do pobrania również jako PDF - VaGla.pl Prawo i Internet

Dwutygodnik o rynkuwydawniczo-księgarskimRedaktor naczelny:Kuba FrołowRedaktor wydania:Renek MendruńRedagują:Piotr DobrołęckiŁukasz GołębiewskiJoanna HetmanRedakcja: 00-048 Warszawaul. Mazowiecka 2/4 pok. 116tel./fax (022) 8283628Prenumerata:tel./fax (022) 8279350,8283631.marketing@rynek-ksiazki.plwww.biblioteka-analiz.plPismo rozprowadzane jestwyłącznie w prenumeracieCena rocznej prenumeraty: 690 złCennik reklam:strona kolorowa: 700 zł1/2 strony kolorowej: 500 zł1 moduł kolorowy: 300 zł1 moduł czarno-biały: 200 zł(1 moduł = 16,5 x 6 cm)Ogłoszenia w dziale „Ofertypracy” zamieszczamy bezpłatnie.Wyróżnienie ogłoszenia (ramka, wytłuszczenia)kosztuje 50 zł.Numer ISSN 1509-1589Nakład: 700 egz.© Copyright Biblioteka AnalizWykorzystywanie zamieszczonych tumateriałów prasowych w formie wykraczającejpoza dozwoloną prawem(Dz.U. nr 24, poz. 83, rok 1994) wymagapisemnej zgody Wydawcy.Wydawca:Biblioteka Analiz Sp. z o.o.00-048 Warszawa,ul. Mazowiecka 2/4Firma jest członkiemPolskiej Izby KsiążkiDruk cyfrowy i oprawa:Fabryka Drukuwww.fabrykadruku.plPublikacja sfinansowana przezStowarzyszenie Polska KsiążkaHonoraria sfinansowane przezStowarzyszenie KopipolReprografia 2006PodziękowaniaW pierwotnej wersji niniejszy numer specjalny „Biblioteki Analiz” zatytułowany„Reprografia 2006” miał się ukazać 23 kwietnia z okazji Światowego Dnia Książkii Praw Autorskich, następnie 18 maja z okazji Międzynarodowych Targów Książki.Ukazuje się z dwumiesięcznym opóźnieniem, a i tak nie zawiera kilku ważnychtekstów. Można wymienić co najmniej trzy motywy rozpoczęcia prac:1. Powierzchowność sądów na temat reprografii wygłaszanych publicznie.Dyskusje branżowe zorganizowane przy okazji Międzynarodowych TargówKsiążki w 2003 roku, czy Targów Atena w 2004 roku, uwidoczniły brak znajomościpodstawowych faktów na temat reprografii nawet wśród najlepszych dziennikarzy.Świadomość przedstawicieli kluczowych środowisk – wydawców, autorów,bibliotekarzy, funkcjonariuszy policji, prokuratorów i sędziów – także niejest najwyższa.2. Deklaracje zmian przepisów odnośnie do reprografii złożone w grudniuubiegłego roku przez ministra kultury Michała Ujazdowskiego.3. „Opór materii” – podmiotów, na które obowiązujące przepisy nakładają koniecznośćodprowadzania opłat z tytułu reprografii – sygnalizowany przez Kopipoli Polską Książkę.***Prace nad tą publikacją rozpoczęły się na początku lutego br. Przede wszystkimwystąpiliśmy do Polskiej Książki i Kopipolu z prośbą o finansowe i merytoryczneprzystąpienie do naszego projektu. Od samego początku patronat nad projektem„Reprografia 2006” objęła Polska Książka. Polska Książka zgodziła się nazaprezentowanie swojego dorobku i jednocześnie na sfinansowanie projektu. Tobył impuls, który w ogóle zadecydował o późniejszym kształcie przedsięwzięcia.Co więcej, nawiązany został roboczy kontakt z zespołem Polskiej Książki.Kopipol odpowiedział ze znacznym opóźnieniem, kiedy wydawało się już, żew ogóle zrezygnuje z wzięcia udziału w naszych pracach. Ostatecznie Kopipolpokrył koszty honorariów autorskich, jak też zaprezentował „Stanowisko w kwestiiwspółpracy z Polską Książką”. Bardzo ważne jest to, że Kopiopol opublikowałszczegóły badań, o których w gronie wydawców mówiło się od wielu lat, a do tejpory nie były znane.Należy podkreślić, że niniejsza publikacja powstała dzięki „korespondencyjnejwspółpracy” pomiędzy tymi organizacjami. Na początku tego roku z prośbąo wsparcie merytoryczne zwróciliśmy się do licznego grona wydawców, prawników,do Polskiej Izby Książki oraz do IFRRO – International Federation of ReproductionRights Organizations – międzynarodowej organizacji skupiającej krajoweorganizacje zbiorowego zarządzania działające na polu reprografii. Całośćnie powstałaby, gdyby nie pomoc kilkunastu osób, konsultantów i w znacznejczęści autorów, którzy, co należy podkreślić, za swoje teksty nie pobierają honorariów.Do autorów, którym należy podziękować za tę pomoc, należą: Aniela Topulos– dyrektor i redaktor naczelna WNT, Karol Przeliorz – prawnik wydawnictwaHelion, Andrzej Żygadło – biegły sądowy, Piotr Marciszuk – w chwili kiedypowstawał ten tekst – wiceprezes PIK, obecnie prezes Izby, a także Piotr Mańkowski– dyrektor generalny SAiW Polska Książka, Andrzej Gąsiorowski – rzecznikprasowy Stowarzyszenia Kopipol oraz dr Zdzisław Piasta, który na zlecenieKopipolu przeprowadził badania struktury kopiowania.Z osób przychylnych naszemu projektowi i służących uwagami należy wymienićponadto Pawła Esse (C.H. Beck), Krystynę Regulską oraz Marka Kębłowskiego(PZWL), Włodzimierza Albina (Wolters Kluwer Polska), mec. Marię Grzeszczyk(PWN), Bogumiła Zielińskiego (WKiŁ) oraz całą „grupę wsparcia” z wydawnictwaLexis Nexis – Joannę Ziemiecką, Monikę Kuleszę-Czupryn, Danutę Trzpili Seweryna Fabijaniaka.Należy podkreślić znaczenie wskazówek grona prawników, a zwłaszcza prof.Jana Błeszyńskiego, dr. Wojciecha Machały oraz dr Sybilli Stanisławskiej-Kloc.Szczególnie podziękowania należą się Olavowi Stokkmo – sekretarzowi generalnemuIFRRO – który cierpliwie znosił wszelkie pytania i ostatecznie opublikowałartykuł na łamach niniejszego numeru „Biblioteki Analiz”.RENEK MENDRUŃWprowadzenieBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 1

Medyczną – radzą mi studenci. – Tamto normalne. Jest takie ksero, gdziemają wszystkie podręczniki poskanowanei drukują na żądanie, zwłaszczadla zagranicznych. Na II Wydziale Lekarskimstudiują tylko obcokrajowcya tam, w tym ksero, są poskanowanewszystkie podręczniki angielskie. Pozatym, jak już można coś kupić poangielsku, to jest cholernie drogie,więc polscy studenci też z tego korzystają.Tam koleś ma po prostu małądrukarnię…Na miejscu nic na to nie wskazuje.A co pani tak wypytuje? – pracownicypatrzą na mnie podejrzliwie. – Z policjipani jest? Zamiast tradycyjnych kserokopiarek,w ciasnym i dość ciemnympomieszczeniu stoją drogie maszynyskanujące. – Ceny takie same jak zaksero – dowiaduję się. Maszyny skanująi drukują, ale zeskanowany materiałmożna przenieść do komputerai nagrać na dyskietkę lub płytkę. Wtedyjest taniej. Pytam, czy mogliby miw ten sposób zeskanować cały podręcznik.Wzruszają ramionami. – Zeskanujemy,co pani przyniesie, wszystkojedno…Studenci mówią więcej niż pracownicy.– No tak, oni są tam trochę dziwni– komentują, kiedy relacjonuję przebiegrozmowy. – Raczej rzadko ktośprzychodzi i skanuje podręcznik. Tamwiększość już jest – nie wiem, gdzieoni to mają, pewnie na płytkach albow kompie. Skanują przede wszystkimna własny użytek, ludziom przecieżniepotrzebne skany. I jak jest zamówienie,to drukują. Ale to są głównierzeczy zagraniczne, takie, które trudnodostać.– Sądzę, że wydawcy powinni sięprzerzucić na wydawanie podręcznikóww wersji elektronicznej – mówiKrzesimir, zeszłoroczny absolwent informatyki.– Wydają płytkę trzy razydroższą niż podręcznik, właścicieleksero kupują sobie płytkę, wydawcomodpadają koszty druku, punktom kserokoszty skanowania, a studenci się cieszą…To już i tak istnieje, tylko wydawcynie mają na tym łapy i jest średniolegalne. A tak – byłoby legalne i dochodowe.– Są skany podręczników na płytkach?– pytam.– Są w Internecie. Prawie wszystkomożna ściągnąć przez eMule Bit Torrenti inne sieci p2p, są też specjalnestrony, ludzie się ogłaszają.Rzeczywiście – wystarczy tylko dobrzeposzukać. Mam skany kilku książek,przydatnych na CAE i nie tylko.Poszukuję kilku innych mądrości. Jeślizatem ktoś ma poszukiwane przezemnie pozycje, a potrzebuje te, któremam ja, to podajcie maila lub numergg – ogłasza się ktoś na stroniepoświęconej nauce angielskiego. Podspodem długa lista pozycji – drogiepodręczniki językowe. – To właściwiejest na granicy legalności – twierdziKrzesimir. – Krąży głównie po sieciachp2p, czyli jako wymiana niezarobkowabezpośrednia i pomiędzy pojedynczymiużytkownikami. Ostatnio we Francjisąd uznał to za legalne. W USA jestkarane, ale w Europie będzie się raczejdążyło do legalizacji z ewentualnymopodatkowaniem na rzecz odpowiednichinstytucji.Są też strony w Internecie, naktórych zamieszcza się skany książek– często za darmo. Strona http://www.ebooks.private.pl wita mniemiłym wstępem. „Skoro to czytasz,musiałeś wcześniej kliknąć magicznyprzycisk OK. A skoro to zrobiłeś, musiałeśbyć pewny swoich zamiarów.A skoro byłeś pewny swoich zamiarów,zdecydowałeś się ściągnąć jakąś(jakieś?) książkę (książki?) – a ja Ci toumożliwiam. Dlaczego? Nie wiem.Mam po prostu taką zachciankę”. Nastronie 130 skanów książek – spakowanych,w formacie pdf. Dużo fantastykii sensacji, ale też klasyka i lekturyszkolne – Hugo, Dickens, Mickiewicz,Homer, Reymont. Są też wszystkieczęści Harry’ego Pottera i wielepozycji Tolkiena. A także nowa literaturapolska: Grochola, Wiśniewski.Wchodzę na http://print.google.comi znajduję ogromną cyfrową bibliotekę.Głównie książki naukowe i techniczne,niektóre dostępne w całości,inne tylko po kilka stron, czasem namarginesie dodana adnotacja o prawachautorskich.Ale na wydziałach społecznychwciąż dużo się kseruje. – Bo tam ludziesłabiej korzystają z komputerów –sugeruje student politechniki. – I pewniemniej jest poskanowane. No i niektórerzeczy trudno czyta się z ekranu.Podręcznika w wersji elektronicznejnie można było do niedawna wziąć zesobą do pociągu, tramwaju, na zajęcia.Tymczasem coraz więcej osób mapalmtopy czy inne przenośne urządzenia,w których bez problemu możnaodtworzyć skan, zwany też e-bookiem.Są coraz tańsze, choć wciąż niedostępnedla kieszeni przeciętnego studenta.– Tylko nie pisz za dużo o tymwszystkim – jeden ze studentów WNSpatrzy na mnie z niepokojem. – Bojeszcze nam zabronią.Raczej nie zabronią. W marcu KomisjaEuropejska podjęła decyzjęo stworzeniu wielkiej europejskiejbiblioteki cyfrowej. Bruksela chciałaby,aby dwa miliony książek, filmów,fotografii, rękopisów i innych dziełkultury było dostępnych w europejskiejbibliotece cyfrowej do 2008roku. Do 2010 roku liczba ta ma jużwzrosnąć do co najmniej 6 mln. Będąto przede wszystkim księgozbiorynaukowe i uniwersyteckie. W listopadzieBiblioteka Kongresu USA rozpoczęłakampanię współpracy z innymibibliotekami narodowymi w celustworzenia Światowej Biblioteki Cyfrowej.Stworzenie wielkiej internetowejbiblioteki planuje też firmaYahoo, która podobnie jak Google,chce skanować książki i udostępniaćje w całości, dla każdego. Firmazastrzega, że w przeciwieństwie doGoogle, będzie udostępniała tylko teksiążki, których autorzy wyrazili zgodęalbo do których wygasły już prawaautorskie. Podobne projekty realizujesię w Polsce – zwykle z inicjatywyśrodowisk akademickich. W cyfrowychbibliotekach dostępne są tysiąceskryptów, podręczników, materiałówregionalnych, a nawet zabytki piśmiennictwa.Te, które chronione sąprawem autorskim, są zwykle chronione– na przykład można je obejrzećtylko po zalogowaniu.– To idzie naprawdę w niezłym tempie– mówi Anita, studentka biologii.– Ja jeszcze pamiętam, jak kserowałosię skrypty, które teraz są normalniedostępne w sieci. Na przykład na zajęciaz chemii – były takie luźne, pogniecione,poplamione kartki przekazywanez grupy do grupy.Nieustanny ruch w blaszanej budceprzy poznańskim WNS oraz tempo,w jakim powstają wokół uczelni corazto nowe punkty, zupełnie nie wskazująna bliski koniec ery kserowania. Tysiącemaszyn wciąż mielą tony papieru.Właściciele płacą podatek na rzeczpraw autorskich, ale tak naprawdę nieda się ustalić, co i w jakich ilościachkopiują. Jedno jest pewne – cyfrowejrewolucji nie da się już zatrzymać. Aniobjąć kontrolą.MARTA JERMACZEKReportażBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 5

Rozmowa numeruim przekonaniu punkt kserograficznyprowadzi działalność gospodarcząi reprodukuje utwór. A nie powinientego robić bez uprzedniego zawarciaumowy z organizacjami reprezentującymitwórców i wydawców, w którejokreślone byłyby stawki i obowiązekinformacyjny umożliwiający podziałwynagrodzeń.Dozwolony użytek, art. 23, nie umocowujekserowania książek w punktachksero?Umocowuje go art. 20 1 .No dobrze, a jeżeli robię ksero na kserokopiarcena kartę – takie maszynysą popularne w bibliotekach – to czynie korzystam z dozwolonego użytkuosobistego?Nie. Różnica polega jedynie na tym, żewłaściciel urządzenia nie jest ze mnąw fizycznym kontakcie. Typowa sytuacjajest taka, że idę do punktu ksero– przedsiębiorstwa, które zawodowozajmuje się kopiowaniem – i zlecamwykonanie kopii. W przypadku automatukopia też jest wykonywana przezprzedsiębiorcę, który jest właścicielem.W moim przekonaniu to przedsiębiorstwo,a nie zlecający, narusza prawoautorskie. Nie działa dla własnego użytku.A automat na karty czy monety skądsię bierze? Bardzo przepraszam, ale ontam stoi w ramach działalności przedsiębiorstwa.Cóż to za różnica, czy ktośrobi kopię, czy ja ją robię sam? Jeżelipan pobiera pieniądze z bankomatu, tonie korzysta pan z usług banku?No to zabijemy czytelnikom klina, boWojciech Machała pisze na ten tematdokładnie odwrotnie. A żeby było ciekawiejdoktoryzował się u pana i jakrozumiem ten temat mają panowieprzedyskutowany.Każdy ma prawo do swojego zdania.W moim przekonaniu kluczowy jestart. 20 1 .Otóż do zmiany prawa autorskiegoz 2003 roku, która wprowadziła artykuł20 1 , działalność punktów kserograficznychw zakresie kopiowania całychdzieł odbywała się z naruszeniemustawy. Uważam, że ta zmiana zostaładokonana z naruszeniem zasad konstytucyjnych.Osiągnięto stan, któryprowadzi do jeszcze większego naruszeniaprawa, niźli miało to miejscepoprzednio. Do uchwalenia tego przepisu– w moim przekonaniu – wykonywanieprzez punkty ksero kopii książek,dla własnego użytku osobistego zleceniodawcy,było nielegalne. Natomiastw momencie wydania nowego przepisuzalegalizowano kopiowanie za rekompensatą,która w żadnym stopniunie pozostaje w proporcji do strat poniesionychprzez wydawców i autorów.Przy czym, istniejący stan rzeczy zostałzdecydowanie pogorszony przez przepisywykonawcze wydane przez ministrakultury. Zresztą w sposób rażącynie przystają one do delegacji ustawy.Minister kultury wydał rozporządzenie,w którym szczegółowo ustalił taryfy.Jest przy tym jasne, że w punktachksero przy sądach czy urzędachudział materiału chronionego prawemautorskim jest mały, a w okolicach uniwersytetówdominujący. Ale powiedzmysobie szczerze, ustawodawca formułująctakie kryteria stwarza od razuszarą strefę. Dlatego, że bieżące kontrolowaniewszystkich punktów jestniemożliwe. Myślę, że problem leżyjeszcze gdzie indziej. Punkt ksero odprowadzado 3 proc. swoich obrotów.Te 3 proc. musi kompensować stratywydawcy i autora. Doskonale wiadomo,że przeciętne wynagrodzenie autorato ok. 10 proc. od ceny zbytu książki.To jak 3 proc. ma zrekompensować10 proc. autora? A gdzie jest zysk wydawcy,jego ryzyko?Kończąc wątek art. 20 1 . W moimprzekonaniu ustawodawca nie skorzystałz innego możliwego rozwiązania,jakie przyjęto w art. 30 ustawy. Mianowicie,punkty kserograficzne mogłybywykonywać kopie na podstawie umowyz właściwymi czy wskazanymi organizacjamizbiorowego zarządzania. W moimprzekonaniu byłoby to rozwiązanie prawidłowei w pełni respektujące prawaautorów i wydawców. A tymczasem zalegalizowanokopiowanie i otwarto jednocześniedrogę do nadużyć.Prawidłowe rozwiązanie jest takie,jakie obowiązuje w odniesieniu do „kabla”– możesz remitować, ale na podstawieumowy z odpowiednią organizacją,która przede wszystkim ustaliodpowiedni poziom wynagrodzeniadla autorów i wydawców oraz nałożyobowiązek informacyjny dotyczącytego, co jest kopiowane, w jakim zakresieetc. W umowach z organizacjązbiorowego zarządzania byłyby określonewarunki kopiowania gwarantującezróżnicowane wynagrodzeniew przypadku kopiowania całej książki(z pominięciem oczywiście dystrybucji)tak, żeby cena za kopiowanie byłazbliżona do ceny egzemplarza na rynku.Wtedy kwestia, czy można kopiowaćcałą książkę, czy jej część, w ogólenie miałaby znaczenia.Ale czy to jest rozwiązanie realistyczne?Zaraz powstaną nielegalne punktyksero – w akademikach na przykład.Jeżeli zaczynamy mówić o tym, że cośmoże być nadużywane, to zmieniamykonwencję rozmowy. Nadużywane możebyć wszystko, a doświadczenie pokazuje,że nadużycia mają miejsce.Jest także drugie źródło rekompensat– opłaty od importerów i producentów.Zaraz, zaraz. Opłata od importera jestprzewidziana dla sytuacji, w której wykonujękopie w domu dla siebie. Nieodpłatnie.Te kopie nie są przecież objęteopłatami od punktów kserograficznych.Tylko?Oczywiście, ma pan to wyraźnie napisanew art. 20. To są opłaty należnez tytułu kopiowania w ramach użytkuosobistego. Nikt nie może przyjąć, żeart. 20 i 20 1 to jest to samo. Artykuł20 1 mówi o działalności gospodarczej.Oczywiście, jeśli patrzymy na zagadnieniereprografii w całości, to oba tesegmenty uzupełniają się.Importerzy sprzętu kopiującego w Polscetakże płacą niewielkie kwoty, międzyinnymi dlatego, że sprzęt jest leasingowanylub dzierżawiony, a te formynie są obłożone opłatami. Kopipolprowadzi sprawę z Canonem.Proces z Canonem został wszczętyw styczniu 1999 roku i do tej pory nieprzebrnął poza pierwszą instancję. Tojest wiodący proces, w którym próbujesię rozstrzygnąć podstawowe wątpliwościdotyczące art. 20. Przepis tenwykazuje pewną asymetrię sfery audio/wideo w odniesieniu do reprografii.Asymetria ta jest ewidentnym skutkiembraku aktywności wydawców. O co idziebój w procesie z Canonem? Firma ta początkowochciała płacić jedynie za klasycznemaszyny ksero, a wobec brakupełnej informacji nie wiadomo, czy płaciłaza wszystkie. Problem generalniedotyczy zawężonego pojmowania pojęciaurządzenia reprograficznego i respektowaniaobowiązujących praw.Niemieckie stowarzyszenie VG Wortchce pobierać 12 euro od każdegosprzedanego komputera.8Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Znakomita organizacja, jaką jest niemieckaVG Wort, jedna z najlepszychorganizacji poza Kopinorem, walczyteraz o poszerzenie pojęcia urządzeniareprograficznego. Są w Niemczech wydanedwa orzeczenia w tej sprawie, aleto – w moim przekonaniu – pokazuje, żetak naprawdę jesteśmy w Polsce mniejwięcej w tym samym punkcie. Przyczym przez całe lata Niemcy już zagospodarowaliogromny segment rynku,osiągnęli stan, który jest niezmiernieważny. Ich partnerzy – wydawcy, autorzy– widzą, że VG Wort jest przydatny.Na świecie istnieją różne systemy.W Polsce i w Niemczech system zbieraniaopłat jest co do zasady podobny,chociaż w Polsce zbiera się kwotymniej więcej 80 razy mniejsze.Są różne systemy, można na nie różniepatrzeć. Według mnie zbieranie opłatz dwóch obszarów jest słuszne, dotyczyróżnych segmentów rynku art. 20 1punktów ksero, a art. 20 importerów. Todrugie dotyczy rekompensaty z tytułukopiowania domowego, czyli sfery, którejz zasady nie można skontrolować. Tedwa obszary uzupełniają się i co więcej,dzięki temu opłaty mogą być relatywnieniższe, przez to mniej uciążliwe dla rynku.Przy prawidłowym uregulowaniuobu obszarów powinny gwarantować realnewynagrodzenia. W istocie powinnysię spotykać w kieszeni uprawnionego.A w Polsce opłaty są małe, a ponadtoistnieją dwie organizacje – każda z nichjest w istocie mniej efektywna, nie staćjej na poniesienie kosztów zbudowaniaefektywnej ochrony. W pierwszym okresie– powiedzmy 10 lat – powinien zostaćzbudowany efektywny system ochrony.Czyli przechodzimy do efektywności,czyli „kto i jak ma zebrać i rozdać pieniądze”.System reprograficzny na świecie istniejekilkadziesiąt lat, tu niczego nietrzeba wymyślać. Jeżeli zezwolenie nazbiorowe zarządzanie w Polsce będzietraktowane jako akt towarzyski, przypominającyrozdawanie talonów nasamochody w PRL, to nie doprowadzimydo świadomego uporządkowaniarynku. Decydującą rolę do odegraniama tu minister kultury.Skąd się bierze pogląd, że koszty działalnościorganizacji zbiorowego zarządu– badań, redystrybucji etc. – niemogą przekraczać 20 proc. rocznegoinkasa?Z sufitu. Nie ma takiej bariery i byćnie może. Byłby to nonsens. Poziom20 proc. jest zwyczajowo przyjęty, tyleże dla ustabilizowanej organizacji. Początkowocałość inkasa powinna byćprzeznaczona na rozwój. Trzeba zainwestowaćw sprzęt, lokal, personel, badania.Nad podejściem do organizacjizbiorowego zarządu wisi niedobra tradycja,wzięta z poprzedniego systemu.Kiedyś wszystkie organizacje – pozaZaiksem – korzystały z dotacji. Obecnie– w normalnym trybie – stowarzyszeniapozyskują środki z funduszów założycieli.To zresztą powodowało trudnościz założeniem organizacji reprograficznych– nikt nie chciał się w to zaangażować.Przede wszystkim ze względówfinansowych. Ja jestem zdziwionytym, że wydawcy, czyli przedsiębiorcy,nie są zainteresowani zbudowaniemsprawnej organizacji. Nie wiem jakzaczynała Polska Książka, skąd miałapieniądze na rozwój, ale przecież możnaby oczekiwać, że jako organizacjareprezentująca wydawców, będzie dysponowałaśrodkami od nich, zwłaszczaw pierwszym okresie działalności.No cóż, prowadzimy dyskusję, czaspłynie, technika rozwija się, nikt nie zauważa,że Internet otwiera ogromnemożliwości kopiowania. Wydawcy sąpraktycznie bezczynni. Od autorów niema czego oczekiwać z prostego względu– oni są zatomizowani. Natomiastekonomiczne skutki kopiowania odczuwająprzede wszystkim wydawcy.Oni powinni zabiegać o uregulowaniaustawowe. W moim przekonaniu nieprzebił się jeszcze w świadomości wydawcówpogląd, że kopiowanie reprograficznenie dotyczy wszystkich – dotyczygłównie wydawców utworów naukowychi dydaktycznych. Pozostałychmarginalnie. Twórczość o charakterzenaukowym, dydaktycznym, czasopisma,monografie – one są kopiowane.Z punktu widzenia wydawcy podręcznikówto wszystko jedno, czy książkajest kopiowana w całości, czy w części.Co za różnica, czy student kopiujepo rozdziale, czy od razu całość? Istotaproblemu tkwi w jego masowości.Nie mówiąc o tym, że przy prawidłoworozwiniętym systemie wydawcypowinni być zainteresowani kopiowaniem.Powiadam jeszcze raz – jeżelimieliby zagwarantowane wysokierekompensaty ustawowo oraz gdybystworzono szczelny system poborui podziału odszkodowań. Tu wkraczamyw sferę efektywności. Jeżeli na polureprografii mamy dwie organizacje,a prawdopodobnie będzie trzecia –z tego, co wiem, Izba Prasy ubiega sięo zezwolenie – co to spowoduje? Dalszeosłabienie. Przecież ten marny rynekjuż jest podzielony, a im więcej będzieorganizacji, tym większa obawa,że prawa autorów nie będą realizowane.Do tego, żeby było realizowane prawoautorskie, niezbędny jest sprawnymechanizm kontroli.Jak pan ocenia straty wydawców prasyz tytułu reprografii?Dotyczą one przede wszystkim czasopismnaukowych, bo nie tzw. prasykolorowej lub dzienników. W wypadkutych ostatnich skala kopiowania jestznikoma.Co pana zdaniem należy uregulowaćustawowo, co w rozporządzeniach?Od trzech miesięcy pracujemy nadtym numerem i muszę stwierdzić,że nie dotarliśmy do wypracowanej,powszechnie znanej i akceptowanejkoncepcji.Bo jej nie ma. Kopipol sformułowałswoje koncepcje zmiany rozporządzenia.Pan Piotr Marciszuk z kolei dysponujepewnymi propozycjami zmianyart. 20 i 20 1 . Moim zdaniem zmianyustawy powinny pójść możliwie dalekoi to w kilku kierunkach: uregulowaniadozwolonego użytku, uregulowania zasadodpłatności, oparcia tego na pewnymmodelu organizacyjnym, stworzeniujasnych zasad podziału opłat.Po pierwsze należy zmienić dwarozporządzenia wykonawcze do art. 20i 20 1 . Propozycje w tym zakresie zostałysformułowane i są w rękach PolskiejIzby Książki. Zmiana rozporządzeniajest zabiegiem stosunkowo prostym,zależy to wyłącznie od ministra kultury,poza tym jest tu szczególnie uzasadnionapodstawa. Mówiłem o tymna początku, te rozporządzenia są wadliwe.Zmiana ustawy jest zadaniemdużo trudniejszym. Ale trzeba miećświadomość, że po tej stronie barykadymusimy wypracować racjonale,dające się przyjąć propozycje – przygotowanew ramach wewnętrznychkonsultacji i dyskusji, prowadzonychprzez PIK, która powinna całość tejproblematyki przedyskutować w jaknajszerszym gronie – łącznie z Kopipolemi Polską Książką. A następniete propozycje muszą być przedmiotemnegocjacji z drugą stroną, tzn. przedewszystkim z Izbą Informatyki. Ta z koleiRozmowa numeruBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 9

Rozmowa numerudyskusja powinna się już toczyć podauspicjami ministra kultury.Uważam – a opieram się na wieloletnichanalizach różnych systemów– że przede wszystkim istnieje barierainformacyjna dotycząca skali i strukturykopiowania. W niektórych krajachto zagadnienie się rozwiązuje, oczywiściemetodami statystycznymi. Stosujesię metodę kserowania strony tytułowejksiążki i podawania informacji,które strony zostały skopiowane.Można sobie łatwo wyobrazić, że przydzisiejszych możliwościach technicznychcałe zagadnienie jest możliwedo rozwiązania. Rozwiązanie powinnobyć takie, że punkt kserograficzny możekopiować wyłącznie na podstawieumowy z uprawnionym, zawartej zapośrednictwem organizacji zbiorowegozarządzania. Dlaczego organizacji?Nie można skazywać punktów kserona zawieranie umowy ze wszystkimiuprawnionymi, bo to jest nierealne.Ustawowe nałożenie obowiązku zawarciaumowy powodowałoby, że prowadzeniedziałalności bez umowy rodziłobyodpowiedzialność z art. 79 orazodpowiedzialność karną.Dzisiaj nie dysponujemy odpowiedniąstrukturą. Musimy korzystać z metodpośrednich. W przyszłości musimywprowadzić system tani, dostosowanydo skali kopiowania, gwarantujący, żepieniądze wpłyną do kieszeni uprawnionychi ponadto przejrzysty. Bez tegotrudno liczyć na społeczną akceptację.Moja propozycja jest bardzo prosta.Jesteśmy w stanie statystycznieustalić, jaka jest struktura kopiowaniaw rozbiciu na wydawnictwa. Możnato zrobić. Ustala pan listę wydawców,których książki na bieżąco są kopiowane:ten wydawca ma 15 proc., ten ma8 proc., tamten 3 proc.A potem pół, pół, pół i pół.Nie ma jednoznacznej odpowiedzi napytanie, na którym poziomie powinniśmysię zatrzymać. Mamy tu bowiemdwie bariery – pierwszą, wydajnościstatystycznej, poziomu błędu statystycznegoi drugą, kwotową; im uprawnionychwięcej, a pula do podziału jestmniejsza, tym mniej opłaca się wypłacaćodszkodowania pojedynczymuprawnionym. Należy przyjąć granicę– np. nie dzielimy kwoty niższej niż10 tys. zł – i pieniądze uprawnionychz obszaru znajdującego się poniżejtej granicy przekazać proporcjonalnieuprawnionym, znajdującym się powyżej.Gdzieś trzeba tę granicę ustalić, bow przeciwnym razie mamy sztukę dzieleniadla dzielenia, bez gospodarczychefektów. Opłaty poniżej 10 tys. i tak niczegonie kompensują, ale jeśli małekwoty doliczymy do kwoty główneji wypłacimy je kilkudziesięciu wydawcom,to oni odczują te rekompensaty,system zdobędzie uznanie, zwiększymyświadomość istnienia ochrony etc.Jeżeli system będzie się rozwijał, to automatyczniezwiększy się pula wydawcówwchodzących do niego. Pieniądzepowinny być rozdysponowane wydawcomproporcjonalnie do ich bieżącegoudziału w rynku, a za ich pośrednictwem,w połowie, autorom bieżąco wydawanychksiążek. Taki system możnaw Polsce wprowadzić. Alternatywą jestdzielenie pieniędzy na fundusze.Tak jak robi Kopipol.Tak zamierza to robić Kopipol. Oczywiściemożna ten system doskonalićw ten, czy inny sposób, ale powiedzmysobie jedno: wypłacana kwota musibyć realna. Przy tak mizernych wpływach,jakie są obecnie inkasowane,odszkodowania nie mają żadnego społecznegoefektu, stanowią tylko pewnąuciążliwość dla ponoszących opłaty.Kto pana zdaniem miałby zająć siępromowaniem rozwiązań?Uważam, że Polska Izba Książki jestrzecznikiem interesów wydawców.Od PIK można oczekiwać, że będzieprzedstawiała propozycje, dysponowałarozeznaniem możliwości i potrzebśrodowiska. Nie zmienia to sytuacji, żeniezbędne jest istnienie wyspecjalizowanychorganizacji, jakimi są Kopipol,czy Polska Książka – w moim przekonaniupowinna to być jedna organizacja– ale nie ma żadnych przeszkód,żeby były dwie, byleby ze sobą współpracowały.Ich zadania są wyraźnierozdzielone, szkoda tylko, że obecniena rzecz różnych podmiotów robią tosamo, bez współdziałania, ponoszącniejako podwójny koszt działania.Powszechnie znany jest fakt, że te organizacjenie darzą się sympatią.Znam propozycje współpracy, ale niezręczniemi o nich mówić, nie będącprzez nie do tego umocowany. Myślęjednak, że to jest inne piętro sprawy.Generalnie chodzi o to, że takie organizacjepowinny wspólnie zawieraćumowy, powinny regulować zasadydostępu do materiału kopiowanego,w weryfikowanych, kontrolowanychwarunkach, które byłyby powszechnieznane, dostępne, transparentne.W ten sposób zapewniałyby stan równowagi.Zakładam, że te warunki mogłybybyć poprzedzone negocjacjamiz PIK, a z drugiej strony z organizacjamiużytkowników, czy importerówsprzętu. A jeśli takich organizacji jeszczenie ma, zapewniam, że powstanąjak grzyby po deszczu, gdy użytkownicydostrzegą potrzebę ich powołania.Dzisiaj wydawcy działają niemal pojedynczo,walczą na przykład z produkcjąkopii całych książek na skład, czyz książkami dostępnymi w Internecie.To są działania słuszne, ale w moimprzekonaniu, tym powinna zajmowaćsię PIK, ona powinna mieć na to fundusze,wpłacane przez poszczególnychczłonków. To są bowiem sytuacjetypowe, a zatem korzyści będą przypadaćwszystkim. Cała rzecz polega natym, że aby zrobić coś w dziedzinie reprografii,należy poprzedzić to analizą.Na razie wszystko jest robione z doskoku,na podstawie fragmentarycznej,nieugruntowanej wiedzy.W PIK nie ma wielu wydawców zainteresowanychreprografią, poza tymwydawcy mają niespójne pomysły,zetknęli się z różnymi zagranicznymimodelami.Jakie są postulaty wydawców? Jakiejest ich stanowisko w trakcie prac legislacyjnych?Prawidłowe rozwiązanieleży w zasięgu ręki. Choroba poleganie na tym, że postulaty są złe, tylko natym, że nie postuluje się niczego. Kiedypowstawał przepis art. 20 1 nie dałosię ustalić, jaki jest głos środowiska,czy istnieją różne koncepcje, czy sąjakieś spory. Jeśli chodzi o reprografięmogę zaryzykować stwierdzenie,że najbardziej zainteresowane gremianie wyrażają żadnych postulatów. Pomijając,oczywiście, postulaty: „przestańkopiować”.Biorę udział w środowiskowych spotkaniachi mam dostęp do różnych materiałów.Muszę powiedzieć, że nie dasię sprowadzić wielu różnych sposobówrozwiązywania wszystkich problemówreprografii do wspólnego mianownika.Po pierwsze na Zachodzie istniejąróżne rozwiązania, które wynikająz różnych lokalnych i personalnychukładów. Po drugie organizacje zachodnierównież borykają się z ogromnymitrudnościami. Całe nieszczęście10Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

polega na tym, że nasze rozważaniadotyczące Kopipolu czy Polskiej Książkisą o tyle teoretyczne, że wydawcy nieczują ekonomicznej wagi problemu.Nie czują, bo raczej nie znają ani Kopipolu,ani Polskiej Książki.Kopipol jest o tyle mniej znany wydawcom,że zbiera i dzieli pieniądze dla autorów.Mimo wszystko działa na tym rynku.Propozycje współpracy na razie nieznajdują uznania. Ale wrócę do myślipodstawowej. W Polsce nie ma poczuciawspólnoty interesów. Przedewszystkim wśród wydawców. Ale równieżw przypadku autorów dzieł naukowychsytuacja jest dramatyczna. Jestto środowisko zatomizowane, niezorganizowane.A poza tym obserwujęjeszcze jedno zjawisko: narastającątendencję w środowiskach naukowychdo niepłacenia honorariów za książki,za artykuły naukowe. W wielu przypadkach,kiedy Kopipol informował o możliwościachprzekazywania kwoty do 15tys. zł na rzecz wynagrodzeń autorskich,szereg redakcji odmówiło, ponieważoni w ogóle nie płacą honorariów!To wszystko jest pochodną mizeriiwydawców. To jest rezultat błędnychrozwiązań. Tu jest sedno zjawiska. Pokazujeto, że konserwowanie obowiązującegostanu rzeczy prowadzi doupadku nauki w Polsce.W grudniu w Polsce odbyło się spotkaniedelegacji IFRRO z ministremUjazdowskim, na którym padły zapewnieniazmiany ustawy o prawieautorskim.Byłem na tym spotkaniu. Były tam czteryosoby z IFRRO z sekretarzem generalnymOlavem Stokkmo, był przewodniczącyKopipolu Mieczysław Poniewski,był dyrektor Polskiej Książki Piotr Mańkowski,był Piotr Marciszuk, ówczesnywiceprezes PIK. Spotkanie odbyło sięnajpierw w PWE, potem uczestnicy przemieścilisię do ministra. Przedmiotemtych rozmów były propozycje Kopipolu,dotyczące współpracy i nowej koncepcjipodziału inkasowanych kwot. Te propozycjezakładały zmianę rozporządzeńwykonawczych, a w drugiej kolejnościustawy. Minimum minimorum to zmianarozporządzeń wykonawczych. MinisterUjazdowski faktycznie stwierdził,że widzi potrzebę zmian w tym zakresiei jest zdecydowany je przeprowadzić. Tocieszy. Nie należy tracić nadziei.ROZMAWIAŁ RENEK MENDRUŃRozmowa numeruOgraniczenia nieceloweRozmowa z dr. Markiem BukowskimJak należy rozumieć pojęcie „własnyużytek osobisty” określony w art. 23?Zauważmy, że każda forma dozwolonegoużytku zarówno publicznego, jaki osobistego jest swego rodzaju kompromisemmiędzy interesem społecznympolegającym na zapewnieniu dostępudo dóbr chronionych prawemautorskim a interesem podmiotówuprawnionych, które ponoszą negatywneskutki ograniczenia monopoluautorskiego. Bez wątpienia możnazaobserwować, że zmiany prawnena gruncie prawa unijnego zmierzająw kierunku wzmocnienia sfery interesówpodmiotów uprawnionych. Pierwszympowodem wprowadzenia tychzmian był rozwój technik kopiowaniai utrwalania utworów, który wymusiłwprowadzenie rozwiązań mających nacelu zrekompensowanie uszczerbkówwynikających z masowego korzystania,zwłaszcza na potrzeby użytku osobistego.Stąd też polska ustawa o prawieautorskim przewiduje w art. 20i 20 1 opłaty z tytułu czystych nośnikówi urządzeń rejestrujących oraz z tytułureprografii. Zupełnie nowe wyzwanianiesie technologia cyfrowa oraz Inter-net, który stanowi jedno z głównychnarzędzi umożliwiających lawinowekorzystanie z utworów. Odpowiedziąna te zjawiska mają być zabezpieczeniatechniczne, których zadaniem jestograniczenie dozwolonego użytku (np.poprzez ograniczenie liczby sporządzonychkopii) lub wręcz wyłączeniemożliwości takiego kopiowania. Nagruncie polskiego prawa autorskiegogranice dozwolonego użytku osobistegowyznacza art. 23 ust. 2, stanowiąc,że zakres własnego użytku obejmujekorzystanie z pojedynczych egzemplarzyutworów przez krąg osób pozostającychw związku osobistym, w szczególnościpokrewieństwa, powinowactwalub stosunku towarzyskiego. Zauważmy,że posłużenie się słowem„pojedynczych egzemplarzy” jednoznaczniewskazuje, iż przepis ten niewprowadza sztywnych ograniczeń codo liczby egzemplarzy, które mogą byćzwielokrotnione. Ograniczenia w tymwzględzie wynikają z art. 35, zgodniez którym dozwolony użytek nie możenaruszać normalnego korzystaniaz utworu lub godzić w słuszne interesytwórcy. Łatwo jednak zauważyć, żerównież i ten przepis nie pozawala nawprowadzenie sztywnych ograniczeńco do kopiowania. Przepis ten ma bowiemcharakter tzw. normy sędziowskiej,która znajduje zastosowanie natle konkretnego stanu faktycznego.Warto zauważyć, że w odniesieniu dopewnych kategorii utworów ustawodawcazdecydował się wyłączyć je zesfery dozwolonego użytku osobistego(np. programy komputerowe).Czy zasadne są koncepcje zmianyart. 23 w kierunku ustawowego ograniczeniaużytku osobistego, tak abyniedopuszczalne było kopiowaniecałej książki?Nie wydaje mi się, aby wprowadzenietego rodzaju ograniczeń było celowe,a to ze względu na ich skuteczność.Regulacje prawnoautorskie musząmieć na względzie skutki społecznewprowadzonych ograniczeń. Zdecydowanienależy się opowiedzieć zasystemem opłat mających rekompensowaćmasowy dozwolony użytekosobisty. Duże znaczenie będzie odrywaćz całą pewnością technologia cyfrowegozarządzania prawami (DRM)Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 11

Rozmowa numeruoparta przede wszystkim na systemiedostępu do zawartości (katalogówutworów). Osobiście uważam, że zdecydowanieistotniejszym problememjest dzisiaj piractwo, a zwłaszcza piractwow Internecie. Tutaj przedewszystkim upatrywałbym pola dodziałania.Jak ocenia pan praktyki polegającena prowadzeniu przez punkty kseropodręcznych zbiorów książek dokserowania bądź sprzedaż skserowanychi zbindowanych książek?Działalność punktów kserograficznychobecnie opiera się na regulacjiinstytucji dozwolonego użytkuosobistego, praktyki polegające naprowadzeniu przez punkty kserograficznepodręcznych zbiorów książeki ich sprzedawaniu stanowią ewidentnenaruszenie prawa. Instytucjadozwolonego użytku osobistegodopuszcza kserowanie książek tylkoi wyłącznie w takim wypadku, jeżeliosoba przyniesie osobiście książkędo punktu ksero, aby dokonać jejpowielenia.Czy zasadna jest koncepcja zmianyart. 20 1 tak, by punkty ksero wykonywałykopie na podstawie umowyz organizacjami zbiorowego zarządzania,które ustalałyby odpowiednipoziom wynagrodzenia dla autorówi wydawców?Problem jest bardziej złożony. Wymagaszerszego spojrzenia. Mamwątpliwości, czy klasyczne obowiązkowepośrednictwo organizacji zbiorowegozarządzania w tym zakresiejest celowe.Czy niskie w porównaniu z krajamizachodnimi dochody z tytułu reprografii– ok. 0,5 mln euro rocznie, podczasgdy np. w Niemczech jest to ok.40 mln euro, w Anglii – ok. 50 mln euro– to wynik źle skonstruowanychprzepisów, czy też niewydolności samychorganizacji?Nie mogę udzielić na to pytanie konkretnejodpowiedzi, gdyż nie prowadziłemnigdy badań porównawczychprzychodów z reprografii osiąganychw poszczególnych państwach europejskich.Zasadniczą kwestią jest bezwątpienia sposób podziału uzyskanychkwot.ROZMAWIAŁA JOANNA WŁODARCZYKOgraniczenia budzą wątpliwościKomentarz prof. Ryszarda Markiewicza z Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJUważam, że w świetle przepisów polskiegoprawa autorskiego kopiowanieksiążki dla użytku osobistego jestw zasadzie – jeśli chodzi o objętość– nieograniczone. Czytelnik, studentczy każda inna osoba może zatem legalnieskserować dla siebie lub dlaosób pozostających w związku osobistymcały podręcznik, skrypt czy nawetencyklopedię, wynika to bowiemjasno z art. 23 prawa autorskiego.Nie ma przy tym, w obecnym stanieprawnym, podstaw do wprowadzaniaograniczeń co do maksymalnej liczbystron kopiowanych z jednej książki.Argument, zgodnie z którym wynikająone z art. 35 prawa autorskiego, jest– moim zdaniem – dyskusyjny. Ustawodawcabowiem ani w pierwotnymtekście ustawy, ani też w kolejnychnowelizacjach nie wprowadził żadnychograniczeń w zakresie wielkościkserowanego tekstu, mimo że częśćprzepisów dotyczących różnych postacidozwolonego użytku publicznegotakie ograniczenia przewiduje.Skoro więc nie ma ich przy dozwolonymużytku osobistym, należy uznać,że w obecnym stanie prawnym ksero-wanie dla osobistego użytku całychksiążek jest prawnie dozwolone.Wprowadzanie ograniczeń w zakresiereprografii budzi moje istotne wątpliwości,głównie z uwagi na fakt, żew istocie nie ma skutecznych sposobówich egzekwowania. To, co wedługmnie można zrobić w tym zakresie,to – po pierwsze – wprowadzić wyższeopłaty od importerów urządzeńi od punktów reprograficznych, a podrugie usprawnić działania organizacjizbiorowego zarządzania w zakresiedysponowania środkami finansowymi.Oczywiście, można by próbowaćograniczyć działalność punktówksero, wprowadzając zapis, że nie sąone uprawnione do wykonywania odpłatnieusług w tym zakresie, a działalnośćtaka narusza prawa autorskie.Konsekwencją będzie jednak to, że odpadnieta grupa dochodów, a co więcej– część z punktów ksero zapewnei tak w dalszym ciągu będzie kopiowała,czy też udostępniała maszyny dokserowania. Tego typu ograniczenianie wydają mi się zatem celowe.Wprowadzanie ewentualnychzmian w zakresie art. 20 (1) musi miećna uwadze fakt, na ile będą one egzekwowalne.Nie jest bowiem sztukąpodnieść poziom ochrony i wprowadzićnowe rozwiązania – chodzi o to,by nie były to rozwiązania wyłącznieteoretyczne. Obawiam się, że zakazaniepunktom ksero kopiowania bądźzezwolenie na kopiowanie tylko napodstawie umów z odpowiednimi organizacjamizbiorowego zarządzaniaspowodowałoby sytuację, w którejprzepisy te i tak byłyby obchodzone.Natomiast tworzenie przez te punkty„bibliotek”, kopiowanie na zapas i innepodobne praktyki są oczywiście nielegalne,ale to – jako ewidentne naruszanieprawa autorskiego – nie budzi chybawiększych wątpliwości.Problem reprografii sprowadza sięwięc do tego, jak znaleźć rozwiązanie,które z jednej strony zapewni twórcomi wydawcom słuszne wynagrodzenieza kopiowanie, a z drugiej – nie ograniczynadmiernie dostępu do niegotym, których na kupno książek częstonie stać, przede wszystkim studentom.Chodzi więc w istocie o umiejętnewyważenie interesów wszystkichstron.12Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Fotokopiowanie dzieł chronionychUżyteczność i wyzwanieIFRROPrawo autorskie składową rozwojuAktywność umysłowa ma kluczoweznaczenie dla rozwoju każdego narodu.Na przykład literatura toruje drogędla kulturowej autonomii i rozwojuczytelnictwa, co z kolei jest baządla kulturowej niezależności. Zdrowyrynek książki ma przez to ogromne,kulturowe znaczenie.Własność intelektualna ma takżeznaczną wartość ekonomiczną. W 2003roku w 15 krajach „starej Unii” przemysłoparty na prawie autorskim odpowiadałza 5,3 proc. produktu narodowegoUE i 3,1 proc. zatrudnienia. Media drukowaneczęsto mają zdecydowanie największyudział w tym sektorze, przedrozszerzeniem UE w 2004 roku tak byłoniemal w połowie krajów członkowskich.W większości krajów to rynek podręcznikowyjest napędem dla rynku książkii prasy. W pełni swobodne lub nielicencjonowanekorzystanie z podręczników[tu: kopiowanie, przyp. red.] dotyka nietylko tego sektora, generalnie osłabiakrajowy rynek wydawniczy. Z drugiejstrony stymulacja rynku podręcznikowegomogłaby stanowić impuls do rozwojurynku wydawniczego jako całości.Nieautoryzowane kopiowaniezagraża działalności twórczejRynek wydawniczy jest jednakże zagrożonyprzez nielicencjonowane kserowaniei inne formy reprodukcji. W opracowaniuprzedstawionym Komisji Europejskiejna początku lat 90. belgijskiprawnik Jean Paul Triaille pisał o 260miliardach stron kopii materiału chronionegocopyright wykonywanych roczniena świecie. Liczba ta z pewnościąnie zmalała od tamtej pory. Kopinorw Norwegii zbiera opłaty od ok. 85 proc.kopii wykonanych w tym kraju i na tejpodstawie można obliczyć, że średniona jednego mieszkańca przypada 256kopii. Ekstrapolując ten wynik na Polskę,otrzymujemy ilość 10 miliardówstron kserokopii materiału chronionegoprawem autorskim rocznie. Badaniaprzeprowadzone w innych krajachmówią, że około 10 proc. kopii dotyczymateriałów chronionych copyright.W Hiszpanii, kraju wielkości Polski, CE-DRO zbiera ok. 28 milionów euro roczniewyłącznie z tytułu opłat od reprogra-W 1847 roku Francuski Tribunal de Commerce postanowił, że żadna sztuka żyjącegoautora nie może być wystawiona bez jego zgody. Niemal 40 lat później, w ramachkonwencji berneńskiej ustanowiono międzynarodową prawną ochronę dzieł literackichi artystycznych.Za początek zbiorowego zarządzani prawami autorskimi przyjmuje się rok 1851,kiedy we Francji utworzono Societe des Auteurs Compositeurs et Editeurs de Musique(SACEM) – stowarzyszenie zajmujące się przekazywaniem należności z tytułupraw autorskich pisarzom i wydawcom. Do pierwszej połowy XX wieku powstałowiele narodowych organizacji zarządzania prawami autorskim na polu muzyki– większość z nich wzorowała się na rozwiązaniach francuskich. W latach 70. i 80.w Europie powstawały pierwsze organizacje zbiorowego zarządzania na polu reprografii.IFRRO rozpoczęło działalność jako grupa robocza Komitetu do spraw PrawAutorskich Międzynarodowego Związku Wydawców oraz Międzynarodowej GrupyWydawców Naukowych, Technicznych i Medycznych. W maju 1984 na spotkaniuw Oslo przekształciła się ona w nieformalne konsorcjum pod nazwą InternationalForum for Reproduction Rights Organizations. W kwietniu 1988 roku w KopenhadzeIFRRO przeobraziło się w formalny związek upoważniony do reprezentowaniaswoich członków przed organizacjami międzynarodowymi, takimi jak WIPO, UNE-SCO, Wspólnota Europejska i Rada Europy.W październiku 1992 roku w Helsinkach IFRRO przyjęło nowy statut, ustanowionozarząd i nowy sekretariat. Cztery lata później przyjęto nowy plan rozwoju, zakładającypomoc finansową dla nowych projektów i pomoc dla nowo powstających RRO.W styczniu 1998 roku sekretariat IFRRO został przeniesiony do Brukseli. (JCH)fii wykonanej na użytek prywatny, przyczym tworzenie kopii dla użytku szkolnegonie jest w Hiszpanii rozumiane jakoużytek prywatny.Jest pewne, że liczba kopii wykonanychprzy pomocy różnych urządzeń reprograficznychjest w przypadku każdegokraju znaczna, a problem ten wymagauregulowania – wprowadzenia systemulicencji, zbierania i dzielenia opłatoraz podjęcia kroków antypirackich.Niekontrolowane i nierekompensowanekopiowanie materiału chronionegoprawem autorskim stanowi zagrożeniedla środowisk twórczych i ich interesów.Komisja Europejska także dostrzegaten problem, w Dyrektywie 2001/29/EUdopuszcza ograniczanie monopolu autorskiegow krajach członkowskich: „wodniesieniu do zwielokrotnień na papierzelub innym podobnym medium, dokonanychprzy wykorzystaniu jakiejkolwiektechniki fotograficznej lub innego procesuprzynoszącego podobne rezultaty– pod warunkiem że osoby uprawnioneotrzymają słuszne wynagrodzenie”.Monopol autorskii test trzech krokówArtykuł 9.1 Konwencji Berneńskiej orazkrajowe ustawodawstwa gwarantujątwórcy wyłączne prawo do powielaniaalbo autoryzowania wszelkich form reprodukowaniadzieła – w tym fotokopiowania.W niektórych państwach ustawodawcazawarł mechanizmy ochronyprzeciw nieautoryzowanemu kopiowaniuw ustawie o prawie autorskim, ponadtow większości krajów jest to regulowaneprzez inne ustawy, jak ustawyo ochronie konkurencji.Artykuł 9.2 Konwencji Berneńskiejoraz Artykuł 5.5 unijnej Dyrektywy2001/29 o społeczeństwie informacyjnymzezwalają na wprowadzenie ograniczeńwyłącznych praw autora, o ilespełnione są warunki „testu trzechkroków”. Ograniczenia mogą zostaćzastosowane wyłącznie:© w szczególnych przypadkach,© jeśli nie zakłóca to normalnejeksploatacji dzieła,© jeśli nie stanowi uszczerbku dlasłusznego interesu autora.Należy koniecznie zauważyć, żetrzy kryteria testu muszą być spełnianejednocześnie. Nie wystarczy jedynie„szczególny przypadek”, pozostałedwa warunki także muszą być spełnione.Jest to ważne na przykład w przypadkukopiowania na użytek szkolny.Normalne użycie podręcznika to jegozakup. Kserokopiowanie może zarównozagrażać rynkowi, na którym dzia-Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 13

