TEMAT RZEKA - REURIS - Główny Instytut Górnictwa

TEMAT RZEKAREWITALIZACJA RZEK MIEJSKICH:PRZEWODNIK PRAKTYCZNYAutorzy:Elisabeth Bender, Hana Bernardová, Linda Bigga, Eva Brejchová,Agnieszka Brożkowska, Hana Chalupská, Sandra Commichau,Aleksandra Czyżewska, Sabina Denysenko, Agnieszka Gieroszka,Krystian Gryglaszewski, Robert Holländer, Petr Kolář,Małgorzata Kopernik, Krzysztof Korczak, Barbara Kozłowska,Lukáš Krejčí, Michal Krejčí, Anna Januchta-Szostak, Paweł Łabaj,Karin Lange, Adam Lipiński, Magdalena Maceková, Wolfgang Maier,Anna Mathea, Martin Nawrath, Sylke Nissen, Nikol Perečková,Bogna Rybacka, Leszek Trząski, Pavlína Valentová, Natalia WeckwertRedakcja: Karin Lange i Sylke Nissen

Projekt REURIS był realizowany w ramach Programu dla Europy Środkowejwspółfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu RozwojuRegionalnegoPublikacja: projekt REURISLead PartnerGłówny Instytut GórnictwaCentral Mining InstitutePl. Gwarków 140-166 Katowice, Polskawww.reuris.gig.eu© REURIS Project 2012Zarządzanie promocją projektu:Uniwersytet w LipskuInstytut SocjologiiBeethovenstr. 1504107 Leipzig, Niemcyreuris@uni-leipzig.deProjekt graficzny: Martin MeißnerFotografie: archiwum projektu REURIS 2008-2012Tłumaczenie: Skrivanek Sp. z o.o.Druk i oprawa:Drukarnia ABEDIK Sp. z o.o.ul. Glinki 84, 85-861 Bydgoszcz, Polska, www.abedik.plTEMAT RZEKA.REWITALIZACJA RZEK MIEJSKICH: PRZEWODNIK PRAKTYCZNY.Teksty: partnerzy projektu REURISRedakcja: Karin Lange i Sylke Nissen2012ISBN 978-83-63075-62-0

Spis treściWprowadzenie......................................................................................................3Wnioski na podstawie dobrych praktyk........................................................7Odnowienie historycznego koryta wodnego w Chrudim.................................... 9Odnowienie odcinka potoku Krůtecký w Pradze................................................11Środki ochrony przeciwpowodziowej na rzece Loučná w Litomyšlu.............. 12Otwarcie młynówki Pleißemühlgraben w Lipsku................................................13Odnowienie rzeki Neckar w Villingen-Schwenningen........................................15Rekreacja na brzegach rzeki Neckar w Stuttgarcie.............................................16Rzeka Pisia: Odnowienie zabytkowego Parku im. Dittricha w Żyrardowie........18Renaturyzacja rzeki Rakówki w Bełchatowie....................................................... 20Renaturyzacja rzeki Sokołówki w Łodzi.................................................................21Dobre praktyki – doświadczenia..............................................................................23Znaczenie zaangażowania społeczeństwa....................................................25Znaczenie rewitalizacji rzek miejskich.........................................................38Praktyka rewitalizacji rzekw ramach działań pilotażowych projektu REURIS....................................50Stara Ponávka: Nowa niebiesko-zielona oś w centrum Brna............................51Wyspa Božkov w Pilznie: planowanie w zakresie rekreacji i środowiska......54Ekologia i ochrona przeciwpowodziowa w Thostgrundbach w Grimmie......57Nowe życie dla Feuerbach w Stuttgarcie...............................................................60Nowa estetyka Starego Kanału w Bydgoszczy.....................................................64Transformacja Ślepiotki w Katowicach..................................................................67Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskich..........................71Wykaz źródeł......................................................................................................79Dodatkowe informacje.....................................................................................79

WprowadzenieWprowadzenieRzeka – najważniejsze miejsce w mieścieDzięki międzynarodowej współpracy,projekt REURIS ma pomóc odzyskaćlub stworzyć na nowo atrakcyjne ciekiwodne dostępne dla odwiedzającychpoprzez opracowanie narzędzisłużących przeprowadzeniu zrównoważonejrewitalizacji w miastach.Przez dziesięciolecia rzeki w miastachEuropy Środkowej były postrzegane bardziejjako zagrożenie, niż korzyść. Pomimofaktu, że obszary te są szczególnie ważnelub często stanowią jedyne funkcjonującelub potencjalne zbiorniki o różnorodnościbiologicznej i otwartej przestrzeni w mieście,zdegradowane lub opuszczone obszarynadbrzeżne są często spotykane w miastachEuropy Środkowej. Dlatego też, wrazze wzrostem świadomości w zakresie roliprzestrzeni nadbrzeżnych jako korytarzyekologicznych i obszarów dla działalnościspołecznej, aktywna ochrona i rekultywacjatych terenów została uznana za podstawowyelement działań realizowanychw celu kształtowania ładu przestrzennegoi zrównoważonego rozwoju miast.Istotą projektu REURIS „RewitalizacjaMiejskich Przestrzeni Nadrzecznych” jestwdrożenie strategii i działań mającychna celu odbudowę zasobów naturalnychi kulturowych oraz zagospodarowaniemiejskich przestrzeni nadrzecznych.Realizacja działań rewitalizacyjnych natych obszarach wymaga konsensusu międzywszystkimi zainteresowanymi stronami,począwszy od lokalnych mieszkańcówpoprzez planistów, skończywszy na administratorachzasobów wodnych. Integracjazagadnień przestrzennych, społeczno--ekonomicznych oraz inżynieryjnych jestkluczowym warunkiem wstępnym w celuuniknięcia problemów w procesie przygotowania,realizacji i zarządzania wdrożonymidziałaniami. Dlatego istotne jest,aby został opracowany wspólny zestawmetod i procedur, które pomogą w koordynacjipracy zespołów multidyscyplinarnychi ułatwią skuteczne zaangażowaniespołeczne.Projekt REURIS nie tylko stworzył takienarzędzia, ale również możliwości przetestowaniaich w praktyce, w celu ocenyich skuteczności. Wyniki zostały opisaneszczegółowo w Podręczniku rewitalizacjirzek miejskich REURIS, który można pobraćze strony internetowej projektu podadresem: www.reuris.gig.eu.Strategia projektu wymagała przekazaniawiedzy i know-how, obejmujących formalnei nieformalne powiązania pomiędzyróżnymi regionami Europy Środkowej.W związku z tym, badacze i urzędnicyz Republiki Czeskiej, Niemiec i Polskiwspółpracują przy projekcie od 2009 r.W praktyce, konsorcjum projektu składałosię z następujących instytucji.Z Republiki Czeskiej do projektu przystąpiłodwóch partnerów: Miasto Brnooraz Instytut Urbanistyki i RozwojuMiasta Plzeň. Trzech partnerów niemieckichpochodzi z Lipska i Stuttgartu,mianowicie Aufbauwerk Region Leipzig31

Wprowadzenie1Partnerzy projektu REURIS w Europie ŚrodkowejGmbH, Uniwersytet w Lipsku orazUrząd Urbanistyki i ZagospodarowaniaPrzestrzennego Gminy Stuttgart. Dotrójki partnerów z Polski należą MiastoBydgoszcz, Miasto Katowice oraz GłównyInstytut Górnictwa (GIG) w Katowicach,będący partnerem wiodącym projektu.W odniesieniu do konkretnych lokalnychcieków wodnych, każdy partner był i nadaljest zainteresowany rozwiązywaniemtrzech głównych zadań: (1) wypracowanieholistycznego podejścia do całego procesuplanowania, projektowania i realizacjirewitalizacji, wraz ze zwiększaniemzainteresowania społeczności lokalnychjakością miejskich przestrzeni nadrzecznych;(2) poprawa dostępu publicznegodo przestrzeni rekreacyjnej wzdłuż rzeki,rozwój rzeki jako „zielonej osi” miasta,jednocześnie biorąc pod uwagę aspektyturystyki wodnej i dziedzictwa kulturowego,modernizacja ochrony przeciwpowodzioweji gospodarki wodno deszczowej,oraz poprawa stanu naturalnych siedliskw korytarzach rzek; oraz (3) opracowywanieprocedur dla wspólnego planowaniamiejskich przestrzeni nadrzecznych i odpowiednichmetod uzgodnień, projektowaniei realizacja inwestycji oraz szukanierozwiązań dla finansowania działalnościrewitalizacyjnej.Po ponad trzech latach współpracy, niniejszyprzewodnik wraz z podręcznikiemprojektu rewitalizacji stanowią okazję doomówienia strategii i osiągnięć projektu.Przed przedstawieniem głównych wynikóww następnych rozdziałach, chcemyzakończyć ten wstęp krótką oceną projektu.Poprosiliśmy kierownika projektu,Leszka Trząskiego, aby podzielił się z namiswoimi wrażeniami.Dlaczego Pana zdaniem rewitalizacjamiejskich obszarów nadrzecznych jest natyle ważna, aby ubiegać się o dofinansowanie?Ludzie stają się coraz bardziej świadomiwartości estetycznych i przydatnościterenów zieleni znajdujących się w ichokolicach. Otoczenie niewielkich ciekówwodnych jest w tym kontekście szczególneważne. Dlatego też, wniosek o projektRewitalizacja Miejskich PrzestrzeniNadrzecznych w ramach Programu dlaEuropy Środkowej EFRR stanowił wyjątkowąokazję do rewaloryzacji rzek w miastach.Projekt ten stanowił szansę nietylko w miastach nim objętych, ale takżew miejscu, z którego pochodzę. Jestemprzekonany, że nasze doświadczenie w zakresierewitalizacji miejskich obszarównadrzecznych to bardzo dobry punkt wyjściadla procesu mającego na celu zmianęogólnego paradygmatu wykorzystaniagruntów w miejskich dolinach rzecznych.4

Wprowadzenie1z projektem. W kolejnych rozdziałachprzedstawimy najważniejsze zdobytedoświadczenia. Po pierwsze, zaprezentujemyniektóre przykłady dobrych praktykzwiązanych z rewitalizacją miejskichprzestrzeni nadrzecznych, które napotkaliśmyw Republice Czeskiej, Niemczechi w Polsce. Następnie omówimy bardziejszczegółowo wspomniane już znaczenieudziału społeczeństwa w procesie rewitalizacji.Ponieważ żaden projekt rewitalizacjinie może zostać zrealizowany bez odpowiednichśrodków finansowych, ocenakorzyści ekonomicznych i nieekonomicznychrewitalizacji miejskich przestrzeninadrzecznych i podsumowanie źródełfinansowania będą głównymi punktamininiejszego przewodnika. Kolejny rozdziałdotyczy praktyk w zakresie rewitalizacjirzek oraz przedstawia działania pilotażoweREURIS. Na końcu książki znajdująsię nasze wnioski dotyczące rewitalizacjimiejskich przestrzeni nadrzecznych, podsumowującewiedzę uzyskaną z naszejpracy nad projektem.Wszyscy partnerzy REURIS uczestniczącyw tym projekcie mają nadzieję,że „Przewodnik praktyczny po rewitalizacjirzek miejskich” oraz „PodręcznikRewitalizacji Rzek Miejskich” będą pomocnedla każdego, kto chciałby poprawićstan rzek miejskich i ich otoczenia.REURIS ma na celu zaspokojenie rosnącegozapotrzebowania na atrakcyjne i dostępnecieki wodne na obszarach miejskichpoprzez opracowanie przyjaznychdla środowiska narzędzi do rewitalizacjirzek i współpracę międzynarodową.Grupa REURIS podczas konferencji finałowej projektu w Katowicach6

Wnioski na podstawie dobrych praktykWnioski na podstawie dobrych praktyk2We wszystkich trzech państwachobjętych projektem, w RepubliceCzeskiej, Niemczech i Polsce, na obszarynadrzeczne w miastach i miasteczkachwpływ ma długa tradycja praktykzarządzania zasobami wodnymi. Przezdziesięciolecia, jeśli nie stulecia, rzekii strumienie były regulowane i prostowanedla rekultywacji terenów i w celachrolniczych. Były one brukowanelub nawet kanalizowane. Przez długiczas cieki były dostosowywane do odprowadzanianadmiaru wody i ścieków.Przez cały ten okres, tworzenie kanałówdla ochrony przeciwpowodziowejbyło priorytetem i oznaczało szybkieodprowadzanie wody z pomocą rozwiązańtechnicznych, które jedynie przesuwałyproblemy powodziowe w dół rzeki.Regulowanie i kanalizowanie korytrzek, budowa systemów drenażowychoraz realizacja aktywnej ochrony przeciwpowodziowejprzyczyniły się do dalszejdegradacji dolin rzecznych.Nabrzeża były często wykorzystywanedo celów komercyjnych. Strefyprzemysłowe oraz infrastrukturatechniczna, np. drogi i tory kolejowebyły zabudowywane w obszarach zalewowych.Nieuniknionym skutkiemekspansji miejskiej i przemysłowejwzdłuż cieków wodnych było katastrofalnezmniejszenie funkcji naturalnychi rekreacyjnych dolin rzecznych;w rezultacie miasta odwróciłysię od swoich terenów nadrzecznych.7

Wnioski na podstawie dobrych praktyk2Nawet kiedy przemysłowe wykorzystanieterenów śródmiejskich zaczęłosię zmniejszać, nadbrzeżne obszarypoprzemysłowe pozostawały opuszczone.Atrakcyjność wizualna i funkcjonalnarzek oraz dostrzegalnośćcieków wodnych obniżyły się jeszczebardziej. Publiczny dostęp do rzekmiał nadal niewielkie znaczenie, taksamo jak jego funkcje ekologiczne.Pod koniec XX wieku, zamknięciezakładów przemysłowych i postępw oczyszczaniu ścieków przyczyniły siędo poprawy jakości wody, ale jednocześnienabrzeża uległy zmianom strukturalnym,gdyż opuszczone strefy przemysłowedoprowadziły do powstaniaterenów poprzemysłowych i podupadającychprzestrzeni otwartych.Od lat 80-tych XX wieku świadomośćw zakresie problemów ekologicznychwzrasta, choć z różną szybkościąw krajach Europy Zachodnieji Wschodniej. W krajach EuropyZachodniej rewitalizacja i odnowarzek rozpoczęła się w latach 80-tych,podczas gdy w państwach EuropyWschodniej rozpoczyna się dopieropo 1990 r. Ponadto, potencjalna funkcjarekreacyjna nie była dostateczniedoceniana zarówno na zachodzie, jaki na wschodzie. Ochrona przyrodyi aspekty środowiskowe były stopniowowprowadzane do przepisów,co przyczyniło się do zmniejszeniazanieczyszczenia wody i rozpoczęciarewitalizacji rzek. Dodatkowo, obecniezwraca się coraz większą uwagęna fakt, że aspekty ekologiczne w konserwacjirzeki nie pogarszają ochrony8przeciwpowodziowej, a wręcz przyczyniająsię do jej poprawy. Proces tenzostał znacznie przyspieszony przezwprowadzenie Europejskiej RamowejDyrektywy Wodnej w 2000 roku.Do tej pory wiele miejskich przestrzeninadrzecznych wciąż charakteryzujesię brakami w zakresie ichfunkcji ekologicznych, społecznychi przestrzennych. Nie są w stanie spełnićich funkcji sieci siedlisk i biotopów,ich przepuszczalność i drożnośćsą wciąż ograniczone a ponadto nadalpozostają zanieczyszczone i skażone.Publiczny dostęp do wody jestczęsto ograniczony jak również niezbytatrakcyjny i ledwo dostrzegalny.Miasta i rzeki są często rozdzielane zewzględu na infrastrukturę technicznąlub zaniedbane tereny wzdłuż rzek.Niemniej jednak, w ciągu ostatnichpiętnastu, dwudziestu lat dokonał sięzauważalny postęp szczególnie w postrzeganiurzek miejskich i praktycegospodarki wodnej. Ostatnie lataprzyniosły przywrócenie znaczeniarzek w miastach, na co istnieją dobreprzykłady regeneracji obszarów miejskichi rewitalizacji miejskich przestrzeninadrzecznych.Informacje o projekcieWięcej przykładów zostało omówionychw „Podręczniku rewitalizacjirzek miejskich” projektu REURIS.Można go pobrać ze strony internetowejprojektu pod adresemwww.reuris.gig.eu

Wnioski na podstawie dobrych praktykNiektóre z tych dobrych praktyk zostanąprzedstawione na dalszych stronach.Zostały one wybrane ze szczególnymuwzględnieniem zagadnieńprzestrzennych, społecznych, ekologicznychi ekonomicznych, które odegrałyistotną rolę w procesie rewitalizacji.Z prawie 90 projektów rewitalizacjiw Czechach, Niemczech i Polsce, którezostały przeanalizowane, dziewięćprzypadków dobrych praktyk zostałoudokumentowanych w tej publikacji.Intensywne badania dobrych praktykw Czechach, Niemczech i w Polscemają na celu pomoc w określeniu warunkówwstępnych oraz kluczowychwymagań w zakresie skutecznychsposobów rewitalizacji. Po bliższymprzyjrzeniu się tym rzekom w każdymz krajów partnerskich powrócimy dotego aspektu i przedstawimy ramyrewitalizacji miejskich obszarów nadrzecznychbardziej szczegółowo.Biorąc pod uwagę istotne przestrzenne,społeczne, ekologiczne,a także ekonomiczne aspekty rewitalizacjirzek, projekty te zapewniająwgląd w niezbędne elementy planowaniai finansowania projektu, a takżepokazują, w jaki sposób wymaganiaspołeczne i przestrzenne dotyczącerewitalizacji i, co równie ważne, celeochrony środowiska mogą zostać skuteczniewłączone do procesu rewitalizacji.Każdy z poniższych przykładówdobrych praktyk kładzie szczególnynacisk na kilka lub nawet wszystkiewymienione wyżej aspekty:• Odnowienie historycznego korytawodnego w Chrudim• Odnowienie odcinka potokuKrůtecký w Pradze• Środki ochrony przeciwpowodziowejna rzece Loučná w Litomyšlu• Otwarcie młynówki Pleißemühlgrabenw Lipsku• Odnowienie rzeki Neckar w Villingen-Schwenningen• Rekreacja na brzegach rzeki Neckarw Stuttgarcie• Odnowienie zabytkowego Parkuim. Dittricha przy rzece Pisiaw Żyrardowie• Renaturyzacja rzeki Rakówkiw Beł chatowie• Renaturyzacja rzeki Sokołówkiw ŁodziOdnowienie historycznegokoryta wodnego w ChrudimPrzed rewitalizacją, młynówka w centrumhistorycznym Chrudim byław bardzo złym stanie. Kolejne odcinkiwody były zaniedbane i zatkaneprzez gliny i inne osady niejednorodne.Młynówka nie posiadająca żadnejfunkcji wpływała negatywnie na wyglądzabytkowego centrum miasta.Stan młynówki w 1995 r92

Wnioski na podstawie dobrych praktykPo rewitalizacji w 2009 r.Nowy bieg dawnej młynówki2Plan odnowienia młynówki zostałzaproponowany przez urząd gminyChrudium, a władze miasta w pełnipopierały projekt przez cały okresjego planowania, promocji i realizacji.Sama młynówka jest własnością miasta,tak jak większość sąsiednich ziem,co ułatwiło realizację, gdyż wymagałaona decyzji urbanistycznej miasta,pozwolenia na budowę oraz zgodykonserwatorów. Tylko jeden odcinek,otoczony przez prywatne ogrody, niemógł zostać odnowiony.Projekt rozpoczął się na początku lat90-tych a jego realizacja trwała od 1995do 2009 r. Zastosowane środki były inspirowanenaturalnymi biegami rzeki przewidywały meandrowanie rzekiza pomocą drobnego żwiru i odcięciaramion rzeki oraz odcinków z głazamii ostrymi kamieniami z wąwozówskalnych. Specyfikacje dotyczące roślinnościzostały określone wcześniej,po zasięgnięciu opinii ekspertów.Przywrócenie historycznego korytaw Chrudim było pierwszym kompleksowymodnowieniem młynówkiw warunkach ograniczonej przestrzenimiejskiej na terytorium Czech. Kosztwyniósł ok. 500.000 euro i został sfinansowanyprzez urząd gminy Chrudimoraz z dotacji od Państwowej FundacjiMinisterstwa Środowiska RepublikiCzeskiej. Ogólny sukces projektu możliwybył dzięki korzystnym warunkomw zakresie planowania i realizacji.Obszar koryta był własnością miasta,z łatwym dostępem do młynówki zapomocą dróg miejskich. Powyższy fakti możliwość kontrolowania poziomuwody ułatwiły realizację inwestycji.Jednocześnie to, że młynówka jest sklasyfikowanajako zabytek historyczny,struktura techniczna, niewystarczającyprzepływ przez prawie cały rok,wysoki poziom sedymentacji, wreszciebrak środków finansowych stanowiłygłówne przeszkody w realizacji.Nowy bieg dawnej młynówki10

Wnioski na podstawie dobrych praktykNiemniej jednak, zarówno ekologiczne,jak i społeczne cele projektu zostały zrealizowane.Jakość wody koryta znaczniesię polepszyła, a naturalne możliwościoczyszczania zostały zwiększone.Utworzono nowe siedliska oraz usuniętoprzeszkody dla zwierząt wodnych(np. za pomocą przepławek). Ponadto,młynówka została ponownie włączonado struktury miasta. Zapewniononowy, wygodny i przyjemny obszarw pobliżu wody, nadający się do wypoczynkudla dzieci i dorosłych. W tensposób cel rozwoju miasta, polegającyna zwiększeniu wartości estetycznychmiasta został osiągnięty.Odnowienie odcinka potokuKrůtecký w PradzePotok Krůtecky jest prawym dopływempotoku Litovicko-š árecký i przebiegaprzez park naturalny Šárka-Lysolaje, którego najcenniejsze częścisą niewielkimi obszarami chronionymi.Stan potoku był bardzo niekorzystny,gdyż przepływał on głównie przez betonowykanał, często przebiegając przezobszary zarośnięte roślinnością ruderalną,przeplatane niekontrolowanymiwysypiskami odpadów. Głównym celemrewitalizacji było więc zwiększenie wartościekologicznej tego cieku wodnego.Rewitalizacja na 260 metrowym odcinkuod potoku Krůtecký polegałagłównie na usunięciu betonowych blokóww kształcie koryt. Trasa potoku zostałazmieniona, aby ponownie umożliwićjego naturalny przepływ wzdłużdoliny. Dlatego też, pierwsza część korytarzeki została przekierowana na łąkę,która znajdowała się za wylotem drenuskanalizowanego odcinka. Części korytarzecznego poddane naciskowi zostaływzmocnione narzutem kamiennym.Projekt obejmował również utworzeniemokradeł z sadzawką o powierzchni ok.90m 2 z roślinnością typową dla mokradeł.Na obszarze pozostawiono młodeklony i jesiony, a przebieg nowego strumieniazostał zoptymalizowany w stosunkudo ich lokalizacji.Oprócz głównego celu, czyli poprawyniezadowalającego stanu korytarzeki oraz zwiększenia jego wartościekologicznej, projekt zakładał równieżzwiększenie możliwości retencyjnych2Krůtecký przed rewitalizacją w maju 2007 r. W trakcie rewitalizacji w lipcu 2007 r.11

Wnioski na podstawie dobrych praktykŚrodki ochrony przeciwpowodziowejna rzece Loučnáw Litomyšlu2Prace rewitalizacyjne w lipcu 2007 r.Osiedle na Placu Komenskéhow Litomyšlu było odosobnioną częściąmiasta o niedostatecznej ochronieprzeciwpowodziowej. Miejsce to niebyło odpowiednio połączone z rzekąLoučná i częścią miasta na lewym brzegurzeki. Brzegi rzeki nie były utrzymywanew dobrym stanie, ponadtopotrzebny był most na tym odcinku.Dlatego też głównymi celami projektubyła ochrona przeciwpowodziowa, połączeniedotychczas oddzielonego osiedlamieszkaniowego z miastem oraz rewitalizacjabrzegów rzeki Loučná.W latach 2001/2002 bieg rzeki zostałuregulowany w sposób przyjazny dlaśrodowiska poprzez utworzenie nasypuwzmacnianego gabionami na prawymbrzegu oraz łagodnego profilupodłużnego. Wybudowany został równieżnowy most dla pieszych. Ponadtozapewniono dostęp do rzeki za pomocądrewnianych stopni i ścieżkiwzmacnianej gabionami wzdłuż wody.Obecnie dwa chodniki na lewym brzeguprowadzą do Domu Smetany i klunanowo powstałych mokradłach.Oprócz naturalnego rozwoju aluwialnegoterenu zalewowego meandrującegokoryta rzeki, dokonano również odnowywysypisk oraz utworzono nowesiedliska na mokradłach.Odnowa potoku Krůtecký byłapierwszą naturalną rewitalizacją potokuw rejonie Pragi i miała miejsce w pobliżuobszaru miejskiego. Realizacjaprojektu została znacznie ułatwiona zewzględu na fakt, że miasto jest właścicielemwiększości terenów miejskichobjętych inwestycjami, zarządza biegiemrzeki, oraz opracowało głównąkoncepcję projektu, który był wspomaganytakże przez radnego ds. ochronyśrodowiska. Łączne koszty realizacjiprojektu wyniosły 26.000 euro i zostałyprzyznane wyłącznie z budżetu miasta.Nowy staw Stan przed rewitalizacją w 2001 r.12

