wprowadzenie do obserwacji online - Qualitative Sociology Review

Piotr MillerWprowadzenie do obserwacji online: warianty i ograniczenia techniki badawczejByć może więc kwestia niejawności obserwacjiuczestniczącej powinna być rozstrzygana dopierow momencie ustalenia stosunku obserwowanychdo „lurkerów” czy też nieaktywnychużytkowników danego serwisu w ogóle. Wartojednak zaznaczyć, że o ile taka taktyka może sięsprawdzić w przypadku obserwacji forów internetowych,to jest dużo trudniejsza do wprowadzeniana przykład w środowisku graczy online.Godnym polecenia i szeroko wykorzystywanymrozwiązaniem jest przeprowadzenie jakiejśformy weryfikacji tego, jakie są (nie tylko etyczne,ale także techniczne) możliwości prowadzeniaobserwacji w sposób niejawny. Niezbędnajest tu każdorazowo pewna forma swoistegorekonesansu przed przystąpieniem do badania,mająca na celu zapoznanie się z normami obowiązującymiw danej przestrzeni online, choćbypoprzez prześledzenie regulaminu strony, działuFAQ (frequently asked questions – najczęściejzadawanych pytań) danej strony, podręcznikówużytkownika (user manuals) czy podjęcie jakiejśformy kontaktu z administratorem lub zaangażowanymiw życie danej strony użytkownikami.Obserwacja online wymaga bowiem poszanowanianie tylko dla podstawowych reguł prywatnościczy godności obserwowanych (Jones1994), ale także dla zasad ustalonych i wyznawanychw obrębie danej społeczności wirtualnej(Angrosino 2010).Dopiero po zapoznaniu się z normami obowiązującymiw danej przestrzeni Internetu możnapodjąć – zgodną ze swoim stanowiskiem etycznym– decyzję w kwestii wyboru jednej bądźdrugiej strategii lub zadecydować o ewentualnymprzesuwaniu się z pozycji marginalnejpozycji ukrytego, ale jednocześnie aktywnegouczestnika – obserwatora. Jednym z ciekawszychrozwiązań dylematów o charakterze etycznym,proponowanych i stosowanych przez badaczyonline, mogłaby być propozycja wskazana międzyinnymi przez Chrisa Manna i Fionę Stewart(2000, por. Angrosino 2010), by dane pozyskanew czasie obserwacji były (po zakończeniu badanialub w trakcie jego realizacji) udostępnianeobserwowanym użytkownikom danego serwisudo krytycznej oceny. Jak uczy doświadczeniebadaczy w tej kwestii (Hine 2004), wgląddo danych, wraz z prośbą o wykorzystanie ichw badaniu, daje dodatkowo możliwość pełniejszegozrozumienia kontekstu, w jakim zostałyone przez konkretnego użytkownika wygenerowanei stanowi jednocześnie krok w kierunkupraktycznej realizacji postulatu zwiększania poziomuupodmiotowienia badanych jako równorzędnychpartnerów w realizacji projektu (Angrosino2010: 170). Uczestnicy są bowiem w staniewytłumaczyć badaczowi, w jaki sposób rozumiejąpewne aspekty analizowanej przez niegorzeczywistości, co jest w ich optyce postrzeganiaistotne, a co mniej ważne. Tym samym stają siędo pewnego stopnia współautorami raportu badawczego.Jak widać, przeniesienie terenu badań z przestrzeniżycia codziennego do wirtualnej przestrzeniInternetu z całą pewnością nie zmniejszarangi dylematów, jakie stoją przed badaczem,a często dodatkowo rodzi nowe. Należy to miećna uwadze, podejmując decyzję o rozpoczęciutego typu badań. Zagadnienia zasygnalizowaneprzez autora nie wyczerpują ogółu trudności,jakie napotka badacz decydujący się nabadawczym. Dalsze, niezwykle istotne problemy,które zostaną tu jedynie