IFRROłają wydawca oraz autor, ponadto możestanowić uszczerbek interesów tegoostatniego.Użytek osobisty i kopie wielokrotneNajbardziej znanym ograniczeniemwyłącznych praw autora jest prawo dokopiowania na użytek osobisty. W Dyrektywie2001/29 mówi się, że osobafizyczna może kopiować na użytekwłasny, pod warunkiem że „właścicielpraw autorskich otrzyma odpowiedniewynagrodzenie”. Przy ustalaniu wynagrodzenianależy brać pod uwagę, czyw konkretnym przypadku zastosowanozabezpieczenia techniczne przednielicencjonowanym korzystaniemz utworów.Nie ma jednakże jednej precyzyjnejdefinicji pojęcia „użytek osobisty”. Jegorozumienie jest różne w poszczególnychustawodawstwach. Norweskieprawo autorskie dopuszcza kopiowaniebez wcześniejszej zgody posiadaczapraw autorskich na użytekkręgu rodzinnego i przyjaciół – naprzykład skopiowanie piosenki z okazjiurodzinowego przyjęcia – bez ograniczenialiczby kopii. Jest jednak powszechnieprzyjęte, że skopiowaniecałej książki nie jest możliwe. We włoskimustawodawstwie użytek prywatnyjest dopuszczony, jeśli użytkownik robikopię bez użycia środków technicznych,na przykład kserokopiarki.Analizując „test trzech kroków”zauważmy, że prywatny użytek niemoże oznaczać zwielokrotniania kopiina użytek edukacyjny ani zawodowy.W niektórych krajach, w związkuz zaobserwowanym popytem instytucjiedukacyjnych na kserokopie materiałówchronionych prawem autorskim,obowiązek uiszczania opłat wprowadzonona poziomie ustawy. Tak jest naprzykład w Holandii i Szwajcarii, gdzieinstytucje mogą kopiować fragmentymateriałów chronionych prawem autorskim,ale ustawowo muszą płacićna rzecz posiadaczy praw autorskich.W Nowej Zelandii dozwolone jest kopiowanie3 proc. albo maksymalnie3 stron jakiejkolwiek edycji dzieła,w Wielkiej Brytanii i w wielu innychkrajach nie dopuszcza się kopiowania,o ile wcześniej nie zostanie podpisanaumowa licencyjna. W Wielkiej Brytaniito CLA – brytyjska organizacja RRO –udziela licencji na kserowanie i podobnemetody kopiowania, a w efekcie niemożna kopiować bez uzyskania zezwoleniai odprowadzenia opłat.W Europie mamy do czynienia teoretycznie z dwoma systemami zbierania opłat,w praktyce dominują systemy mieszane. Polski system reprograficzny bezpośredniomożna porównywać jedynie z kilkoma. Ogólnie opłaty na rzecz organizacji typuRRO w Europie można podzielić na:1) Opłaty od urządzeń i nośnikówOpłaty od producentów, importerów ewentualnie sprzedawców sprzętu do kopiowaniaoraz czystych nośników. Opłata zawarta w cenie urządzenia/nośnika wopracowaniach zachodnich najczęściej jest nazywana: „equipments levies”, „machinelevies”, „appliance levies”, lub „appliance tariff”. W czystej postaci systemten występuje jedynie w Grecji, w pozostałych przypadkach jest on łączony albo zopłatami od liczby kopii (Niemcy, Belgia, Polska czy Słowacja – patrz punkt 2a), alboz opłatami od liczby osób (Hiszpania – patrz punkt 2b). System „equipments levies”przyjęły m.in. Niemcy, Hiszpania, Belgia, Austria, Grecja, Portugalia, Polska iSłowacja.Wśród wymienionych krajów nie istnieje jednolity system zaliczania urządzeń dokategorii urządzeń reprograficznych, wśród których występują kserokopiarki, telefaksy,skanery, drukarki, urządzenia multifunkcyjne, wypalarki, coraz częściej mówisię o aparatach fotograficznych, twardych dyskach komputera etc. Podobnie jest znośnikami, np. wśród krajów UE jedynie w Polsce i Grecji papier jest uznawany zanośnik). Nie ma także jednej ustalonej taryfy czy wypracowanego systemu pobieraniaopłat od producentów/importerów. W niektórych krajach opłaty naliczane sąproporcjonalnie do ceny urządzenia/nośnika, gdzie indziej wprowadzono opłaty zryczałtowane.W jednych krajach taryfy są ustalane w drodze negocjacji pomiędzy organizacjamizbiorowego zarządzania a organizacjami skupiającymi użytkowników,w innych opłaty są regulowane odgórnie.2) Opłaty ryczałtowe2a) Opłaty ryczałtowe odprowadzane proporcjonalnie do ilości wykonanychrocznie kopii. W opracowaniach zachodnich opłaty te są nazywane: „fee per copy”,„price per copy”, ale także szerzej „user levies” lub „user tariff”. Opłatami objęte sąpunkty prowadzące usługi ksero, najczęściej opłaty różnią się w zależności od miejsca,w którym dany punkt działa (uczelnie wyższe, szkoły, biznes, punkty publiczneetc.). W cenie każdej kopii zawarta jest opłata dla autorów i wydawców, opłaty tetrafiają do organizacji zbiorowego zarządzania. W czystej postaci system ten występujenp. w Norwegii, Finlandii, Holandii, Danii. W wielu krajach, w tym w Polsce,Niemczech, Francji, jest on łączony z innymi formami opłat.2b) Opłaty ryczałtowe odprowadzane proporcjonalnie do liczby uczniów, studentów,zatrudnionych etc. („fee per employee”, „fee per student”, czy szerzej „userlevies”, lub „user tariff”). Organizacja zbiorowego zarządzania w takim przypadkupodpisuje umowę z przedstawicielami drugiej strony (władzami, przedsiębiorcami,uczelniami wyższymi etc.), pobiera opłatę ryczałtową od jednego studenta, zatrudnionegoetc. Tak działa na przykład system reprograficzny w Wielkiej Brytanii czy wSzwecji. We Francji, w Danii i we Włoszech tylko w sektorze edukacyjnym, w Hiszpaniitylko w sektorze biznesowym.Organizacje zbiorowegozarządzania RRO – praktycznei skuteczne rozwiązanieOrganizacje typu RRO są organizacjamizbiorowego zarządzania powołanymiwspólnie przez autorówi wydawców dla zapewnienia dostępui swobodnego używania materiałówchronionych prawem autorskim– w szczególności fotokopiowania,podobnych metod kopiowania, jaki skanowania oraz umieszczaniaw sieci. Trzy kluczowe aspekty działalnościto budowa świadomości,przestrzeganie praw autorskich oraz***Niektóre kraje, w tym Polska, Słowacja, Austria, Belgia i Niemcy, wprowadziły podobnysystem, łączący opłaty od producentów („equipments levies”) i od użytkowników(„fee per copy”). (RM)licencjonowanie korzystania z dziełchronionych prawem autorskim.Zbiorowe zarządzanie jest preferowanew przypadku, kiedy indywidualnedochodzenie swoich praw jestniemożliwe, niewystarczające alboniepraktyczne, z czym spotykamy sięw przypadku kopiowania fragmentówdzieł chronionych prawem autorskimna potrzeby instytucji. Średniow ubiegłym roku członkowie IFRROwydali 17 proc. zebranych opłat nakoszty administracji, co oznacza, żejest to efektywna droga zarządzaniaprawami.14Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Licencje na fotokopiowanieOrganizacje typu RRO oferują dwa typylicencji: licencję ramową (zbiorczą)i licencję indywidualną. Głównym założeniemsystemu licencjonowania jestto, że kopiowanie nie powinno zastępowaćzakupu dzieła.Licencja ramowaLicencja ramowa zapewnia użytkownikowi„preautoryzację” do kopiowaniadzieła. Jest przyjęta po to, aby zaspokoićspontaniczne, nieplanowane potrzebyskopiowania fragmentu dzieła.Istnieje standardowy zestaw warunkówustanowionych dla kopiowania tegotypu, zawierający także ujednoliconąstrukturę opłat. Użytkownik w typowychsytuacjach może skopiować:• część publikacji. Z reguły 5 –15proc. publikacji, często określona jestprzy tym liczbowa granica stron, któremożna skopiować – na przykład 25 stronz jednej książki, ew. jeden rozdział,• do użytku osobistego, kopia niemoże być przekazywana dalej,• do niekomercyjnego użytku.Licencja indywidualnaJeśli użytkownik regularnie kopiuje więcejniż 5 -15 proc. dzieła na podstawielicencji zbiorczej, albo kopiuje książkę,która jest niedostępna w sprzedaży, napodstawie odrębnego pozwolenia uzyskanegood autora i wydawcy, organizacjeRRO proponują model licencjiindywidualnej. W poszczególnychprzypadkach kopiowanie większychczęści, a w pewnych przypadkach takżecałych dzieł, jest dopuszczalne.Różne modele operacyjneorganizacji typu RROIstnieją różne modele administrowaniaprawami do reprodukcji, zależne od krajowegoustawodawstwa. Niektóre bazująna prawie monopolu autorskiegoi upoważnienia do kopiowania są wydawanebezpośrednio i wyłącznie przezautorów i wydawców. Inne, jak wspomnianywcześniej model holenderskiczy szwajcarski, bazują na umocowaniachustawowych. W licznych krajach,także wśród 16 członków UE, w tymw Polsce, ustawodawca wprowadziłopłaty od urządzeń kopiujących i/lubopłaty od użytkowników. Opłata ta oznacza,że kiedy urządzenie jest kupowane,w cenie zawarte jest wynagrodzenie dlaposiadaczy praw autorskich, pobieraneprzez organizację RRO do dalszej dystrybucjiwśród autorów i wydawców.W informatorze targowym wydanym podczas 12. Krajowych Targów KsiążkiAkademickich Atena 2005 Olav Stokkmo stwierdził m.in.:W przypadku reprografii istnieją różne modele działania zależne od krajowych uregulowań.Polskie podejście jest specyficzne, choć podobne rozwiązania stosują innekraje, w tym Niemcy, Austria, Hiszpania, Czechy, Słowacja, Słowenia, Węgryi Rumunia. (…) W porównaniu z innymi krajami, poziom rekompensaty z tytułu reprografiipowinien być w Polsce wyższy. Ponadto ważne jest, aby importerzy i sprzedawcysprzętu kopiującego przestrzegali prawa i płacili ustalone stawki, a państwowaadministracja wspomagała organizacje w ściąganiu pieniędzy, które są prawniezagwarantowane dla posiadaczy praw autorskich. (…) Nie jestem ekspertemw sprawach Polski, jednak – na tyle na ile zrozumiałem – wygląda, że istnieją dwieorganizacje zbierające opłaty od tych samych użytkowników, z tego samego tytułu.To nie jest – zgodnie z moją wiedzą – rozwiązanie popularne. W licznych krajach istniejewięcej niż jedna organizacja RRO. Jednakże udzielają one licencji i pobierająopłaty na różnych polach eksploatacji, za różne kategorie działań (…). Udział kopiowaniazagranicznych publikacji różni się w poszczególnych krajach. Generalnie jestto poniżej 20 proc., ale w Polsce powinno to być około 26 %. To ciągle znaczy, że każe3 z 4 złotych gromadzonych w Polsce zostaje w kraju.Często opłaty te pokrywają stratyz tytułu kopiowania na użytek prywatny,w niektórych krajach odszkodowaniamiobjęte jest wyłącznie kopiowaniedla celów badawczych i edukacyjnych,w innych krajach obie formy kopiowania– na użytek osobisty i dla celówedukacyjnych/badawczych są objęteopłatami zbieranymi przez RRO. Różnorodnośćform jest znaczna, co utrudnia– jeśli nie uniemożliwia – porównaniesystemu opłat pomiędzy krajami. Ponadtow niektórych krajach, takich jakAustria, Belgia czy Niemcy, opłaty odurządzeń (equipment levy) są uzupełnianeopłatami od właścicieli punktówksero (operator levy), którzy także odprowadzająopłaty od każdej wykonanejkopii w swoim punkcie. Każdy kraj musizaadaptować odpowiedni system, biorącpod uwagę lokalne wymagania i warunki.IFRRO może przy tym asystować,jeśli zostanie poproszone o pomoc.IFRRO – Międzynarodowa FederacjaOrganizacji Zbiorowego ZarządzaniaPrawem ZwielokrotnianiaIFRRO reprezentuje twórców i wydawców.Oferuje dwa rodzaje członkostwa– członkostwo zwykłe i stowarzyszone.Pierwsza z form jest zarezerwowanadla organizacji krajowej reprezentującejjednocześnie wydawców i autorów;to jest normalna, naturalna metodazbiorowego zarządzania prawamido reprodukcji reprograficznych. Drugityp – członkostwo stowarzyszone – jestprzeznaczone albo dla organizacji krajowych,które reprezentują tylko jednąkategorię uprawnionych do pobieraniaodszkodowań, tak jest w przypadku Kopipolui Polskiej Książki, albo dla krajowychi międzynarodowych organizacjizrzeszających autorów lub wydawców,na przykład Federation of European Publishers(FEP), the European WritersCongress (EWC) i the European Artists(EVA). [PIK jest członkiem – obserwatoremIFRRO – przyp. red.] IFFRO liczy sobiełącznie 110 członków, z których 63posiada możliwości udzielania licencjina kopiowanie. W poprzednim roku finansowymzebrały one i rozesłały autoromi wydawcom na całym świecie 480milionów euro.Poszanowanie prawa autorskiegozachętą dla twórcówDla społeczeństwa ważny jest dostęp doprac naukowych i literatury. Jednakżesektor działający w oparciu na ustawieo prawie autorskim wtedy może odgrywaćistotną rolę w gospodarce narodoweji rozwoju kulturalnym, kiedy jest odpowiedniochroniony, a prawa wynikającez własności intelektualnej – właściwiezarządzane. Stworzenie warunków, którebędą atrakcyjne dla inwestycji w sektorzepraw autorskich, jest wyzwaniem dlakażdego rządu. Odpowiedzialność zagwarantowanie, że prawa będą efektywniewykorzystywane, spoczywa na barkachposiadaczy praw autorskich orazich przedstawicieli. Właściwa ochrona,umożliwienie użytkownikom odpłatnegodostępu do publikacji chronionychprawem autorskim i poszanowanie prawaautorskiego toruje drogę dla sytuacjiwin-win, w której każda strona – użytkownicy,posiadacze praw oraz społeczeństwo– wygrywa. Rolą organizacjizbiorowego zarządzania jest oferowaniestosownego dostępu do twórczości orazochrona właścicieli przed łamaniem ichpraw autorskich.OLAV STOKKMO,SEKRETARZ GENERALNY IFRROTŁUM. RENEK MENDRUŃIFRROBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 15

AnalizaNiemcy, Anglia, PolskaReprografia i dozwolony użytek prywatnySpory wokół odbitek kserograficznychutworów, w tym całych pozycji książkowych,wpisują się w szerszy konfliktinteresów pomiędzy dostawcami i odbiorcamidóbr kultury/nauki. Konfliktten pojawił się jeszcze przed wprowadzeniemregulacji dziś traktowanychjako pierwociny prawa autorskiego– angielskiej ustawy Statute of Annez 1709 roku czy francuskiej ustawy z 19lipca 1793 roku. Co ciekawe, obie stronyod początku stoją na straży rozwojucywilizacji. Pierwsi twierdzą, że jedynieprawo do wyłącznej eksploatacji rezultatówwłasnego wysiłku – czyli tzw. monopolautorski – skłoni twórców (i wydawców),aby taki wysiłek podjąć. Drudzy,że ograniczony monopolem autorskimdostęp do osiągnięć cywilizacjiutrudni podnoszenie poziomu wiedzy,co oznacza stagnację. Zważywszy, żeani jednym, ani drugim nie sposób odmówićracji, historia regulacji prawaautorskiego na świecie to trudna historiaprób poszukiwania równowagi.Z jednej strony obserwujemy wzmacnianiepozycji „dostawcy”. W Statute ofAnne autorzy mieli zagwarantowanyjedynie monopol odnoszący się do publikacjidzieła. Copyright Designs & PatentsAct z 1988 roku przyznaje twórcywyłączne prawo do eksploatowania,czyli: zwielokrotniania, opracowywania,rozpowszechniania i komunikowaniautworu. Z drugiej strony, w każdymsystemie prawa autorskiego pojawiłysię wyjątki od zasady, że utwór możnaeksploatować jedynie za zgodąuprawnionego/twórcy. Normy te określanesą jako ograniczenia prawa autorskiego,licencje ustawowe albo– jak w polskiej nomenklaturze – dozwolonyużytek utworów.Licencje ustawowe są rozwiązaniemracjonalnym. Niepożądane jestustanawianie norm, o których wiadomo,że nie będą przestrzegane. Takasytuacja może poważnie nadszarpnąćzaufanie do prawa. W doktrynie dominujepogląd, że właśnie pragmatycznapostawa ustawodawców, którzy niechcieli tworzyć prawa martwego, zadecydowałao tym, że w szeregu krajowychsystemów prawnych (w tym poniekądwzorcowych: francuskim i niemieckim)pojawiła się licencja usta-wowa obejmująca między innymi tzw.użytek prywatny. 1Istnieją inne ważne społeczne funkcjewprowadzenia licencji. Dozwolonyużytek prywatny ułatwia legalny dostępdo utworów na równi z innymi licencjamiustawowymi (w Polsce na przykładz przywilejem bibliotecznym z art. 28,działalnością dla dobra osób niepełnosprawnychz art. 33). Daje odbiorcomkomfort zapoznawania się z osiągnięciaminauki i kultury bez obawy, że możeto wiązać się z odpowiedzialnością zanaruszenie praw wyłącznych. Ponadto,dozwolony użytek prywatny usuwa kolizjępomiędzy wykonywaniem praw autorskicha prawem człowieka do poszanowaniasfery prywatności (wszak w tejsferze dochodzi do użytku prywatnego),dając pierwszeństwo prawu do prywatności.Rozwiązanie to można kwestionowaćw kategoriach aksjologicznych,ale wprowadza do systemu prawnegotak pożądany porządek.Niemiecki użytek prywatnyW Niemczech zwielokrotnianie utworówna użytek prywatny jest ustawowodozwolone. Skłania to niektórychprzedstawicieli doktryny do przyjęcia,że występuje w tym miejscu konstrukcjalicencji ustawowej.W języku ustawy z 9 września 1965roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych(z późniejszymi zmianami)oznacza to zezwolenia ustawowe nazwielokrotnienie utworów:– na potrzeby osobiste,– przez szkoły i inne instytucje edukacyjnena umieszczanie ich w podręcznikach,wypisach, materiałachdydaktycznych, czy zwielokrotnianienadań programów o charakterze edukacyjnym,– przez biblioteki i archiwa na określonepotrzeby.Generalnie dozwolone jest wykonywaniepojedynczych kopii utworóww przypadku prowadzenia działalnościnaukowej; umieszczenie ich w przeznaczonymdo użytku wewnętrznegoarchiwum lub informacji o aktualnychwydarzeniach; korzystanie z utworówdla własnego użytku w inny sposób,pod warunkiem, że jest ono ograniczonedo krótkich fragmentów opublikowanychutworów lub pojedynczychartykułów w gazetach lub czasopismach.Pomimo, że z dobrodziejstwa tejostatniej formy mogą skorzystać równieżosoby prawne (także dla potrzeb działalnościzawodowej – np. podnoszeniakwalifikacji), eksploatacja ta nadal kwalifikowanajest jako użytek prywatny.W pojęciu użytku prywatnego niemieści się zwielokrotnianie książekw całości, pełnych wydań gazet i czasopism,jak również zwielokrotnianienut. Pojęcie użytku prywatnego nieobejmuje baz danych oraz programówkomputerowych.W przypadku użytku osobistegonie ma w Niemczech znaczenia, czykopię wykonuje sam zainteresowany,czy też zleca on wykonanie kopii. Takieujęcie jest dziedzictwem tradycyjnegopostrzegania. Użytek prywatny byłtak uregulowany w niemieckiej ustawiez 1901 roku, ustawodawca w roku1965 zdecydował się tę konstrukcjęutrzymać, pomimo postępu technicznegooraz rozstrzygnięć orzecznictwa,idących w innym kierunku.W znanym orzeczeniu z 18 maja 1955roku 2 niemiecki Federalny Sąd Najwyższyuznał zwielokrotnianie ut-worówdźwiękowych przy użyciu magnetofonuza niemieszczące się w zakresie dozwolonegoużytku, nawet jeśli cel miałby byćstricte osobisty. Ograniczył w ten sposóbzastosowanie użytku prywatnego jedyniedo kopiowania „ręcznego”, oddając tymniejako intencje ustawodawcy z 1901 rokuoraz ówczesny sposób postrzeganiaproblemu. Uzasadniając rozstrzygnięcie,sąd podniósł, iż interesy twórcównie mogą ucierpieć wskutek rozwojutechniki. Rozstrzygnięcie to jednak byłoo tyle problematyczne, że praktycznieniemożliwe do wykonania. Ponadto,kolidowałoby z zasadą poszanowaniaprywatności tychże osób. Orzeczenieto jednakże pozostawało w mocy domaja 1964 roku 3 , kiedy Federalny SądNajwyższy uznał producenta sprzętunagrywającego za odpowiedzialnegoz tytułu czynu niedozwolonego, polegającegona umożliwieniu naruszeniaprawa autorskiego (w pos-taci dźwiękowegozwielokrotniania utworówprzez osoby fizyczne na potrzeby osobiste;słowem – nagrywania). Jedno-16Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Analizawarto szereg umów regulujących kwestięzwielokrotnień reprograficznychw bibliotekach i opracowano ogólne regułykorzystania z utworów związanychz reprografią (tzw. licensing schemes).Obecnie działalność reprograficzna prowadzonaprzez dużych operatorów (takichjak uczelnie czy instytuty naukowe)opiera się na porozumieniach licencyjnychz podmiotami copyright i ustawowydozwolony użytek praktycznie na tympolu nie funkcjonuje. W Anglii istniejąróżne związki wydawców i innych podmiotówpraw autorskich, które de factoudzielają licencji, ale ich działalność niema zakorzenienia ustawowego. Działają,bo tak jest wygodnie dla rynku.Ustawowe określenie dozwolonychczynności jest w systemie angielskimzwykle bardzo szczegółowe (co wynikaz ich wyjątkowego wobec praw wyłącznychcharakteru). Niemniej jednakdozwolona eksploatacja utworów,związana z działalnością badawcząi osobistymi studiami, wprowadzaniedookreślone pojęcie uczciwego postępowania.Do historii angielskiegoorzecznictwa przeszło dictum LordaDenninga M.R. w orzeczeniu Hubbardv. Vosper, iż uczciwe postępowanie tokwestia wrażenia. 6 Warto zaznaczyć,iż w orzecznictwie uznano za nieuczciwezwielokrotnienie utworu w okolicznościach,kiedy prawdopodobnebyło jego nabycie. 7 Podobnie, sądyniechętnie traktują kategorię uczciwegopostępowania w przypadku zwielokrotnieniautworu lub jego fragmentuw więcej niż jednym egzemplarzu. 8Reprografia na użytek prywatnyw PolsceWykonywanie odbitek reprograficznychna użytek prywatny jest w świetle przepisówpolskiego prawa autorskiego dozwolone.Artykuł 23 ust. 1 (ustawa z 4 lutego1994 r. o prawie autorskim i prawachpokrewnych, tekst jednolity ogłoszonyw Dzienniku Ustaw z 2000 r., nr 80poz. 904, z późniejszymi zmianami, dalejUPA) stanowi, że bez zezwoleniatwórcy wolno nieodpłatnie korzystaćz rozpowszechnionych utworów w zakresiewłasnego użytku osobistego.(Z nielicznymi wyjątkami, np. budowywedług cudzego projektu architektonicznego,czy korzystania z elektronicznychbaz danych, spełniających cechyutworu – art. 23 ust. 1 zd. 2 ustawy).Tak zredagowana licencja daje użytkownikowiszeroką gamę możliwości,ponieważ pojęcie „korzystania z utworu”jest kategorią zbiorczą, obejmującąwszystkie formy (pola) eksploatacjiutworu. Do takiego wnioskunieuchronnie prowadzi analiza art.17 ustawy, w którym ustawodawcadefiniuje monopol autorski, określającgo jako wyłączne prawo do korzystaniaz utworu i rozporządzania nim nawszystkich polach eksploatacji.W odniesieniu do książek ustawanie przewiduje wyraźnych ograniczeńani co do objętości kopii, ani liczbyegzemplarzy, choćby nawet miało tobyć zwielokrotnienie całości podręcznika,monografii czy słownika.Wspomniany brak wyraźnych ograniczeńnie oznacza, że panuje tu pełnaswoboda. Korzystanie w ramachdozwolonego użytku prywatnego musibowiem odbywać się w warunkachokreślonych przez UPA. Trzy warunki,o których mowa, to:1. korzystanie noszące cechy użytku„własnego” i „osobistego”;2. nieodpłatność korzystania;3. nienaruszanie – wskutek prowadzonejw ramach dozwolonego użytkueksploatacji – normalnego korzystaniaz utworu oraz słusznych interesówtwórcy.Użytek „własny” czyli towarzyskiUstawodawca nie precyzuje pojęć użytku„własnego” i „osobistego”. Kierującsię dosłowną interpretacją, wypadałobyprzyjąć, że chodzi tu o eksploatacjęprowadzoną wyłącznie własnymi siłamii na własne (osobiste) potrzeby. Byłabyto wszakże interpretacja nieprawidłowa.Eksploatacja utworu zawsze wymagawsparcia ze strony urządzeń technicznych.Nawet w przypadku ręcznegoodwzorowywania utworów (którego dopuszczalnośćbez zgody twórcy nie budziniczyich wątpliwości) potrzebny jestdługopis. Może to być równie dobrzeskaner czy kserokopiarka.Ponadto, z art. 23 ust. 2 wynika,że użytek osobisty obejmuje eksploatacjęprowadzoną w kręgu bliskichosób (wynikającym z pokrewieństwa,powinowactwa lub stosunku towarzyskiego).Pojęcie to obejmuje osoby,które „nawiązały ze sobą ściślejszykontakt nieograniczający się doprzedstawienia się sobie”. 9 Z kolei zasięg„związków osobistych” determinujeliczbę kopii, jakie można legalniewykonać. Nie jest tak, że liczbakopii objętych dozwolonym użytkiemprywatnym jest nieograniczona. Nieda się jej jednak określić a priori, ponieważliczba osób, z którymi pozostajesię w związkach osobistych, jestw każdym przypadku inna.W tym miejscu warto zwrócićuwagę na fakt, że nie ma znaczenia,skąd zleceniodawca ma książkę, którąchce skopiować na własny użytek.Może to być także książka wypożyczonaz biblioteki.W związku z „własnym użytkiem osobistym”pozostaje ważki problem wykonywaniakopii na zlecenie przez punktyksero oraz przez samego zainteresowanegona cudzym sprzęcie. W drugimprzypadku użytkownik dokonujeczynności technicznych sam, co mabezdyskusyjnie cechy użytku własnegoi osobistego. W pierwszym przypadkupracownik punktu ksero nie wykonujetej kopii dla siebie, nie może zatemkorzystać z dobrodziejstwa dozwolonegoużytku prywatnego. Ale czy w ogólejest on użytkownikiem, skoro nie jestzainteresowany utworem i spełnia rolę„ślepego narzędzia”? Może użytkownikiemjest zleceniodawca?Zróżnicowanie obu tych sytuacjimiałoby ten mankament, że działalnośćfunkcjonalnie tożsama traktowana byłabyraz jako naruszenie praw autorskich,a raz jako dozwolony użytek. Byłobyto rozróżnienie zupełnie nieczytelnedla przeciętnego uczestnika obrotu,a przez to nastręczające w praktyce licznychproblemów. Drogą wyjścia wydajesię przyjęcie stanowiska, że w obu przypadkachmamy de facto do czynieniaz dwiema kategoriami użytkowników.Do pierwszej należy osoba zainteresowanauzyskaniem kopii, jeżeli kopiama służyć własnemu użytkowi; możnają uzyskać bez zezwolenia twórcy. Dodrugiej kategorii należą wykonawcy kopiina zlecenie lub osoby udostępniającesprzęt, a ta działalność nie mieścisię, w granicach dozwolonego użytkuprywatnego. Czy nie potrzebują one zezwoleniapodmiotów praw autorskichna tę działalność? Na pierwszy rzut okapotrzebują. Nie ma bowiem w polskiejustawie wyraźnej licencji odnoszącej siędo działań reprograficznych. Problemokazuje się jednak bardziej złożony.Kluczowy 20 1Przepis art. 20 1 ust. 1 nakłada na posiadaczyurządzeń reprograficznych 10obowiązek opłat na rzecz twórców i wydawców,chyba że zwielokrotnianie odbywasię na podstawie umowy z uprawnionym.18Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Zawarte zastrzeżenie „chyba że zwielokrotnianieodbywa się na podstawieumowy z uprawnionym” zdaje się potwierdzaćtezę, że o licencji ustawowejnie ma w tym przypadku mowy. Niestety,wykładnia pozostałej części art.201 ust. 1 ustawy prowadzi do całkowicieprzeciwnej konkluzji. Prowadzeniedziałalności reprograficznej jestdopuszczalne bez zgody podmiotówpraw autorskich. Albowiem – racjonalnieoceniając sytuację – ustawodawcanie nałożyłby opłat za działalnośćreprograficzną, gdyby uznał, żewymaga to zezwolenia podmiotu prawaautorskiego.Artykuł 20 1 znalazł się w UPA w wynikunowelizacji tej ustawy z 28 października2002 roku. Miał w założeniachwzmacniać pozycję twórców i wydawcówwzględem właścicieli punktów kseroi gwarantować, że uprawnieni otrzymająrekompensatę w związku z działalnościąpunktów. Opłaty, o których mowaw art. 20 1 ust. 1 ustawy, są pobieranei dzielone przez organizacje zbiorowegozarządzania prawami autorskimi – wskazanew rozporządzeniu z 27 czerwca2003 roku – Stowarzyszenie KOPIPOLz siedzibą w Kielcach (które działa narzecz twórców) oraz Stowarzyszenie„Polska Książka” (działające na rzecz wydawców).Kwoty uzyskane z tytułu opłatprzypadają twórcom i wydawcom w częściachrównych. (Z uwagi na ograniczoneramy niniejszego artykułu nie zajmujęsię problemem pobierania i dystrybucjiopłat, trafiających do tych samych stowarzyszeń,określonych w art. 20 ustawy– czyli od importerów sprzętu – jako żenie mają one bezpośredniego związkuz działalnością reprograficzną).Jeśli chodzi o twórców i wydawców,sens 20 1 nie jest jednak oczywisty. Okazałosię bowiem, że wskutek wprowadzeniaart. 20 1 przedsiębiorcy prowadzącypunkty ksero stracili – poniekąd słusznie– wszelkie zainteresowanie uregulowaniemrelacji z nimi na drodze umówlicencyjnych. Do nowelizacji UPA możnabyło argumentować, że posiadacze urządzeńreprograficznych prowadzą eksploatacjęutworów (bo to oni w końcu dokonujązwielokrotnień), a więc potrzebujązgody autorów i wydawców. Po wprowadzeniuart. 20 1 siła takiej argumentacjizdecydowanie zmalała.Zgodnie z art. 20 1 ust. 1 ustawy, opłatyuiszczane przez przedsiębiorców narzecz autorów i wydawców nie mogąprzekroczyć 3 proc. wpływów z tego tytułu.Redakcja przepisu zdaje się wskazywać,że chodzi tu o zwielokrotnianieutworów na własny użytek osobisty osóbtrzecich, a nie wpływy, np. z tytułu wykonywaniakopii dokumentów. Praktyka– usankcjonowana przepisami rozporządzeniaMinistra Kultury z 27 czerwca2003 r. w sprawie opłat – poszła jednakw innym kierunku. Podstawą obliczaniaopłat są ogólne wpływy przedsiębiorcy (§2 ww. rozporządzenia). Można by przypuszczać,że Minister Kultury wyeliminowałw ten sposób (inna rzecz, że jakbywbrew ustawie) konieczność weryfikacjiprzez właściciela punktu ksero – niepraktyczną,czy wręcz niemożliwą do dokonania– co zostało skopiowane na własnyużytek osobisty, a co – nie. Przypuszczenietakie okazuje się jednak błędne.Konieczność dokonywania takich ustaleńdalej istnieje, albowiem:– na rzecz autorów i wydawcówprzedsiębiorca płaci 1 proc. wpływów,gdy w działalności danego przedsiębiorcyutwory zwielokrotniane dla własnegoużytku osobistego mieszczą się w granicach25 proc. ogólnej liczby kopii,– 1,5 proc. wpływów – gdy nie przekraczają75 proc. kopii,– 3 proc. wpływów – gdy stanowiąwięcej niż 75 proc. kopii.Pozostaje pytanie: kto i jak ma tozbadać?Nieodpłatność użytku prywatnegoDrugim warunkiem użytku prywatnego,jest nieodpłatność eksploatacji.Po pierwsze, istnieje zakaz pobieraniaprzez użytkownika opłat. Dlatego, gdybyktoś wykonał odbitkę kserograficznąutworu dla przyjaciela, a następnie zażądałod niego wynagrodzenia, to jegodziałanie nie mieściłoby się w ramachdozwolonego użytku prywatnego.Po drugie, dozwolony użytek prywatnynie może przynosić korzyści majątkowychsamemu użytkownikowi. Postulatten jest problematyczny. Gdybykonsekwentnie wcielać go w życie, todozwolony użytek prywatny w ogóle bynie istniał. Każda bowiem eksploatacjautworu, którą użytkownik prowadzi zadarmo, przynosi mu korzyść majątkowąw postaci zaoszczędzenia wydatku.Ponieważ przepis o dozwolonym użytkuprywatnym nie może być martwą literą,ten sposób interpretacji należy odrzucić.Problematyczne, choć notowanew starszym orzecznictwie sądowym 11 ,jest rozumienie tego wymogu jako zakazwykorzystywania użytku prywatnegodla celów związanych z prowadzeniemdziałalności gospodarczej. Jest to liniainterpretacji o tyle kłopotliwa, że raczejtworzy wątpliwości, niż je wyjaśnia. Jakbowiem traktować działanie np. lekarzalub prawnika, który zwielokrotnia artykułz branżowego czasopisma, aby podnieśćswoje kwalifikacje zawodowe? Istniejąinterpretacje, że takie działanie zawszemieści się w ramach dozwolonegoużytku prywatnego, ponieważ zasięg korzystaniaz utworu nie wykracza poza ramyzwiązków osobistych użytkownika. 12Osobiście nie podzielam tak kategorycznegopoglądu. Istota i sens dozwolonegoużytku prywatnego sprowadza siędo korzystania z utworów w celach niezarobkowych.Dlatego, mimo trudnościpraktycznych, skłaniam się ku stanowisku,że w przypadkach problematycznych(jak chociażby podany wyżej przykład)wypada badać, czemu korzystaniez utworu faktycznie służy. Jeśli zmierzaono ogólnie do podniesienia kwalifikacji,można zgodzić się, że jest to użytek dozwolony.Jeśli jednak służy rozwiązaniukonkretnego problemu, jaki stanął przedużytkownikiem w jego życiu zawodowym– przeciwnie, eksploatacja taka wymagazezwolenia twórcy.Zapominany art. 35Zgodnie z art. 35 ustawy, dozwolony użytek(w tym dozwolony użytek prywatny)nie może naruszać normalnego korzystaniaz utworu, ani godzić w słuszneinteresy twórcy. Pojęcia „normalnegokorzystania z utworu” oraz „słusznychinteresów twórcy” nie zostały doprecyzowane.Jest to celowy zabieg, zapewniającyelastyczność przepisów. Artykuł 35stanowi dla użytkowników swoiste memento,że powinni korzystać z utworóww sposób możliwie najmniej uciążliwydla twórców, albowiem jeśli przekrocząwskazane w nim granice naruszą prawoautorskie ze wszystkimi tego konsekwencjami.Ma on jednak pewne wady.Ogólnikowość sformułowań art. 35 ustawywiąże się z trudnością zastosowaniaich w praktyce i brakiem pewności obrotu.Kwestia, czy określony interes twórcyjest słuszny, pozostanie zawsze dyskusyjna,a jej rozstrzygnięcie będzie różnew zależności od przyjętej hierarchii wartości.Na przykład danie pierwszeństwawartości, jaką jest swobodny dostęp dodóbr kultury, doprowadziłoby do uznania,że działania twórców zmierzające dowzmocnienia ochrony prawnoautorskiejnie są podejmowane w ich słusznym interesie.Trudności te, oczywiście, ograniczająskuteczność art. 35. Niemniej jednaknie można mówić, że jest to normaAnalizaBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 19

Analizamartwa. Posługują się nią np. reprezentanciprzemysłu fonograficznego, próbującypowstrzymać ściąganie z Internetuplików MP3 z chronioną prawem autorskimmuzyką.Eksploatacja utworów, która pozbawiatwórcę możliwości zarabiania nawłasnej pracy, nie powinna być uznawanaza dozwolony użytek. Przy czymnależy zastrzec, że nie chodzi tu o każdedziałanie, które ogranicza dochódtwórcy. Chodzi o zjawisko, kiedy eksploatacjaobjęta dozwolonym użytkiem całkowiciepozbawia podmiot praw autorskichdochodu z eksploatacji dzieła lubrażąco dochód ten zmniejsza. Kwestii,czy jakaś postać eksploatacji utworunarusza normalne korzystanie, nie możnawięc rozstrzygnąć a priori. Rozstrzygnięcietakie może być dopiero wynikiemanalizy skutków, jakie dana postaćdozwolonego użytku przynosi.Rozważmy problem zwielokrotnianiaw ramach użytku prywatnego całychpodręczników. Takie działaniemogłoby być uznane za niemieszczącesię w ramach użytku dozwolonego,gdyby okazało się – w wyniku badań– że dany podręcznik przestał być kupowanyprzez osoby, dla których jestprzeznaczony (studentów), mimo żejest zalecany przez wykładowców, lubna przykład sprowadzają go jedyniebiblioteki po to, by udostępniać go dokopiowania, a zarazem podmiot prawautorskich do podręcznika nie osiągadochodu, umożliwiającego mu prowadzeniedziałalności w sposób opłacalny,z tytułu udziału w opłatach określonychw art. 20 1 ustawy.Nie można zatem twierdzić, że zwielokrotnianiecałych utworów i w nieograniczonejliczbie kopii jest przez polskie prawodozwolone bezwarunkowo. W konkretnymprzypadku może się okazać,że działanie takie nie odpowiada warunkomdozwolonego użytku i wymaga zezwoleniapodmiotu praw autorskich.PodsumowanieNa pierwszy rzut oka polskie prawodaje większe możliwości nielicencjonowanegozwielokrotniania utworówna użytek prywatny niż ustawodawstwaniemieckie i angielskie.Prawo angielskie ogranicza te możliwoścido wykonywania kopii wyłączniena potrzeby działalności badawczeji osobistych studiów. Prawo niemieckiezaś – dopuszczając zwielokrotnienia naużytek prywatny – zawiera kategorycznyzakaz kopiowania całych utworów.Ta większa swoboda, jaką cieszy się „prywatny”użytkownik utworu w Polsce, możejednak okazać się iluzoryczna. Zwielokrotnianiecałych utworów może bowiembyć w pewnych okolicznościachtraktowane jako naruszenie normalnegokorzystania z utworu, co automatyczniedyskwalifikuje taką działalność jakodozwolony użytek. Ponadto, istnieją nagruncie prawa polskiego poważne wątpliwości,czy kopiowanie utworów objętelicencją ustawową może być dokonywanew celach powiązanych z działalnościągospodarczą lub zawodową.Na miejscu pozostaje więc pytanie,czy dozwolony użytek osobistyw ujęciu polskiej ustawy o prawie autorskimi prawach pokrewnych pozostajefaktycznie tak istotnym zagrożeniem.I czy ewentualna eliminacja lubograniczenie tej licencji ustawowejjest w stanie coś zmienić. Mam co dotego poważne wątpliwości. Wyraźnyzakaz kopiowania całych utworów maduże szanse pozostania zakazem martwym.Łatwo sobie wyobrazić sytuacjęobchodzenia tego zakazu przez kserowaniekolejnych fragmentów utworuw różnych punktach usługowych lubnawet w tym samym, ale przez różneosoby. Należy pamiętać, że produkcjazabindowanych egzemplarzy książekbez wyraźnego zlecenia jest nielegalnai w obecnym stanie rzeczy. Całkowityzakaz zwielokrotniania reprograficznegoutworów pozostaje nie do wyegzekwowania,nie ma bowiem możliwościkontroli eksploatacji wszystkichurządzeń zwielokrotniających. Drogido poprawy istniejącej sytuacji wypadaszukać gdzie indziej. Wydaje się, że systemobowiązkowych opłat uiszczanychprzez przedsiębiorców świadczącychusługi reprograficzne jest rozwiązaniemwartym utrzymania, mimo wszystkichswych wad. System ten jednak powinienzostać uproszczony, a same opłaty – byćmoże – wyższe. Najistotniejszym problememwymagającym rozwiązania sątrudne do praktycznej realizacji zapisyw ustawie o prawie autorskim i prawachpokrewnych oraz rozporządzeniu MinistraKultury z 27 czerwca 2003 roku, uzależniającewysokość opłat od liczby zwielokrotnieńna własny użytek osobisty lubdochodu z tytułu tych zwielokrotnień.Rozwiązaniem bardziej efektywnymbyłoby przyjęcie za podstawę obliczaniaopłat ogólnych przychodów przedsiębiorcyz tytułu usług reprograficznych.Drugim konkretnym rozwiązaniem, jakiesię rysuje, mogłoby być wyeliminowaniedwustopniowego podziału kwot pobranychz tytułu opłat od działalności reprograficzneji wprowadzenie zasady, żeorganizacje zbiorowego zarządzania pobierająceopłaty dzielą uzyskane kwotybezpośrednio między uprawnionych (repartycjibezpośredniej). Przykład ZAIKSpokazuje, że jest to technicznie możliwe.A zakończyć chciałbym uwagą trochęprzewrotną – skoro żadne z zainteresowanychśrodowisk nie jest zadowolonez istniejącego w Polsce systemu,to może świadczyć, że system ten jestprawidłowy. Jest bowiem efektem kompromisupomiędzy przeciwstawnymi interesamidostawców i odbiorców dóbrkultury. A z kompromisów, zwłaszczatak trudnych, nikt nie czerpie satysfakcji,ale to one pozwalają współistnieć.DR WOJCIECH MACHAŁAINSTYTUT PRAWA CYWILNEGOWYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJIUNIWERSYTET WARSZAWSKI1Z polskiej literatury zob. na ten temat:J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski,R. Markiewicz, E. Traple Prawo autorskiei prawa pokrewne. Komentarz wydanie IV,Zakamycze 2005, str. 307.2IZR 8/54, 17 BGHZ 266, [1955] GRUR492; IZR 10/54, 20 UFITA 335 [1955].3[1965] GRUR 104.4Zob. np. Copinger and Skone-James onCopyright (13th Ed.) London 1991; H. Laddie,P. Prescott, M. Vitoria Modern Law of Copyrightand Designs (2nd Ed.) London 1995; W. R.Cornish Intellectual Property: Patents, Copyright,TradeMarks and Allied Rights (3rd Ed.).5W orzeczeniu w sprawie DeGaris v. NevilleJeffres Pidler Pty Ltd (1990) 18 IPR 292 sądzdefiniował pojęcie badań naukowych jako:wnikliwa i systematyczna analiza lub obserwacjadanego przedmiotu, prowadząca do ustaleniafaktów i zasad. Rozstrzygnięcie to zapadłowprawdzie na gruncie przepisów australijskiejustawy Copyright Act 1968; niemniej jednakmoże być posiłkowo powoływane jako precedensrównież przed sądami brytyjskimi.6[1972] 2 Q.B.84.7Zob. Associated Newspaper Group plc v.New Group Newspapers Ltd [1986] RPC 515.8Zob. Sillitoe v. McGraw&Hillbrook Company(UK) Ltd [1983] FSR 545.9Tak S. Ritterman Komentarz do ustawyo prawie autorskim Kraków 1938, str. 117-118.Pomimo upływu czasu i wielokrotnej zmianystanu prawnego, pogląd ten zachował pełnąaktualność. Zob. E. Traple w J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska,Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz,E. Traple, op.cit. str. 311.10Pod pojęciem których należy rozumiećkserokopiarki, skanery i inne podobne urządzenia,umożliwiające pozyskanie kopii całościlub fragmentu opublikowanego utworu (art. 20ust. 1 pkt 2 ustawy, stosowany odpowiednio).11Zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższegoz 8 lutego 1958 r. w sprawie CR658/57, opublikowanego w „Nowym Prawie”nr 10 z 1958 r.12Zob. E. Traple w J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska,Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz,E. Traple op. cit. str. 310.20Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Propozycje zmianSporów wokół reprografii ciąg dalszy…Polska Izba KsiążkiPisze Wojciech Machała w niniejszymnumerze BA, że spory wokół odbitekkserograficznych utworów wpisują sięw konflikt interesów pomiędzy dostawcamii odbiorcami dóbr kultury/naukioraz że obie strony od początku stojąna straży rozwoju cywilizacji. Dodajmy,że tak zarysowany spór dotyczynie tylko kserowania, ale także dostępnościon line dzieł (chronionych prawemautorskim) w sposób niezgodnyz wolą ich autorów, to jest gratis. Jeślichodzi o autorów, to mamy tu do czynieniaz naruszeniem ich własności,a bardziej potocznie – kradzieżą. Niechcę wracać do starego jak świat problemuwłasności prywatnej – były jużsystemy, które próbowały się obyć beztego pojęcia. Wolę skoncentrować sięna możliwych konsekwencjach zwycięstwaopcji odbiorców dóbr kultury//nauki.Najpierw autorzy. Nie można powiedzieć,że jeśli wskutek powszechnego,bezpłatnego dostępu do dóbrintelektualnych twórczość przestaniebyć finansowo opłacalna, to w ogólezaniknie. Być może sam pociąg do sławybędzie wystarczającym motywem;możliwe natomiast, że osiągniemystan doskonałej dostępności wszystkiego,co jest niewiele warte… Nie wymyślonobowiem dotychczas lepszejmotywacji dla ludzkich działań, niżmarzenia o bogactwie i sławie.A teraz wydawcy i producenci.Twórczość uzewnętrzniona na rynkujest biznesem. Pracuje w tej dziedziniebardzo wielu ludzi, którzy z obszernejoferty (większej, niż może pomieścićrynek) wybierają, a następnie opracowująwybrane przez siebie utwory.Wydawca własnym majątkiem zaręcza,że wybrane przez niego dzieło jestwarte zainwestowania – również przezodbiorcę. Kiedy Richard i Judy, twórcyniezwykle popularnego w Wielkiej Brytaniitelewizyjnego programu o książkach,ogłosili konkurs na powieść,otrzymali 46 tysięcy maszynopisów.Oczywiście tylko kilka z nich mogłobyć wybranych… Ci, którzy nie widządla siebie szansy w wydawnictwach,sami umieszczają swoje powieści w Internecie– bezkrytycznie i bez minimalnegochoćby opracowania redakcyjne-go. Tworzy się w ten sposób gigantycznyśmietnik, po którym nie wiadomo,jak się poruszać. Jeśli zatem wygrająodbiorcy z zarysowanej na wstępieopozycji, wydawcy i producenci stracąfinansową możliwość utrzymywaniaarmii ludzi, którzy zajmują się selekcjąi opracowaniem – merytorycznymi redakcyjnym. Opracowania te są najistotniejszew przypadku dzieł naukowychi edukacyjnych – nieopracowanyprofesjonalnie podręcznik niewielejest wart…Zwolennicy Internetu, bezpłatnegokopiowania i – ogólnie – powszechnejdostępności dzieł powiadają, iż niema co walczyć z wiatrakami, bo dziękibłyskawicznemu rozwojowi walka z nimijest beznadziejna. Ktoś niedawnonapisał w „Gazecie Wyborczej”, iż naściąganiu filmów i plików MP3 tracitylko czołówka, najpopularniejsi artyści,natomiast tzw. ogon tylko zyskuje,bo Internet pełni istotną funkcjępromocyjną. W myśl tego rozumowaniamożna i warto się wypromowaćkosztem kradzieży dóbr innych ludzi.Ciekaw jestem, jak zmienia się świadomośćartysty, który dzięki takiej operacjiprzechodzi z ogona do czołówki– czy nadal pochwala kradzież swoich,tym razem, dóbr?Oczywiście powszechna dostępność,przysłowiowe „strzechy”, są marzeniemkażdego artysty. Muszą jednakistnieć mechanizmy rekompensująceartystom i wydawcom stratywynikające z powszechnego użytkustworzonych przez nich dzieł. Małokto zdaje sobie sprawę, iż wydawnictwaspecjalizujące się w książkachakademickich (tam poziom kompetencjiredaktorów musi być szczególniewysoki) funkcjonują wyłącznie dziękidotacjom, czyli naszym – podatników– pieniądzom, ponieważ powszechnyproceder kopiowania akademickichpodręczników i skryptów całkowiciepozbawia te oficyny możliwości osiągnięciajakiegokolwiek zysku.W dziedzinie dóbr intelektualnychświadomość prawna jest w Polsceniezwykle niska. Warto sobie uświadomić,iż jeśli na przykład w jakimś krajupowszechna jest korupcja, to dziejesię tak zwykle dzięki społecznemuprzyzwoleniu i powiedzeniu: „przecieżwszyscy tak robią”. Tutaj jest podobnie– niech ci „wszyscy” nie będą dla nasrozgrzeszeniem…W naszym kraju warto walczyć o to,by niezbędne opłaty za kopiowanie reprograficzneoraz internetowe były jaknajszersze i jak najniższe. Opłaty mogąbyć niskie, jeśli wszyscy użytkownicybędą płacić za korzystanie z dziełw każdej postaci.Tak oto okrężną drogą wróciliśmydo reprografii w Polsce. Przypomnijmyw najogólniejszym zarysie, na czympolega problem.Prawo zezwala na bezpłatne kopiowanieutworów w nielicznych jedynieprzypadkach, m.in. z tytułu własnegoużytku osobistego (w Polsce wolno kopiowaćw tym celu nawet całe utwory,w Unii tylko 10 do 15 proc. danegoutworu). Żadne prawo natomiastnie zezwala uniwersytetom, punktomkserograficznym lub nauczycielomkopiować wielokrotnie tych samychksiążek lub ich fragmentów dla całychgrup studentów czy całych klas.Ponadto kto kseruje książki chronionemusi uiszczać opłatę na rzecz wskazanychprzez ustawodawcę stowarzyszeń.Podobnie dzieje się w przypadkusłuchania radia w miejscu publicznym(np. w firmie) lub nawet w przypadkusamego faktu posiadania radia lub telewizoraw firmie – należy płacić wtedyalbo abonament, albo ryczałt dlaZAiKSu.W krajach unijnych dawno zrezygnowanoz idealistycznego założenia,że można społeczeństwo wychowaći przekonać je, by zamiast kserowaniakupowało książki. Dlatego zamiastzakazywania, ściąga się pieniądze zakserowanie dzieł będących przedmiotemprawa autorskiego i rozdziela jepomiędzy posiadaczy praw autorskich– z reguły dzieląc po równo pomiędzyautorów i wydawców. Przeciętnie dochodyz tytułu reprografii w różnychkrajach wahają się od 20 do 60 milionóweuro. W zdecydowanej większościkrajów europejskich ściąganiem i redystrybucjąpieniędzy za reprografięzajmuje się jedna firma – wiąże się toprzede wszystkim z wysokimi kosztamibadań rynku, które muszą być powta-Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 21

Polska Izba Książkirzane co kilka lat. U nas funkcjonujądwie konkurujące ze sobą firmy – Kopipoli Książka Polska.Oto lista spraw, które w moim przekonaniusą do załatwienia dla naszegośrodowiska:1) należy zabiegać o taką nowelizacjęprawa autorskiego, która dokładnieokreśli granice legalnego kopiowania(a zwłaszcza lepiej zdefiniuje pojęcie„dozwolonego użytku”). Warto też rozważyćwprowadzenie sankcji dla podmiotówłamiących ustawę o prawieautorskim w zakresie reprografii;2) rozporządzenie Ministra Kulturywymieniające urządzenia reprograficznepodlegające obowiązkowi płaceniaryczałtu zdecydowanie powinnobyć rozszerzone o elektroniczne środkikopiujące; wysokość opłat określonychw rozporządzeniu powinna byćpodniesiona;3) należy przeprowadzić głębokiei dokładne badania rynku – jednolitedla całego rynku, przeprowadzonewspólnie przez obie organizacje zbiorowegozarządzania (Kopipol i KsiążkęPolską). Nie wolno pozwolić, byogromne środki były marnowane nadublowanie badań;4) obecnie naciski obu organizacjiskupiają się na producentach i importerachsprzętu, czyli na opłatach„levies”. Trzeba – po uzyskaniu niezbędnychzmian w prawie – skupić sięna ściąganiu należności od punktówkserograficznych. Nawet jeśli uznamyszkołę (postawową, gimnazjumi liceum) za nietykalne w kwestiachreprografii ze względów społecznych,nie ma żadnego powodu, by darowaćopłaty uniwersytetom, kopiującymksiążki naukowe na masową skalę;licencje powinny opłacać równieżwszystkie firmy posiadające kopiarkii inne urządzenia reprograficzne, czyliwszystkie firmy oraz urzędy państwowei samorządowe. Kopipol i KsiążkaPolska zostały powołane do tego, abyte opłaty ściągać;5) wszystkie organizacje zbiorowegozarządzania prawami z tzw. „starej”Unii Europejskiej bezustanniepodkreślają, iż podstawową zasadąich funkcjonowania jest czystość,jasność i przejrzystość. Działają nazasadzie społecznego zaufania, alei społecznej kontroli, dzięki mandatowiprzyznanemu im przez posiadaczypraw autorskich. Należy i u nas stworzyćreguły takiej społecznej kontroli,aby nikt nie kwestionował czystościi przejrzystości funkcjonowania tychorganizacji.W ciągu ostatniego roku jako wiceprezesPIK podjąłem kilka działań,zmierzających do nawiązania roboczejwspółpracy obu polskich organizacjireprograficznych – Kopipolui Książki Polskiej. Powołana na WalnymZebraniu PIK grupa ds. reprografiispotkała się kilkukrotnie z udziałemprzedstawicieli obu organizacji, potemspotkania robocze odbywały sięw mniejszym gronie i miały charakteruzgadniania stanowisk między Kopipolema Książką Polską. Doprowadziłemdo przyjazdu delegacji IFRRO doWarszawy (w jej skład wchodził OlavStokkmo, sekretarz generalny IFRRO– International Federation of ReproductionRights Organisations, AnneBergman-Tahon dyrektor FEP – Federationof European Publishers, a takżeszefowie European Writers Congressoraz Visual Arts Congress). Spotkanieodbyło się 2 grudnia 2005 roku, PiotrMańkowski – dyrektor Polskiej Książkioraz Mieczysław Poniewski – przewodniczącyKopipolu, w obecnościgości zagranicznych, wstępnie uzgodniliwtedy zasady współpracy międzyKsiążką Polską a Kopipolem. Następniecały zespół udał się na spotkaniez ministrem kultury, Kazimierzem M.Ujazdowskim, który wyraził pełne zrozumieniedla problemu reprografiioraz konieczności zmian ustawodawczych(na poziomie ustawy i rozporządzenia).Obydwie organizacje reprograficznezobowiązały się przedstawići uzgodnić między sobą projekty zmiandotyczące reprografii w ciągu dwóchtygodni – niestety okres ten wydłużyłsię do czterech miesięcy.Obecnie projekt zmian w rozporządzeniuministra oraz kluczowego paragrafu20 1 prawa autorskiego jest jużgotów, czeka na decyzje nowej już RadyPIK oraz uzgodnienia z oboma organizacjamireprograficznymi.Jeśli chodzi o projekt porozumieniamiędzy Kopipolem a Książką Polską,to w skrócie należy powiedzieć, iż obieorganizacje (wg projektu Kopipolu),mając obowiązek inkasowania identycznychopłat od tych samych podmiotów,powinny być zainteresowaneobniżeniem kosztów swej działalnościi uzyskaniem tych samych informacjio strukturze kopiowania w celu dokonaniarepartycji opłat, czyli podziałumiędzy uprawnione podmioty (po50 proc. dla autorów i wydawców).Warto zatem, aby obie organizacjeprowadziły wspólnie badania statystycznedotyczące struktury kopiowania,wymieniały informacje o podmiotachwnoszących opłaty, wspólniedokonywały kontroli rynku reprografii,wspólnie prowadziły procesy sądoweprzeciw podmiotom uchylającym sięod opłat, a także razem lobbowały zazmianami w prawie dotyczącym reprografii.Obie organizacje zaproponowałyPIK udział w swych władzachi członkostwo, a tym samym bieżącąkontrolę wszystkich poczynań. Kopipolzaproponował również, aby wydawcy– na podstawie uzyskanychwcześniej od Kopipolu informacjio strukturze kopiowania (czyje utworysą kopiowane i w jakiej proporcji)– sami dokonywali podziału środkówpomiędzy swoich autorów, przynajmniejdopóki uzyskiwane środki są stosunkowoniewielkie. To również wymagadecyzji Rady PIK.I ostatnia sprawa. Władze IFRROuświadomiły nam, iż prawo Unii Europejskiejnakazuje swoim członkompodpisywanie bilateralnych umóww zakresie reprografii, gwarantującychwzajemne wypłaty rekompensatza kopiowanie utworów zagranicznych.Nasze organizacje będą zatempodlegały stale rosnącemu naciskowii kontroli ze strony siostrzanychorganizacji zbiorowego zarządzaniaz zagranicy, które będą domagały sięswoich pieniędzy. Warto zatem doprowadzićdo rychłego rozwiązaniaproblemu reprografii w Polsce, tymbardziej, że wartość odszkodowańoblicza się nawet na 100 mln złotychrocznie. Wydaje się, że ta wielkośćrealnie odpowiada stratom ponoszonymprzez autorów i wydawców. Jesto co walczyć.PIOTR MARCISZUKP.S. 19 maja 2006 na Walnym ZgromadzeniuCzłonków Polskiej Izby Książkizostałem wybrany na stanowisko prezesaIzby na najbliższą, czteroletniąkadencję. Na swym pierwszym posiedzeniuw dniu 31 maja 2006 nowa RadaPIK podjęła decyzję, iż jednym z priorytetówjej działania jest problem reprografiii nielegalnego kopiowania książek.Został powołany zespół, który podejmiedziałania, zmierzających do zmianystanu faktycznego i prawnego. W jegoskład weszli Andrzej Kosowski, PiotrDobrołęcki i Grzegorz Majerowicz.22Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

