wprowadzenie do obserwacji online - Qualitative Sociology Review

Piotr MillerWprowadzenie do obserwacji online: warianty i ograniczenia techniki badawczejMożna zaryzykować stwierdzenie, że obser-obserwowanej grupy. O ile mając do czynieniawariancie obserwacji – jest punktem wyjścia dlasposoby komunikowania się w czasie rzeczy-wacja online może dość często przybierać for-ze zbiorowością, której działania są realizowa-rozpoczęcia badania, a po drugie na poddawa-wistym (wideokonferencje, transmisje głosowemę obserwacji quasi-uczestniczącej czy wręczne wyłącznie online, sytuacja nie jest jeszcze takniu analizie przede wszystkim własnych prze-wykorzystujące technologię VoIP, komunikatoryobserwacji nieuczestniczącej. Jest to pierwszyzłożona i ogranicza się przede wszystkim dożyć i odczuć z tym uczestnictwem związanychumożliwiające transmisję audiowizualną, jak naz możliwych wariantów obserwacji online.Mowa tu o sytuacji, w której badacz – uznająctaką strategię zbierania danych za zasadną orazmożliwą do realizacji pod względem technicznymi etycznym – decyduje się na zbieranie danychprzez podpatrywanie (collecting material bylurking, Clarke 2000: 6, por. „członkostwo peryferyjne”[peripheral membership], Adler, Adler 1987:36–46). Jak wspomniano wyżej, Internet oferujeduże możliwości „cichego” podpatrywania zdarzeńz pozycji stojącego na uboczu widza. Nieaktywnyuczestnik czatu czy forum tematycznegobardzo często nie budzi absolutnie żadnych podejrzeńczy zastrzeżeń innych użytkowników –każdego dnia tysiące ludzi rejestruje się w różnychmiejscach w sieci, nie uczestnicząc późniejaktywnie w życiu serwisu. Niemniej jednak –o czym wspomniano powyżej – należy pamiętać,że równie często „lurkerzy” są przez stałychbywalców niektórych miejsc w sieci traktowaniz dystansem lub wręcz stosuje się wobec nichrozmaite sankcje, z wykluczeniem z grona użytkownikówkonkretnego serwisu włącznie.Jeżeli natomiast uczestnictwo w obserwacji rozumiemyszeroko – jako długotrwałe, osobistezaangażowanie w życie analizowanej zbiorowości(co było – jak się zdaje – pierwotnym zamysłemwykorzystania obserwacji uczestniczącejw badaniach społecznych i co jest zbieżne z ro-rozstrzygnięcia etycznych i technicznych dylematówuczestnictwa wspominanych powyżej,o tyle komplikuje się ona znacząco, gdy zbiorowośćprowadzi podwójne życie – zarówno online,jak i offline. Wówczas uczestnictwo wymagałobyzapewne równoległego zaangażowaniasię badacza zarówno w prowadzenie tradycyjnierozumianej obserwacji uczestniczącej, jak i obserwacjiprowadzonej online, ewentualnie znalezieniajakiegoś innego skutecznego sposobuumożliwiającego jednoczesne podpatrywanieobu aspektów funkcjonowania zbiorowości (dlaprzykładu: połączenie obserwacji online z jakąśformą analizy danych wizualnych czy wideoanalizycodziennego życia badanych poza siecią).Możliwy jest również pewien wariant pośredni(por. uczestnictwo aktywne – active membership,Adler, Adler 1987: 50–63), w którym badacz niejest wprawdzie tak intensywnie i przez tak długiczas zaangażowany w życie zbiorowości, bypostrzegać siebie samego jako jej rdzennego (native)uczestnika (Adler, Adler 1987: 67), niemniejjednak, przynajmniej przez czas trwania swojegoprojektu, aktywnie uczestniczy w zachodzącychniej działaniach i interakcjach.W kontekście rozważań nad sposobem rozumieniauczestnictwa w obserwacji online należałobyrównież