w sposóbsyntetyczny można przedstawić przebieg każdej pracy. Takie ujęcie pozwala nie tylko naczytelniejsze przedstawienie procesu pracy (formy graficzne są łatwiejsze do zapamiętania iinterpretacji, niż opis słowny), ale też wpływa na łatwość dokonania jego analizy i oceny.Dzięki temu łatwiej jest ustalić przyczyny wpływające na niekorzystny przebieg danegoprocesu pracy. Można więc powiedzieć, że zastosowanie symboli ma wpływ na ogólnąskuteczność zastosowania badania pracy.6.5.3. Narzędzia metody – karty badania pracyDo badania pracy stosowane są specjalnie przygotowane arkusze i karty służące do notowaniaobserwacji. Wykorzystanie kart procesu oraz kart przebiegu (materiału lub czynności) ma zazadanie opisanie stanu istniejącego. Opis ten wykorzystuje wcześniej opisane symbole oraz86

czynności, które dokonywane są na materiale, bądź przez człowieka. Każda karta przebieguskłada się z dwóch części. W jednej zestawia się podstawowe informacje dotycząceprowadzonej obserwacji, w drugiej zaś rejestruje się przebieg badanego procesu pracywspomnianymi symbolami. Wypełniając część pierwszą, osoba badająca pracę notujeczynności (ich nazwy), określa czas potrzebny na ich wykonanie, oraz ewentualnie ilośćmateriału (transportowanego, kontrolowanego, obrabianego), czy długość drogi transportu. Wczęści drugiej oznacza się typ czynności (wybrany spośród przyjętych w badaniu pracysymboli), a po zakończeniu obserwacji można łączyć te oznaczenia linią łamaną. W efekcieotrzymany zostaje wykres (bądź jedynie wypełniona tabela, jak to przebiegało w badaniuprowadzonym przez autorów), z którego można odczytać natężenie występowaniaposzczególnych czynności. Istnieje kilka typów kart stosowanych w mierzeniu pracy. Zostałyone przedstawione na poniższym rysunku.KARTYprocesuprzebieguczynnościmateriałuindywidualnych zespołowych obu rąkRys. 6.5.Schemat podziału kart stosowanych w badaniu pracyKarta procesuSłuży do rejestracji podstawowych elementów skomplikowanych procesów pracy w postaciwykresu przy wykorzystaniu symboli ustalonych do wykorzystania w badaniu pracy. Gdydana czynność się powtarza, dla skrócenia czasu zapisu stosuje się tzw. klamrę okresową.Przykład 6.1.Karta procesu – przebieg czynnościPRZEBIEG CZYNNOŚCI – dostawa towaruCzas Nr czynności Opis czynnościWykonawca: kierowca pracownik0:00 0 Otwarcie bramy i wjazd samochodu1 Zamknięcie bramy0:02 2 Czekanie↓0:04 3 Rozładowanie tekturyISprawdzenie faktur0:084 rozładowanie pierwszej chłodni w sam. 1 czekanie 0:09⇒ droga od sam. do stosu pudełek ↓87

0:11 ↓ → 2 3 wzięcie pudełek5 rozładowanie drugiej chłodni w sam. ↑ ← ⇒ przeniesienie ich⇒ droga od sam. do stosu pudełek ↓ 0:120:14 ↓ → 4 5 6 wzięcie tektur6 rozładowanie trzeciej chłodni w sam. ↑ ← ⇒ przeniesienie ich⇒ droga od sam. do stosu pudełek ↓ 0:150:17 ↓ → 7 8 wzięcie pudełek7 rozładowanie czwartej chłodni w sam. ↑ ← ⇒ przeniesienie ich⇒ droga od sam. do stosu pudełek ↓ 0:190:200:22 → II III rozładowanie piątej i szóstej chłodni w samochodzie↑ ⇒ droga od samochodu do stosu pudełek0:24 ← ↓↓IV sprawdzenie faktur↓0:28 ↓ koniec rozładunku samochoduWyjaśnienia:• cyfry rzymskie oznaczają czynności wykonywane razem przez kierowcę i pracownika• cyfry arabskie to numery czynności kierowcy lub pracownika• z lewej strony znajdują się czynności kierowcy, z prawej - pracownika• zachowana jest skala czasowa (1 linia to 1 minuta)• strzałki oznaczają pętle, tj. czynności powtarzające się• sam. to skrót od słowa samochódŹródło:Raport z badań przeprowadzonych w sklepie firmowym przedsiębiorstwa Zielona Budka Sp. z o.o.,Katedra Small Businessu Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1997, grant Komitetu BadańNaukowych nr 1 H02D 011 13 (materiały niepublikowane)Karta przebiegu materiałuPrzedstawia szczegółowy