OpinieW odniesieniu do art. 28 prawa autorskiego, trzeba zwrócić uwagę na zmianębrzmienia ustawy wraz z nowelizacją w 2004 roku. Poprzednio biblioteki,archiwa i szkoły były uprawnione do sporządzania pojedynczych egzemplarzy„niedostępnych w handlu”. Należy podkreślić, że Ustawa nie mówio kopiowaniu, lecz o sporządzaniu egzemplarzy, a więc nie określa technikizwielokrotniania.Aktualne brzmienie Ustawy dopuszcza możliwość sporządzania egzemplarzyutworów rozpowszechnionych, bez względu na ich dostępność w handlui nie ogranicza do pojedynczych egzemplarzy. Według mojej wiedzy zmianatego punktu, tj. p. 2 art. 28, nie była konsultowana ze środowiskiem wydawców.Jeszcze w tekście „Ustawy z dnia 5 marca 2004 r. o zmianie ustawyo prawie autorskim i prawach pokrewnych” uchwalonej przez Sejm i przekazanejdo Senatu tej zmiany nie było. Wprowadził ją Senat. Jest to prawneusankcjonowanie tego, co dotychczas w ukryciu czyniły tylko niektóre biblioteki.Teraz bez większych obaw mogą to czynić całkiem jawnie i zamiastkupować nowe książki – mogą kopiować lub stosować bardziej nowoczesnemetody reprografii. Ustawa jest niespójna, gdyż nadal obowiązuje art. 35mówiący, że „dozwolony użytek nie może godzić w słuszne interesy twórcy”.Potęguje on konflikt między właścicielami praw autorskich a instytucjamibibliotecznymi.Podręczniki akademickie rozchodzą się w minimalnych nakładach. Niemożna więc mówić, że powyższe rozwiązania dzieją się bez szkody dla autorai wydawcy. Nakład podręcznika będzie bowiem pomniejszony o kopie, jakiesporządzają biblioteki akademickie. Boję się, że to zjawisko będzie narastać.powielenie jej lub zlecenie powieleniai dalsze korzystanie z powielonegoegzemplarza. Nie wolno jedynietakiego powielonego egzemplarzasprzedać. Jest to moim zdanieminterpretacja wypaczająca intencjeustawodawcy. Zakres własnego użytkuosobistego ustawodawca wyznaczyłpoprzez określenie relacji łączącejwłaściciela egzemplarza z kręgiemosób, a nie jedynie poprzez wyznaczeniecelu, do jakiego ma służyćksiążka. Nie każdy użytek osobistyjest więc „dozwolonym użytkiemosobistym”. Ustawodawca wyraźniezaznaczył „własnego użytku osobistego”.Gdyby chodziło jedynie o użytekosobisty zbędne byłoby określenie„własnego”.„Ustawa o prawie autorskim i prawachpokrewnych” ma na celu ochronęwartości intelektualnych, a nie zapisanegopapieru. Rozszerzona interpretacjaużytku osobistego wypaczasens tej ustawy. O intencji ustawodawcyświadczy art. 35, który mówi:„Dozwolony użytek nie może naruszaćnormalnego korzystania z utworulub godzić w słuszne interesy twórcy”.Zwielokrotnianie egzemplarzyutworu nie jest normalnym korzystaniem,a wykonywane masowo z pewnościąw sposób zasadniczy naruszainteresy twórcy.Chciałabym również zwrócić uwagęna art.16, który mówi: „Jeżeli ustawanie stanowi inaczej, autorskie prawaosobiste chronią nieograniczonąw czasie i niepodlegającą zrzeczeniusię lub zbyciu więź twórcy z utworem,a w szczególności prawo do(…) punkt 3 – nienaruszalności treścii formy utworu oraz jego rzetelnegowykorzystania, (…) punkt 5 – nadzorunad sposobem korzystania z utworu”.Czy powszechne zwielokrotnianiezarówno fragmentów, jak i całychutworów nie narusza niezbywalnychpraw osobistych autora? W jaki sposóbmoże on pełnić nadzór nad sposobemkorzystania z utworu, skoroprzemysł reprograficzny nie potrzebujejego zezwolenia?Ustawa o prawie autorskim i prawachpokrewnych niestety nie grzeszyspójnością. Dlatego też możliwesą daleko różniące się interpretacje.Artykuły 20 i 20 1 określające zasadyi wysokości rekompensat za zwielokrotnianieutworów dla własnegoużytku osobistego dopuściły możliwośćzwielokrotniania. Dopuszczającją, ustawodawca nie wprowadziłzmian w art. 23 i nie określił wprost,kiedy i w jakiej sytuacji można zwielokrotniać.Czy można zwielokrotniaćcałe utwory, czy fragmenty? A jeślifragmenty, to o jakiej objętości?Brak jest więc spójności pomiędzyart. 20 i 20 1 i art. 23, a nawet możnazaryzykować twierdzenie, że istniejesprzeczność, którą ustawodawcapowinien jak najszybciej usunąć. Zagwarantowanieprawne rekompensat,pomimo że ciągle istnieją one jedyniena papierze, uspokoiło sumieniai sprawiło, że zwielokrotnianie narastalawinowo.Jednocześnie pojawiły się konkurencyjnetechniki zapisu i rozpowszechniania.Można zrozumieć, żezawsze rzeczywistość wyprzedza i będziewyprzedzać rozwiązania prawne,jednak w Polsce ten rozdźwięk pomiędzyrzeczywistością a rozwiązaniamiprawnymi (szczególnie egzekucją prawa)jest zbyt duży. Na niektórych polachochrona własności intelektualnejjest fikcją. Taka sytuacja może doprowadzićdo maksymalnego ograniczeniana polskim rynku nowych książeknaukowych i akademickich, a to z koleidoprowadzi do obniżenia poziomuedukacji i nauki. Piszę ograniczenia,a nie całkowitego braku tych książek,gdyż zawsze znajdą się zapaleńcy, którymwystarczy satysfakcja z faktu, żesą chętni do korzystania z ich książek.ANIELA TOPULOSTym niemniej efekty końcowe tego procesudla polskiej nauki i polskiej kulturybędą opłakane.Zdumienie wzbudza bardzo słabaświadomość zagrożeń wynikającychz nierespektowania prawa dowłasności intelektualnych równieżwśród elit. Często słyszy się, że kopiowanieto proces, którego nie możnazatrzymać. Oczywiście, nie możnai nie należy hamować technik reprograficznych,ale nie znaczy to, że niemożna chronić własności intelektualnej.Prawo można tak doprecyzować,żeby maksymalnie ograniczyć możliwośćróżnych interpretacji, a właścicielipunktów reprograficznych zobowiązaćdo rejestrowania tytułówutworów, których fragmenty są powielane.Ustawowo określić wielkośćtych fragmentów. Taka rejestracjaumożliwiłaby organizacjom zbiorowegozarządzania prawami autorskimii prawami pokrewnymi na właściwypodział środków pozyskiwanychna rzecz autorów i wydawców. Oczywiście,wielu właścicieli punktówreprograficznych ma przestarzałysprzęt i konieczność rejestracji uczynitego typu usługę nieopłacalną. Tenfakt nie powinien jednak przemawiaćza tym, by nadal swobodnie okradaćautorów i wydawców, a także godzićsię na obniżanie poziomu edukacjii nauki w naszym kraju.ANIELA TOPULOS, WNT24Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Nie ma wspólnoty poglądówAnkietaOpinieW trakcie prac nad niniejszym numerem„Biblioteki Analiz” zwróciliśmysię z pięcioma pytaniami dowielu wydawców akademickich i naukowychw Polsce. Na pytania odpowiedziało11 osób: WłodzimierzAlbin – prezes zarządu wydawnictwaWolters Kluwer Polska (dawniejPWP); Paweł Esse – dyrektorgeneralny wydawnictwa C.H. Beck;mec. Maria Grzeszczyk – reprezentantprawny PWN; Bogusława Idzik– sekretarz wydawnictwa AWF Wrocław;Jan Kiryjow – dyrektor wydawnictwaSGGW; Monika Kulesza-Czupryn– zastępca redaktora naczelnegopublikacji akademickich LexisNexis; Joanna Ziemiecka – redaktornaczelna publikacji akademickichLexis Nexis; Marek Rostocki – prezeszarządu WAiP; Witold Szlęzak– dyrektor wydawniczy Lexis Nexis;Danuta Trzpil – menadżer ds. edytorsko-technicznychLexis Nexis.Czy znają Państwo obecną sytuacjęprawną i organizacyjną dotyczącą reprografiiw Polsce?Znamy zapisy w prawie autorskimi wiemy jak działa system reprografii,natomiast osobiście nie poświęcamtemu problemowi wiele czasu, ponieważnie wierzę w konkretne efekty.Powiem brutalnie: pracujemy w środkumiasta, 3-4 przystanki tramwajemod być może największego jarmarkupodróbek w Europie, czyli StadionuX-lecia. I nikogo ta de facto przestępczadziałalność nie boli. Taki jest stanświadomości w naszym społeczeństwie,jeśli chodzi o ochronę własnościintelektualnej. Nie wierzę, żebydziałania administracyjne, nawetwsparte akcjami służb specjalnychi policji przyniosły konkretną i trwałąpoprawę. Wydawcy muszą szukaćrozwiązań w ekonomii skali, konsolidacji,outsourcingu usług wydawniczych,a w efekcie w niższych kosztachwytworzenia książek – na arkuszwydawniczy – i w niższych kosztachdystrybucji.MAREK ROSTOCKITak, ale jej nie analizujemy, bo nie wierzymy,że coś dostaniemy.WŁODZIMIERZ ALBINSytuację prawną i organizacyjną dotyczącąreprografii w Polsce znam bardzoogólnie. Jesienią ub. roku otrzymałemod firmy z Krakowa prośbęo przesłanie wykazu wydanych w latach2004-2006 książek z mglistą obietnicąotrzymania rekompensaty z tytułuich kopiowania, w bliżej nieokreślonychwysokości i terminie.JAN KIRYJOWW Polsce działają dwie organizacje Kopipoli Polska Książka. Organizacje te sąuprawnione do pobierania opłat (3 proc.)od producentów i importerów z tytułusprzedaży urządzeń i nośników umożliwiającychpozyskiwanie kopii dzieła.Ustawa stanowi, iż twórcom i wydawcomma przypadać po 50 proc. z kwotyuzyskanej przez te organizacje. Trudnopowiedzieć, jak wygląda naprawdę tenpodział, ponieważ nasze wydawnictwonigdy nie otrzymało środków w ramachrepartycji. Kilka lat temu redakcja czasopisma„Człowiek i Ruch” starała sięw Kopipolu o zrefundowanie honorariówdla autorów. Niestety, zostaliśmy zignorowani,nie otrzymaliśmy ani środków,ani wyjaśnień. Inną ważną sprawą jestniejednoznaczna interpretacja tzw. osobistegoużytku, co też utrudnia rozwiązanieproblemu reprografii. Najtrudniejszyjednak problem to niska świadomośćspołeczeństwa, być może, wynikającaz braku sankcji karnych.BOGUSŁAWA IDZIKTo błąd, że istnieją dwa stowarzyszeniazajmujące się pobieraniem opłatod posiadaczy urządzeń reprograficznych,którzy prowadzą działalność gospodarcząw zakresie zwielokrotnianiautworów dla własnego użytku osobistego.Ale od początku były tylko problemy.Stowarzyszenia te, po zebraniu opłatmają problemy z ich podziałem pomiędzyuprawnionych. Z Kopipolu i tak niemożemy ich dostać, bo to stowarzyszeniedzieli pieniądze wśród autorów, alez przeprowadzonych przez nich badańwynika, że jesteśmy najbardziej „kserowanym”wydawnictwem w Polsce. NatomiastPolska Książka, która powinnanam wypłacać odpowiednią częśćopłat, skoro jesteśmy jednym z głównychzainteresowanych, w ogóle do nassię nie zwracała. W końcu sami wystąpiliśmydo nich, dowiedzieliśmy się, żetrzeba wypełnić stosowną ankietę, coteż uczyniliśmy. I tyle na razie. Zobaczymy.Chciałabym przy okazji zwrócićuwagę, że istnieje rozporządzenie ministrakultury, o którym nikt nie pamięta,które stwierdza, że tworzy się jakiśorgan do walki z naruszeniami prawaautorskiego. Jest to Zarządzenie nr 83Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 listopada2000 roku. Ze zdziwieniem przeczytałam,kto wchodzi w jego skład.Otóż są to: minister kultury, sekretarzstanu z MSWiA, podsekretarze wyznaczeniprzez Ministerstwa: Finansów,Sprawiedliwości, Edukacji, Nauki, KancelarięPremiera, Komitet Integracji Europejskiejoraz członków wyznaczonychprzez Główny Urząd Ceł, Generalny InspektoratCelny, Komendanta GłównegoStraży Granicznej i KomendantaGłównego Policji. Kto pamięta, że takizespół w ogóle istnieje? I czy on możedziałać? Jaki to ma sens? A punktówkserograficznych jest coraz więcej.MEC. MARIA GRZESZCZYKRozwiązania organizacyjne znam pobieżnie.Wiem, że istnieją dwie organizacje:Polska Książka i Kopipol. Wiemteż, że powinny się one zajmować przekazywaniempieniędzy pobranych odfirm zarabiających na ksero i w dużejmierze rekompensujących straty wydawcówi autorów. Niestety, nie mamyz żadną z tych firm do czynienia, dlategoże prawdopodobnie nie wierzymy,by funkcjonowały one sprawnie.PAWEŁ ESSENasze opinie są zbieżne z wiedzą i opiniamidyrektor WNT Anieli Topulos, RedaktorNaczelnej Publikacji HumanistycznychPWN Anny Kędziorek czy teżSekcji Wydawców Akademickich i NaukowychPIK. Śledzimy zmiany w prawieautorskim i stwierdzamy, że idą w niekorzystnymdla nas – wydawców i autorów– kierunku. Uważamy, mówiąc najkrócej,że prawo autorskie w tym zakresiejest kryminogenne i zabija polską naukę.Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 25

OpinieWiadomo, że zjawiska nie powstrzymamy.Ważne, by przepisy były jednoznaczne,a obecnie nie są. Ważne, by ich interpretacjabyła jednoznaczna, a nie jest(patrz: profesorowie Barta i Markiewiczi profesor Błeszyński, mec. Karpowicz;dziennikarze – Joanna Hetman i inni,porównaj sprawy i wyroki sądowe dotyczącekserowania z poszkodowanymistronami, tj. wydawnictwami prawniczymi;patrz artykuły w „Bibliotece Analiz”i „Portalu Księgarskim”).DANUTA TRZPILNa ile szacują Państwo skalę kopiowaniaksiążek waszej oficyny? (Przedewszystkim z punktu widzenia strat finansowych).Trudno mi odpowiedzieć, jakiego rzędusą to straty. Wiem na pewno, że książkinaszej oficyny są kserowane, zgłaszająto prowadzący zajęcia i studenci!BOGUSŁAWA IDZIKSkalę kopiowania książek naszej oficynyszacuje na około 20-30 proc. wartościnakładów w cenach zbytu.JAN KIRYJOWNie wiem, na pewno sporo. Jestem,mam nadzieję, realistą. Wiem, że niewygram z działalnością przestępczą,polegającą np. na rozsyłaniu przez Internetplików zeskanowanych książek.Tak samo nic nie poradzę, jeśli ktośbędzie chciał skserować całą książkęi zapłacić za to 10 zł. Ale patrzę teżna krajowy rynek wydawniczy okiemanalityka i widzę, że segment książkiakademickiej i profesjonalnej rozwijasię. Proszę spojrzeć na wyniki za2005 rok PWP, Helionu oraz OnePressczy GWP. Rynek książki akademickieji profesjonalnej jest wart dzisiajw Polsce 600-700 mln złotych – i wciążsystematycznie rośnie. Dzisiaj najbardziejzagrożeni są wydawcy podręcznikówakademickich, a już szczególniew dziedzinach nauk technicznychi przyrodniczych, gdzie niemożliwe jestzrobienie książki tanio. Proszę bardzo– mam w rękach książkę WNT „Systemyrozproszone” A. Tanenbauma –znakomity podręcznik, bardzo staranniewydany, cena katalogowa 112 zł.Idealny kandydat do nielegalnego kopiowaniaw każdej formie. Takiej książkinie da się jednak wytworzyć tak, abykosztowała 35 zł. I choć bliski jest miliberalizm gospodarczy i niechętniepatrzę na zbyt dużą interwencję państwaw gospodarkę, to systematyczneograniczanie i tak bardzo małychkwot przeznaczanych przez państwona dofinansowanie podręczników akademickichbez wahania określiłbym jakoskandal.MAREK ROSTOCKICiężko mi mówić na temat całej oficyny.Nie wszystkie książki są kserowane.Najbardziej kserowane są te tytuły,które dotyczą rynku akademickiego,a więc tam, gdzie zestawienie cenyz możliwościami rynku jest najbardziejdrastyczne i tam, gdzie łatwość kserowaniai przyzwyczajenie do kserowaniajest najbardziej rozpowszechnione.Wyodrębniłbym dwa tego typu bloki:rynek akademicki, tzn. wszystkie naszepodręczniki plus cała literatura akademicka,ale też widzimy i drugi proces,który dotyczy naszych magazynów(dwutygodników, miesięczników), prasyfachowej. Tam, niestety, też kserujesię całe artykuły albo wręcz, co o zgrozozauważyliśmy w niektórych kancelariachadwokackich, kseruje się całenumery – po prostu zamiast zamówić,kopiuje się i rozdziela się adwokatomna biurko skserowane egzemplarze,np. Monitora Prawniczego. Bez wchodzeniaw szczegóły możemy oględnieocenić te kwoty lekko na 0,5-1,5 mlnzł, traktowane przede wszystkim jakospadek sprzedaży – są to dość szerokiewidełki; możemy je zawęzić nawet do1-1,5 mln na wspomnianych grupachproduktów. Nie chcę też mitologizowaćtego tematu, tzn. nie powiem od razu,że gdyby teraz nie kserowano, obrotywydawnictwa wzrosłyby o 100 proc.– tak, niestety, by nie było. Ale nadalsą to pokaźne kwoty dla wydawnictwa,które ma trzydzieści parę mln obrotu.PAWEŁ ESSEZnając nakłady nasze i mniej więcejnakłady konkurencji (inne wydawnictwaprawnicze) oceniamy, że na każdyegzemplarz sprzedany przypada od 2do 4 kopii ksero.WITOLD SZLĘZAKNie mamy takich danych, ani nie jesteśmyw stanie ich zdobyć. Jedyniew przypadku podręczników możemyszacować straty, patrząc na różnicęmiędzy naszą sprzedażą a liczbąstudentów, którzy powinni uczyć sięz danego podręcznika. Pewną wskazówkąjest różnica między sprzedażąspecjalistycznych książek a liczbą potencjalnychklientów. Oczywiście trudnooczekiwać, żeby książkę kupiło 100proc., ale jeśli kupuje kilka procent,to daje do myślenia. Na pewno tracimyna rynku akademickim powyżej 25proc. sprzedaży.WŁODZIMIERZ ALBINW 2001 roku na zlecenie PWN niezależnebiuro badania opinii przeprowadziłobadania wśród studentów na tematkserowania. Na tej podstawie wyliczamy,że w tym czasie traciliśmy rocznieokoło 8 mln zł przychodu, liczonegow cenach zbytu wydawnictwa.MEC. MARIA GRZESZCZYKJakiego rodzaju rekompensaty oczekiwalibyPaństwo z tego tytułu?Oczekiwałabym np. 1/3 dopłaty do wydaniaprac naukowo-dydaktycznych,aby obniżyć cenę jednostkową książek.Dzięki temu będą tańsze i ich kopiowanienikomu nie będzie się opłacać.BOGUSŁAWA IDZIKNie oczekujemy rekompensaty, ale stanowczychdziałań: od uczelni i kadrynaukowej – zakończenia tolerowaniasytuacji, w których na terenie uczelnidziałają nielegalne kopiarnie masowopowielające podręczniki i książki,od organów wymiaru sprawiedliwości– nietolerancji w stosunku do łamaniapraw autorskich.WŁODZIMIERZ ALBINOczekiwalibyśmy oczywiście rekompensatyfinansowej, problemem jednakjest oszacowanie skali zjawiska– skoro kopiuje się w całej Polsce –zwłaszcza w takich przypadkach, kiedyrobią to rodzice studentów i ucznióww miejscu swojej pracy, nie ponoszącżadnych kosztów.JAN KIRYJOWNa pewno jakąś część tych 8 mln. Zdajemysobie sprawę, że badania i kosztfunkcjonowania organizacji wymaganakładów.MEC. MARIA GRZESZCZYKGeneralnie, nie chcemy żadnej rekompensaty.Obcinamy łapę socjalizmu,wyciąganą po jakąkolwiek rekompensatę.Chcemy po prostu zdrowego,wolnego rynku, takiego, w któ-26Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

ym jesteśmy wynagradzani za to, cosami stworzymy. Chcielibyśmy, żebyproceder kserowania był zminimalizowany,ale wiemy, że jest to niemożliwe.Ogólnie jednak, nasze nastawieniejest takie: wolimy czyścić system,bo chcemy mieć zdrowe serce niżcztery by-passy i pompkę. Jeśli mówilibyśmyo rekompensatach, to życzylibyśmysobie dokładnego wyrównaniastrat z tytułu kserowania, czyli rekompensatydo poziomu odpowiednio wyliczonegozysku od utraty obrotu rzędu1,5 mln zł.PAWEŁ ESSEFinansowej, ekwiwalentnej do skalizjawiska. Oczekiwalibyśmy też, by systemegzekwowania opłat był sprawny.Myślę, że dla ekwiwalentności opłatistotne jest też, by możliwa była kontrolaprzede wszystkim skali zjawiskakserowania, jak i funkcjonowania systemuściągania opłat.JOANNA ZIEMIECKACzy orientują się Państwo, jakie rozwiązania(prawne, organizacyjne) funkcjonująw innych krajach?Nie orientuję się, jak rozwiązywanajest ta sprawa na Zachodzie. Słyszałem,że np. w Norwegii każda kopiajest opodatkowana, a wpływy z tegotytułu są dzielone między stowarzyszeniaautorów i wydawców.tamtejsi wydawcy nie ponoszą tak dalekoidących strat. Rynek akademickijest tam ujęty w pewne karby przyzwyczajenia,gdzie księgarz nie wyda książkido skserowania w punkcie obok i nieprzyjmie jej z powrotem jako zwrotu,a takie wypadki mają miejsce w Polsce.Tego typu problemy trafiają nainny, nie tak podatny grunt, gdzie obowiązujepewien wzorzec wychowania,ułożony przez pokolenia. Nie patrzy siętak przez palce. Tam podręczniki też sąodpowiednio drogie, np. duży komentarzw Szwajcarii kosztuje w przeliczeniuna złotówki 600-700 zł. Podobnietamtejszy księgarz by nie przyjął książkiz powrotem – no trudno, trzeba myślećco się kupuje. Wiadomo też, żenikt by nie udawał, że wie i nic nie robi,tylko by reagował. […]. Jeśli chodzio rynek literatury fachowej, standing finansowyi przyzwyczajenie kancelariiadwokackich jest takie, że oni po prostukupują, abonują i te tytuły fachowesą w nieproporcjonalnie wyższychilościach sprzedawane i abonowaneniż w Polsce, tzn. jeżeli u nas prawników,radców prawnych i notariuszyjest w granicach 30 tys., a w Niemczech120 tys., to tam nakłady pismfachowych są czasami 5- lub 10-krotniewyższe niż w Polsce. Dlaczego? Botam prawnik ma sekretariat, budżetprzeznaczony na tego typu informacjei w związku z tym przywykł do płaceniaza wiedzę, a u nas przywykł do tego, żemożna skserować i niewiele się z tegotytułu wydarzy.w którym aż trzy z sześciu rozdziałówpoświęcone są kserowaniu oraz jak pisać,aby nie popełnić plagiatu. Kary zanaruszenie tych reguł są bardzo wysokiei znamienne w skutkach, włączniez wyrzuceniem ze studiów oraz wpisaniemodpowiedniej notatki do akt. Inaczejsytuacja przedstawia się, jeślimówimy o ściąganiu plików z Internetu.W USA dostęp do Internetu jestbardzo łatwy, a ceny bardzo niskie.W zasadzie na każdym uniwersytecie,w akademikach, bibliotekach studencimają prawie nieograniczony dostępdo sieci. Reasumując, uważam, żezestawienie rozwiązań prawnych i organizacyjnychdotyczących reprografiibyłoby bardzo cenną lekturą, któraw jakimś stopniu usystematyzuje,a niektórym wręcz przybliży wiedzę naten temat. Pamiętam, że na TargachKsiążki w maju 2004 roku przygotowanotaki przewodnik dotyczący cenksiążek. Myślę, że warto przygotowaćrównież coś takiego o reprografii.MONIKA KULESZA-CZUPRYNZnam dość dobrze amerykański rynekwydawniczy, w tym książek akademickichi profesjonalnych. Tam praktycznienie mówi się o kopiowaniu. Pamiętajmyjednak, że wydawcy angielskojęzycznidziałają na rynku globalnym,podczas gdy my operujemy na rynkulokalnym, a zatem nielegalna reprografiadotyka nas w stopniu niepomierniewiększym.MAREK ROSTOCKIOpinieJAN KIRYJOWPAWEŁ ESSENie wiem dokładnie, jakie są rozwiązaniaw innych krajach. Wiem, że są pobieraneopłaty od każdej kopii, są teżopłaty zryczałtowane. Każde rozwiązaniewymaga badań statystycznych.W czasie ostatnich Targów Książki Naukowejna Politechnice Wrocławskiejjeden z pracowników opowiedział o zadziwiającymtelefonie czytelnika z Australii,który prosił Wydawnictwo Politechnikio wyrażenie zgody na skopiowanie3 stron z ich książki, bo bez niejpunkt ksero nie wykona tej usługi!BOGUSŁAWA IDZIKWiemy bardzo ogólnie, że np. w Belgiisystem działa bardzo dobrze.WŁODZIMIERZ ALBINTrochę się orientujemy. Na rynku niemieckimnp. proces kopiowania niejest aż tak dalece rozwinięty, dlategoMam orientację co do rozwiązańprawnych, trochę gorzej jest z organizacyjnymi.Jeśli chodzi o Europę,to całkiem dobrym źródłem informacjibył komunikat PIK z 15 września2004 zawierający sprawozdanie PiotraMarciszuka z warsztatów IFRRO.Jeśli zaś chodzi o system licencyjny,głównie amerykański, to moja wiedzajest ściśle empiryczna. Po rocznympobycie w Stanach mogę stwierdzić,że problem kserowania książekw zasadzie tam nie występuje. ŚwiadomośćAmerykanów, iż kserowanieto kradzież, jest znacznie większa niżświadomość społeczeństwa polskiego.Na dziedzińcach uniwersytetównie spotka się studenta ze skserowanympodręcznikiem. To po prostu nieuchodzi. Każdy student na samympoczątku swej kariery naukowej otrzymujepewnego rodzaju przewodnik,Czy mają Państwo własne pomysły nazmianę?Mieliśmy i cały czas je mamy. Pierwszymbyła akcja pod hasłem „Kserowaniezabija książkę” skierowanagłównie do środowisk studenckich.Wywołała ona pewien rezonans,choć zdajemy sobie sprawę, że przekonywanie,że student nie jest biednymżaczkiem, który musi być dokarmiany,to praca na lata i na pokolenia.Tak samo, jak się płaci zapiwo, trampki i podkoszulkę, tak samo,a nawet tym bardziej – płaci sięza wiedzę. A to, że łatwiej kserować,niż rąbnąć coś ze sklepu, nie znaczy,że powinno się temu pobłażać. Naszaakcja miała na celu pobudzenieświadomości szkodliwości tego czynu.Z jednej strony wśród tych, któ-Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 27

Opinierzy tej wiedzy potrzebują – studentówi profesorów, a z drugiej wśród tych,którzy powinni w sumie dbać o to,żeby tego typu przypadki były wyłapywane:prokuratur, policji itd. Przypomnę,nie staramy się wyłapywaćstudentów, kserujących rozdział czydwa, ale walczyć z biznesem opartymna kserowaniu całych podręczników,tzn. sprzedawaniem ich spod ladyw formie zbindowanej. A po drugie,wracając do pytania, brutalnie mówiąc,wspomagamy organy ścigania.Do rozwiązywania tego typu problemówpowołane są jednak wyspecjalizowanesłużby. Mamy coraz lepszekontakty z prokuraturą i policją, więcdokonujemy zakupów kontrolowanychi wytaczamy właścicielom punktówksero procesy.PAWEŁ ESSEOprócz edukacji w tej dziedzinie – niemamy.WŁODZIMIERZ ALBINPomysły owszem mamy; problem polegana tym, że nie bardzo widzimymożliwości wprowadzenia ich w życie.Bez istotnych zmian legislacyjnych(prawo autorskie) nie widzimy możliwościzmiany istniejącego stanu.WITOLD SZLĘZAKRozwiązanie funkcjonujące w Polsce,tzn. że każdy punkt ksero płaci taką samąstawkę, jest błędne. Zwykły punktksero nie ma aż takiego znaczenia jakten, który znajduje się na terenie wyższychuczelni, czy wręcz w bibliotekachuniwersyteckich. Biblioteki naprzykład mogłyby zezwalać na otwieranietakich punktów, ale wtedy powinnypłacić inne stawki, albo zawieraćumowy licencyjne i odprowadzaćopłaty do organizacji zbiorowego zarządzania.Uważam, że w pierwszejkolejności powinny być przeprowadzonebezpośrednie badania strukturyrynku reprograficznego, wykonanelub zlecane przez niezależny organ,może rządowy, czyli np. wspomnianyzespół ministerialny – w końcu w skalikraju nie są to jakieś wielkie pieniądze– i dopiero na tej podstawie powinnybyć podejmowane dalsze kroki. Badaniate powinny ustalić udział procentowyposzczególnych wydawcóww ogólnej wielkości kopiowanychutworów. I to powinien być klucz podziałuopłat reprograficznych.MEC. MARIA GRZESZCZYKTaniej niż ksero czy kopiowanie zabija książkę?Wydawnictwo Naukowe PWN w latach 2002-2004 przeprowadzono akcjępod nazwą „Taniej niż ksero”. Jej pomysłodawcą był Wojciech Krasuski, ówczesnydyrektor sprzedaży i marketingu. Polegała ona głównie na wydrukowaniuczęści najpopularniejszych podręczników w wersjach z miękką okładką,na tańszym papierze i bez kolorowych ilustracji, co w założeniach wydawcymiało na tyle obniżyć ceny na tyle, aby nie opłacało się już ich kserować.Na przykład „Historia filozofii” Tatarkiewicza została przeceniona z 99zł (opr. twarda) na 49,9 zł (miękka), a „Człowiek – istota społeczna” Aaronsonaz 49 zł na 24,9 zł. Całemu przedsięwzięciu towarzyszył plakat z charakterystycznymczerwonym wykrzyknikiem na białym tle, w który wpisane byłohasło i logo wydawnictwa oraz ilustracja „Kichaj na ksero”. W samym tylkopaździerniku 2002 roku sprzedaż tanich wydań podręczników (w stosunkudo droższych wersji z 2001 roku) wzrosła z 23 tys. do 56 tys. egz., zaś w ciągudwóch lat liczba tytułów wydanych w tańszej wersji zwiększyła się z 26do ok. 50. Spośród niemal 900 pozycji z oferty akademickiej wydawnictwaw ramach akcji wydanych zostało ponad 70 tytułów. Krzysztof Stankiewiczz PWN powiedział: – Miejmy nadzieję, że więcej sprzedanych podręczników,to mniej skserowanych, choć przy obecnych cenach ksero formuła akcji niecosię już wyczerpała.Wydawnictwo C.H. Beck od początku 2002 roku prowadzi kampanię podhasłem „Kopiowanie zabija książkę”. Przez cztery lata hasłem „Kopiowanie…”opatrzono ok. 1200 tytułów. Akcji towarzyszył plakat z hasłem „Czy Tyteż kradniesz?”, który rozwieszono dwukrotnie (w 2002 i 2003 roku) m.in. naterenie księgarni akademickich oraz na 14 wydziałach prawa. Wydawnictwoskierowało również list do wszystkich dziekanów wydziałów prawa, z prośbąo uczulenie kadry naukowej na proceder kserowania oraz współpracowałoprzy realizacji reportaży nt. kopiowania książek, wyemitowanych na anteniePolsatu, TV4 i TVN-u. W lutym 2002 roku dokonano również specjalnej obniżkicen kilkudziesięciu najbardziej popularnych publikacji z zakresu literaturyakademickiej.(np. z 55 zł do 39,99 zł za „Podręczniki Prawnicze” z serii „Prawokarne” czy ze 129 zł do 99 zł za „Prawo handlowe” z serii „Studia Prawnicze”).W listopadzie 2002 roku wydawnictwa C.H. Beck i WNT zorganizowaływspólną konferencję prasową, poświęconą kserowaniu podręczników akademickich,a podczas IX Targów Książki Akademickiej ATENA wydawnictwowzięło udział w proteście wydawców przeciw łamaniu praw autorskich, polegającymna obłożeniu wszystkich książek w skserowane okładki. Dwa latapóźniej uczestniczyło także w panelu dyskusyjnym „Czy kserowanie jest kradzieżą?”w ramach 49. Międzynarodowych Targów Książki w Warszawie. Jakpodaje Urszula Gełczewska PR Manager wydawnictwa, wymienione działanianie przełożyły się bezpośrednio na zwiększenie sprzedaży książek akademickich,ale też nie taki był główny cel tej akcji. (MM)W Polsce uczelnie zachowują sięw sposób egoistyczny i krótkowzroczny,bowiem jeśli do największych nawetbibliotek kupuje się, w najlepszymrazie, po kilka egzemplarzy nawetnajwiększych hitów akademickich,to czy nie jest to przymykanie oka dostudenta – a idź i sobie skopiuj, boi tak w bibliotece nie wypożyczysz.Wydawcy i uczelnie powinny uświadomićsobie, że opłaca im się kooperowaćw ramach rozsądnych rozwiązań– uczelnie powinny kupować więcejksiążek do bibliotek, powinniśmypracować nad stworzeniem systemuzakupu podręczników akademickichdla studentów bezpośrednio przezuczelnie – na wzór amerykański. Gdystudiowałem w Stanach, to przedpierwszym wykładem na sali pojawiałasię pani z dziekanatu z wózkiemwypełnionym publikacjami dla każdegostudenta, który w ramach czesnegopłaci za potrzebne mu podręczniki.Wtedy o tym nie myślałem, ale terazwiem i rozumiem, że w tle działasensowny i opłacalny dla wszystkich– dla studentów, dla uczelni i dla wydawców– system współpracy w zakresiezaopatrzenia szkół wyższychw podręczniki akademickie. To działa,jest proste i opłacalne. Nie potrafiępojąć, dlaczego polskie uczelniewciąż się przed tym bronią.MAREK ROSTOCKINa pewno należy uznać, że kopiowaniejest nieuniknione, a zatem powinnozadbać się o ściągalność opłat/podatków, a następnie o ich prawidłowąredystrybucję.BOGUSŁAWA IDZIK28Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Studenci kserują wszystkoPublikacje medyczneOpinieCzy kopiowanie całych publikacji w celuprywatnego użytku jest legalne, niejest oczywiste. Istnieją co najmniejdwie szkoły – warszawska i krakowska.Ale niezależnie od sporu, nawet jeślijest to legalne, to jest naganne. Tym,którzy w kserowaniu w ogóle nie widząproblemu, należy się przeciwstawiać,a jeszcze lepiej ich edukować.Trzeba wiedzieć, że studenci na swojepotrzeby kserują praktycznie wszystko.Na akademiach medycznych 99 proc.książek, w mniejszym lub w większymzakresie, jest kserowanych. Z jednymw zasadzie wyjątkiem – atlasów anatomicznych.Niezależnie od kserowania natzw. własny użytek, działa cały przemysłkopiujący książki w całości, odstrony tytułowej po skorowidz. Sąone następnie bindowane i oferowanedo sprzedaży np. przez ogłoszeniana uczelniach czy pocztą pantoflową.Jest to proceder ściganyjako przestępstwo, ale istnieje, bodaje duże, nie opodatkowane przychody.Szacujemy, że proceder tenobejmuje ok. 25 proc. podręcznikówzalecanych studentom akademiimedycznych (czyli około 50 tytułówz ogólnej liczby około 200). To liczbaprzybliżona i zmienna, zasadąjest nielegalne kopiowanie i sprzedawaniepodręczników stanowiących„filary” do nauczania przedmiotówpodstawowych i wspólnychwe wszystkich 11 akademiach medycznychw kraju. W wyniku jednegotylko „zakupu kontrolowanego”w punkcie ksero odnalazło się 18książek PZWL, w całości skserowanych,oprawionych i wystawionychdo sprzedaży.Na cenę książek, obok kosztówzwiązanych z honorariami autorskimii przy wciąż malejących nakładach,wpływa także ich objętość rzędu 30--45 arkuszy wydawniczych (są to częstopodstawowe podręczniki) oraz wysokiejjakości druk na dobrym papierze,często kredowym. Ceny katalogowepodręczników wahają się w granicach:70-130 zł, a cena piracka to40-50 proc., dla przykładu – „Histologia”kosztuje 119 zł, a w obiegu nielegalnym– 45 zł.Korzystanie przez studentów medycynyz kopii musi odbijać się na jakościprocesu dydaktycznego. Jednymz najważniejszych elementów jest ilustracja– wielobarwna i bardzo precyzyjna,wymagająca wielkiej rozdzielczości– np. rentgenogramy. Może tobyć jeden z powodów wciąż jeszczeniewielkiej obecności pirackich kopiiw Internecie – takie ilustracje zajmująbardzo dużo pamięci. Prof. WojciechSawicki, autor nagminnie kserowanej„Histologii” zawierającej kilkasetzdjęć, kiedy zobaczył jakość tychkserówek złapał się za głowę. Kserotej publikacji jest w ogóle zdyskwalifikowanejako źródło informacji, jakma kształcić przyszłych lekarzy, skoroniewiele – z tego, co najistotniejsze– widać?Jeśli chodzi o poziom strat wydawnictwaspowodowanych przez pirackiekopiowanie książek na sprzedaż, tooczywiście bardzo trudno go oszacować.Zlecone badania (IPSOS) wykazały,że 100 proc. studentów trzeciegoroku korzystało, co najmniej po kilkarazy, z książek kserowanych, zamiastpożyczać je z biblioteki, nie mówiąco kupnie. Jeśli brać pod uwagę produkcjęwydawniczą PZWL, to szacunkistrat wskazują na 15-20 proc. wartościrocznej sprzedaży,Doświadczenia w kwestii ściganiasprawców są różne. Na przykładw Bydgoszczy pracownicy PZWLudali się tropem ogłoszenia na AMdo prywatnego mieszkania, wykonującniejako pracę policji. W sprawęwkroczyła zawiadomiona prokuraturai w efekcie sprawczyni sama poddałasię karze. Natomiast na uczelniw Zabrzu przedsiębiorczy kopista zakupno wystarczającej liczby „lewych”(tj. nielegalnie skopiowanych w całości)książek ogłosił w ramach marketingukonkurs z nagrodami – z roweremjako nagrodą główną. PrzedstawicielPZWL kupił „lewych” książekwłasnej oficyny za ok. 250 zł (ich wartośćwg cen katalogowych to było ok.700 zł), policja punkt zamknęła, całaakcja była przeprowadzona poprawniepod względem proceduralnym,wszystkie dowody zabezpieczono,ale to nie wystarczyło. Sprawca byłna tyle „rozsądny”, że nawet książekdo kserowania nie kupował tylko pożyczałz biblioteki. Sprawa zostałaprzez prokuraturę umorzona z powoduniskiej szkodliwości społecznejczynu. Podobnie skończyła się sprawaw Słupsku – umorzenie postępowaniaz powodu niskiej szkodliwościspołecznej czynu.Niektórzy z autorów, którymi najczęściejsą przedstawiciele profesury wyższychuczelni, nie wykazują należytegozrozumienia problemu i sami polecająstudentom kserowanie swoich książeklub ich fragmentów. Liczy się dla nichprestiż publikacji i proces dydaktyczny,a nie majątkowe prawa autorskie. Autorzyakademiccy nie bardzo nadająsię więc na sojuszników w tej sprawie,choć być może ich głos i postawa demonstrowanewobec studentów mogłybydużo zmienić.Władze uczelni indagowane w sprawieciągłych praktyk przestępczych napodległym im terenie, oględnie wykręcająsię od odpowiedzialności. Niekwestionują wprost racji wydawnictwa,ale wskazują na brak możliwościskutecznego działania. Bibliotekipodobnie, powołując się na niejednoznacznośćustawy i niemożność zakazywaniakopiowania książek. Niekiedytylko stawki za kserowanie ustalane sąna zaporowym poziomie 30-40 gr zastronę formatu A4.Wydawnictwo jest więc przedewszystkim zdane na siebie. A w firmienie ma ani ludzi, ani środków,by tropić punkty ksero na tereniecałego kraju. Wszyscy pracownicy,a zwłaszcza przedstawiciele handlowi,starają się przy wszystkich okazjachniejako dodatkowo słuchać,podglądać i węszyć, żeby nie przegapićprzypadków piractwa. Być możerzeczywiście kilka kompetentnych,przygotowanych osób działającychz odpowiednimi pełnomocnictwamimogłoby, choć częściowo, problemrozwiązać. Zaangażowanie Kopipoluczy Polskiej Książki trudno uznać zawystarczające.WYPOWIEDŹ DYREKTORA PZWLMARKA KŁĘBOWSKIEGO,ROZMAWIAŁ I OPRACOWAŁLECH MERGLERBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 29

OpiniePrywatnych detektywów do kseroStraty nie do oszacowaniaPiractwo dotyczy produktów elektronicznych– w przypadku firmy LexisNexis oprogramowania prawniczego– oraz rzecz jasna książek. Największymproblemem jest kserowanie podręcznikówakademickich, rzadziej skanowaniei obrót książkami na CD, w mniejszymstopniu książek prawniczych dlapraktyków. Jak szacujemy wszystkie naszepodręczniki są kserowane, z wyjątkiembardzo obszernych. Granicą jestok. 700 stron, powyżej tej objętości niesposób kserokopii oprawić w popularnysposób, np. przez bindowanie. Tu wartozauważyć, że objętość książek możebyć też przeszkodą na drodze piractwaelektronicznego, (skanowanie i obrótksiążkami na CD), albowiem studiowaniekilkusetstronicowych dzieł na komputerowymmonitorze nie jest wygodne.Najpoważniejszym przestępstwemw zakresie piractwa książkowego jestsprzedawanie skopiowanych i oprawionych(zabindowanych) książek, w oparciuna wcześniejszym rozpoznaniu potrzebi zainteresowania, w ogóle bezkonkretnych zamówień studentów. Tepirackie „książki” czekają na potencjalnychnabywców u właściciela punktuksero, tak jak w księgarni. „To”, co oferująpunkty ksero jest kilkakrotnie tańszeniż w księgarni.Wymiar sprawiedliwości reaguje różnie.Na przykład w Lublinie miała miejscenastępująca sytuacja: przedstawicielewydawnictwa Lexis Nexis w jednymz punktów kserograficznych dokonalizakupu nielegalnych kopii własnychksiążek i nawet dostali na nie fakturę.Z udziałem trzech umundurowanych policjantówdokonano przeszukania punktui znaleziono, a następnie zabezpieczono,nielegalne kopie książek o wartościokoło 8 tys. zł. Prokuratura rejonowaw Lublinie umorzyła jednak postępowaniez powodu niewykrycia sprawcy. Bojej zdaniem fakt znalezienia nielegalnychkopii książek w punkcie ksero nie wskazywałjednoznacznie na sprawcę. Na tędecyzję prokuratury zostało złożone zażaleniei sprawa trafiła już do sądu, gdzieod trzech lat czeka na swoją kolej.W sądach w Toruniu i Szczecinie takżetoczą się (albo toczyły) podobne sprawy.Generalnie rzecz biorąc, do rozprawczęsto nie dochodzi, bo sprawcy zawie-Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis w maju 2004 roku zainicjowało akcję „Po siódme– nie kseruj”, przeprowadzoną wraz z wydawnictwami PWP, WNT, PZWL i C.H.Beck. Wydawcy ci wspólnie ponieśli wszystkie koszty. Powołano „grupę operacyjną”złożoną z przedstawicieli każdego z wydawnictw, w skład której weszli EwelinaSztwiertnia i Seweryn Fabijaniak (Lexis Nexis), Maria Gabriela Jasińska (PWP),Małgorzata Purzyńska (PZWL) i Grażyna Powszedna (WNT). Do akcji przystąpiło16 uczelni – uniwersytetów i szkół wyższych, które ze swojej strony zobowiązały siędo częstego kontrolowania punktów ksero, znajdujących się na ich terenie, sprawdzania,czy nie sprzedają one całych zabindowanych egzemplarzy, poinformowaniastudentów, korzystających z bibliotek akademickich, o granicach legalnego kopiowaniaitd. Szkoły wyższe zajęły się także dystrybucją na swoim terenie plakatów, uloteki innych materiałów reklamowych. Ukoronowaniem akcji był panel dyskusyjny„Czy kserowanie jest kradzieżą?” zorganizowany w trakcie 49. MiędzynarodowychTargów Książki w maju 2004 roku (Podczas targów funkcjonowały też specjalne stoiskainformacyjne). Na ręce Seweryna Fabijaniaka – jak sam mówi – nie wpłynęłyjednak żadne informacje zwrotne od przedstawicieli uczelni, a sama akcja nie wpłynęłaspecjalnie na wzrost sprzedaży poszczególnych tytułów. (MM)rają ugodę i dobrowolnie poddają siękarze. Pobłażliwie podchodzi do takichprzestępstw wymiar sprawiedliwości,czyli sądy i prokuratura. Policja gospodarczaściga sprawców, funkcjonariuszesą elastyczni – w związku z faktem,że to piractwo nie jest ścigane z oskarżeniapublicznego, lecz prywatnego. Alenajpierw trzeba złożyć skargę, a zatemczęsto przeprowadzić jakby własną akcję„policyjną” – zlokalizować miejsce,w którym odbywa się handel nielegalnymikopiami, zabezpieczyć dowody w postacikupionych „lewych” kopii itd. Trzebateż posiadać pełnomocnictwo, żebywystępować w imieniu firmy, na szkodęktórej popełniane jest to przestępstwo.Z punktu widzenia firmy tropieniepiractwa jest trudne. W zasadzie koniecznebyłoby jeżdżenie cały czas pokraju i ciche wizytowanie poszczególnychpunktów ksero w miastach uniwersyteckich.Robią to niejako „przyokazji” swoich podstawowych zadańludzie od marketingu albo przedstawicielehandlowi. W przypadku zlokalizowaniapunktu, w którym oferowane są„lewe” kopie książek, taka osoba musiwykonać szereg czasochłonnych czynności– od zakupu, zawiadomienia policji,po przypilnowanie takiego punktu,żeby nic nie znikło, złożenie zeznań, potemwystępowania jako świadek. To sięnie nadaje na dodatkowe zajęcie. Najlepiejbyłoby upoważnić grupę prywatnychdetektywów, wystarczyłoby kilkaosób na cały kraj, taki pomysł bardzosię podoba wydawnictwu LexisNexis.Nasze wydawnictwo miało do czynieniaz kilkudziesięcioma punktamiksero, głównie na terenie lub w pobliżuuczelni wyższych, gdzie znajdująsię wydziały prawa. Studenci nie mająświadomości, że korzystając z pirackichkopii łamią prawo. Nie ma takiejsytuacji, jak np. w Danii, gdzie z powodówmoralnych nikt nie wpadłby na pomysłskserowania całej książki. U nasnie ma zahamowań, jeśli cena jednejodbitki zaczyna się od 6 gr. Realizm karzezostawić w spokoju tych, którzy naprywatny użytek kserują książki, co niejest zabronione. Chodzi o ściganie firm,które robią to profesjonalnie na półprzemysłowąskalę dla zysku, na handel.W punktach ksero wiszą spisy skopiowanych„na lewo” książek, oferowanychdo sprzedaży, leżących pod ladą albo nazapleczu, wraz z cennikami.Niektórzy właściciele punktów kserouważają, i być może nawet w to naprawdęwierzą, przynajmniej tak mówiąprzyłapani, że mają prawo kopiowaći sprzedawać książki, bo odprowadzająopłaty na rzecz Kopipolu, czyPolskiej Książki.Lexis Nexis nie jest w stanie oszacowaćswoich strat spowodowanychpirackim kopiowaniem, bo to jest metodologiczniebardzo trudne. Trzeba bypodjąć w tym kierunku specjalne kroki,przeprowadzić badania.WYPOWIEDŹ SEWERYNA FABIJANIAKA,LEXIS NEXISROZMAWIAŁ I OPRACOWAŁLECH MERGLER30Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Będzie bolałoDorabiają do kieszonkowegoOpinieGdy w 2000 roku Stephen King za cenęjednego dolara „wpuścił w sieć” pierwszyrozdział książki „Riding the Bullet”,„Publisher Weekly” podało wyniki badań:70 proc. respondentów słyszałoo tego typu inicjatywie, a 60 proc.z nich wyraziło nią zainteresowanie.W 2006 roku 82 proc. Amerykanówczytało w ostatnich miesiącach e-booka.„Przy okazji” pojawia się problemnaruszeń praw autorskich. Nie istniejądziś technologie, które skutecznie zablokująnielegalne rozpowszechnianieutworów w Internecie. Pojawiają sięcoraz to nowe zabezpieczenia, DRMitp.; nie dają jednak one gwarancji,a wręcz przeciwnie, często irytują legalnychużytkowników.Początek XXI wieku to początekdziałalności nielegalnej grupy, tzw.Scan-Dal, zrzeszających zwolennikówtaniej i wolnej książki w wersji elektronicznej.Grupa ta zbudowała strukturęosób wzajemnie wspierających sięw „poznawaniu literatury światowej”,a ich działalność polegała na wymianiee-booków. Każdy aktywny użytkownikmusiał dostarczać coraz to nowepozycje (w formacie *.doc lub *.pdf),aby pobierać te już udostępnione. Pojakimś czasie grupa Scan-Dal założyłapoczytny serwis bookwarez.pl. Poblisko dwuletniej działalności niektórzypolscy wydawcy zauważyli ten problem,grupa Scan-Dal została „rozbita”,jednak inicjatorzy i aktywni uczestnicytrafili do internetowego podziemia,gdzie nadal odbywa się produkcjai wymiana e-booków. Bez wątpienianajszerszą platformą wymiany nielegalnyche-booków są serwisy p2p i pochodne,np. Kaazaa, DC++, Torentczy sławetny już Osloskop, który szczególnąpopularnością zaczął się cieszyćpo opublikowaniu książki TomaszaLisa „Co z tą Polską?” (notabenedzisiaj już nieoferowanej w serwisie).Przyglądając się statystykom ściągalności,widzimy, że poza literaturą popularną,zainteresowaniem cieszy sięliteratura informatyczna i techniczna.Podobną tendencję można zauważyćna binarnych grupach dyskusyjnych.Biorąc pod uwagę koszty wydruku takiche-booków myślę, że w przypadkuliteratury nieprofesjonalnej czytelnicynadal będą kupować książki w tradycyjnymobrocie księgarskim.Śledząc działalność grup bookwarezowychnietrudno zauważyć, że ichczłonkowie często nie zdają sobie sprawyz dokonywanych naruszeń. Głównycel, który im przyświeca, to ułatwieniedostępu do książek, których ceny –w ich przekonaniu – są zawyżane przezwydawców. Jak w każdym środowisku,pojawiają się osoby bardziej przedsiębiorcze.Wydawnictwo Helion, jakopierwsze, podjęło ścisłą współpracęz Allegro.pl, mającą na celu wykluczanienieuczciwych aukcji i użytkowników,którzy postanowili „dorobić” do kieszonkowego.Nieprzypadkowo użyłem słowakieszonkowe, bowiem po analizie okazujesię, że w zdecydowanej większoście-booki rozpowszechniane są przezosoby niepełnoletnie, które częstokroćnie mają pojęcia o istnieniu praw autorskich.Początkowo Helion próbowałprzyjąć mocną strategię wobec nieuczciwych„allegrowiczów”, okazało sięjednak, że zdecydowanie lepsze wynikiprzynosi zwykła rozmowa z rodzicem,połączona z formą zadośćuczynienia,co dla nastolatka bywa dotkliwe. Dotkliwośći nieuniknioność kary, w dodatkuwymierzanej przez rodzica, przynosiwłaściwy efekt. Zdecydowanie trudniejprzebrnąć przez polski system sprawiedliwości,który w przeciwieństwie do rodzicówi wydawców uważa, że tego typuczyny stanowią czyn o niskiej szkodliwościspołecznej.W jednym z przypadków dystrybucjipłyt zawierających kilkadziesiąt książekinformatycznych, już na etapie postępowaniaprzygotowawczego, Helionmusiał dostarczyć kilkaset stron dokumentów(w tym tłumaczenia przysięgłeumów) potwierdzających prawa dowydania książek drukiem, jak równieżprawa do reprezentacji właścicieli prawautorskich. Uczestnicząc w niezliczonejilości przesłuchań, zacząłem się zastanawiać,czy to aby nie jest tak, że sammuszę udowodnić, że moje wydawnictwowydało książkę legalnie. Zabawnerównież było jedno z uzasadnień umorzenia,którego fragment pozwolę sobiezacytować: „XY przesłuchany w charakterzepodejrzanego wyjaśnił, że pozycjeksiążkowe »ściągnął« z Internetu, poczym nagrał je na płyty CD i DVD, opisującręcznie ich zawartość […]. W czyniepodejrzanego brak jest zatem znamieniatypizującego dany typ czynu zabronionego,jakim jest nabycie przedmiotu będącegonośnikiem utworu […]. W przypadkubowiem „ściągnięcia” z sieci mamydo czynienia jedynie z uzyskaniem samegoprogramu mającego charakterwirtualny, niematerialny”.W tej chwili współpraca z organamiścigania, biegłymi sądowymi oraz sądamiprzebiega lepiej. Podczas wszelkichkonferencji staramy się przekazaćpolicji najistotniejsze informacje; mogęze spokojnym sumieniem powiedzieć,że zapytania, które trafiają do mnie sąlepiej przygotowane, a przesłuchaniasprawniejsze. Widać zaangażowanieorganów ścigania w zwalczaniu przestępstwzwiązanych z e-bookami; jestto istotne, często wykrywane są oneprzy okazji rutynowych kontroli.W ostatnich miesiącach równieżopinie biegłych są bardzo rzetelne.Miesięcznie otrzymujemy średnio 3-4sprawy związane z naruszeniami naszychpraw w Internecie, wiele kończysię dobrowolnym poddaniem się karzei ugodą w zakresie odpowiedzialnościodszkodowawczej, część trafiana wokandę, co – muszę z przykrościąstwierdzić – otwiera żmudny procesw związku ze słabym przygotowaniemwymiaru sprawiedliwości.Na rynku amerykańskim sprawniedziałają organizacje zrzeszające wydawcówi autorów. W Polsce nie mawspólnych działań wydawców i autorów;być może wynika to z nieświadomościskali piractwa. Działaniapodejmowane pojedynczo często sąniewystarczające. Lepsze efekty osiągnęlibyśmy,działając chociażby za pośrednictwemistniejących organizacjizrzeszających wydawców. Do tego jednaktrzeba zaparcia, wiedzy, narzędzii … również chęci. Dzisiejszy problemreprodukcji i piractwa książkowego tojuż nie tylko punkty kserograficzne.Mało odczuwalne dzisiaj straty ekonomiczne,wraz z rozwojem medióworaz tendencji do digitalizacji życia codziennego,będą bolały dotkliwiej.KAROL PRZELIORZ, PRAWNIKZ GRUPY WYDAWNICZEJ HELION SABiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 31