Wnioski na podstawie dobrych praktykLoučná po rewitalizacji850.000 euro. Ponieważ kluczowe nieruchomościnależały do miasta i spółkipaństwowej Povodí Labe, státní podnik,a miasto było jedynym organem właściwymdla projektu, poprawa ochronyprzeciwpowodziowej w Litomyšlu zostałapomyślnie zrealizowana, wraz zewszystkimi dodatkowymi korzyściamiwymienionymi powyżej.bu muzycznego Kotelna. Naprawionotakże ściany nośne po lewej stronierzeki. Również problem braku roślinnościwzdłuż rzeki Loučná został rozwiązanyprzez posadzenie roślinnościtowarzyszącej.Oprócz zapewnienia funkcjonalnejochrony przeciwpowodziowej, projektmiał także charakter ekologicznyi społeczny. Jego celem było utrzymaniesiedlisk pstrąga przez zastosowaniełagodnego profilu podłużnego a takżeprzewidywał zwiększenie populacji dzikichkaczek poprzez zapewnienie łatwegodostępu do rzeki. Z drugiej strony,utworzono kilka możliwości na poznanierzeki, tak aby wzrosła atrakcyjnośćobszaru dla mieszkańców i turystów.Przyznane dotacje obejmowaływiększą część kosztów projektu - okołoOtwarcie młynówki Pleißemühlgrabenw LipskuMłynówka Pleißemühlgraben macałkowitą długość 3.7 km i znajdujesię na obszarze administracyjnymMiasta Lipsk. Od odnogi na jaziePleißewehr Connewitz na południu,zmierzając w kierunku północnymdo rzeki Parthe, Pleißemühlgrabenjest otoczona głównie przez budynkinadbrzeżne, a także przez drogi i drogidojazdowe. Młynówka w jednejczwartej swojej długości otoczona jestterenami zieleni. Pomimo wielu jazów,ryby i inne organizmy wodne mogąprzepływać przez większość młynówkiPleißemühlgraben ze względu na ichdogodną konstrukcję.2Nowy dostęp do rzeki Przepusty na Pleißemühlgraben w 1954 r.13

Wnioski na podstawie dobrych praktyk2Pięć stopni i sześciany symbolizują pierwsze taktyKoncertu Skrzypcowego e-moll MendelssohnaW latach 50-tych utworzono przepustna ok. 3 km Pleißemühlgraben,a prawie 600 m zostało zasypanychz powodu nadmiernego zanieczyszczeniawody. W 1992 r. zdecydowano, żeciek zostanie otwarty. Planowanie i realizacjanależą do obowiązków miastaLipsk, w szczególności Wydziału ds.Miejskich Terenów Zieleni i CiekówWodnych. Gmina uzyskała wsparcieod stowarzyszenia »Förderverein NeueUfer e.V.«, które powstało w 1996 r.Decyzja władz o ponownym otwarciustrumienia była promowana przez liczneinicjatywy i kampanie publiczne odkońca lat 80-tych.Między 1996 a 2007 r. ukończonorealizację siedmiu odcinków, w tymotwarcie młynówki, rewitalizację sąsiadującychterenów zieleni, powstaniewodnego placu zabaw dla dziecioraz kładki dla pieszych, a także realizacjępływających ogrodów na jazieNonnenmühlwehr.Porozumienie finansowe w sprawiepodziału finansowania pomiędzyróżnych partnerów okazało się byćkluczowym czynnikiem dla sukcesuprojektu. Każdy z realizowanych dotychczasodcinków konstrukcyjnych finansowanybył w jednej trzeciej przezmiasto Lipsk, jednej trzeciej przez dotacjez Kraju Federalnego Saksonii,dwie niemieckie fundacje na rzeczśrodowiska - Deutsche BundesstiftungUmwelt oraz Allianz Umweltstiftung,a w jednej trzeciej przez prywatnychwłaścicieli terenów nadbrzeżnych.Udział społeczeństwa, a raczej inicjatywapubliczna, była kolejnym ważnymczynnikiem w promowaniu projektu.Stowarzyszenie »FördervereinNeue Ufer e.V.« wspiera miasto Lipsk,oferuje możliwość informowania opiniipublicznej o projekcie oraz składaniawłasnych propozycji. Interespubliczny jest pobudzany przez kon-Przepusty na Pleißemühlgraben w latach 90-tych.Urządzenia spiętrzające wodęna jazie Nonnenmühlwehr14

Wnioski na podstawie dobrych praktykPływające ogrodyCzęść odnowionej rzeki Neckarkursy i warsztaty dla mieszkańców,a także przez połączenie cieku wodnegoze sztuką. Ponadto, szkoły i uniwersytetbyły zaangażowane w procesplanowania - specjalnie przygotowanakoncepcja dydaktyczna w zakresieedukacji ekologicznej i komunikacjiśrodowiskowej. Chociaż na początkuwłaściciele terenów nadbrzeżnychmieli zastrzeżenia co do otwarciaPleißemühlgraben, ponieważ obawialisię nieprzyjemnych zjawisk, takich jakbrzydkie zapachy i muszki, obawy tezostały rozwiane a odnowione otwarteprzestrzenie są obecnie bardzo dobrzeprzyjmowane.Odnowienie rzeki Neckarw Villingen-SchwenningenRozwój miasta, zwiększenie szczelnościpowierzchni gleby i coraz większaintensywność opadów deszczu sprawiły,że system kanałów miejskichczęsto ulegał przeciążeniu.Były szef Wydziału ds. TerenówZieleni i Środowiska zauważył znaczenieotwarcia rzeki Neckar. W latach80-tych rozpoczął realizację odnowywzdłuż wzorcowych odcinków rzeki,finansowaną z funduszy przeznaczonychna konserwację rzeki, w celuprzedstawienia wyników i uzyskaniapoparcia dla pomysłu ponownegootwarcia całego cieku wodnego.Jego następca kontynuował tę pracę.W 2003 r. Wydział ds. TerenówZieleni i Środowiska złożył wniosek2Chociaż Villingen-Schwenningenjest często nazywane „źródłemNeckar”, rzeka nie była obecna i zauważalnaw mieście. W odpowiedzi namasowe zanieczyszczenie przez ściekikomercyjne i prywatne, rzeka Neckarzostała skanalizowana w 1960 r. i zniknęłacałkowicie z krajobrazu miasta.Rewaloryzacja terenu15

Wnioski na podstawie dobrych praktyk2Grunty zostały pozyskane w wyniku przebudowyulicy na ścieżkę spacerową i drogę rowerowąo uczestnictwo w Krajowej WystawieOgrodniczej w celu ruszenia projektudo przodu.Projekt został podzielony na czteryodcinki konstrukcyjne, które odzwierciedlałydostępność nieruchomościi finansowania. Wymagane nieruchomościzostały pozyskane na różne sposoby,np. przez rozebranie ulicy, przezprzeniesienie ścieżki rowerowej na ulicępubliczną, ponowne przeznaczeniedawnego koryta rzeki na obszar komercyjnylub przy użyciu dawnych terenówpoprzemysłowych. Programy finansowaniaprzez państwo były bardzopomocne w finansowaniu projektu.Obecnie otwarta rzeka Neckar jestzasilana przez czystą wodę ze źródełi dopływów, podczas gdy sieć kanalizacjiistnieje nadal w podziemnychrurach. W miarę możliwości rzekaNeckar została przeniesiona do swojegopierwotnego koryta rzeki, a nowekoryto rzeki zostało zaprojektowanew stanie pół-naturalnym.Przez długi czas projekt nie miałszerokiego poparcia i był przedmiotemkontrowersyjnych dyskusji, alezaangażowanie personelu projektu16doprowadziło w końcu do jego sukcesu.Oprócz różnych jednostek administracji,lokalna grupa Agenda-21, jakrównież organizacje ochrony przyrodybrały udział w przygotowywaniukoncepcji rozwoju akwenu wodnego.Zorganizowana w 1999 r. konferencjana temat przyszłości umożliwiła społeczeństwupartycypowanie w tychdziałaniach. Odbyły się różne imprezyinformacyjne i otwarte posiedzeniarady. Osoby, na które projekt wpływałbezpośrednio były informowaneo wszystkim listownie oraz podczaswizyt studyjnych. Intensywne zaangażowaniepubliczne i działania w zakresiepublic relations okazały się kluczowedla osiągniętego sukcesu.W ten sposób, otwarcie skanalizowanejrzeki Neckar zapewniło wsparciedla przywrócenia pierwotnegokrajobrazu miasta i jego tożsamości.Jednocześnie została usprawnionaochrona przeciwpowodziowa poprzezrozładowanie i odciążenie miejskiejsieci kanalizacyjnej. Ogólna jakośćśrodowiska, w szczególności jakośćwody, zostały poprawione. Obecniew mieście znajduje się nowa zielona ośbędąca bardzo popularnym obszaremwśród mieszkańców i turystów.Rekreacja na brzegach rzekiNeckar w StuttgarcieGłównym celem projektu było zapewnieniedostępu do wody i utworzenieobszarów rekreacyjnych. Potrzebaprzeprowadzenia zmian wynikała

Wnioski na podstawie dobrych praktykNaturalne siedziskaNagrodzony statek do zabawyPlatforma widokowa na brzegu rzekiz przeprowadzonych wcześniej interwencjitechnicznych. Na początkuXX wieku rzeka Neckar była regulowanaz Plochingen w dół rzeki, gdzie wpływado Renu, aby umożliwić statkomjej wykorzystanie jako drogi wodnej.Strome brzegi zostały utwardzone betonem,powodując brak dostępu do rzeki.Obszar projektu został wykorzystanyna baraki i tereny poprzemysłowe.Od roku 1980 gmina Stuttgart przygotowałaplany poprawy sytuacjiekologicznej oraz utworzenia otwartychprzestrzeni wzdłuż rzeki Neckar.W roku 1990 zarys planu dla obszaruprojektu został przedstawiony prywatnejfundacji ochrony środowiskaAllianz Umweltstiftung, która udzieliłamu wsparcia finansowego. Budowęrozpoczęto w 1991 r.; pierwszy odcinekkonstrukcyjny zakończono w 1993 r.,drugi w 1994 r. Trzeci odcinek budowlany(1999-2003) został włączony doodnawianego obszaru w dzielnicy BadCannstatt, koncentrując się na modernizacjiterenów miejskich i tworzeniuobszarów rekreacyjnych.Po obu stronach rzeki Neckar betonowebrzegi zostały zastąpionedużymi kwadratowymi kamieniamii konstrukcjami wykonanymi z kamieniwodnych o różnej wielkości.Utworzono kilka płytkich stref wodnych.Większość obszaru została zaprojektowanajako otwarta przestrzeńz łąkami, ścieżkami spacerowymii trasami rowerowymi, oraz pomieszczeniamiprzeznaczonymi do wypoczynku.Powstała również platformadla odwiedzających umożliwiającakorzystanie z wody.Innowacyjny plac zabaw w postacistatku został zbudowany i uzyskał nagrodęDeutscher Spielraumpreis 2004przyznawaną przez magazyn Stadtund Raum. Utworzono tam równieżobiekty sportowe, takie jak obiekt do217

Wnioski na podstawie dobrych praktyk2wspinaczki skałkowej na słupie staregomostu kolejowego, boisko dopiłki nożnej oraz tor do gry w kule.Ten ostatni został wybudowany przezmieszkańców z ich własnej inicjatywy.Odnowili oni także ruiny zabytkowegomostu. Cały obszar stał się parkiempublicznym – Neckarauenpark – któryjest bardzo popularny wśród mieszkańcówsąsiadujących terenów.Rzeka Pisia: Odnowieniezabytkowego Parkuim. Dittricha w ŻyrardowieZakłady żyrardowskie są doskonałymprzykładem miasta przemysłowegoz końca XIX i początku XX wieku,oraz jedynym zabytkiem w Europie,który został prawie całkowicie zachowanyjako żywy miejsko-architektonicznysystem. Osiedle ZakładówLniarskich Żyrardów S.A. obejmujerównież Park im. Karla Dittricha, któryzostał nazwany na cześć prezesa firmyurodzonego w Lipsku.Jednym z celów projektu renowacyjnegobyło przywrócenie walorówprzyrodniczych rzeki Pisia,biegnącej przez Park im. Dittricha.Ponadto, funkcjonalność i estetykamiejskiej przestrzeni publicznej, jakrównież rozwój obiektów kulturalno--rekreacyjnych miały być wspieranepoprzez odnowienie zaniedbanegoParku im. Dittricha. Projekt obejmowałprzebudowę willi Dittricha oraz58.000 m2 parku. Odnowa zabytkowegoparku miała miejsce w latach2004-2007 i została sfinansowanaprzez Lokalny Program RewitalizacjiMiasta Żyrardowa. Koszt inwestycjiwyniósł około 1,1 mln euro i zostałpokryty przez fundusze uzyskane odUnii Europejskiej, państwa polskiegoa także miasta Żyrardów.W planie rewitalizacji wyznaczonokilka obszarów, w których zaobserwowanobraki w podstawowej infrastrukturzetechnicznej, degradacjębudynków, zanieczyszczenie środowiska,bezrobocie, trudne warunkiżycia, przestępczość i niski poziomaktywności społecznej. Projekt ten zostałpodzielony na dziewięć zespołów.Rysunek przedstawia lokalizację i za-Section D4Odcinek D4 - Plan odbudowy zabytkowego Parkuim. DittrichaMeandrujący strumień w Parku im. Dittricha– jesień 2009 r18

Wnioski na podstawie dobrych praktykkres projektu renowacyjnego oznaczonegojako „D-4”.Realizacja projektu obejmowałamodernizację infrastruktury hydro--technicznej: Jaz „Luca” został wyremontowanywraz z naprawami wałówna rzece Pisia i utworzeniem przelewu.Małe akweny zostały zrekonstruowanew naturalnej postaci ponadto,infrastruktura techniczna zostaławzbogacona o nowoczesne oświetlenie,systemy monitoringu i toaletypubliczne. Prace obejmowały takżearanżacje przestrzenne parku z roślinami,ścieżkami, kładkami dla pieszych,ogrodzeniami, placami zabawdla dzieci, obiektami małej architektury,jak również odbudowę amfiteatrui fontanny przy wejściu.Program renowacji został przedyskutowanyz zainteresowanymi stronamina etapie planowania i realizacji.W celu zapewnienia udziału społeczeństwa,wykorzystano różne formyśrodków komunikacyjnych, np. pocztai poczta elektroniczna, rozmowytelefoniczne, komunikacja społeczna,kontakt z dziennikarzami, informacjeprasowe, konferencje, wywiady,regularne, okresowe oraz okazjonalnemateriały drukowane. Odbyły sięspotkania z mieszkańcami budynkówmieszkalnych znajdujących się na obszarzeprojektu, a także z władzami lokalnymispółdzielni mieszkaniowychjak również z przedsiębiorcami zainteresowanymiinwestowaniem w obszarypoprzemysłowe. Program zostałrównież przedstawiony organizacjompozarządowym, które coraz chętniejstawały się aktywne w procesie planowaniai realizacji.Dzisiaj wartością dodaną projektujest niepowtarzalny klimat parkui jego rzeki, który doceniany jest przezmieszkańców i turystów. Park wraz zestarymi drzewami, ogrodami, jezioramii stawami odzyskał dawne piękno istanowi atrakcyjny obszar rekreacyjny.Koncerty muzyki klasycznej organizowanesą w amfiteatrze przed odnowionąwillą Dittricha, w której mieści się obecnieMuzeum Zachodniego Mazowsza.Niemniej jednak, realizacja projektubyła utrudniana przez kilka niedociągnięć.Po pierwsze, nierozwiązane kwestiedotyczące własności utrudniałyrealizację projektu. Dodatkowo, dane2Rozwidlenie rzeki Pisia w Parku im. DittrichaRzeka Rakówka w Bełchatowie19

Wnioski na podstawie dobrych praktyk2administracyjne okazały się niewystarczające,a lokalne statystyki, metodologiazarządzania projektem, mechanizmyw zakresie udziału społeczeństwa,a także źródła finansowania zewnętrznegona rzecz renowacji i modernizacjipozostawiały wiele do życzenia.Niemniej jednak projekt pokazał sposobyna pokonanie tych przeszkód.Jednym z głównych powodów sukcesuprojektu rewitalizacji było zdecydowaniepozytywne zaangażowanie samegomiasta. Nie tylko pomogło onow uzyskaniu funduszy europejskichdla Żyrardowa, ale zmieniło sposóbpostrzegania miasta przez społeczność.W konsekwencji doprowadziło to dowzrostu zainteresowania ze strony mediów,turystów, inwestorów i doprowadziłodo odnowienia najbardziej zdegradowanychterenów w mieście.Renaturyzacja rzeki Rakówkiw Bełchatowie20Rewitalizowany park w pobliżu rzeki RakówkiAltana w rewitalizowanym parkuprzy rzece RakówkaPowyższy projekt uwzględniał koniecznośćochrony i naturalnego rozwojudoliny rzeki Rakówki poprzez zorganizowaniegospodarki ściekowej oraz planrewitalizacji rzeki w Parku Olszewskich.Rewitalizacja ta miała pomóc w utworzeniuz tej części Bełchatowa lepszegomiejsca do życia i rekreacji orazw zwiększeniu wartości przyrodniczejmiasta poprzez promowanie turystykii działalności komercyjnej.Po rewitalizacji części rzeki Rakówkii rekonstrukcji zbiornika w latach1996-1999, studium rozwoju zleconeprzez gminę Bełchatów udokumentowałopotrzebę ochrony dolinyRakówki i przygotowania wieloletniegoplanu inwestycyjnego. Projekt obejmowałaspekty w zakresie zachowaniaciągłości korytarza ekologicznego, jakrównież trwającą modernizację systemuzaopatrzenia w wodę i systemuoczyszczania ścieków. W procesie realizacjitego planu zainwestowano prawie700.000 euro do końca 2011 roku.Działania rewitalizacyjne w latach90-tych przekonały, że takie projektysą dobre dla miasta i rzeki. W rezultacie,władze miasta zostały zachęcone dokontynuowania prac nad rewitalizacjąrzeki Rakówki. Utrzymanie dobrej komunikacjiz mieszkańcami, zwiększenie

Wnioski na podstawie dobrych praktykich zainteresowania i zaangażowania, atakże zacieśnienie współpracy międzyjednostkami gminy przyczyniło się doosiągnięcia podobnego sukcesu na etapiekontynuacji projektu, pomimo faktu,że uzyskanie funduszy było trudne.W ramach udziału społeczeństwa,odbywały się spotkania z mieszkańcamiobszaru wybranego do rewitalizacji,program przedstawiono równieżorganizacjom pozarządowym. W ciągutrzynastu lat trwania projektu, corazwięcej osób uczestniczyło w planowaniuprzyszłych działań rewitalizacyjnych.Poza inwestycjami, integracjamieszkańców i przekonywanie ludzi, żemożliwe jest pozytywne działanie byłogłównym celem projektu rewitalizacji.W ten sposób projekt odniósł sukcesw poprawie jakości życia poprzezprzywrócenie i zapewnienie dostępudo nowych przestrzeni rekreacyjnych.Renaturyzacja rzeki Sokołówkiw ŁodziKoncepcja renaturyzacji dolinyrzeki Sokołówki została opracowanaw 1990 r., wspólnie przez władze miastaPlan informacyjny na temat projektu rewitalizacjirzeki Cokołówkii naukowców z Uniwersytetu w Łodzi.Dolina niewielkiego miejskiego ciekuz fragmentami naturalnej roślinnościoraz gruntami rolnymi były zaniedbywaneprzez bardzo długi czas. Planyrenaturyzacji obejmowały rozszerzenieobszaru poprzez spiętrzenie wody.Zaplanowano tu także obszary rekreacyjne,takie jak miejsca na pikniki,ścieżki rowerowe i ścieżki do joggingu.Renaturyzacja doliny rzecznej składałasię z odbudowy czterech zbiorników,naturalnego koryta rzeki oraz roślinnościprzybrzeżnej, i była realizowanaw latach 2004-2006. Oprócz rozwojuobszarów rekreacyjnych dla mieszkańców,rewitalizacja dziedzictwa kulturowegoi wartości przyrodniczej dolinyrzeki Sokołówki była jednym z głównychcelów tego projektu.W przeszłości, rozległa 45-hektarowaposiadłość w dolinie Sokołówkinależała do jednego z najbogatszychprzemysłowców w Łodzi, JuliuszaHeinzela, który wybudował rezydencjępałacową otoczoną przez cenny parkkrajobrazowy. Tutaj dolina Sokołówkacharakteryzuje się wyjątkowym pięknemprzyrody i nielicznymi śladamiingerencji człowieka. W związkuz tym, ta część rzeki nadawała się narenaturyzację doliny. Na początku zostałodbudowany Zbiornik Zgierska;powstał on w kotlinie po byłym oczkuwodnym zwanym Chachuły. Obszarwokół zbiornika został obsiany trawąi obsadzony drzewami i krzewami.Ścieżki spacerowe, place zabaw i miejscadla zwierząt sprawiły, że zbiornikjest obszarem rekreacyjnym dla212

Wnioski na podstawie dobrych praktykZbiornik ZgierskaZbiornik Teresy2mieszkańców, a także schronieniemdla ptactwa wodnego. Zbiornik Teresy,odbudowany w 2006 r., jest napełnianywodą z Sokołówki przez podziemnykanał. Basen jest otoczony starymidrzewami i graniczy z wyspą o powierzchni200 metrów kwadratowych.W odniesieniu do celów ekologicznych,przeprowadzenie renaturalizacjirzeki Sokołówki polepszyło mikroklimati jakość wód powierzchniowych,umożliwiło bezpieczne odprowadzaniewody deszczowej, usunęło niedogodnościw postaci dróg gruntowych,usprawniło zarządzanie ochroną środowiskai odnowienie zaniedbanych częściistniejącego krajobrazu miejskiego,wreszcie zwiększyło świadomość ekologicznąmieszkańców. Przy zachowaniujakości środowiska w mieście projektosiągnął szereg celów społecznychi ekonomicznych, które idą z nim w parze.Należały do nich utworzenie nowejtożsamości przestrzeni miejskiej, integracjamieszkańców i poprawa jakościżycia poprzez przywrócenie i utworzeniedostępu do nowych publicznychprzestrzeni rekreacyjnych. W rezultaciepoprawie uległa estetyka miasta,zaś turystyka i działalność komercyjnazostały wypromowane.Mimo poważnych problemów finansowych(które zostały rozwiązane zapomocą funduszy unijnych) renaturyzacjarzeki Sokołówki pomogła poprawićkulturę i wartości estetycznekrajobrazu, stworzyła możliwości zatrudnieniai wzrost dochodów miastaz podatków, a przede wszystkim, poprawiłastan zdrowia mieszkańców miasta,a co za tym idzie, także jakość ich życia.Dodatkowo projekt okazał się byćniezwykłym przykładem skutecznegoudziału społeczeństwa. Dzięki dobrejwspółpracy pomiędzy władzami miastaŁodzi, Uniwersytetem Łódzkimoraz wieloma organizacjami pozarządowymipowstała platforma, którazgromadziła przedstawicieli wszystkichzainteresowanych stron. W ramachtzw. Learning Alliance, organizowanebyły spotkania z mieszkańcami,lokalnymi spółdzielniami mieszkaniowymi,a także z przedsiębiorcamizainteresowanymi inwestowaniemw obszary poprzemysłowe. Sesje informacyjnew szkołach i okolicznychdzielnicach, a także oświadczeniaw prasie i na stronach internetowych22