wspomnieć o innych możliwych sposobachrozwiązania tej kwestii. Pierwszym z nich(analytic reflexivity) (por. Anderson 2006: 378–388).Głównym obiektem obserwacji (i refleksji) są tuwięc nie tyle działania innych użytkownikówdanego serwisu internetowego, co raczej własnedoświadczenia i przemyślenia badacza na tematjego w nim uczestnictwa. W wielu aspektachpodobnym rozwiązaniem może być równieżpropozycja części wirtualnych etnografów dotyczącamożliwości zajęcia pozycji obserwacyjnejtak zwanego uczestnika doświadczającego (participant-experiencer)(Walstrom 2003; Garcia i in.2009: 58–59), która opiera się na założeniu, że badaczwcielając się w rolę członka wirtualnej społeczności,ma szansę bezpośredniego doświadczaniana własnej skórze sytuacji podobnych dotych, z którymi na co dzień mają styczność innijej uczestnicy.Synchroniczna i asynchroniczna obserwacjaonlinePoza wymienionymi wyżej typami czy też wariantamistanowiącymi niejako standardoweformy obserwacji, spotykane także w tradycyjnierozumianych badaniach jakościowych,obserwacja prowadzona online może być dodatkoworealizowana w sposób synchronicznybądź asynchroniczny (w zależności od specyfikiwirtualnego terenu badania). Nazewnictwo takieautor niniejszej pracy proponuje przez ana-przykład Skype, gry MMO i tym podobne), to jestsytuacje, w których uczestnicy interakcji (mimoznacznej nawet odległości geograficznej) mogąprowadzić ją na żywo, bez znaczących opóźnieńmiędzy przesyłanymi i odbieranymi komunikatami(jest to więc sytuacja zbliżona w wieluaspektach do tradycyjnie rozumianej interakcjiface-to-face). Z kolei asynchroniczna komunikacjaw Internecie obejmuje wszelkie te sytuacje,w których poszczególne komunikaty są wymienianeprzez uczestników interakcji z pewnym– większym lub mniejszym – opóźnieniem, cosprawia, że odpowiedzi mogą stać się do pewnegostopnia mniej spontaniczne, bardziej przemyślane,ponadto często mogą podlegać edycjii modyfikacjom nie tylko w toku samego konstruowaniakomunikatu, ale często także jużpo jego zamieszczeniu. Co więcej, wypowiedzitakie (jako wątek dyskusji) mogą być równieżusuwane przez samego użytkownika lub osobytrzecie (na przykład przez administratorów czymoderatorów serwisu). W szczególności wartotu zwrócić uwagę na fora internetowe, portalespołecznościowe, grupy tematyczne w ramachserwisów internetowych i tym podobne. Czasemz wymiaru komunikacji synchronicznejwyodrębnia się także dodatkowo wariant pośredni,określany mianem komunikacji quasisynchronicznej(por. Garcia, Baker Jacobs 1998:300, 303–304), a obejmujący między innymi wy-zumieniem „pełnego uczestnictwa” – completemogłoby być podejście autoetnograficzne, opartelogię do terminologii spotykanej w literaturze,korzystanie tekstowych komunikatorów inter-membership, Adler, Adler 1987: 67–81) – to spo-po pierwsze na wspomnianej zasadzie pełnegoa odnoszącej się do dwóch podstawowych wa-netowych (typu Gadu-Gadu, Tlen i tym podob-sób jego praktycznej realizacji zależeć będzieuczestnictwa badacza w badanym środowiskuriantów komunikacji zapośredniczonej przezne), czatów, shoutboxów i innych, w których użyt-w dużej mierze od specyfiki funkcjonowania(complete member researcher [CMR]), które – w tymkomputer. Pierwszy z nich obejmuje wszelkiekownik ma wprawdzie wrażenie prowadzenia84 ©2012 PSJ Tom VIII Numer 1Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 85