OpinieA jednak InternetZe Szwajcarami najtrudniejWydawnictwa Komunikacji i Łącznościoferują książki techniczne, w tymw znaczącej liczbie z dwóch dziedzinatrakcyjnych nie tylko dla fachowców– informatyki i motoryzacji. Topowoduje, że wydawnictwo jest dotkniętebezpośrednio i dotkliwie zjawiskiempiractwa książkowego. Najgroźniejszy,a zarazem bardzo trudnydo oszacowania pod względem zasięgu(ujawniony jest prawdopodobnietylko wierzchołek góry lodowejcałego zjawiska), jest proceder nielegalnegokopiowania książek za pomocątechniki cyfrowej i rozprowadzaniaza pośrednictwem Internetu.Książki są skanowane, zapisywanew plikach pdf i kopiowane na płytyCD ROM. Ponieważ jedna płytka CDkosztuje kilkadziesiąt groszy, więcpiraci mogą się reklamować w Interneciehasłem „nie przepłacaj za papier”i oferować płytkę z kradzionymtekstem już od 1/20 ceny detalicznejksiążki. Piraci reprezentują pełenprzekrój społeczny, są tam nawet nauczycieleinformatyki, którzy kopiują(niewykluczone, że na szkolnymsprzęcie, angażując w ten procederuczniów) całe książki lub ich znacznefragmenty, by następnie oferowaćje do sprzedaży. Dominuje jednakmłodzież – studenci oraz biegliużytkownicy komputerów, posiadającydostęp do Internetu, skaner i drukarkęoraz możliwość zapisu płyt CD.Internet, a zwłaszcza portale, takiejak Allegro, Świstak czy e-bay służąich dystrybucji. Niektórzy „oferenci”mają obszerne „płytozbiory”. Traktująsprzedaż takich elektronicznychpublikacji otrzymanych minimalnymwysiłkiem jako proste i stałe źródłozarobkowania. Książki WKŁ są kosztownew produkcji, cena katalogowaksiążki wynosi 50-60 zł. Konkurencyjnapiracka postać takiej publikacjina CD kosztuje w Internecie 5-10zł.Zarobek pirata to 80 proc. ceny, bojego koszt stanowią jedynie płytyCD. Wielu rodaków, nie rozumiejącprzestępczego charakteru tego działania,akceptuje ten proceder jako„dorabianie sobie” przez młodzież.Na szczęście polskie portale, takiejak np. Allegro są wyczulone na tenrodzaj przestępczości. Znacznie gorzejwygląda to w przypadku portaluaukcyjnego e-bay, działającego zeSzwajcarii i jemu podobnymi.Tymczasem dla WKŁ „pirackiepodchody” wiążą się z konkretnymi,choć trudnymi do precyzyjnegowyliczenia, stratami. W przypadkuksiążek naukowych i podręcznikówakademickich szacuje się, że studencii punkty ksero zainstalowaneniemal na każdej uczelni wyższej,często uprawiające ten procederniemal pod okiem profesorów-autorów,kserują co najmniej 1/3 produkcjiwydawniczej w tym segmencie.Jeśli chodzi o książki motoryzacyjne,to odsetek tytułów kopiowanychsięga blisko 50 proc. W liczbach bezwzględnychoznacza to, że „na lewo”kopiowanych jest 20-30 nowych tytułówrocznie, co wydatnie komplikujepolitykę wznowień. Ponadtojest to kłopotliwa sytuacja wobeczagranicznych właścicieli licencji.W umowach licencyjnych znajdująsię bowiem klauzule zobowiązującelicencjobiorcę do ochrony praw licencjodawcyi ścigania piratów naruszającychte prawa. Wstyd byłobysię przyznać, że poza formalnym wypełnieniemformularzy niewiele możnazrobić, choć trudno mówić o lekceważeniuproblemu.Jak wiadomo, nikt nie jest w staniesprawdzić wszystkich ofert internetowych.Pojedynczy pracownicywyrywkowo przeglądają zawartośćposzczególnych witryn, bowiem zajmujeto wiele czasu i wykonują topoza swoimi podstawowymi obowiązkami.Z całym szacunkiem należy sięodnieść do uwag Czytelników, którzyczęsto z własnej inicjatywy zwracająnam uwagę na napotkane nieuczciwepraktyki „pseudowydawców internetowych”.Z satysfakcją odnotowujemy,że rośnie społeczna wrażliwość i świadomośćpowszechnej szkodliwości pirackichdziałań. Każda zintegrowanadziałalność jest w tej mierze wysocepożądana, toteż wiodąca i wspierającarola PIK jest tu zapewne nie do przecenienia.W praktyce wydawca musi samwytropić pirata i „podać policji tematna talerzu”. To także oznacza, że musizdobyć i dostarczyć dowody, czyli kupićkażdą lewą książkę i udowodnić, żedany osobnik uprawia piracką działalność,czyniąc sobie z niej źródło systematycznegodochodu, co jest ustawowozagrożone grzywną albo karą więzieniado lat trzech, a po wyroku pozostawiatrwały, przykry ślad w rejestrzeskazanych.Koniec nie zawsze jest taki, jakoczekuje wydawca. Zdarza się, że powykonaniu żmudnej pracy śledczejprzez wydawcę i zweryfikowaniu jejprzez policję, prokuratura po długimpostępowaniu, umarza sprawę z powoduznikomej społecznej szkodliwościczynu. Czasem sprawa kończy sięstu- lub kilkusetzłotową grzywną, cospecjalnie nie odstrasza kolejnych,potencjalnych amatorów cudzej własności.Bywa też tak, że przyłapani przezwydawcę sprawcy dążą do ugody i dobrowolnegopoddania się karze, dzwoniąi piszą e-maile z przeprosinami.Zaklinają się, że to był jeden, jedynyraz (bo wiedzą, że dowodem jest tylkojeden piracki egzemplarz), że ktośich namówił, że działali nieświadomieitd. Wydawnictwo żąda niekiedy opublikowaniaprzeprosin na łamach specjalistycznejprasy lub w Internecie.W ostatnim czasie w przypadku WKŁtakich sprawców szamoczących sięna haczyku i proszących o wybaczeniejest kilkunastu.Czasem jest tak, że można efektywniezadziałać przez „ostrzeżenie”.Jeśli ktoś oferuje pirackie kopie i podajeswoją stronę internetową lub telefon,żeby się z nim skontaktowaćw celu zakupu, to kiedy dostanieinformację, że został „namierzony”i grożą mu przykre konsekwencje –zwykle wtedy się poddaje i gotów jestpertraktować.Ale miał też miejsce przypadek, żetak potraktowany pirat zapowiedziałoddanie sprawy do sądu o groźbę karalną…NA PODSTAWIE ROZMOWYZ WICEPREZESEM ZARZĄDU I REDAKTOREMNACZELNYM WKIŁBOGUMIŁEM ZIELIŃSKIMOPRACOWAŁ LECH MERGLER32Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

e-booki w sieciOpinieNiewidoczny problemW Internecie krąży około 20-25 tysięcyksiążek w wersji elektronicznejw języku polskim, na świecie prawdopodobniekilkaset tysięcy pozycji.Pliki zawierające książki chronioneprawem autorskim są przez polskieorgana ścigania praktycznie niezauważane.Nie wykazywane przez biegłychsądowych, nie ścigane przezwłaścicieli i umarzane przez prokuratorów,praktycznie nigdy nie docierająna sale sądowe, powodując,że proceder ten staje się dopuszczalnyi niekaralny. Rzecz paradoksalnabiorąc pod uwagę, że już art.1 ust. 1 Ustawy o prawie autorskimstanowi, iż „przedmiotem prawa autorskiegojest każdy przejaw działalnościtwórczej o indywidualnymcharakterze, ustalony w jakiejkolwiekpostaci, niezależnie od wartości,przeznaczenia i sposobu wyrażenia(utwór).”Przejdźmy od razu do biegłych sądowych.E-booki trafiają do nich wrazz oprogramowaniem zabezpieczanymu piratów komputerowych, często bowieme-booki i programy „idą w parze”.Nielegalnie wprowadzane plikizawierające e-booki nie trafiają jednakdo opinii wydawanych przez biegłych,spowodowane jest to:Po pierwsze pomijaniem zagadnieniaze względu na niejasną regulacjęprawną, która nie określa jednoznaczniekwestii legalności kopiowaniai rozpowszechniania książek w postacielektronicznej. Czy na przykład ściąganieksiążek z Internetu, nie jest legalne,skoro robimy to na własny użytek?Po drugie problemem dla biegłychjest identyfikacja produktu. W przypadkuksiążek elektronicznych bezproblemu można wskazać jedynie tytuł,czego w przypadku opinii nie możnauznać za wystarczającą informacjęsłużącą identyfikacji publikacji. Jakna przykład ustalić właściciela prawautorskich do książki, której było conajmniej kilkanaście wydań, zaś wydawcówco najmniej kilku? W przypadkuEbooka, gdzie mamy jedynietytuł i treść, a czasami wyłącznie treść– bez stopki redakcyjnej, czy chociażdaty wydania – biegły nie jest w stanieokreślić właściciela praw. Niejed-nokrotnie próba uzyskania informacjiod konkretnego wydawnictwa, spotykasię z odpowiedzią: „nas to nie interesuje”.W związku z powyższym bieglizamieszczają w sporządzanych przezsiebie opiniach stwierdzenia typu :„Książka w wersji elektronicznej – właścicielpraw autorskich nieznany. Niedotyczy.”Podobne problemy pojawiają sięw prokuraturach i sądach. Naszwymiar sprawiedliwości ma wystarczającodużo kłopotów z nielegalnymoprogramowaniem, by zajmowaćsię dodatkowo tak marginalnąkwestią jak e-booki. Trzy zagadnieniapojawiają się tutaj nagminnie. Brakregulacji prawnej, niska wartość e-booków i brak zainteresowanychich ochroną. Brak regulacji prawnejprowadzi do sytuacji całkowitegopomijania problemu. Jeżeli chodzio wartość e-booków, to niejednokrotnieprokuratorzy i sędziowie niezdają sobie sprawy z faktu, że na jednejpłycie DVDR można zamieścićnawet kilkanaście tysięcy książekw wersji elektronicznej, których łącznawartość przekracza czasami wartośćprzyzwoitego samochodu. Trzeciezagadnienie dodatkowo „upraszczasprawę”. Skoro nikt nie jest zainteresowanyochroną swoich praw, tokwestia odpowiedzialności po prostunie istnieje. Nie ma w przypadku e-booków racjonalnie działającej organizacjizbiorowego zarządzania prawamiautorskimi, tak jak ma to miejscew przypadku programów komputerowych.Do kogo się w tej kwestiizgłosić? Dwie organizacje zbiorowegozarządzania działające na polu reprografii– Kopipol i Polska Książka– tematu reprezentacji uprawnionychnie wyczerpują, więc w sądziesprawy po prostu nie ma. Podejściebiegłych sądowych, jak i prokuraturnie może dziwić. Spowodowane jestto w dużej mierze brakiem działalnościwydawców – próby zainteresowaniaich tematem ochrony prawautorskich książek spotykają sięw praktyce z obojętnością. Wydawcynic chcą zauważyć problemu, że najedną sprzedaną książkę w księgarniprzypada czasem kilkaset albo i kilkatysięcy kopii rozpowszechnionychprzez Internet (to bardzo minimalnyszacunek w przypadku nowych i poszukiwanychpozycji). Jakiś czas temuwydawcy zajęli się problememkserowania, nawołują do ograniczeńmożliwości powielania całych książekw punktach kserograficznych.Może warto byłoby zająć się równieżich udostępnianiem w sieci? W czasiekserowania jednej książki z Internetumożna ściągnąć kilkaset tytułów.Co stanowi większe zagrożenie?Należy zainteresować wydawców,by zaczęli ściślej współpracowaćz biegłymi sądowymi, albowiemna tym etapie często dochodzi dowłaściwego nadania sprawie biegu.Przykładem może być współdziałanieBiura Ekspertyz z Gdańska z WydawnictwemHelion, jedynym w Polsce,które poważnie interesuje się tym zagadnieniem.Biegli sądowi mają dodyspozycji pełną bazę publikacji wydawnictwai są w stanie wykazywaćich książki w opiniowanym materialeinformatycznym. Z dziesięciu tylkoopinii, w których pojawiły się książkiwydawnictwa Helion, straty wydawnictwawyniosły ponad 15 000 złotych.Korzyści okazują się wielostronne:wydawnictwo za naruszenie jegopraw autorskich otrzymuje odszkodowania,biegli sądowi tworzą profesjonalnei kompletne opinie, zaś wykazaniepozycji wydawnictwa w rezultaciekończy się w sądzie.Należałoby bardziej zainteresowaćtematem e-booków organy ścigania.Biegli z Biura Ekspertyz prowadząszkolenia wśród policjantówi prokuratorów, gdzie zagadnieniee-booków jest również poruszane.Współpraca z innymi wydawnictwamimogłaby pokazać prokuratorom,że temat ten w Polsce nie jest pomijany,tym bardziej, że książki w wersjielektronicznej, pojawiają się w co10 opinii wykonywanej przez BiuroEkspertyz, co rocznie daje około 100spraw. Tym samym nie jest to zjawiskorzadkie.DR ANDRZEJ ŻYGADŁO,BIEGŁY SĄDOWYMGR ANETA WIERZCHOWSKA,PRAWNIKBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 33

OpinieWalka o swoje w praktyceSilniejsze ksero, słabsze wydawnictwa– Reakcje większości wydawców naproblem reprografii są chore – mówiPaweł Esse, dyrektor generalny WydawnictwaC.H. Beck. – Podnoszeniecen oznacza „wykolejenie się” z rynku.Inni obniżają ceny na „wrażliwe”produkty, tak robi Beck, chociaż to nierozwiązuje problemu, jeszcze inni machająna wszystko ręką. Z drugiej stronyistnieje chaos informacyjny, prawojest niejednoznaczne, nie do końcawiadomo, co wolno, a czego nie wolno.Jedno jest pewne – należy działaćna świadomość społeczną oraz walczyćz dochodowym kserowaniem,dążąc do wyeliminowania z rynku nieuczciwepunkty ksero. – Nasze interwencjena wydziałach prawa doprowadziłydo zamknięcia kilku punktówkserograficznych. Jednak walka trwanadal. „Wyproszone” z wydziałów prawapunkty ksero przenoszą się najczęściejw pobliże wydziałów i kontynuująswoją działalność – twierdzi UrszulaGełczewska z działu marketingu Becka.– Musi dojść do dużej zmiany jakościowejw zakresie stosowania prawa –mówi Paweł Esse. – Sądy i prokuraturymuszą orzekać w sposób jednoznaczny.To jest zadanie dla PIK: poinformowanieaparatu ścigania i sądownictwa,jak traktować tego typu sprawy. Inneorganizacje branżowe, np. ZPAV, wywierajątaką presję i chyba możemy sięod nich czegoś nauczyć – dodaje.***Obecnie Beck uczestniczy w trzechpostępowaniach karnych dotyczącychnielegalnego kopiowania książekw punktach ksero usytuowanych nawydziałach prawa lub w ich pobliżu.Współpracuje w tym zakresie z władzamidziekańskimi, autorami orazksięgarzami. Zarzuty dotyczą powielaniaksiążek wielu wydawnictw.Najświeższa jest sprawa toruńska– niespodziewanie w jednej z księgarńakademickich w Toruniu zaczęła spadaćsprzedaż kolejnego wydania publikacji„Prawo karne” prof. AndrzejaMarka. Pracownicy księgarni postanowiliwyjaśnić sytuację. W punkcieksero usytuowanym w pobliżu WydziałuPrawa i Administracji UniwersytetuMikołaja Kopernika zakupili powielonyoraz zbindowany podręcznik i przekazaligo Wydawnictwu C.H. Beck. W połowie2005 roku wydawnictwo złożyłowniosek o ściganie i ukaranie właścicielapunktu kserograficznego. Sprawatrafiła do miejscowej prokuratury.Postępowanie przygotowawcze prowadziłKomisariat Policji Toruń Śródmieściei robił to nadspodziewanie szybko.Ustalono, że właściciel punktu ksero„w siedzibie firmy, w celu osiągnięciakorzyści majątkowej, bez uprawnienia,w celu rozpowszechnienia zwielokrotniałw wersji oryginalnej cudze książki,w tym m.in. Wydawnictwa C.H. Beck”.Na liście „inkryminowanych” podręcznikówznalazły się m.in. takie pozycjejak: „Zobowiązania – część ogólna”oraz „Zobowiązania – część szczególna”Zbigniewa Radwańskiego, „Prawopracy” Ludwika Florka, „Prawo handlowe”Andrzeja Kidyby czy wspomnianejuż „Prawo karne” Andrzeja Marka.30 grudnia 2005 roku Prokuratura Rejonowaw Toruniu wniosła do tamtejszegoSadu Rejonowego akt oskarżeniaprzeciwko właścicielowi punktuksero, któremu zarzucono popełnienie„przestępstwa z art. 116 ust. 2 w zw.z art. 117 ust. 1 Ustawy o prawie autorskimi prawach pokrewnych”. Narozprawie w dniu 8 maja 2006 rokuprokurator przychylił się do wnioskuobrońcy oskarżonego, by postępowanieumorzyć warunkowo na okres 2lat z orzeczeniem obowiązku naprawieniaszkody. Ponadto prokurator wniósło orzeczenie przepadku dowodów rzeczowych(czyli skserowanych i zbindowanychksiążek) oraz o orzeczenieświadczenia pieniężnego w wysokości1000 zł na cel społeczny. Wyrok – zgodnyz wnioskami prokuratora – zapadł15 maja tego roku. Nie trzeba chybawyjaśniać, że takie zakończenie bataliiz nielegalnym kserowaniem to dużysukces – to jedna z niewielu spraw,która dla wydawcy kończy się happyendem – ukaraniem nieuczciwegoprzedsiębiorcy.Podobne sprawy, również podjętez inicjatywy Becka, toczą się przeciwkopunktom kserograficznym w Gdańskui Szczecinie. Ta ostatnia sprawarównież dotyczy nieuczciwego punktuksero, tym razem prowadzonegoprzez kobietę. Prokuratura RejonowaSzczecin Śródmieście wszczęła przeciwkoniej postępowanie przygotowawczedotyczące czynu z art. 116 ust.1 i 2 Ustawy o prawie autorskim i prawachpokrewnych, „polegającym nadokonanym w dniu 10 stycznia 2004 r.w Szczecinie w siedzibie punktu kserograficznego,w celu osiągnięcia korzyścimajątkowej, rozpowszechnianiu,po uprzednim zwielokrotnieniu bezuprawnienia książek” – i tu zaczynasię wielopunktowa wyliczanka obejmującablisko 20 pozycji, m.in. wydanychprzez Becka, ale też przez LexisNexis,PWN, Wydawnictwo Liber, WydawnictwoPoznańskie, WydawnictwoNaukowe US czy Wydawnictwo Prawoi Praktyka Gospodarcza. Sprawa jestw toku. 16 lutego Beck złożył wnioseko ściganie nieuczciwej pani. Podobnewnioski złożyli pozostali pokrzywdzeni,z wyjątkiem Wydawnictwa Liber, które– powołując się na wolę autora – zaniechałoskładania wniosku o ściganiew odniesieniu do podręcznika „Prawokonstytucyjne” prof. Leszka Garlickiego.W związku z tym prokuratura umorzyłaśledztwo w tym zakresie. W pozostałymzakresie sprawa jest w toku.Gdzie grzyb się zetnie, wyrasta nowy.Wiosną tego roku Kopipol poinformowałwydawcę, iż w wyniku działańwizytatorów tej organizacji wykrytonielegalną działalność polegającą nakopiowaniu i rozpowszechnianiu publikacjiBecka w Krakowie. Lista książekobejmuje ponad dwadzieścia pozycji.– Prosta prawda jest taka, że mocniejszyrynek zjada słabszy, a rynek kserograficznyjest silniejszy – twierdzi PawełEsse. – W 2004 roku wysunąłem na forumPIK propozycję pozytywnej kampaniiuświadamiającej problem kserowania.Uznałem, że powinna to być kampaniaspołeczna zakrojona na szerokąskalę, do której zaproszono by autorytety,pisarzy takiego pokroju, jak Mrożekczy nieżyjący już Czesław Miłosz i StanisławLem. Wyobrażałem to sobie jakokampanię wizualną – billboardy z wizerunkamitego typu osób i ich wypowiedzina temat kserowania. Nie zrobiononic w tym zakresie, a szkoda…JOANNA HETMAN34Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Piractwo książkoweWalka zorganizowanaKopipolProblematyka piractwa książkowegojest niezwykle złożona. Proceder tenobejmuje bowiem wiele różnorodnychform naruszeń autorskich praw majątkowychdo utworów słownych wyrażonychdrukiem, wśród których możnawyróżnić, dokonywane bez uprawnienialub poza jego granicami:a) utrwalanie lub zwielokrotnianieutworów, poprzez ich skanowaniei przetwarzanie za pomocą oprogramowaniaOCR w formę plików o jednymz trzech najczęściej spotykanychrozszerzeniach – .txt, .doc oraz .pdf,w celu ich rozpowszechniania za pomocąsieci Internet – internetowe piractwoksiążkowe,b) zwielokrotnianie utworów technikamidrukarskimi w celu ich rozpowszechnianiapoprzez ich druk i sprzedażbez uprawnienia (tzw. podróbki)albo poza granicami posiadanychuprawnień (nielegalne dodruki); nielegalniewydane egzemplarze utworusą sprzedawane głównie na bazarach,dworcach, hipermarketach oraz punktachtaniej książki – klasyczne piractwoksiążkowe,c) utrwalanie lub zwielokrotnianieutworów poprzez wykonywanie ich kopiiza pośrednictwem urządzeń reprograficznychw celu ich rozpowszechniania– piractwo reprograficzne;sprawcami popełnianych w tym zakresieprzestępstw są w zasadzie wyłącznieosoby prowadzące działalnośćgospodarczą w zakresie świadczeniausług reprograficznych.Wbrew pozorom internetowe piractwoksiążkowe, pomimo postępującejdigitalizacji życia, nie stanowi obecnietak dużego zagrożenia dla majątkowychinteresów twórców i wydawców.Głównie dlatego, że choć stosunkowołatwo jest wejść w posiadanie elektronicznejwersji utworu, to samo korzystaniez niej – w odniesieniu do utworówsłownych – jest utrudnione, gdyżz reguły wymaga przekształcenia ichz formy elektronicznej w formę drukowaną,co jest mało opłacalne.Najpoważniejszą spośród przedstawionychform naruszeń praw autorskichjest piractwo reprograficzne. Decydujeo tym liczba punktów reprograficznych(wedle szacunków Stowarzyszenia Ko-pipol jest ich około 13 tysięcy), łatwośćoraz stosunkowo niski koszt wykonaniakopii, a także powszechność korzystaniaz tego typu usług.Piractwo reprograficzne od dawnastanowi przedmiot zainteresowaniaStowarzyszenia Kopipol, godzi bowiemprzede wszystkim w interesy majątkowetwórców oraz wydawców utworównaukowych i naukowo-technicznych 1(w tym dydaktycznych), a zatem podmiotów,których autorskie prawa majątkowezostały Stowarzyszeniu Kopipolpowierzone w zbiorowy zarząd. (StowarzyszenieKopipol jest organizacją zbiorowegozarządzania prawami autorskimitwórców utworów naukowych.Niezależnie od tego członkami StowarzyszeniaKopipol jest kilku wielkichwydawców utworów naukowych, którzypowierzyli mu w zbiorowy zarząd służąceim prawa autorskie).Pierwsze działania mające na celurozpoznanie skali zjawiska zostały pojętejuż na przełomie 1998 i 1999 roku.W okresie tym przeprowadzone zostałyrównież pierwsze wizytacje punktówreprograficznych. Efektem tych działańbyło m.in. opracowanie wstępnychzałożeń strategii wykrywania oraz ściganiapodmiotów parających się piractwemreprograficznym. Na ich podstawiepodjęte zostały pierwsze działaniawymierzone wprost w piratów. W 2000roku wykryte zostały w Krakowie dwapunkty reprograficzne sprzedające gotowe,w całości skopiowane i oprawione(zbindowane) pozycje z zakresu naukekonomicznych i prawa.W ofercie każdego z punktów znajdowałosię po kilkaset tego typu pozycji.Oba punkty położone były w pobliżubudynków Akademii Ekonomicznejw Krakowie. Oferowane w nich nielegalneegzemplarze utworów sprzedawanebyły średnio za 1/3 ceny oryginału.W stosunku do obu podmiotówStowarzyszenie Kopipol we współpracyz Polskim Wydawnictwem Ekonomicznym(PWE) złożyło zawiadomienieo popełnieniu przestępstwa wraz z wnioskiemo podjęcie ścigania. W toku przeszukaniapolicja zabezpieczyła w każdymz punktów duże ilości (po około 100 różnychpozycji, często w kilku egzemplarzach)gotowych do sprzedaży utworów.Ich wycena została dokonana przez Kopipolwe współpracy z PWE, PWN orazWydawnictwem C.H. Beck.Wszczęte w tych sprawach postępowaniakarne zakończyły się w 2001roku skazaniem właścicieli obu punktówna karę grzywny, orzeczeniemprzepadku przedmiotów pochodzącychz przestępstwa oraz nałożeniemna nich obowiązku naprawienia wyrządzonejszkody. Przedmiotowe rozstrzygnięcia,mając charakter precedensowy,wywołały dość szeroką dyskusjęw mediach na temat procederu piractwareprograficznego.W 2002 roku wykryte zostały dwakolejne punkty prowadzące nielegalnądziałalność – jeden w Warszawie, drugiw Koszalinie. Niestety pomimo niezwłoczniepodjętych przez Kopipol działańnie udało się uzyskać odpowiedniegomateriału dowodowego – m.in. w formietzw. „zakupu kontrolowanego”. Obapunkty, co symptomatyczne, mieściły sięw budynkach szkół wyższych.Omawiając działania podjęte w latach1998-2002 należy wskazać, żew świetle ówcześnie obowiązującychzapisów ustawy o prawie autorskim,wątpliwości co do legalności budziłprzede wszystkim sam fakt świadczeniausług reprograficznych. Wraz zezmianami wprowadzonymi do ustawyo prawie autorskim nowelą z dnia28 października 2002 roku doszło douregulowania sytuacji prawnej podmiotówświadczących na rzecz osóbtrzecich usługi w zakresie zwielokrotnianiautworów za pomocą urządzeńreprograficznych. Na podmioty te zostałnałożony obowiązek wnoszenieopłaty na rzecz twórców i wydawców.Efektem zmian było zatem znaczące„ucywilizowanie” (w ujęciu prawnoautorskim)rynku usług reprograficznych.Problem piractwa reprograficznego,niestety, jednak pozostał.Stowarzyszenie Kopipol jako jednaz dwu organizacji uprawnionychdo poboru przedmiotowej opłaty, rozpoczęłow 2004 roku szkolenie grupywizytatorów. Uznaliśmy bowiem, żejest to najlepsza formuła na realizacjędwóch celów o zasadniczym dla StowarzyszeniaKopipol znaczeniu, a mianowicie:Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 35

Kopipola) kontrolę wywiązywania się przezpunkty reprograficzne z obowiązkuwnoszenia opłaty,b) monitorowanie rynku usług reprograficznychw poszukiwaniu podmiotówparających się procederempiractwa reprograficznego.Po odpowiednim przygotowaniugrupy wizytatorów, rozpoczęli oni działalnośćna początku 2005 roku.W toku jednej z pierwszych wizytacji,przeprowadzonej w Krakowie,ustalono, że na 209 skontrolowanychpunktów reprograficznych, aż 12 prowadziłonielegalną działalność.We wszystkich 12 punktach oferowanebyły w całości skopiowanei oprawione (zbindowane) egzemplarzeutworów. Były one sprzedawane pocenach znacznie niższych niż oryginały,i tak dla przykładu:– „Makroekonomia” D. Begg (PWE)za 17,64 zł (oryginał kosztuje 48,00 zł),– „Chemia organiczna. Krótki kurs”H. Hart (PZWL) za 39,00 zł (oryginałkosztuje 98,00 zł),– „Kierowanie” J. Stoner (PWE) za18,76 zł (oryginał kosztuje 80,00 zł).Na podstawie złożonych przez StowarzyszenieKopipol zawiadomieńo popełnieniu przestępstwa obejmującychwniosek o podjęcie ścigania,wszczęte zostały wobec właścicielitych punktów postępowania karne.W toku dokonanych przez Policję przeszukań,zabezpieczono duże ilości gotowychdo sprzedaży nielegalnie skopiowanychutworów. Zazwyczaj liczbazabezpieczonych materiałów wahałasię od 150 do 300 różnych pozycji, bardzoczęsto zwielokrotnionych nawetw kilkuset egzemplarzach. W punkcie,któremu można nadać niechlubnemiano „rekordzisty” znaleziono łącznieokoło 1500 gotowych kopii utworów.Większość punktów prowadziła działalnośćw budynkach szkół wyższych albow bezpośredniej ich bliskości (chodzigłównie o Akademię Ekonomiczną,Politechnikę oraz Wydział Prawa i AdministracjiUJ), co z kolei determinowałorodzaj oferowanych w tych punktachnielegalnie zwielokrotnionych utworów.W przeważającej większości byłyto utwory z zakresu nauk ekonomicznych,prawa oraz nauk technicznych,których wydawcami były przede wszystkimWydawnictwo Arkady, WydawnictwoAkademii Ekonomicznej w Krakowie,Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,Oficyna Wydawnicza PolitechnikiKrakowskiej, PWN, Wydawnictwo C.H.Beck oraz Kantor Wydawniczy Zakamycze.W bardzo wąskim zakresie punktyte zwielokrotniały ponadto pozycje donauki języków obcych oraz publikacjez zakresu nauk medycznych wydaneprzez PZWL. Wszystkie zabezpieczonew tych punktach utwory miały charakternaukowy.W toku prowadzonych postępowańprzygotowawczych StowarzyszenieKopipol, w porozumieniu z ww. wydawcami,dokonało wyceny zabezpieczonychmateriałów. Z reguły wartośćnielegalnych kopii wahała się od kilkudo kilkunastu tysięcy złotych. W jednymtylko przypadku ustalona wartośćw sposób znaczący odbiegała od tegorzędu wielkości, chodzi mianowicieo ww. „rekordzistę”. W jego przypadkuzabezpieczone nielegalne kopie zostaływycenione na kwotę 67 tys. 344 zł.Żadne z postępowań karnych wszczętychprzeciwko właścicielom ww. 12punktów funkcjonujących w Krakowiejeszcze się nie zakończyło.Kolejnym miastem, w którym wykryliśmyw 2005 roku punkt parający się procederempiractwa reprograficznego, byłPoznań. Przedmiotowy punkt położonybył w pobliżu budynków Uniwersytetuim. Adama Mickiewicza w Poznaniu.W toku przeszukania, do któregodoszło w wyniku złożonego przez StowarzyszenieKopipol zawiadomieniao popełnieniu przestępstwa obejmującegowniosek o ściganie, zabezpieczonow tym punkcie około 200 całych lubczęściowo skopiowanych pozycji z zakresufilozofii, psychologii oraz politologii.Specyfika działalności tego punktupolegała na tym, że wszystkie znalezionew nim utwory lub ich fragmentysporządzone były w jednej kopii. Wedleustaleń Policji właściciel tego punktuuzasadniał obecność przedmiotowychmateriałów w punkcie chęcią ułatwieniasobie świadczenia usług reprograficznych,zaś same materiały traktowałjedynie jako „matryce”. Postępowaniejest w toku.Jedna z kolejnych wizytacji doprowadziłanas do punktu reprograficznegodziałającego w budynku PolitechnikiWrocławskiej, w którym oferowano800 pozycji. W Białymstoku ustalono,że tego typu procederem zajmują siędwa punkty reprograficzne, oba w pobliżubudynków szkół wyższych. W jednymz punktów stwierdzono istnienielisty 89 pozycji, w przeważającejwiększości z zakresu nauk prawnych,a w drugim – listy około 50 pozycji donauki języków obcych. W stosunku dowłaścicieli tych punktów Kopipol złożyłzawiadomienia o popełnień przestępstwawraz z wnioskiem o podjęcieścigania. Postępowania są w toku.Reasumując, należy podkreślić, żesprzedaż nielegalnie zwielokrotnionychutworów przez punkty reprograficzneodbywa się zazwyczaj w sposób oficjalny,nierzadko lista oferowanych publikacjijest wywieszona w widocznymmiejscu w punkcie, zaś sam fakt prowadzeniatego typu działalności przez konkretnypodmiot jest powszechnie znany.Niezależnie od tego należy stwierdzić,że opisywanym procederem zazwyczajparają się punkty położone w budynkachlub w bezpośredniej bliskości budynkówmieszczących szkołę wyższą.Jak wynika z analizy danych posiadanychprzez Stowarzyszenie Kopipol,skala piractwa reprograficznego niestetystale wzrasta. Jest to wynik kilkunakładających się na siebie czynników,spośród których wymienić należy:a) niski poziom wiedzy o granicach,w jakich świadczenie usług za pomocąurządzeń reprograficznych jest dopuszczalne,dozwolone przez ustawę o prawieautorskim; szczególnie niebezpiecznejest, pokutujące niestety wśród przedsiębiorcówprowadzących przedmiotowądziałalność, przekonanie, że wnoszenieopłaty, o której mowa w art. 20 1 ustawyjest równoznaczne z uzyskaniem prawado świadczenia „wszechstronnych”usług reprograficznych, obejmującychm.in. zwielokrotnianie utworów celemsprzedaży ich egzemplarzy,b) społeczne przyzwolenie na przedmiotowyproceder, niejednokrotnieprzyjmujące formę wręcz zapotrzebowaniana niego,c) wysokie ceny zwłaszcza publikacjinaukowych, w tym dydaktycznych,d) przekonanie o bezkarności, co wynikaprzede wszystkim ze społecznegoprzyzwolenia oraz „łagodności” wyrokówsądowych, z czym nierozerwalniewiąże się swoista tendencja organówścigania do bagatelizowania problemupiractwa reprograficznego oraz skalii charakteru strat, do których dochodziw wyniku przedmiotowego procederu.ANDRZEJ GĄSIOROWSKISTOWARZYSZENIE KOPIPOL1Twierdzenie tej treści oparte jest na analiziedowodów zabezpieczonych w toku przeszukaniadokonanego w kilkunastu punktachreprograficznych parających się nielegalnądziałalnością.36Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Student pirat, ale dziad…Czy studenci mogą działać legalnie?OpiniePrzedstawiciele wydawnictw z regułyobwiniają środowisko akademickieza masowe „reprograficzne” piractwoksiążkowe. Bezpośrednio wskazująstudentów, jako głównego beneficjenta,pośrednio cały system szkolnictwawyższego oddziałujący na rynek poprzezkreowanie popytu. Pytanie „dlaczegostudenci masowo kserują książkialbo kupują tanie i dość nędznepirackie kopie?” właściwie nie padło.Natomiast i studenci, i reszta narodu– od właściciela ksero po prokuratoraodpuszczającego piratowi – dostali pouszach za niską świadomość prawnąi brak przyzwoitości, jak i niemoralnepostępowanie w kwestii praw autorskich.Głos dla winowajcyCo mówi strona druga? Każdy zapytanystudent mówi, że podręczniki akademickiei książki naukowe, są zdecydowaniezbyt drogie. Dlatego kserowanie,także całych książek, jest dlaniego warunkiem przetrwania na studiach.Jasne, że gdyby złodziej przedsądem tłumaczył, że kradnie, bo gonie stać, niekoniecznie zyskałby szansęna sędziowską łaskawość. Tym bardziejże słynne studenckie życie wymaganakładów finansowych tak chętnieponoszonych.Kwestii wysokości cen książekakademickich nie da się zbyć jednymakapitem. Syntetyczny koszyk„Polityki” przez lata dawał pewne pojęcieo ewolucji siły nabywczej przeciętnejpolskiej pensji (od 1982 roku)mierzonej ilością rozmaitych dóbr,które można było za nią nabyć. Niestetyw „koszyku Polityki” nigdy niebyło książki! Tym niemniej możnaoszacować siłę nabywczą przeciętnejpensji w stosunku do takiegodobra, jak książka. Za późnego Gierkadopiero ruszał blisko 20-letni cyklinflacyjny, więc ówczesne ceny byłydość stabilne. Porównanie ostatnichkilku lat (minimalna inflacja) z okresemsprzed 25-30 lat nie pozostawiawątpliwości: ceny książek generalnie,a książek akademickich, naukowych,fachowych w szczególności,są dziś dwu, trzykrotnie wyższe niżwtedy. W międzyczasie była hiper-inflacja i wymiana pieniędzy, książkiwyszły spod lady, ruchy cenowe byłyogromne, a zatem uchwycenie lat80. i 90. wymagać będzie osobnychi bardzo żmudnych studiów. Jestto oczywiście teza publicystyczna,opiera się na prostych, liczbowychporównaniach. Ceny podręcznikówakademickich i książek naukowychw drugiej połowie lat 70. i dziśmniej więcej sobie odpowiadają.Książki w miękkiej oprawie to w cenachdetalicznych 30-50 zł, te grubszei w twardej oprawie kosztują 60--80, do 100 zł. Przeciętna pensja „narękę” w 1978 roku wynosiła około3,5 tys. zł, obecnie netto jest to ok.1,6 tys. zł. Relacja wyraźnie ponad 2do 1. Jednak „wtedy” zakres pomocymaterialnej dla studentów był szerszy,nie tylko średnia pensja rzutowałana siłę nabywczą studentów(student generalnie jest na utrzymaniurodziców). Co więcej, dziś znacznaczęść studentów płaci za studia,co jeszcze bardziej wyostrza tę dysproporcję.Nastąpiła żywiołowa prywatyzacjai komercjalizacja kształceniawyższego, wydawcy są po częściofiarami tego żywiołu. Dlatego wydajesię, że relatywna cena książek akademickich(względem przeciętnychzasobów finansowych nabywców)wzrosła raczej trzy- niż dwukrotnie,jak wynikałoby ze stosunku średnichpensji.Przy okazji – podobnie ma się z innymiksiążkami, są one relatywnie dwado trzech razy droższe niż za EdwardaGierka. Zupełnie na marginesie wartozauważyć, że płynie z tego bardzo budującyobraz – wg wieloletnich badańBiblioteki Narodowej zakupy i czytelnictwowtedy i dziś są na zbliżonympoziomie!Istotnym elementem doświadczeniastudenckiego jest korzystaniez biblioteki uczelnianej, wydziałowejalbo instytutowej. Pod koniec lat 70.na cały rok przypadało po kilkadziesiątwoluminów potrzebnych książek,które można było wypożyczyć nasemestr albo dwa. Dziś normą mabyć stan, kiedy w bibliotece jest kilkaegzemplarzy ważnej książki. Z tegoczęsto jeden w czytelni, a drugiw wypożyczalni, czyli niedostępny.Oczywiście słyszymy, że uczelnie, biblioteki,MEN itd. nie mają pieniędzyna zakupy podręczników, książek,skryptów w potrzebnych ilościach…ale w każdej bibliotece jest kserograf,a drugi – zdecydowanie tańszy– w drodze z uczelni na przystanek…Pamiętajmy zatem przy wszelkich porównaniachi przy wszelkich ocenachmoralnych studentów o tym, że „kiedyś”książki w Polsce były relatywnietańsze, biblioteki akademickie były lepiejzaopatrzone i …w ogóle nie byłokserografów.Sytuacja jest zupełnie beznadziejna,kiedy potrzebna jest książka, którejnakład został wyczerpany. Zdarzasię to często na polskim rynkuksiążki naukowej, akademickiej i fachowej.Po kilku latach książka znikaz rynku, bo nikogo nie stać na jej„trzymanie”. Małe nakłady, wysokiekoszty, trudna i powolna sprzedażi piraci… W takim przypadku nie malegalnej alternatywy – pozostaje tylkokopiowanie.Obecnie wystarcza cyfrowy aparatfotograficzny. Jeśli dodać do tegoprogram przetwarzania tekstu z formatówgraficznych (pdf, jpg, gif, cdri in.) do edytorów tekstu, to mając dostępdo drukarki można sobie prawieza darmo „zrobić książkę” wg własnegoformatu, pod swoje potrzeby. Wydawcama z tego figę. A mógłby miećw ofercie za mniejsze pieniądze jakąścyfrową postać książki na sprzedaż,nawet via e-mail albo wydrukowywanąna zamówienie na drukarce laserowej.Na niektórych uczelniach używanesą tzw. „readery” – legalne (a więcz uwzględnieniem majątkowych prawautorskich), przygotowywane przezuczelnie zbiory wyciągów fragmentówksiążek i artykułów, precyzyjniewybranych i skomponowanych podtreści określonych zajęć. Materiały tesą kopiowane i oprawiane w sposóbprowizoryczny (np. ksero, bindowanie)i po niskich cenach dostępne studentom.Co musiałoby się stać, by takiepraktyki stały się normą na polskichuczelniach?LECH MERGLERBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 37

AnalizaKseroekonomiaJak działa punkt ksero i co z tego wynika?Przez czternaście lat byłem we Wrocławiuwspółwłaścicielem kilku punktówświadczących usługi, między innymiw zakresie kserokopiowania. Pozwalamsobie poniżej na refleksje – byćmoże przyczynię się do obalenia kilkumitów krążących wokół kopiowania.Na początku lat dziewięćdziesiątychwłaściciele „punktów ksero” uchodziliza osoby zamożne. Olbrzymia ilośćzleceniodawców – nowo kreowanychprzedsiębiorców – potrzebowała niezliczonejwprost liczby dokumentów. Deficytusług stwarzał korzystne warunkido rozwoju. Nieliczni na przysłowiowym„ksero” dorobili się równie przysłowiowejwilli z mercedesem. Osobytrudniące się tymi usługami nie musiałyliczyć się z groszem. Dużo się jednakzmieniło. Właściciele kserokopiareknie zaliczają się do elity, wielu z nichzrezygnowało z tej działalności, licznagrupa ledwie wiąże koniec z końcem.Poniżej przedstawiam tekst „kseroekonomiczny”.Dla ułatwienia obliczeńwszystkie wymienione kwoty są kwotamibrutto. Warto zaznaczyć, że poniższy modelma charakter legalistyczny. W ramcepodaję przykłady wcale nie tak rzadkichpraktyk zmieniających ten obraz.Model legalistyczny1. Zakup i amortyzacja kserokopiarkiKserokopiarki kupowane do punktówusługowych, to w przeważającejczęści maszyny lekko używane, pochodzącez biur zachodnich korporacji. Sąto urządzenia profesjonalne, w dobrymstanie – zwykle po generalnym przeglądzie.Są wyposażone w „krótką gwarancję”,tj. kartę gwarancyjną, obejmującąsześć miesięcy. Do osiągnięcia „śmiercitechnicznej” mogą wykonać okołomiliona kopii. Później koszty remontówgwałtownie wzrastają i dalsza eksploatacjamaszyny jest nieopłacalna.Cena takich maszyn to około 4 do6 tys. zł (brutto). Są to zwykle kserokopiarkiuznanych marek jak: Toshiba,Nashua czy Canon. Oczywiście możnaznaleźć urządzenia tańsze – nawet za2 tys. zł, ale ich stan i parametry technicznenie predestynują ich do zastosowańw punkcie usługowym.Model rzeczywisty1. Korzysta się z dużo gorszych materiałów. I tak:– toner rzadko znajduje się w oryginalnym opakowaniu. Najczęściej korzystasię z kiepskich zamienników, dosypywanych ręcznie;– papier nie jest certyfikowanym papierem kserograficznym, tylko tak zwanym„papierem biurowym”, kupowanym w hurtowniach na kilogramy;– części zamienne nie pochodzą od producenta, ale są zamiennikami o bliżejnieznanym pochodzeniu itd.Oczywiście odbija się to na jakości usług, ale przecież nie o jakość tu chodzi…2. Duże zlecenia (kopiowanie podręczników…) są zlecane na zewnątrz, do firm,które wykonują kopie za pomocą technologii risografowej lub druku cyfrowego.3. W wielu wypadkach zatrudnia się studentów lub członków najbliższej rodziny,by w ten sposób zmniejszyć obowiązkowe obciążenia fiskalne.4. Zatrudniani pracownicy rzadko mają umowę o pracę, a jeżeli już, to dotyczyona znacznie niższego wymiaru pracy i niższych zarobków niż rzeczywiste.5. Wyposażenie jest najpodlejszego gatunku, często samodzielnie skleconeprzez właściciela z kiepskich materiałów.6. Pracuje się często na nielegalnym oprogramowaniu.7. Wykonuje się zlecenia, o których z góry wiadomo, że ich legalność jestwątpliwa.8. Nie uiszcza się jakichkolwiek opłat licencyjnych.Zakładam, że kopiarka w dobrzeusytuowanym punkcie będzie intensywnieeksploatowana – nawet do 100000 kopii miesięcznie , a to oznacza, żewystarczy najwyżej na 1-1,5 roku eksploatacji.W tym czasie musi się spłacić.Oznacza to, że miesięczny kosztnabycia jednej maszyny wynosi około0,5-0,7 tys. zł (oczywiście bez kosztówremontów, serwisu i materiałów eksploatacyjnych).2. Wyposażenie punktuPunkt usługowy winien być dobrzewyposażony. Musi mieć międzyinnymi:– meble (lady, stoły, regały itp.),– urządzenia dodatkowe (gilotyny,bindownice, sortery, sklejarki, profesjonalnezszywacze itp.),– niezbędny zapas materiałów eksploatacyjnych(papiery, tonery, zapasczęsto psujących się części zamiennychitd.),– inne urządzenia techniczne (komputer,kasa, zasilacze, przewody itd.),Wyposażenie kosztuje około 15-20tys. zł. Roczne koszty uzupełnień, serwisu,aktualizacji to dodatkowo około5 tys. zł. Aby punkt właściwie się prezentowałwymiana wyposażenia musinastąpić w czasie krótszym niż 3 lata,a to oznacza, że miesięczny koszt z tegotytułu to kwota rzędu 0,7 tys. zł.3. CzynszPunkt usługowy z jedną maszynązajmuje 8-10 mkw. Kserokopiarka wyposażonaw podajniki wraz z otaczającąją niezbędną przestrzenią roboczązajmuje około 4 mkw. Zmniejszenie tejpowierzchni prowadzi do radykalnegoobniżenia wydajności (brak miejscadla operatora) i grozi częstymi awariami(niewłaściwe chłodzenie maszyny,brak miejsca na wymianę osprzętuitd.). Do powyższego dochodzi powierzchniazajmowana przez meblei wyposażenie oraz absolutnie koniecznaprzestrzeń dla personelu.W dobrym punkcie – a tylko takigwarantuje właściwe obłożenie – kosztpowierzchni usługowej to około 130-200 zł za mkw! Zatem miesięczny kosztczynszu to kwota co najmniej 1,5 do2,0 tys. zł.4. Koszty osobowe – płace, fiskus,ZUSMinimalny personel stoiska pracującegodziesięć godzin dziennie todwie osoby pracujące na dwie zmiany.Wynika to zarówno z wymogów formalnych(kodeks pracy!), jak i ze względówpraktycznych (w godzinach szczytuczas pracy zatrudnionych osób pokrywasię, klientów obsługują dwie osobyrównocześnie i jest to jedyny sposóbunikania zbyt długich kolejek).38Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Dobrze pracujący personel musikosztować. Podkreślmy: musi kosztować!Praca w punkcie usługowym nienależy do lekkich i przyjemnych. Źleopłacony pracownik będzie oszukiwał,dorabiał „na boku” i ociągał się. Zwyklekompetencje i umiejętności pracownikasą szersze, niż tylko obsługa kserokopiarki.Dobry pracownik umie samodzielnieusunąć najczęstsze usterki,umie wykonać inne usługi – proste zleceniagraficzne, jak wykonanie wizytówek,złożenie prostej ulotki, poprawnewykonanie skanowania zdjęć lub innychmateriałów, itd. Jego pensja musiwynosić co najmniej 1,5 do 2,5 tys.zł netto, a to oznacza, że łączne obciążeniebrutto zamyka się kwotą co najmniej…6-9 tys. zł miesięcznie.5. Koszty materiałów eksploatacyjnychi serwisu maszynMocno obciążony punkt kserograficzny,wyposażony w jedną maszynę,wykonuje około 70 do 100 tys. kopiimiesięcznie. Oznacza to zużycie ca.150 do 220 ryz papieru (straty materiałowesięgają 5-10 proc.) w łącznej cenieokoło 1,3-1,8 tys. zł.Taka ilość kopii oznacza też zużycieokoło 30 pojemników z tonerem orazczęstej wymiany bębnów światłoczułych,rolek utrwalających, mechanizmówpodajnikowych itd. Wszystkie temateriały i części kosztują łącznie niemniej niż 1,5-2 tys. zł miesięcznie. Zatemłącznie… wynosi to 2,8-3,5 tys. złmiesięcznie.6. Energia, logistyka, prowadzenieksięgowościEksploatacja w dużym mieście samochodusłużbowego to koszt rzędu500 zł miesięcznie. Punkt zużywa energięi inne media o wartości około 200 złmiesięcznie. Do tego doliczmy prowadzenieksiąg, a odprowadzanie do budżetunależnych danin staje się corazbardziej skomplikowane. Zryczałtowanymiesięczny koszt usługi księgowejto około 300- 400 zł. Zatem łącznie miesięcznieto 0,9-1,1 tys. zł.7. Koszty fiskalneDzisiaj przeważająca liczba usługodawcówrozlicza się na zasadach ogólnych.Zakładając racjonalizm prowadzącegopunkt można przyjąć, że uiszczaon podatek dochodowy w kwociedo 19 proc. osiąganych dochodów.W okresach złej koniunktury występujeczęsto brak dochodu… Ale brakdochodu (i tym samym wpłat podatków)oznacza dla przedsiębiorcy koniecznośćpoddawania się niemal nieustannymkontrolom prowadzonymprzez US. Biura rachunkowe radzązatem, by dla „świętego spokoju” mimoponoszenia wielu uzasadnionychi oczywistych kosztów, nie ujawniali ichw tym okresie. Oczywiście skoro podatniknie chce odliczać kosztów od podstawyopodatkowania ma do tego prawoi nikt mu tego nie zabroni. W tensposób usługodawcy wykazują jednakw sprawozdaniach dochód wyższy odrzeczywiście osiąganego. Dlaczego?Ponieważ licznie uważają, że wspomnianypowyżej „święty spokój” też maswoją cenę…Opierając się na doświadczeniumożna stwierdzić, że średniemiesięczne obciążenie z tytułu podatkudochodowego wynosi około 0,3-0,5 tys.zł. Do tego dochodzi podatek VAT – zwykleokoło 0,7 do 1,3 tys. ZŁ. Daje to w sumie…1,3 do 1,8 tys. zł miesięcznie.8. Koszty inneIstnieje ryzyko wystąpienia wielunieprzewidzianych zdarzeń i okoliczności.Rozsądny przedsiębiorca potrafito przewidzieć i uwzględnić w swoimbudżecie. Z praktyki wynika, że na tencel… należy przeznaczyć nie mniej niż0,5 tys. zł miesięcznie…9. Last but not least – Kopipol i PolskaKsiążka.Zakładamy, że w punkcie wykonujesię do 100 tysięcy kopii miesięcznie.Przy średniej cenie kopii wynoszącejokoło 10 groszy za stronę A4 oznaczato przychód… na poziomie ok. 10 tys.zł miesięcznie. Podniesienie ceny kopiido około 20 gr za stronę A4 oznaczaznaczące zmniejszenie popytu i w efekciepozostanie na tym samym poziomieprzychodu. Podobny skutek ma obniżenieceny. Popyt co prawda rośnie, alejego przyrost jest odwrotnie proporcjonalnydo ceny. Legalistyczny model zakładaodprowadzanie od 1 do 3 proc.obrotu na rzecz organizacji zbiorowegozarządzania. Ponieważ poziom opłat zależyod zadeklarowanej przez właścicielaproporcji materiału chronionego prawemautorskim do materiału ogółemnależy przyjąć, że – wobec braku obowiązkurejestrowania materiału kserowanego,czyli de facto braku informacjina temat ilości skserowanych stronksiążek i prasy – każdy właściciel będziedążył do deklarowania 1 proc. Oznaczato koszt… 100 zł miesięcznie.Podsumowanie powyższych stwierdzeńdaje podstawę do wysunięcia następującychwniosków:1. Pokrycie kosztów utrzymania kserograficznegopunktu usługowego i prawidłowewywiązanie się z obowiązkówwobec pracowników, partnerów, fiskusai ZUS wymaga miesięcznego przychoduod 14 do 19 tys. zł brutto! W typowympunkcie przy obecnym poziomie centych usług jest to prawie niemożliwe!2. Pamiętać należy, że obliczone powyżejkoszty nie uwzględniają jeszczeani złotówki dochodu dla właściciela.Osiągnięcie przez niego dochodu osobistegow „przyzwoitej” wysokości (około4 do 6 tys. zł miesięcznie) oznacza koniecznośćświadczenia pracy na rzeczswojego punktu przez około dziesięćgodzin dziennie. Zwykle właściciel jestzaopatrzeniowcem na pierwszej zmianie,a pracownikiem na drugiej. Większośćczynności technicznych właścicielmusi wykonywać sam albo z pomocąswojego personelu. Bardzo rzadkostać go na zatrudnienie serwisantów.3. Właściciel punktu usługowego,aby bezpiecznie funkcjonować, musialbo podjąć się wykonywania szerokiegozakresu usług, albo uciekać siędo różnych sztuczek i wybiegów obniżającychkoszty… Ostatecznie dochodzimydo modelu rzeczywistego, któryprzedstawiam w ramce obok. Powstajepytanie: kto na tym zyskuje? Wydajęsię zasadnym stwierdzenie, że chybanikt! Właściciel ma pracę i… to jestchyba największa wartość tej sytuacji.4. A wszelkie sztuczki prowadzącedo zwiększania obrotu, zaniżaniaceny, drukowania książek poza punktemksero to po części zwykłe piractwo,po części ostatnia deska ratunkudla właściciela punktu ksero i zarazemgwóźdź do trumny dla niektórych wydawców.Po pierwsze, istnieją licznedziury w prawie autorskim, czyniącetakie postępowanie możliwym – o tymobszernie piszą inni autorzy. Po drugie,wszystko wskazuje na to, że w wieluwypadkach rezygnowano by z tegoprocederu, gdyby istniała alternatywnapropozycja zarobkowania; ostateczniezyski bowiem nie są wielkie.I co dalej?– Warunki w Polsce są dzisiaj takie, żewalka z nielegalnym kopiowaniem cudzychutworów przypomina dziewiętnastowiecznąwalkę robotników z maszynamiparowymi… – stwierdza PawełEsse, dyrektor wydawnictwa C.H.AnalizaBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 39