Wnioski na podstawie dobrych praktykznacznie zwiększały świadomość społeczeństwai zachęcały do wsparciaprojektu.Dobre praktyki – doświadczeniaHistorie rzek przedstawione na poprzednichstronach (których można byprzytoczyć o wiele więcej) pokazują, żesytuacja początkowa rzek i strumieniw trzech branych pod uwagę krajachjest bardzo podobna. W przeszłości częstewykorzystywanie cieków miejskichw celach przemysłowych lub transportowych,a także zrzut ścieków corazbardziej odgradzały miasta od ichrzek. Strumienie straciły swoje funkcjeekologiczne i zostały wybrukowane lubskanalizowane. Aż do późnych lat XXwieku nie doceniano wystarczającoznaczenia środowiskowego ani potencjalnychfunkcji rekreacyjnych rzek.W krajach Europy Zachodniej rewitalizacjai odnowa rzek rozpoczęła sięw latach 80-tych, podczas gdy w państwachEuropy Wschodniej rozpoczynasię dopiero po 1990 r.Z trudności, którym musiały stawićczoła projekty rewitalizacji można wyciągnąćwiele wniosków. Analiza przykładówdobrych praktyk pokazuje, żeproblemy postrzegane jako najbardziejdotkliwe są zależne od odpowiednichkrajowych doświadczeń w zakresierewitalizacji miejskich obszarów nadrzecznych.Chociaż tradycja rewitalizacjii odnowy jest tylko o dziesięć latstarsza w krajach Europy Zachodniej,ta różnica w czasie powoduje różnepostrzeganie przeszkód podczas planowaniai wdrażania etapów projektówna Wschodzie i na Zachodzie.W Polsce wiele trudności wynikaz braku odpowiednich baz danychdotyczących obszarów i niezgodnychdanych statystycznych dotyczącychróżnych sfer życia w mieście. Problemten potęgowało niewielkie doświadczeniei metodologia dla zintegrowanychprojektów rewitalizacji obszarówmiejskich i naturalnych. Ze względuna raczej krótki przedział czasu odupadku żelaznej kurtyny, mechanizmyprawne, modele partnerstwapubliczno-prywatnego oraz lokalnemechanizmy finansowe nie są jeszczew pełni dostępne w celu zapewnieniawystarczającej podstawy do opracowaniai realizacji projektów. Dlategoteż, w Polsce nadal preferowane sąkonwencjonalne środki techniczne dlacieków wodnych ze względu na brakwiedzy, doświadczenia, a także szkoleńw zakresie trendów i możliwości,doświadczenia i przykładów półnaturalnejrewitalizacji rzek.Problem ten dotyczy równieżRepubliki Czeskiej. Co więcej, władzemiast w Republice Czeskiej mają ograniczonemożliwości w zakresie ingerencjiw przygotowanie projektów ochronyprzeciwpowodziowej, ponieważodpowiedzialne są za nie inne instytucje,które z reguły nie wspierają stosowaniepółnaturalnych metod i zasadzintegrowanej rewitalizacji. W przeciwieństwiedo Republiki Czeskiej i Polski,w Niemczech głównymi przeszkodamiw realizacji projektów są biurokracja232

Wnioski na podstawie dobrych praktyk224i kiepska współpraca – głównie zewzględu na brak pracowników i czasu.Tylko kilka urzędów ds. planowaniacharakteryzuje się wysokim poziomemkompetencji w zakresie rewitalizacji rzeki,a tylko kilka urzędów spełnia wymaganiazwiązane z planowaniem federalnychdróg wodnych.Z wyjątkiem konkretnych problemów,które napotykają projekty rewitalizacjiw Republice Czeskiej, Niemczechi Polsce, istnieją również wspólneprzeszkody w realizacji projektów wewszystkich trzech krajach. Tak więc,jedną z największych trudności jestbrak środków finansowych. W przypadkuwiększości projektów trudnobyło uzyskać dostęp do niezbędnychśrodków i konieczne były intensywnewysiłki mające na celu uzyskaniefinansowania. Czasami występowałyokoliczności umożliwiające pozyskanienowych zasobów w odpowiednim czasie,a cześć projektów była w stanie złagodzićznaczne ograniczenia w zakresiefinansowania przez łączenie inicjatywrewitalizacji ze środkami ochrony przeciwpowodziowej.Bardzo często jednakrealizacja projektów rewitalizacji byłaopóźniana ze względu na brak środkówfinansowych. Aby przedstawić dokładniejszyobraz ram finansowych rewitalizacji,powrócimy do tego zagadnieniaw rozdziale 4.Kolejnym problemem projektówwe wszystkich krajach były trudnościw uzyskaniu dostępu do ziemi i przestrzenipotrzebnych do podjęcia krokówrewitalizacyjnych. Tak długo, jakgrunty wzdłuż brzegów rzeki lub strumieniapozostają w prywatnych rękachlub prawo własności do nich jest niejasne,bardzo trudno jest rozpocząć rewitalizację.Dlatego też skomplikowaneprocesy nabycia gruntów lub przepisaniapraw poprzedzają często rzeczywistyczas projektu rewitalizacji.Ponadto, powszechny jest brak świadomościco do korzyści płynących z rewitalizacjiprzestrzeni przyrzecznych,a tym samym brak wsparcia publicznegoi politycznego. Trudno jest przekonaćdecydentów o pozytywnych aspektachtakich obszarów, ponieważ bardzo częstodane ilościowe o korzyściach ekonomicznychi innych niż ekonomiczne niesą dostępne. Opinia publiczna jest równieżczęsto niechętna z powodu słaborozwiniętej świadomości w zakresie zagadnieńśrodowiskowych. To połączeniebraku publicznego i politycznego zrozumieniazagadnienia ze względu na brakinformacji i mniejszy stopień uczestnictwaoznacza, że rewitalizacja miejskichobszarów przyrzecznych nadal jest trudnymi czasochłonnym zadaniem. Z drugiejstrony, przedstawione tu przykłady,jak również ponad dwadzieścia pięć dodatkowychprzypadków dobrych praktykopisanych w podręczniku REURISwskazują, że zaobserwowano wsparciei aprobatę społeczeństwa po ukończeniudanych projektów. Pokazuje toznaczenie udziału społeczeństwa – imwcześniej, tym lepiej. Jako że RepublikaCzeska, Niemcy, Polska i prawdopodobniewiele innych państw cierpią mniejlub bardziej na brak udziału społeczeństwa,powrócimy do tego aspektu w następnymrozdziale.

Znaczenie zaangażowania społeczeństwaZnaczenie zaangażowania społeczeństwa3W latach 90-tych, udział społeczeństwawszedł w nowy wymiar ze względu narosnącą świadomość w zakresie ochronyśrodowiska oraz pojawienie się koncepcjizrównoważonego rozwoju. Deklaracjaz Rio i Agenda 21 (Organizacja NarodówZjednoczonych 1992a i 1992b) wezwałydo zwiększenia udziału społeczeństwaw podejmowaniu decyzji dotyczącychśrodowiska i doprowadziły do przyjęciaKonwencji z Aarhus w Europie (EKGONZ 1998), która to przyznaje prawapubliczne w zakresie udziału społeczeństwaoraz dostępu do informacji i wymiarusprawiedliwości w ramach rządowychprocesów podejmowania decyzjiw sprawach dotyczących środowiskalokalnego, krajowego i transgranicznego.Od czasu wprowadzenia Konwencjiz Aarhus, świadomość w zakresiekonieczności udziału społeczeństwaznacznie wzrosła, natomiast samospołeczeństwo coraz bardziej oczekujezaangażowania. Wiele prób zainicjowaniaudziału społeczeństwa zakończyłosię jednak niepowodzeniem.We wszystkich trzech krajach objętychprojektem REURIS udział społeczeństwaod dłuższego czasu pojmowanybył jako podawanie do wiadomości publicznejinformacji wymaganych prawem.Dlatego też, jeśli ludzie zostajązaangażowani (zbyt) późno lub czująsię niedoinformowani i niewysłuchaniw ważnych sprawach, akceptacjaspołeczna dla projektów pozostaje na25

Znaczenie zaangażowania społeczeństwaniskim poziomie. Powodzenie projekturewitalizacji jest ściśle powiązanez akceptacją i poparciem społecznym,ponieważ rezultaty procesów rewitalizacjimiejskich przestrzeni nadrzecznychmają bezpośredni wpływ na obywateli.Bardzo ważne jest inicjowaniezaangażowania już na początku projektuoraz angażowanie społeczeństwana każdym etapie jego realizacji. Poomówieniu strukturalnych aspektówudziału społeczeństwa odniesiemy siędo konkretnych doświadczeń związa-Spotkanie zespołu REURIS z ekspertami,Stuttgart, sierpień 2010 r.nych z zaangażowaniem interesariuszyw kontekście REURISa.Deklaracja z Rio3Kwestie środowiskowe najlepiej jest rozwiązywać przy udziale wszystkich zainteresowanychobywateli na odpowiednim poziomie. Na szczeblu krajowymkażda osoba powinna mieć odpowiedni dostęp do informacji dotyczących środowiska,które są w posiadaniu organów władzy publicznej i obejmują informacjena temat materiałów niebezpiecznych oraz działalności w danej społeczności.Należy także zapewnić społeczeństwu możliwość udziału w procesachdecyzyjnych. Państwa powinny ponadto zachęcać do rozwoju świadomościi udziału społeczeństwa przez powszechny dostęp do informacji. Powinien zostaćtakże zapewniony skuteczny dostęp do postępowań sądowych i administracyjnych,obejmujących odszkodowania i zadośćuczynienia.Źródło: Organizacja Narodów Zjednoczonych 1992a, Zasada 10Udział w procesach planowaniai realizacjiWspółpraca z grupami docelowymii interesariuszami podczas planowaniai realizacji procesu rewitalizacjimoże przyjmować różne formy. Teformy współpracy i udziału różnią sięw zależności do poziomu obowiązkowegozaangażowania społecznego.W 1969 r. Sherry Arnstein opisaładrabinę udziału w swoim tekście na tematzaangażowania obywateli w procesachplanowania. Zdefiniowała onaosiem szczebli o różnym stopniu zaangażowaniaspołecznego, począwszy odnajniższych poziomów, w których planowaniei realizacja nie dają możliwościudziału społeczeństwa. Na najwyższymszczeblu drabiny proces udziału obejmujeuprawnienia obywateli w zakresie26

Znaczenie zaangażowania społeczeństwauznawania, kontrolowania lub wetowaniadecyzji. Poniższe ustępy są opartena drabinie Arnstein. Tezy tej autorkizostały dostosowane do współczesnychpotrzeb. Omówimy pięć podstawowychkroków zaangażowania społecznegow procesie planowania i realizacji projektu:informacje, konsultacje, współdecydowanie,częściowe przekazanieuprawnień i kontrolę obywatelską.InformacjeTekst Arnstein powinien być traktowanypoważnie: wiele procedur nieuwzględnia udziału społeczeństwa,gdyż nie oferują obywatelom możliwościwpływu na proces podejmowaniadecyzji. Polityka informacyjna należydo tej kategorii. Informowanie grupdocelowych i całego społeczeństwa jestniezbędnym, pierwszym krokiem w każdymprocesie udziału społecznego, alenie obejmuje jeszcze samego udziału.Chociaż informowanie społeczeństwajest często klasyfikowane jako pewienrodzaj udziału, „dostęp do informacjii udział społeczeństwa to zdecydowanieoddzielne kwestie” (Hansen Mäenpää2007: 20). Minimalne wymagania co doudziału społeczeństwa w projekcie todostęp do informacji na temat planów.Do pogłębienia procesu udziału społecznegoniezbędne jest aktywne rozpowszechnianieinformacji.KonsultacjeZgodnie z wytycznymi EuropejskiejRamowej Dyrektywy Wodnej (RDW)pierwszy, niski stopień udziału oznaczakonsultacje z grupami docelowymi(Wspólna Strategia Wdrażania RDW,Wytyczne 2003: 12). Autorzy tacy jakArnstein niekoniecznie zgadzają sięz taką oceną konsultacji. Niemniejjednak, aktywne konsultacje w ramachprocesu opracowywania projektupokazują, że decydenci uwzględniająpoglądy i opinie grup docelowych.Konsultacje mogą także wykazać gotowośćdecydentów do wysłuchaniagrup docelowych.Z drugiej strony, grupy docelowenie mają żadnej gwarancji, że ichpunkt widzenia wpłynie w jakikolwieksposób na proces planowania. Jeżelikonsultacje z obywatelami nie są połączonez innymi formami udziałuspołeczeństwa, one „nadal są pozorne,gdyż nie dają pewności, że obawy i pomysłyobywatela zostaną uwzględnione”(Arnstein 1969: 217).Konsultacje w formie pisemnejobejmują publikowane materiały, któremożna otwarcie komentować, jakrównież ankiety sprawdzające opinieobywateli. Konsultacje ustne obejmująrozmowy z interesariuszami.Zainteresowane osoby mogą podjąćdyskusję z jednostkami odpowiedzialnymiza projekt. W celu oszacowaniawpływu procesów konsultacji naproces realizacji projektu warto rejestrowaćliczbę osób biorących udziałw dyskusjach lub przychodzących naspotkania, jak również ilość uzyskanychprzez nich informacji lub materiałów,bądź ankiet wypełnionychprzez uczestników. Ważne jest także327

Znaczenie zaangażowania społeczeństwaWarsztaty z mieszkańcami w Katowicach,wrzesień 2010 r.czy starania okazały się skuteczne.Analizie mogą zostać poddane następująceaspekty: Kto wdrażał używanemechanizmy negocjacji? W jakisposób współpracują grupy docelowei decydenci? Czy istnieją jakiekolwieknarzędzia do rozwiązywania konfliktówlub przerywania impasu?Przekazanie uprawnień3prowadzenie ewidencji wyników konsultacjioraz konsekwencji dla rozwojuprojektu.WspółdecydowanieTen poziom udziału obejmuje oficjalneśrodki współpracy uzgodnioneprzez wszystkie zaangażowane strony.Wspólne komisje lub komitety,a także konkretne formy współpracysą ustalane i nie można ich zmienićjedna strona. Biorąc to pod uwagę,przedstawiciele grup docelowych lubinteresariuszy biorą udział w spotkaniach,natomiast decydenci naradzająsię z grupami docelowymi w sprawachdotyczących opracowywaniaprojektu. Partnerstwo oznacza więc,że obie strony mają wpływ na projektw ramach negocjacji prowadzonychpomiędzy decydentami i grupamidocelowymi lub interesariuszami.Ostateczna decyzja nie może zostaćjednak podjęta przez przedstawicieliwyłącznie jednej z grup interesu.Gdy pożądany jest ten stopieńudziału, powinny zostać ustalonepewne kryteria dotyczące oceny,28Aktywny udział grup docelowychw procesie podejmowania decyzjiw oparciu o przekazanie uprawnieńwymaga podstawy prawnej określającejjego zakres i strukturę. Mimo żedelegowane uprawnienia mogą nadawaćobywatelom dominującą pozycjęw podejmowaniu decyzji w zakresiedanego planu lub programu, lubprzyznawać przedstawicielom grupdocelowych większość głosów w procedurachdecyzyjnych, zwiększoneuczestnictwo może także oznaczaćwiele zalet dla polityków. Przekazanieich uprawnień (lub ich części) podczasprocesu przygotowywania i realizacjiprojektu daje co najmniej dwa pozytywneefekty: jednostka posiadającauprawnienia zostaje zwolniona od odpowiedzialności,natomiast akceptacjadecyzji wśród grup docelowych jestniemal pewna. Mimo to, większośćdecydentów pragnie utrzymać swójwpływ na przygotowanie projektu.Dlatego też, przekazane lub wspólnekompetencje pozostają ograniczonedo konkretnych aspektów. W każdymprzypadku, podczas określania zakresuuprawnień przekazanych w proce-

Znaczenie zaangażowania społeczeństwasie udziału ważna jest ocena możliwościi wpływu interesariuszy w procesiepodejmowania decyzji, narzędzi organizacyjnychdo wykorzystywaniauprawnień obywateli, ich prawa dowetowania decyzji oraz, rzecz jasna,zakresu tematów przekazanych interesariuszomlub obywatelom do samodzielnegodecydowania.Kontrola obywatelskaSamoorganizacja może wynikaćz troski społeczeństwa lub rozczarowaniapoprzednim traktowaniemokreślonej kwestii, w wyniku czegoobywatele tworzą własną grupę interesów.Oznacza to, że wszystkie ważneaspekty projektu są ustalane przezinteresariuszy. Wszystkie aspekty planowaniai realizacji są ustalane przezobywateli, natomiast odpowiedzialnośćza działania lub projekt leży całkowiciepo stronie interesariuszy.Samodecydowanie obywateli orazinteresariuszy jest oczywiście najwyższympoziomem udziału społeczeństwa.Ściśle mówiąc, jest ono czymświęcej niż tylko udziałem obywateli,gdyż w tym przypadku interesariuszecałkowicie przejmują odpowiedzialność.Przykładem jest założeniestowarzyszenia użytkowników wodyprzez obywateli (Wspólna StrategiaWdrażania RDW, Wytyczne 2003: 13).Te poziomy udziału nie powinnybyć traktowane jako alternatywnerozwiązania, ale raczej jako częściprocesu. W wielu przypadkach danyetap musi zostać zakończony, zanimmożliwe będzie przystąpienie do kolejnego.Dodatkowo, wg Wiedemannai Femersa (1993), udział społeczeństwamoże wzrastać wraz z poziomemdostępu do informacji, jak równieżuprawnień obywateli w procesiepodejmowania decyzji. Co więcej,zaangażowanie wszystkich potencjalnychinteresariuszy w każdy etapprocesu planowania lub podejmowaniadecyzji nie jest możliwe anikonieczne (Hansen, Mäenpää 2007:23). Zależność tę przedstawia rysunekpo prawej stronie, zaczerpniętyze Wspólnej Strategii WdrażaniaRamowej Dyrektywy Wodnej(Wspólna Strategia Wdrażania RDM,Wytyczne 2003: 13).Ponieważ projekty rewitalizacjimiejskich przestrzeni nadrzecznych sąw większości inicjowane i zarządzaneprzez specjalistów, prawdopodobieństwo,że udział społeczeństwa będziekiedykolwiek oznaczał kontrolę obywatelską,jest niewielkie. Dlatego teżDostarczanieinformacjiKonsultacjeUdział• Partnerstwo / Współdecydowanie• (Częściowe)Przekazanie uprawnień• Kontrola obywatelska/SamoorganizacjaPoziomy zaangażowania społecznego329

Znaczenie zaangażowania społeczeństwa3mało prawdopodobnym jest, że planowanie,podejmowanie decyzji i zarządzanieprogramem rewitalizacjizostaną w całości przekazane w ręceobywateli. Jednakże powszechnyminarzędziami stały się procesy informacyjneoraz konsultacje z interesariuszami.Wzrasta także znaczeniewspółdecydowania. Prezentacja działańpilotażowych REURIS w rozdziale5 przedstawia stopień udziału społeczeństwaw procesie planowania.Przenoszenie uprawnień w fazie realizacjijest możliwe, ale nie zostało jeszczezastosowane w praktyce.Dotychczas, podczas omawianiawszystkich poziomów udziału społeczeństwa,odnosiliśmy się do grupdocelowych, interesariuszy i opiniipublicznej. Musimy bardziej precyzyjnieokreślić te grupy w kontekścieprocedur udziału społeczeństwa związanychz projektem REURIS. Główniinteresariusze w projektach rewitalizacjiobszarów miejskich są zasadniczopodzieleni na trzy grupy.Grupa polityczno-administracyjnaobejmuje władze, takie jak gminy,służby miejskie, władze lokalne, organystatutowe i instytucje rządowe,oraz regionalne lub lokalne władzeadministracyjne. Administracja publicznazajmuje się często koordynowaniemplanowania i realizacji tychprojektów, w związku z czym jest onaodpowiedzialna także za proces udziałuspołeczeństwa. Politycy ponadtobiorą często udział w w/w procesachw celu zadbania o swój interes politycznylub wypełnienia obowiązkóww zakresie danego aspektu zarządzaniamiastem. Nie zawsze jednak posiadająspecjalistyczną wiedzę w danymzakresie. Decyzje na szczeblu lokalnympodejmowane są natomiast przezczłonków rady miasta.Wartość płynąca z zaangażowania społeczeństwa w proces rewitalizacjiUdział społeczeństwa...…oparty jest na przekonaniu, że jednostki, na które oddziałuje decyzja mająprawo brać udział w procesie podejmowania decyzji....…zapewnia, że wkład społeczeństwa będzie miał wpływ na decyzje....…promuje zrównoważone decyzje, uznając i przekazując potrzeby i interesywszystkich uczestników, w tym decydentów....…ułatwia udział jednostek zainteresowanych decyzją, lub na które decyzjamoże mieć potencjalny wpływ....…zabiega o wkład uczestników w zakresie planowania sposobu udziału....…dostarcza uczestnikom informacje, których potrzebują, aby uczestniczyćw sposób znaczący....…przekazuje uczestnikom, w jaki sposób ich wkład miał wpływ na decyzję.Źródło: International Association of Public Participation. www.iap2.org30

Znaczenie zaangażowania społeczeństwaDruga grupa interesariuszy składasię ze specjalistów z organizacji sektoraprywatnego i publicznego, zawodowychgrup wolontariuszy orazsocjalnych, ekonomicznych lub środowiskowychorganizacji pozarządowych.Zorganizowana opinia publicznaobejmuje także podmioty lokalneoraz przedstawicieli prywatnych i publicznychinstytucji i stowarzyszeń,którzy zazwyczaj wyrażają zainteresowanieze względu na posiadanie nieruchomości,prowadzenie działalnościna danym obszarze, reprezentowanieinteresów dobra publicznego, lub innegorodzaju zainteresowanie danymobszarem, zagadnieniem lub projektem.Wśród nich znajdują się np. szkoły,muzea, grupy ochrony przyrody,kluby sportowe, przedsiębiorstwa, lokalnegrupy obywatelskie, stowarzyszenianajemców, spółdzielnie mieszkanioweczy izby handlowe.Trzecia grupa składa się z lokalnychinteresariuszy, którzy nie są specjalistami,np. właścicieli ziemskich, indywidualnychmieszkańców, rolników lub firm.Do grupy tej należą osoby, które uważają,że projekt dotyczy ich bezpośrednio.Podstawowym powodem udziałuobywateli jest utrzymanie lub poprawajakości ich życia, przyczynienie się doochrony środowiska lub wspieranie dobrawspólnego. Pomimo że przedstawicieletej grupy nie zawsze mają wiedzę,możliwości i umiejętności potrzebnew procesie planowania, braki te mogązostać zrównoważone przez bardziejsformalizowane grupy, takie jak zorganizowanespołeczeństwo.Spotkanie z uczniami szkoły średniejw KatowicachDoświadczenia REURIS – zaangażowaniespołeczeństwaCzęsto podkreśla się, że aktywnezaangażowanie interesariuszy możepoprawić jakość procesów planowaniaoraz podejmowania decyzji. W wieluprzypadkach doświadczenie związanez udziałem społeczeństwa, czy teżraczej brakiem tego udziału okazałosię jednak niezadowalające. Udziałspołeczeństwa przez długi czas byłtraktowany jako przekazywanie opiniipublicznej informacji wymaganychprzez prawo. Ponieważ ludzie zostajązaangażowani (zbyt) późno lub czująsię niedoinformowani i niewysłuchaniw ważnych kwestiach, akceptacja społecznadla tego typu projektów pozostajena niskim poziomie.Doświadczenia z udziału społeczeństwaw Polsce i Republice Czeskiej pochodząze stosunkowo krótkiego okresu.Na tle hierarchicznej strukturywładz publicznych i jednoznacznychkompetencji w zakresie podejmowaniadecyzji, udział społeczeństwaw Polsce jest często traktowany wyłączniejako konsultacje społeczne.331

Znaczenie zaangażowania społeczeństwa3Jest to najbardziej popularna formaudziału społeczeństwa oparta na prawieUE i przepisach prawa polskiego.Konsultacja jest postrzegana jakoregulacyjny proces, w którym wkładspołeczeństwa w dotyczące go kwestieoznacza dwukierunkową wymianę informacjiprzed podjęciem decyzji, główniemiędzy przedstawicielami gminyi społeczeństwem. Jest to otwarty procesumożliwiający jednostkom i grupomudział w procesie podejmowaniadecyzji w gminie. Jego główne cele sąwięc następujące: poprawa społecznegozaangażowania w projektach nadużą skalę, kształtowanie polityki i prawodawstwa,zwiększenie efektywnościi przejrzystości tych procesów. Pomimoistniejących ram prawnych w zakresiekonsultacji społecznych, rutynoweprocedury i narzędzia do integracji społeczeństwaw procesie konsultacji społecznychsą niewystarczające. Ponadto,administracja często postrzega konsultacjespołeczne jako uciążliwość, a niejako źródło informacji.Projekt REURIS w Katowicach dałjedną z pierwszych możliwości równoczesnegowspółdziałania przedstawicieliróżnych środowisk poprzezSpotkanie ze specjalistami w KatowicachW kierunku owocnego dialogu IPierwsze spotkania zainicjowaneprzez zespół REURIS w Katowicachbyły trudne, gdyż większość zespołunie miała doświadczenia, uczestnikomnatomiast brakowało ogólnejwiedzy na temat rewitalizacji,w szczególności na temat projektu.Z biegiem czasu, zespół był w stanieokreślić, co może pójść nietak w trakcie dyskusji i nauczył sięprzygotowywać siebie i uczestnikówprzed rozpoczęciem każdego warsztatu,np. przez wcześniejsze rozdaniemateriałów informacyjnych. Liczbauczestników wzrastała wraz ze wzrostemświadomości w zakresiepotrzeby współpracy, dlatego podczasserii spotkań i warsztatów zostałoprzezwyciężonych wiele trudności.wymianę doświadczeń i wypracowywaniewspólnych stanowisk. Podejścieto zadziałało całkiem dobrze, ponieważzespół REURIS był w stanie zainteresowaćwielu specjalistów rewitalizacjąmiejskich przestrzeni nadrzecznych.Jeden z największych problemówwynikał z indywidualnych interesówprzedstawicieli z różnych środowisk.Nakłonienie ich do współpracy w celuosiągnięcia wspólnego dobra byłotrudne i czasochłonne.Zaobserwowane, początkowo niechętnepostawy interesariuszy mogływynikać z wcześniejszego brakuudziału społeczeństwa w procesie rewitalizacjiw Bydgoszczy. Obywatelenie są jeszcze wystarczająco przyzwy-32