i zarazem chronologiczny zapis stanów materiału (i czynności ztym związanych) w danym procesie pracy. Przedmiotem badania jest więc materiał, a nieczynność. Karta ta powinna uwzględniać nie tylko czas wykonywania czynności orazodległości, przez które materiał jest transportowany w kolejnych fazach procesu, ale również iilość materiału, którego dana czynność dotyczy (co nie jest wymogiem, choć może byćstosowane w pozostałych kartach przebiegu).Przykład 6.2.Analiza informacji i wnioski z karty przebiegu materiałuKartę przebiegu materiału (KPM) wykorzystano do badania przebiegu materiału od mielenia surowców, aż dopakowania wyrobów gotowych.Karta przebiegu materiału uwidacznia etapy powstawania wyrobu gotowego, w których przedmiotem opisu jestw zasadzie stan materiału, z którego ten wyrób powstaje. Uwagą objęto materiał od momentu załadowywaniasurowców do młyna, aż do momentu magazynowania wyrobów gotowych w magazynie. Informacje zawarte wkarcie przebiegu materiału pozyskane zostały przede wszystkim dzięki obserwacji bezpośredniej, ale ze względuna długi cykl produkcyjny obejmujący także pory nocne i wynikającą z niego niemożność pełnej obserwacji,pomocą okazał się też wywiad z pracownikami, bezpośrednimi i naturalnymi świadkami owych zmian materiału.88

Niestety następstwem tego jest również utrata niektórych wielkości, bądź zamieszczenie ich przybliżeń w karcieprzebiegu materiału. Trzeba też dodać, że z racji szerokiego asortymentu produkcji badanego przedsiębiorstwa,pewne wielkości występujące w opisie dotyczą tego, konkretnego momentu produkcji, przypadającego na czasobserwacji, co oznacza, iż np. innego dnia ilość materiału w odpowiednich etapach czy partiach produktówmoże być większa lub mniejsza.Jeśli chodzi o etapy związane z odkładaniem materiału na półkę i ich oczekiwaniem na dalsze przetworzenie, toczas oczekiwania jest różny i zależy od tymczasowego popytu na określone wzory. Zwiększa to trudnościzwiązane z magazynowaniem półproduktów na półkach, i tak ciągle wypełnionych.Warto odnotować fakt, iż pomimo ciągłych strat materiału w całym procesie produkcyjnym, które powstająchociażby podczas rozlewania masy do form, czy obróbki ręcznej doniczek (przed wypaleniem), te odpadkimateriału są zbierane i wykorzystywane jeszcze raz jako surowiec. Oznacza to, iż w rezultacie straty materiałupodczas produkcji są bardzo niewielkie.Źródło:Raport z badań przeprowadzonych w przedsiębiorstwie ABC (nazwa zmieniona), Katedra SmallBusinessu Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1998, grant Komitetu Badań Naukowych nr 1H02D 011 13 (materiały niepublikowane)Karty przebiegu czynnościZawierają chronologiczny zapis czynności wykonywanych przez pracownika (pracowników)w procesie pracy. Istnieją trzy typy kart przebiegu czynności.1. Karty przebiegu czynności indywidualnych. Ten rodzaj kart jest najczęściej stosowany.Zazwyczaj przyjmuje się jednak w domyśle, że karta przebiegu czynności dotyczyjednego pracownika (czyli, że jest to karta przebiegu czynności indywidualnych). Jeśli taknie jest, dodaje się określenie uzupełniające nazwę.Przedstawiona w tab. 6.3 karta, w części zawierającej podsumowanie całego badanegoprocesu pracy, obejmuje jedynie analizę metody obecnej. W literaturze spotyka sięrównież rubrykę „metoda proponowana”. Zdaniem autorów, umieszczenie jej na karciesłużącej do zbierania informacji, może być jednak przedwczesne; etap proponowaniausprawnień powinien zostać przeprowadzony później. Tak też postąpiono wprzeprowadzonym badaniu.2. Karty przebiegu czynności zespołowych. Służą one do rejestracji pracy wykonywanejjednocześnie przez kilku wykonawców. Czynności poszczególnych wykonawcówrejestruje się oddzielnie, a następnie zestawia jednej na karcie i na tej podstawie