AnalizaBeck. – Poziom świadomości wartościdóbr intelektualnych wśród elit jestfatalny. W efekcie pozwalamy się wykorzystywać– mówi Łukasz Węgrzyn,prawnik doradzający ZPAP i ZPAF.– Stwierdzenie, że ochrona praw autorskichjest bardzo trudna, a niekiedyniemożliwa, nie oznacza zgody naokradanie nas z prawa do czerpaniakorzyści z dóbr intelektualnych – zauważadr Wojciech Machała, adwokatspecjalizujący się w prawie autorskim.Praktyka dowodzi, że w Polsce metodamiadministracyjnymi, restrykcyjnymiani nakazowymi dotychczas nieudało się osiągnąć sukcesu w walcez masowymi kradzieżami dóbr intelektualnych.Rozwiązanie problemu jestmożliwe poprzez wielorakie działania.Poniżej przedstawiam trzy propozycje.1. Należy tworzyć taki system prawny,który wskazywałby, że przekraczanieprawa jest niebezpieczne i niewygodne.Prawo autorskie winno jednoznacznie,czytelnie dla wszystkich określać,co może uczynić użytkownik, jaki jest zakresdozwolonego użytku, co jest zwolnionez opłat, a za co winno się uiszczaćopłaty. Należy opracować jasny systempobierania i podziału tych opłat; taki,który przynosi korzyści przede wszystkimtwórcy i właścicielowi praw, a nierozbudowanemu aparatowi biurokratycznemu.No i w końcu powinien byćzdefiniowany system sankcji i restrykcji,które bezwzględnie grożą w przypadkuprzekroczenia prawa.2. Powinno się wdrożyć system ekonomiczny,z którego będzie jasno wynikać,że kradzież cudzych praw zwyczajnienie będzie się opłacać.W tym wypadku legalny właścicielpraw (twórca, wydawca, związek wydawców)przejmuje inicjatywę, umawiającsię ze wszystkimi zainteresowanymi tak,że jakiekolwiek inne rozwiązania pozatym porozumieniem, a w szczególnościnielegalne wykorzystanie, kopiowanie,powielanie i inne formy kradzieży tychpraw, stają się mało atrakcyjne ekonomicznie.Oto przykład. Wydawca – lubjeszcze lepiej grupa wydawców – zamiastprowadzić mało skuteczną wojnęz punktami ksero proponuje im współpracę.Co mogą uczynić wydawcy:– udzielają licencji uprawniającejdo legalnego kopiowania książek objętychporozumieniem,– bezpłatnie promują „legalne”punkty, zamieszczają we własnychpublikacjach i kampaniach promocyjnychinformacje teleadresowe,– w porozumieniu z władzami administracyjnymiuczelni, urzędów lub instytucji,pozytywnie opiniują wniosek„legalnego” usługodawcy o jak najkorzystniejszeusytuowanie jego punktu,a nawet o udzielenie rabatu w opłatachczynszowych. Chodzi o to, by –mimo obciążeń wynikających z tegoporozumienia – zachowana była konkurencyjnapozycja punktu „legalnego”w danym rejonie.W zamian za to wydawcy oczekują:– uiszczania przez usługodawcęzryczałtowanej opłaty licencyjnej.Bardzo ważne! Opłata jednostkowanie może być zbyt wysoka! Winna byćustalona na takim poziomie, by jejuiszczanie nie powodowało chęci „obchodzenia”zawartej umowy. Szacuję,że dzisiaj opłata ta powinna wynosićokoło 100 do 200 zł miesięcznie, niemoże być wyższa niż 300 zł,– wyrażenia zgody na prowadzeniew punkcie usługowym również sprzedaży„normalnych” książek. Marża pochodzącaz obu rodzajów sprzedaży,czyli książek i ich kopii, musi być równa.Właściciel punktu powinien byćzainteresowany aktem sprzedaży, a nietym, co konkretnie sprzedał. Nie wolnoprzy tym doprowadzać do absurdów.Punkt usługowy nie może zostaćzawalony stosami książek. Należy z góryograniczyć liczbę tytułów do pozycjinajbardziej atrakcyjnych, np. na Politechnicenie ma sensu sprzedawaniepodręczników medycznych, a na ASPpodręczników z matematyki…,– wyrażenia zgody na dystrybucjęw punkcie ksero książek zamówionychprzez Internet. Za tę usługę wydawcywinni zgodzić się uiszczać opłatę narzecz punktu kserograficznego. W zamianusługodawca musiałby uczestniczyćw organizacji logistyki tych działań.W tym miejscu musimy odpowiedziećna kolejne dwa pytania: Popierwsze i najważniejsze: czy takierozwiązanie jest w ogóle możliwe?W opinii Wojciecha Machały, nie istniejążadne przeszkody prawne, któreuniemożliwiłyby już dziś, na bazie aktualnieobowiązującej ustawy, wprowadzeniew życie takich rozwiązań.Jest to tylko kwestia wypracowaniaporozumień, które skutecznie pogodząinteresy stron. Po drugie: czy jestto opłacalne? Z pewnością tak. Rozwiązanieoparte jest na działaniachpowodujących zwiększenie popytui podaży. Większe zyski są osiąganetutaj wskutek większych obrotóww „legalnym” punkcie ksero, a niepodnoszenia cen.3. Trzecie z proponowanych rozwiązańpolega na zbudowaniu technologicznychbarier, które utrudniałybyniezgodne z prawem wykorzystywanieefektów cudzej działalności twórczej.Utwory są przy tym rozwiązaniu dostępnedla tych, którzy chcą z nich legalniekorzystać, a jednocześnie chronioneprzed niepowołanym dostępem.Przykładem może być płatna wirtualnaczytelnia internetowa. Jej zbioryumieszczone są na serwerze zabezpieczonymtak, jak serwery w obiegubankowym lub administracyjnym. Czytelnikotrzymuje bezpłatną przeglądarkę,ale nie zezwalającą na ściąganiejakiegokolwiek fragmentu publikacjina komputer użytkownika. Jednorazowydostęp do zasobów jest:– Tani. Cena podstawowego dostępuwynosi np. dwa złote za kilka(cztery, sześć…?) godzin dostępu dozbiorów.– Wygodny. Użytkownik ma możliwośćdrukowania fragmentów za cenęrówną połowie ceny kopii ksero(za dwa złote około czterdzieści stron).Drukowanie zorganizowanie w tensposób jest legalne, opłacalne (i chociażtanie, to w pełni pokrywa kosztywydawcy i autora) oraz jednorazowe;wykonanie każdej kolejnej kopii wymagauiszczenia odrębnej opłaty, couniemożliwia zarobkowanie pośredniez użyciem tych kopii.– Praktyczny. Umożliwia na przykładłatwe wyszukiwanie i porównywanieróżnych opracowań, szybkie wykonywanieanaliz obejmujących szerokizakres publikacji itd.Oczywiście teoretycznie włamaniedo takiego serwera jest możliwe, ale wymagałobydużo nakładów. Idealny byłbysystem, który połączyłby wszystkie opisanepowyżej rozwiązania. Dlaczegonikt nie wdrożył takiego systemu?Trudno udzielić na to pytanie odpowiedzi,by nikogo nie urazić. Niech w takimrazie za odpowiedź posłużą słowaKartezjusza: „Zdrowy rozsądek to najlepiejrozdzielony towar na świecie – każdyczłowiek jest bowiem przekonany, żema go w dostatecznej ilości”.BOGUSŁAW SEREDYŃSKI, WNT40Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Gdzie ta kasa?Opłaty z tytułu art. 20OpinieGłównym źródłem wpływów Kopipolui Polskiej Książki są opłaty wnoszoneprzez importerów urządzeń i nośnikówsłużących do wytwarzania kopii – rocznieoba stowarzyszenia ze wszystkichźródeł inkasują około 2 mln złotych. Dlaczegotak mało? Gdzie jest reszta, a właściwiegdzie są te prawdziwe pieniądze?Są trzy strony w grze o te pieniądze:wydawcy z autorami, organizacje zbiorowegozarządzania prawami autorskimii główny, jak można domniemywać,płatnik – importerzy urządzeń kopiujących.Wydawcy wiedzą najmniej i sątymi, którzy tracą najwięcej. Nie ma coukrywać, że nie szczędzą słów krytykiKopipolowi i Polskiej Książce. Głównyzarzut to mała kwota ściągana od płatnikówtytułem inkasa.Stowarzyszenie Polska Książka, jakpowiedział dyrektor generalny PiotrMańkowski, jest we wstępnej fazie rozwoju,przygotowuje się do działań naszerszą skalę. W pierwszym okresie koniecznebyło stworzenie podstaw, zebranieśrodków na jakąkolwiek działalność.Prof. Mieczysław Poniewski, szefKopipolu, odpiera zarzut niskiej efektywności,wskazując choćby na kosztyprocesu sądowego toczonego odstycznia 1999 roku z Canonem – wedługróżnych szacunków lideremwśród importerów urządzeń kopiujących.Ten koszt to m.in. 10 proc. kwotyroszczeń w stosunku do firmy Canon.Zarówno prof. Poniewski, jak i adwokatreprezentujący Kopipol prof. JanBłeszyński są jednak bardzo oszczędniw udzielaniu informacji, ze względu nataktykę procesową.W procesie tym chodzi o dwie rzeczy.Pierwsza to roszczenie „informacyjne”,Kopipol zabiegał o orzeczenie,że koncern jest zobowiązany ujawnićwiarygodną dokumentację informującąo obrocie jego urządzeniami kopiującymi.Pozwalałoby to weryfikowaćrzetelność informacji podawanychprzy rozliczeniach. Spór toczył sięm.in. o ujawnianie numerów fabrycznychsprzedanych urządzeń. Jak siędowiadujemy, decyzja sądu na tym obszarzebyła korzystna dla Kopipolu, terazchodzi o jej szczegółową interpretację.Po drugie sprawą ogromnej wagijest zakres pojęcia „urządzenie zwie-lokrotniające”. Rozwój technologicznypowoduje stałe wprowadzanie na ryneknowych generacji urządzeń, którenie mogą być enumeratywnie wyliczonew aktach prawnych, jako że w chwiliich formułowania urządzeń tych jeszczenie ma. Po kserokopiarkach, drukarkach,faksach, skanerach, urządzeniachwielofunkcyjnych przyszła kolejna komputery osobiste oraz cyfroweaparaty o rozdzielczości powyżej 3 milionówpikseli. Następna rozprawa masię odbyć we wrześniu.Jak mówi prof. Poniewski, w NiemczechCanon także przegrał podobnąsprawę, tyle że po półrocznym procesie…Prof. Mieczysław Poniewskiokreśla ten proces jako precedensowyi pilotażowy. Stawką jest o wiele więcejniż kwota należności z okresu kilku latplus karne odsetki za zwłokę, jako żeroszczenie tego typu nie przedawniasię. Orzeczenie sądu w tym przypadkubędzie miało ogromne znaczenie dlacałego rynku.Podjęliśmy liczne próby uzyskaniainformacji od drugiej strony – importerówurządzeń kopiujących. Chodziłonam przy okazji o uzyskanie ogólnychinformacji na temat rynku. Na przykładjednym ze sposobów wprowadzaniaurządzeń na rynek jest leasing, innymdzierżawa urządzeń, a zgodnie z obowiązującymiregulacjami opłaty na rzeczwskazanych organizacji pochodzą wyłączniez tytułu sprzedaży urządzeń.Niestety. Koncerny, takie jak Canon,Toshiba, Hewlett Packard, Ricoh, KonicaMinolta, do których zwróciliśmy sięw pierwszej kolejności, nie widzą potrzebyalbo możliwości rozmowy naten temat. Dyrektor generalny CanonPolska Przemysław Przybysz, mimoszeregu e-maili ze szczegółowym wyłożeniempytań i próśb, jak i dziesiątkówtelefonów do sekretariatu, nie odpowiada.Nie było oficjalnej odmowy,ponieważ nie było żadnej reakcji.Z firmy Hewlett Packard uzyskaliśmyodpowiedź: „Witam Pana! Bardzodziękuję za przesłane pytania i zainteresowaniefirmą HP. Niestety kwestie,o które Pan pyta, są objęte tajemnicąhandlową firmy i nie możemy udzielićodpowiedzi. Bardzo mi przykro. Pozdrawiam.Marcin Brzeziński”.W innych firmach, podobnie przypominającychtwierdze informacyjne, stosowanajest taktyka „na znużenie” – odsyłanie,odkładanie, nieobecność itd.Ogólne informacje uzyskaliśmy odprezesa zarządu jednej z wielu firmdystrybucyjnych, sprzedających urządzeniafirmy Konica Minolta, drugiejpod względem obrotów po Canonie.Jak twierdzi, w 2005 roku nowoczesnychurządzeń kserograficznych tylkotej firmy wprowadzono na rynek około6 tysięcy. Ich ceny zaczynają na sięod 2,5-3 tys. zł i dochodzą do kilkunastutysięcy za wysoko wydajne i wielofunkcyjneurządzenie. Rynek urządzeńkopiujących radykalnie się zmienia,co oznacza masową wymianę sprzętuw urzędach i firmach, ponadto spadekcen jednostkowych i profesjonalizacjęrynku. Urządzenia nowej generacjinie dają się serwisować chałupniczymimetodami. W kwestii opłat z tytułupraw autorskich przemiany rynku urządzeńi usług reprograficznych w Polscepowinny oznaczać wzrost wpływów.Zmiany na rynku nowych urządzeńmogą powoli powodować ograniczeniedziałania szarej strefy i rynku urządzeńz odzysku. Ten ostatni jest zdaniemnaszego rozmówcy większy niż obróturządzeniami nowymi, bo ceny sprawnychurządzeń używanych to połowa,a nawet 1/3 ceny nowych. Cztery największefirmy zajmujące się importemużywanego sprzętu biurowego sprowadzająrocznie po około 2,5 tysiącaużywanych kserokopiarek. Takich firm,które sprowadzają od kilkudziesięciudo kilkuset kopiarek rocznie, są setki.Ten biznes w znacznym stopniu wymykasię jakiejkolwiek ewidencji. Na nimw znacznej części oparte jest działaniepunktów kserograficznych, jak też namasowym „chałupnictwie handlowymi serwisowym”, obniżającym jakośćusług, za to zbijającym w dół ceny.Reasumując – poprzez wytrwałe „atakowanie”różnych koncernów i drobnychimporterów jest możliwe ustalenie, ilenależnych pieniędzy powinno wpływaćdo kieszeni autorów i wydawców książek.Nie ulega wątpliwości, że są tokwoty wielokrotnie wyższe niż obecniepłacone.LECH MERGLERBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 41

OpinieGdzie kucharek sześć…Miniatura pod lupąKopiowanie stron, rozdziałów, a nawetcałych podręczników akademickich,książek językowych i innych, zwłaszczasłużących nauce, jest dla wydawcówi autorów dużym problemem. Pozbawianależnych tantiem, ograniczanakłady, zysk zamienia stratę. Wiemyto nie od dziś. Rozwiązanie tego problemuwydaje się wciąż tak samo odległe,jak lata temu. Jest nawet gorzej,bo tradycyjne ksero odchodzi do lamusa.Wydawcy zmniejszają nakładylub rezygnują z wydawania nowychtytułów, autorzy się buntują i oczekujądziałania.Kopiowanie samo w sobie nie jestniczym zdrożnym. Uczący się ma prawosięgać do różnych źródeł, korzystaćz nich wyrywkowo. Istota sprawyto umożliwienie tym, którzy zainwestowaliw powstanie pomocy naukowej,godziwej zapłaty za ich trud i zapewnienieudziału w zyskach, które dziękiich pracy osiągają inni. Dlaczegopunkt ksero ma zarabiać 100 proc. nasprzedaży podróbki podręcznika, któregonie napisał i nie opracował, niezainwestował grosza w jego wydanie?Dlaczego niszczy się walcami drogowyminielegalne kopie dyskietek z muzykąi sfałszowane perfumy, a na książkę-fałszywkędaje się przyzwolenie?Są kraje, które poradziły sobie z tymproblemem. Polska do nich nie należy.U nas większość ręce w niemocy rozkłada.Co prawda zawiązały się instytucjezbiorowego zarządzania prawamiautorskimi i miały problem załatwić– zbierać pieniądze od kopiujących,przekazywać autorom i wydawcom.Bajka! Ale… Biura prowadzą, mizernełupy na drobiazgi dzielą, spodziewanąwielką kasę w myślach liczą, niewielezałatwiają.Najistotniejszą przyczyną porażkiwydaje się mnogość działających, atrofiadziałania. Ciekawostką, wymyślonączas jakiś temu przez tęgie ministerialnegłowy, jest stworzenie w 2002 rokudrugiej – obok działającego od 1995roku Kopipolu – organizacji zarządzaniaprawami (i poboru opłat) – PolskiejKsiążki. Jedna dla autorów, druga dlawydawców. Dwie „prowadzące inkasoopłat reprograficznych”, dwie dzielącepieniądze. I co? Żadna wartość dodananie powstała – raczej bałagan i koszty.Na dodatek każdy lepiej zorientowanyw sprawie wie, że Kopipol i PolskaKsiążka bez zewnętrznego przymusunigdy nie będą współpracować. A bezwspółpracy nic nie osiągną.O co chodzi? Jak już nikt nic nie wie– to znaczy, że chodzi o kasę. O pieniążkijednym słowem. Duże? Nikt nie wie,ale wielu na zachód wskazuje, gdzie sumywielkie zbierają. Policzyć można, alekto miałby liczyć? Niemoc wielka na zainteresowanychspłynęła. Fredro w bajceo podróżnych nie opisał by lepiejtego wspólnego wysiłku. Zachęt wiele– pomysłów bladawych mniej, pracażadna. A ognisko się dopala… Bo zagraniczneorganizacje żądają swojegoudziału i oczekują należnych pieniędzy.Bo wchodzą nowe technologie. Bo corazto nowe firmy (Google, Yahoo), krajei organizacje elektroniczne szykują bibliotekitotalne i ogólnodostępne.Jak do tego dodamy – być może– jeszcze jedną nową organizacjęzbiorowego zarządzania w Polsce, todopiero będzie zamieszanie. Przypomniećmoże też warto apetyty ZPAPi ZPAF na zbieranie pieniędzy na rynkuksiążki (bo ilustracje, bo fotografie).Z drugiej strony przypomnijmy, żewydawcy, którzy nie chcieli czekaći sami wzięli się za sprawę (LexisNexis,PZWL, inni) – zostali bez wsparcia, zrozumieniai kontynuacji.Ochrona praw autorskich na rynkureprograficznym to – jak na razie– smutna porażka.Rzetelne badania rynkuTo oczywiste, że żaden system „inkasai redystrybucji” nie będzie działał, jeślinie wiadomo, ile jest punktów reprograficznych,co robią, w jakiej skali kopiująksiążki i jakich wydawnictw. A jaksię dowiemy? Badając rynek.Takie badanie – dobrze opracowanei powtarzane co jakiś czas – otworzyrealną możliwość ochrony prawautorów i wydawców. Byłoby też pożyteczne,że pomogłyby zweryfikowaćpraktycznie wiele sprzecznych przypuszczeńi mitów, które dziś przez jednychużywane są jako niesprawdzalneargumenty, przez innych bezkrytycznieprzyjmowane.Nie spodziewam się badania rynkuprzeprowadzonego przez jedną zewspomnianych organizacji. Dlaczego?Każde rzetelne badanie będzie zbytdrogie dla pojedynczej firmy – a teżw atmosferze walki i podejrzeń możnasię spodziewać automatycznegozakwestionowania metodologii i wyników.Żadne „pokątne” badanie rynkunie będzie mogło być tym jedynym.Proponuję badanie pod egidą PIK,w uzgodnieniu z Kopipolem i PolskąKsiążką, przeprowadzone przez niezależnąfirmę/agencję. Mamy dziesiątki,jeśli nie setki „ogólnych”, „przekrojowych”badań w różnych obszarachrynku. Moje osobiste doświadczeniaz badań rynku (łączących metody statystyczne,fokusowe, itp.), poprzedzającychrozpoczęcie sprzedaży encyklopediiPWN (NEP – 6 tomów, WEP – 30tomów), a zwłaszcza z badań rynku kurierskiegoi przesyłek, przeprowadzonegodla Deutsche Post po przejęciu„Servisco” pokazują, że dobrze skonstruowaneogólnopolskie badanie możedać rzetelne wyniki.Na często stawiane pytanie – „skądweźmiemy na to pieniądze?” – mamprostą odpowiedź. Są. Właśnie z kastych organizacji, które wzięły na siebieodpowiedzialność (tak, tak, to nietylko przywilej zbierania pieniędzy, alei odpowiedzialność wobec autorówi wydawnictw!) i już czas jakiś „inkasują”.Na pewno wszyscy zainteresowanizaakceptują taki wydatek, który „zakręcikołem zamachowym”, i pozwolispodziewać się większych pieniędzyw przyszłych latach. Przeszkody prawnew wykorzystaniu odpowiedniej częścizebranych pieniędzy można łatwoprzeskoczyć.Zróbmy pierwsze, „startowe” badanierynku – kto, gdzie, ile i czego kopiuje.Bez tej podstawy wszelkie dalszedziałania będą „rzeźbieniem w powietrzu”,znaczące pieniądze nie zostanąnigdy zebrane, a pieniądze, które udasię zebrać – nie zostaną rzetelnie podzielone.Ciekawa w formule ankietaPolskiej Książki i żartobliwa suma, jakąw 2004 roku dostały Wydawnictwa UniwersytetuWarszawskiego, może byćdrobnym komentarzem w tej sprawie.MICHAŁ SZEWIELOW42Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Badania statystyczneStruktura kopiowania za pomocą urządzeń reprograficznychKopipolUstawa z dnia 4 lutego 1994 rokuo prawie autorskim i prawach pokrewnych(zwana dalej ustawą) wprowadziłanieznaną dotychczas polskiemu porządkowiprawnemu instytucję opłatod producentów i importerów urządzeńreprograficznych.Konstrukcja przyjęta w art. 20 ustawy,konstytuującym przedmiotowąopłatę, oparta została na założeniukonieczności rekompensowania stratponoszonych przez twórców w wynikuzwielokrotniania przedmiotów ichpraw autorskich za pomocą urządzeńreprograficznych przez osoby trzeciedziałające w ramach dozwolonegoużytku osobistego.Stowarzyszenie Kopipol – organizacjawskazana przez ówczesnegoMinistra Kultury i Sztuki jako właściwaw sprawach poboru i repartycjiopłat, stanęła przed niezwykle trudnymwyzwaniem, jakim było wówczasstworzenie systemu podziału inkasowanychz tego tytułu kwot. Podkreślićbowiem należy, że zarówno art. 20ustawy, jak i wydane na jego podstawieprzepisy wykonawcze, nie regulowały– poza ogólnym wskazaniemtwórców jako beneficjentów – kwestiizwiązanych z podziałem kwot pobieranychtytułem opłaty. Brak byłorównież jakichkolwiek możliwych dozastosowania, rodzimych wzorcówprzystających do specyfiki przedmiotowejopłaty.Kierując się doświadczeniami siostrzanychorganizacji zagranicznychoraz rekompensacyjnym charakteremprzedmiotowych opłat, StowarzyszenieKopipol, po uzyskaniu akceptacjiMinisterstwa Kultury, za podstawęustalenia kręgu uprawnionych twórcóworaz zakresu, w jakim winni oniuczestniczyć w podziale, przyjęło badaniastatystyczne struktury kopiowaniautworów za pomocą urządzeń reprograficznych.Badania takowe stanowiły (i stanowiąnadal) bowiem jedyny sposóbustalenia z jednej strony kategoriitwórczości (charakteru utworów)zwielokrotnianych reprograficznie,a tym samym wyznaczenia kręgufaktycznych beneficjentów tej opłaty.Z drugiej zaś strony, wyłącznie naKategoria kopiowanego utworuich podstawie możliwe jest określeniewzajemnych relacji między wielkościąkopiowania poszczególnychkategorii twórczości, co ma kluczoweznacznie dla samego podziału inkasowanychkwot.Pierwsze tego typu badania, mającecharakter badań właściwych,wykonane zostały w 1997 roku. Kolejne,tym razem o charakterze pilotażowym,przeprowadzone zostałydwukrotnie w 2000 roku. Pomimo żebadania odnosiły się jedynie do sferyautorskiej, to jednak w ich toku poczynionorównież wstępne obserwacjedotyczące skali kopiowania publikacjikonkretnych – istniejącychna polskim rynku – wydawnictwTabela 1. Procentowy udział wyróżnionych kategorii utworów wśród ogółu kopiowanychutworów w punktach reprograficznych objętych badaniami w 1997 r.Udział (w proc.)Literatura naukowa autorów polskich 38Literatura naukowa autorów zagranicznych w tłumaczeniu 22Literatura naukowa autorów zagranicznych w oryginale 10Beletrystyka autorów polskich 5Beletrystyka autorów zagranicznych w tłumaczeniu 5Beletrystyka autorów zagranicznych w oryginale 3Publikacje prasowe stanowiące artykuły dziennikarskie 8Literatura muzyczna o przewadze zapisu nutowego 6Inna literatura muzyczna 3Tabela 2. Procentowy udział wyróżnionych kategorii utworów wśród ogółu kopiowanych,w badaniach przeprowadzonych w 2000 r. (udział mierzony jest stosunkiem liczby stron reprezentującychdaną kategorię utworów do ogólnej liczby stron objętych szczegółową analizą)Kategoria utworu I badanie II badaniePodręcznik 61,32 29,50Książka naukowa 29,07 40,22Książka popularnonaukowa 3,62 16,66Beletrystyka 3,29 7,67Czasopismo naukowe 2,22 2,91Czasopismo popularnonaukowe 0,27 1,30Artykuł dziennikarski w periodyku 0,17 0,63Wydawnictwa albumowe 0,04 0,64Artykuł dziennikarski w gazecie codziennej 0,00 0,00Literatura z dominującym udziałem zapisu nutowego 0,00 0,05Inna literatura muzyczna 0,00 0,43kategoria utworuliteratura z dominującym udziałem nutartykuł dziennikarski w gazecie codz.artykuł dziennikarski w periodykuczasopismo popularnonaukoweRys. 1 Struktura kopiowania utworów w Polsce(badania wstępne 2000r.)inna literatura muzycznawydawnictwa albumoweczasopismo naukowebeletrystykaksiążka popularnonaukowaksiążka naukowapodręcznik0,20,00,00,30,40,82,65,510,10,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 45,00 50,00udział (w %)34,645,4Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 43

Kopipolrodzaj utworukategoria utworuczasopismo naukoweoraz publikacji wydawców określonegorodzaju utworów (np. wydawcyutworów naukowych, wydawcyutworów beletrystycznych, wydawcyczasopism).Obecnie, z uwagi na szeregzmian wprowadzonych do ustawynowelą z 28 października 2002 roku,a w szczególności zmodyfikowanietreści art. 20 oraz wprowadzeniemocą art. 20 1 opłat od posiadaczyurządzeń reprograficznych prowadzącychdziałalność gospodarcząw zakresie zwielokrotniania utworówdla własnego użytku osobistegoosób trzecich, Stowarzyszenie Kopipolprowadzi intensywne przygotowaniado przeprowadzenia kolejnychwłaściwych badań statystycznych.Konieczność przeprowadzenia nowychbadań statystycznych jest ściślezwiązana również z treścią wiążącychStowarzyszenie Kopipol kilkunastuumów międzynarodowychzawartych z siostrzanymi organizacjamizagranicznymi (m.in. z VGWort – reprezentującym Niemcy,Kopinor – reprezentującym Norwegię,C.F.C. – reprezentującym Francjęoraz CEDRO – reprezentującymHiszpanię).Badania w latach 1997 i 2000przeprowadzone zostały przez StowarzyszenieKopipol własnymi siłami,czego efektem było znacząceobniżenie ich kosztów (wyniosły onełącznie około 10 tys. zł). Przeprowadzenieprzygotowywanych obecniebadań zostało powierzone podmiotowizewnętrznemu, wyspecjalizowanemuw tym zakresie, o uznanejrenomie oraz odpowiednim doświadczeniubadawczym. Ich kosztbędzie jednak nieporównywalniewiększy. Przyjęcie takiego rozwiązaniajest jednak koniecznością zewzględu na standardy europejskieoraz oczekiwania innych organizacjizbiorowego zarządzania reprezentującychuprawnione kategorietwórców.Chcąc określić skalę, w jakiej dochodziw Polsce do zwielokrotnianiautworów, należy się odnieść do danychotrzymanych z IFRRO (InternationalFederation of Reproduction RightsOrganisations, z siedzibą w Brukseli),wedle których przeciętnie na jednegomieszkańca w krajach Europy Zachodniejw ciągu roku przypada ogółem odjednego do dwóch tysięcy stron kopii.Uzasadnione jest zatem przypuszczenie,że liczba ta w Polsce jest niewieleniższa.W krajach Europy Zachodniejudział utworów chronionych wśródogółu kopiowanych kształtuje sięna poziomie kilkunastu procent.W Polsce, ze względu na relatywniewysokie ceny książek i czasopism,zwłaszcza naukowych, poziom tenmoże być nawet wyższy. Wszystkoto prowadzi do wniosku, że w Polscerocznie kopiuje się kilka miliardówstron utworów objętych ochroną.Przyjmując wynagrodzenie autorskieza kopię jednej strony chronionegoutworu w wysokości tylkojednego grosza, a więc na poziomiezdecydowanie niższym niż w krajachEuropy Zachodniej (w stosunkudo Wielkiej Brytanii jest to ponadpięćdziesięciokrotnie mniej), i takuzyskuje się niebagatelną kwotę kilkudziesięciumilionów złotych, któreza pośrednictwem uprawnionychRys. 2 Najintensywniej kopiowane kategorie utworów(I badania wstępne - początek 2000r.)beletrystykaksiążkapopularnonaukowaksiążka naukowapodręcznikczasopismo naukoweksiążkapopularnonaukowaksiążka naukowa325483531426389920 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000292770liczba stronRys. 3 Najintensywniej kopiowane kategorie utworów(II badania wstępne - jesień 2000r.)beletrystykapodręcznik1672296040360 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500liczba stronTabela 3. Udział utworów wyróżnionych kategorii w badaniach przeprowadzonych na początku2000 r.Kategoria utworu Liczba utworów ProcentBeletrystyka 3 1,1Książka naukowa 80 30,7Czasopismo naukowe 5 1,9Podręcznik 135 51,7Książka popularnonaukowa 19 17,9Czasopismo popularnonaukowe 10 7,3Artykuł dziennikarski w gazecie codziennej 0 0Artykuł dziennikarski w periodyku 6 2,3Literatura z dominującym udziałem zapisu nutowego 0 0Inna literatura muzyczna 0 0Wydawnictwa albumowe 3 1,144Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

organizacji powinny trafiać do twórcówi wydawców.Badania ankietoweprzeprowadzone w 1997 rokuStowarzyszenie Kopipol po raz pierwszyprzeprowadziło badania strukturykopiowania utworów w Polscew 1997 roku. Były to badania ankietowewykonane w kilkuset punktachreprograficznych w kilku miastach(m.in. w Warszawie, Gdańsku, Kielcach,Rzeszowie). W objętej badaniamipróbce znalazły się nie tylkopunkty kserograficzne, lecz równieżbiblioteki, czytelnie, szkoły, urzędyTabela 4. Udział utworów wyróżnionych kategorii w badaniach przeprowadzonych jesienią2000 r.Kategoria utworu Liczba utworów ProcentBeletrystyka 66 6,6Książka naukowa 394 39,2Czasopismo naukowe 39 3,9Podręcznik 285 28,4Książka popularnonaukowa 180 17,9Czasopismo popularnonaukowe 16 1,6Artykuł dziennikarski w gazecie codziennej 0 0Artykuł dziennikarski w periodyku 12 1,2Literatura z dominującym udziałem zapisu nutowego 1 0,1Inna literatura muzyczna 4 0,4Wydawnictwa albumowe 7 0,7Tabela 5. Najczęściej reprezentowane wydawnictwa w badaniach przeprowadzonych jesienią2000 r.Wydawnictwo Liczba utworów Udział (w proc.)Wydawnictwo Naukowe PWN 105 11,2Zakład Narodowy Ossolineum 40 4,3Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 28 3,0Państwowy Instytut Wydawniczy 17 1,8C.H. Beck 17 1,8Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 16 1,7Książka i Wiedza 15 1,6Polska Akademia Nauk 12 1,3Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich 12 1,3Wiedza Powszechna 11 1,2Uniwersytet Jagielloński 10 1,1Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 10 1,1Uniwersytet Warszawski 10 1,0Poltext 8 0,9Uniwersytet Poznański 7 0,7Uniwersytet Śląski 7 0,7Wydawnictwo Prawnicze 7 0,7TNOiK 7 0,7Akademia Ekonomiczna w Krakowie 6 0,6Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie 6 0,6Uniwersytet w Toruniu 6 0,6WSP w Częstochowie 6 0,6Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu 5 0,5Dom Wydawniczy ABC 5 0,5Redakcja Wydawnictw KUL w Lublinie 5 0,5Uniwersytet Szczeciński 5 0,5i przedsiębiorstwa. Oszacowaniestruktury kopiowania utworów dokonanezostało na podstawie odpowiedzizebranych od właścicieli punktówreprograficznych bądź innychosób zatrudnionych przy sporządzaniukopii.Struktura kopiowania utworów,oszacowana na podstawie deklaracjiosób sporządzających kopie, możebyć obciążona pewnym błędem.Jednakże odpowiedni sposób konstrukcjiformularza ankiety oraz duża,kilkusetelementowa licznośćpróbki, przemawiają za wiarygodnościąuzyskanego oszacowania strukturykopiowania. Przemawia za tymrównież fakt, że celem badań byłoprzede wszystkim określenie udziałuwyróżnionych kategorii utworówwśród kopiowanych materiałów, a nieustalenie intensywności kopiowaniamierzonej konkretną liczbą wykonanychkopii.Wizytując w latach 1998 i 1999siostrzane organizacje zbiorowegozarządzania prawami autorskimiw Niemczech, Danii, Norwegii, Belgiii Wielkiej Brytanii, mieliśmy możliwośćskonfrontowania wyników naszychbadań z rezultatami uzyskanymiw tych krajach. Okazało się, żeotrzymane przez nas oszacowaniastruktury kopiowania nie odbiegałyznacząco od ocen uzyskanych napodstawie bardzo kosztownych badańszczegółowych.Analiza danych zgromadzonychpodczas badań przeprowadzonychw 1997 roku pozwoliła oszacowaćprocentowy udział wyróżnionychkategorii utworów wśród ogółu kopiowanychutworów w punktach reprograficznychobjętych badaniami.Uzyskane wyniki przedstawione sąw Tabeli 1.Z danych zawartych w Tabeli 1 wynika,że wśród kopiowanych utworówdominuje literatura naukowa. W opiniiankietowanych stanowi ona około70 proc. ogółu kopiowanych utworówobjętych ochroną.Badania wstępneprzeprowadzone w 2000 rokuW 2000 roku przeprowadzone zostaływstępne badania statystycznestruktury kopiowania utworów metodąbezpośredniej analizy zawartościkopiowanych materiałów. Metodata jest zdecydowanie bardziejczasochłonna i kosztowna w stosunkudo zastosowanej w 1997 roku.Ma jednak tę zaletę, że umożliwiaudzielenie odpowiedzi na pytaniabardziej szczegółowe, niż możliweto było na podstawie badań wykonanychw 1997 roku. Możliwe staje sięna przykład ustalenie kraju, z któregopochodzi kopiowany utwór, dyscyplinynaukowej, jaką reprezentujekopiowany utwór naukowy, czy teżudziału fotografii w kopiowanychmateriałach.Badania wstępne przeprowadzonezostały dwukrotnie: na początkuroku 2000 oraz jesienią 2000 roku.Pierwszymi badaniami zostały obję-KopipolBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 45

Kopipolte cztery punkty kopiowania: jedenw bibliotece wojewódzkiej oraz trzypunkty kserograficzne (w centrummiasta, w osiedlu akademickim i jedenw mniejszym mieście). Obserwacjeprowadzone były przez dwa tygodniew różnych porach dnia. Szczegółowąanalizą zawartości objęto261 utworów o łącznej liczbie 14665stron. Drugie badania przeprowadzonezostały w punktach kopiowaniaznajdujących się w Bibliotece Narodowejw Warszawie. Szczegółowąanalizą zawartości objętych zostało1007 utworów o łącznej liczbie 10085stron. Badania te zostały dofinansowaneze środków programu PHAREIV, dotyczącego ochrony własnościintelektualnej.Tabela 2 zawiera wyniki odzwierciedlająceprocentowy udział wyróżnionychkategorii utworów wśródogółu kopiowanych w badaniachprzeprowadzonych w 2000 roku.Udział poszczególnych kategorii mierzonyjest stosunkiem liczby stron reprezentującychdaną kategorię utworówdo ogólnej liczby stron objętychszczegółową analizą.Z danych zamieszczonych w Tabeli2 wynika, że zarówno podczaspierwszych, jak i drugich badańprzeprowadzonych w 2000 roku,udział podręczników i książek naukowychoraz innych publikacjinaukowych i popularnonaukowychstanowił ponad 90 proc. Nawet, jeżeliuwzględni się, że badania miałycharakter wstępny oraz próbka analizowanychutworów nie może byćtraktowana jako w pełni reprezentatywna,to i tak istnieją przesłankido sformułowania hipotezy, żeudział tej kategorii utworów wśródogółu kopiowanych był większy, niżoszacowany podczas badań ankietowychw 1997 roku. Rysunek 1 odzwierciedlaśredni udział procentowywyróżnionych kategorii utworówwśród ogółu kopiowanych w badaniachprzeprowadzonych w 2000 roku.Udział poszczególnych kategoriistanowi średnią arytmetyczną stosunkuliczby stron reprezentującychdaną kategorię utworów do ogólnejliczby stron objętych szczegółowąanalizą, odpowiednio w badaniachprzeprowadzonych na początku2000 roku oraz jesienią 2000 roku.Rysunki 2 i 3 ilustrują dokładnedane dotyczące reprezentacji pięciunajintensywniej kopiowanychkategorii utworów objętych ochroną,odpowiednio w badaniach na początku2000 roku oraz jesienią 2000roku. W pierwszych badaniach podręcznikireprezentowane były przez8992 strony, książki naukowe przez4263 strony, książki popularnonaukoweprzez 531 stron, beletrystykaprzez 483 strony oraz czasopismanaukowe przez 325 stron. W drugichbadaniach książki naukowe reprezentowanebyły przez 4036 stron,podręczniki przez 2960 stron, książkipopularnonaukowe przez 1672 strony,beletrystyka przez 770 stron orazczasopisma naukowe przez 292 strony.Tabela 3 obrazuje udział poszczególnychkategorii utworów wyrażonyliczbą kopiowanych utworów określonejkategorii w badaniach przeprowadzonychna początku 2000roku. W Tabeli 4 zamieszczone sąidentyczne wyniki uzyskane podczasbadań przeprowadzonych jesienią2000 roku.Analizując dane zawarte w Tabelach3 i 4, daje się zauważyć większyudział czasopism naukowychTabela 6. Najczęściej reprezentowane wydawnictwa w badaniach przeprowadzonych napoczątku 2000 r.Wydawnictwo Liczba utworów Udział (w proc.)Wydawnictwo Naukowe PWN 49 18,8Oxford University Press 20 7,7Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 15 5,7Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 10 3,8Express Publishing 9 3,4Ossolineum 7 2,7Cambridge University Press 6 2,3Wydawnictwa Naukowo-Techniczne 5 1,9Poltext 5 1,9WydawnictwoWydawnictwa Szkolne i PedagogiczneRys. 4 Najczęściej reprezentowane wydawnictwa(I badania wstępne - początek 2000r.)PoltextWydawnictwa Naukowo-TechniczneCambridge University PressOssolineumExpress PublishingWydawnictwo EkonomiczneOxford University PressWydawnictwo Naukowe PWNUniwersytet WarszawskiLudowa Spółdzielnia WydawniczaUniwersytet JagiellońskiWiedza PowszechnaPaństwowy Zakład Wydawnictw LekarskichPolska Akademia Nauk556791015200 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50Liczba kopiowanych utworówRys. 5 Najczęściej reprezentowane wydawnictwa(II badania wstępne - jesień 2000r.)Książka i WiedzaWydawnictwa Szkolne i PedagogiczneC. H. BeckPaństwowy Instytut WydawniczyPaństwowe Wydawnictwo EkonomiczneZakład Narodowy OssolineumInstytut Wydawniczy PWN1010101112121516171728400 20 40 60 80 100 120liczba utworów1054946Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

i popularnonaukowych, artykułówdziennikarskich oraz wydawnictwalbumowych, niż pokazuje to Tabela2. Wynika to z faktu, że liczba kopiowanychstron pojedynczego egzemplarzautworu reprezentującegowymienione kategorie jest zwyklemniejsza niż w przypadku podręcznikalub książki.Tabele 5 i 6 oraz Rys. 4 i 5 odzwierciedlająudział najczęściej reprezentowanychwydawnictw wśród utworówobjętych szczegółową analiząw badaniach wstępnych. Zamieszczonew tabelach wyniki świadcząo dużym zróżnicowaniu wydawcówkopiowanych utworów. Jedynie WydawnictwoNaukowe PWN w obu badaniachprzeprowadzonych w 2000roku reprezentowane było przez znaczącąliczbę utworów: 49 (18,8 proc.)– w pierwszych oraz 105 (11,2 proc.)– w drugich badaniach. Pozostałewydawnictwa mają znacznie skromniejszyudział.Podczas badań przeprowadzonychjesienią 2000 roku przeprowadzonazostała szczegółowa analizaautorów utworów. Spośród ogólnejliczby 1148 autorów zdecydowanawiększość pojawiła się tylko jednokrotnie,79 osób – dwukrotnie,Tabela 7. Kraj pochodzenia kopiowanych materiałów (badania wstępne 2000 r.)KrajLiczba utworówPolska 1119Wielka Brytania 64USA 40Niemcy 15Rosja 9Francja 9Austria 2Włochy 1Norwegia 1Hiszpania 1Szwecja 1Tabela 8. Procentowy udział poszczególnych krajów wśród kopiowanych utworów obcegopochodzenia (badania wstępne 2000 r.)KrajProcentWielka Brytania 44,8USA 28,0Niemcy 10,5Rosja 6,3Francja 6,3Austria 1,4Włochy 0,7Norwegia 0,7Hiszpania 0,7Szwecja 0,77 osób – trzykrotnie, 1 osoba – czterokrotniei 2 osoby – sześciokrotnie,przy czym w tym ostatnim przypadkubyli to redaktorzy wydawnictwzbiorowych.Wśród utworów naukowych objętychszczegółową analizą podczasbadań wykonanych w 2000 roku najliczniejreprezentowane były dyscyplinywchodzące w skład nauk humanistycznych.Tabela 7 oraz Rys. 6 ilustruje,w jakim stopniu reprezentowanebyły poszczególne kraje w próbceutworów objętych badaniami wstępnymiw 2000 roku. Najwięcej, bo aż88,1 proc. utworów spośród 1268objętych badaniami opublikowanychbyło w Polsce. Zdecydowanawiększość spośród pozostałych 11,9proc. utworów miała jako źródło pochodzeniaWielką Brytanię lub USA,przy czym te pierwsze przeważały(odpowiednio 45 proc. i 28 proc. –tabela 8). Spowodowane to byłotym, że wśród kopiowanych utworówopublikowanych za granicąznaczący udział mają materiały donauki języka angielskiego, a te naogół pochodzą z Wielkiej Brytanii.Wśród materiałów obcego pochodzeniastosunkowo licznie reprezentowanebyły również utwory wydanew Niemczech (10 proc.) oraz w Rosjii Francji (po 6 proc.). Pozostałe kraje:Austria, Włochy, Norwegia, Hiszpania,Szwecja reprezentowane byłyprzez pojedyncze utwory.To, co przede wszystkim daje sięzauważyć, gdy porównuje się strukturękopiowania określoną na podstawiebadań przeprowadzonychw 2000 roku z wynikami uzyskanymiw 1997 roku, to wzrost udziałuutworów naukowych do około 90proc. oraz zmniejszenie się udziałuutworów wydanych za granicą lubtłumaczonych w Polsce. Ze względuna wstępny charakter badańw 2000 roku, oszacowanie strukturykopiowania materiałów w Polscemoże być obciążone błędem,tym niemniej zaobserwowane różnicesą na tyle znaczące, że podobnatendencja powinna ujawnić się równieżw obecnie planowanych badaniach,które zostaną przeprowadzonew znacznie większej liczbie punktówkopiowania i na liczniejszejpróbce utworów.DR ZDZISŁAW PIASTAANDRZEJ GĄSIOROWSKIKopipolBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 47

Polska KsiążkaSAiW Polska KsiążkaReprografia w działaniach StowarzyszeniaSkala zjawiskai skuteczność systemuSystem rekompensat za kopiowaniereprograficzne należy rozumieć szeroko.Opiera się on na opłatach odurządzeń reprograficznych, czystychnośników oraz od operatorów ksero,ale także na wynagrodzeniach licencyjnychz tytułu użytku reprograficznego.Wysokość rekompensat ze wszystkichobszarów powinna być analogicznado strat autorów i wydawców. Jużna podstawie wstępnych szacunkówmożna zaryzykować stwierdzenie, żeroczne straty sektora wydawniczegowynikające ze zjawiska kopiowania,rozumiane jako niezrealizowaneprzychody, mogą oscylować w granicach200-250 mln zł. Biorąc pod uwagę,że Polska Książka zebrała w 2004roku 1,01 mln zł, a w 2005 roku 1,2mln zł, należy stwierdzić, że te kwotyw żaden sposób nie korespondująz wysokością strat ponoszonychprzez wydawców.Jakie są tego przyczyny? Niewątpliwietrzy:• Straty powstają nie tylko w związkuz kopiowaniem osobistym, a systemopłat w Polsce (w art. 20 i 20 1 Ustawyo prawie autorskim i prawach pokrewnych)rekompensuje straty wynikającewyłącznie z tego rodzaju użytku.• System opłat jest daleko niezadowalający,zarówno biorąc pod uwagępodstawy opłat, kategoryzację urządzeń,nośników i działalności nimi objętychoraz wysokość i stosowane mechanizmynaliczania opłat.• Sama egzekucja opłat, przy wykorzystaniuistniejących możliwości,bywa utrudniona [patrz ramka obok].Kilka uwagodnośnie uzupełnienia systemuNagminne jest udostępnianie uczniomczy studentom kserokopii w ramachzajęć. Można zaryzykować stwierdzenie,że odsetek uczniów i studentówkorzystających z kopii przekracza 50proc. Kopie są substytutem wydańdrukowanych, możemy więc mówićo ograniczeniu sprzedaży w związkuz dostępnością kopii. Przywilej zwielokrotnianiautworów przyznano różnegotypu instytucjom (szkołom, biblio-Opłaty reprograficzneMówiąc o nieszczelności systemu pobierania opłat, można wskazać na kilkazjawisk.• Przy opłatach od tak zwanych punktów ksero należy – moim zdaniem –poważnie zastanowić się nad przyjęciem systemu ryczałtowego. Prawidłowewyliczenie opłaty i jego weryfikacja jest dzisiaj niemożliwa. Płatnicy to na ogółmałe podmioty gospodarcze w liczbie kilkunastu tysięcy, rozsiane po całymterytorium Polski, prowadzące działalność gospodarczą w różnych formach,często jako działalność uboczną, na ogół prowadzące księgowość w formachuproszczonych, co ani nie daje pewności co do rzetelności wyliczeń, ani niesprzyja możliwości monitorowania obrotu. Jeżeli dodamy, że w tych kilkunastutysiącach punktów należałoby prowadzić ustawiczny monitoring strukturykopiowanego materiału, to obraz niedoskonałości systemu staje się zupełny.W istocie należałoby zróżnicować stawki, tyle że na podstawie kryteriów obiektywnych,jak na przykład odległości od placówek, w których wykorzystywane sąkopie materiałów chronionych (szkół, uczelni, bibliotek etc.). Wstępna propozycjaidąca wyłącznie w kierunku zróżnicowania stawek procentowych w oparciuna kryterium lokalizacji punktu została przedłożona przez SAiW Polska Książkado dyskusji w ramach grupy do spraw reprografii i prawa autorskiego PIK jużw czerwcu 2005 roku.• Obowiązek opłat powstaje po sprzedaży urządzenia reprograficznego.Urządzenia reprograficzne w związku z ich ceną oraz zastosowaniem biznesowymtrafiają na rynek także poprzez umowy najmu, dzierżawy i leasingu. Takieformy korzystania z urządzeń nie są objęte opłatami.• W zakresie opłat od producentów i importerów mamy do czynienia z dwiemadefinicjami. Jedna, funkcjonująca w ramach prawa finansowego (podmiotwprowadzający na rynek polski urządzenia i nośniki pochodzące z UE nie jestimporterem), i druga, obecna w prawie cywilnym, gdzie kraj pochodzenia niema znaczenia. Prawo autorskie jest częścią prawa cywilnego i stosowana powinnabyć druga z definicji, niemniej jednak ta dwoistość stanowi często motywwchodzenia przez importerów na drogę sporu ze Stowarzyszeniem.• Jako nośnik rozporządzenie wykonawcze podaje wyłącznie papier kserograficzny.Pomijając niedoskonałość tego określenia (moim zdaniem papier, odsprzedaży którego powinno naliczać się opłaty, powinien być klasyfikowany wedługformatu i gramatury), należy stwierdzić, że poza opłatami reprograficznymipozostają nośniki zapisu cyfrowego, na których, co oczywiste, zapisuje sięutwory w formie tekstowej. Sprzedaż tych nośników jest już na ogół objęta opłatami,z tym, że nie przypadają one wydawcom.• Wreszcie pozostaje kwestia stawki, przykładem rekompensaty bez znaczeniaekonomicznego jest opłata od papieru kserograficznego ustanowionana poziomie 0,001 proc. ceny. Kwartalne należności niektórych importerów liczonesą w groszach.• Dochodzenie należności od punktów ksero jest niezmiernie utrudnione.Efekt jest taki, że w dalszym ciągu opłaty od posiadaczy urządzeń reprograficznychstanowią niewielką część ogólnej kwoty inkasa. Na początku działalnościSAiW Polska Książka było to ok. 8 proc. wpływów, dziś nie dochodzi do 20proc. wpływów. Tak naprawdę, przy zastosowaniu obecnych metod polegającychna identyfikowaniu płatników z wykorzystaniem biura w Krakowie i sporadycznychkontroli terenowych, SAiW Polska Książka osiągnęła barierę ściągalnościtych opłat. Konieczne jest zbudowanie sieci przedstawicieli terenowychw początkowej fazie w dużych ośrodkach miejskich (w tym roku w co najmniej10 ośrodkach akademickich). Korzyści nie ograniczą się do wzrostu inkasowanychopłat, polegać będą też na monitorowaniu i ściganiu piractwa reprograficznego.• Jeżeli chodzi o opłaty od urządzeń i nośników to dla określenia płatnikówmożna zbierać dane z administracji celnej, opracowań branżowych itd. Nawetjeżeli niektórych danych trzeba dochodzić na drodze sądowej, to działanie tojest na ogół opłacalne. W dalszym ciągu pozostaje kwestia objęcia systememopłat małego importu, często urządzeń używanych. Także w tym przypadku rokowaniasą lepsze niż w przypadku opłat od punktów ksero.48Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

tekom, archiwom etc. – na podstawieart. 27, 28 i 30 ustawy), ale ustawa nieprzyznaje twórcom i wydawcom żadnejrekompensaty. Pewnym wyjątkiemjest tu art. 30 (odpłatne udostępnianieegzemplarzy fragmentów utworówprzez ośrodki dokumentacji i informacji),prawo to jednak – jak się wydaje– ustanowione zostało wyłącznie narzecz twórców. W efekcie pozbawienisą go wydawcy i tu niezbędna jestzmiana przepisów. Pismem z dnia 31stycznia 2006 roku zwróciliśmy się doMinistra Kultury z propozycją zmianzrównujących prawa twórców i wydawcóww art. 30 ustawy, a po drugiewprowadzenia opłat od placóweknaukowych, oświatowych, biblioteki archiwów, w sytuacjach gdy działająone (nawet pośrednio) na zasadachodpłatności. Rozwiązanie to wydajesię niezbędnym minimum.Odrębną kwestią jest użytek nielegalny.Ustawa przewiduje, że prawodo zwielokrotniania przysługujebądź autorowi, bądź jego następcyprawnemu oraz przewiduje sankcjeza naruszenie tych praw. Wykorzystaniedostępnych środków leży w gestiiuprawnionych – autorów i wydawców– i to oni są odpowiedzialni zaegzekucję swoich praw. Wszystko towydaje się logiczne, z tym zastrzeżeniem,że nie uwzględnia specyfikireprografii jako zjawiska masowegooraz nieostrego określenia granic dozwolonegoużytku. Szeroko sformułowanyzapis art. 23 dopuszcza interpretację,że zwielokrotnienie utworunie jest ograniczone ilością stron czyźródłem materiału kopiowanego. Coprawda dozwolony użytek limitowanyjest poprzez postanowienie art. 35ustawy, jednak – jak wykazuje praktyka– do klauzuli tej podchodzi się w sposóbdowolny. Użytek prywatny powinienbyć ściśle określony tak, abyspełniał kryterium nienaruszalnościsłusznego interesu uprawnionegow samej definicji dozwolonego użytku,nie zaś przez zastosowanie klauzuliogólnej.Szacując, że połowa studentówczy uczniów jest wyposażana w kopie,można także założyć, że podobnieproporcje mogą rozkładać się w zakładachpracy. Bardzo istotne jest zjawiskokopiowania przy wykorzystaniuurządzeń będących na wyposażeniufirm. Dotyczyć to może w szczególnościprasy, wydawnictw branżowychi profesjonalnych na użytekKwoty zebrane i koszty działaniaWskaźniki kosztów mogą skokowo wzrastać w okresach, w których prowadzonesą badania statystyczne struktury kopiowania. Koszt najprostszych badańszacować należy mniej więcej na poziomie 150 tys. zł, przy czym w chwili obecnejSAiW Polska Książka posiada materiał, który pozwala na przeprowadzeniebadań w oparciu o doskonalszą metodologię, a zatem badań dużo bardziejskomplikowanych niż podstawowe. Podjęcie takich badań jest niewątpliwiekonieczne, jednak niewątpliwie wpłynie to na zwiększenie poziomu kosztówbadań.Rok 2003 2004 2005Kwota zebrana (w zł) 554 515 1 074 983 1 206 057Potrącenie kosztów (w zł) 110 903 207 394 156 398Potrącenie kosztów (w proc.) 20,0 19,3 13,0(W I kwartale 2006 roku Polska Książka zebrała 654 tys. 662 zł)biznesowy. Ten użytek znajduje siędzisiaj poza systemem rekompensat.W świetle prawa takie korzystaniez utworów (czyli tu: kopiowanie)wymaga licencji uprawnionego, niemniejsystem licencyjny nie funkcjonuje,a to z uwagi na masowość zjawiskai naturalne rozproszenie prawautorskich pomiędzy ogromną liczbępodmiotów. SAiW Polska Książkawe wspomnianym już piśmie zwróciłouwagę na ten problem, proponującwprowadzenie obowiązku zawieraniaprzez przedsiębiorców umów z organizacjązbiorowego zarządzania, takieprzymusowe pośrednictwo z uwagina opisaną wyżej kwestię masowościi rozproszenia wydaje się konieczne.Jednak już w obecnym stanie prawnymmożna prowadzić działalnośćw zakresie licencjonowania oraz ściganianaruszeń. Wystarczy zapewnieniejednej organizacji zbiorowegozarządzania odpowiedniego mandatuuprawnionych z tytułu autorskichpraw majątkowych. Mandat ten jestkonieczny, jeżeli chcemy mówićw ogóle o jakiejkolwiek skutecznościorganizacji zbiorowego zarządzaniana tym polu.Repartycja opłat zainkasowanychNaszą generalną zasadą jest dążeniedo jak najszybszej i bezpośredniej repartycji.Można spotkać się z zarzutemw stosunku do SAiW Polska Książka,że dotychczasowe działania repartycyjnenie przynoszą spodziewanegoefektu, zarówno co do terminu rozliczeń,jak i kwot wypłacanych.Polska Książka przystąpiła do repartycjiopłat zainkasowanych w roku2003 już w roku 2004. W tym celu przyjętezostały wskaźniki struktury opracowanena podstawie danych pochodzącychz organizacji zagranicznych(punktem wyjścia była struktura podziałustosowana przez organizacjęKopinor). Pozwoliło to skrócić procedurydo niezbędnego minimum, bowiemzrezygnowano przy tej repartycjiz badań statystycznych. Przyjęto założenie,że dane pochodzić będą od wydawców,a istotnym parametrem pozastrukturą jest ilość wydawanych tytułów,bowiem rozważane alternatywniekryteria nakładów i obrotu nie musząmieć wpływu na częstość kopiowaniautworów, a wręcz przeciwnie, dostępnośćpublikacji w sprzedaży możewpływać ujemnie na skłonność do ichkopiowania. Problem z repartycją pojawiłsię w momencie przystąpieniado rozliczeń należności poszczególnychwydawców. Po prostu odzewśrodowiska na prośbę o nadesłanieankiet umożliwiających podział byłtak niewielki, że praktycznie uniemożliwiałjego przeprowadzenie.W efekcie wypłacone zostały środkiw łącznej wysokości niewiele przekraczającej30 tys. zł, zaś dalsza repartycjamusiała zostać zawieszona.Co do kwestii wysokości przyznanychwynagrodzeń, to były one zróżnicowane(od kilku do około 6 tys. zł), przyczym zaniechaliśmy wypłacania należnościponiżej 100 zł, (należności te sądoliczane do kwot w następnych latach).Można mieć zastrzeżenia co dowysokości należności, twierdzić, że dlauzyskania wynagrodzeń tego rzędu nieopłacał się wysiłek włożony w zebraniedanych ankietowych. Ale zainkasowaneopłaty były dzielone w pierwszymroku funkcjonowania, łączna pula wy-Polska KsiążkaBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 49