Znaczenie zaangażowania społeczeństwaSeminarium ze studentami w Lipsku, marzec 2010 r.czajeni do sytuacji, w której ich głoszostaje wysłuchany podczas realizacjiinwestycji prowadzonych przezmiasto. Dzięki jednak pozytywnymdoświadczeniom związanym z działaniamipilotażowymi, uczestnicyspotkania zdali sobie sprawę z tego,że ich głosy mają znaczenie w tegotypu procesach. Beneficjenci braliudział we wszystkich operacjachzwiązanych z działaniem pilotażowymw Bydgoszczy. Zaangażowanie społecznościlokalnej oraz instytucji związanychz obszarem miało na celu propagowanieidentyfikacji z własnymmiastem. Oczekuje się, że tego rodzajudziałania doprowadzą w przyszłoścido większej integracji społecznościlokalnych, zwrócenia większej uwagina bezpieczeństwo w zakresie korzystaniaz danego obszaru, zmniejszeniawandalizmu, wreszcie do powszechnegoprzekonania o pozytywnych rezultatachprawidłowo przeprowadzonegoprocesu rewitalizacji.Proces udziału społeczeństwa zależyod lokalnych warunków, doświadczeniauczestników oraz oczekiwańwszystkich stron. Obecnie, stosowanienarzędzi związanych z udziałem społeczeństwaw Polsce prowadzi zazwyczajdo gromadzenia informacji, zamiastdo realnego wpływu społeczeństwana procesy decyzyjne. W Katowicachi Bydgoszczy projekt REURIS udowodnił,że w porównaniu z pozostałączęścią kraju konsultacje społecznei współpraca między władzami publicznymi,takimi jak władze miastai jego służby, a lokalnymi mieszkańcamii organizacjami pozarządowymi,funkcjonują na stosunkowo wysokimpoziomie. Chociaż ogólne podejściedo współpracy między przedstawicielamimiasta, mieszkańcami lokalnymioraz innymi organizacjami jest zadowalające,według polskich partnerówREURIS, wiele jej aspektów możnajeszcze zmienić na lepsze.Projekty rewitalizacji miejskichprzestrzeni nadrzecznych w RepubliceCzeskiej otrzymują powszechne poparciespołeczne, w szczególności, gdy przynosząkonkretne, pozytywne zmiany naobszarach, które mogą być wykorzystywaneprzez obywateli. Wspomnianeobszary to: tereny rekreacyjne, szlakirowerowe czy place zabaw. Zazwyczajudzielane jest także publiczne wsparciedla projektów ochrony przeciwpowodziowej,choć nie zawsze poparcie tojest jednomyślne. Mieszkańcy miastawykazują zwykle niewielkie zainteresowanieprojektami, które leżą poza jegogranicami, nie przynoszą widocznychzmian dla jakości życia mieszkańcówlub dotyczą głównie celów związanychz gospodarką wodną lub ochroną środowiska.W ostatnich latach wzrosła integracjaelementów planowania par-333

Znaczenie zaangażowania społeczeństwa3Spotkanie ze specjalistami w Brnietycypacyjnego w ramach projektówrewitalizacji rzek. Ustanowienie systematycznegoi kompleksowego systemukomunikacji jest istotne w budowaniuzaufania i zwiększania stopniaudziału różnych podmiotów w danymprojekcie. W tym zakresie aktywna jestCzeska Krajowa Sieć Zdrowych Miast,wspomagająca miasta w łączeniuw założony sposób szeregu zagadnień,takich jak strategiczne wykorzystaniegruntów i planowanie społeczne,zarządzanie projektami oraz, w niektórychprzypadkach, monitorowanierozwoju miast za pomocą wskaźnikówzrównoważonego rozwoju. Pozytywneprzykłady obejmują miasta takie jakDobříš, Kroměříž i Vsetín. Procesy te sątrudniejsze w większych miastach, takichjak Brno i Pilzno, i czasami funkcjonująlepiej, gdy projekt jest istotnydla całego miasta lub jest realizowanyna poziomie dzielnicy. Ostatnie przykładyz Brna obejmują np. planowaneodnowienie przestrzeni publicznycho kluczowym znaczeniu, takich jakZelný trh, Římské náměstí, Bjorsonůvsad i rewitalizację tarasów Černovice.W tym zakresie projekt rewitalizacjiStarej Ponávki może być uważanyza pierwszy długoterminowy projektuwzględniający od samego początkuudział społeczeństwa. Projekt zrealizowałcel polegający na zwiększeniuświadomości społecznej w zakresieaspektów środowiskowych rewitalizacjicieków wodnych na obszarach miejskich.Wystawy, strona internetowaprojektu, jakość prezentacji projektuna spotkaniach publicznych, jak równieżstosunkowo duże zainteresowaniemediów to dowód na to, że przedstawicielommiasta Brna udało się poruszyćaktualne i ważne zagadnienia, interesującedla mieszkańców miasta, w którymrzeki zawsze odgrywały znaczną rolę.Informacje na temat projektu były wyszukiwaneprzez młodych ludzi, którzyzapoznawali się z tą kwestią na swoichuczelniach i/lub w pracy zawodowejW kierunku owocnego dialogu IIW ramach dobrego przygotowaniado spotkań publicznych wartoposiadać wiedzę o innych, nierazkwestionowanych, projektach naobszarze, na którym rozważa sięudział społeczeństwa w planowanejinwestycji. Najważniejszą lekcjąz doświadczeń związanych z udziałemspołeczeństwa w Czechach jest fakt,że uczestnicy są bardziej otwarci jeżeliprojekt jest przedstawiany im odsamego początku procesów przygotowania,badań i analiz. Najbardziejefektywnymi strategiami były oddzielnespotkania z określonymi grupamiuczestników i współdziałaniew poszukiwaniu rozwiązań.34

Znaczenie zaangażowania społeczeństwapodczas poruszania zagadnienia ochronyprzyrody, gospodarki wodnej, architektury,urbanistyk. Starania związanez udziałem w projekcie dotarły także dostarszych mieszkańców, którzy równieżodczuwają więź z historią miasta i przekształceniamijego rzek.Od samego początku projektuw Pilźnie, nad celami REURISa dyskutowałai pracowała najszersza gama specjalistów,organizacji, właścicieli i użytkowników.Odbyło się wiele spotkań,profesjonalnych konsultacji i seminariów.Dzięki doskonałej współpracyw bardzo krótkim czasie osiągnięto porozumieniew sprawie projektu i wysokistopień szczegółowego planowania.Mamy nadzieję, że projekt stopniowozmierza w kierunku udanej realizacji.W Niemczech natomiast, wykorzystywanemetody współpracy i udziałuspołeczeństwa zależą od rodzajui zakresu poszczególnych projektów.Istnieją niezbędne formalne procedurywymagane ustawowo, na przykładprzez federalny kodeks budowlany.Dotyczą one obowiązujących planówzagospodarowania przestrzennegoi przygotowawczych planów zagospodarowaniaprzestrzennego lub planówgospodarowania zbiornikami wodnymizgodnie z Ramową Dyrektywą WodnąUE. Udział społeczeństwa i zaangażowanieorganów administracji publicznejsą wymagane w przypadku formalnychprocedur upoważniających,takich jak procedury zatwierdzaniaplanowania i ocena wpływu poszczególnychprojektów na środowiskowo.Procedury te nie wykraczają jednak„Wilki morskie” podczas zajęć szkolnych w plenerzepoza poziom konsultacji. W przypadku,gdy projekty rewitalizacji mają na celubardziej zaawansowany udział społeczeństwa,uczestnictwo wymaganeustawowo nie jest konieczne. Poza tym,procedury te nie sprzyjają współpracylub pracy zespołowej między służbamiadministracyjnymi, ponieważ udziałspołeczeństwa kontrolowany jest przezformalne procedury, natomiast możliwościwykorzystania alternatywnychinicjatyw są niewielkie.Niemniej jednak, w Niemczech istniejąróżne zinstytucjonalizowane modelewspółpracy, które nie są wymagane ustawowo.W Stuttgarcie, na przykład, występująone w postaci współpracy w zakresiepojedynczych projektów, mniej lub bardziejregularnych spotkań grup roboczychi komisji politycznych postępującychzgodnie z procedurami określonymi przezgminę. Nie istnieje jednak żadna formainstytucjonalnej komisji z mandatem doopracowywania wspólnej strategii planowaniai promowania projektów rewitalizacjiprzestrzeni miejskich. Służby administracyjnemiasta współpracują ze sobąwyłącznie w ramach indywidualnych projektów,a odpowiedzialność przenoszonajest pomiędzy służbami.335

Znaczenie zaangażowania społeczeństwaW kierunku owocnego dialogu IIIW trakcie realizacji projektu REURIS zespół z Uniwersytetu w Lipsku używałróżnych metod, aby umożliwić uczestnikom spotkanie i realizację ich pomysłów.Szczególny nacisk położono na zachęcanie do spotkań obywateli i przedstawicieliróżnych instytucji, którzy wcześniej nie bywali w regularnym kontakcie.Szczególnie skuteczna w tym zakresie okazała się być np. inicjatywa pod nazwą“Wasserflöhe in Aktion” (Wioślarki w akcji). Akcja ta zaangażowała nauczycieliszkół, pedagogów środowiskowych, działaczy na rzecz ochrony środowiska,pedagogów muzealnych i służby miejskie i miała na celu rozwój świadomościekologicznej dzieci na obszarze projektu REURIS. Przez około rok spotkali sięw różnych grupach, współpracowali w ramach inicjatywy „Wioślarki w akcji”,wzmacniając w ten sposób wzajemne relacje. Za to podejście programowezespół uniwersytecki otrzymał nagrodę Agenda 21 w Lipsku w 2010 r.3Ponadto w kontekście udziału społeczeństwai zaangażowania interesariuszyzewnętrznych planiści krajobrazumuszą borykać się z ograniczeniamizwiązanymi z czasem i personelem.Pragną oni wspierać udział społeczeństwa,ale muszą zdecydować, czy jestto dla nich opłacalne. Projekty rewitalizacjiobszarów miejskich są równieżbardzo skomplikowane i zależne odwiedzy ekspertów, dlatego ich techniczneaspekty mogą być niezrozumiałedla przeciętnego obywatela. Stądteż udział społeczeństwa w projektachzwiązanych z planowaniem krajobrazu,w szczególności projektach rewitalizacjiprzestrzeni miejskich, nie wykraczapoza poziom informacji i integracjigrup docelowych w ramach konsultacji.Bez względu na oczywiste ograniczeniadotyczące udziału społeczeństwa,zespoły REURIS w Niemczech pracowałynad licznymi strategiami w celuzwiększenia zaangażowania interesariuszy,podobnie jak zespoły w Polscei w Republice Czeskiej. Odbywały sięspotkania z burmistrzami i radamidzielnic, władzami administracyjnymimiasta i biurami planowania przestrzennego.Na posiedzeniach różnychrozmiarów uwzględniani byli prywatnii instytucjonalni interesariusze, tacyjak mieszkańcy, właściciele nieruchomości,rolnicy, studenci, uczniowie,instytucje opieki nad dziećmi, lokalniprzedsiębiorcy, jak również stowarzyszeniazwiązane z wodą lub grupy roboczezajmujące się ochroną środowiska.Wizyty w lokalizacjach projektów, spaceryz przewodnikiem, lub wydarzeniatakie jak rozpoczęcie wykopów dawałymożliwość dostosowania podejścia dokonkretnych zainteresowanych grupspołecznych. Tym i innym wydarzeniomtowarzyszyła działalność w zakresiepublic relations, np. informacjeprasowe, nagłośnienie w telewizji, stronyinternetowe, ankiety i wystawy.36

Znaczenie zaangażowania społeczeństwaWnioskiRozwój zaangażowania interesariuszyoraz zdobycie doświadczenia w udzialespołeczeństwa był jednym z celów projektuREURIS. Ponieważ ramy krajowezwiązane z udziałem społeczeństwa różniąsię w Republice Czeskiej, Niemczechi Polsce, inicjatywy w zakresie zaangażowaniainteresariuszy rozpoczynały się naodmiennych poziomach i działały w różnychkontekstach. Niemniej jednak, zespółREURIS wyciągnął ogólne wnioskize wspólnych doświadczeń.Z punktu widzenia administracji i lokalnychdecydentów, wzmocnienie udziałuspołeczeństwa znacznie zwiększajego akceptację, a także zaangażowaniei wsparcie dla procesów decyzyjnych. Nietylko sprawia, że podejmowane decyzje sąbardziej przejrzyste, ale przyspiesza takżeprocesy planowania i realizacji, dziękiczemu sama realizacja jest bardziej skutecznai charakteryzuje się mniejszą liczbąnieporozumień lub sporów sądowych.„Poprzez udział społeczny mogą zostaćpodjęte długoterminowe, szeroko akceptowanerozwiązania w zakresie planowaniazbiorników wodnych. Pozwala to uniknąćpotencjalnych konfliktów, problemówzwiązanych z zarządzaniem i długoterminowychkosztów” (Wspólna StrategiaWdrażania RDW, Wytyczne 2003: 14).Zaangażowanie interesariuszy pomagaujawniać konflikty we wczesnej fazieprocesu planowania, umożliwiając identyfikacjęwymagań, potrzeb i oczekiwańspołeczeństwa. W ten sposób ułatwia onorozwiązywanie ww. kwestii, oraz zwiększaszansę na zrównoważoną reakcję na różneinteresy. Zaangażowanie społeczeństwawykorzystuje również doświadczenie lublokalną wiedzę interesariuszy, zwiększającw ten sposób jakość planów i działańoraz ostatecznego rezultatu projektu.W odniesieniu do społeczeństwa, udziałinteresariuszy wzmacnia więzi międzyludźmi i ich społecznościami, oraz rozwijatożsamość lokalną. Jednocześnie,zwiększa się świadomość w zakresieznaczenia rzek miejskich i korzyścipłynących z projektów rewitalizacji.Szczególnie możliwość uczestnictwaw procesach planowania i realizacjizwraca uwagę społeczeństwa na zapotrzebowaniena integracyjne podejściedo rewitalizacji rzek, które uwzględniaaspekty społeczne, ekonomiczne i ekologiczne.Odpowiedzialność społecznai środowiskowa przyczyni się np. do poprawypoparcia społecznego dla projekturewitalizacji w zakresie finansowania lubwolontariatu. Zaangażowanie społeczeństwajest nie tylko wymagane prawem,jest też bardzo rozsądne i: „nigdy nie jestna nie zbyt wcześnie” (Wspólna StrategiaWdrażania RDW Wytyczne 2003: 17).Wreszcie, wnioski wyciągnięte w kontekścieREURISa przyczynią się do poprawyjakości przyszłych procesów udziału społeczeństwadzięki zapewnieniu wszystkimstronom szans na zdobycie związanegoz nimi doświadczenia.InformacjaWięcej danych dotyczących zaangażowaniaspołeczeństwa znajduje sięw 2 części „Podręcznika rewitalizacjirzek miejskich” na stronie www.reuris.gig.eu337

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskich4 Znaczenie Rewitalizacji Rzek MiejskichPodobnie jak w przypadku innych inwestycji,rewitalizacja rzek miejskichnie jest możliwa bez pozyskania odpowiednichfunduszy. W celu uzyskaniaspołecznej i politycznej akceptacji dlaplanowanych wydatków, koszty działańrewitalizacyjnych powinny być obliczonejak najbardziej dokładnie, z uwzględnieniemewentualnego wzrostu wydatków.Kolejna część niniejszego rozdziału opisujerodzaje wydatków występujących wprojekcie rewitalizacji w celu ułatwieniaoceny wszystkich obszarów wydatków,które powinny zostać uwzględnione.Rewitalizacja nie może zostać zrealizowanabez poparcia politycznego i społecznego.Akceptacja zależy głównie od ocenyogólnych kosztów działań. Koniecznejest zatem zrównoważenie kosztów przezjak największą ilość możliwych korzyści,aby uzyskać akceptację planowanychwydatków przez decydentów i społeczeństwo.W wielu przypadkach korzyści będąmusiały zostać opisane jakościowo a nieilościowo, gdyż ich oszacowanie będzietrudne i może niejednokrotnie leżeć pozamożliwościami miasta. Metoda zastosowanaw projekcie REURIS traktuje rzekimiejskie jako ekosystemy, które świadcząróżnorodne usługi. Druga część niniejszegorozdziału zawiera ogólne omówienieusług ekosystemowych i opis oceny korzyściz usług ekosystemowych w kontekściedziałań pilotażowych REURIS.Oprócz równoważenia przewidywanychkosztów, przy ubieganiu się o dofinan-38

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskichsowanie ważny jest odpowiedni opis korzyści.Mając na względzie fakt, iż większośćmiast nie jest w stanie sfinansowaćrewitalizacji z własnych budżetów lokalnych,muszą one pozyskiwać dodatkoweśrodki na ten cel. Ostatnia część niniejszegorozdziału prezentuje wiele źródełwykorzystywanych przez partnerówREURIS w celu uzyskania jak największychfunduszy na rewitalizację.Koszty rewitalizacji rzekStruktura kosztów rewitalizacjiRewitalizacja obejmuje koszty:...…planowania projektu...…przygotowania terenu do rewitalizacji...…realizacji inwestycji...…utrzymania zrewitalizowanychterenów nadrzecznychRewitalizacja miejskich przestrzeninadrzecznych jest kosztowna. Dokładnykoszt zależy od indywidualnych warunkówlokalnych, ale w każdym przypadkuwszystkie przewidywane wydatki powinnybyć obliczone tak dokładnie, jak tojest tylko możliwe. Od samego początkunależy brać pod uwagę wiele różnych rodzajówkosztów.Zasadniczo, projekt rewitalizacjiskłada się z czterech etapów. Po intensywnympierwszym etapie planowanianastępuje drugi etap, który służy przygotowaniuwybranego obszaru do inwestycji.Podczas trzeciego etapu realizowanajest planowana inwestycja, następnie rezultatyzrewitalizowanej rzeki muszą zostaćutrzymane. Możemy teraz przyjrzećsię bliżej różnym rodzajom kosztów, któremogą się pojawić podczas tych czterechetapów, tworząc razem całkowitykoszt rewitalizacji.Gdy władze lokalne rozpoczynająplanowanie rewitalizacji rzeki lub innegocieku wodnego przebiegającegoprzez obszar miejski, jedna z pierwszychi najbardziej istotnych kwestii, którąnależy się zająć dotyczy prawa własnoścido akwenu wodnego i jego brzegów.Jeśli rewitalizowany obszar nie należydo miasta, większa część kosztów planowaniawynika z przygotowania zakupugruntów. Wówczas konieczne jestskontaktowanie się z dotychczasowymiwłaścicielami i przekonanie ich, że powinnisprzedać swoje nieruchomości.Należy również wynegocjować odpowiednieceny i warunki oraz wykonaćwymagane procedury prawne i administracyjne.Część techniczna planowaniakoncentruje się na badaniach, analizachi dokumentacjach. Obejmują one badaniahydrologiczne i pobieranie prób,jak również obliczenia hydrotechnicznei hydrologiczne. Muszą zostać równieżopracowane modele powodziowe, którenależy poddać ocenie zagrożenia powodziowegostwarzanego przez akwenwodny. Często wymagana jest ekspertyzazewnętrzna, gdyż pracownicy administracjimiasta mogą nie posiadaćstosownych kompetencji.W związku z prawnymi aspektamiprojektu rewitalizacji, należy wziąć poduwagę dwa rodzaje zobowiązań, które sączasochłonne i mogą okazać się również394

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskich4Rewitalizacja rzeki na obszarze takim jak Stuttgartwymaga kosztownych przygotowań40kosztowne. Z jednej strony, wiele etapóww procesie rewitalizacji wymaga pozwoleń.W celu dalszej realizacji niezbędne sąprocedury oceny planowania i pozwoleniana budowę. Czasami konieczne jestrównież przeprowadzenie audytów ekologicznych.Z drugiej strony, coraz bardziejistotny staje się udział społeczeństwa,co opisano w poprzednim rozdziale.Oznacza to, że rozsądnym podejściemjest przedstawienie projektu rewitalizacjispołeczeństwu oraz interesariuszom jużw trakcie pierwszego etapu planowania.W tym celu należy przygotować oraz zorganizowaćprezentacje i spotkania.Podczas drugiego etapu, działaniaukierunkowane są na przygotowanieobszaru rewitalizacji. Mogą one rozpocząćsię od badania historii obszaru,w tym wykopalisk i analiz archeologicznych.Jeżeli badania te prowadządo opóźnienia w realizacji projektu,należy uwzględnić nie tylko wydatkina odpowiednie badania archeologiczne,ale także koszty, które pojawią się,gdy dalsze prace zostaną przełożone. Ześrodowiskowego i biologicznego punktuwidzenia, przed rozpoczęciem inwestycjimuszą zostać przeprowadzone różneanalizy struktur osadów, strukturysiedlisk, jakości wody, zanieczyszczeniai metod oczyszczania zanieczyszczonychterenów. Ponadto, zarówno planowanie,jak i wyniki powyższych analizmogą prowadzić do konieczności przeniesieniacałości lub części infrastruktury,która obecnie znajduje się na danymobszarze.Realizacja planów rewitalizacji jest zazwyczajczęścią projektu, w którym obliczeniakosztów są najbardziej dokładne,gdyż służby miejskie odpowiedzialne zabudowę i roboty ziemne zazwyczaj majądoświadczenie w szacowaniu kosztówdla podobnych zadań. Niemniej jednak,wydatki te muszą zostać ustalone i zestawione.Obejmują one usuwanie gleby,wyrównanie terenu, budowę nowych korytrzek, oraz projektowanie architekturykrajobrazu na brzegach i na obszarachprzyległych. Jeśli planowane są terenyrekreacyjne, musi zostać dostarczone np.wyposażenie placów zabaw lub obiektówsportowych. Inwestycje w odcinkach rzekiwrażliwych pod względem środowiskawymagają nadzoru środowiskowego.Jeśli projekt rewitalizacji jest połączonyze środkami ochrony przeciwpowodziowej,pociąga to za sobą duże nakłady,które muszą zostać uwzględnione w planiefinansowym.Osoby zaangażowane w ocenę kosztówrewitalizacji rzeki muszą być świadome,iż projekt nie zakończy się wrazz oficjalnym oddaniem do użytkowania.Działania rewitalizacyjne muszą byćutrzymywane, co zazwyczaj oznacza, żeorgan inwestujący ma obowiązek monitorowaniaakwenu wodnego i jako-

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskichści wody, stanu nadbrzeża i roślinności,rozwoju sytuacji ekologicznej i zrównoważonegorozwoju osiągniętych celówekologicznych i rekreacyjnych. Możnazałożyć, że koszty utrzymania będą stanowiłytylko niewielką część całkowitychwydatków. Niemniej jednak, należy sięspodziewać, że koszty te będą długoterminowe.To krótkie podsumowanie pokazuje, iżzwrócenie uwagi na pewne podstawowezasady w trakcie planowania kosztówi wydatków pomoże zagwarantować,że rewitalizacja zakończy się sukcesem.Niemal każdy projekt inwestycyjny obejmujeniespodziewane czynniki kosztowe,które pojawiają się w trakcie procesu planowaniai realizacji. Dlatego też, istotnejest wykonanie jak najbardziej dokładnejoceny kosztów wraz z uwzględnieniemkosztów nieprzewidzianych komplikacji.Projekt rewitalizacji rzeki będzie opracowanyw sposób właściwy, jeśli inwestycjazostanie przygotowana staranniepodczas etapu planowania, a w budżecieuwzględni się wystarczające finansowaniew celu skutecznego i szczegółowegoplanowania. Jak wykazaliśmy, zapewnienieudziału społeczeństwa będzie równieżopłacalne ze względu na ułatwienieprocedur realizacji i zwiększenie szansyna akceptację. Dlatego też, inwestowaniew procedury zaangażowania interesariuszysą opłacalne, a wydatki z nimzwiązane powinny zostać ujęte w ogólnymplanie kosztów. Można przyjąć, żepóźniejsze koszty w zakresie konserwacjipowinny zostać dodane do planukosztów. Wysoki koszt mogą generowaćprzede wszystkim działania niezbędnedo utrzymania wysokiego standarduekologicznego osiągniętego poprzez rewitalizację.Jeśli koszty utrzymania niemogą być współdzielone przez beneficjentówlub strony trzecie, muszą zostaćpokryte przez inwestora.Korzyści z rewitalizacji rzekW poprzedniej części omówiliśmyniektóre trudności napotkane w planowaniuwydatków. Niemniej jednak,analiza korzyści jest jeszcze bardziejskomplikowana. Mamy świadomość, iżniemalże naturalny ciek wodny biegnącyprzez miasto stanowi ogromną wartość.Niekwestionowanym jest fakt, iżobszar rekreacyjny wzdłuż zdrowej rzekijest cenniejszy niż porzucone tereny poprzemysłowewzdłuż betonowego korytakanału. Ale w jaki sposób możemy wycenićte wartości i w jaki sposób mogą onezostać oszacowane przed zastosowaniemkonkretnych działań rewitalizacyjnych?W celu określenia rodzajów korzyści,których możemy oczekiwać w wynikurewitalizacji miejskich przestrzeni przyrzecznych,rozpoczniemy od zestawieniausług ekosystemowych, które mogą byćzapewnione przez zrewitalizowaną rzekę.Ekosystem jest definiowany jako dynamicznysystem interakcji pomiędzyżywymi zbiorowiskami a ich środowiskiem.W momencie, gdy ludzie zostajązaangażowani jako siła rewaloryzyjąca,funkcje ekosystemowe stają siętzw. usługami ekosystemowymi (por.De Groot i in. 2002). Usługi te charakteryzowanesą jako korzyści wynikającez istnienia i życia w ekosystemach,414