dokonujeobserwacji pracy całego zespołu. Tak więc narzędzie to pełni nie tylko funkcję zbieraniadanych, ale też i wstępnej ich analizy.3. Karty czynności obu rąk. Są one rzadziej stosowanym narzędziem, ze względu naszczegółowość badania i wiążące się z nim koszty. Powinny być stosowane dla czynnościwymagających równomiernego zaangażowania obu kończyn, w celu jak najszybszegowykonania pracy. Karta ta może być użyta do badania mikroruchów. Odmianą tej kartyjest karta czynności obu nóg i jest wykorzystywana w przypadkach ważniejszej rolikończyn dolnych w procesie pracy (np. kierowcy, szwaczki itd.).89

Tab. 6.3.Przykład karty przebiegu czynności (indywidualnych)KARTA PRZEBIEGU CZYNNOŚCI Karta nr …… Nr arkusza ……ZESTAWIENIEPrzedmiot pracy:Proces/Operacja:Miejsce:Początek obserwacji:Koniec obserwacji:Wykonawca:Sporządził:Data:Jednostka:SymboloperacjakontrolamagazynowanietransportmanipulacjaoczekiwanieRazem:Czas:Odległość:Metoda obecnaNr Opis Ilość Odl. Czas Symbol Uwagiczynności90

6.5.4. Urządzenia rejestrująceDo mierzenia pracy wykorzystuje się (oprócz kart i arkuszy) stopery, bądź inne urządzeniamierzące dość dokładnie czas. Może być też wykorzystywany aparat fotograficzny, lub lepiej,kamera wideo. Kamerę stosuje się w sytuacjach, kiedy praca przebiega bardzo szybko ibyłoby zbyt trudne rejestrowanie obserwacji bezpośrednio przez badacza. Pozwala ona nadokładne uchwycenie wszystkich szczegółów związanych z badaniem. Poza tym taśmęfilmową można w prosty sposób odtwarzać wiele razy, przewijać i analizować niemalżeklatka po klatce. Może być ona wykorzystana dla późniejszego szkolenia personelu firmy.Również sama osoba wykonująca pracę, może dzięki rejestracji jej pracy dokonanej na taśmiedostrzec własne błędy. Użycie kamery pociąga jednak za sobą koszty w postaci wydatku najej zakup, przeszkolenie osób do jej obsługi (bądź wynajęcie fachowca), itp. Nie zawsze jestto więc opłacalne.6.5.5. Wykresy badania pracyRównież do analizy struktury czasowej badanego procesu stosuje się zapis graficznyułatwiający wnioskowanie i proponowanie nowych rozwiązań.Przygotowanie sklepu do rozpoczęcia sprzedaży100%90%Czas80%70%60%50%40%operacja ikontrolaprzestójkontrolatransport30%operacja20%10%0%pracownik 1 pracownik 2 pracownik 3Źródło:Raport z badań przeprowadzonych w sklepie firmowym przedsiębiorstwa Zielona Budka Sp. z o.o.,Katedra Small Businessu Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1997, grant Komitetu BadańNaukowych nr 1 H02D 011 13 (materiały niepublikowane)Rys. 6.6.Czynności i ich czasu trwania dla trzech pracowników – przykład91

6.6. Procedura badania pracyProcedura badania pracy porządkuje tok prowadzonego badania. Często wymaga teżmodyfikacji, w zależności od wprowadzonych do badanych zagadnień podejść oraz od specyfikiproblemu. W zasadzie obejmuje dziewięć etapów podzielonych wewnętrznie na kilka kroków.Etap 1. Określenie celu badania. Sprowadza się do sprecyzowania celów, dla dokładnegoustalenia i precyzyjnego ukierunkowania badania.Krok 1. Zestawienie celów firmy. Każda praca winna być podporządkowana i włączona wsystem celów firmy. Nawet najdrobniejsze zmiany mogą wspomóc te cele, bądź się imprzeciwstawić. Istniejący system celów przedsiębiorstwa tworzy ramy ogólne dlasprecyzowania celów przeprowadzenia badania danej pracy. Konsekwencją jest zatemuzyskanie usprawnień konweniujących z nurtem zmian potrzebnych w firmie. Z systemucelów ogólnych może wynikać potrzeba przeprowadzenia zmian, które najczęściejformułuje się jako: wzrost wydajności, polepszenie jakości pracy, wzrost jakościwyrobów lub usług, zmniejszenie liczby braków i odpadów, obniżkę kosztów,polepszenie rentowności, lub poprawa warunków, higieny czy bezpieczeństwa pracy.Niekiedy cele mogą mieć charakter doraźny, typu