Polska KsiążkaStowarzyszenie Autorów i Wydawców Polska Książka posiada status organizacjizbiorowego zarządzania prawami autorskimi, nadany decyzją Ministra Kulturyz dnia 10 marca 2003. Zgodnie z tą decyzją Stowarzyszenie uprawnione jestdo sprawowania zbiorowego zarządzania prawami autorskimi w zakresie, w którymprzysługują one wydawcom. Stowarzyszenie uprawnione jest do inkasa opłatreprograficznych przysługujących wydawcom na podstawie rozporządzeń wykonawczychdo art. 20 i 20 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.Stowarzyszenie zrzesza 22 członków zwyczajnych i 2 członków wspierających.Członkami Stowarzyszenia są osoby ściśle związane z rynkiem wydawniczym,wydawcy, a także twórcy.W skład Zarządu Stowarzyszenia wchodzą: Andrzej Nowakowski – PrezesZarządu, Grzegorz Gauden – Wiceprezes Zarządu, Ziemowit Michałowski –Skarbnik, Andrzej Rosner – Sekretarz Zarządu, Jerzy Biernat, Janusz Kobyliński,Marek Wąsowicz.Rada Nadzorcza Stowarzyszenia działa w składzie: Tadeusz Włudyka – Przewodniczący,Zbigniew Czerwiński, Rafał Sarbiński, Henryk Woźniakowski.Stowarzyszenie zatrudnia trzy osoby, wszystkie na stanowiskach związanych zezbiorowym zarządzaniem prawami autorskimi. Biurem Stowarzyszenia kieruje PiotrMańkowski – Dyrektor Generalny. Stowarzyszenie jest członkiem IFRRO. Szczegółowedane dotyczące Stowarzyszenia dostępne są na stronie www.polskaksiazka.pl.nosiła niewiele ponad 211 tys. zł (stądteż niski poziom wynagrodzeń), zaśprzygotowane dane ankietowe mogłybybyć wykorzystane do repartycji kwotw latach następnych.W latach 2004 i 2005 zmieniły sięźródła danych, ale utrzymane zostaływskaźniki struktury kopiowaniaoraz kryterium ilości tytułów wydanych.Przede wszystkim opracowaliśmywskaźniki struktury kopiowaniana podstawie danych z badań statystycznychprzeprowadzonych na tereniePolski, które to dane udostępnionezostały SAiW Polska Książkapod koniec 2005 roku, stąd też repartycjaopłat za rok 2004 prowadzona będziedopiero w roku 2006. Kwota przeznaczonado wypłat na rzecz wydawcówksiążek w roku 2006 przekracza1 mln 400 tys. zł, stąd też należy sięspodziewać istotnego wzrostu poziomuwypłacanych wynagrodzeń.Należy mieć na uwadze, że pulazainkasowanych opłat przeznaczonado repartycji podlega podziałowina pulę należną wydawcom książek(ISBN) i pulę przypadającą wydawcomprasy (ISSN). Przy repartycjiopłat pobranych w roku 2003 środkizostały podzielone na dwie równeczęści. Przy repartycji opłat zainkasowanychw latach 2004-2005 zastosowanybędzie, wynikający z badaństruktury kopiowania, podział wgproporcji 74,1 proc. – wydawcy książek,25,9 proc. – wydawcy prasy.Najwyższy odsetek w strukturze kopiowanychmateriałów osiągają pozycjenaukowe i podręczniki akademickie(w tym literatura prawnicza i ekonomiczna),po nich klasyfikowane sąpodręczniki. Dużo niższy udział maliteratura popularnonaukowa i faktu,atlasy, mapy, plany i przewodniki turystyczne,literatura komputerowa i informatycznaoraz poradniki. Zdecydowanienajniższy udział ma beletrystyka.Według tych wskaźników ustalanesą wynagrodzenia należne ogółowi wydawcówpublikujących utwory każdejkategorii.Dane dotyczące struktury i ilościtytułów poszczególnych wydawców,na podstawie których dokonywanejest obliczenie jednostkowego wynagrodzeniawydawcy, zostały opracowanesamodzielnie przez stowarzyszenie,na podstawie zestawieńprzesyłanych przez wydawców orazźródeł ogólnodostępnych. Nie wydajesię bowiem aby inne rozwiązaniebyło możliwe, próba oparcia sięna danych Biblioteki Narodowej niepowiodła się, co dodatkowo jeszczeopóźniło procedurę.Obliczenie wynagrodzeń dla wydawcówjest wynikiem wyliczenia ich udziałóww każdej kategorii utworów, a więcich udziału w ogólnej puli wynagrodzeńprzyznanych dla każdej z kategorii materiałukopiowanego. Prawdopodobniew chwili, w której ukaże się niniejszytekst, prowadzone będą już wypłaty wynagrodzeńwydawców, zaś pełna metodologiarozliczeń będzie opublikowanana stronach internetowych stowarzyszenia– www.polskaksiazka.pl.PIOTR MAŃKOWSKIDYREKTOR SAIW POLSKA KSIĄŻKAOprócz kradzieży praw autorskich i praw pokrewnych do programów komputerowych,utworów muzycznych, filmów coraz częściej naruszane są prawaautorskie do utworów słownych i słowno-graficznych. Najbardziej popularneksiążki wykorzystywane do przestępczego procederu to skrypty, wydawnictwaencyklopedyczne oraz komiksy.Publikacje te coraz częściej są nielegalnie zwielokrotniane oraz rozpowszechnianebez uzyskania zgody właścicieli praw. Na taki stan rzeczy składa się brakświadomości prawnej, przyzwolenie społeczne oraz traktowanie utworów jakowłasności niczyjej. W zakresie kradzieży praw autorskich do utworów słownychi słowno-graficznych zagrożenia występują w następujących obszarach:1) Reprografia – nielegalne kserowanie – kopiowanie książek oraz wprowadzaniedo obrotu handlowego (sprzedaż), najczęściej przez punkty ksero. Naruszenieprawa następuje poprzez skopiowanie treści utworu, zbindowaniu, a następniewystawieniu do sprzedaży. Najczęściej proceder ten realizowany jestprzez punkty ksero w niedalekiej odległości od uczelni czy w miasteczkach akademickich.Najbardziej popularne są nielegalne kopie skryptów i książek technicznych.Częstym przypadkiem są podmioty, które nie posiadają osobowościprawnej, tj. prowadzą działalność bez rejestracji działalności gospodarczej.2) Nielegalne wydania – wydanie tytułu bez podpisywania umowy z właścicielempraw autorskich lub praw pokrewnych. Również i w tym przypadku częstopodmioty działają bez wymaganych prawem rejestracji działalności gospodarczej.Tego typu praktyka stosowana jest w stosunku do bestsellerów – książek,które na rynku księgarskim osiągają największą popularność. W zakresietym mogą także działać nielegalne drukarnie.3) Dodruki (tzw. „trzecia zmiana”) – dodruk tytułu ponad nakład wynikającyz umowy. W przypadku poczytnych utworów nieuczciwe wydawnictwa, aby podtrzymaćpopyt na tytuł, wbrew warunkom umowy podpisanej z autorem, drukujądodatkowe egzemplarze.4) E-booki – Rozpowszechnianie w Internecie książek w wersji elektronicznej,także wprowadzanie do obrotu handlowego nielegalnych e-booków.NADKOMISARZ DARIUSZ PONIATOWSKI KOMENDA GŁÓWNA POLICJIE-MAIL: DARPON@POLICJA.PL50Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Biblioteki a KopipolSpór o opłatyPolemikaNa posiadaczach urządzeń reprograficznychprowadzących działalnośćgospodarczą w zakresie zwielokrotnianiautworów dla własnego użytku osobistegoosób trzecich ciąży obowiązekwnoszenia opłaty, za pośrednictwemwłaściwych organizacji zbiorowego zarządzania,na rzecz twórców i wydawców.Jeżeli zatem biblioteka udostępnialokal osobie trzeciej, która w nimświadczy tego typu usługi, to nie budziwątpliwości, że na tej właśnie osobieciąży obowiązek wniesienia przedmiotowejopłaty. Przy czym, biblioteka niemoże uzyskiwać jakiegokolwiek wynagrodzeniaz tytułu kopiowania utworówznajdujących się w zbiorze bibliotekiprzez osobę wynajmującą lokal – takakonstrukcja prawna w świetle prawaautorskiego jest w ogóle niedopuszczalna.Co więcej, można by się zastanowić,czy nie jest to przestępstwo?Często biblioteki naukowe samodzielnieprowadzą działalność reprograficzną.Znakomita większość biblioteknie odprowadza jednak opłat zakopiowanie książek i czasopism – tak,jak się to odbywa w przypadku punktówkserograficznych, prowadzonychprzez osoby trzecie na terenie bibliotek.Tego typu działalność bibliotek jestniedopuszczalna w świetle art. 17 ustawyo prawie autorskim, który to przepisw sposób wyraźny określa, że każde korzystaniez utworu, w tym jego zwielokrotnianiemetodami reprograficznymi,wymaga zgody twórcy utworu orazzapłaty stosownego wynagrodzenia.Ustawa o prawie autorskim nie przyznajebowiem bibliotekom żadnychprzywilejów w tym zakresie, które bywyłączały lub ograniczały stosowaniewobec nich postanowień art. 17, traktującje jak każdy inny podmiot korzystającyw ten sposób z przedmiotówcudzych praw autorskich. Podkreśleniawymaga, że powyższej oceny prawnejnie zmienia treść art. 14 ustawy obibliotekach. Przepis ten, odnosząc sięwyłącznie do kwestii organizacyjnych,umożliwia bibliotekom – jako podmiotompowołanym do realizacji ściśleokreślonych celów (art. 1 tejże ustawy)– jedynie świadczenie określonych kategoriiusług. Natomiast ocena uwarunkowańprawnych związanych zeWzór pisma dostępny na stronie internetowejKonferencji Dyrektorów Bibliotek Szkół Wyższychświadczeniem usług danego rodzajuodbywa się na podstawie przepisówszczególnych m. in. ustawy o prawieautorskim, która to ustawa w sposóbautonomiczny i całościowy regulujeprawa i obowiązki podmiotów korzystającychz utworów. W konsekwencji, niema żadnych wątpliwości, co do tego,że taka działalność jest działalnościązabronioną pod groźbą kary przez art.117 ustawy o prawie autorskim. Przezparę lat Kopipol próbował przekonaćbiblioteki, że taka działalność jest działalnościąnielegalną, a jej legalizacjaKOPIPOLStowarzyszenie Zbiorowego ZarządzaniaPrawami Autorskimi TwórcówDzieł Naukowych i Technicznychw KielcachW związku z pismem z dnia . . . . . . . . . . informuje, że treść znowelizowanej ustawyo prawie autorskim i prawach pokrewnych jest pracownikom Biblioteki Głównej . . .. . . . . . . dobrze znana. Z przykrością muszę stwierdzić, że w piśmie Waszym podstawaprawna zgłoszonego roszczenia została podana nierzetelnie. W art. 201 powołanejustawy nie ma mowy o „punktach odpłatnego kopiowania reprograficznego”.Przepisy te stanowią wyraźnie, że obowiązek wnoszenia opłat na rzecz organizacjizbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi dotyczy wyłącznie posiadaczyurządzeń reprograficznych prowadzących działalność gospodarczą w zakresiezwielokrotniania utworów do własnego użytku osobistego osób trzecich. Pojęcie„działalności gospodarczej” zostało zdefiniowane przez przepisy (m.in. przezustawę: „Prawo działalności gospodarczej” w art. 2 ust. 1) jako działalność zarobkowawykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.Biblioteki świadczą swoje usługi bezpłatnie, korzystając jedynie z zagwarantowanegoim przez ustawę o bibliotekach (art. 14) prawa pobierania opłat za niektóre usługi(m.in. reprograficzne) w wysokości, która nie może przekraczać własnych kosztówwykonania usługi.Należy także wskazać, że Uczelnia może prowadzić działalność gospodarczą wyłączniew zakresie i w formach określonych w statucie (art. 7 ustawy z dnia 27 lipca 2005r.: Prawo o szkolnictwie wyższym – Dz. U. Nr 164, poz. 1365). Statut naszej Uczelni nieprzewiduje prowadzenia działalności gospodarczej przez Bibliotekę Główną. Nie matakże, w tym wewnątrzzakładowym akcie normatywnym przepisów o prowadzeniuusług reprograficznych przez którąkolwiek jednostkę organizacyjna Uczelni.***Konferencja Dyrektorów Bibliotek Szkół Wyższych jest organizacją reprezentującąbiblioteki polskich szkół wyższych. Celem Konferencji jest m.in.: wspieranie, rozwijanie,udoskonalanie i promowanie bibliotek szkół wyższych dla dobra publicznegoi korzyści społecznej a w szczególności:1. czynny udział w kształtowaniu decyzji władz państwowych i administracyjnychw odniesieniu do bibliotek szkół wyższych w zakresie tworzenia aktów prawnych,2. prezentowanie opinii i stanowisk wobec instytucji politycznych, administracyjnych,naukowych oraz władz wyższych uczelni w sprawach dotyczących bibliotekszkół wyższych,3. podejmowanie działań integrujących biblioteki szkół wyższych.wymaga albo wnoszenia przez bibliotekiodpowiednich opłat (co prowadziłobydo znacznego uproszczenia formyw jakiej biblioteki wywiązywałyby się zobowiązków ciążących na nich z mocyprzepisów ustawy o prawie autorskim)albo zawarcia z Kopipolem oraz innymiorganizacjami zbiorowego zarządzaniastosownych umów, na podstawie którychbiblioteka byłaby uprawniona dowykonywania usług w zakresie odpłatnegozwielokrotniania utworów metodamireprograficznymi.ANDRZEJ GĄSIOROWSKI, KOPIPOLBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 51

AnalizaCztery możliwościPunkty reprograficzne w bibliotekachBiblioteki nie mają samodzielnej osobowościprawnej i dlatego kwestiarozliczania wpływów z reprografii jestdość skomplikowana. W Polsce funkcjonujekilka sposobów organizacji takiegoprzedsięwzięcia.1. Wynajęcie lokalu w budynku biblioteki,ale poza terenem udostępnianiazbiorów. Najemca działa jak każdyinny punkt ksero, płaci czynsz i poza tąopłatą biblioteka nie ma z tytułu działalnościfirmy kserograficznej żadnychprofitów, zaś czytelnicy wynoszą książkiz terenu udostępniania i mogą jekserować, najczęściej w przystępnejcenie.2. Gdy biblioteka funkcjonuje w sferzebudżetowej, wtedy na jej tereniemoże działać tzw. gospodarstwo pomocnicze,które jest zakładem budżetowymi może zarabiać pieniądze.Punkt ksero działa wtedy podobnie jakw pierwszym przypadku.3. Sposób budzący najwięcej kontrowersjito wynajem powierzchni na „pracownięreprograficzną” przez prywatnefirmy z zewnątrz, które podpisują umowyz bibliotekami (zawierające obowiązkowąklauzulę o przestrzeganiu prawaautorskiego), wstawiają swoje maszynyna teren udostępniania zbiorów i zaniewielki procent odprowadzany do kasywłaściciela powierzchni zarabiająna kserówkach, które często kosztujądużo więcej niż w punktach ksero pozaterenem biblioteki. Taka sytuacjafunkcjonuje np. na terenie BibliotekiNarodowej i w kilkunastu bibliotekachuczelnianych. A ściąganie od nich opłatnapotyka na wiele przeszkód. Jak mówiPiotr Miodunka, specjalista ds. prawnychi windykacji SAiW Polska Książka:– Trudno jest uzyskać gotowy wykaz tychpunktów, tak żeby można było wejśćz kontrolą i sprawdzić, czy ktoś wpłacaopłaty z tytułu kopiowania i czy ta opłataodpowiada faktycznej wartości obrotówz kserowania praw autorskich. Napodstawie dotychczasowych doświadczeńw korespondencji z uczelniamiwiem, że ciężko będzie uzyskać opłatyod podmiotów, które wynajmują swojekserografy, chociaż kto powinien miećtaką świadomość dóbr intelektualnych,jak nie uczelnie i biblioteki? Okazuje się,że jest z tym różnie. Zawarli umowę i nieCeny za kopię A4 w wybranych bibliotekach akademickich:Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego: 40 grBiblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego: 30 grBiblioteka Uniwersytecka w Poznaniu: 30-50 gr (w zależności od daty publikacji, kopiaz publikacji wydanej przed 1945 rokiem kosztuje 50 gr)Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej: 20 grBiblioteka Główna Akademii Ekonomicznej w Krakowie: 25 grBiblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej: 10-12 grw zależności od ilości wykonanych kopiiKarty magnetyczne – 6 zł – 50 kopii; 11 zł – 100 kopii; 20 zł – 200 kopii.Biblioteka SGGW: 30 grBiblioteka Główna Politechniki Warszawskiej: 20 grBiblioteka Główna Politechniki Opolskiej: 20 grBiblioteka Główna Akademii Morskiej w Gdyni: 20 grbędą ujawniać, kto jest ich podmiotem.Nie czują się zobowiązani do ujawnianiadanych, bo często są to osoby prowadzącedziałalność gospodarczą jakoosoby fizyczne, więc jest to też kwestiadanych osobowych itd. A przepis, którynam daje prawo do ubiegania się o informacjejest dość ogólnikowy. W ostatecznościkażdy może twierdzić, że dotyczyon tylko kwestii wysokości ustaleniaopłat, czyli że możemy się domagać informacjitylko od podmiotów zobowiązanychbezpośrednio do udzielania opłat,a nie od innych podmiotów mogącychułatwić nam identyfikację.4. W przypadku na przykład bibliotekakademickich sama biblioteka (lubuczelnia) może być właścicielem maszynkserograficznych ustawianych naterenie udostępniania zbiorów. Czytelnicysamodzielnie lub w specjalnymoddziale kserują potrzebne im publikacje.Najczęściej z uzyskanych w tensposób wpływów rozlicza się dział reprografiilub kwestura, zyski z tego tytułuprzeznaczane są na utrzymaniesprzętu, zakup niezbędnych materiałów– tuszu, papieru itd., a ewentualne nadwyżkiidą na zakup nowości lub konserwacjęzbiorów. Zresztą, jak mówi EwaStachowska-Musiał, kierownik oddziałureprografii BUW: – Zysków z kserowaniaksiążek nie ma. Biblioteka generalniemusi jeszcze do tego dołożyć. Tylkotak się wydaje, że my na tym zarabiamy.To czytelnicy, których codziennie mamy3,5 tysiąca wymuszają na bibliotece robieniekserokopii, z punktu widzeniaochrony zbiorów jest to fatalny sposóbpostępowania. Dlatego jesteśmy międzymłotem a kowadłem. Ze sprawozdaniarocznego zamówień z naszejpracowni wiem, ile czytelnicy skserowaliksiążek. W ubiegłym roku wykonano44 tys. 100 odbitek na ogólną liczbęksięgozbioru 2 mln 700 tys. woluminów.Jeśli przyjąć, że przeciętna książka ma200 stron, to wychodzi nam 220 książek.Ja na samą konserwację wydaję rocznieok. 15 tys. zł, a gdzie jeszcze materiały,które kosztują 30-40 tys. zł? A naprawaksiążek zniszczonych przez światłoi rozkładanie na płasko? W odczuciunaszych klientów bierzemy dużo – 40groszy za stronę, ale dlatego że nie jesteśmyw żaden sposób zainteresowanikserowaniem i nie widzimy powodudo wychodzenia im naprzeciw. Chcemyw ten sposób ograniczyć też skalękopiowania. Barbara Dybicz, przewodniczącaSekcji Bibliotek NaukowychSBP mówi: – Bibliotekarze stosują siędo ustawy i kserują całe książki tylkow wyjątkowych przypadkach, np. jeśliksiążka jest trudna do zdobycia. Zresztąksero coraz częściej jest wśród czytelnikówwypierane przez inne środki reprodukowaniatreści. Jak podaje kierownikdziału reprografii BUW: – Coraz częściejczytelnicy proszą o skany – jeszcze dwa,trzy lata temu wykonywaliśmy ich kilkaset,obecnie – 25 tys. dla odbiorcówindywidualnych. A Barbara Dubicz dodaje:– Są książki, projekty, programy,z których można na miejscu skorzystać,przejrzeć, przeczytać, ale pod żadnympozorem nie wolno kserować, więc studentsiedzi i przepisuje. Ale teraz i takjest taki postęp, że przychodzą z aparatamicyfrowymi, robią zdjęcia z telefonówkomórkowych itd.MONIKA MICHALSKA52Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Copyright w erze cyfrowejDigital War w bibliotekachPolemikaWydawcy ze Stanów Zjednoczonychza swój główny cel uznali obronę prawautorskich – podaje 20 marca „PublishersWeekly”. Tegoroczne wydatkithe Association of American Publisherswzrosły do 11,3 mln dolarów,a znaczną część budżetu pochłaniająkoszty procesu sądowego z Google. AllanRobert Adler, wiceprzewodniczącyAAP, spytany przez nas o obronę prawi wzrost kosztów powiedział: – AAP posiadabudżet liczony w milionach dolarów,przeznaczony na przewidywanekoszty nierozstrzygniętego sporu sądowegoz Google, ponadto zwiększawydatki na wspieranie międzynarodowychdziałań antypirackich.We wrześniu 2005 pozew przeciwGoogle złożyli też amerykańscy autorzyzrzeszeni w the Authors Guild.Dziś projekt Google Book Search oferujedostęp do fragmentów tych książek,które są chronione przez copyright. Udostępnianiei digitalizacja tych materiałów,bez zgody wydawców, doprowadziłodo oskarżeń o naruszanie praw autorskichna wielką skalę (massive copyrightinfrigement). Firmie udało się jednak doprowadzićdo kompromisu. W przyszłościwydawcy, którzy przystąpią do programupartnerskiego Google, podpisywaćbędą umowy, zezwalające na płatneudostępnianie publikacji.Koncepcja ta jest zbieżna z działaniamiwielu innych bibliotek cyfrowych,które nie udostępniają materiałówze znakiem © bez zawarcia odpowiednichumów licencyjnych. Tylko żew przypadku Google skala będzie bezporównania większa.***Polskie biblioteki bronią się przedoskarżeniami, zamieszczając oświadczeniao prawach autorskich. Naprzykład Biblioteka Główna PolitechnikiWarszawskiej deklaruje, że „dokłada[…] wysiłków, aby nie pojawiłysię […] materiały, których publiczneudostępnienie wiązałoby się z naruszeniemprawa […] Osoby i instytucje,które mogłyby uznać nasze poczynania[…] za niedostateczne, prosimy o natychmiastowykontakt dla wprowadzenianiezbędnych poprawek”. JolantaArt. 28Biblioteki, archiwa i szkoły mogą:1. udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarzeutworów rozpowszechnionych,2. sporządzać lub zlecać sporządzanie egzemplarzy rozpowszechnionychutworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów,3. udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwemkońcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się naterenie tych jednostek.Stępniak, dyrektor tej biblioteki mówi:– Dziś student wymaga informacjiw formie elektronicznej, a jeżeli jej niema, po prostu nie czyta.– Największym hamulcem w rozwojubibliotek cyfrowych pozostaje nie prawoautorskie, ale mentalność i uprzedzeniatej grupy właścicieli praw, która nie dostrzegapotencjału, jaki daje rozwój nowychtechnologii lub też boi się utratymonopolu na dostęp do pewnych treści– mówi Barbara Szczepańska z KomisjiWydawnictw Elektronicznych StowarzyszeniaBibliotekarzy Polskich.Kopia kopii nierównaPole do konfliktu między bibliotekamia właścicielami praw stanowi interpretacjaprzepisów związanych z „dozwolonymużytkiem”, który w omawianymprzypadku kryje się pod artykułem 28ustawy o prawach autorskich (UPA),i nazywany jest przywilejem bibliotecznym.Kontrowersyjne są punkty 2 i 3 tegoartykułu. Nowelizacja ustawy z 2004roku poszerzyła i zmodyfikowała zakrestych uprawnień. Skrótowo ujmując –biblioteki mogą sporządzać kopie książekbez konieczności uzyskania zgodypodmiotu prawa autorskiego. Co istotne,ustawodawca nie określił rodzajukopii, które mogą być sporządzoneprzez biblioteki. Wydaje się, że dopuszczato możliwość sporządzenia kopiicyfrowej dla zachowania zbiorów.Artykuł 28 punkt 2 mówi o uprawnieniachdla sporządzania egzemplarzyutworów rozpowszechnionychw celu uzupełnienia, zachowania lubochrony własnych zbiorów. Ten samartykuł UPA, przed nowelizacją w 2004roku, mówił o sporządzaniu jednegoegzemplarza książki, niedostępnejw obrocie handlowym.Jerzy Raciborski, prezes WydawnictwaNaukowego Scholar mówi: – Zgadzamsię, że biblioteki powinny miećmożliwość kopiowania publikacji jużniedostępnych. W praktyce jednak nadużywająone tego przepisu i wykorzystujągo do kopiowania nowych książek,które znajdują się w obrocie. Ponadto,wykonują one wiele odbitek z jednegoegzemplarza ze zbiorów.Jerzy Krawczyk, zastępca Dyrektora Biblioteki GłównejAkademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w KrakowieW swojej pracy posługujemy się interpretacją prawną, która mówi, że bibliotekidla własnych celów mogą kopiować nawet całe książki. Jest to uzasadnioneprzepisami prawa autorskiego i nie powinno się nakładać na placówki biblioteczneżadnych sankcji.Część zbiorów bibliotecznych funkcjonuje więc w formie kopii. Nie są to tylkozbiory drukowane, ale również płyty CD czy dyskietki.Biblioteki, o ile zajdzie taka potrzeba, kserują książki dla uzupełnienia własnychzbiorów. Kiedy czytelnik zgubi jakąś książkę, wtedy możemy sprowadzićją z innej biblioteki i zrobić odbitkę. Czasem jest też tak, że dany tytuł nie jest jużdostępny na rynku, a musimy przecież uzupełnić tę lukę.Na podstawie artykułu 28 prawa autorskiego możemy również publikacjewydane przez nasze wydawnictwo uczelniane udostępniać w formie cyfrowejna terenie uczelni, bez pytania o zgodę właścicieli praw – mimo to nie udostępniamynaszych zbiorów cyfrowych bez zawarcia odpowiednich umów licencyjnych.Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 53

PolemikaJolanta Stępniak uważa, że liczbaodbitek powinna odpowiadać liczbiezakupionych egzemplarzy oryginalnych.Choć, jak mówi, z przepisu tonie wynika.Z kolei art. 28 pkt 3 jest najważniejszyw kontekście bibliotek elektronicznych,a mówi on, że biblioteki mogąudostępniać zbiory „dla celów badawczychlub poznawczych za pośrednictwem[…] terminali znajdujących sięna terenie tych jednostek”.Jest to nowość w prawie polskimwynikająca z przyjęcia przepisów dyrektywyo prawie autorskim w społeczeństwieinformacyjnym. Sporna pozostajekwestia, czy biblioteki mogądigitalizować zbiory i zamieszczać jew sieci wewnętrznej bez zgody właścicielipraw.Według Barbary Szczepańskiejwokół tematu narosło wiele mitów,które należy obalić. Jak sama mówi –na gruncie art. 28 pkt. 2 oraz komentarzy– dzieła objęte ochroną prawnoautorskąmogą być kopiowane, równieżna nośniki cyfrowe, tylko celemuzupełnienia zbiorów np. w przypadkukradzieży, braku dzieła na rynku,zachowania i ochrony w przypadkudzieła rzadkiego lub zniszczonego. Ta„kopia” powinna zastąpić egzemplarzdotychczas udostępniany, a nie byćudostępniania obok niego. Nie możebowiem zostać zwiększona liczbaegzemplarzy w obiegu. Zatem nie mapodstaw do obawy, że biblioteki będąkopiować książki na masową skalę.Co do pkt. 3 tego samego artykułu, tozezwala on jedynie na „wpuszczenie”wersji cyfrowych dzieł do wewnętrznej,ograniczonej sieci biblioteki. Niema zatem obawy, że biblioteka umieścidzieło na ogólnodostępnej stroniewww.W artykule 28 pkt 3 znajduje sięsformułowanie „dla celów badawczychlub poznawczych”. Ten zapisnie jest precyzyjny. Wydaje się, żenie powinien obejmować utworówo charakterze rozrywkowym. Trzebazaznaczyć, że bibliotekarze, mimoniejasności tego przepisu, nie chcąnarażać się właścicielom praw. To nanich spoczywa obowiązek przestrzeganiawarunku udostępniania dla celów„badawczych lub poznawczych”.W tym celu wprowadza się dostępdla określonych grup (studenci, pracownicynaukowi), tworząc indywidualnekonta użytkowników. BibliotekiBolesław Howorka, emerytowany Dyrektor Biblioteki GłównejAkademii Medycznej w Poznaniu i radca prawnyDr Sybilla Stanisławska-Kloc, Instytut Prawa Własności Intelektualnej UniwersytetuJagiellońskiegoW nowelizacji ustawy o prawie autorskim z 2004 roku usunięto określenieo możliwości kopiowania tylko pojedynczych egzemplarzy opublikowanychutworów, niedostępnych w handlu. Obecne brzmienie przepisu art. 28 pkt 2może rodzić pewne wątpliwości interpretacyjne. Niestety, nie jestem w stanieocenić, na ile stanowisko wydawców o nadużywaniu tego przepisu jest zasadne.Z posiadanych przeze mnie informacji, z rozmów z przedstawicielami bibliotekwynika, iż dążą oni do przestrzegania prawa autorskiego i tylko w wyjątkowychsytuacjach korzystają z uprawnienia przewidzianego w tym przepisie.Nowelizacja ustawy wprowadziła także zmianę w zakresie udostępnianiautworów w wersji cyfrowej. Na podstawie art. 28 pkt 3 biblioteki mogą obecnieudostępniać w wersji elektronicznej materiały chronione, ale tylko w ramachwewnętrznej sieci komputerowej (za pośrednictwem terminali usytuowanychw pomieszczeniach bibliotek).Jacek Raciborski, Prezes Wydawnictwa Naukowego ScholarUważam, że zbyt szerokie korzystanie przez biblioteki z przepisów art. 28 ustawyo prawie autorskim jest nieetyczne. Twórca ma prawo do korzystania ze swoichutworów i dlatego jestem przeciwnikiem umożliwiania przez biblioteki kopiowaniacałych utworów – podręczników, skryptów, książek. Natomiast inna jestsytuacja z artykułami zamieszczanymi w czasopismach naukowych, specjalistycznych,a to w związku z art. 11 – 14 ustawy o prawie autorskim, a także z zadaniamibiblioteki naukowej, uczelnianej.Nie do końca jasne są dla mnie uprawnienia bibliotek udostępniającychzbiory w formie cyfrowej. Uważam, że bez zgody właścicieli majątkowych prawautorskich nie należy tego robić. Ale nie jestem pewien, czy w związku z art. 28biblioteka wirtualna przegrałaby sprawę z autorem. Moim zdaniem w tych sprawachtrzeba być jednak bardzo ostrożnym i czekać na wykładnię autentycznąbądź doktrynalną tego problemu.Niedopuszczalne jest świadczenie nielegalnych usług poligraficznych przezplacówki biblioteczne. Kserują one fragmenty książek, zszywają i sprzedają jakoskrypty. Praktyki te naruszają prawa o działalności gospodarczej, jak i prawaautorów polskich i zagranicznych. Biblioteki prowadzą tym samym niejawnądziałalność wydawniczą, którą trzeba zdecydowanie potępić.Brzmienie artykułu 28 prawa autorskiego, mówiące o możliwości „uzupełnienia”zbiorów bibliotecznych, stwarza pole do nadużyć. Biblioteki, korzystającz tego przepisu powiększają swe zbiory, a nie tylko „zachowują” lub „chronią”.Działają tym samym na niekorzyść wydawców, właścicieli praw.nie udostępniają też cyfrowo treścichronionych prawem autorskim bezzawarcia odpowiednich umów licencyjnych.Zabezpieczenia do obejściaObecnie biblioteki, kupując książkę z dołączonąpłytą CD czy dyskietką, mająprawo do kopiowania ich zawartości.Nawet jeżeli materiał jest chronionyprzed powielaniem, mają one prawodo obchodzenia tych zabezpieczeńbez zgody właściciela praw autorskich.Umożliwiają to przepisy o dozwolonymużytku. Tworzenie dodatkowych kopiiprzez biblioteki ma służyć zabezpieczeniuinformacji przed zniszczeniem.W Polsce trwają prace nad nowelizacjąUPA, która zakłada implementacjędyrektywy 2001/29/WE ParlamentuEuropejskiego. Wprowadza ona koniecznośćkażdorazowej zgody właścicielipraw autorskich na usuwaniezabezpieczeń.– Biblioteki nie są w stanie kontrolowaćzawartości poszczególnych nośników.Nie wiemy, czy materiał przeznas udostępniany nie uległ zniszczeniu,czy nie zawiera nieaktualnej wersjiprogramu itd. To tak, jakbyśmy użytkownikowidawali książkę z połowąwyrwanych kartek – ocenia JolantaStępniak.54Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Środowisko biblioteczne obawia się,że dyrektywa ograniczy dostęp do utworównależących do domeny publicznej.Kopiowanie zabezpieczonych nośnikówbędzie spowolnione lub wręcz niemożliwe.W praktyce, wydawcy mogą się nanie po prostu nie zgodzić.W ramach europejskiej strategii„i2010” prowadzone są prace nad zarządzaniemprawami własności intelektualnejw kontekście bibliotek cyfrowych.Komunikat Komisji mamypoznać pod koniec tego roku.MACIEJ LIPKORegina Rohleder, Biblioteka Głównai Ośrodek Informacji Naukowo-Technicznej Politechniki WrocławskiejW artykule 28 pkt 3 ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych występujeograniczenie do udostępniania zbiorów na terenie biblioteki. Wprawdziepkt 1 tego artykułu mówi o udostępnianiu nieodpłatnym utworów opublikowanychi tutaj występują niejednoznaczne interpretacje dotyczące zakresu udostępniania.Zakresy prawa własności są regulowane umową pomiędzy autoremi wydawcą. Dlatego też, aby nie naruszać zapisów ustawy (bez względu na jejinterpretację) biblioteki udostępniają wyłącznie te publikacje, na które posiadajązgodę autorów i wydawców na rozpowszechnianie w sieciach internetowych.Ustawa zabezpiecza jedynie prawa twórców i wydawców, natomiast stoi w opozycjido powszechnego dostępu do dóbr kultury, stanowi przeszkodę do zdalnegonauczania i hamuje rozwój społeczeństwa informacyjnego.PolemikaBiblioteki naukowe w liczbachOstatnie kompleksowe opracowania pochodzą z 2003 roku i powstały na podstawie sprawozdań wysyłanych przez biblioteki doGUS (sprawozdania za 2005 rok mają być opublikowane za kilka miesięcy). Najwięcej bibliotek naukowych znajduje się na tereniewojewództwa małopolskiego – 256, najmniej, bo po 11 mają województwa lubuskie i zachodniopomorskie. Pod względem wielkościksięgozbioru prym wiedzie województwo mazowieckie – blisko 21 mln książek i czasopism, najmniej liczne zbiory ma zaśwojewództwo świętokrzyskie – niewiele ponad 836 tysięcy.Co się tyczy bibliotek akademickich, wszystkich biją na głowę uniwersytety, z łączną liczbą ponad 30 milionów woluminów.Drugie na liście są szkoły techniczne – 7,78 mln, na trzecim miejscu plasują się akademie ekonomiczne – 3, 35 woluminów. Biblioteknaukowych z księgozbiorem powyżej 100 tys. mamy w Polsce sto czterdzieści trzy. Większość jednostek uzależniona jestod instytucji, przy których działa (biblioteki uczelniane, biblioteki jednostek badawczo-rozwojowych).Inne utrzymują się z budżetu państwa i rozliczają się przed odpowiednimi ministerstwami (Biblioteka Narodowa, bibliotekiPAN), lub są finansowane przez odpowiednie samorządy (biblioteki publiczne i inne uznane za naukowe). Obok środków głównychratują się one wsparciem np. poprzez granty unijne, dotacje prywatne, wpływy od organizacji pozarządowych albo prowadzenieusług własnych. Do tej ostatniej kategorii zalicza się również wykonywanie kserokopii. (patrz ramka)W Polsce funkcjonuje obecnie 1276 bibliotek naukowych (głównych i podległych, tzn. zakładowych i oddziałowych), które możnapodzielić na kilka podgrup:1. Biblioteka Narodowa:– 2 960 853 woluminów: 2 238 474 książek; 722 379 gazet i czasopism– 4632 dokumenty elektroniczne– 33 tys. czytelników indywidualnych– 27 691 wypożyczeń książek na zewnątrz; 349 966 udostępnień książek na miejscu2. Biblioteki Polskiej Akademii Nauk – 93 placówki:– 4 927 731 woluminów: 3 078 505 książek; 1 849 226 gazet i czasopism– 4411 dokumentów elektronicznych– 36 tys. czytelników indywidualnych– 123 361 wypożyczeń książek na zewnątrz; 283 164 udostępnienia książek na miejscu3. Biblioteki jednostek badawczo-rozwojowych – 95 placówek:– 2 942 396 woluminów: 2 140 175 książek; 802 221 gazet i czasopism– 4316 dokumentów elektronicznych– 38 tys. czytelników indywidualnych– 56 979 wypożyczeń książek na zewnątrz; 102 449 udostępnień książek na miejscu4. Biblioteki szkół wyższych – 1045 placówek:– 54 745 573 woluminy: 43 759 771 książek; 10 985 802 gazet i czasopism– 79 498 dokumentów elektronicznych– 1 937 tys. czytelników indywidualnych– 14 328 253 wypożyczenia książek na zewnątrz; 21 430 907 udostępnień książek na miejscu5. Biblioteki publiczne o statusie bibliotek naukowych – 11 placówek (należą do nich m.in. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy,Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna we Wrocławiu, Książnica Pomorska i Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu)– 6 658 939 woluminów: 5 633 791 książek; 1 025 148 gazet i czasopism– 8215 dokumentów elektronicznych– 241 tys. czytelników indywidualnych– 1 659 263 wypożyczenia książek na zewnątrz; 15 526 udostępnień książek na miejscu6. Inne biblioteki uznane za biblioteki naukowe – 31 placówek (na podstawie rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 19marca 1998 roku w skład tej grupy wchodzą m.in. Główna Biblioteka Lekarska, Biblioteka Sejmowa, Książnica Cieszyńska, CentralnaBiblioteka Narodowego Banku Polskiego i Biblioteka Czartoryskich Muzeum Narodowego w Krakowie)– 3 925 851 woluminów: 2 819 459 książek; 1 106 392 gazet i czasopism– 765 dokumentów elektronicznych– 78 tys. czytelników indywidualnych– 219 219 wypożyczeń książek na zewnątrz; 395 113 udostępnień książek na miejscu (OPRAC. MM)Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 55

OpinieDRM a dostęp do dóbr kulturyGrodzenie cyfrowego świataCzy autor ma prawo stworzyć dowolnyutwór? O ile nie będzie naruszał prawa –nie będzie to na przykład apoteoza systemutotalitarnego czy pornografia z udziałemdzieci – to chyba może. Jeśli ma wybórformy wyrażenia swojego dzieła, jeślima prawo decydować o pierwszym jegoudostępnieniu i może sprawować kontrolęnad sposobem jego wykorzystania,to siłą rzeczy musimy się zgodzić na to,by autor miał prawo również udostępnićswój utwór w postaci cyfrowej, zabezpieczonejza pomocą technicznych środkówochrony, takich jak DRM.Autor ma takie prawo, ale to prawoma też swoje granice.Jak zarabiaćna swobodnej informacji?W gospodarce opartej na wiedzy kluczoweznaczenie ma informacja, a tawłaśnie wyzwoliła się z barier nośnika.Informacja nieprzypisana do nośnikastwarza problemy tym, którzy chcielibyna niej zarabiać. Dzięki Internetowi autorma możliwość pominięcia pośrednikówi dotarcia bezpośrednio do odbiorcy.Coraz częściej słychać o zespołachmuzycznych, które sprzedają swojeutwory wyłącznie w Internecie. Zamiast„tradycyjnych pośredników” pojawiająsię nowi, tacy jak Google, firma, którapodobno niebawem będzie panowałanad światem. W miejscu dostępu doinfrastruktury pojawiają się przeróżnebramki i zabezpieczenia, co zaczyna sięjuż na domowym komputerze, wyposażonymw oprogramowanie producentówuczestniczących w procesie „ochronypraw własności intelektualnej” (choćnie wszyscy w nim uczestniczą).Dla wielu prawa tzw. własności intelektualnejsą odpowiednikiem prawawłasności. Jednak, o ile prawo własnościdotyczy rzeczy (takiej, którą możnadotknąć), to pojęcie praw własności intelektualnejjest wygodnym „workiem”,do którego można wrzucić różne kategoriepraw. Różne reżimy nazwanejednym imieniem stwarzają wrażeniespójnego systemu, niosącego następującyprzekaz: oto macie do czynieniaz monopolem różnych podmiotów. Niemożecie wchodzić w ich prawa.Istnieje przy tym pokusa, by zawłaszczaćinformację „wolne”. Dotyczyć to• Dostęp do dóbr kultury jest podstawowym prawem człowieka, przewidzianymzarówno przez Powszechną Deklarację Praw Człowieka, jak i MiędzynarodowyPakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych.• „Digital Rights Management (DRM) to system zabezpieczeń mający przeciwdziałaćużywaniu danych cyfrowych w sposób sprzeczny z zamiarem ich wydawcyi chronić prawa autorskie twórców. Jego zastosowanie powoduje, że ciężarkontroli nad tym, co się dzieje z kopią, zostaje przesunięty z właściciela kopiiw stronę właściciela praw autorskich lub jego reprezentanta” www.wikipedia.pl.• DRM ma być panaceum na kontrolę obiegu dóbr niematerialnych. Stosowaniecyfrowych zabezpieczeń utworów musi przy tym oznaczać zrezygnowaniez systemu pobierania opłat od sprzętu – czyli systemu levies – nie możnabrać wynagrodzenia dwa razy za to samo. Nad tymi kwestiami zastanawia sięobecnie Komisja Europejska, prowadząc od 2003 roku konsultacje społeczne.może informacji należących już do domenypublicznej (autorskie prawa majątkowedo nich wygasły), informacji,które nie są utworami w rozumieniupraw autorskich (ustawy, dokumentyurzędowe), których autorów nie da sięwskazać lub których autorzy zmarli bezspadkobierców (Orphan Works, osieroconeutwory). Da się zaobserwowaćjednocześnie tendencję do stopniowegorozszerzania zakresu pojęcia, „własnośćintelektualna” to już nie tylko prawaautorskie, prawa patentowe, prawnaochrona baz danych, znaków towarowych…To również ochrona tajemnicy– na mocy porozumienia TRIPS. Głośnosię mówi o prawach wydawniczych(a ściślej – nadawczych: television broadcasters,webcasters), a obok tegosłychać o różnych cyfrowych „znakachwodnych” i wynalazkach mającychzwalczać „analogową dziurę”, takichjak broadcast flag (chodzi o zastosowanietakich rozwiązań sprzętowo-programistycznych,które mają na celu uniemożliwieniewykorzystywania transmisjicyfrowych za pomocą urządzeńanalogowych). Obejmuje się patentamialgorytmy i metody biznesowe (a przynajmniejpróbuje się to robić, co napotykaspołeczny sprzeciw). Kryminalizujesię zdejmowanie zabezpieczeń, którew czasach powszechnej cyfryzacji niemają charakteru technicznego, a „logiczny”,oparty na metodach kryptograficznych.Zakazać zdejmowania takiegozabezpieczenia, to jak zagrozić karą zarozwiązywanie krzyżówki. Innym zjawiskiem,które da się dziś zaobserwować,to stopniowe przedłużanie czasu trwaniaautorskich praw majątkowych, jednakto przecież nie autor będzie z nichkorzystał 70 lat po swojej śmierci.Przenosząc na drugiego władztwonad rzeczą, sam muszę się tego władztwawyzbyć. Jeśli podzielę się z innyminformacją – w aspekcie kulturowymmamy do czynienia z sytuacją, w którejkażda ze stron wygrywa (win-win),obie strony mają informację. (Chociaż„wartość” informacji jest funkcją czasu:co mi po tym, że wiem post factumjakie liczby padły w losowaniu totolotka?)Rozwój kultury to historia obieguinformacji: jak rozpalić ogień, jak upolowaćmamuta, utrzymać pokój. Informacjajest podzielnym dobrem kultury,jej obieg jest warunkiem rozwoju.Jednocześnie w sytuacji, gdy informacjapozbawiona nośnika daje się dzisiajtak łatwo kopiować, przetwarzaći udostępniać, bardzo ciężko wykorzystaćją jako źródło przychodów. Stądpomysł na techniczną ochronę.DRM po trupachJak daleko może iść pościg za technicznąochroną praw? Specjaliści od bezpieczeństwasystemów IT uznali już, żeochrona ta poszła zbyt daleko. Ochronaprzed kopiowaniem nie może stanowićzagrożenia praw innych osób. Nie możenarażać ich na szkody, nie może stanowićinwazji w sferę ich życia prywatnego.Właśnie dlatego Greg Abbott, prokuratorgeneralny Teksasu, postanowiłuruchomić postępowanie w sprawieSony BMG. W imieniu konsumentówzamieszkałych na terenie stanu domagałsię od koncernu stu tysięcy dolarówza każde naruszenie ich praw. Powód?Ukryte przez koncern oprogramowanie56Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

szpiegujące nabywców płyt, dodatkowostanowiące zagrożenie dla bezpieczeństwasystemów komputerowych, a takżegrożące np. kradzieżami tożsamości.W Internecie zahuczało. Wszyscy mówilio tzw. „rootkicie” Sony, do sądów posypałysię pozwy zbiorowe… Podstawąprawną działań prokuratora generalnegobyła stanowa ustawa „The ConsumerProtection Against ComputerSpyware Act”. A jak działają „narzędzia”rootkit? Ukrywają pliki, obiekty systemowe,wpisy w rejestrach, w taki sposób,że nie są już dostępne do ewentualnejdiagnostyki. Ktoś wymyślił, że ten sposóbdziałania idealnie będzie nadawałsię do instalowania mechanizmów typuDRM.Po skandalu, jaki wybuchł w USA,doszło do ugody sądowej. Na jej mocyfirma Sony zgodziła się zapłacić konsumentomodszkodowania za narażeniena szkody. Firma zobligowała siędo ograniczenia stosowania technologiiDRM w przyszłości. Koncern maupewnić się, że ewentualne oprogramowanieDRM nie zostanie zainstalowanebez zaakceptowania umowy licencyjnej(wcześniej instalowało się nakomputerach nawet w przypadku odrzuceniaprzez użytkownika warunkówlicencji!). Sony ma zagwarantować, żekonsumenci otrzymają dostęp do narzędzisłużących do deinstalacji oprogramowaniachroniącego przed kopiowaniemutworów cyfrowych (w spornejsprawie deaktywacja zainstalowanychnarzędzi wiązała się nawet z zagrożeniemdla systemu operacyjnego). Sonyma ujawniać konsumentom informacjena temat wszelkich aktualizacji oprogramowaniachroniącego przed kopiowaniem,w tym aktualizacji zdalnych.Sony ma także chronić prywatnośćkonsumentów. Ma zbierać jedynie minimalnąilość informacji na temat użytkowników,informować o swoich praktykach,w szczególności ma umieszczaćinformacje na temat ochrony przed kopiowaniemna obwolucie CD. Firma zobligowałasię do naprawienia wszelkichszkód, które mogą powstać w wynikudziałania oprogramowania chroniącegoprzed kopiowaniem.Pojawiają się już analizy sytuacji pouzyskaniu tej ugody. Michael Geist z Uniwersytetuw Ottawie w tekście opublikowanymna łamach własnego bloga, a zatytułowanym„The Start of a DRM ProtectionAct” przewiduje, iż warunki tej ugodystaną się podstawą do przygotowaniaw przyszłości specjalnej ustawy mającejza zadanie ochronę przed nadużywaniemnarzędzi do technicznej ochronypraw autorskich, takich jak DRM.W Polsce dokładnie teraz trwająpracę nad nowelizacją ustawy o prawieautorskim, a Ministerstwo Kulturyi Dziedzictwa Narodowego przygotowałoprojekt, który umocuje w polskimsystemie prawnym mechanizmy DRM.Pytanie, czy prawodawca uwzględnijedynie interesy wydawców?DRM w kompromisowej służbie,czy grodzenie cyfrowego świata?Gdy wprowadzi się możliwość stosowaniatechnicznych zabezpieczeń(przy jednoczesnej penalizacji ich zdejmowanialub obchodzenia), to siłą rzeczy„dozwolony użytek” chronionychprzez prawo autorskie utworów zostaniezmarginalizowany. Dotyczy to zarównodozwolonego użytku osobistego,ale w dłuższej perspektywie stracąrównież sens biblioteki publiczne.Prawo musi godzić sprzeczne czaseminteresy, proponować pewnegorodzaju kompromis. Z jakiegoś powoduustawodawca przewidział sytuacje,w których monopol autorski doznajeograniczenia. „Konieczność uzyskiwaniakażdorazowo zgody na usuwanie(obchodzenie) zabezpieczeń, w celusporządzania dodatkowych kopii, stanowizagrożenie dla swobodnego korzystaniaz licencji ustawowych obowiązującychw obecnym brzmieniu ustawyo prawie autorskim i prawach pokrewnych”– napisali w swojej wspólnej opiniibibliotekarze ze Stowarzyszenia BibliotekarzyPolskich oraz KonferencjiDyrektorów Bibliotek Szkół Wyższych.Postulują oni, by polska ustawa przewidywałatakie rozwiązania, które wyłącząokreśloną listę beneficjentów od uzyskiwaniakażdorazowo zgody na usuwanie(obchodzenie) zabezpieczeń.Chciałbym zasygnalizować kolejnytemat. Jeśli uznamy, że każdy możezabezpieczyć swój utwór za pomocąDRM, to dlaczego miałby dzielić sięszczegółami z konkurencją? Interesującywkład w dyskusję włożyła właśnieFrancja, która implementuje słynnądyrektywę 2001/29/WE z dnia 22 maja2001. Otóż francuscy prawodawcyprzyjęli poprawki do prawa autorskiego,które zobowiązują konkurującychze sobą przedsiębiorców do ujawnieniaswoich tajemnic, tak by inni moglikorzystać z ich technologii. Komentatorzyogłosili, że jeśli francuskie propozycjezostaną przyjęte, to firma Applebędzie musiała uwolnić swój „tajny”format pliku, który wykorzystuje dodystrybucji muzyki w sklepie iTunes (zprzeznaczeniem do odtwarzaczy iPod),podobnie będzie musiało postąpić SonyCorp. ze swoimi technologiami doochrony przed kopiowaniem (ATRAC3).Cel? Chodzi o to, by konkurujące ze sobąprzedsiębiorstwa mogły produkowaćkompatybilne ze sobą narzędziado odtwarzania multimediów. W efekcietakich reguł gry rynkowej zyskakonsument – nabywca dóbr kultury.Dzisiejszy autor – osoba fizyczna,która dokonała wkładu intelektualnego– stopniowo traci (w skali globalnej)swoje prawa. Przechwytują te prawasilniejsi ekonomicznie wydawcy. Autorw biznesie liczy się coraz mniej (dasię go zastąpić kimś innym, dla wieluliczy się jedynie produkt i zapotrzebowanierynku). Prawo autorskie jest narzędziemchroniącym coraz częściejinteresy wydawcy, nie zaś autora. Każdy,kto negocjował umowę o wydanieksiążki, wie, że wydawca będzie chciałw pierwszej kolejności kupić prawaautorskie, niechętnie zgadzając się nakupno jedynie licencji. Autorzy i wydawcynie mają tożsamych interesów.DRM jest fantastycznym narzędziem,ale głównie dla pośredników obrotu„dobrami intelektualnymi”. By ci pośrednicybyli w pełni zadowoleni, musząjedynie sprawić, by prawo autorskienie wygasało nigdy.Znajdujemy się w początkowej fazierewolucji informacyjnej, o której mowaw strategiach czy planach przeróżnychurzędów. Z rewolucjami jest tak, że nieda się ich zadekretować urzędowo. Trwawłaśnie proces podobny do tego, którypoprzedzał rewolucję przemysłowąw XVIII-wiecznej Anglii, a który znany jestpod nazwą „grodzenia gruntów wspólnych”.Nie mówimy o żywopłotach i wypasaniuowiec, a o barierach prawnychi technicznych, takich jak DRM, wykorzystywanychdo ograniczania możliwościprzetwarzania „dóbr” niematerialnych.Coraz częściej to programiści i producencisprzętu, nie zaś prawo, decydująo granicach naszej wolności. Teraz grodzisię dostęp do informacji i dóbr kultury,które stanowią dobro wspólne globalnegospołeczeństwa.XVIII-wieczny Enclosure – to analogia,której brakuje przy analizowaniui omawianiu zjawiska DRM.PIOTR WAGLOWSKIPRAWNIK, AUTOR SERWISUVAGLA.PL PRAWO I INTERNETOpinieBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 57