Znaczenie Rewitalizacji Rzek MiejskichEkosystem»Ekosystem oznacza dynamiczne złożone zbiorowisko roślin, zwierząt i mikroorganizmóworaz ich nieożywione środowisko oddziałujące wzajemniejako jednostka funkcjonalna.« »Każdy ekosystem obejmuje skomplikowanerelacje między żywymi (biotycznymi) i nieożywionymi (abiotycznymi) elementami(zasobami), słońcem, powietrzem, wodą, minerałami i składnikamiodżywczymi. Ilość (np. biomasa i produktywność), jakość i różnorodnośćgatunków (bogactwo, rzadkość i niepowtarzalność) odgrywają ważną rolęw ekosystemie. Funkcjonowanie ekosystemu często opiera się na szeregugatunków lub grup gatunków, które pełnią określone funkcje, np. pylenie,wypas, drapieżnictwo, ustalanie poziomu azotu.«Źródło: Art. 2, Konwencja o różnorodności biologicznej i TEEB 2009: 44a ściślej mówiąc, jako bezpośrednii pośredni udział ekosystemów w dobrobycieczłowieka (por. Hassan i in.2005: 27). W związku z ogromną ilościąinterakcji między ekosystemami i społeczeństwem,Everard i Moggridge podkreślają,że usługi ekosystemowe musząbyć spójne w taki sposób „aby realizacjadocelowej korzyść nie była osiąganakosztem innych korzyści i ich beneficjentów.”(2011: 5)Aby skonkretyzować korzyści z usługekosystemowych przyjrzymy się usługomzaopatrzeniowym, regulacyjnymoraz kulturowym świadczonym przezmiejskie przestrzenie przyrzeczne.Poniższy opis odnosi się do ocen korzyściz żeglugi śródlądowej zestawionychw imieniu Brytyjskiego Departamentuds. Środowiska, Żywności i Spraw Wsi(O’Gorman 2010), a także do oczekiwańwyrażonych w kontekście projektuREURIS. Mimo to, analizowane tuekosystemy nie są ekosystemami naturalnymi,ale miejskimi przestrzeniaminadrzecznymi. Działamy w oparciuo założenie, że można zastosować kategorieusług ekosystemowych (ibid. 8).W wyniku usług zaopatrzeniowychprodukty, takie jak żywność, surowcelub naturalne leki, są dostarczane przezśrodowisko. W zakresie rozpatrywanychprzestrzeni nadrzecznych, usługizaopatrzeniowe odnoszą się do korzyściekonomicznych, takich jak tworzeniemożliwości biznesowych, wzrost wartościnieruchomości, dostarczanie energiiodnawialnej, umożliwienie transportui zaopatrzenia w wodę (ibid. vii). W tejkategorii usług zaopatrzeniowych partnerzyREURIS oczekują przede wszystkimpoprawy możliwości biznesowychw turystyce, gastronomii, rekreacjii sporcie. Ma to związek z potencjalnympozytywnym wpływem na wartościnieruchomości przez zapewnienie naturalnychkrajobrazów i funkcjonalnościcharakterystycznych dla rzek.Usługi regulacyjne są usługamiświadczonymi przez ekosystemy za pomocąregulacji jakości powietrza i gleby,a także zapewnienie ochrony przed po-42

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskichwodziami i chorobami (por. TEEB 2011:3). Obejmuje to na przykład regulacjęlokalnego klimatu, gdyż obszary zieleniprzyczyniają się do obniżenia temperaturyw miastach. Dodatkowo, wzrostroślin eliminuje dwutlenek węgla z atmosfery.W odniesieniu do rzek, emisjadwutlenku węgla jest redukowana przezzmiany w podziale na poszczególne rodzajetransportu na rzecz bardziej przyjaznychdla środowiska np. tramwajówwodnych lub transportu pieszego i rowerowegona brzegach rzeki. Ponadto,rewitalizowane rzeki i strumienie poprawiająochronę przed erozją gleb i powodziami,a także ograniczają szkodypowstałe w wyniku tych i podobnychekstremalnych zjawisk pogodowych.Jak pokazują doświadczenia z pilotażowychdziałań projektu REURIS, łączeniedziałań rewitalizacyjnych z ochronąprzeciwpowodziową jest jak pieczeniedwóch pieczeni na jednym ogniu, gdyżumożliwia jednocześnie zwiększeniekorzyści i oszczędność kosztów. Należytakże wspomnieć oczyszczanie ścieków,retencję, zmniejszenie zanieczyszczenia,a także usuwanie nadmiaru substancjiodżywczych jako ważne usługi regulacyjnewynikające z istotnej roli rzekmiejskich.Na koniec, “usługi kulturowe zapewniająkorzyści niematerialne, uzyskiwaneprzez ludzi ze środowiska poprzezrozwój duchowy, rozwój kognitywny,refleksję, rekreację i przeżycia estetyczne”(O’Gorman i in. 2010: vii). Kategoriata charakteryzuje się wartościami niematerialnymii nieużytkowymi, a takżewykorzystaniem niekonsumpcyjnym. Naprzykład wzmocnienie spójności społecznejjest usługą kulturową uzyskiwanąpoprzez zwiększenie wizualnych walorówi atrakcyjności środowiska mieszkalnego,zapewnienie otwartych przestrzeni doróżnych zastosowań, większej dostępnościrzeki, ochronę dziedzictwa kulturowegozawartego w kanałach, śluzach i sąsiadującychbudynkach. Wreszcie, projektREURIS określił rekreację na terenachlądowych i wodnych z jednoczesnymzwiększeniem bezpieczeństwa publicznego,jako ważne usługi kulturalne w zakresierewitalizowanych rzek miejskich.Ten krótki opis usług ekosystemowychma służyć jako wprowadzenie do4Usługi ekosystemowe»Usługi ekosystemowe dotyczą korzyści, które ludzie uzyskują z ekosystemów...Należą do nich: usługi zaopatrzeniowe (np. żywność, włókna, paliwo, woda),usługi regulacyjne (korzyści uzyskiwane z procesów ekosystemowych, któreregulują np. klimat, powodzie, choroby, odpady i jakość wody), usługi kulturowe(np. rekreacja, wartości estetyczne, turystyka, wartości duchowe i etyczne) orazusługi wspomagające, niezbędne do produkcji wszystkich innych usług ekosystemowych(np. tworzenie gleby, fotosynteza, obieg składników pokarmowych).«TEEB 2009: 443

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskich444Materiał roślinny do przywrócenia naturalnychsiedlisk w dolinie rzeki Ślepiotkatematu korzyści z rewitalizacji rzek miejskich.Niektóre ważne kwestie stają sięoczywiste biorąc pod uwagę wyniki uzyskanewe wszystkich krajach objętychprojektem i działania pilotażowe. Popierwsze, wszystkie działania pilotażoweREURIS mają na celu poprawę jakościprzestrzeni miejskiej, a co za tym idzie,jakości życia. Wszystkie zaobserwowanei oczekiwane korzyści przyczyniają siędo wzmocnienia miękkich czynników lokalizacjii tworzenia możliwości biznesowych.Tak więc, działania rewitalizacyjneprzyczynią się do poprawy atrakcyjnościi konkurencyjności miast oraz w dalszejperspektywie do tworzenia korzyści finansowych,takich jak wzrost dochodówgminy z podatków, opłat oraz zezwoleń.Po drugie, usługi ekosystemowew kontekście rewitalizacji zapewniająszeroki wachlarz korzyści ekologicznych,ekonomicznych i społecznych, którezwiększają zrównoważony rozwój miast.Im bardziej precyzyjnie zostaną zestawioneoczekiwane usługi ekosystemowe,a co za tym idzie, odpowiednie korzyści,tym bardziej przekonująca będzie analizakosztów i korzyści projektu rewitalizacjirzeki. Dzieje się tak faktycznie nawet jeślinie ma dostępnej kwantyfikacji korzyścilub ich wartości materialnej. Jak łatwomożna wywnioskować ze strukturyusług ekosystemowych, analiza kosztówi korzyści jest praktycznie niemożliwa,ponieważ korzyści te są bardzo trudne dooszacowania. Nie tylko dokładne nazwaniewszystkich otrzymywanych korzyścistanowi wyzwanie. Równie skomplikowanejest zadanie polegające na dokładnymi obiektywnym ustaleniu wartościtych korzyści. Wreszcie, nie wiemy jakiprzedział czasu można wziąć pod uwagę,to znaczy jak długo korzyści z usług ekosystemowychbędą utrzymywały swojąwartość.Niemniej jednak, nie ma wątpliwości,że rewitalizacja rzek miejskich ma nieocenionywpływ. Tak więc, pierwszymważnym krokiem na drodze do prezentowaniajej pozytywnego wpływu jestokreślenie jak największej liczby spodziewanychkorzyści. Jeżeli korzyści mają byćoceniane w kategoriach finansowych,wówczas wymagany jest czas i funduszena prowadzenie badań w zakresie ocenyekonomicznej. Jeśli brakuje środków,potrzebnych do prowadzenia badań finansowych,drugim najlepszym rozwiązaniemjest kwantyfikacja korzyści przypomocy wskaźników.Po trzecie, decyzja za lub przeciw inwestycjomw zakresie rewitalizacji jest decyzjąpolityczną, która musi zostać podjętaprzez podmioty polityczne, które musząuzasadnić swoje decyzje. Oczywiście, dladecyzji tej najbardziej istotne są kosztyrewitalizacji, ale musimy podkreślić, żedecyzja ta będzie w niewielkim stopniuoparta wyłącznie na ścisłej analizie fi-

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskichnansowej kosztów i korzyści. Na podstawiewielu inwestycji publicznychwiemy, że planowane koszty wyliczonena początku projektu nigdy nie są równerzeczywistym kosztom wyznaczonymna jego końcu. Dlatego też, analiza kosztówi korzyści w zakresie rewitalizacjirzeki zestawia wydatki, które nie mogązostać dokładnie określone za pomocąniefinansowej oceny korzyści. Położenienacisku na jakościową wartość rewitalizacjimiejskich przestrzeni nadrzecznychzamiast na biurokratyczną kwantyfikacjękorzyści sprawia, że kwestia staje się bardziejzrozumiała i bardziej przekonującadla interesariuszy publicznych i politycznych.Tak więc, „usługi ekosystemowemogą być cennym narzędziem do łączeniawartości ekologicznych i społecznychw ramach podejmowanych decyzji dopopierania rosnącego zainteresowaniaprzywracaniem rzek miejskich.” (Everard,Moggridge 2011:05)Podsumowując, zaleca się, aby żadenplanista lub decydent, który stara sięuzyskać poparcie dla rewitalizacji rzekimiejskiej nie zakładał, że korzyści sąoczywiste dla interesariuszy, ale aby każdyz nich informował o wszystkich pozytywnychskutkach projektu rewitalizacji.Ponadto, ważne jest, aby skupić sięna ogólnym zrównoważonym rozwojudziałań, tj. spodziewanych pozytywnychrezultatach ekonomicznych, ekologicznychi społecznych.Opcje finansoweBez względu na to, w jaki sposób korzyścisą przedstawiane opinii publiczneji przez nią odbierane, rewitalizacjarzek miejskich jest kosztowna i wymagaodpowiednich nakładów finansowych.Tylko w bardzo rzadkich przypadkachgminy są w stanie sfinansować projektyrewitalizacji rzek z własnych budżetówlokalnych. Zazwyczaj projekty te zależąod (współ-) finansowania zewnętrznego.W tym rozdziale podsumujemy główneźródła finansowania rewitalizacji miejskichprzestrzeni nadrzecznych i opiszemylokalne finansowanie publiczne.Następnie przedstawimy prywatne środkiwspółfinansowania i wreszcie zajmiemysię krajowymi i europejskimi źródłamiwspółfinansowania publicznego.Gminy preferują projekty ukierunkowanena systemy ochrony przeciwpowodziowej.Miasta wydają fundusze główniena projekty współfinansowane ze środkówkrajowych i europejskich. Dotyczyto głównie Niemiec i Republiki Czeskiej.W Polsce priorytet jest nadawany przedewszystkim projektom, które wspierają,np. usunięcie azbestu lub zapewnienieniskiej emisji dwutlenku węgla, a społecznościstawiają te potrzeby ponad finansowaniezadań, które służą ochroniekrajobrazu i środowiska.Finansowanie rewitalizacji rzek miejskichWięcej informacji na temat zagadnieńfinansowych i ekonomicznych związanychz rewitalizacją rzek miejskichmożna znaleźć w Części 3 Podręcznikarewitalizacji rzek miejskich REURIS.Można go pobrać ze strony internetowejprojektu pod adresemwww.reuris.gig.eu454

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskich446Dla działań tego rodzaju realizowanychw ramach projektu REURIS, gminyszukają zazwyczaj możliwości, które pozwoląim zmniejszyć ich własny wkładfinansowy. Dlatego też, nie dziwi fakt, żena tyle, na ile mogliśmy stwierdzić, nieistnieją żadne specjalne programy dotacjigminnych w zakresie rewitalizacji miejskichobszarów nadrzecznych.W Niemczech, opcja finansowania,z której mogą korzystać projekty rewitalizacjirzek wynika z rozporządzeniaBundesnaturschutzgesetz, federalnejustawy o ochronie przyrody orazBaugesetzbuch, federalnego kodeksubudowlanego. Według tych przepisów,jakiekolwiek znaczące i nieuniknionepogorszenia stanu przyrody i krajobrazupowinny być zrównoważone przez środkiochrony przyrody i krajobrazu lub, jeżelinie jest to możliwe, płatności kompensacyjne,które są równe średnim kosztomniewykonywalnych środków kompensacyjnych.Uzyskane fundusze przeznaczonesą do zastosowania we wdrażaniuśrodków na ochronę przyrody i zarządzaniekrajobrazem, dla których nie byłowcześniejszego obowiązku prawnegow wyniku innego rozporządzenia. Środkite mogą obejmować rewitalizację rzeki,w wyniku czego rozporządzenie to jestkorzystnym sposobem finansowania takichprojektów.Podczas gdy w Polsce i w RepubliceCzeskiej nie ma wielu doświadczeńzwiązanych z prywatnym współfinansowaniemrewitalizacji rzek, istnieją przykładyprywatnego finansowania przezfundacje, a także przez beneficjentówprojektów w Niemczech. Ogólnie fundacjenie są w stanie zapewnić finansowaniawystarczającego do tego, abyzrealizować całe projekty rewitalizacji,ale ich pomoc jest bardzo przydatnajako jedno z wielu źródeł finansowaniai pomaga spełniać wymagania w zakresiewspółfinansowania w krajowychlub europejskich programach wsparcia.Allianz Umweltstiftung, VattenfallEurope Umweltstiftung, Michael OttoStiftung i Deutsche BundesstiftungUmwelt to cztery niemieckie fundacje,których praca koncentruje się na ochronieśrodowiska i działalności pokrewnej.Regionalny zakres i szczegółowe cele dotycząceochrony środowiska tych fundacjisą różne, ale wszystkie w swoich programachujmują rewitalizację miejskichobszarów nadrzecznych. Dodatkowo,dla gmin pomocne okazało się ubieganieo współpracę z fundacjami, które pracująna poziomie lokalnym, gdyż fundacje temogą działać jako wnioskodawcy w programachzamkniętych dla gmin. Trudnojest znaleźć odpowiednie prywatne źródłafinansowania poza wsparciem poprzezfundacje. Mimo że istnieje podstawaprawna, np. w Badenii-Wirtembergiii Saksonii, aby gminy angażowały właścicieliterenów nadbrzeżnych i innychwłaścicieli nieruchomości, którzy uzyskująkorzyści, jak również posiadaczypraw do wykorzystywania wody w finansowanieprojektów rewitalizacji rzek,prawo to nie zostało jeszcze zastosowanew znaczącym stopniu. Miasto Lipskmiało pewne pozytywne doświadczeniazwiązane z tą opcją podczas rewitalizacjiPleißemühlgraben, która została przedstawionaw rozdziale 2. Wysokość tego

Znaczenie Rewitalizacji Rzek MiejskichRewitalizacja Pleißemühlegraben, współfinansowanaprzez dwie niemieckie fundacje ochrony środowiskarodzaju wkładu finansowego określa sięzgodnie z odpowiednimi korzyściami,które wynikają z rewitalizacji - co, jakjuż wspominaliśmy, nie jest łatwe doprzeprowadzenia. Podobnie, jak opisanopowyżej, niemiecki Baugesetzbuch,federalny kodeks budowlany, upoważniagminy do wymagania rekompensatypłaconej przez właścicieli nieruchomościw ramach formalnie wyznaczonychobszarów odnawianych. Opłata ta odpowiadawzrostowi wartości gruntówz nieruchomościami uzyskanemu dziękirewitalizacji.Partnerstwa publiczno-prywatnew jeszcze bardziej złożony sposób korzystająz tego pomysłu na rzecz zaangażowaniapodmiotów prywatnychw projekty rewitalizacji jako inwestorówi beneficjentów. Partnerstwa publiczno--prywatne są obecnie jednym z najczęściejomawianych rozwiązań w zakresieinwestycji dokonywanych przez podmiotypubliczne. Jest to rozwijająca sięforma współpracy między władzami publicznymia sektorem prywatnym i mana celu umożliwienie zwiększenia efektywnościusług publicznych ze względuna współdzielenie ryzyka i wykorzystaniedoświadczenia sektora prywatnego.Odwrotnie, sektor publiczny może zapewnićinwestorom prywatnym zabezpieczeniedługoterminowych przepływówśrodków pieniężnych ze źródeł publicznych.Znaczenie tego podejścia w realizacjiinwestycji publicznych podkreślonow komunikacie Komisji Europejskiejw sprawie uruchomienia inwestycji prywatnychi publicznych. Komisja zwróciłauwagę na to, że w związku z kryzysemfinansowym i gospodarczym, „partnerstwopubliczno-prywatne może stanowićskuteczne sposoby realizacji projektówinfrastrukturalnych w celu świadczeniausług publicznych” i wdrażania szerszychinnowacji (Komisja Europejska2009: 3). Obecnie możliwe jest uzyskaniewsparcia ze strony UE dla projektówinwestycyjnych do wysokości nawet 85proc. kosztów. Nie byliśmy jednak w stanieznaleźć projektów rewitalizacji rzekmiejskich wykorzystujących partnerstwapubliczno-prywatne w krajach objętychprojektem REURIS.Poprzednie ustępy i trzy krajowe badaniaREURIS analizujące opcje finansowaniaprojektów rewitalizacji rzekmiejskich podkreślają znaczenie publicznegowspółfinansowania z zewnętrznychprogramów wspomagających. Liczneprzykłady najlepszych praktyk przedstawionew rozdziale 2 oraz w części 1„Podręcznika rewitalizacji rzek miejskich”projektu REURIS potwierdzająten pogląd. Zgodnie z doświadczeniempartnerów projektu, żadne projekty rewitalizacjirzek miejskich znane w EuropieŚrodkowej nie były finansowane wyłącznieprzez odpowiedzialne organy474

Znaczenie Rewitalizacji Rzek Miejskich4zarządzające. Wszystkie gminy uczestniczącew realizacji projektu REURISodwołują się do zewnętrznych źródeł naszczeblu europejskim, krajowym lub regionalnymw celu stworzenia solidnychpodstaw dla ich finansowania.Istnieją różne programy wsparciaUE, które potencjalnie mogą zostać zastosowanedla projektów rewitalizacjirzek miejskich. Uprawnienie projekturewitalizacji do funduszy unijnych zależyod jego lokalizacji oraz zgodności celówprojektu i programu finansowania.Jednym z najważniejszych programóww tym zakresie jest program Interreg,który jest finansowany z EuropejskiegoFunduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR)i zmierza do spójności terytorialnej, jednegoz trzech celów polityki regionalnej.Podczas gdy ogólnym celem „polityki regionalnejUE jest zmniejszenie istotnychdysproporcji gospodarczych, społecznychi terytorialnych, które nadal istniejąpomiędzy regionami Europy” (www.europa.eu/regional_policy), konkretnecele i warunki finansowania są aktualizowaneco siedem lat.Program LIFE+, który finansuje projektyprzyczyniające się do rozwojui wdrażania polityki oraz prawodawstwazwiązanych ze środowiskiem, może byćwykorzystywany we wszystkich trzechkrajach objętych projektem. Ponadto,inicjatywa JESSICA, czyli WspólneEuropejskie Wsparcie na rzecz TrwałychInwestycji w Obszarach Miejskich(Joint European Support for SustainableInvestment in City Areas), umożliwiapaństwom członkowskim UE wykorzystaniedotacji unijnych z funduszy48strukturalnych dla projektów rozwojuobszarów miejskich jako odnawialnychinstrumentów przez zakładanie funduszyna rzecz rozwoju obszarów miejskich.Na poziomie krajowym również istniejeszereg możliwości wsparcia finansowego,z których możemy tu opisaćtylko kilka. Przykładowo w Polsce,Narodowy Fundusz Ochrony Środowiskai Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) orazprogramy Ministerstwa Środowiska, takiejak Program Ochrony przed Powodziąw Dorzeczu Górnej Wisły wspierają finansowanieinwestycji ekologicznych.W Republice Czeskiej, przedsiębiorstwopaństwowe Povodí Labe, státní podnikwspiera inwestycje w zakresie ochronyprzeciwpowodziowej oraz rewitalizacjirzek i może ubiegać się o dotacjez Ministerstwa Środowiska lub z UniiEuropejskiej. Ponadto MinisterstwoŚrodowiska przygotowuje przyszły programw zakresie odnawiania krajobrazównaturalnych. Wsparcie dla ochrony przeciwpowodziowejjest także zapewnianeprzez Ministerstwo Rolnictwa, podczasgdy pomoc finansowa odnośnie chodnikówi ścieżek rowerowych powstającychwzdłuż rzeki jest przyznawana przezPaństwowy Fundusz InfrastrukturyTransportowej. W Niemczech, RządFederalny jest odpowiedzialny za utrzymaniefederalnych dróg wodnych oraz,w tym kontekście, wspiera rewitalizacjęrzek. Co więcej, rząd uruchomił różneprogramy w ramach współpracy z krajamizwiązkowymi, które mogą byćistotne dla projektów rewitalizacji rzekmiejskich. Niektóre z tych programów,takie jak Program Ochrony Dziedzictwa

Znaczenie Rewitalizacji Rzek MiejskichArchitektury Miejskiej, obowiązują naterenie Niemiec. Inne, podobnie jakProgram Pomocy dla Miejskich ŚrodkówRozwoju, Federalny/Państwowy ProgramPoprawy Regionalnej StrukturyGospodarczej i Porozumienie dotycząceWęgla Brunatnego, są ograniczone dookreślonych regionów.W Polsce i w Niemczech źródła współfinansowaniamożna znaleźć także napoziomie regionalnym. Szesnaście regionalnychFunduszy Ochrony Środowiskai Funduszy Gospodarki Wodnej działana poziomie województwa. Podobniena terenie Niemiec, kraje związkowe zapewniająróżne formy dotacji, które koncentrująsię na projektach zielonych lubochronie przyrody.WnioskiInformacje przedstawione w niniejszymrozdziale można podsumować w następującysposób: rewitalizacja rzekmiejskich jest zazwyczaj kosztowna, anawet można powiedzieć - bardzo kosztowna.Środki, zarówno prywatne jaki publiczne, są niewystarczające, natomiastkorzyści płynące z działań rewitalizacyjnychsą trudne do oszacowania.Wiadomość ta jednak nie powinna byćodbierana jako zniechęcająca, ale raczejkłaść nacisk na konieczność precyzyjnegoi szczegółowego planowania projektu.Niektóre aspekty, które zostały jedynienadmienione w poprzednich ustępach,tu zaprezentowano w sposób dokładny.Samodzielny projekt rewitalizacji jesttrudniejszy do zrealizowania niż projekt,który jest częścią kompleksowej interwencjidotyczącej miejskich zbiornikówwodnych lub rozwoju środowiskowegoczy przestrzennego. Na przykład jeślikwestią jest ochrona przeciwpowodziowa,stosunkowo łatwo jest zintegrowaćcele rewitalizacji z zaplanowanymi działaniami.Dlatego też racjonalne jest przygotowanieplanu zagospodarowania rzeki,który uwzględnia przyszłe potrzebyi potencjał sieci rzek miejskich. Podejścieto pozwala również rozszerzyć zakresodpowiednich źródeł finansowych.Rewitalizacja całego miejskiego odcinkarzeki wymaga więcej środków niżrealizacja projektu odcinek po odcinku.Dodatkowo, odcinki, które zostają skuteczniezrewitalizowane służą jako dobreprzykłady, w ten sposób zwiększającszanse na finansowanie kolejnych projektów.Ponadto, interesariusze różniąsię w zależności od odcinka. Kontaktz nimi jest łatwiejszy jeśli projekt, któryzostaje im przedstawiony koncentrujesię na ich obszarze. Szczegółowy podziałkorzyści zapewnianych przez projektrewitalizacji rzeki może być przekonującydla konkretnych grup docelowychi zwiększa prawdopodobieństwo poparcia,a nawet współfinansowania ze stronyźródeł prywatnych.Pomimo że trwała rewitalizacja rzekmiejskich jest bardzo złożonym i wielopłaszczyznowymzadaniem, jest onawykonalna. Dobre przykłady opisanena początku niniejszego przewodnikasą przypadkami potwierdzającymi regułę,tak samo jak działania pilotażoweREURISa przedstawione w następnymrozdziale.494