zasygnalizowane,wiążą się między innymi z kwestiami sposobówuzyskiwania dostępu do obserwowanego środowiska,nawiązywania bliskich relacji z jegouczestnikami, ochrony uzyskanych danych(z pseudonimami – nickami użytkownikówi prawdziwymi nazwami analizowanych serwisówwłącznie). Zatem zakres dylematów, z jakimibadacz – obserwator online – zetknie się nietylko w momencie wkraczania w teren, ale takżew późniejszych etapach swojego projektu jestnaprawdę szeroki. Jednocześnie trudno byłobyoczekiwać wypracowania jednolitego kodeksuetycznego badaczy online czy choćby wspólnegokodeksu dobrych praktyk badawczych, któryzyskałby status powszechnego i możliwego dozaakceptowania przez ogół środowiska badawczego(a także – być może – samych badanychjako partnerów w projekcie) i zarazem w pełnizgodnego z przekonaniami wszystkich zainteresowanych.Odpowiedzialność za wybór orientacjietycznej i wykorzystanie rozwiązań, jakiesię z nią wiążą spoczywa więc na badaczu, takżew przypadku badań online. Jest to istotne o tyle,że Internet jest często postrzegany przez badaczyw sposób, zdaniem autora, nazbyt uproszczony– jako swoisty rezerwuar dość łatwo dostępnychi relatywnie tanich w uzyskaniu danych. Jeżelimożna byłoby w tym kontekście pokusić sięo propozycję najbardziej ogólnej zasady postępowania,to brzmiałaby ona zapewne następująco:w sytuacji badania online warto pamiętać,że za każdym nickiem czy awatarem kryje sięprawdziwa osoba, do której podejście wyznaczaćpowinny nie tylko cele badawcze, ale rów-Uczestnicząca i nieuczestnicząca obserwacjaonlineO ile tradycyjną obserwację prowadzoną w ramachprojektów badawczych, realizowanychw codziennym życiu poza siecią dość łatwomożna zakwalifikować jako uczestniczącą bądźnieuczestniczącą, o tyle w przypadku obserwacjionline sytuacja nie jest już – jak się zdaje – takklarowna. Czy za obserwację uczestniczącą możnauznać obserwację prowadzoną przez badacza,który wyłącznie zarejestruje się na danym foruminternetowym (i pozostanie dla pozostałych jegoużytkowników – jeżeli oczywiście zasady tamprzyjęte na to pozwalają – jedynie „lurkerem”,czyli milczącym świadkiem jego życia), czy teżstanie się nią dopiero, gdy badacz będzie samodzielniegenerować nowe treści? Czy za takąobserwację można uznać nieme podpatrywanieżycia określonego czatu tematycznego, czy teżdopiero wejście w rolę aktywnego dyskutantadaje prawo do mówienia o sobie jako o pełnymuczestniku obserwowanych działań i interakcji?Wreszcie, czy pełne uczestnictwo wymagaw istocie długotrwałego zaangażowania w życieobserwowanej zbiorowości, która spędza w Interneciejakąś część swojego życia? Wydaje się,że granica uczestnictwa badacza-obserwatoraw przestrzeni Internetu bywa często dużo bardziejpłynna i trudna do uchwycenia lub też,że można tu mówić o pewnej stopniowalnościtego uczestnictwa. Mówiąc bardziej obrazowo,mamy do dyspozycji różne możliwe wariantypołączenia ról obserwatora i uczestnika, o niecowiększym stopniu złożoności niż w przypadkutradycyjnie rozumianej obserwacji (por. Konecki2000), z których jedna lub druga może – w zależ-(por. Hammersley, Atkinson 2000) w kierunkuwykorzystanie obserwacji online w projekcienież stanowisko etyczne badacza.ności od sytuacji – stać się rolą dominującą.82 ©2012 PSJ Tom VIII Numer 1Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 83