OpinieCzy opłaca się być autorem?Organizacje zbiorowego zarządzania powinny wziąć się za rozwiązywanie problemówInteresów pisarzy bronią zazwyczajpodmioty zajmujące się zbiorową reprezentacjąich praw. W dawnych latachzajmowała się tym – z bardzośrednim skutkiem – Agencja Autorska,czyli zapomniana już całkiem agendarządowa. Dziś autorów reprezentująna rozmaitych polach inne podmioty,wśród których główne znaczenie mawciąż ZAiKS. On właśnie, w odróżnieniuod społecznych stowarzyszeńtwórców robiących piórem (SPP, ZLP,SWDN i inne pomniejsze związki twórcze),posiada wystarczające doświadczenie,aparat, wyspecjalizowany zespółpracowników. Stowarzyszeniatwórcze o charakterze niekomercyjnym– zwłaszcza ZLP oraz SPP – to strukturysłabe organizacyjnie, oparte nadziałalności społecznej członków, bezporządnego zaplecza (nawet porządnychkomputerów nie posiadają!), bezśrodków finansowych. ZAiKS doskonalepotrafi ściągać należne twórcomtantiemy od rozgłośni radiowych i telewizyjnych.Także od teatrów. Ta wielcezasłużona organizacja sprawdza się– w zasadzie. Otóż zdarza się, iż interesyZAiKSu oraz twórców są rozbieżne.Jak choćby wtedy, gdy w interesieautora leży bezpłatna prezentacja medialna(zwłaszcza radiowa) fragmentówtekstu – co służy reklamie, więci samemu twórcy – ZAiKS zaś zainteresowanybywa głównie ściąganiem tantiemod nadawcy, bo od tychże tantiemprzecież później odciąga swój procent.W rezultacie organizacja ta nie zgadzającsię na darmowe, medialne prezentacje,utrudnia promocję książki.Bywa, że dochodzi wręcz do konfliktu– na przykład, jeśli autor jest równocześniewłaścicielem wydawnictwa, którepublikuje dzieło. ZAiKS występującz roszczeniami wobec mediów, opłacanychz pieniędzy wydawnictwa autorskiego,zabiera twórcy jego własnepieniądze… aby je następnie zwrócićautorowi, potrąciwszy jednak własnądolę… Nie, to bynajmniej nie teoria,tak się dzieje w przypadku np. BogusławaWołoszańskiego, Katarzyny Grocholialbo Andrzeja Stasiuka.Przyciężka machina ZAiKSu potraficzasem bardzo mocno uderzyć w istotneinteresy autorów, których reprezen-tuje. Zwłaszcza przy formalistycznymmyśleniu urzędników, których niekoniecznieobchodzą interesy twórcy.Zaproponowano mi kiedyś, abymprzygotował tzw. insert, czyli bezpłatnydodatek do pewnego czasopisma –rzecz dotyczyła magazynu kolorowego,100 tysięcy egzemplarzy nakładu. Chodziłoo dostarczenie materiału poetyckiegodo płyty CD, na której znany aktormiał czytać wiersze miłosne wskazanychtwórców. Zwróciłem się do kilkunastupoetów, zaoferowałem każdemukilkusetzłotowe honorarium za jednorazowąpublikację pojedynczego wiersza,nikt nie odmówił. Powiadomiłemwięc ZAiKS, pytając o stanowisko organizacji.Itu zaczęły się schody… Kierownikodpowiedniej komórki zażądał, abyproducent płyty z wierszami zapłacił 11proc. od jej ceny zbytu. Tłumaczyłem, iżchodzi o bezpłatną wrzutkę, zatem niewiadomo, od czego liczyć owe 11 proc.I że autorzy-członkowie ZAiKSu zgadzająsię na ustalone warunki finansowe.Na co usłyszałem, że producent maobowiązek odprowadzania stosownychtantiem, przyjmując za punkt wyjściaprzeciętną cenę płyty (zakładaną dlaprzypadku polskich wykonawców – kilkadziesiątzłotych), przemnożoną przeznakład. I dopiero od tak wyliczonej sumyobowiązują honoraria autorskiew wysokości 11 proc., którymi będzienastępnie dysponował ZAIKS. Słowemchcieli kilkaset tysięcy. Nie wchodzącw dalsze szczegóły od razu podam, iżw rezultacie żądań pazernej organizacji,płyta się ukazała, ale z wierszami,których nie obejmuje ochrona ZAiKS…I autorzy chronieni przez ZAIKS nie zarobilinic, ani ZAiKS.Poza tym ZAiKS całkowicie, o ilewiem, nie umie sobie razić z ochronąprzed piractwem tekstów w Internecie.Otóż nielegalne kopie dzieł wielupolskich autorów, zwłaszcza najpopularniejszych(w tym Joanny Chmielewskiejczy Katarzyny Grocholi) wielokrotnietrafiały w na strony serwisówaukcyjnych, choćby na Allegro, jednakbez cienia reakcji ze strony ZAiKSu.Dopiero sami reprezentujący autorówwydawcy, nakładem sporych środków,musieli zająć się śledzeniem piratóww sieci. Policja początkowo umarzaławszystkie sprawy „z powodu nikłejszkodliwości społecznej czynu” lub„niemożności wykrycia sprawców”.Dopiero przymuszona przez wysokoopłacanych adwokatów i otrzymującwprost do ręki wszelkie dane sprawcówprzestępstw, z ich adresamiwłącznie, podejmowała działania, a i toz oporami. Choć szacuję, dysponującpewnymi danymi porównawczymi (niezostałem upoważniony do ich upublicznienia),iż niekiedy straty autorówmogły iść w setki tysięcy złotych!Chce podkreślić, że ZAIKS robi naogół dobrą robotę, lecz pojawiają sięw tych poczynaniach patologie, wynikającemiędzy innymi z bezradności w obliczuwyzwań ze strony nowoczesnychmediów. Być może przyszedł czas, abysilnie zreorientować ponad osiemdziesiątlat sobie liczącą instytucję ochronypraw twórców?Wydaje się, że obowiązkiem organizacjizbiorowej ochrony praw autorówbyłoby rutynowe przeczesywanieInternetu w poszukiwaniu złodziei (eleganckozwanych piratami) i doprowadzeniedo ich przykładnego ukarania.Być może o nagłośnienie tego problemutrzeba prosić PIK.Chodzi, rzecz jasna, nie tylko o literatów,bo nielegalne kopiowanie skryptów,niskonakładowych dzieł naukowychoraz wszelkich tego rodzaju dziełwystępuje bardzo często. Zatem wieleoficyn specjalistycznych (od WNT czyPZWL po wydawnictwa uczelniane)może – przy obecnie obserwowanejskali nielegalnego kopiowania – poprostu stracić wszelkie ekonomicznepodstawy opłacalnego istnienia.Uważam, iż PIK wraz z resortami kulturyoraz edukacji, a także InstytutemKsiążki (przy współudziale samorząduautorów), w oparciu na know-howZAiKS-u, powinien opracować pilnieprogram systematycznego monitorowaniaInternetu właśnie pod kątemwyszukiwania w sieci druków i plikówpirackich, a także – współdziałając z organamiścigania – wszystkie te instytucjeoraz organizacje powinny wymusićpenalizację przestępstw polegającychna nielegalnym kopiowaniu cudzegodorobku intelektualnego.TADEUSZ LEWANDOWSKI58Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Początek rozmowyMapa podręczników akademickichBadaniaJedną z koncepcji dystrybucji środkówuzyskanych z tytułu kopiowaniaksiążek jest zasada obiektywnej dostępności.Zakłada ona, że jeśli publikacjazostała wydana i może być skopiowana,to prawdopodobnie będzie.W ten sposób określa się autorówi wydawców, którym należą się pieniądzez tytułu kopiowania ich dzieł – naprzykład w Niemczech czy Szwajcarii.Uproszczoną modyfikację tego systemuprzyjęła Polska Książka przy pierwszejrepartycji. W Polsce ciągle brakujebadań struktury kopiowania, ale bezwątpienia zjawisko to dotyczy w dużejmierze podręczników akademickich.Jeżeli jest prawdą, że studenci sąw Polsce grupą najczęściej korzystającąz kserokopii, należałoby stworzyćmapę podręczników akademickich.Precyzyjna mapa miałby podwójne zastosowanie.Po pierwsze niektóre tytuły mogąsię okazać szczególnie popularne. Problemz wyodrębnieniem publikacji zalecanychna większości uczelni o podobnymprofilu jest duży, ale przy – uwaga– pomocy studentów, można go przezwyciężyć.Gdyby ostatecznie po porównaniuliczby studentów, którym zalecanyjest zidentyfikowany kanon podręczników,z nakładami i dostępnościąnajpopularniejszych tytułów w bibliotekachuczelnianych okazało się, że wyselekcjonowanetytuły nie są kupowaneprzez biblioteki ani nie sprzedają sięw uzasadnionych popytem ilościach,mogłoby to oznaczać, że skala kserowaniajest w tym przypadku znaczna.Wielu wydawców twierdzi, że nakładyich kluczowych tytułów akademickichsą za małe w stosunku do popytu. Jeżeliw wyniku wiarygodnych badań udałobysię potwierdzić te przypuszczenia, napewno wydawcy mieliby mocny argumentw dyskusji na temat dozwolonegoużytku, albo z innej strony patrząc – politykibibliotek uczelnianych.Po drugie taka mapa pomogłabyw określeniu zasady dystrybucji zebranychśrodków. Gdyby w Polsceudało się ostatecznie ustalić, jaka jeststruktura kopiowania w najprostszymujęciu, byłoby wiadomo, jaki odsetekprzypada na wydawców książki akademickieji naukowej. (Albo, jeśli bada-W niektórych krajach przyjęto, że praktycznie niemożliwe jest bezpośrednie uzyskaniedanych dotyczących zjawiska kopiowania, można jednak określić prawdopodobieństwoskopiowania danego dzieła. Zakłada się, że każda publikacja, która jestdostępna, będzie prędzej czy później skopiowana. Należy tylko określić, jakie publikacjesą wydawane. (cena, objętość, rok wydania). Właściciele praw zgłaszają nowepublikacje odpowiedniej organizacji – informacje takie mogą być łatwo sprawdzane.Główną zaletą tej metody jest, że stanowi ona stosunkowo tani sposób uzyskiwaniadanych. Metodę tę stosuje się na przykład w Niemczech i Szwajcarii. W pierwszymz krajów autorzy i wydawcy zgłaszają swoje prace do VG Wort. Odszkodowania, któreotrzymają, zależą od dostępności ich dzieł na rynku. Przeprowadza się niezależnebadania, by określić skalę kopiowania w różnych miejscach (szkołach, bibliotekach,punktach ksero itd.) dla różnego rodzaju publikacji (literatury naukowej, czasopismitd.) Autorzy książek i artykułów naukowych dostają kwoty odpowiednią do tego, coopublikowali i zgłosili, sumę pieniędzy. Wysokość wypłaty dla wydawców zależy odtego liczby wydrukowanych książek oraz tytułów czasopism ceny prenumeraty.W Szwajcarii odpowiednikiem VG Vort jest Pro Litteris. Podobnie jak w Niemczechautorzy i wydawcy sami zgłaszają nowe publikacje (nie bierze się pod uwagę prac starszychniż 25 lat, chyba że zostały wznowione). Każda praca jest traktowana indywidualniei badana pod odpowiednim kątem – zwraca się uwagę na takie czynniki jak cenai liczba stron. W efekcie końcowym każde dzieło otrzymuje określoną liczbę punktów,według której określa się sumę należną właścicielowi praw autorskich. (MLA)nia poszłyby w innym kierunku, możnaby określić ilość kopii przypadającychna statystycznego użytkownika w rozbiciuna różne grupy – gimnazjalistów,licealistów, studentów, pracownikówadministracji państwowej, pracownikówdużych firm, przedsiębiorców, duchownych,bezrobotnych, emerytówetc.). Gdyby niezależnie od przyjętejmetody udało się określić, jaka kwotaz zebranych przez Kopipol i PolskąKsiążkę należy się wydawcom i autoromksiążki naukowej i akademickiej,wtedy pojawi się problem podziału.Co prawda zasadę podziału zebranychpieniędzy określają organizacje zbiorowegozarządzania, ale ostatecznie tośrodowiska autorów i wydawców powinnybyć zainteresowane sprawiedliwymczy też uzasadnionym podziałemtych środków. Znacznie łatwiej możnaustalić strukturę kopiowania w ujęciuwydawniczym, trudniej zrobić to podkątem autorów. Ale można postawićtezę, że studenci kserują te książki,które są im zalecane, a nie te, które zostaływydane.Jesteśmy przekonani, że możnastosunkowo szybko (najlepiej na początkuroku akademickiego) oraz zastosunkowo niewielkie pieniądze określićwstępną mapę podręczników akademickichw Polsce.***Liczba szkół wyższych w ostatnich latachgwałtownie wzrosła. Z 90 w 1989roku do blisko 400 w 2003 roku. Liczbastudentów wzrosła w tym czasiez 370 tys. do 1,9 mln! Pomimo wysokichopłat za naukę studenci szkół niepaństwowychstanowią około 30 proc.wszystkich studiujących. Na istniejącychod lat uczelniach państwowychutworzono miejsca dla studentów wieczorowychi zaocznych, co powiększyłoszeregi studiujących o kolejne 750tysięcy. Według danych GUS liczbawydanych tytułów naukowych wzrosław tym czasie o 120 proc., a podręcznikówakademickich o ok. 70 proc. Średninakład pozycji naukowych w roku2003 wyniósł około 850 egzemplarzy,a podręczników akademickich 900egzemplarzy. W roku 1989 liczby tebyły znacznie wyższe i wynosiły odpowiednio2550 i 1630 egzemplarzy.Spadek średnich nakładów książeknaukowych może być spowodowanywiększą liczbą tytułów dostępnych narynku oraz faktem, że nauka podlegacoraz większej specjalizacji. Jednakwydawcy jako przyczynę tego zjawiskajednoznacznie wskazują kserowanie.Pozatym występuje zjawiskokonkurencji pomiędzy uczelniami.Ministerstwo Edukacji i Nauki określajedynie wymagania programowedla poszczególnych przedmiotów, alewybór lektur należy do prowadzącychBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 59

Badaniazajęcia, stąd na odpowiadających sobiewydziałach różnych uczelni częstoobowiązują inne podręczniki. Uczelnieo podobnym profilu mają różną liczbęi rodzaje wydziałów. Im głębiej sięwniknie się w strukturę uczelni, różnicmożna znaleźć więcej. Większe ośrodkiakademickie mają więcej wydziałówniż ich odpowiedniki w mniejszychmiastach. Do tego dochodzą różnicew nazewnictwie i łączenie wydziałówlub ich dzielenie.Stąd też ogólna liczba zalecanychstudentom książek jest w Polsce bardzoduża. W 2003 roku WSiP przeprowadziłybadania dotyczące strukturyksiążek akademickich w Polsce.W czerwcu 2004 roku przy okazji wydanianumeru specjalnego „BibliotekiAnaliz” poświęconego prywatyzacjiWSiP Jacek Pawlak, prowadzący weWSiP projekt druku cyfrowego, przedstawiłdo wglądu kilkusetstronicoweopracowanie. Według tych badań nauniwersytetach w 2003 roku studentombyło zalecane ponad 5,5 tysiącatytułów, wydawanych przez blisko550 wydawców (nie licząc skryptów).Na politechnikach było to blisko 2 tys.tytułów (nie licząc skryptów) wydawanychprzez blisko 200 wydawców.Można szacować, że łącznie z innymitypami uczelni – pedagogicznymi, medycznymietc. – liczba tytułów zalecanychstudentom przekraczała 10 tys.,a liczba wydawnictw (nie licząc wydawnictwuczelnianych) – 1000.***W kwietniu br. przeprowadziłamwstępne badanie mające pokazać, czyjest możliwe stworzenie mapy najczęściejwykorzystywanych podręcznikówakademickich. Docelowo chciałamstwierdzić, czy istnieją w Polsce podręcznikiakademickie zalecane w większościuczelni i jak ma się ten fakt donakładów. Przede wszystkim starałamsię sprawdzić, czy istnieją wykazy zalecanychlektur. Zaczęłam od państwowychuczelni technicznych oraz akademiimedycznych. Próbując uzyskaćinformacje na pięciu wybranych przezemnie politechnikach, odbyłam kilkadziesiątrozmów telefonicznych, rozesłałamkilkanaście e-maili z prośbąo kontakt. Jako że moje próby nie przynosiływymiernych efektów, sprawdziłam,jak sytuacja wygląda na 11 akademiachmedycznych. Znów wykonałamdziesiątki telefonów, przeszukałamstrony internetowe uczelni, wysłałamdziesiątki pytań e-mailowych.Wstępne wnioski zamieszczam poniżej:Bardzo nieliczne szkoły wyższe (np.Wyższa Szkoła Psychologii Społecznejczy większość akademii medycznych)wymagają od wykładowców wcze-UczelniaAkademia Medycznawe WrocławiuAkademia Medycznaw BydgoszczyAkademia Medycznaw LublinieUniwersytet Medycznyw ŁodziAkademia Medycznaw WarszawieAkademia Medycznaw BiałymstokuAkademia Medycznaw GdańskuAkademia Medycznaw PoznaniuAkademie medyczne (w roku akademickim 2003/2004)Śląska Akademia Medycznaw KatowicachPomorska AkademiaMedyczna w SzczecinieOgółemAkademie MedyczneUczelniaStudiadzienneStudiawieczoroweStudiazaoczneStudencirazem3231 477 372 40802026 410 1278 37143110 159 596 38653115 725 1720 55604592 324 742 56582418 199 468 30852722 280 420 34223548 0 1033 45814540 267 110 49171493 106 245 184430795 2947 6984 40726Uniwersytety (w roku akademickim 2003/2004)StudiadzienneStudiawieczoroweStudiazaoczneStudencirazemUniwersytet Warszawski 29989 10321 15334 55644Uniwersytet im. AdamaMickiewicza w Poznaniu25460 863 20317 46640Uniwersytet Wrocławski 18099 4255 20512 42866Uniwersytet Śląski 21731 648 19118 41497Uniwersytet Łódzki 19326 7421 14272 41019Uniwersytet Jagielloński 25193 3387 8905 37485Uniwersytet Szczeciński 13787 2080 18223 34090UniwersytetWarmińsko-MazurskiUniwersytetMarii Curie-SkłodowskiejUniwersytet MikołajaKopernika w Toruniu22066 176 11422 3366415740 860 16396 3299617455 0 14501 31956Uniwersytet Gdański 15224 1465 10652 27341Uniwersytet Rzeszowski 13432 0 10790 24222Uniwersytet Zielonogórski 11741 182 11184 23107Uniwersytet w Białymstoku 12547 753 5671 18971Uniwersytet Opolski 7386 810 8124 16320Katolicki UniwersytetLubelskiUniwersytet KardynałaStefana Wyszyńskiegośniejszego podania list z zalecaną studentomliteraturą obowiązkową i uzupełniającą.Należy przyjąć, że w Polsce dziekanatyi sekretariaty nie posiadają list podręcznikówi nie wiedzą, gdzie można jeuzyskać. Na przeszkody natrafiałam,próbując ustalić podręczniki obowią-10405 813 4442 156605965 53 5048 11066Ogółem Uniwersytety 285546 34087 214911 53454460Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

UczelniaPolitechnika Śląskaw Gliwicachzujące na politechnikach: Krakowskiej,Warszawskiej, Wrocławskiej, Poznańskieji Gdańskiej. Najczęściej przełączanomnie do osoby, która mogłaby „coświedzieć”. Po kilku telefonach okazywałosię, że nie ma wykazów podręczników,a jedynym miejscem, gdzie możnaje znaleźć, są biblioteki.Biblioteki także nie mają wykazówpodręczników. – Nie mogę pomóc,takie wykazy kiedyś były robione, alejuż nie dostajemy list od wykładowców– mówi Paulina Kot z BibliotekiGłównej Politechniki Krakowskiej. Podobniew Bibliotece Głównej PolitechnikiWarszawskiej, kilka lat temu takielisty były, od dłuższego czasu nie ma.W obydwu instytucjach powiedziano,że chętnie skorzystano by z takich pomocy,nikt jednak nie dba o nie. Nawetjeśli biblioteki próbują do nich dotrzeć,nie ma odzewu. Niektórzy wykładowcyzgłaszają do bibliotek zapotrzebowaniena podręczniki, najczęściej jednak…własnego autorstwa. Poza tymnawet jeśli w programie studiów zamieszczonesą lektury, niekonieczniesą później wykorzystywane. Działygromadzenia zbiorów kierują się więcintuicją. Czasami korzystają też z danychzebranych przez wypożyczalnie,które wiedzą najlepiej, o co upominająsię studenci. Jako że jest wiele wydziałów,a wymagania często się zmieniają,księgozbiór bibliotek jest często nieaktualny.Podobnie sytuacja przedstawiasię w bibliotekach instytutowych.Bibliotekarki mogłyby stworzyć wykaz,korzystając ze statystyk wypożyczeń,ale, jak mnie poinformowano w BiblioteceInstytutu Inżynierii Lądowej Politechniki,mają zbyt wiele zajęć, by takieopracowanie przygotować.Istnieją przykłady mówiące o słabejznajomości tematu zarówno w dziekanatach,jak i bibliotekach. Otóż istniejąopracowania list podręczników– na uczelniach medycznych. Większośćz nich, np. Akademia Medycznaw Warszawie czy Poznaniu, drukujeprzewodniki dydaktyczne lub informatorydla studentów oraz zalecaną literaturę.Ich wersje elektroniczne są z regułyzamieszczane na stronach WWWWyższe szkoły techniczne (w roku akademickim 2003/2004)StudiadzienneStudiawieczoroweStudiazaoczneStudencirazem23440 7550 890 31880Politechnika Wrocławska 26032 214 5537 31783Politechnika Warszawska 21735 1992 7240 30967Akademia Górniczo-Hutnicza 18927 0 10454 29381Politechnika Częstochowska 11085 207 9305 20597Politechnika Łódzka 14571 282 5202 20055Politechnika Poznańska 12818 260 6597 19675Politechnika Krakowskaim T Kościuszki11120 392 5902 17414Politechnika Radomska 7303 0 9704 17007Politechnika Gdańska 13530 493 2782 16805Politechnika Koszalińska 8004 424 7320 15748Politechnika Białostocka 9032 394 5530 14956Politechniką Rzeszowska 9129 0 4177 13306Politechnika Opolska 7552 0 4692 12244Politechnika Szczecińska 8915 15 2794 11724Politechnika Lubelska 6284 0 4829 11113Politechnika Świętokrzyskaw Kielcach;AkademiaTechniczno-Humanistyczna w5144 0 4222 93664337 755 2597 7689Ogółem Politechniki 218958 2733 99774 331710Przykładowy podział liczby studentów. Na Politechnice Krakowskiej, na siedmiuwydziałach w roku akademickim 2004/2005 uczyło się 17 367 studentów(w tym 10 704 studiów magisterskich dziennych)WydziałLiczba studentów studiówdziennych w roku 2004/05Inżynieria lądowa 4973Mechanika 4647Inżynieria środowiska 2327Architektura 2007Fizyka techniczna i modelowanie komputerowe 1003Inżynieria elektryczna i komputerowa 1420Inżynieria i technologia chemiczna 980uczelni, o czym często nie wiedząw dziekanatach czy bibliotekach. (Naprzykład w Bibliotece Głównej AkademiiMedycznej w Warszawie usłyszałam:– Mamy listy, ale są one nieaktualne,proszę zwrócić się do dziekanatu.W dziekanacie zaś usłyszałam: – Przewodnikjest dostępny, ale tylko w formiedrukowanej. A faktycznie możnago znaleźć w zakładce „Wirtualne dziekanaty”na stronie AM).Można znaleźć uczelnie – UniwersytetJagielloński, akademie medycznew Lublinie i Bydgoszczy – posiadającepliki z listami lektur dla poszczególnychprzedmiotów zamieszczonena stronie internetowej (biblioteki,uczelni w dziale informacji dla studentówlub w działach dotyczących poszczególnychwydziałów).Bywa tak, że informacje mają byćna stronie, lecz nie można do nich dotrzeć(Akademia Medyczna w Białymstokui Pomorska Akademia Medycznaw Szczecinie). Generalnie, jeśli nawetbiblioteki wykazują chęć pomocy,to nie zawsze dysponują danymi. Znówpowtarza się motyw odsyłania do innychinstytucji, które powinny pomóc.Nie ma więc wymiany informacji, cozdecydowanie wpływa na pogorszeniejakości pracy. Nie istnieją komórki odpowiedzialneza przygotowanie list podręczników,co jednak nie znaczy, że niesą one nikomu potrzebne. Monika Lessenz Biblioteki Głównej Akademii Medycznejw Łodzi potwierdza: – Bibliotekinie znają wszystkich obowiązującychlektur, ponieważ jest zbyt dużo wydziałów.Kupuje się na własne wyczucie lubto, o co upominają się studenci. Jeśli takiepozycje są popularne, dokupuje sięwiększą liczbę egzemplarzy. Nawet jeśliwykładowcy dostarczą wykazy, niekonieczniepokrywają się one z tym, czegow rzeczywistości później wymagają. Samitłumaczą, że lektury często się zmieniająi nie można ustalić list.BadaniaBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 61

BadaniaZ dziekanatów odsyłano mnie do bibliotek,z bibliotek do dziekanatów lubwydawnictw akademickich, które działająna zupełnie innych zasadach niżwydawnictwa komercyjne. Zajmują sięwydawaniem skryptów, prac habilitacyjnychi innych opracowań przygotowywanychprzez pracowników naukowych.Nie mają rozwiniętego mechanizmumarketingowego, nie prowadząbadań, nie tworzą list bestsellerów.– Nie tworzymy top listy, gdyż nie mapotrzeby. Stworzylibyśmy je, gdyby istniałataka konieczność. Jedyne dane,jakie posiadamy, to te, które zamieszczanesą w katalogu zawierającymofertę wydawniczą – mówi BarbaraGórska z Oficyny Wydawniczej PolitechnikiKrakowskiej. Wydawnictwatakie są wpisane w strukturę uczelnii będą istnieć niezależnie od tego,czy będą przynosić duże czy małe zyski,nie są więc zainteresowane tworzeniemlist bestsellerów i badaniem,które podręczniki są kopiowane, choćsą świadome tego, że takie działaniaprzynoszą im straty. – Autorzy skarżąsię, że podręczniki są kserowane, a niekupowane. Wydawnictwo jest jednakbezradne i nie podejmuje z tym walki– mówi Leszek Czciński z WydawnictwaUniwersytetu Medycznego w Łodzi.– studenci kupują tylko te skrypty,z którymi pracują na ćwiczeniach, pozostałesą kopiowane – dodaje.Pozostają więc dwie drogi – dotarciedo wykładowców lub dotarcie do studentów.Pierwszą drogą w 2003 rokuposzedł WSiP. Za drugą przemawia to,że to studenci wiedzą najlepiej, z jakichpodręczników korzystają. Jako że próbyuzyskania jakichkolwiek informacji drogąoficjalną nie powiodły się, skierowałamsię z prośbą o pomoc do organizacjistudenckich. Wydawałoby się, żemając chętnych do pomocy studentów,nie będę miała problemów ze stworzeniemlisty podręczników. Niestety, bardzoczęsto kończyło się na obietnicach.Przekazywanie zapytania kolejnym osobom,które nie bardzo wiedziały, o cochodzi, przynosiło niezbyt duże efekty.Mimo to, taką metodą można uzyskaćtytuły zalecanych lektur. Studencinie wymagają podań i pism, by udzielićodpowiedzi. Najlepszym sposobemokazało się ogłoszenie konkursu, cozrobiło Zrzeszenie Studentów PolskichPolitechniki Krakowskiej. W zamian zanadesłanie kompletnego zestawu podręcznikówmożna było uzyskać wejściówkędo Multikina.Ze względu na trudności w dotarciudo źródeł informacji oraz znacznąliczbę zalecanych pozycji skoncentrowałamsię na studentach pierwszegoroku studiów politechnik w Krakowiei Warszawie oraz pięciu akademiachmedycznych.Najmniej różnią się wydziały na akademiachmedycznych, a przynajmniejnie było problemu z różnicami pomiędzywydziałami lekarskimi. Obowiązująna nich podobne programy, choćczasami rozłożenie przedmiotów w poszczególnychsemestrach jest inne.Na pierwszym roku pięciu uczelnimedycznych, których listy podręcznikówudało mi się zdobyć, spośród262 proponowanych tytułów możnaznaleźć jedynie 32, które w ogóle powtarzająsię, a tylko cztery tytuły powtarzająsię cztery lub pięć razy! Jestto pięć tomów „Anatomii człowieka”A. Bochenka i M. Reichera (PZWL1989), „Atlas anatomii człowieka” T. I-II. J. Sobotty (Urban & Partner 2003),„Historia medycyny” pod redakcją T.Brzezińskiego (PZWL 2000) oraz „Chemiaogólna z elementami biochemii” T.Kędryny (Zamkor 2004). Pozostałe pozycjepojawiły się dwa, a czasami trzyrazy. Wśród powtarzających się pozycjiwiększość (18) należy do WydawnictwaLekarskiego PZWL, poza tym powtarzająsię tytuły Urban & Partner (4) orazWydawnictwa Naukowego PWN (3).Wydziały na politechnikach różniąsię znacznie. Politechnika Krakowskama tylko 7 wydziałów, podczas gdyPolitechnika Warszawska ma ich 16.Trudno więc sprawdzić, czy korzystająz tych samych podręczników, gdyż innesą potrzeby. Kolejnym problememjest to, że nie udało mi się uzyskaćlist podręczników obowiązujących nawszystkich wydziałach. Niektórzy studencidostarczyli mi wykazy z podziałemna przedmioty, a inni podawali wyłącznietytuły. W wyniku tego, że dane,które zebrałam, są niekompletne, nieudało się wybrać zbyt wielu powtarzającychsię tytułów. Najczęściej powtarzająsię podręczniki z algebry czy innychdziałów matematyki oraz książkiz dziedziny informatyki. Na PolitechniceWarszawskiej takie same podręcznikiz wyżej wymienionych dziedzinobowiązują na różnych wydziałach.„Symfonia C+++” J. Grębosza (Kallimach1999) powtarza się nie tylko nawielu wydziałach, ale jest zalecana naposzczególnych zajęciach danego kierunku.Podobnie jest ze „Wstępem domatematyki współczesnej” H. Rasiowej(PWN 1999) czy z „Elementami logikii teorii mnogości w zadaniach” J.Onyszkiewicza (PWN 2004).Trudno znaleźć wspólne tytuły dlaPolitechniki Warszawskiej i Krakowskiej.Na 83 tytuły tylko dwa są wspólne:wspomniane wyżej podręczniki H.Rasiowej i J. Onyszkiewicza. Na obydwuuczelniach przeważają podręcznikiwydawane przez PWN (29 pozycji)oraz WNT (18 tytułów). Pozostałeto skrypty uczelnianie oraz publikacjemniejszych wydawnictw. Dominująksiążki wydane obecnie lub pod konieclat dziewięćdziesiątych.***Można założyć, że przy intensywnejpracy kilku osób (dzwonienia jest dużo,a studenci są dość oporni i powolni)mniej więcej w dwa-trzy miesiące możnaprzeprowadzić dokładne badaniai zebrać dane z listami podręcznikówobowiązujących na wszystkich wydziałachwszystkich polskich uczelni. Możnapokusić się o stworzenie listy kilkusetnajbardziej popularnych tytułównaukowych i akademickich w Polsce.Wstępne badania wskazują, że tytułypowtarzające się należą do rzadkości.Powinny zatem zdecydowanie wybijaćsię spośród pozostałych pod względemnakładów. Należałoby przyjąć zasadę,że lista podręczników zalecanych nadanym kierunku studiów jest pewna,o ile potwierdza ją niezależnie od siebietrzech studentów.Odrębny problem, który pojawia sięw tym miejscu, to fakt, że wykładowcyniekiedy świadomie zalecają starszepodręczniki, pomimo że na rynku dostępnesą nowsze opracowania. Jeżeliwydawca nie może/nie chce wznawiaćpozycji naukowej (śmierć autora,autor nie chce aktualizować podręcznika),to jak winić jakiegokolwiekstudenta, że kseruje książki zalecaneprzez wykładowców i niedostępnew księgarniach i bibliotekach.Tak naprawdę stworzenie mapy zalecanychlektur byłoby punktem wyjściado rozmów, komu należą się pieniądzepozyskiwane z tytułu kopiowaniapodręczników akademickich i książeknaukowych.MAGDA LIBERSKARENEK MENDRUŃDane liczbowe na podstawie GUS i materiałówPolitechniki Krakowskiej62Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Płaci ostatni klientKopinorPoczątki zbiorowego zarządzania prawamiautorskimi w Norwegii sięgająlat 60. Powołano wtedy do życiaorganizację zajmującą się kontroląpraw do emisji nagrań dźwiękowych.W latach 70. pojawiło się zjawiskopowielania materiałów drukowanychi dla nowych potrzeb zaadaptowanoistniejący system. W roku 1980 powstałaorganizacja Kopifag, która trzylata później przybrała obecną nazwę– Kopinor. W statucie Kopinoru jestwyrażone wprost, że kopiowanie niepowinno zastępować zakupu materiałóworyginalnych. John-Willy Rudolph,dyrektor zarządzający Kopinoru,pytany przez nas o zakres dopuszczalnegokopiowania stwierdził:– w naszym rozumieniu kopiowaniecałej książki, która jest dostępna narynku, jest sprzeczne z międzynarodowymikonwencjami.W Norwegii powielanie całychmateriałów jest dopuszczane jedyniew szczególnych przypadkach, np. kiedyw bibliotece brakuje egzemplarzyksiążki, której druku zaprzestano i jestdopuszczane w drodze wyjątku jedyniena mocy jednorazowej umowy (licencji)z posiadaczem praw autorskich.W Norwegii działa centrum autoryzacjipraw autorskich, które ma uprościćdo minimum niezbędne proceduryi czas oczekiwania na zgodę autoraw tego typu przypadkach. ZasadniczoKopinor udziela licencji ramowych nakopiowanie fragmentów książek. Naprzykład na „użytek edukacyjny” dlajednego studenta można kopiować15 proc. książki, lub cały rozdział, razdo roku. Użytkownicy mogą natomiastkopiować fragmenty gazet i innych publikacjiopatrzonych numerem ISSNbez żadnych ograniczeń, o ile płaconesą odszkodowania na rzecz Kopinoru.W tabeli zamieszczonej poniżej widać,jak rozkładają się przychody Kopinoruw zależności od typu umowy (licencji).Warto zwrócić uwagę na to, że systemnorweski ewoluuje. Początkowoopłaty były nakładany na sektory edukacyjne,dopiero od 1992 roku Kopinorredystrybuuje opłaty uzyskane na podstawiedwustronnych umów z prywatnymiprzedsiębiorstwami, a od 1998z norweskim kościołem. Dziś zbieraopłaty z tytułu powielania wszystkichmateriałów objętych prawami autorskimi,od zapisu nutowego po materiałyelektroniczne. Od początku działaniaKopinor przekazał autorom i wydawcom2,5 miliarda koron (ponad300 milionów euro). W przemówieniuz okazji 25.lecia istnienia Kopinoru,minister kultury Norwegii stwierdził,iż ogólne wpływy z obrotu prawamiautorskimi stanowią w tym kraju od3 do 4 procent produktu narodowegobrutto.W roku 2004 (dane z roku 2005 niezostały jeszcze opublikowane) zebranow Norwegii ponad 23,5 miliona euroopłat z tytułu kopiowania. W Norwegiiimporterzy sprzętu nie ponoszą żadnychopłat na rzecz autorów i wydawców,koszt odszkodowań został de factoprzeniesiony na ostatniego użytkownika– klienta punktu ksero, opłata dlaKopinoru jest wliczona w cenę wykonaniakopii, opłaty odprowadza właścicielpunktu ksero. Wysokość opłat nakładanychna punkty ksero (fee per copy) zależyod miejsca, w którym działa punkti jest określana na mocy odrębnychumów: ze szkołami, ośrodkami uniwersyteckimi,administracją centralnąi lokalną, przedsiębiorstwami państwowymi,jak i prywatnymi, kościołami etc.Odpowiednia umowa jest zawieranana czas określony i renegocjowana powygaśnięciu umowy. Punkty kserograficzneinformują Kopinor o ilości wykonanychkopii oraz regulują należności.Podstawowa opłata na rzecz Kopinoruza każdą stronę fotokopii wynosi 0,078euro, jednak stosowane są zniżki. I takw przypadku uniwersytetów, opłata tawynosi 0,047 euro i 0,04 euro w przypadkuszkół. Dla podmiotów wykorzystującychkopie w celach promocyjnychopłata jest ponad dwukrotniewyższa od podstawowej.John-Willy Rudolph stwierdził: – opłatydla Kopinoru są kalkulowane osobnodla książek, prasy i nut – jeśli na jednejstronie A4 kopiowane są dwie strony tekstu,wtedy opłaty są naliczane podwójnie,opłaty z tytułu wycinków prasowychsą mniejsze. Od 2005 roku opłata dlaKopinoru od jednej strony kopii wynosi0,642 korony (0,078 euro). Zawierane porozumieniamają na celu zmniejszenieobciążeń, stąd Kopinor ma możliwośćudzielania zniżek od opłaty wyjściowej.Znaczenie może mieć tutaj wiele czynników,na przykład zaliczkowe uiszczanieopłat, pokrywanie lub partycypowaniew kosztach badań, typ kopiowanego materiału,czy koszty związane z zarządzaniemporozumienia.Rozwiązania zagraniczneOpłaty na rzecz KopinoruRok 2004 Rok 2003mln NOK mln euro mln NOK mln euroUmowy ramowe:– system szkolny 92,357,490 11,207,073 89,725,089 10,593,281– uniwersytety I college 62,676,230 7,605,416 62,286,480 7,353,776– administracja rządowa/sądownictwo/ parlament 8,437,924 1,023,896 4,293,305 506,884– administracja lokalna 9,654,606 1,171,533 9,972,188 1,177,354– Kościół norweski/ inne związki religijne 4,088,594 496,128 3,573,453 421,895– Przemysł, organizacje etc. 15,335,026 1,860,821 15,014,982 1,772,725– Kopiowanie materiałów egzaminacyjnych 712,666 86,842 1,417,762 167,386Umowy jednorazowe: 945,346 114,713 1,065,418 125,787RAZEM 194,207,882 23,566,422 187,348,677 22,119,088Źródło: Trond Smith-Meyer; Kopinor „STATUS REPORT” 2004-2005.Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 63

Rozwiązania zagraniczneKopinor zbiera opłaty także z tytułuprezentacji dokonywanych za pomocąrzutników. John-Willy Rudolph stwierdził,że opłata za jedno wyświetleniejest naliczana w zależności od liczbywidzów, z reguły stawka jest od 60 do100 razy wyższa niż w przypadku skopiowaniajednej strony A4. Agencjezajmujące się wycinkami prasowymipłacą na rzecz Kopinoru 1,326 korony(0,161 euro) za jedną stronę A4.Kopinor jest organizacją o dużychmożliwościach oddziaływania. Na początkutego roku Kopinor nią zgodziłsię na wymóg władz obniżenia kosztukserokopii o 30 eurocentów za stronę.Na skutek braku porozumienia pomiędzyKopinorem i władzami lokalnymi,przez ponad trzy miesiące uczniowieszkół i urzędnicy władz lokalnych bylipraktycznie pozbawieni możliwościkopiowania (kopiowanie było dopuszczanejedynie na podstawie jednorazowejumowy zawartej bezpośrednioz autorem!). Na terenie szkół Kopinorprzeprowadził kampanię informacyjnąKSERO STOP (Bilboardy, ulotki). Ostateczniesprawa została skierowana dotrybunału arbitrażowego, a kopiowaniezostało dopuszczone warunkowo.Szacuje się, że w Norwegii kopiowaniez naruszeniem praw autorskich,to jedynie 20 proc. rynku reprografii,80 proc. przypadków kopiowania odbywasię z zgodnie z literą prawa i z odprowadzeniemopłat licencyjnych doKopinoru. Jest to jeden z najwyższychwyników na świecie (jeśli nie najwyższy)i to właśnie dzięki temu mały kraj,jakim jest Norwegia, może zbierać odszkodowaniana poziomie zbliżonymnp. do Hiszpanii.Od 1982 roku w Norwegii przeprowadzono39 badań struktury kopiowania.Badania są przeprowadzane w poszczególnychsektorach (szkolnictwo,administracja, związki religijne, etc.)raz na trzy do pięciu lat. Nowe badaniastruktury kopiowania przeprowadzonew kościele norweskim w 2004roku wskazują na zwiększoną ilośćkopiowanego materiału chronionegoprawem autorskim. Przeprowadzonew latach 2004-2005 badania w sektorzeszkolnictwa niższego szczebla, niewykazały zmian w stosunku do badańz lat 1997-2000. Olav Stokkmo – sekre-Podział przychodu pomiędzy autora i wydawcęPodręczniki, słowniki, materiały źródłowe, encyklopedie, nuty, publikacje religijne, inneautorwydawca– wszystkie obszary za wyjątkiem podręczników oraz nut dla college’ów i uczelni wyższych 50 % 50 %– podręczniki dla college’ów i uczelni wyższych 60 % 40 %– nuty dla college’ów i uczelni wyższych 75 % 25 %Proza, non fiction– wszystkie obszary poza systemem edukacyjnym 70 % 30 %– podręczniki szkolne 75 % 25 %– podręczniki dla college’ów i uczelni wyższych 60 % 40 %– oryginalne utwory literackie, publikacje rządowe oraz raporty 75 % 25 %Antologie literackie, śpiewniki, prasa– wszystkie obszary za wyjątkiem poezji i tekstów piosenek w śpiewnikach 60 % 40 %– poezja/teksty piosenek w śpiewnikach 50 % 50 %– gazety, prasa specjalistyczna, tygodniki, miesięczniki, historyjki obrazkowe 70 % 30 %Źródło: Trond Smith-Meyer; Kopinor „STATUS REPORT”2004-2005.Dystrybucja na podstawie umów ramowych2004 2003NOKmillion EURmillion % oftotal NOKmillion EURmillion % oftotalautorzy i tłumacze non-fiction 38,06 4,62 26,8 % 36,10 4,26 27,4 %krytycy 0,17 0,02 0,1 % 0,16 0,02 0,1 %dziennikarze i fotograficy prasowi 11,00 1,33 7,7 % 6,26 0,74 4,8 %redaktorzy prasowi 2,46 0,30 1,7 % 1,23 0,15 0,9 %redaktorzy prasy specjalistycznej 2,20 0,27 1,5 % 1,66 0,19 1,3 %autorzy beletrystyki /poeci/dramaturdzy/tłumacze7,20 0,87 5,1 % 7,72 0,91 5,9 %kompozytorzy/ autorzy tekstów piosenek 6,08 0,74 4,3 % 8,10 0,95 6,1 %projektanci i ilustratorzy 6,40 0,78 4,5 % 5,98 0,70 4,5 %artyści przedstawiający (visual artists) 5,79 0,70 4,1 % 5,38 0,64 4,1 %profesjonalni fotograficy 1,27 0,15 0,9 % 1,02 0,12 0,8 %wydawcy książek i prasy(book and journal publishers)45,93 5,57 32,4 % 45,30 5,35 34,4 %wydawcy nut 6,30 0,76 4,4 % 7,06 0,83 5,4 %wydawcy gazet (newspaper publishers) 4,95 0,60 3,5 % 2,55 0,30 1,9 %wydawcy magazynów(magazine publishers)0,70 0,09 0,5 % 0,56 0,06 0,4 %wydawcy prasy specjalistycznej 3,46 0,42 2,4 % 2,70 0,32 2,0 %RAZEM 141,97 17,22 100,0 % 131,79 15,56 100 %Źródło: Trond Smith-Meyer; Kopinor „STATUS REPORT”2004-2005.64Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

tarz generalny IFRRO – powołując sięna badania norweskie pisze o 256 stronachkopiowanego materiału chronionegoprawem autorskim przypadającychstatystycznie na jednego obywatelaNorwegii.Szczegółowa tabela zawierająca informacjena temat metodologii, przebadanejpopulacji, liczby zbadanychpunktów etc. jest dostępna na stroniehttp://www.kopinor.org/hva_gjor_kopinor/statistikk/oversikt_over_statistiske_undersokelser.Podział przychodu pomiędzy autorai wydawcę nie jest stały. Szczegółowezasady podziału obrazuje tabelazamieszczona poniżej.Redystrybucja wpływów z tytułuopłat licencyjnych odbywa się za pośrednictwem16 organizacji zrzeszającychautorów i 5 związków wydawców,dla twórców/wydawców niezrzeszonychpozostawiono możliwość zawieraniaindywidualnych umów za pomocącentrum autoryzacji, wynagrodzeniejest wypłacane bezpośrednioautorowi i wydawcy.Każda kopia zostaje zaklasyfikowanydo jednej z piętnastu kategorii publikacji[patrz tabela]Kopinor reprezentuje interesy norweskichwydawców i autorów na polumiędzynarodowym oraz regulujeproblem powielania dzieł zagranicznychw Norwegii. Około 20 proc. opłatlicencyjnych zostaje co roku odprowadzanychza granicę. Wpływy z powielaniana terenie Norwegii materiałównieznanego pochodzenia są lokowanena funduszu rozwoju.W 2004 roku Kopinor przekazał blisko350 tys. euro na działalność międzynarodową,wsparte zostały działania kilkuinnych organizacji typu RRO – COS-GA (Gana), COSOMA (Malawi), KOPI-KEN (Kenia), LITA (Słowacja), Repronig(Nigeria) i ZimCopy (Zimbabwe).Koszty działania Kopinoru w latach2003-2004 wynosiły 11 proc.KUBA CHAJDAKRENEK MENDRUŃRozwiązania zagranicznePłacą pracodawcy, uczelnie i szkołyWielka BrytaniaW Wielkiej Brytanii posiadacze praw– autorzy, artyści, wydawcy – przekazująswoje uprawnienia do zwielokrotnianiawyspecjalizowanym organizacjom,z których zdecydowanienajwiększą, choć nie jedyną, jest CopyrightLicensing Organisation (CLA).W Anglii system ochrony jest dobrowolny(voluntary licensing) – autorzy,którzy do niego nie przystąpią, nie sąobjęci rekompensatami z tytułu kopiowania.CLA sprzedaje licencje nakopiowanie fragmentów publikacjiinstytucjom i firmom prywatnym –szkołom, urzędom, przedsiębiorcom;zryczałtowanymi opłatami z tytułukopiowania obłożeni są pracodawcy!Następnie CLA – za pośrednictwemstowarzyszeń twórców i wydawców– przekazuje uprawnionym zebranekwoty. W systemie brytyjskim niedozwolonejest kopiowanie całych książekczy prasy na użytek prywatny.CLA udziela licencji zarówno natradycyjne kopiowanie reprograficzne,jak i skanowanie oraz dystrybucjęmateriałów chronionych prawem autorskimw Internecie. Według danychIFRRO w 2005 roku CLA miała podpisaneumowy z 30 tysiącami szkół,z 219 instytucjami władz lokalnymi,52 departamentami rządowymi i ze190 instytucjami publicznymi (w tymnp. z British Library czy National Museum).W przypadku licencji na kopiowaniecyfrowe CLA sprzedała 3 tys. licencjifirmom prywatnym, 300 licencjiszkolnictwu wyższemu i 650 licencji innyminstytucjom edukacyjnym.Przedsiębiorcy, w zależności od gałęziprzemysłu, płacą od 9,29 do 28,87funtów (13,62 do 42,32 euro) rocznieza każdego zatrudnionego pracownika.W przypadku organizacji administracjii publicznych bibliotek jestKwoty zebrane i przekazane przez CLA uprawnionym w roku finansowym (2004/2005)Pochodzące z koncesji w Wielkiej BrytaniiOtrzymane od zagranicznych RROOdszkodowania przekazane brytyjskimuprawnionymOdszkodowania przekazane uprawnionymzagranicznymRodzaje szkół objętych cyklicznymi badaniami CLARodzaj szkoły47,9 mln funtów (ok. 69,8 mln euro)8,3 mln funtów (12,1 mln euro)34,9 mln funtów (50,8 mln euro)5,9 funtów (8,6 mln euro)Liczba szkół badanychŚrednie 25Podstawowe 175Specjalne 25Niezależne 25Razem: 250Opłaty licencyjne NLALiczba pracowników Ogólna składka licencyjna Obroty5 lub mniej 117 funtów poniżej 0,25 mln funtów26-50 213 funtów 0,5-2 mln funtów501-1000 665 funtów 10-25 mln funtów5001-10 000 1350 funtów 50-100 mln funtów50 001-75 000 3 335 funtów 500-1000 mln funtówwięcej niż 200 000 5 465 funtów ponad 2 miliardy funtówBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 65

Rozwiązania zagraniczneto 18,58 funta rocznie za pracownika(27,24 euro). Opłaty licencyjne dlaszkół (za jednego ucznia), zależnie odpoziomu kształcenia, kształtują sięw następujący sposób:– szkoła podstawowa – 0,91 funta(1,33 euro),– szkoła średnia – 1,01 funta (1,48euro),– college, uniwersytety i inne instytucjeedukacyjne – 4,00 funta (5,86euro).Wysokość opłaty za kopiowanie wycinkówprasowych w skali roku wynosiod 90 funtów – w przypadku firm zatrudniającychponiżej pięciu osób, do4 174 funtów dla firm zatrudniającychponad 200 000 pracowników.CLA działa na podstawie CopyrightDeisign and Patents Act z1988 roku,została powołana do życia de factowspólnie przez autorów i wydawcówzrzeszonych w dwóch organizacjach– stowarzyszeniu autorów ALCS (AuthorsLicensing & Collecting Society)i stowarzyszeniu wydawców PLS (PublishersLicensing Society). W 2001roku CLA podpisało umowę z DACS(Design and Artists Copyright Society),co pozwoliło objąć ochroną licencyjnąkopiowanie prac artystycznych.Od początku swojego istnienia CLAwypłaciła wydawcom, autorom i ilustratoromokoło 200 milionów funtów.Warto zwrócić uwagę na to, że skutecznośćdziałania tej organizacji wyraźniei jednostajnie wzrasta, w 1992roku CLA zebrała 5 mln funtów, w 2000roku niecałe 30 mln, a w 2005 blisko 50mln funtów.Podczas Akademickich Targów Książki Atena 2003 odbyło się spotkanie poświęconeochronie praw autorskich. Gościem targów była Lynette Owen, specjalistka prawaautorskiego, pracująca w wydawnictwie Pearson, która powiedziała m.in.:– System pobierania opłat z tytułu kserowania działa obecnie w Anglii całkiemdobrze. Problem ten zdefiniowaliśmy już w 1977 roku. W Polsce nie było to jeszczewówczas możliwe, bo nie mogło być mowy o swobodnym kopiowaniu. Angielscywydawcy postawili sobie za cel założenie niezależnej, nierządowej organizacji,funkcjonującej na zasadzie wolontariatu. Istotą działania CLA jest udzielanielicencji – opodatkowaniu nie podlegają urządzenia, ale poszczególne sektory gospodarkisporządzające kopie – szkoły, uniwersytety, instytucje rządowe, przemysłprywatny. Ten ostatni jest najtrudniejszy do kontrolowania, bo każdy sektor trzebarozpatrywać oddzielnie. Różne są kryteria ustalania opłat i zależą one od indywidualnychumów. Na przykład w przypadku uniwersytetów tym kryterium jest liczbastudentów w danym roku. Co roku w uniwersytetach przeprowadzane są badania,co jest kopiowane i na tej podstawie przeprowadzony jest pobór i podział opłat.Ponadto dużo kopiują: prawnicy, przemysł farmaceutyczny, służba zdrowia, policja.CLA działa już 20 lat i ciężko pracujemy, by wciągnąć nowe sektory gospodarki.System polega na tym, że poszczególni wydawcy pozwalają, by ich książki znalazłysię w systemie i udostępniają je do kopiowania. Jeśli tego nie zrobią, nic niedostaną, a brak zgody wcale nie oznacza niekopiowania, więc mają motyw, by sięprzyłączyć. Podpisując umowę, zgadzają się na kopiowanie. Początkowo agencjabyła niewielką organizacją, ściągaliśmy niewielkie kwoty. W 2002 roku zebraliśmy26 mln GBP, z czego ponad połowa przypadła wydawcom. Czy jest to adekwatnarekompensata? Raczej cierpieliśmy z powodu kopiowania fragmentów książek niżcałości. Które książki są najczęściej kopiowane? Głównie te, które sprzedają się gorzejlub nie są już dostępne na rynku. Początkowo nasza agencja udzielała licencjitylko na wydania papierowe, od 2 lat również na kopie elektroniczne. Co ciekawe,kopiowane są także książki bestsellerowe. W Anglii doszło do wielkich procesówo kopiowanie na rzecz pracowników, np. przeciwko Texaco. W ten sposób zebranoponad 1,5 mln GBP.Nasz system opiera się na dobrowolnych porozumieniach z instytucjami gospodarczymi.Niedawno uniwersytety przestały stosować się do porozumień i wydawcypróbują jeszcze raz negocjować warunki. W efekcie poszkodowani zostają wydawcy,bo system opiera się na dobrowolności. Jeśli mogę coś zasugerować – uważam,że w Polsce, zanim wprowadzicie jakiś system, powinniście zacząć działać. Zacznijcieod małego, nieskomplikowanego systemu, potem go rozszerzajcie.Metody zbierania danychi wypłata odszkodowańOdszkodowania z tytułu kopiowaniaksiążek brytyjskich zebrane przezCLA dzieli się w następujący sposób:46 proc. trafia do ALCS, 46 proc. doPLS i 8 proc. do DACS. Opłaty zebranez tytułu kopiowania periodykówprzyznawane są w 72,8 proc. wydawcom,w 13,8 proc. autorom oraz w 8proc. twórcom sztuki. ALCS jest stowarzyszeniemzarządzającym prawamiwszystkich autorów brytyjskich– od dziennikarzy niezależnych, poprzezprozaików, poetów po autorówdzieł naukowych. Członkostwo ALCSjest otwarte dla wszystkich typów autorówi produktów audiowizualnych.Od momentu powstania w 1977 rokuALCS rozdysponowało 114 milionówfuntów. To największa brytyjska organizacja,zrzeszająca 50 tysięcy członków.W ostatnim roku rozliczeniowymALCS wypłaciło grupie ponad 32 tysięcyautorów sumę 12,32 mln funtów.(Średnio 385 funtów dla autora). PLSdziała od 1981 roku, jest organizacjątypu non-profit reprezentującą wydawcówbrytyjskich, zrzesza około 1500firm z sektora wydawniczego, zarównowydawców książek, jak i prasy.W Wielkiej Brytanii dystrybucja zebranychopłat oparta jest na wycinkowymbadaniu (sampling), zazwyczaj 2--5 proc. statystycznie wybranych punktów.Badania służą ustaleniu strukturykopiowania. CLA przeprowadza badaniaw 2 proc. instytucji edukacyjnychprzez okres 6 tygodni; dla firm prywatnychi administracji publicznej okresten wynosi 4 tygodnie. W każdym sektorzeobjętym licencjami opracowanoinną metodę zbierania informacji.I tak na przykład w szkolnictwie badaniaprzeprowadzane są w trzech regionachobserwowanych kolejno po sobiew okresie trzech lat. Każdy region(region 1 – centralna Anglia; region2 – północna Anglia, Szkocja, Waliai Irlandia Północna; region 3 – Londyn,południowo-wschodnia i południowo--zachodnia Anglia) wizytowany jest najesieni, wiosną i latem, tak aby uzyskanewyniki były jak najbardziej pełne.Za każdym razem metodą doboru losowegowybiera się próbę badawczą,w skład której wchodzi 250 szkół.Każda szkoła, rejestrując materiałkopiowany, wykonuje dodatkową kopięstrony tytułowej oraz sporządza informacjędotyczącą ilości stron (numerówstron) kopiowanych z każdej publikacji.Rejestry te zbierane są w bazachdanych przez terenowych pracownikówCLA. W przypadku szkolnictwawyższego system dobierania próbyi zbierania informacji jest podobny,choć bardziej złożony. Decyduje o tymfakt, iż informacje pochodzą z wieluźródeł – punktów reprograficznych,bibliotek i kserokopiarek wydziałowych.Koszt utrzymania specjalistycznychbaz danych CLA wynosi niecałe 2proc. ogółu zebranych środków.Drugą brytyjską organizacją udzielającąlicencji na kopiowanie jest powstaław 1996 roku NLA (Newspaper Licen-66Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

sing Agency). NLA wydaje koncesje nakopiowanie gazet – ogólnokrajowych,regionalnych i zagranicznych, starasię docierać przede wszystkim do dużychkorporacji, oferuje licencje na fotokopiowanie,faksowanie, digitalizacjęi przekazywanie fragmentów z gazetdla użytku wewnętrznego, oferuje takżespecjalne prawa do rozpowszechnianiazagranicznego. NLA przekazuje swoimklientom 80 proc. przychodów pozyskanychz tytułu opłat licencyjnych. Pozostałe20 proc. to koszt utrzymania samejorganizacji. NLA gwarantuje m.in.kwartalne wypłaty opłat czy prawo dokopiowania tytułów wśród swoich klientówdla użytku wewnętrznego. Dla organizacjiedukacyjnych opłata obliczanajest proporcjonalnie do liczby studentówi pracowników; poniżej kilka przykładówkształtowania wysokości koncesjidla biznesu.***„Jeżeli pracujesz lub niedawno odszedłeśz firmy, o której wiesz, że dochodziw niej do nielegalnego kopiowania– poinformuj nas o tym. To szybki i łatwysposób by zapobiegać nielegalnemukopiowaniu”. Taki apel do pracownikówbrytyjskich firm jest zamieszczonyna oficjalnej stronie projektuCopywatch.Copywatch to kampania CLA prowadzonaw celu zapobiegania bezprawnemupowielaniu książek, gazeti czasopism w dużych korporacjachi publicznych instytucjach. W gruncierzeczy polega ona na zachęcaniu pracownikówdo informowania organizacjizajmujących się ochroną praw autorskicho przypadkach nielegalnegokopiowania w firmie, często dokonywanegoza zgodą czy wręcz na polecenieprzełożonych. Na stronie internetowejwww.copywatch.org umieszczonokwestionariusz – należy w nimpodać swoje dokładne dane adresowei kontaktowe i opisać instytucję, w którejdochodzi do bezprawnego kopiowania.Należy podać jej nazwę, adresi osoby zarządzające firmą (bądź departamentw przypadku instytucji publicznychczy państwowych). Ostatniaczęść kwestionariusza wiąże się z kopiowanymimateriałami. Należy tu wymienićtytuły, autorów, datę publikacji,ilość kopii jednej strony. Respondentmoże również umieścić dodatkowykomentarz. Wszystko to dzieje się przyzapewnieniu ze strony Copywatch całkowitejniejawności danych osobowychtakiego „sprawozdawcy”. Co najciekawsze,Copywatch płaci za informacjeo przypadkach nielegalnej reprografii.Wysokość nagrody (reward)dochodzi do 20 funtów, jak napisanona stronie Copywatch „za wiarygodnedowody na pogwałcenie praw”.PAWEŁ WASZCZYKRozwiązania zagraniczneA koniec w sądzieUSA – system licencyjnyW USA usługi kserokopiowania są niezwyklepopularne, a ceny za klasycznekserokopie niskie – zaczynają się jużod 4 centów za stronę A4. Ponadtowydawcy w USA od dawna obserwująogromne zainteresowanie użytkownikówcyfrowymi wersjami publikacji.Największą amerykańską organizacjątypu RRO, zajmującą się wydawaniemlicencji na kopiowanie (zarównoklasyczne, jak i elektroniczne), jest CopyrightClerance Center (CCC) – członekIFRRO.Historia bojów reprograficznychHistoria powstania CCC wskazuje na to,że wszędzie na świecie konflikty pomiędzyśrodowiskami wydawców i użytkowników(bardzo szeroko rozumianych –bibliotekarzy, nauczycieli, naukowców,studentów, właścicieli i pracownikówfirm etc.) były i są podobne, przy czymUSA jako lider we wprowadzaniu nowychtechnologii zetknął się z nimistosunkowo wcześ-nie. Już w 1968 rokuPhilip M. Boffey w piśmie „Science”opublikował artykuł „Problemy prawaUS Copyright Office (US CO) zajmuje się rejestracją utworów, szeroko rozumianąochroną praw twórców, prowadzeniem spraw sądowych, wypłatą odszkodowańw przypadku naruszeń, współpracuje z Kongresem, zapewnia wsparcie ekspertów,udziela wsparcia technicznego innym krajom etc. Twórcy rejestrują swojedzieła w US CO najpóźniej w 3 miesięcy od daty publikacji. Rejestracja polegana złożeniu formularza dostępnego na stronie US CO http://www.copyright.govwraz z egzemplarzem dzieła. Od 1 czerwca 2006 roku koszt rejestracji wynosi45dolarów od dzieła (wcześniej wynosił 30 dolarów). Przeprowadzenie rejestracjiw terminie pozwala uzyskać odszkodowanie do 150 tys. dolarów (plus kosztyprocesu) bez konieczności wykazania rzeczywistych strat majątkowych. Jeśliautor nie zarejestruje dzieła w wymaganym terminie także może dochodzić swoichpraw, ale wtedy sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana. Gdy prawaautorskie zostaną naruszone ich posiadacz wnosi pozew do sądu federalnego,w którym można domagać się wydania nakazu zaprzestania naruszania prawautorskich, zwrotu poniesionych strat i zwrotu kosztów sądowych. (AM)autorskiego: Czy proces sądowy zabiłprojekt badawczy?”. Wskazywał w nimm.in., że większość publicznie wygłaszanychopinii lansuje punkt widzeniajednej ze stron, a jedynie działającyw tym czasie Komitet ds. BadaniaProblemów Prawa Autorskiego (TheCommittee to Investigate CopyrightProblems – CICP) stara się zachowaćbezstronność. W 1968 roku wydawnictwoWilliams & Wilkins pozwało NarodowyInstytut Zdrowia (National Institutesof Health – NIH) oraz NarodowąBibliotekę Medyczną (National Libraryof Medicine – NLM) o nieuprawnionekopiowanie artykułów medycznychz czasopism. Sprawa ostatecznie dotarłado Sądu Najwyższego, który w 1975roku orzekł, że rozwój medycyny mógłbyucierpieć, gdyby kopiowanie zostałozastopowane. Przy czym wśród 16 sędziówgłosy podzieliły się w stosunkuBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 67