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURIS5 Praktyka rewitalizacji rzek w ramachdziałań pilotażowych projektu REURISDziałania pilotażowe w zakresie rewitalizacjirzek miejskich planowanei realizowane w kontekście projektuREURIS miały na celu jak najlepszewykorzystanie doświadczeń z dobrychpraktyk zebranych ze wszystkich analizowanychkrajów. Jak wspomnianow poprzednich rozdziałach, poprawieuległ w szczególności udział społeczeństwai akceptacja polityczna dlatrwałej rewitalizacji rzek miejskich.Dokonano także ważnego wkładuw analizę kosztów i korzyści materialnychoraz niematerialnych dla projektówrewitalizacji.Przedstawione dalej opisy koncentrująsię na praktyce rewitalizacji rzek50miejskich w Czechach, Niemczechi w Polsce. W trakcie projektu rozpoczętoprzygotowywanie sześciu działańpilotażowych, czyli rewitalizacjinastępujących cieków wodnych:• Stara Ponávka w Brnie• Wyspa Božkov w Pilznie• Thostgrundbach w Grimmie• Feuerbach w Stuttgarcie• Stary Kanał Bydgoski w Bydgoszczy• Ślepiotka w Katowicach

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISStara Ponávka: Nowa niebiesko-zielona oś w centrum BrnaPlany rewitalizacji w Brnie koncentrująsię na Starej Ponávce i jej potencjalew zakresie utworzenia nowej niebiesko--zielonej osi przebiegającej przez strukturęmiejską Brna. Ciek jest jedynymkanałem wodnym zachowanym w pobliżuhistorycznego centrum miasta,łączącym główne rzeki Brna - Svitavęi Svratkę. Ciek wodny i jego okolice sąobecnie w złym stanie, główny odcinekjest prawie niedostępny dla społeczeństwa,a niektóre jego części są całkowicieskanalizowane.Południowa część kanału o długości 3,7km przepływa w większości przez zamieszkanyobszar, natomiast północnaczęść strumienia przepływa przezstrefę składającą się z dawnych obiektówprzemysłowych, które obecnie sąstopniowo przekształcane. Jest to więcwyjątkowa okazja na integrację StarejPonávki w strukturę miasta, jednocześnierewitalizując szersze obszary.Kompleksowe studium rewitalizacjiStarej Ponávki zostało wykonane jakopodstawa dla dalszego planowaniai realizacji, mających na celu utworzenieniebiesko-zielonej osi przechodzącejprzez miasto. Wizja dla całego ciekuskupia się przede wszystkim na jegointegracji w strukturę miasta, łączącrewitalizację ekologiczną z rozwojempublicznych przestrzeni zielonych dlapieszych i rowerzystów, oraz dostępem5Stara Ponávka, sierpień 2009 r. Stara Ponávka, sierpień 2009 r.51

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISdo brzegów rzeki. Trzy odcinki rzekiw Teplárny, Škrobárny i Komároviecharakteryzują się największym potencjałemdla realizacji. Dla tych konkretnychprojektów przygotowano jużwięc dokumentacje dotyczące decyzjiw zakresie zagospodarowania terenu,proponujące szczegółowe działania rewitalizacyjne.Po realizacji dwóch faz planowania,władze miejskie będą musiały wydaćdecyzje w zakresie zagospodarowaniaterenu, które są warunkiem koniecznymdla otrzymania pozwoleńbudowlanych. Następnym etapem będzierealizacja proponowanych działańrewitalizacyjnych, najpierw w trzechwybranych miejscowościach, następniestopniowo wzdłuż pozostałych częścicieku, zależnie od dostępności źródełfinansowania. Jednym z głównych celówjest również zachęcenie prywatnychinwestorów do udziału w rewitalizacjiStarej Ponávki na ich obszarach.5Zdjęcie lotnicze okolicy Starej Ponávki:proponowana oś niebiesko-zielonaMaster plan Škrobárny.,Komárova i Teplárny52

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISStrony uczestniczące w procesie planowania• Głównymi przedstawicielami administracji politycznej było miasto Brno,Wydział Urbanistyki i Rozwoju, Wydział Wdrażania Funduszy Europejskich orazkilka dzielnic miasta. Co więcej, proces planowania wspierany był przez władzezarządzające rzekami oraz właścicieli lub operatorów sieci technicznych.• Ekspertyza techniczna i krajobrazowa została zapewniona przez architektów i urbanistówz 1. Černopolní, ekspertów z dziedziny inżynierii wodnej z Atelier Fontesoraz 3e projektování architektów krajobrazu, Evę Wagnerovą, Roma Kostřicęi Zdenka Sendlera, ekspertów ds. ruchu drogowego z projektu Silniční oraz ekspertówds. społecznych, rewitalizacji i ekonomii z grupy konsultacyjnej REURIS.• Na wszystkich etapach przygotowywania dokumentacji zostali zaangażowaniinteresariusze, tacy jak właściciele nieruchomości i organizacje pozarządowe,a także szeroka opinia publiczna.W związku z faktem, iż jest to projektdługoterminowy, konieczne będzie zachowaniewizji zawartej w dokumentacjidotyczącej planowania (master plan).Oczekuje się, że rewitalizacja StarejPonávki i jej otoczenia przyniesie wielepozytywnych rezultatów. Rewitalizacjibędzie podlegał stosunkowo duży obszarmiejski między rzekami Svitavai Svratka, co przyniesie zwiększenie jakościprzestrzeni publicznych, zapewnimożliwości wypoczynkowe i rekreacyjneoraz umożliwi publiczny dostęp dobrzegów rzeki. Rewitalizacja doprowadzirównież do reaktywacji rzeki orazjej nabrzeży i zwiększy świadomośćspołeczną w zakresie miejskich przestrzeninadrzecznych oraz konkretnychproblemów związanych z nimi w kontekściemiasta. Niebiesko-zielona ośzapewni również połączenie pomiędzySvitavą i Svratką dla pieszych i rowerzystów.Rewitalizacja powiąże publiczneprzestrzenie zielone związaneze ciekiem, a także stanowić będzienowy element łączący centrum miastai wieś. Oczekuje się także, że ogólnyrozwój przestrzenny będzie promowałdziałania ekonomiczne wzdłuż cieku.OsiągnięciaRezultaty planowania stanowiąpierwszy krok w kierunku realizacjiwizji starej rzeki Ponávki jako niebiesko-zielonejosi przechodzącej przezcentrum Brna. Udział interesariuszyw procesie planowania oraz działaniachpropagujących, obejmujących artykułyprasowe i szczegółowe ulotki znaczniezwiększył świadomość społeczeństwaw zakresie zagadnień związanych z rzekamimiejskimi. Więcej informacji natemat działań pilotażowych w zakresierewitalizacji Starej Ponávki w Brniemożna znaleźć na stronie internetowejwww.ponavka.brno.cz.553

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISWyspa Božkov w Pilznie: planowanie w zakresie rekreacjii środowiska5Miasto Pilzno leży na wyjątkowymzbiegu czterech rzek, mianowicie Mže,Radbuzy, Úhlavy i Úslavy, które zapewniająszerokie przestrzenie dla codziennejrekreacji i odpoczynku. W2007 r. Instytut Urbanistyki i RozwojuMiasta rozpoczął przygotowanie seriizłożonych badań w zakresie rewitalizacjirzek Mže, Úhlavy i Úslavy. Celemtych badań była ocena terenów zalewowychrzek w zakresie planowania przestrzennego,a także przyrody i ochronyprzeciwpowodziowej na obszarachwiejskich oraz zaproponowanie odpowiednichmiejsc do uprawiania sportui rekreacji. Nadbrzeżne odcinki wszystkichrzek w Pilznie wchodzą w składsystemu terytorialnego stabilności ekologicznej.Głównym celem tego systemujest zwiększenie stabilności ekologicznejkrajobrazu poprzez zachowanielub odnowienie trwałych ekosystemóworaz powiązań między nimi. Dla WyspyBožkov dostępne jest bardzo szczegółoweplanowanie oraz kilka badań.Wyspa Božkov, duży obszar pomiędzyrzeką Úslavą i starą młynówką, stanowiteren o wysokim potencjale w zakresiesportu i rekreacji, który połączonyjest ze ścieżkami rowerowymi wzdłużÚslavy. Póki co pozostaje on jednakw większości niewykorzystany i słabozagospodarowany. W wyniku szczegółowegobadania w zakresie zagospodarowaniaterenu zaproponowanorozwiązanie architektoniczne i krajobrazowe,które umożliwiłoby rozszerzeniei ulepszenie obiektów sportowychzapewnianych przez niektóre lokalnekluby sportowe. Co więcej, rewitalizacjaWyspy Božkov pozwoliłaby zachowaćwartość przyrodniczą i krajobrazowątego wyjątkowego obszaru. Badanieto oceniło także możliwość odciążeniaInformacje na temat rewitalizacji54

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISQ5Qn jest zdefiniowane jako poziomochrony przeciwpowodziowejwystarczający do zabezpieczaniaprzed najwyższym poziomem wodyzaobserwowanym w przeszłości co nlat. Tak więc Q5 oznacza, że realizowanedziałania będą chroniły przedpoziomem powodzi, który występujeśrednio raz na pięć lat.młynówki podczas powodzi. Realizacjatego planowania zwiększyłaby atrakcyjnośćterenu oraz zabezpieczyłabyobecne i przyszłe obiekty sportoweprzed częstymi powodziami.Podstawową innowacją planowaną dlawyspy jest nowy, szeroki taras przeciwpowodziowyi kanał odwadniający.Kanał ten był wzorowany na studiumwykonalności, tak aby mógł chronićsąsiadujące budynki i boiska sportoweprzed spływem powodziowym do Q5,to jest do poziomu wody osiąganegośrednio co pięć lat.Proponowany szeroki taras będzieprzekierowywał wodę z młynówkiprzez Wyspę Božkov i z powrotem dorzeki Úslavy. Dwie trzecie tego nowegocieku wodnego zostaną utworzonenaturalnie, a jego główną funkcjąbędzie rozwój bioróżnorodności floryi fauny. Środkowa część szerokiego tarasubędzie zapewniała miejsce na wypoczyneki rozrywkę na placu zabawdla dzieci, obejmującym atrakcyjneelementy wodne. W celu oceny wszystkichprojektów na wyspie Božkovpowstał model powodziowy, umożliwiającutworzenie precyzyjnego projektutechnicznego dla nowego tarasui kanału odwadniającego, zapewniającychochronę przeciwpowodziową.Przygotowano również dokumentacjęna potrzeby nowego systemu, któryw miarę możliwości nie narusza stanuroślinności na wyspie. System ten obejmujeścieżki spacerowe oraz ścieżki doćwiczeń dla seniorów, a także drogęrekreacyjną przeznaczoną do jazdy nałyżworolkach. Ponadto przygotowanyzostał projekt mający na celu rewitalizacjępierwotnej młynówki, w zakresiektórego przeprowadzono badanie dendrologiczne,oceniające aktualny stanroślinności i proponujące utworzenienowych terenów zieleni na wyspie.Dwa pośrednie projekty, ścieżki spaceroweoraz ścieżki do ćwiczeń dla seniorów,otrzymały dotację w ramach środowiskowegoprogramu operacyjnegoi zostały ukończone w 2011 r.Poniższe opisy koncentrują się naplanach i badaniach opracowanychze szczególnym naciskiem na WyspęBožkov. W latach 2009-2010 częśćbadań rewitalizacyjnych dla WyspyBožkov dotyczyła rozwoju ochronyWizualizacja planów dla Wyspy Božkov555

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISInformacjeWięcej informacji na temat badań rewitalizacyjnychdla rzek w Pilznie możnaznaleźć na stronie http://ukr.plzen.eu/current-development-projects5przeciwpowodziowej oraz potencjałurekreacyjnego obszaru.Dwuwymiarowy model symulowałprzepływy wody i monitorował parametryhydrotechniczne na obszarzeWyspy Božkov. Przygotowany zostałtakże model matematyczny dla obecnychi proponowanych warunków, którydoprowadził do powstania nowegokanału odwadniającego oraz szerokiegotarasu przeciwpowodziowego.W badaniu warunek obciążenia zostałwyznaczony na podstawie przepływupowodzi w okresie pięciu lat, wynoszącegoQ5.Taras i kanał odwadniający będą miałycałkowitą szerokość od 20 do 30m, natomiast kanał będzie szeroki na2 m i głęboki średnio na 0,5 m. Dziękizmiennemu poziomowi wody, będzieona mogła przepływać do kilku małychjezior i stawów na planowanym tarasie.Architekci krajobrazu z Ateliér Fonteszaprojektowali dla środkowego odcinkakanału odwadniającego wodny placzabaw z mostem linowym i pontonamido przeprawy przez wodę. Do koncepcjizostały także włączone elementy fizyczne,takie jak koło wodne i turbinałopatkowa.Oprócz tego „wodnego świata”, studioarchitektoniczne Hysek zaplanowałoNowy kanał - Wyspa Božkovutworzenie różnych terenów sportowych,włączając odbudowę czeskiegoboiska do piłki ręcznej, boisk do siatkówkii siatkówki plażowej, obiektówdo piłki nożnej i tenisa, boisk do petanki,gigantycznej szachownicy oraz trasywspinaczkowej. Planowane są równieżdrogi do jazdy na łyżworolkach, ścieżkido ćwiczeń oraz ścieżki spacerowe bezwzmacnianej powierzchni.Koncepcja obejmuje posadzenie nowychdrzew i krzewów, które zrównoważąobecność twardej drogi dojazdy na łyżworolkach. W pobliżu istniejącegoplacu sportowego TJ Božkovzostanie utworzony plac zabaw wykorzystującydźwięki i elementy fizyki.Dzięki tym elementom, odwiedzającybędą mogli poznać podstawowe zasadyoptyki i akustyki.W trakcie planowania rewitalizacyjnegoMiasto Brno oraz Instytut Urbanistykii Rozwoju Miasta Pilzna współpracowałyze służbami miejskimi miasta orazwładzami okręgowymi, jak równieżz Zarządem Zasobów Publicznych Pilzna,Wydziałem Inwestycji Pilzna, WydziałemKoordynacji Projektów EuropejskichMiasta Pilzna oraz przedsiębiorstwem56

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISzarządzającym ciekiem wodnym, PovodíVltavy. Prywatni i instytucjonalni interesariuszezostali zaproszeni do planowaniaspotkań, a ich propozycje byływ miarę możliwości uwzględnianew ostatecznej wersji badania.Zezwolenie na planowanie na okresdwóch lat zostało wydane przez odpowiedniorgan administracyjny.Dzielnica miasta przygotowała kolejnedokumentacje projektu dotycząceplanów związanych z Wyspą Božkov.Wszystkie propozycje dotycząceWyspy Božkov zostaną zrealizowanew ciągu najbliższych pięciu lat, w zależnościod budżetu miasta.Ekologia i ochrona przeciwpowodziowa w Thostgrundbach w GrimmieThostgrund w Grimmie wpływa dorzeki Mulde w bezpośrednim sąsiedztwiezabytkowego Mostu Pöppelmann,który został zniszczony podczas powodziw sierpniu 2002 roku.Ponad 90 proc. Thostgrund, któryma długość 3 km, jest skanalizowane,co zredukowało strumień do czystoPowódź w Grimmie w 2002 r.technicznych funkcji w zakresie drenażui odpływu, mających na celuodwodnienie wody deszczowej. Samootwarcie i rewitalizacja Thostgrundw Grimmie nie wpłyną znacząco naochronę przeciwpowodziową. Istniejejednak ponad 1000 niewielkich elementówwodnych w środkowychi górnych odcinkach Mulde o wielkościpodobnej do Thostgrund, którerazem powodują powodzie na Mulde.Dlatego też, działania pilotażowe nacieku Thostgrund zostały określonejako część koncepcji ochrony przeciwpowodziowejdla rzeki Mulde. OdnowaThostgrund w Grimmie w połączeniuz budową zbiorników retencyjnychna wodę deszczową pomoże główniew poprawie lokalnych środków575

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURIS5przeciwpowodziowychi przyczyni siędo skutecznej ochrony przeciwpowodziowejna rzece Mulde. Co więcej,otwarcie strumienia Thostgrund sprawi,że woda będzie dostępna dla mieszkańcówi turystów oraz zostanie przystosowanado odpoczynku i rekreacji.Ze względu na występowanie licznychodosobnionych niewielkichbiotopów, strumień Thostgrund maogromny potencjał dla rozwoju ekologicznegooraz utworzenia sieci siedlisk.Dolina Thostgrund to także jeden z najważniejszychkorytarzy dla napływuzimnego powietrza do miasta Grimma.Obydwa wymienione powyżej aspektyekologiczne powinny były zostaćzachowane, dlatego oczywistym było,Projekt planu rewitalizacji Thostgrundbachże plany rewitalizacji przejdą wstępneoceny oddziaływania na środowisko.Włączenie ochrony przyrody i krajobrazuoraz interesów stron takich jakstowarzyszenia ogrodów działkowych,przedszkola, rolnicy, dostawcy wodymiejskiej, lokalne grupy interesu orazwłaściciele nieruchomości do rozwiązaniaopartego na konsensusie zapewniło,że rewitalizacja Thostgrund stała siętrwałym i długoterminowym projektem.Nad wieloma aspektami działańpilotażowych odbyły się intensywnedyskusje w gronie przedstawicieliWydziału Urbanistyki i RozwojuMiasta Grimma, Administracji OkręguLipsk Landratsamt Landkreis Lipsk,lokalnych instytutów gospodarkiwodnej, biura planowania krajobrazuDr. Bormann & Partner, stowarzyszeniakonserwacji krajobrazuLandschaftspflegeverband Muldenlande.V. i innych działaczy na rzecz środowiska.Wszyscy interesariusze byli zaangażowaniw cele projektu i ostatecznieosiągnęli sukces przystępując dorealizacji pierwszej części rewitalizacjiThostgrund.Pomysł otwarcia Thostgrund pochodziz początku lat 90-tych, kiedy omawianabyła wykonalność jego rewitalizacjioraz kwestie związane z ochronąśrodowiska, ekologią i hydrologią.W 1996 r. powstał podstawowy projekt,jednak dopiero po powodzi w 2002 r.planowanie zostało przyspieszeniei skupiło się na ochronie przeciwpowodziowej.W 2008 r. pojawiła się możliwośćrealizacji działań pilotażowychw ramach projektu REURIS.58

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISOcena oddziaływania na środowiskoJeśli przewidywane są znaczące szkodliwe oddziaływania na środowiskobądź mogą zostać naruszone prawa środowiskowe stron trzecich, wymaganajest ocena oddziaływania na środowisko. Ocena analizuje aspekty środowiskazasługujące na ochronę, wymienione np. w niemieckiej ustawie o oceniewpływu na środowisko [Gesetz über die Umweltverträglichkeitsprüfung].W związku z tym, muszą zostać zbadane wszystkie grupy potencjalniezagrożonych gatunków (rośliny, ryby, płazy, mięczaki, chrząszcze, owady, ptakii ssaki). Ocena oddziaływania na środowisko nie będzie konieczna, jeżeliwstępna ocena wpływu na środowisko wykaże, że nie ma znaczącego wpływuna te grupy lub na inne elementy środowiska. W przeciwnym wypadku, ocenaoddziaływania na środowisko wymaga przeprowadzenia procedury zatwierdzeniaplanowania, która trwa do trzech lat.Po znacznych biurokratycznychopóźnieniach w procesie zatwierdzania,Administracja Okręgu Lipsk ostateczniezaakceptowała plany projektuw lutym 2011 r. Działania pilotażowedla Thostgrund były realizowane odlipca do listopada 2011 r.Należy poprawić ochronę przeciwpowodziową,aby zagwarantowaćzatwierdzenie działań planowanychdla Thostgrund. Cel ten zostanie osiągniętypoprzez utworzenie obszaruretencyjnego, zgodnie z zasadami jednostkikontrolującej ochronę przeciwpowodziową.Część tego obszaru zostałaprzygotowana w ramach działańpilotażowych. Po zakończeniu działańmających na celu ochronę przeciwpowodziową,strumień Thostgrund zostanieprzeniesiony do swojego naturalnegokoryta, które podąża naturalnąlinią doliny. Profile przepuszczalnościna przecięciach zostaną powiększoneo spójne naturalne podłoże koryta, abyzagwarantować swobodne przejściedla zwierząt, które żyją na obszarzecieku wodnego.5„Pierwsze wbicie łopaty”, wrzesień 2011 r. Prace w toku, wrzesień 2011 r.59

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISNowe koryto rzeki, wrzesień 2011 r.Odcinek Thostgrundbachdawniej ujęty kanałem podziemnym5Rewitalizacja Thostgrund realizowanaw ramach projektu REURISstanowi pierwszy z trzech etapówbudowy. Według stanu zatwierdzeniapod koniec 2011 r., około 35 proc.skanalizowanego cieku będzie podlegaćponownej naturalizacji. Betonowerury zostaną rozebrane, planowanejest także podniesienie i przeniesieniekoryta rzeki oraz utworzenie dodatkowychobszarów retencyjnych. W trakciedrugiego etapu zostanie otwartydalszy odcinek w górnym Thostgrund,liczący 30 proc. W rezultacie zrenaturalizowanebędzie 65 proc. strumienia.Prace rewitalizacyjne nad pozostałymiodcinkami dolnego Thostgrund są celemdługoterminowym, gdyż obejmująniezbędne zmiany w planowaniuruchu w mieście.Nowe życie dla Feuerbach w StuttgarcieDziałania pilotażowe REURIS wStuttgarcie są częścią strategii rozwojui przywrócenia całej doliny Feuerbach,która została zapoczątkowana w latach80-tych XX wieku. W wieku XIX i na początkuXX wieku strumień Feuerbachbył wykorzystywany nieodpowiednio,jako system kanalizacji dla garbarnii farbiarni. Bieg strumienia został skanalizowanyw latach 30-tych XX wiekui utwardzony stromymi betonowymibrzegami lub kamieniami wodnymi.60

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISW obszarze działania pilotażowegokoryto strumienia zasypano, a strumieńFeuerbach został przeniesiony.Gdy mokradła nie były już zagrożonerozległymi powodziami, w 1950 r. XXwieku wybudowano boisko sportowez domem klubowym i parkingiem. Aledopiero po zamknięciu boiska sportowegow 2002 r., Wydział PlanowaniaPrzestrzennego i Odnowy Miasta mógłrozpocząć rewitalizację tego odcinka.Pomimo że obszar ten był własnościągminy Stuttgart, minęło kilkalat zanim zapoczątkowano realizację.Planowanie rozpoczęto w 2007 r.,uprawnienia zostały przyznanew 2010 r. Procedura przetargowa miałamiejsce w 2011 r. w oparciu o wstępnyOpuszczone boisko sportoweplan, model hydrologiczny i plan realizacji.Budowę rozpoczęto w grudniutego samego roku, a zakończono wiosną2012 r. Fundusze unijne przyznanew ramach REURIS zabezpieczyły finansowanierewitalizacji.Rewitalizacja terenów poprzemysłowychRewitalizacja terenów poprzemysłowych odgrywa ważną rolę w zapobieganiuniekontrolowanemu rozrostowi miasta oraz poprawie jakości środowiskamiejskiego. Tereny poprzemysłowe stwarzają zagrożenie dla zdrowiapublicznego i dla środowiska, a ich rewitalizacja, która może być długotrwałymi skomplikowanym procesem, często wymaga dużych inwestycji orazzaangażowania wielu specjalistów, działaczy politycznych i grup interesariuszy.Więcej informacji na ten temat można znaleźć w projekcie dla EuropyŚrodkowej COBRAMAN, który ma na celu rewitalizację terenów poprzemysłowych(www.cobraman-ce.eu).Działania pilotażowe w Stuttgarcie były szczególnie wymagające w tymzakresie, gdyż strumień Feuerbach przecina tereny poprzemysłowe, którebyły czasowo wykorzystywane jako boisko sportowe. Należało zbadać ewentualnąobecność niebezpiecznych obszarów w dawnym korycie strumieniaoraz na boisku. Dlatego też, przeprowadzone zostało badanie zanieczyszczenia.Niektóre instalacje byłego boiska sportowego musiały zostać rozebranei usunięte. Część pozostawionych materiałów, takich jak kamienie lub betonz utwardzonego odcinka Feuerbach, została ponownie wykorzystana, natomiastinne musiały zostać usunięte. Gazociąg przeniesiono, co było warunkiemwstępnym dla rewitalizacji.561