zmniejszenie zatrudnienia. Jednakżewielu autorów podkreśla, że takie podejście, choć może prowadzić do szybkich efektówchwilowych, jednakże w dłuższej perspektywie czasowej zwykle powoduje skutkinegatywne.Krok 2. Sprecyzowanie ogólnego celu badania pracy. Sprecyzowanie celów przeprowadzeniadanego badania pracy wynika z celów ogólnych firmy. Cel przeprowadzenia takiegobadania jest wyznaczany najczęściej przez kierownictwo firmy odpowiedzialne zakonkretny odcinek objęty badaniem pracy. Podstawą do sprecyzowania celów mogą byćsymptomy wszelkich nieprawidłowości: duża fluktuacja pracowników, niewłaściwewykorzystanie materiałów, maszyn lub zdolności produkcyjnych obsługujących je ludzi,znaczne odpady, przestoje maszyn, braki, niewłaściwe rozplanowanie pracy brygady,przepływu materiałów, przestoje, „wąskie gardła”, niewłaściwa jakość produktów czyusług, nadmiernie męcząca praca, złe warunki bezpieczeństwa i higieny pracy, skargi napracę i jej organizację.Etap 2. Ustalanie obiektu badania. Etap ten ma doprowadzić do uszczegółowienia obszaru icelu badania, a następnie umożliwić dobranie zespołu badawczego. Jest realizowany wkilku krokach.Krok 1. Wybór obiektu badania. Postawiony cel ogólny, po sprowadzeniu do celuszczegółowego, pozwala na dalsze ukierunkowanie badania i zawężenie go do obszarówdających szanse największego sukcesu. Zakres pracy ustalony jako obszar badania możeobejmować np. operację, zespół operacji, cały proces technologiczny, stanowiskorobocze, zespół ludzi, fragment, komórkę lub całą organizację przedsiębiorstwa.Krok 2. Ustalenie zespołu badawczego. Złożoność problemów wynikająca z ustalonegoobszaru badania precyzuje wytyczne co do ustalenia fachowców potrzebnych dosprawnego i efektywnego dokonania analizy badanej pracy. Określenie składu zespołubadawczego pozwala zaprojektować plan przeprowadzenia badania, ustalić92

harmonogram pracy zespołu, a także (wstępnie) zestaw technik oraz środkówniezbędnych do przeprowadzenia badania.Etap 3. Rejestracja stanu faktycznego. Podstawą badania pracy, a zarazem czynnikiemmetodycznym wyróżniającym tę metodę jest uzyskanie pełni informacyjnej 75 o staniefaktycznym. Metodologiczną cechą charakterystyczną badania pracy jest posiadaniemożliwie całkowitego rozeznania stanu faktycznego, aby przez jego naprawę(usprawnienie) uzyskać większą efektywność. U podstaw metodologicznych badaniapracy leży poprawa stanu współczesnego. Zatem dokładność i rzetelność badańprzeprowadzonych na tym etapie ma decydujący wpływ na jakość uzyskanych wyników.Zarówno sposób zbierania, jak i klasyfikowania informacji, ma znaczący wpływ naefektywność pracy w następnych etapach badawczych, a w szczególności w analizie iocenie krytycznej oraz projektowaniu wariantów nowej organizacji pracy.Etap 4. Analiza krytyczna i ocena. Trzeba stwierdzić, że analiza krytyczna i oceną jest sama wsobie bardzo skuteczną i efektywną metodą diagnostyczną (por. rozdz. 8). Ma onawielorakie zastosowanie:• Po pierwsze: zebranie informacji jest fotografią stanu aktualnego. Dane te sąwykorzystywane dla dokonania analizy i krytycznej oceny całości procesu pracy,ewentualnie jego czynników, lub składników operacji itd. Na podstawie analizy powstajezbiór informacji kierunkującej poszukiwania nowego sposobu wykonania.