Rozwiązania zagraniczne8:8. Wiele podobnych spraw toczącychsię w tym czasie zawieszono, a sprawaWilliams & Wilkins przeciw NIH orazNLM trafiła do Kongresu. Dwa niezależnebadania przeprowadzone w dużychbibliotekach wskazywały, że kopiowanieartykułów z czasopism fachowych nieogranicza liczby subskrypcji, przeciwnieprzyczynia się do ich wzrostu. Wydawcyi autorzy publikacji naukowychostro sprzeciwiali się takiemu podejściu,podnosili konieczność skodyfikowaniazasad postępowania. W wynikugwałtownych sporów toczonych ze środowiskamiużytkowników – głównie nauczycielii bibliotekarzy (między innymiw Kongresie) wykształciła się koncepcja„fair use” [patrz ramka obok], któraw formie poprawki została wprowadzonado amerykańskiej ustawy o prawieautorskim w 1976 roku. Poprawka tajeszcze bardziej podzieliła środowiskawydawców i użytkowników. NarodowaKomisja ds. Nowych Technologii Korzystaniaz Dzieł Chronionych PrawemAutorskim (National Commission onNew Technological Uses of CopyrightedWorks – CONTU) stworzyła bazowąlistę założeń – żadna instytucja edukacyjnaani biblioteczna nie mogła od tejpory tworzyć powyżej pięciu kopii materiałuchronionego prawem autorskimrocznie (bez względu na cel wykonaniakopii), ponadto każdy przypadek kopiowaniamusiał być zgłaszany i objętyopłatami dla posiadaczy praw. Regułyokreślone przez CONTU nie obejmowałyjednak przedsiębiorstw prywatnych.W 1977 roku, w okresie gorących sporówpomiędzy grupami interesów, wydawcyi autorzy powołali do życia CCC.Patricia Berger, szefowa AmerykańskiegoZwiązku Bibliotek (American LibraryAssociation) dała wymowny komentarz:– CCC będzie powodziło się lepiej, kiedyśrodowisko wydawców będzie tegochciało i ani minutę wcześniej. Wywołalitę przeklętą sprawę, a teraz musząją odkręcić.W 1980 roku Basic Books, przywsparciu Amerykańskiego ZwiązkuWydawców (Association of AmericanPublishers – AAP), wniosło pozew przeciwGnomon Corporation, w 1982 rokuwydawnictwo Harper & Row pozwałoAmerican Cyanamid Company, w tymsamym roku grupa wydawców pismtechnicznych i naukowych przy wsparciuCCC pozwała firmę E. R. Squibb &Sons and Pfizer Inc. Tym razem przedmiotemsporu było kopiowanie artykułówz pism w celach badawczych.Zasada „fair use” opiera się na czterech regułach, umożliwiających kopiowaniebez naruszenia monopolu autorskiego.– CEL – czy kopiuje się w celu działalności komercyjnej, czy non-profit (naukowej,badawczej etc.).– ILOŚĆ – (czynnik istotności) – jak duży fragment w stosunku do całościzostał skopiowany; zwraca się tu uwagę na treść, można skopiować więcejmało istotnego tekstu lub mniej bardziej istotnego. Z reguły nie można kopiowaćwięcej niż 10 proc. utworu.– WARTOŚĆ (autentyczność) – na ile użytek części oryginalnej podnosiwartość nowego dzieła, czy nowe dzieło mimo elementów skopiowanych możnauznać za pracę twórczą.– INTERES AUTORA – wpływ na rynek, czy kopiowanie szkodzi interesomautora.Sąd może również wydać werdykt o nieświadomym naruszeniu – w przypadkugdy ktoś ma powody sądzić, że wykorzystuje czyjąś pracę uczciwie,a okazuje się, że naruszył zasady „fair use”. Z powodu naruszania nieświadomegoczęsto sprawca nie płaci odszkodowania – wystarczy, że zaprzestaje dotychczasowejdziałalności.W sytuacjach nagłych dopuszcza się kopiowanie bez zezwolenia, o ile spełnionezostaną trzy warunki „The Classrom Guideliness”. Po pierwsze, kopiowanyfragment nie przekracza ustalonej objętości całości. Artykuły, opowiadaniaczy eseje do 2500 słów można kopiować w całości, przy publikacjach większychtylko fragmenty do 1000 słów lub 10 proc. tekstu (należy przestrzegaćniższej z tych wartości). Po drugie, należy wykazać, że potrzeba kopiowania wynikałaz potrzeb chwili i nie było czasu na ubieganie się o licencję. Po trzecie,kopiować bez wcześniejszego ubiegania się o licencję można nie więcej niż 9razy dla 1 kursu w ciągu 1 semestru przy czym wolno skopiować tylko jednąpracę danego autora. (AM)W postępowaniu pozasądowym stronydoszły do porozumienia, w myśl któregokorporacje musiały od tej pory uzyskiwaćlicencje z CCC oraz odprowadzaćstosowne opłaty. W 1983 rokuCCC w imieniu American GeophysicalUnion pozwało korporację paliwowąTexaco o naruszenia praw autorskichprzez jej bibliotekę badawczą. Texacobroniło się, twierdząc, że biblioteka kopiujepublikacje w ramach „fair use”;ostatecznie Texaco sprawę przegrałoi korporacja zapłaciła „sześciocyfrową”sumę odszkodowania. Od tej poryrównież przedsiębiorstwa prywatnemuszą korzystać z pośrednictwa CCC.W 1994 roku siedmiu wydawców naukowychpozwało sieć punktów kseroKinko o naruszanie praw autorskichpodczas tworzenia skryptów akademickich„course packs”. [Patrz ramkana str. 69]. W lutym 2004 roku zapadłaostateczna decyzja w głośnej sprawieLowry’s Reports przeciw Legg Mason.Lowry, niewielki wydawca o profilu biznesowymz Florydy, zatrudniający podkoniec 2003 roku 5 osób, oskarżył gigantaz Baltimore – firmę Legg Mason(850 miliardów dolarów obrotu w 2005roku) o permanentne naruszanie prawdo opracowania „Lowry’s New YorkStock Exchange Market Trend Analysis”.Przez 10 lat (1994-2003) korporacjaLegg Mason subskrybowała jedenegzemplarz kilkustronicowego biuletynuzawierającego analizy trendów giełdowych,ukazującego się codzienniekilka godzin po zamknięciu sesji. Następnieraport był faksowany (w latach1994-1999), udostępniany w intranecie(1999-2001) oraz wysyłany e-mailem dopracowników i kluczowych klientów firmy(2001-2003). Biuletyn – zdaniemsądu – zawierał użyteczne informacje,a działania firmy Legg Mason narażałyLowry na straty. Roczna prenumeratabiuletynu kosztowała 700 dolarów, LeggMason zapłacił 19 milionów 725 tys. 270dolarów odszkodowania.Wiek XXIDzisiaj w USA szczególnie bacznie obserwowanesą dwa obszary, gdzie kopiowaniemoże naruszać interesy autorai wydawcy. Są to:– digitalizacja i udostępnianie wersjielektronicznych tekstów w sieci internetowej,– cały czas popularne w procesieedukacyjnym „course packs”.„digital workspace”Firmy (korporacje) pozyskują utworychronione (artykuły, książki etc.) bezpośrednioz Internetu albo kupują niewielkąliczbę egzemplarzy utworów (gazet,książek, magazynów etc.), po czymdigitalizują je. Następnie utwory te są68Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

przesyłane pocztą e-mail, umieszczanew sieci wewnętrznej (intranet), czy nawetw Internecie, tak aby wszyscy pracownicymieli do nich swobodny dostęp. Niebez znaczenia jest fakt, że jak wykazałybadania focusowe przeprowadzone nazlecenie CCC, większość pracownikówpreferuje informacje w formie elektroniczneji wskazuje Internet jako najczęstszeźródło informacji biznesowej. Mimoże dzisiaj świadomość praw autorskichw USA jest wysoka (według CCC to właśniekampanie na rzecz ich promowaniaprzynoszą skutek) pracownicy nadalczęsto nie wiedzą, że naruszają prawaautorskie. Nie wiedzą też co zrobić, abypowielać dokumenty legalnie. Wedługspecjalistów z CCC sytuację dodatkowokomplikują dwie rzeczy. Po pierwsze, powszechnejest przekonanie, że materiałyzamieszczone w sieci są darmowe. Aż40 proc. pracowników w ogóle nie zastanawiasię nad kwestią praw autorskich,kopiując materiały dostępne on-line. Podrugie – jak wynika z badań CCC – większośćpracodawców uważa za naturalnedzielenie się wiedzą wewnątrz firmyi w żaden sposób nie utożsamia takichdziałań z łamaniem praw autorskich. Ponad70 proc. pracowników mówi, że musisię dzielić informacją ze swoimi współpracownikami,nawet jeśli jest ona objętaprawem autorskim, 84 proc. dzieli sięnią w obrębie korporacji, a 37 proc. wynosirównież na zewnątrz, np. podczasrozmów z kolegami z innych firm. Jaknależy – zdaniem CCC – przeciwdziałaćtakiemu łamaniu praw autorskich? Popierwsze, należy stworzyć odpowiednieprzepisy, a następnie informować o nichpracowników firm. Należy powtarzaćje wielokrotnie, tak aby zmienić kulturęorganizacji, wyrabiając jednocześniekulturę dbałości o przestrzeganie prawautorskich. Należy informować, że abylegalnie powielać dokument chronionyprawem autorskim każdy zobowiązanyjest wykupić licencję.W sekcji FAQ internetowego serwisuCCC pada pytanie: – W jaki sposóbposiadacz praw autorskich dowiadujesię o naruszeniu? I odpowiedź: – Częstoniezadowolony pracownik konkretnejfirmy informuje o nieuprawnionymwykorzystywaniu treści albo wydawcę,albo CCC.„course packs”Jak może w praktyce wyglądać tworzenietakich skryptów? Jest kilka sposobów,wśród nich można wyróżnić dwa:– uczelnie (dziekanaty, sekretariatyBasic Books, Harper & Row Publishers, John Wiley & Sons, McGraw-Hill,Penguin Books USA, Prentice-Hall, Richard D. Irwin oraz William Morrow& Co przeciw Kinko’s Graphics Co.W marcu 1991 roku zapadł wyrok w kluczowej dla kopiowania w punktach kserosprawie, wytoczonej przez siedmiu wydawców firmie Kinko, sieci punktów kserograficznych(copy shops), która w 1988 i 1989 roku zrealizowała odpowiednio27 i 35 mln dolarów obrotu, osiągając 200 tys. i 3 mln dolarów zysku. Wydawcyzarzucili sieci Kinko nieuprawnione sporządzanie i sprzedaż pakietów akademickich(tzw. „course packs”), czyli skserowanych i zabindowanych fragmentówksiążek akademickich zalecanych przez wykładowców. W ramach tzw. „fairuse” dopuszczane jest tworzenie tego typu pomocy naukowych, ale pod kilkomawarunkami. Zdaniem wydawców firma Kinko złamała wszystkie. Działała w celukomercyjnym, bez uzyskania zgody właścicieli praw i bez wniesienia stosownychopłat, kopiowanie miało duży wpływ na rynek, kopiowane fragmenty byłyzbyt obszerne. Polskich wydawców, wykładowców – a nawet studentów – możezainteresować, jakiego typu skrypty są zalecane w USA oraz co ostateczniebyło przedmiotem badania sądowego. Otóż chodziło o pięć skryptów, nazwanychprzez wydawców antologiami, łącznie 1527 stron. Skrypty sprzedawanow dwóch punktach ksero w Nowym Jorku, pierwszym zlokalizowanym niedalekoNew York University oraz New School for Social Research, drugim obok ColumbiaUniversity. I tak na przykład skrypt „Praca i środowisko” (zalecany przezprof. Hoffmana z New School for Social Research) składał się z fragmentów 25książek (łącznie 388 stron). Kosztował 24 dolary (21,75 dolarów kopiowanie, 2,25dolara binowanie). Dowodem w sprawie był zakup skryptu przez trzech studentów!Kolejny skrypt – „Kwestie międzynarodowe” (zalecany przez prof. Lissakersaz Columbia University) – składał się z 43 fragmentów zaczerpniętych z 22książek (łącznie 292 strony). Kosztował 17,75 dolarów (14,9 dolarów kopiowaniei 1,5 dolara bindowanie). Dowodem był zakup skryptu przez 48 studentów. Sądrozpatrywał każdy fragment z każdego skryptu odrębnie. Badał, jak duży jest toprocentowo fragment w stosunku do całej publikacji, brał także pod uwagę fakt,czy książka jest dostępna w sprzedaży. Kopiowane fragmenty tekstów wahały sięod 14 do 110 stron, odpowiadały za 5,2 do 25,1 proc. publikacji. Sieć Kinko m.in.oferowało 10 proc. zniżki za zamówienia składane z wyprzedzeniem oraz darmowądostawę do kampusa studenckiego. Ponadto obrońcy potwierdzili, że Kinkoposiada 200 punktów na terenie całego kraju, świadczy usługi setkom uczelniwyższych. Obrońcy Kinko twierdzili, że tworzenie kompilacji fragmentów książekmieści się w pojęciu „fair use”, ponadto, że wydawcy od dawna wiedzieli o działalnościfirmy i poza dwoma wyjątkami w książkach brakowało noty copyright.Nota copyrightowa była zamieszczana ze względu na to, że zdaniem Kinko tworzenieskryptów mieściło się w ramach „fair use”. Sąd uznał, że działanie firmyKinko nie mieściło się w ramach „fair use” i zasądził blisko 2 mln dolarów narzecz wydawców, w tym 510 tys. dolarów kosztów postępowania. (RM)uniwersytetów etc.) zlecają produkcjęskryptów, a potem zajmują się ich dystrybucją,na przykład w księgarniachuczelnianych, nie muszą (choć mogą)prowadzić więc działalności dochodowej,– sieci punktów ksero oferują uczelniomwykonanie takich skryptów– wtedy mamy do czynienia z działalnościąnastawioną na zysk. Tworzenie„course packs” nie może naruszać reguły„fair use”, zezwolenia na kopiowaniesą wydawane jednorazowo, w przypadkuskryptów akademickich trzebaje odnawiać co semestr. Na wydaniezezwolenia czeka się nieraz kilka tygodni.Na wszystkich materiałach obowiązkowomuszą zostać zamieszczoneinformacje o autorze i wydawcy, którzyzezwolili na kopiowanie. Przypadki naruszeń,tj. braku zgody na kopiowaniei odprowadzania opłat do CCC, nie sąw USA rzadkie.Co czyni CCC?CCC pełni rolę pośrednika pomiędzyposiadaczami praw autorskich a tymi,którzy chcą z nich skorzystać na polureprografii, czyli skopiować (powielić,zdygitalizować), udostępnić studentom,pracownikom, czytelnikom etc. Posiadaczepraw (autorzy, wydawcy) nie musząprzystępować do CCC, ale „usługa”zbiorowego zarządzania jest w USA popularna.CCC administruje prawami doponad 1,75 mln utworów, reprezentujeponad 9 tys. 600 wydawców i setki tysięcyautorów, udziela licencji różnym podmiotom(punktom ksero, bibliotekom,uczelniom, firmom etc.), z pośrednictwaCCC korzysta ponad 92 ze 100 największychkorporacji w USA. O wysoko-Rozwiązania zagraniczneBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 69

Rozwiązania zagraniczneści stawki za skopiowanie jednej stronydzieła decyduje sam autor, nie ma teżjakichś określonych „widełek”. Niektórzyzgadzają się na powielanie tekstówza darmo, inni ustalają stawki bardzowysokie – zazwyczaj jest to od 10 do 30centów, rzadziej 50 centów za stronę.Każdy, kto jest zainteresowany legalnymkopiowaniem fragmentu dzieła (lub wieluegzemplarzy) zgłasza ten fakt do CCCi po uiszczeniu opłaty licencyjnej otrzymujepozwolenie. W ten sposób nie makonieczności przeprowadzania badaństruktury kopiowania, z założenia CCCposiada informacje, które dzieła i w jakiejilości zostały skopiowane. Na internetowejstronie CCC można sprawdzićlistę dostępnych tytułów – tzn. tytułów,z których właścicielami praw autorskichnawiązano już kontakt. Te tytuły są opatrzonenotą „dostępna” i jest ich zdecydowanienajwięcej. Pewna liczba tytułówopatrzona jest notą „niedostępna”,oznaczającą zakaz kopiowania, częśćjest opatrzona notą „zamówienie specjalne”,oznaczającą, że CCC musi skontaktowaćsię z posiadaczem praw. Częśćtytułów jest opatrzona notą „zgoda na fotokopiowanie”lub „zgoda na digitalizowanie”.Wreszcie na stronie CCC istniejelista tytułów „wolnych”, oznaczonychnotą „domena publiczna”. Nabywcy licencjinie tylko odprowadzają opłaty nakonto CCC, ale także muszą zamieścićna kopiowanych materiałach informacjęo tym, że kopiowanie odbyło się za zgodąCCC. Po dokonaniu transakcji pracownicyCCC przekazują właścicielowi prawnależne pieniądze, informując jednocześnieurząd skarbowy o wysokości tejkwoty. Jeśli płatności przekraczają 250dolarów, właściciel praw dostaje je kwartalnie.Kwoty mieszczące się w przedzialeod 50 do 249 dolarów wypłacane sąraz do roku, mniejsze są przenoszone nanastępny rok.Według informacji przekazanychIFRRO, w ostatnim roku finansowymCCC zgromadziło 154,1 mln dolarów,(z czego 29 mln dolarów pochodziło odzagranicznych organizacji zbiorowegozarządzania), 109 mln dolarów zostałoprzekazanych posiadaczom praw. Wartoprzy tym zauważyć, że rynkowa cenakopii strony A4 materiału niechronionegoprawem autorskim wynosi w USA nawetokoło 4-5 centów. Także w miasteczkachakademickich można spotkać podobneoferty w punktach ksero. Cenakopii strony A4 w przypadku maszynyna karty znajdującej się w bibliotekachuniwersyteckich może wynosić około10-15 centów. Wszędzie jednak znajdująsię informacje o zakazie naruszaniapraw autorskich. Wiele publikacji zawiera„odstraszające” czy „gończe” reklamy,w których podkreślane są kwestienaruszeń praw autorskich i oferowanesą nagrody pieniężne za informowanieo nielegalnej działalności. Nie oznaczato jednak, że w USA system licencyjnyjest powszechnie akceptowany ani żenie dochodzi do obchodzenia przepisów.W 2005 roku siedem wydawnictw– w tym m.in. Wydawnictwa InstytutuTechnologii z Massachusetts, Uniwersytetuw Princeton i Uniwersytetu Oxford –pozwało sieć punkt ksero Foggy Bottom(Washington Printing and Copy Center)w sprawie „nagminnego i systematycznego”kopiowania materiałów objętychprawem autorskim bez zezwolenia.Wydawcy stwierdzili co najmniej 44przypadki nieautoryzowanego kopiowaniamateriałów wykorzystywanychpóźniej na zajęciach, ale są przekonani,że takich przypadków było o wielewięcej. Linda Schutjer, reprezentującaUniwersytet im. Georga Washingtona,twierdzi, że skutków prawnych wobecuniwersytetu w ogóle nie będzie, mimoże Washington Copy ma swoją siedzibęw budynku położonym na tereniekampusu GW. Bill Strong, reprezentującywydawców, stwierdził, że jegoklienci nie widzą powodów, by winićuczelnię oraz że wierzy, iż uniwersytetnie był świadomy nielegalności tejdziałalności. Strong zapewnił, że niebędą wyciągnięte konsekwencje wobecstudentów. Powiedział: – Chcemytylko podnieść świadomość praw autorskich.***W USA niemal stale dochodzi do kolejnychprocesów, które wyznaczają kanonpostępowania. Warto wiedzieć naprzykład, że firmy Apple i Microsoft procesowałysię o prawo do wykorzystywaniaikony graficznej kosza na śmieci,jako symbolu materiałów usuniętychz dysku komputera. W 1994 roku federalnysąd apelacyjny wydał decyzję,iż ograniczenia natury projektowej czyniąz kubła na śmieci element graficznyniepodlegający ochronie, w związkuz czym firma Apple nie może pozywaćMicrosoftu, bazując na fakcie, że innafirma używa podobnej ikony.ALICJA MASZERRENEK MENDRUŃPłacą wszyscyVG Wort – Stowarzyszenie Wykorzystywania SłowaW 1958 roku w Niemczech powstałaorganizacja zbiorowego zarządzaniaobejmująca od 1965 roku pole reprografii– Verwertungsgesellschaft Wort(w skrócie VG Wort) – czyli dosłownieStowarzyszenie Wykorzystywania Słowa.VG Wort jest ogromną instytucją,najłatwiej porównać ją do polskiegoZAIKS-u. W ostatnich latach VG Wortzbiera około 80-90 mln euro rocznie,mniej więcej połowa pochodzi z obszarureprografii (35 mln euro w 2004roku; 41 mln euro w 2005 roku), połowaz tytułu rozpowszechniania dzieł nainnych polach. VG Wort zbiera opłatyz tytułu m.in. wprowadzania urządzeńkopiujących na rynek, kopiowaniaw punktach ksero, wykorzystywaniadzieł w radiu i telewizji, sporządzaniawycinków prasowych, transmisjikablowych, wysyłek tekstów za pomocąfaksów, a od 1972 roku nawetz tytułu wypożyczeń książek z bibliotek.W ostatnim przypadku specjalnaKomisja ds. Tantiem Bibliotecznychokreśla poziom zryczałtowanej opłaty.Inne opłaty dla VG Wort pochodzą od70Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

popularnych w Niemczech kółek czytelniczych(Lesezirkel), dokonującychwspólnej prenumeraty prasy i wypożyczeńksiążek.Odrębną organizacją zbiorowegozarządzania prawami autorskimi, alez dziedziny obrazu, chroniącą plastyków,fotografów, grafików etc., jestfunkcjonujące od 1969 roku VerwertungsgesselschaftBild-Kunst (w skrócieVG Bild-Kunst, dosłownie StowarzyszenieWykorzystywania Obrazu– członek IFRRO). VG Wort wypłacaVG Bild-Kunst cześć opłat zebranychz tytułu reprografii, należnych twórcomz „dziedziny obrazu”.Opłaty reprograficzneJak dowiedzieliśmy się w VG Wort,w Niemczech w punktach ksero niewolno kopiować całej książki. PetraDost z Działu Reprografii spytana o tostwierdziła: – Kopiowanie całej książkijest w Niemczech możliwe, ale jestniedozwolone. Opłaty reprograficznezbierane przez VG Wort mają rekompensowaćkopiowanie dokonywanew ramach systemu (fragmentyutworów) i pochodzą z trzech źródeł.W 2005 roku od importerów i producentówurządzeń reprograficznychwyniosły 34,3 mln euro; z tytułu kopiowaniaw szkołach – 3,3 mln euro;kopiowania w punktach ksero – 3,4mln euro.Analizując system opłat pod innymkątem, można dopatrzeć się nawetpotrójnego systemu opodatkowania.Opłata do VG Wort trafia z tytułu wprowadzeniaurządzenia na rynek, odrębnai stała opłata odprowadzana odkażdej wykonanej strony kopii, odrębna,ryczałtowa opłata ponoszona jestprzez punkt ksero za wydajność i lokalizacjęurządzenia. Ta ostatnia umożliwia,jak się wydaję, pośrednią, ekonomicznąochronę książek akademickichi naukowych. Po pierwsze płacąimporterzy/producenci z tytułu sprzedażytakich urządzeń, jak kserokopiarki,telefaksy, skanery, czytniki i nagrywarkiCD. Ten typ opłat w nomenklaturzeorganizacji RRO nazywany jestopłatami od sprzętu (equipment levy,machine levy).Drugą kategorią są opłaty od punktówksero (operator levy). System zbieraniaopłat od punktów ksero przyniósłw 2005 roku ok. 10 razy mniej przychodówniż opłaty typu equipment levy,niemniej warto omówić go szczegółowo.VG Wort współpracuje z izbamiprzemysłowymi, producentami, związkamiwydawców, dziennikarzy itp. Mato na celu zlokalizowanie wszystkichfunkcjonujących w kraju urządzeńkserujących i ustalenie, na których powielanesą teksty podlegające ochronie.Należy dodać, że pracownicy VGWort nie udzielają informacji na tematilości punktów usługowych ksero objętychopłatami, zasłaniając się tajemnicąhandlową.Średnio skopiowanie jednej czarno-białejstrony formatu A4 kosztujew Niemczech 0,20 euro (50 egz.– 0,13 euro). Kopia kolorowa kosztuje1,5 euro (50 egz. – 1,2 euro). VG Wortpobiera od punktów ksero zryczałtowanąopłatę od każdej kopii stronyA4 (tzw. fee per copy), która wynosiaktualnie 0,0103 euro. W przypadkuksiążek edukacyjnych jest to 0,0256euro. Za odbitki kolorowe opłata jestdwukrotnie wyższa. Punkty ksero podkoniec każdego roku w specjalnymformularzu określają ilość skserowanychstron i od tej ilości odprowadzająnależne tantiemy. VG Wort analizujete dane, porównuje je między sobąi, w sytuacji gdy odprowadzane opłatyróżnią się od średniej może zarządzićkontrolę. Po otrzymaniu rocznego zestawieniaVG Wort wysyła specjalnąnaklejkę, która zostaje umieszczonana każdej kserokopiarce, co z koleioznacza, że dany punkt jest zalegalizowany.Jeśli zostanie zakupione noweurządzenie, należy zgłosić ten fakt doVG Wort. Podobnie przy zmianie lokalizacjipunktu czy likwidacji urządzenia.Obowiązek rejestrowania i przesyłaniaopłat za kopiowanie mają praktyczniewszyscy posiadacze urządzeńOpłaty zebrane przez VG Wort w latach 2004-2005 (w mln euro)Obszar 2005 2004Tantiemy biblioteczne 9,71 9,71Kółka czytelnicze 0,12 0,07Wypożyczalnie kaset video 1,06 1,08Fotokopie w szkołach 3,30 3,14Producenci i importerzy urządzeńkopiujących34,30 28,31Opłaty od punktów ksero 3,40 3,68Wysyłka fotokopii 0,16 0,32Przeglądy prasy 3,89 4,63Podręczniki 1,08 1,11Radio/telewizja 21,73 14,04Mali nadawcy i inne 0,65 0,74Krajowi nadawcy kablowi 5,39 5,36Zagraniczni nadawcy kablowi 2,7 2,84Pozostałe dochody zagraniczne 3,88 4,09Razem 91,37 79,12Opłaty typu „equipment levy” zebrane przez VG Wort w latach 2004-2005 (wmln euro)Typ urządzenia 2005 2004Kserokopiarki 11,38 9,24Telefaksy 6,57 6,09Skanery 5,72 8,41Wypalarki 10,64 4,54Razem 34,3 28,31Opłaty ryczałtowe z tytułu wydajności i lokalizacji urządzeniaWydajnośćurządzeniaOpłata w eurood urządzeniazlokalizowanegodo 500 mod szkoły wyższejOpłata w eurood urządzeniazlokalizowanegopowyżej 500 mod szkoły wyższejOpłata w eurood urządzeniazlokalizowanegow miejscowościbez szkoły wyższej2-12 kopii/min 38,64 28,80 19,3213-70 kopii/min 185,28 138,96 93,00Powyżej 70 kopii/min 154,56 115,92 77,28Ksero kolorowe 67,44 67,44 67,44Rozwiązania zagraniczneBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 71

Rozwiązania zagranicznereprograficznych – punkty ksero, szkoły,uczelnie wyższe.Dodatkowo stosowne paragrafyprawa autorskiego określają innytyp ryczałtu dla VG Wort, pobieranyz tytułu wydolności urządzeń kopiującychoraz ich usytuowania względemszkół wyższych! Jak podaje PetraDost w Niemczech ceny są bardzozróżnicowane – niższe są np. w centrachkonferencyjnych, gdzie kserowaniejest jednym z wielu elementówobsługi klientów, wyższe w pobliżuwyższych uczelni. Szczególną uwagęustawodawca zwraca na punkty zlokalizowanew najbliższym otoczeniuwyższych uczelni. Opłaty są znaczniewyższe dla punktów zlokalizowanychw promieniu 500 m (pieszo) oduczelni, w których uczy się co najmniej500 studentów. Niższa stawkazostała ustalona dla punktów kserozlokalizowanych powyżej 500 metrów,najniższa dla punktów ksero zlokalizowanychw miejscowościach, w którychnie ma ośrodków akademickich.Właściciele punktów ksero, dokładniew tym samym druku, w którym podająilość skserowanych stron, określajątakże typ i wydajność maszyny oraz jejpołożenie geograficzne. Na marginesie,w Polsce w okolicach uczelni cenyusług ksero są najniższe na rynku.Urządzenia ksero na monety (lubkarty) są obłożone opłatą roczną: najwyższą,w wysokości 378,60 euro –w szkołach wyższych, instytutach naukowychi bibliotekach uczelnianych;169,08 euro – w bibliotekach publicznychi miejskich, stołówkach i akademikach;32,16 euro – w innych miejscach,np. na dworcach, ale takżew szkołach.Efekty i problemyW VG Wort zatrudnione są łącznie82 osoby, z tego na pełnych etatach44 plus jeden urzędujący członek zarządu.Koszty działania VG Wort w latach1996-2005 kształtowały się na poziomie5-8 proc. zebranych opłat (6,8mln euro w 2004 roku i 7,16 mln eurow 2005 roku). Część wpływów jestprzeznaczona na działalność statutowąstowarzyszenia oraz na cele socjalne.Łączna suma wypłat dla podmiotówuprawnionych wyniosła 63,61mln euro w 2004 roku i 70,30 mln eurow 2005 roku.W Niemczech pod ochronę stowarzyszeniaswoje utwory zgłaszająautorzy – pisemnie lub za pośrednictwemInternetu. Podstawą do wypłatodszkodowań jest sama obecność,dostępność dzieła na rynku (tzw. zasadaobiektywnej dostępności). Prowadzonesą dodatkowe niezależnebadania w różnych punktach ksero(w szkołach, bibliotekach, sieci punktów),w celu ustalenia, jaki jest podziałkopiowanego materiału w rozbiciu naposzczególne typy materiału (książkinaukowe, prasa, beletrystyka etc.).Przy zastosowaniu tej metody nie maścisłego związku pomiędzy odszkodowaniamiwypłacanymi przez organizacjęzbiorowego zarządzania a faktycznąstrukturą kopiowanego materiału.Zaletą tej metody jest stosunkowo niskikoszt dystrybucji środków.System dystrybucji odszkodowańjest oparty na specjalnej punktacji,jest szalenie rozbudowany i skomplikowany(m.in. obejmuje on w sposóbszczegółowy wydawców i autorów zagranicznych)i nie zostanie szczegółowoomówiony, między innymi dlatego,że wymagałby on odrębnych i żmudnychbadań. W Polsce znajdujemysię w początkowym okresie budowysystemu reprograficznego, niemieckiewoluuje już 40 lat. Dla przykładumożna podać, że w 2005 roku do VGWort zgłosiło się 50 tysięcy 374 autorówksiążek i prasy naukowej. Strukturatekstów przedstawia się następująco:11 proc. to monografie, 21proc. opracowania zbiorowe, ponad66 proc. to teksty opublikowane w prasienaukowej. Na tej podstawie zostałypodzielone środki przypadające tejgrupie autorów, w 2005 roku otrzymalioni 8,10 mln euro. Szczególnie ważnejest to, że odszkodowania są wypłacanetym autorom, których książki ukazałysię do trzech lat wstecz – w 2005roku wypłacono 333 tys. euro autorompublikacji, które ukazały się w 2002 roku;1,12 mln euro za publikacje z 2003roku i 6,62 mln euro za publikacjez 2004 roku.W przypadku opracowań zbiorowychodszkodowania w 2005 rokuwyniosły 7,9 mln euro, podstawą dowypłaty była jedna znormalizowanastrona opublikowanego tekstu, zaktórą autorzy otrzymywali średnio2,8 euro. Odszkodowania w tym przypadkusą płacone za teksty opublikowanedo dwóch lat wstecz. Wartozasygnalizować na koniec, że w 2005roku z tytułu korzystania z artykułówprzez agencje wycinków prasowych10 599 dziennikarzy otrzymało 3,9mln euro (średnio 368 euro) odszkodowania,a z tytułu klasycznego kopiowaniaartykułów 10 853 dziennikarzyotrzymało 1,9 mln euro (średnio173 euro).***W Niemczech, w kraju, w którym możesię wydawać, że wszystko, co tyczyreprografii, jest skatalogowane, zarejestrowanei objęte kontrolą, liczbęwykonywanych rocznie fotokopiiokreśla się, jedynie w przybliżeniu, nawiele miliardów stron. Co ważne – niema zgody pomiędzy tymi, którzy płacąi tymi, którzy zbierają opłaty. Sądy niemieckiepodejmują kwestie naruszeńprawa autorskiego i praw pokrewnychw wielu sytuacjach. W ostatnich latachpowstała kwestia rejestracji i wykorzystywaniamateriałów zawartychna płytach CD i DVD. Osobną sprawąjest kwestia wykorzystywania przezpracowników urządzeń służbowych dokopiowania różnych materiałów w celachprywatnych. Szacuje się, że urządzeniakopiujące w zakładach pracywykonują ponad 50 kopii służącychkażdemu pracownikowi do celów prywatnych.Od 2004 roku Niemcy próbująbardziej zainteresować tymi kwestiamiparlament europejski.Od prawie dwóch lat toczy sięw Niemczech spór pomiędzy VG Worta federalnym ministrem sprawiedliwości,tyczącym zryczałtowanej opłaty zakomputery osobiste (nabywane do celówprywatnych), które także są uznaneza urządzenia umożliwiające zwielokrotnianie.Chodzi tu o ryczałt w wysokości12 euro, który zdaniem stowarzyszeniaoraz związków twórcówi wydawców, powinien być uwzględnionyw cenie detalicznej komputerai odprowadzany do VG Wort. Zryczałtowanaopłata byłaby formą wynagrodzeniaautorów za kopiowanie i przechowywaniefragmentów ich dziełw komputerach osób prywatnych.Sprzeciwili się temu producenci i importerzysprzętu komputerowego. RadaMinistrów i Ministerstwo Sprawiedliwościtakże nie wyraziło zgody nato rozwiązanie. W styczniu 2006 rokuw imieniu związków autorów i wydawcówprezes VG Wort nazwał taką decyzję„policzkiem dla twórców”, używanoteż określeń o wywłaszczaniu autorówi wydawców.BOGDAN KLUKOWSKIRENEK MENDRUŃ72Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

Słowacja zbiera więcej niż PolskaBadania reprograficzne wspierane przez Kopinor1 stycznia 2004 roku LITA uzyskała licencjęMinistra Kultury Republiki Słowackieji od razu przeprowadziła profesjonalnebadania struktury kopiowania.Stowarzyszenie LITA powstało jakofilia praskiej agencji DILIA już w 1949roku, w 1954 roku LITA, przemianowanana DILIZA, została agencją teatralnąi literacką, w 1993 roku LITA przekształciłasię w prywatne zrzeszenie.Od 1 stycznia 2004 roku jest organizacjązbiorowego zarządzania prawamiautorskimi pisarzy, scenarzystów,reżyserów, satyryków, choreografówi tłumaczy. Stowarzyszenie to reprezentujewyłącznie autorów (ok. 1500),a zatem podobnie, jak w Polsce Kopipoli Polska Książka, może być członkiemstowarzyszonym IFRRO. Dziękiporozumieniom z organizacjami typuRRO na świecie, LITA uzyskała teżmożliwość reprezentowania autorówzagranicznych, a w kwietniu 2004 rokudodatkowo otrzymała licencję na zbiorowezarządzanie prawami w zakresiedzieł plastycznych i fotografii. LITA –dokładnie tak samo jak polskie organizacjezbiorowego zarządzania – pobieraopłaty z tytułu reprografii w dwóchobszarach:– od punktów świadczących odpłatneusługi kopiowania – w wysokości 3proc. od całkowitych wpływów z działalnościtakiego punktu („operator levy”),– od urządzeń reprograficznychi innych urządzeń technicznych, za pomocąktórych można kopiować utwory(kopiarek, wielofunkcyjnych urządzeńkopiujących, faksów, skanerów)– w wysokości 3 proc. od ceny sprzedażylub ceny importu urządzenia orazod twardych dysków wbudowanychw komputerach osobistych – 0,5 proc.od ceny sprzedaży albo ceny importowejurządzenia („equipment levy”).Do identyfikacji punktów ksero wykorzystywanyjest „Rejestr handlowyprzedsiębiorców”, który monitorująwspółpracownicy LITA. Egzekwowanieopłat nie jest w tym przypadku łatwe.Zakres opodatkowania urządzeń reprograficznychzostał wyraźnie określonyw nowym prawie autorskim.Zgodnie z poprzednią ustawą tylkoosoby fizyczne mogły bez zgody autorakopiować część jego dzieła na własnyużytek prywatny, co rekompensowanoopłatami pobieranymi od urządzeń reprograficznych.Nowa ustawa obowiązekodprowadzania opłat nałożyła takżena osoby prawne. Ministerstwo KulturyRepubliki Słowackiej, przedkładającw parlamencie projekt ustawy,zaproponowało również objęcie opłatamiz tytułu reprografii drukarek. Posłowienie tylko odrzucili ten pomysł,ale w dodatku uchwalili zmniejszenieopłat od twardych dysków z 3 proc. na0,5 proc., mimo protestów LITA.W styczniu 2004 roku LITA zleciławykonanie badań statystycznych dotyczącychzjawiska struktury kopiowaniana Słowacji. Wsparcia finansowegoudzieliło norweskie stowarzyszenieKopinor, a przeprowadzeniem badańzajęła się renomowana firma NFO-AISA Słowacja. Badania trwały pół roku,poniżej publikujemy wyniki.Dane dotyczące kopiowania(w liczbach całkowitych)– według danych Urzędu StatystycznegoRepubliki Słowacji z 31grudnia 2003 roku Słowacja liczy 5 380053 mieszkańców,– liczba mieszkańców w wieku 15--69 lat wynosi 3 948 432– według danych AISA z sierpnia2004 roku, z kopiowania korzysta 2 224320 osób w wieku 15-69 lat.Wykorzystanie urządzeńdo kopiowania tekstów i obrazów– kopiowanie tekstów i obrazówłącznie: miesięcznie 868 464 240 stron;przy użyciu faksu – 3 proc.; przy użyciukopiarki – 20 proc.; za pośrednictwemkomputera – 77 proc.,– kopiowanie tekstów: liczba stronmiesięcznie – 668 153 640; przy użyciufaksu – 4 proc.; przy użyciu kserokopiarki– 24 proc.; za pośrednictwemkomputera – 72 proc.,– kopiowanie obrazów: liczba stronmiesięcznie – 200 310 600; przy użyciufaksu – 2 proc.; przy użyciu kopiarki –6 proc.; za pośrednictwem komputera– 92 proc.Oznacza to, że na Słowacji przy pomocykserokopiarek wykonuje się ponad2 miliardy klasycznych kserokopiirocznie.Zakładając, że na Słowacji wprowadzonoby system fee per copy – analogiczniedo opłat w Norwegii czy USA– i przy odszkodowaniach płaconychtylko samym autorom z tytułu wykonaniajednej strony A4 kserokopii w wysokości0,05 korony (czyli 0,005 złotegolub 0,0013 euro!), odszkodowania z tytułuklasycznej reprografii wynosiłyby104,21 mln koron (około 10,4 mln złotych),a z tytułu reprografii rozumianejszeroko, łącznie z digitalizacją 521,08mln koron (ok. 52,1 mln zł). (Na początkuczerwca 2006 roku przelicznik złotówkido korony wynosił 0,1045).W 2003 roku, z tytułu reprografii,LITA uzyskała kwotę 14,42 mln koron.(ok. 1,45 mln zł – mniej więcej tyle dlaautorów w Polsce zebrał Kopipol). Jednakwtedy twarde dyski były jeszczeobłożone podatkiem w wysokości 3proc. W roku 2004, na skutek obniżeniatej opłaty do 0,5 proc. wartościurządzenia, wpływy te były niższe o ok.730 tys. koron.Podziałem środków finansowychuzyskanych z tytułu reprografii zajmujesię Komisja Reprograficzna powołanaprzez zarząd LITY. Składa się ona z 10członków, przedstawicieli stowarzyszeńautorów, tłumaczy, autorów dzieł plastycznychi fotografii oraz wydawcówksiążek i prasy. Członków Komisji wybierazarząd na podstawie rekomendacjiposzczególnych organizacji, zrzeszającychautorów i wydawców.Podział pieniędzy odbywa się wedługustalonego klucza, na podstawieRegulaminu Repartycji LITA. Najpierwdokonuje się podziału na kategorieuprawnionych, a następnie poszczególnestowarzyszenia i organizacje takrozdzielone środki przekazują autoromw formie grantów na wspieranie twórczościczy wydanie ich dzieł.Ponieważ nie jest możliwe dokładneustalenie, które utwory i któregoautora są kopiowane w największychilościach, przyjmuje się, że prawo dootrzymania rekompensaty mają wszyscyautorzy, których dzieła potencjalniemogłyby zostać skopiowane. Podstawąrepartycji środków finansowychsą formularze, które autorzy coRozwiązania zagraniczneBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 73

Rozwiązania zagraniczneroku przesyłają do LITA. Zasada jesttaka, że jeśli grafik ilustrował jakąśksiążkę i wykonał do niej 20 rysunków,to w kolumnie „grafika” wpisujeliczbę 20, a nie 1 (w sensie jednejksiążki). Wychodzi się bowiem z założenia,że pojedynczo mogły zostaćskopiowane wszystkie jego rysunki.Podobnie ma się rzecz z autorami, naprzykład artykułów prasowych. Jeżeliartykuł został wykorzystany w 3 czasopismachi dodatkowo na 2 stronachw Internecie, to w odpowiedniejrubryce formularza autor wpisujeliczbę wykorzystań jego artykułu (czyliw tym przypadku 5), zgodnie z domniemaniemwielokrotnego wykorzystaniatekstu z różnych źródeł. Tensystem repartycji nie jest całkowicieobiektywny i sprawiedliwy, przedewszystkim zapewnia wypłaty tym autorom,których utwory mogły być najczęściejkopiowane.LITA jako organizacja zbiorowegozarządzania prawami autorskimi pobierateż opłaty z tytułu wykonywaniapraw autorów dzieł plastycznych i fotografii;próbuje również uregulować tekwestie w zakresie publicznych wypożyczalniksiążek oraz utworów audiowizualnych.W tym ostatnim przypadkupraktyką jest, że producenci wywierająnacisk na autorów, aby jeszcze przedpowstaniem dzieła audiowizualnego,jednorazowo sprzedawali im wszystkieswoje prawa. LITA nie ma uprawnieńdo negocjacji takich umów, ale udzielaswoim członkom konsultacji, w jakisposób je zawierać.Przedmiotem zainteresowania LITAsą również retransmisje poprzez siecikablowe. Do LITY wpływa także częśćopłat od producentów i importerówczystych nośników (papieru). Pieniądzedla wszystkich uprawnionychzbierane są przez SOZA. Istnieje jednakorgan kontrolny, złożony z przedstawicieliorganizacji zbiorowego zarządzaniaprawami. Umowa, zawartaz producentami i importerami czystychnośników, zapewnia pozyskiwanietakich środków finansowych,które odpowiadają realnej sprzedażyproduktów.W 2004 roku LITA zebrała dla autorów62,28 mln koron. Struktura zainkasowanychtantiem i opłat przedstawiasię następująco:– przedstawienia publiczne – 30,68proc.,– reprografia – 22,25 proc.,– stacje telewizyjne – 20,82 proc.,– retransmisje kablowe – 17,95proc.,– czyste nośniki – 6,03 proc.,– sprzedaż reprodukcji – 0,89proc.,– prawa mechaniczne – 0,58 proc.,– stacje radiowe – 0,43 proc.,– najem utworów – 0,04 proc.,– wypożyczalnie publiczne – 0,03proc.Udziały słowackich i zagranicznychautorów w funduszu repartycji wyniosłyodpowiednio: 69,69 proc. oraz 30,31proc. Koszty administracyjne LITA(zbierania tantiem i opłat, monitorowanianaruszeń prawa autorskiego, egzekwowaniapłatności, dystrybucji tantiemi wynagrodzeń do autorów orazinnych operacji) wyniosły 16,17 proc.zebranych środków finansowych.MARIOLA OSAJDA-MATCZAKPłacą instytucje edukacyjne i punktyWe Francji młode CFCZgodnie z zapisami francuskiej ustawyo prawie autorskim, do zaistnieniafaktu reprografii konieczny jest trwałynośnik (papier lub inny materiał) orazwykonanie odbitki fotograficznej. Skanowanieutworów, o ile na celu ma wyłącznierozpowszechnianie w Internecie,nie jest więc formą zwielokrotnianiareprograficznego.Zbiorową ochroną praw w zakresiekopiowania zajmuje się FrancuskieCentrum Eksploatacji Prawa do Kopiowania(Centre Francais d’exploitationdu droit de Copie – CFC) łączące interesyautorów i wydawców książkowychoraz prasowych. CFC została powołanana mocy uchwały z 3 stycznia 1995roku. Do jej zadań należą; udzielaniepozwolenia na wykonanie kserokopii,podpisywanie umów z podmiotamije wykonującymi (przedsiębiorstwa,szkoły, uczelnie wyższe, punkty kse-rograficzne etc.), zbieranie szczegółowychinformacji o strukturze kopiowaniaoraz o liczbie wykonanych kopii,weryfikacja tych danych, ściąganieopłat i ich redystrybucja wśród uprawnionychczłonków.CFC zbiera opłaty w dwojaki sposób.Instytucje edukacyjne obłożonesą opłatą ryczałtową, ustalaną w odniesieniudo ucznia i studenta [szczegółypatrz ramka]. Szczególnie istotnejest to, że kopie wykonywane nasamoobsługowych maszynach ksero(na monety lub karty magnetyczne)nie podlegają opodatkowaniu narzecz CFC.Podmioty gospodarcze działającew systemie „operator levy”, czy inaczejmówiąc „fee per copy”, muszą co rokupodawać CFC dokładne informacjeo kserowanych książkach lub prasie,włącznie z ilością skopiowanych stroni liczbą kopii, muszą także zaklasyfikowaćkażdą kopię do jednej z kategoriiutworów [patrz tabela], następnie dokonaćopłaty według ustalonej taryfyi ewentualnie czekać na weryfikację.Taryfy ustalane są na podstawie uśrednionejceny strony A4 książki będącejw sprzedaży, ale z wyłączeniem podatkuVAT (5,5 proc.).CFC pobiera także opłaty za korzystaniez wycinków prasowych (od0,01 do 1,28 euro za artykuł, w zależnościod jego rodzaju) oraz materiałówobjętych copyrightem w centrachdokumentacyjnych – 0,0229 euroza stronę.CFC ściąga również opłaty za korzystaniez utworów francuskich za granicą,dzięki współpracy z zagranicznymiorganizacjami RRO.Na czele CFC stoi komitet (le Comitédu CFC), składający się z autorów74Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

i wydawców, wybierany przez walnezgromadzenie.W 2004 roku CFC zebrało ponad 27mln euro, w tym:– 41 proc. pochodziło z opłat odprowadzonychprzez szkoły średnie;– 24 proc. – z opłat odprowadzonychprzez wyższe uczelnie;– 12 proc. – z opłat odprowadzonychprzez inne instytucje edukacyjne;– 20 proc. – z opłat odprowadzonychod przedsiębiorstw i administracji.Według danych CFC w 2004 rokuzreprodukowano 57 600 książek i 8000tytułów prasowych, z których:– 38 proc. stanowiły podręcznikii książki pomocnicze,– 23 proc. prasa fachowa,– 16 proc. książki akademickie i naukoweoraz– 14 proc. prasa ogólna.We wrześniu 2005 roku CFC rozdysponowałowśród swoich członków20,4 mln euro, pochodzących z kopiowaniaartykułów i książek w 2004 roku.Spośród beneficjentów 164 wydawcówotrzymało ponad 10 tys. euro, a w przypadku370 książek posiadacze prawotrzymają wypłatę ponad 5 tys. euro.Wszystkie przeliczniki taryf znajdująsię na stronie www.cfcopies.com. Wydatkina funkcjonowanie CFC ustalanesą rokrocznie przez członków Komitetui pochodzą z sum ściąganych od podmiotówwspółpracujących. W 2003 rokukoszty funkcjonowania organizacjiwyniosły 13,32 proc. ogółu wpływów.MONIKA MICHALSKARozwiązania zagraniczneOpłaty typu „fee per copy”Kategoria publikacjiOpłata w euroza stronę A4Książki typu „pocket book” 0,0305Książki szkolne i okołoszkolnePodręczniki, ćwiczenia, repetytoria, inne książki pomocnicze,słowniki, encyklopedie i atlasy szkolneLiteratura popularnapowieści, opowiadania, poezja, wydarzenia bieżące, religia, ezoterykaKsiążki akademickie i fachoweWszystkie dyscypliny z wyjątkiem książek technicznych i medycznychKsiążki praktycznePrzewodniki, poradniki hobbystyczne i samokształceniowe, roczniki0,06860,08380,09150,1067Książki techniczne i medyczne 0,1372Albumy i książki z dużą ilością ilustracjiKsiążki o sztuce, komiksy, albumy i kroniki, encyklopedie i atlasyPrasa ogólna wysokonakładowaGazety i magazyny ogólnoinformacyjne i tematyczne powyżej150 000 egz.Prasa ogólna średnionakładowaGazety i magazyny ogólnoinformacyjne i tematyczne poniżej150 000 egz.Prasa fachowa wysokonakładowaGazety i magazyny fachowe powyżej 15 000 egz.Prasa fachowa średnionakładowa oraz kulturalna specjalistycznaGazety i magazyny fachowe poniżej 15 000 egz., specjalistyczneprzeglądy kulturalne0,19820,03050,05340,06860,1296Prasa techniczna i medyczna 0,2897Dzieła techniczne i medyczne dołączane do periodyków 0,6250Teksty specjalistyczne o ograniczonym zasięgu 0,7622Opłaty ryczałtowe dla CFCw przeliczeniu na jednegoucznia/studenta1. Szkolnictwo średnie: 1,52 euro2. Szkoły handlowe:– od 1- 5 stron: 0,2287 euro– od 6-20 stron: 0,9147 euro– od 21- 50 stron: 2,2867 euro– od 51- 100 stron: 4,5735 euro3. Szkoły rolnicze:– od 1- 30 stron: 0,7622 euro– od 31- 80 stron: 1,9818 euro– od 81-130 stron: 3,2014 euro– od 131- 180 stron: 4,5735 euro4. Studia medyczne:– od 1 – 30 stron: 0,91 euro– od 31- 80 stron: 2,29 euro– od 81-130 stron: 3,81 euro– od 131-180 stron: 5,34 euro5. Wyższe Szkoły Techniczne i Politechniki:– od 1- 50 stron: 1,07 euro– od 51-150 stron: 2,29 euro– więcej niż 150 stron: 4,57 euro6. Uniwersytety:– do 100 stron rocznie: 2,1343 euro– od 101 do 200 stron rocznie:4,3296 euro– powyżej 200 stron rocznie: do negocjacjiz CFCBelgia i Włochy – całkowicie inaczejW Belgii od 2002 roku funkcjonuje system analogiczny do przyjętego w Polsce. Opłaty ryczałtowe „equipment levy”, pobierane przezReprobel, (belgijska organizacja RRO), zależą od wydajności urządzenia i wynoszą w przypadku kserokopiarek od 3,99 euro (poniżej6 kopii na minutę), do 1464 euro (więcej niż 89 kopii na minutę). Opłaty reprograficzne obowiązują także za wprowadzanie na rynekdrukarek offsetowych (645,55 euro), zwolnione są urządzenia, które służą wyłącznie do drukowania publikacji chronionych prawemautorskim – np. rolowe maszyny poligraficzne o polu zadruku większym niż A3. Wysokość opłaty od kopii zależy od tego, czy punktksero współpracuje z Reprobelem. W przypadku instytucji edukacyjnych i urzędów jest to 0,012 euro od kopii (jeśli punkt nie kooperuje– 0,020 euro), a w przypadku komercyjnych punktów ksero, przedsiębiorstw etc., opłata wynosi 0,016 euro za kopię (jeśli punkt niekooperuje – 0,0266 euro). Za kserokopie kolorowe opłaty są dwukrotnie wyższe. W 2004 roku Reprobel zebrał 20,27 mln euro.We Włoszech od sierpnia 2000 obowiązuje znowelizowana ustawa, obecnie dopuszczane jest kopiowanie maksymalnie 15proc. objętości publikacji dla celów użytku własnego. Kopiowanie w punktach ksero jest możliwe po uzyskaniu autoryzacji wydawcówzrzeszonych w AIDRO (włoska organizacja RRO). Wysokość opłat sposób zbierania i dystrybucji określa SIAE – stowarzyszenieskupiające autorów i wydawców. Wprowadzono opłaty od kopii (fee per copy) na poziomie 0,05 euro (lub 0,06 euro, o ilepunkt ksero nie nawiązał współpracy z SIAE.) SIAE podpisała także porozumienie z rektorami uniwersytetów. Uniwersytety płaciłyna konto SIAE 1,81 euro za studenta w roku akademickim 2002-2003 i 2,07 euro w roku 2003-2004. SIAE podpisała umowęz Ministerstwem Spraw Publicznych w sprawie opłat od szkolnych bibliotek, o ile udostępniają swoje zbiory publicznie. Stosujesię system progresywny – od 52 euro rocznie (za 5 tys. kopii) po 310 euro (za 40 tys. kopii). Za kopiowanie w bibliotekach publicznychpłaci administracja lokalna, w zależności od liczby mieszkańców. Od 80 euro (okręgi do 10 tys. mieszkańców) po 2590 eurow miastach powyżej 1 mln mieszkańców. W 2004 roku SIAE zebrało 1,14 mln euro. (RM)Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 75

Aneks76Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006

AneksBiblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006 77

AneksXIII Krajowe TargiKsiążki AkademickiejATENA 2006odbędą się w dniach 8-10 listopada 2006w Dużej Auli Politechniki WarszawskiejPublikacje do konkursu na Najlepszą KsiążkęAkademicką ATENA 2006 należy zgłaszać dodnia 30 sierpnia 2006 roku.Informacji na temat targów i konkursu udzielaAgnieszka Kozłowska WydawnictwaNaukowo-Techniczne, Warszawa,ul. Mazowiecka 2/4, tel.: (22) 826 72 71 wew. 282,fax: 826 86 20, e-mail: targi.atena@wnt.pl.78Biblioteka Analiz 20 czerwca • 14/2006