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURIS5Jednym z powodów długiego etapuuzyskiwania pozwolenia była koniecznośćzaangażowania co najmniej pięciuwydziałów miejskich i działalnośćw zakresie współudziału społeczeństwa.Za planowanie koncepcyjne odpowiedzialnebyły Sekcja PlanowaniaKrajobrazu i Terenów Zieleni WydziałuPlanowania Przestrzennego i OdnowyMiasta. Wydział Inżynierii Lądoweji Wydział Parków i Ogrodnictwa zarządzałyopracowaniem i wdrażaniemplanowania, realizacji i konserwacji.Zgodnie z federalną ustawą o wodzieoświadczenia i pozwolenia zostałyprzekazane przez Wydział OchronyŚrodowiska, natomiast kwestie dotyczącenabycia gruntów rozpatrywanebyły przez Wydział Mieszkalnictwai Nieruchomości. Postęp w realizacjiprojektu był stale przedstawiany radomdzielnic i zatwierdzany przez nie,a także przez lokalne grupy robocze dospraw planowania sieci biotopów orazlokalne stowarzyszenia rolników.Zbocza doliny dolnego Feuerbachczęściowo charakteryzują się prawienaturalnymi biotopami z zagrożonymigatunkami zwierząt i roślin. Dolinajest istotna jako oś sieci biotopów, łączącarezerwat przyrody i chronionekrajobrazy, które są niezwykle ważnedla ochrony przyrody na szczeblulokalnym i regionalnym. W celuwzmocnienia funkcji ekologicznychdoliny, topografia terenu działań pilotażowychzostała przeprojektowana,a krajobraz powrócił do stanu, któryodzwierciedlał historyczny przebiegstrumienia Feuerbach. Tereny meandrowe,obszary płytkiej i głębokiejwody zwiększają bioróżnorodność poprzeztworzenie siedlisk o różnych warunkachlokalnych. Aby uniknąć stresuekologicznego populacji zwierzątwodnych, nowe meandrujące korytostrumienia uzupełniono utworzeniemnaturalnie ukształtowanego kanałuHistoryczny bieg Feuerbachw pobliżu Zazenhausen (ok. 1825r.).Plan realizacji62

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISPrace budowlane w styczniu 2012 r.Teren inwestycji – rozwiązania bioinżynieryjnepowodziowego, który jest w stanieprzyjąć wysoką wodę w przypadkuintensywnych opadów deszczu. Samstrumień kształtuje się dynamiczniewszędzie tam, gdzie jest to możliweoraz zmienia swoje dolne i środkowekoryto rzeki. Zagrożone brzegi sązabezpieczone rozwiązaniami bioinżynieryjnymi.Korzystanie z wapniamuszlowego uwzględnia otaczającewarunki geologiczne. Obszary zalewowezostały częściowo pozostawionenaturalnej sukcesji, częściowo zasianenasionami z przyległej, niemalże naturalnejłąki.Dodatkowo, możliwości w zakresielokalnej rekreacji zostałyuwzględnione w działaniach pilotażowychze względu na pobliskie, gęstozaludnione i silnie zurbanizowanedzielnice Feuerbach, Zazenhausen,Mühlhausen, Rot i Freiberg. W składprojektu obszaru zbliżonego do naturalnegowchodzi połączenie ścieżki roweroweji spacerowej.Porównanie z doświadczeniamizwią zanymi z innymi rewitalizowanymiodcinkami Feuerbach pokazuje,że ostateczna realizacja działań pilotażowychzakończyła się sukcesem,a wszystkie wcześniej ustalone celezostały osiągnięte. Zostały utworzonenowe siedliska dla flory i fauny, należytakże się spodziewać, że okolica staniesię również popularną strefą rekreacjidla mieszkańców i turystów. Ludziemają obecnie dostęp do wody i są zachęcanido korzystania z naturalnegootoczenia.Opisane działania pilotażowe sączęścią strategii gminy Stuttgart, mającejna celu rozwój i przywróceniecałej doliny strumienia Feuerbach.Następną fazą jest rewitalizacja dalszegoodcinka w dół strumienia.Interesariusze zostali już zaangażowaniw celu opracowania wzajemnieakceptowanego i technicznie wykonalnegoplanu rewitalizacji.563

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISNowa estetyka Starego Kanału w Bydgoszczy5W czasach swej świetności park nadStarym Kanałem był dla mieszkańcówulubionym miejscem wypoczynku.Po zasypaniu w 1970 r. części StaregoKanału i zatraceniu jego znaczenia jakodrogi wodnej, towarzyszący mu parkstopniowo ulegał degradacji . W obszarachbardziej oddalonych od centrummiasta jego postać w swe ręce wzięłaprzyroda, przez co wykształciło się tamwiele cennych zbiorowisk roślinnych nadającychmu nowe znaczenie jako ostoiprzyrody w zwartej tkance miejskiej.Odcinek parku będący przedmiotemakcji pilotażowej ucierpiał najbardzieji zupełnie nie przypominał niegdyśuroczego zakątka w centrum miasta.Stary Kanał co prawda ocalał w tej jegoczęści i nie został zasypany, ale nurt zostałzminimalizowany do wąskiej strugiukrytej u dołu niecki pozostałej podawnym korycie Starego Kanału, praktycznieniewidocznej z poziomu sąsiadującejz parkiem drogi.Teren posiadał wielki potencjał dlazmian umożliwiających jego ponownefunkcjonowanie w tkance miejskiejjako terenu rekreacji. MiastoBydgoszcz od wielu lat prowadzi programprzywracania rzeki miastu, więcrewitalizacja parku w sąsiedztwieStarego Kanału Bydgoskiego w ramachprojektu REURIS została jednym z bardziejistotnych jego elementów.Teren inwestycji pilotażowej wybranydo rewitalizacji jest niezwykle trudnydo przebudowania za względu na niestandardoweukształtowanie, kolizjeHistoria Starego KanałuStary Kanał to cenny twór myśli inżynierskiej dawnych budowniczych, którypowstał w latach 1773 – 74 jako element śródlądowej drogi wodnej E70. W latach1905 – 1935 inspektor kanału Ernst Conrad Petersen i Towarzystwo UpiększaniaMiasta Bydgoszczy i Okolic w jego sąsiedztwie wprowadzili nasadzenia drzew,co zapoczątkowało powstanie obecnego parku nad Starym Kanałem.64

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISPark nad Starym Kanałem Bydgoskimprzed rewitalizacjąz gęstą siatką infrastruktury podziemneji rozbudowę towarzyszącej mu ruchliwejdrogi. Ponadto w świadomościmieszkańców Stary Kanał Bydgoskifunkcjonował jako szeroki nurt wody,który był niemożliwy do odtworzenia,więc konieczne było znalezienie na tyleatrakcyjnej alternatywy, aby nowa postaćparku została zaakceptowana.Teren inwestycji pilotażowej (powierzchnianiespełna 3 ha) jest niewielkimfragmentem parku nad StarymKanałem, obejmującego zakresem terenwielkości około 65 ha. Aby jego zagospodarowaniepozostawało spójne,dokumentacja techniczna dla akcji pilotażowejzostała poprzedzona wykonaniemkoncepcji programowo-prze-strzennej dla terenu całego parku. Porealizacji inwestycji pilotażowej projektuREURIS koncepcja posłuży jakowkład do dokumentów związanychz planowaniem przestrzeni miejskiejoraz jako wytyczne dla dalszego rozwojusamego parku. Planowanie odbyłosię w czterech etapach. W pierwszejfazie proces projektowy zostałpoprzedzony szczegółowymi badaniamiterenu poprzez prace ekspertów,które objęły waloryzację przyrodniczą,analizę historyczną, hydrotechnicznąoraz w fazie drugiej przeprowadzonobadania społeczne celem określeniapotrzeb przyszłych użytkowników terenu.Trzecia faza obejmowała tworzeniewytycznych projektowych –wstępny etap tworzenia koncepcji orazanalizę SWOT wykonanych w trakciewarsztatów studentów WydziałuArchitektury Politechniki (pod kierunkiemdr Anny Januchty-Szostak)i studentów Uniwerstytetu w Tilburgu(Holandia). W tej fazie opracowanoszczegółowe wytyczne dla projektu.W fazie ostatniej zatwierdzono projektna forum Rad Technicznych skupiającychprofesjonalistów, jednostki5Plan rewitalizacji Starego Kanału w BydgoszczyNowy projekt przestrzeni publicznej,fot. Monika Roczyńska65

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURIS5Nowy plac zabaw nad Starym Kanałem Bydgoskimwłączone w realizację projektu oraz jednostkiopiniujące. Eksperci, którzy braliudział w projekcie to reprezentanciWydziałów Urzędu Miasta (GospodarkiKomunalnej i Ochrony Środowiska,Administracji Budowlanej, Inwestycji),Miejskiej Pracowni Urbanistycznej,Miejski i Wojewódzki KonserwatorZabytków oraz eksperci z zakresu:planowania przestrzennego, historii,przyrody, hydrotechniki, rewitalizacjii socjologii; wykładowcy z Politech nikiPoznańskiej, Uniwersytetu w Tilburgu,Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy,Uniwersytetu KazimierzaWielkiego w Bydgoszczy, ForumRewitalizacji oraz projektant – biuroprojektowe IN&OUT ArchitekciKrajobrazu Dorota Nitecka Frączyk.Proces uzyskiwania wszystkich zezwoleńniezbędnych dla planowanychinwestycji, takich jak pozwolenie wodnoprawne,pozwolenie na budowę, pozwoleniena wycinkę, decyzja o pozwoleniuna zniszczenie siedlisk lęgowychwymaganych prawem okazał się bardzoskomplikowany. Tym samym, proceszatwierdzania trwał ponad rok, odlipca 2010 r. do lipca 2011 r., natomiastplany zostały zrealizowane główniew drugiej połowie 2011 r.Celem było stworzenie zagospodarowaniapodkreślającego nietypoweukształtowanie terenu, umożliwiającegoużytkownikom parku dostępdo wody i wypoczynku w jej sąsiedztwie,wprowadzenie nowych funkcjiw parku, wykonanie nowych nasadzeńroślinności celem zwiększenia bioróżnorodnościterenu, zwiększenie bezpieczeństwaużytkowników.Jako efekt inwestycji pilotażowej projektuREURIS powstała nowa, uporządkowanaprzestrzeń publicznaw sąsiedztwie wody o wyróżniającejsię w mieście estetyce. W przywracaniuznaczenia towarzyszącemu parkowiwielką rolę odgrywa zachowanie jegowartości historycznej i uwypukleniezachowanych elementów zabytkowejkompozycji przestrzennej. Bieg kanałumusiał pozostawać prosty – jaki był odpoczątku jego budowy w XVIII wieku.Próby jego wydłużania w postaci np.meandrowania, jak przy renaturyzacjinaturalnych cieków wodnych byłybytu elementem obcym i niewłaściwym.Celem niewielkiego złagodzenia dominującychtu prostych linii, oraz przekryciunieestetycznych, betonowychnabrzeży strugi, projekt wprowadzapasowe rabaty bylinowe nasadzonewzdłuż obu brzegów kanału na całejich długości. Ma to tez służyć wprowadzeniubioróżnorodności na tymterenie, ponieważ poza starodrzewemtowarzyszącym dawnym alejom parkowymteren nie przedstawiał większejwartości w aspekcie przyrodniczym.66

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISW nowym zagospodarowaniu wprowadzonowiele nowych elementówsłużących wypoczynkowi i rekreacjiużytkownikom parku. Jako priorytetzostała uznana konieczność udostępnieniawypoczynku nad wodą, dlategozostały wprowadzone umożliwiające toplace wypoczynkowe (w tym jeden zestolikami szachowymi), schody terenowe,ścieżki pochylnie, kładki i siedziskaskarpowe na południowym zboczuprzy kładce szklanej. Poza niezbędnymielementami infrastruktury parkowejtypu oświetlenie, ławki, kosze,stojaki na rowery itp. wybudowanoteż niewielki plac zabaw dla najmłodszychdzieci. Mieszkańcy i przyjezdnimają obecnie możliwość wypoczynkuw pobliżu wody w otoczeniu zieleni naobszarach przeznaczonych dla użytkownikówróżnych grup wiekowych.Nowe atrakcyjne wizualnie elementy,usunięcie samoistnych podrostóworaz miejsc nieuporządkowanych wrazz oświetleniem zwiększają poczuciebezpieczeństwa i zachęcają do dłuższejwizyty w parku.Transformacja Ślepiotki w Katowicach5Głównym celem działań pilotażowychw Katowicach było odtworzenie niebiesko-zielonegokorytarza doliny rzekiw wysoce zurbanizowanej, środkowejczęści rzeki Ślepiotki. Ten odcinek rzekizostał wybrany ze względu na zagospodarowanieprzestrzenne, a także przyczynyekologiczne i społeczne. Fakt, żedziałania pilotażowe zostały zaplanowanew ramach kontynuacji projektuutworzenia basenu na wodę burzowąw dolinie Ślepiotki, oraz różne innepowody doprowadziły do wyboru tejczęści rzeki. Lokalne zasoby wodne odznaczałysię licznymi formami użytkowaniaterenu oraz korzystną strukturąwłasności gruntów, w związku z tym,iż większość obszarów nadbrzeżnychbyła własnością gminy. Rzeka praktycznienie ucierpiała od zrzutu nieoczyszczonychścieków sanitarnych,natomiast zagrożenie powodziowebyło nieznaczne. Dodatkowo, położonaona była w sąsiedztwie dużego osiedla67

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISRzeka Ślepiotka przed rewitalizacjąTabela edukacyjna informująca o rzece Ślepiotce5w dzielnicy Ochojec w centrumKatowic. Dostęp do rzeki i obiektówrekreacyjnych przyczyniłby się do poprawywarunków życia tysięcy mieszkańcówprzyległych obszarów, stąd teżpoparcie społeczne dla idei rewitalizacjibyło wysokie.Działania pilotażowe na rzece Ślepiotcezostały zaplanowane i zrealizowanewe współpracy pomiędzy miastemKatowice oraz Głównym InstytutemGórnictwa (GIG) w Katowicach.Dlatego też, partnerzy mieli różneoczekiwania dotyczące rewitalizacjirzeki Ślepiotki.Miasto Katowice chciało włączeniakoncepcji korytarza rzeki do praktykplanowania przestrzennego i zarządzaniaw zurbanizowanych obszarachpogórniczych, przywrócenia zielonejosi wzdłuż doliny rzeki oraz powiększaniapublicznej otwartej przestrzenirekreacyjnej. Miało także powstać pół--naturalne mokradło, mające na celuzwiększenie możliwości retencyjnychoraz utworzenie siedlisk wodnychi wodno-lądowych, a także ustanowieniemodelu w zakresie gospodarowaniawodą w mieście. Miasto miało nadziejęna zwiększenie świadomości społeczeństwaw zakresie miejskich przestrzeninadrzecznych i zaangażowaniamieszkańców miasta w tym projekcie.Wreszcie, z punktu widzenia władz lokalnychdziałania pilotażowe stanowiłyokazję do zwiększenia umiejętnościwładz miasta w zakresie opracowaniazintegrowanego podejścia do rewitalizacjimiejskich obszarów nadrzecznychi skutecznego składania odpowiednichwniosków o dofinansowanie unijne.Oczekiwania naukowców planującychrewitalizację w Głównym InstytucieGórnictwa różniły się znacznie od oczekiwańmiasta Katowice. Traktowały onedziałania pilotażowe jako możliwośćzaprezentowania sposobów realizacjiproponowanego przekształcenia całegokorytarza rzeki Ślepiotki. Naukowcychcieli nie tylko zwiększyć różnorodnośćsiedlisk, ale także utworzyć stabilnąpowłokę roślinności przy wykorzystaniurodzimych gatunków roślin orazprzywrócić siedliska z nadbrzeżnychlasów, suchych lasów i mokradeł. Mielioni również na celu przedstawienie zastosowaniametod bioinżynieryjnychdla utworzenia stref buforowych, któ-68

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURISGatunki zielne do posadzenia wzdłuż ŚlepiotkiMiejsce odpoczynku: amfiteatrre chroniłyby rzeki przed zanieczyszczeniami.Wreszcie, Główny InstytutGórnictwa w Katowicach (GIG) oczekiwał,że działania pilotażowe będąodpowiednim modelem wykazującym,w jaki sposób można realizować potrzebyedukacyjne, na przykład poprzezutworzenie edukacyjnego szlakuprzyrodniczego.Zajmowanie się procedurami planowaniai wydawania zezwoleń, któredotyczyły kwestii hydrologicznych,Przywracanie siedlisk naturalnychZostało posadzonych ponad 120 gatunkówroślin charakterystycznychdla lasów nadbrzeżnych i suchych,bagien, siedlisk ruderalnych i łąk.Połączenie to zostało uzupełnionegatunkami (formami rodzimymi)drzew i krzewów, w tym tradycyjnymiodmianami drzew i krzewówowocowych. Nadal nierozwiązanepozostają jednak niektóre problemy,takie jak okazjonalny niekontrolowanynapływ ścieków wpływającychna jakość wody lub przypadki wandalizmu.ochrony środowiska, architektury krajobrazu,formalnych i prawnych, zajęłowiększość 2009 r. Działania pilotażowewymagały zezwoleń na wycinkę drzew,prace wodne i prace budowlane, a takżezgody właściciela cieku wodnego,właścicieli lub zarządców infrastrukturyoraz terenów sąsiadujących z obszaremdziałań pilotażowych, mianowicie,spółdzielni mieszkaniowej Silesia, któraumożliwiła korzystanie z jej drogiw celu transportu na miejsce projektu.Do końca 2009 r. zaakceptowanownioski o te pozwolenia oraz osiągniętokonieczne porozumienia, natomiastw kwietniu 2010 r. roboty ziemne rozpoczęłyrealizację planów na docelowymobszarze. Chociaż intensywneopady deszczu doprowadziły do zagrożeniapowodziowego i spowodowałyprzerwanie prac w maju, roboty ziemnena obszarze pilotażowym zostaływykonane do końca listopada 2010 r.Konserwacja tego obszaru została natomiastprzejęta przez Miejski ZarządTerenów Zieleni wiosną 2011 r.Projekt obejmował, między innymi,odnowienie 210 m 2 suchego starorzeczai 950 m 2 mokrego starorzecza,569

Praktyka rewitalizacji rzek w ramach działań pilotażowych projektu REURIS5utworzenie wydm piaskowych, budowędrewnianych mostów przez rzekęi starorzecze, oraz ustawienie tablic informacyjnych.Spełniona została większość oczekiwańmiasta Katowice i naukowcówGłównego Instytutu Górnictwa dotyczącychrewitalizacji, rozwoju różnorodnościsiedlisk oraz zmiany wykorzystaniagruntów. Koncepcja korytarzarzeki opracowana i przetestowana naobszarze działań pilotażowych okazałasię ponadto odpowiednia do zastosowaniawzdłuż innych części rzekiŚlepiotki, a nawet wzdłuż innych rzek.Zaangażowanie publiczne okazało sięjednym z najważniejszych aspektówrewitalizacji rzeki Ślepiotki, który niezostał wcześniej omówiony. MiastoKatowice, jako koordynator udziałuspołeczeństwa i współpracy publicznej,zdołało zaangażować wiele podmiotów.Poza tym wśród przedstawicieli miastai partnerów administracyjnych znaleźlisię zarządcy doliny Ślepiotki, instytucjeedukacyjne, jak również służby konserwacyjnei służby bezpieczeństwa.W ramach partnerstwa udział brałotakże kilka uniwersytetów i instytutówbadawczych. Ponadto, w warsztatachi spotkaniach dotyczących rozwojudługoterminowej wizji doliny Ślepiotkiuczestniczyli m.in. przedstawiciele społecznościlokalnej oraz prywatni właścicielegruntów z doliny Ślepiotki, organizacjepozarządowe, architekci, artyści,historycy oraz media. Matryca Ślepiotka2025 została wprowadzona jako narzędziedo osiągnięcia konsensusu w celupodejmowania decyzji dotyczącychhierarchii projektów. Kilkanaście potencjalnychdziałań zostało ocenionychi porównanych według określonychkryteriów środowiskowych, społecznych,przestrzennych i ekonomicznych,uwzględniających ich znaczenie orazwykonywalność. Wreszcie, na jednymwykresie zostały uszeregowane i przedstawionemożliwe przyszłe działania.Warsztaty pokazały potencjał współpracyinstytucjonalnej, publicznej, prywatnejoraz badawczej. Doprowadziłytakże do opracowania modeli współpracydla partnerstwa w dolinie rzeki,które zwiększyło kompetencje w zakresierozwiązywania problemów poprzezłączenie interesów i zapewnienie spójnościcelów. Tak więc procedury udziałuspołeczeństwa przyczyniły się doopracowania spójnej wizji gospodarkiprzestrzennej w dolinie Ślepiotki, któredoprowadziły do ogólnego zadowolenialokalnej społeczności.Po trzech latach od momentu realizacjiprojektu REURIS, działania pilotażoweznajdowały się na różnych etapach realizacjize względu na różne krajoweramy prawne i różne warunki lokalne.Poziom wykonania zależy od planowanejcałkowitej rewitalizacji części rzekiŚlepiotki w Katowicach do ograniczonegoplanu działań, jakie mają zostaćrealizowane wzdłuż Starej Ponávkiw Brnie. Niemniej jednak, wszystkiedziałania pilotażowe są cenną lekcjądla rewitalizacji rzek miejskich.W oparciu o te doświadczenia możemyteraz przejść do końcowego rozdziałuna temat ogólnych wytycznych dotyczącychrewitalizacji.70

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskichPrzewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskich6Rewitalizacja rzek miejskich nie dotyczywyłącznie rzek. Przygotowaniei realizacja projektu rewitalizacji nieograniczają się do zagadnień technicznychw zakresie inżynierii wodnej, alezwiązane są ze wszystkimi aspektamizrównoważonego rozwoju. Ze względuna lokalizację, dotyczą one równieżzawsze kwestii udziału społeczeństwa.W poprzednich rozdziałach staraliśmysię udowodnić, że projekt rewitalizacjiskłada się z wielu różnych zadań i wymagawspółpracy wielu różnych ekspertów,a także laików, którzy wierzą w powodzenieprojektu. W niniejszym rozdzialezwrócimy uwagę na najważniejsze doświadczeniawynikające ze współpracyw ramach projektu.Pierwszy aspekt to ramy planowaniaprojektu rewitalizacji rzek miejskich.„Podręcznik rewitalizacji rzek miejskich”projektu REURIS opisuje szczegółowosystemy planowania w RepubliceCzeskiej, Niemczech i Polsce, oraz formułujezalecenia dotyczące projektówrewitalizacji rzek miejskich w odniesieniudo wymagań związanych z planowaniem.W niniejszym przewodniku porewitalizacji ograniczamy się do kilkupodstawowych elementów, które świadcząo złożoności procesu planowania i realizacji.Poniższe akapity opisują zasady rewitalizacji,które dotyczą szerokiegozakresu kwestii ekologicznych, gospodarczychi społecznych związanych71

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskich6z rewitalizacją rzek w środowisku miejskim.Nie wszystkie z tych aspektówwpływają na program rewitalizacji w tensam sposób, zawsze jednak składają sięna strategię projektu, tym samym umożliwiającocenę celów i osiągnięć rewitalizacji.Po pierwsze, jeden z głównychcelów rewitalizacji dotyczy poprawyfunkcji ekologicznej cieku wodnego. Podrugie, rewitalizacja rzek miejskich jestśrodkiem do realizacji ochrony przeciwpowodziowej.Po trzecie, rewitalizacjaprzyczynia się do zwiększenia walorówmieszkaniowych, kulturowych i rekreacyjnychdanego obszaru, oraz pomagaw zapewnieniu trwałego zrównoważonegowykorzystania cieków wodnych wrazz ich terenami zalewowymi.W dalszej części przejdziemy do kwestiizapewnienia zrównoważonego rozwojuprojektu rewitalizacji. Postaramysię udowodnić, że poparcie społecznejest ważnym czynnikiem dla zapewnieniazrównoważonego rozwoju.Podsumujemy więc obserwacje poczynionew kontekście uczestnictwa interesariuszyoraz główne wnioski, któremożna wyciągnąć z naszych doświadczeńzwiązanych z podejściem do udziałuspołeczeństwa.Rozdział kończy się ogólnymi wnioskamina temat współpracy REURISw celu zrealizowania rewitalizacji rzekmiejskich.PlanowanieWażne jest, aby projekt rewitalizacjizostał włączony do odpowiedniego regionalnegoi lokalnego planu zagospodarowaniaprzestrzennego, zwłaszcza jeżeliprojekt ten nie ogranicza się do jednegoobszaru, lecz będzie miał wpływ na całybieg rzeki lub potoku w obrębie miejskichprzestrzeni nadrzecznych wraz z sąsiadującymibrzegami rzek i obszarami zalewowymi.W ten sposób realizacja projektuzobowiąże organy publiczne i będziemusiała zostać uwzględniona w podległymim planowaniu. Jeżeli projektzostanie włączony do obowiązującychplanów zagospodarowania terenu lubplanów zagospodarowania przestrzennego,będzie on również obowiązującydla ogółu społeczeństwa. Wymaganamoże być także ocena oddziaływania naśrodowisko. Kwestia ta powinna zostaćrozstrzygnięta na wczesnym etapie projekturewitalizacji, aby uniknąć opóźnieńw jego realizacji. Przydatne jest równieżuzyskiwanie informacji na temat innychprojektów oddziaływujących na środowiskona danym obszarze, gdyż rewitalizacjamoże być stosowana jako środekwyrównawczy, zwiększając tym samymszanse na jej realizację.Biorąc pod uwagę zainteresowaniespołeczeństwa ochroną środowiska orazwymagania prawne w zakresie jegoochrony, kluczową kwestią jest zastosowaniezrównoważonego podejścia, któreuwzględnia ekologiczne, społeczne i ekonomiczneaspekty projektu. Oznacza to,że należy wziąć pod uwagę np. wpływ inwestycjina zasoby naturalne i kulturowe,aktywację dróg wodnych, atrakcyjnośćszlaków turystycznych i bezpieczeństwopowodziowe. Z drugiej strony, samozwiększenie możliwości retencyjnych72