• Po drugie: opracowane warianty podlegają ponownej analizie krytycznej i ocenie. Ma tona celu sprawdzenie poprawności nowo zaprojektowanego procesu pracy. Podobnie jakw przypadku poprzednim, zarówno analizę, jak i ocenę, dokonuje się dla całego procesuoraz jego czynników, składników i operacji.Etap 5. Poszukiwanie pomysłów. Większość metod zarządzania i rozwiązywania problemówwprowadza wyróżniony etap: poszukiwanie pomysłów. Liczba rozwiązań możliwych dozastosowania jest bardzo duża, jednakże znalezienie rozwiązania oryginalnego,najbardziej odpowiadającego potrzebom klienta (odbiorcy) jest zasadniczym problememw teorii i praktyce konkurencji. Z tych powodów zagadnienie poszukiwania, a coważniejsze znajdowania pomysłów, idei, które w całości lub w częściach służą dotworzenia wariantów rozwiązania, pełni kluczową rolę w kreowaniu nowościniezbędnych do wygrywania wyścigu konkurencyjności na rynku.Metod poszukiwania pomysłów, które składają się na ten etap, jest bardzo dużo. 76 Donajczęściej stosowanych należą: Burza mózgów, ANKOT, Check-list sugerujące, bądźnaprowadzające na rozwiązania.Etap 6. Zaprojektowanie wariantów. Pomysły zebrane w poprzednim etapie służą w całości,bądź we fragmentach, do projektowania wariantów nowej metody (sposobu, technologii)pracy.75 Pełni informacyjnej nie należy utożsamiać z pełną (w sensie „całkowitą”) informacją. Słowo „pełnia” oznacza tu:informacja wystarczająca.76 Można również powiedzieć, że metoda badania pracy (która zawiera w sobie etap poszukiwania pomysłów), jestrównież – jako całość – metodą poszukiwania pomys³ów. Oznacza to, że sposób diagnozowania, analizowania,zapisywania informacji, a także jej prezentacji naprowadza na znalezienie pomysłów wiodących do rozwiązańinnych, nowszych, bardziej adekwatnych do potrzeb.93

Etap 7. Przygotowanie wdrożenia wariantu. Ten ważny etap wymaga poświęcenia czasu iśrodków finansowych dla dobrego przygotowania jego realizacji. Obejmuje kilkaważnych zagadnień:• Uzyskanie ogólnego zaakceptowania proponowanych wariantów przez gremiakierownicze wszystkich szczebli (istotnych z punktu widzenia danego wariantu).• Uzyskanie akceptacji przez bezpośrednich wykonawców oraz kierowników.• Opracowanie szczegółowego planu wdrożenia wariantu rozwiązania.• Dokonanie niezbędnych modyfikacji w sytuacji problemowej, której fragment ma byćusprawniony przez wprowadzany wariant.• Przygotowanie wykonawców-realizatorów przez odpowiednie szkolenia i doskonalenia.Etap 8. Wprowadzenie wariantów. Rozwiązanie problemu organizacji (technologii) pracyuzyskane przez zastosowanie metody badania pracy zostanie tu zweryfikowane przezwprowadzenie wariantu do rzeczywistej sytuacji problemowej. Sytuacja taka jest znatury znacznie bogatsza niż sam problem, który stanowi zaledwie model jej fragmentu.Wiadomo, że życie jest zawsze bogatsze od jego nawet najwspanialszych modeli. Stądpotrzeba weryfikacji opracowanych wariantów rozwiązania przez szereg uwarunkowańsytuacji problemowych. Jeżeli rozwiązanie nie zostanie wdrożone, to zasili „zestawpółkowy”, czyli pozostanie na półce.Etap 9. Utrzymanie wprowadzonego wariantu. Wprowadzenie wariantu nie jest jednoznacznez jego stosowaniem. Dotyczy to szczególnie zmiany w pracy. „Przyzwyczajenie jestdrugą naturą człowieka”, stąd świadomie lub podświadomie wykonawcy-realizatorzypowracają do starych, dotychczas stosowanych metod, przy których mogąwykorzystywać stare, znane nawyki rutynowe. Zaakceptowanie werbalne danej metodymoże nastąpić bardzo szybko, natomiast zaakceptowanie faktyczne – wolno. Wymagaprzy tym kontroli oraz bacznego nadzoru aż do chwili ostatecznej akceptacji, co nastąpiprzez wprowadzenie nowej metody do repertuaru istniejących nawyków rutynowych.Uważny Czytelnik z pewnością dostrzeże wiele podobieństw pomiędzy powyższą procedurą,a ogólną procedurą rozwiązywania problemów zarządzania, przedstawioną w rozdz. 3.5.Pewne dość uniwersalne metody mają podobne cechy. Jedną z nich jest kolejnośćprowadzenia badania przy ich wykorzystaniu. Oczywiste chyba jest, że każde działaniemetodyczne powinno zawierać etapy przygotowania, stosowania metody, uzyskaniarozwiązania i wdrożenia go. Takie elementy znalazły się też w badaniu pracy (i jak się możnadomyślać, są w innych metodach).94