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskichbioróżnorodności nie gwarantuje akceptacjii poparcia społecznego. Co więcej,projekt rewitalizacji musi uwzględniaćpoprawę dostępności, przejrzystości,atrakcyjności i bezpieczeństwa obszarównadrzecznych, zapewnić należy takżebezpieczny dostęp do wody i ciągłośćtras nadbrzeżnych. Nabrzeża są istotnymiczynnikami społecznymi i gospodarczymi,które wpływają na atrakcyjnośćmiasta. W związku z tym, rozwój turystykii rekreacji, imprezy kulturalne,a także tworzenie przestrzeni społecznejsą elementami niezbędnymi w planowaniuprojektu.Prawdopodobieństwo realizacji ww.pożądanych, ale nieobowiązkowychcelów planowania przestrzennego jestwiększe, jeśli działania rewitalizacyjnepołączone są z potrzebami związanymi zsamymi rzekami, np. ochroną przeciwpowodziowąlub polepszeniem możliwościretencyjnych. Połączenie elementów koniecznychi pożądanych zwiększa szansena akceptację społeczną i polityczną dladziałań mających na celu rewitalizacjęrzek miejskich. Przygotowany z wyprzedzeniemprojekt planu oraz odpowiedniowczesne nabycie gruntu umożliwiająwładzom lokalnym szybkie rozpoczęcieprojektu. Administracja publiczna musiczęsto reagować na dostępność funduszy,gdyż może nagle uzyskać dostęp dopłatności wynikających z przepisów dotyczącychłagodzenia skutków oddziaływaniana środowisko lub innych opłat.Ponadto, fundusze często muszą zostaćwydane do końca roku podatkowego.Podział projektu na kilka etapów zwiększaprawdopodobieństwo na przyznanienieoczekiwanych wcześniej środków finansowychw postaci mniejszych kwotz wielu źródeł.W szerszym sensie planowanie projektuoznacza więc, że planiści i władzelokalne muszą być stale świadomi obecnościpowiązanych wzajemnie zadań lokalnych,różnych potencjalnych źródełfinansowania i innych projektów związanychz działaniami rewitalizacyjnymi.Zwiększenie funkcjonalnościekologicznej cieku wodnegojako EkosystemuStan morfologiczny cieku wodnegomusi być korzystny, aby poprawić jegojakość ekosystemową. Elementy takiejak kamienie wpuszczone do zbiornikawodnego, które różnicują warunki hydrologicznemogą wpływać na ten cel.Jeżeli jest to wskazane, strumień modyfikowanyjest tak, aby otrzymać częściprzypominające płycizny lub wolniejpłynące odcinki rzeki. Zmiana profilupodłużnego i wydłużenie cieków wodnychsą kolejnymi sposobami na zmianędynamiki wody i modyfikację osadu.Np. ograniczenie podłużnego nachyleniacieku wodnego oraz zwiększenie różnorodnościsłupa wody w cieku wodnymmają pozytywny wpływ na zrównoważonyprzepływ i przemieszczanie sięosadów. Morfologicznie zróżnicowanekoryto rzeki (w przeciwieństwie dogładko zakończonego i pryzmatycznegokoryta rzeki) zachowuje swoje funkcjew zakresie gospodarki wodnej orazfunkcje ekologiczne nawet w okresach673

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskich6minimalnych przepływów. W tym zakresiebardzo przydatne okazało się spłycanieoraz rozluźnianie lub ponownemeandrowanie wyprostowanych korytrzek, w miarę możliwości z uwzględnieniemich historycznego rozwoju.Dostosowanie rzeki do stanu zbliżonegodo naturalnego jest preferowane w stosunkudo mechanicznej modyfikacjikrajobrazu. Ponadto, zmiany w obrębiecieku wodnego oraz obiekty poprzeczne,takie jak stopniowane jazy i progi wodnepoprawiają drożność migracji, przyczyniającsię do osiągnięcia docelowej funkcjonalnościekologicznej cieku wodnego.Kolejny aspekt ekosystemów dorzeczadotyczy bioróżnorodności biotopówna obszarze zlewiska rzeki. Pouczającymstudium przypadku w tym zakresie byłynp. prace wykonane na rzece Ślepiotcew Katowicach, ponieważ obejmowałyone tworzenie różnych rodzajów siedliskw samym strumieniu oraz siew różnorodnejroślinności na brzegach rzekii w strefie nadrzecznej. W efekcie tychdziałań nie tylko poprawił się stan lokalnychsiedlisk, ale również usunięto inwazyjnegatunki roślin, a poparcie uzyskałpomysł ponownego wprowadzenia rodzimychgatunków roślin oraz siedlisk.Poparcie uzyskał również pomysł odnowieniai rozwoju dodatkowych warstwroślinnych, takich jak drzewa, krzewy,oczerety, roślinność przybrzeżna lub roślinywodne.Wszystkie wyżej wymienione cele ekologicznedla projektu rewitalizacji rzekmiejskich uwzględniają poprawę jakościwody oraz wsparcie dla samooczyszczaniacieków wodnych. Cele te mogą zostaćjeszcze bardziej wzmocnione dodatkowymidziałaniami, takimi jak obróbkawody opadowej przed jej dotarciem dorzeki, eliminacja źródeł zanieczyszczenialub utworzenie infrastruktury wodnej,np. poprzez tworzenie oddzielnych kanalizacjilub oczyszczalni ścieków.Zapewnienie ochronyprzeciwpowodziowejWarunki w zakresie odwadnianiaw górze rzeki zawsze determinują środkiprzeciwpowodziowe na obszarze rozważanymdo rewitalizacji. Poprawa stanugleby oraz wyprostowane i niepotrzebnieogrodzone koryta rzek i strumienio dużej pojemności uniemożliwiająnaturalny rozlew cieków wodnych naotwartym terenie w lasach i łąkach. Tymsamym przyśpieszają odpływ wody z terenui powodują szkody powodziowe naobszarach zabudowanych. W dużychaglomeracjach miejskich znajdują siębudynki oraz różne zasypane i utwardzoneobszary, które jeszcze bardziejpogarszają warunki w zakresie odwadniania.W związku z powyższym w raziekonieczności wszystkie wymienioneaspekty muszą zostać ujęte w projekcierewitalizacji rzek miejskich.Bez wątpienia istnieją miejskie strefyzagrożone powodziami, na których zabezpieczenieprzed ekstremalnym przepływemwymaga zastosowania środkówtechnicznych, takich jak zbiorniki retencyjnei suche poldery w dolinach rzecznych.Łagodzenie ryzyka wystąpieniaszkód powodziowych oznacza przede74

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskichwszystkim przyjęcie założenia, że rzekiwymagają więcej przestrzeni. Dlategoteż należy unikać sztucznego piętrzeniaterenu z powodu zabudowy w strefachpowodziowych. W związku z tym,zdolności retencyjne krajobrazu musząw miarę możliwości zostać zwiększonepoprzez odtworzenie lub utworzeniemokradeł, oraz umożliwienie naturalnegoprzelewu rzek na obszary zalewowe.W aspekcie tym pomocne jest zmniejszeniebezpośredniego odpływu z obszaruzlewni i nabiera ono szczególnegoznaczenia w przypadku niewielkichcieków wodnych. Odpływ może zostaćograniczony zwiększeniem retencji wodydeszczowej na danym obszarze poprzezumożliwienie jej przeniknięcia do profiluglebowego. Wykorzystanie naturalnychgrubych powierzchni spowoduje dalszezmniejszenie przepływu wody. Czynnikite powinny zostać włączone do planu rewitalizacjirzek miejskich, jeżeli jest tokonieczne i możliwe. Jak wspomnianopowyżej, uwzględnienie rozwiązań w zakresiezadań związanych z gospodarkąwodną w ramach projektu rewitalizacjisprawia, że finansowanie i realizacja projektustają się bardziej prawdopodobne.Podniesienie jakości życiai walorów kulturowychoraz rekreacyjnychIstotnym wymogiem podczas realizowaniarewitalizacji obszarów miejskichjest zabezpieczanie odrębnościi zmienności koryta rzeki wzdłuż jej trasy.Rewitalizacja ma na celu utworzenieróżnic topograficznych w nowym korycierzeki w najwyższym możliwym stopniu.Zasadniczym wymogiem jest wielofunkcyjnakoncepcja przestrzeni cieku wodnego.Rewitalizowane rzeki lub strumieniepowinny obejmować możliwie jaknajwiększą liczbę odcinków o cennychfunkcjach w zakresie ochrony środowiskai rekreacji oraz innych zastosowańdla mieszkańców i turystów. Nowoczesnepodejścia do rewitalizacji gwarantują, żeobszary szlaków wodnych w gminachoraz w ich pobliżu są wykorzystywanew najwyższym możliwym stopniu jakoprzestrzeń, gdzie mieszkańcy mogą podziwiaćnaturę oraz zająć się rekreacjąi wypoczynkiem. Takie podejście oznacza,że koryta strumieni lub koryta rzek orazich brzegi są przywracane do niemal naturalnegostanu. Jeżeli sytuacja tego wymaga,obszary zbliżone do naturalnychoraz obszary i obiekty przeznaczone dospokojnej rekreacji, wypoczynku i sportupowinny zostać połączone. Ponadto,nowo powstałe obszary zbliżone do elementównaturalnych muszą zostać odpowiedniopowiązane z systemem parkówi ogrodów publicznych. Cały obszar powiniencharakteryzować się odpowiedniąwidocznością dla pieszych i rowerzystów,a obszary dostępne i przejezdnedla społeczeństwa powinny stanowićpriorytet w stosunku do ograniczonychprzestrzeni. Jednym z głównych celówjest oczywiście zapewnienie publicznegodostępu do cieków i powierzchni wodnychna obszarach zalewowych. Obszarcieku wodnego powinien być atrakcyjniei ciekawie ukształtowany oraz zapewniaćniezwykłe widoki i wrażenia.675

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskich6Sadzenie roślinności oraz kształtowaniearchitektury krajobrazu umożliwiają zastosowaniezróżnicowanych rozwiązańw zakresie cieków wodnych na obszarzezurbanizowanym lub w otwartym krajobrazie.Różne artefakty, atrakcje i instalacjemogą zwiększyć atrakcyjnośćobiektu. Z drugiej strony, obszary, któresą celowo niedostępne oraz obszary ciszy,chroniące walory naturalne obszaru,w takim samym stopniu mogą stanowićczęść cieku wodnego.Ważnym zadaniem projektu rewitalizacjijest włączenie do wizerunku miastawody jako jednej z głównych funkcjikrajobrazowych przestrzeni zurbanizowanej,jak również zwiększenie drożnościmiasta i jego połączenia z otaczającymkrajobrazem. Uwzględnia to takżewcześniej słabo rozwinięte podejście polegającena wykorzystaniu obszarów zalewowychcieków wodnych jako ważnejprzestrzeni miejskiej z unikalnym potencjałemw zakresie rekreacji i wypoczynku,oraz do zwiększenia walorówestetycznych budynków mieszkalnychi obiektów rekreacyjnych.Zrównoważony rozwójcieków wodnych poprzezzaangażowaniespołeczeństwaNa poprzednich stronach wspomnianosposoby wykorzystania instrumentówplanowania w celu zastosowania zasadzrównoważonego rozwoju w rewitalizacjidróg wodnych na obszarze zurbanizowanym.W tym miejscu zajmiemy się niektórymiogólnymi uwagami w zakresiezaangażowania społeczeństwaw planowaniu, podejmowaniu decyzjii zarządzaniu przestrzeniami zielonymiz punktu widzenia zwolennikówrewitalizacji, a także omówimy perspektywydla szerokiego konsensusudotyczącego inwestycji ekologicznychwśród grup docelowych. Interesariuszemogą zostać przypisani do czterechgrup: 1. media; 2. heterogeniczne grupyz różnym podejściem do koncepcji projektu;3. indywidualni lub zbiorowi interesariuszeo jednym celu; oraz 4. lokalnipolitycy, służby miejskie.Doświadczenie pokazuje, że ogólne,niesprecyzowane podejście do mediównie ma prawie żadnego wpływu naprojekt. Sytuacja ta może jednak ulecpoprawie: po pierwsze, powinniśmydowiedzieć się, kto jest docelowookreśloną grupą odbiorców. Która osobaw gazecie jest odpowiedzialna zapisanie wiadomości lokalnych? Każdaz tych osób powinna być traktowanaindywidualnie. Należy im dziękować zawiadomości dotyczące projektu. Musząoni być informowani na bieżąco. Jeśliuda się nawiązać osobiste kontaktyz dziennikarzami – tym lepiej. Zwiększato szansę na to, że zostaniemy przeznich wysłuchaniSpotkania w grupach, które mają różnepodejścia do koncepcji projektu majątę zaletę, że dają możliwość dotarciado większej liczby osób w tym samymczasie. Oznacza to, że informacjeo projekcie rozprzestrzeniają się szybkoi łatwo, chociaż żaden przedstawiciel76

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskichprojektu nie może być pewny, że będąone miały trwały wpływ na interesariuszy.Poza tym, prawie niemożliwe jestwywarcie wpływu na sposób w jaki interesariuszezareagują na prezentację,na metodę rozpowszechniania informacji,lub na ocenę interesariuszy tego,co usłyszeli. Intensywna dyskusja natemat informacji przekazywanychna spotkaniach może mieć częściowywpływ na ww. niewiadome. Nie zawszejest jednak czas na dyskusję i nie każdagrupa chce rozmawiać.Organizacje zajmujące się zagadnieniamiz zakresu środowiska, organizacjespołeczeństwa obywatelskiego,organizacje pozarządowe, szkoły, przedszkola,przedstawiciele kultury i sztuki,oraz przedstawiciele społeczni sąprzykładami interesariuszy o wspólnymcelu. Spotkania mogą odbywać sięrównież z pojedynczymi osobami lubw małych i średnich grupach. Należykoncentrować się na każdej pojedynczejgrupie lub osobie, a spotkania powinnybyć dostosowane do indywidualnychpotrzeb. Jeśli spotkania są dobrzeprzygotowane, mogą zaoferować cośspecjalnego każdemu interesariuszowi,który jest przedmiotem zainteresowaniaw związku z projektem wściśle określonym zakresie prac. Jestto warunek niezbędny do współpracyz interesariuszami, zorientowanymi nazrównoważony rozwój oraz dobre rezultatyprojektu.Lokalni politycy i członkowie administracjimiejskiej są pod pewnymiwzględami podgrupą omówionychwcześniej interesariuszy o jednym celu.Najbardziej istotną różnicą jest fakt, żew wielu kwestiach poparcie politycznelub administracyjne jest niezbędne dlarealizacji projektu.Podsumowując, sukces w kontaktachz interesariuszami opiera się na trójkącieo trzech zmiennych: dotarcie do szerokiejgrupy odbiorców można zrealizowaćprzy stosunkowo niewielkim wkładzie,nie przyniesie ono jednak trwałychefektów. Z drugiej strony, ponieważrozmowy z interesariuszami odbywająsię twarzą w twarz, wysoki wkład siłyroboczej projektu oraz aktywne udzielanieinformacji mają ograniczony zasięg,ale prowadzą do otrzymania bardziejrzetelnych i trwałych rezultatów.Z doświadczeń tych wyciągnąć możnadwa główne wnioski: uczestnicy, którzybiorą udział w procesach planowania i realizacjiod samego początku są ważni dlarozwoju projektu, który uwzględnia interesyi potrzeby interesariuszy oraz celespołeczne, ekologiczne i ekonomiczne.Różne systemy,podobne zaleceniaWspółpraca w ramach projektu REURISostatecznie doprowadziła do wspólnegopostrzegania miejskich przestrzeninadrzecznych i ram rewitalizacji.Rzeki i strumienie w środowisku miejskimmuszą przede wszystkim miećmożliwości wystarczające do zapewnieniaodpowiedniej ochrony przeciwpowodziowejdla obszarów zabudowanych.W większości przypadków, koryta rzekna obszarach miejskich muszą być677

Przewodnik praktyczny po rewitalizacji rzek miejskich6również stabilne, gdyż nie ma wieleprzestrzeni na swobodny rozwój rzek.Przez wiele dziesięcioleci, wymagania tebyły spełniane głównie przez strukturygospodarki wodnej zaprojektowane wcelu spełniania wymagań technicznych.W miastach powstawały geometrycznieregularne koryta rzek wzmacnianekostką kamienną i podobnymi elementami.Jednakże ze środowiskowegopunktu widzenia, koryta te są niezwyklezdegradowane, często nieatrakcyjne podwzględem estetycznym, mają niewielkiwkład w tworzenie dla mieszkańcówmiast możliwości odpoczynku oraz uprawianiarekreacji i innych czynnościwzdłuż cieku wodnego. Każde wdrażanedziałanie pilotażowe jest wyjątkoweze względu na ograniczoną przestrzeńprzeznaczoną na rewitalizację korytrzek oraz terenów zalewowych narozwiniętych obszarach. Warunki nanich nie są tak zróżnicowane, a proponowanedziałania mogą służyćróżnym celom. Jednakże działaniate łączą cele w zakresie planowania,wdrażania, udziału i zrównoważonegorozwoju dla projektu rewitalizacji.Najważniejsza dla partnerów projektuREURIS była funkcjonalność ekologicznacieku wodnego jako ekosystemu.Dlatego też, każdy z nich starał sięzwiększyć morfologiczne zróżnicowanieposzczególnych koryt rzek orazbioróżnorodności biotopów na obszarachzalewowych, poprawić jakościwody, a także odnowić i wzmocnićdodatkową roślinność. Do programurewitalizacji włączone zostały równieżrozwiązania w zakresie ochrony przeciwpowodziowej.W kontekście miast niemożliwe jestznalezienie rozwiązania dla rewitalizacjirzek bez uwzględnienia sposobów wykorzystaniaobszaru przez mieszkańcówi osoby odwiedzające. W związkuz powyższym, na spotkaniach w ramachprojektu oraz na forach publicznychzostało szeroko omówione umożliwieniepublicznego dostępu do wody w różnychpostaciach. W odniesieniu do tego architekturakrajobrazu w ramach rewitalizacjimiała szeroki zakres, np. odprojektowania parków i terenów zieleniprzez różne nasadzenia roślinności potworzenie obiektów sportowych i rekreacyjnychwzdłuż cieków wodnych.Woda w krajobrazach miejskich i wiejskichjest niezastąpionym i cennymzasobem naturalnym, który decydujeo różnorodności form i gatunków, jakrównież o stabilności ekologicznej nadanym obszarze. Woda we wszystkichswoich postaciach jest również głównymelementem estetycznym i czynnikiem,który przyczynia się do określeniawyglądu krajobrazu. Do niedawnajednak gospodarka wodna krajobrazupraktycznie nie odzwierciedlała znaczeniatych aspektów. To właśnie dlategoprojekt REURIS dołożył wszelkichstarań, aby pozytywnie wpłynąć nagospodarkę wodną krajobrazu, mając nacelu odnowienie naturalnych warunkówekosystemom wód i mokradeł przyjednoczesnym przywróceniu naturalnejfunkcji i niemal naturalnegowyglądu rzek miejskich, tworząc z nichprzestrzenie ważne dla miast.78

Wykaz źródełWykaz źródełArnstein, S. R. 1969: A Ladder ofCitizen Participation. Journal of theAmerican Institute of Planers, Vol.35, No. 4, pp. 216-224.De Groot, R., Wilson, M., Boumans,R. 2002: A Typology for theClassification, Description andValuation of Ecosystem Functions,Goods and Services. EcologicalEconomics, vol. 41, no. 3, 393–408.Komisja Europejska 2009: Wspieranieinwestycji publiczno-prywatnychkrokiem w kierunku naprawy gospodarkii długoterminowej zmianystrukturalnej: zwiększanie znaczeniapartnerstw publiczno-prywatnych.COM(2009) 615 final. Bruksela.Everard, M., Moggridge, H. 2011:Rediscovering the value of urban rivers.Urban Ecosystems. DOI 10.1007/s11252-011-0174-7. Opublikowanoonline, 19 kwietnia 2011 r.Hansen, H. S., Mäenpää, M. 2007: PublicParticipation in River Basin Planning.In TuTech Innovation GmbH (ed.),Baltic River Basin ManagementHandbook. Strategies for SustainableRiver Basin Management, Hamburg.Hassan, R., Scholes, R., Ash, N. 2005:Ecosystems and Human Wellbeing.Current State and Trends.Washington, DC: Island Press.O’Gorman, S., Bann, C, Caldwell,V. 2010: The Benefits of InlandWaterways (2nd Edition). A Reportto Defra and IWAC.TEEB – Ekonomia Ekosystemówi Bioróżnorodności 2009: TEEBManual for National andInternational Policy Makers/ Chapter1. www.teebweb.org.TEEB – Ekonomia ekosystemówi bioróżnorodności 2011: TEEBManual for Cities: EcosystemServices in Urban Management.www.teebweb.org.UNECE 1998: Konwencja o Dostępie doInformacji, Udziale Społeczeństwa wPodejmowaniu Decyzji oraz Dostępiedo Sprawiedliwości w SprawachDotyczących Środowiska, podpisana25 czerwca 1998 r. w Aarhus,podczas Czwartej PaneuropejskiejKonferencji Ministrów OchronyŚrodowiska. Europejska KomisjaGospodarcza.Organizacja Narodów Zjednoczonych1992a: Deklaracja z Rio w sprawieŚrodowiska i Rozwoju. KonferencjaNarodów Zjednoczonych w sprawieŚrodowiska i Rozwoju, od 3 do 14 czerwca1992 r., Rio de Janeiro.79

Wykaz źródełOrganizacja Narodów Zjednoczonych1992b: Agenda 21. KonferencjaNarodów Zjednoczonych w sprawieŚrodowiska i Rozwoju, od 3 do 14 czerwca1992 r., Rio de Janeiro.Wspólna Strategia Wdrażania RDW2003: Wspólnej Strategii WdrażaniaRamowej Dyrektywy Wodnej.Dokument nr 8: Udział społeczeństwaw Ramowej Dyrektywie Wodnej.Wyprodukowane przez grupęroboczą 2.9 - Udział społeczeństwa.Wiedemann, P. M., Femers, S. 1993:Public Participation in WasteManagement Decisionmaking:Analysis and Management ofConflicts. Journal of HazardousMaterials, Vol. 33, pp. 355-368.80

Informacje Wykaz dodatkowe źródełPartnerzy projektuPolandGłówny Instytut Górnictwa, Katowice(Partner Wiodący)Plac Gwarków 1 • 40-719 Katowicewww.reuris.gig.euMiasto Katowiceul. Młyńska 4 • 40-098 KatowiceMiasto BydgoszczWydział Gospodarki Komunalnej i OchronyŚrodowiskaul. Jezuicka 4a • 85-102 BydgoszczRepublika CzeskaMiasto Brno, Wydział Urbanistyki i RozwojuKounicova 67 • 601 67 BrnoInstytut Urbanistyki i Rozwoju Miasta PilznaŠkroupova 5 • 305 84 Plzeň81

Wykaz Informacje źródeł dodatkoweNiemcyMiasto StuttgartWydział Planowania Przestrzennego i OdnowyMiastaEberhardstraße 10 • 70173 StuttgartAufbauwerk Region Leipzig GmbHOtto-Schill-Straße 1 • 04109 LeipzigUniwersytet w LipskuInstytut Zarządzania Zasobami InfrastrukturyGrimmaische Straße 12 • 04109 LeipzigInstytut SocjologiiBeethovenstraße 15 • 04107 Leipzig82

Rewitalizacja rzek miejskich nie dotyczy tylko rzek. Przygotowania i realizacjaprojektu rewitalizacji nie ograniczają się jedynie do zagadnień technicznychw zakresie inżynierii wodnej. Dotyczą one wszystkich aspektów zrównoważonegorozwoju, a ze względu na lokalizację, są zawsze zależne od zaangażowaniaspołeczeństwa. Niniejszy przewodnik wskazuje wielowymiarowość procesu rewitalizacjii nieodzowną potrzebę współpracy zarówno ekspertów jak i laików,którzy uwierzą w powodzenie projektu.Projekt REURIS był realizowany w ramach Programudla Europy Środkowej współfinansowanego ze środkówEuropejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.Publikacja wyraża wyłącznie stanowisko autorów i Program dla Europy Środkowejnie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną w niej zawartość merytoryczną.ISBN 978-83-63075-62-0