WSTEP AN - DolnoślÄ ska Szkoła Wyższa

Fergal Finnegan, Ted Fleming,Uniwersytet w Maynooth, IrlandiaEwa Kurantowicz, Adrianna NizińskaDolnośląska Szkoła Wyższa we WrocławiuUczenie się i uznanie. Doświadczenia studentów i badaczy w projekcie RANLHEDorośli, którzy ponownie zetknęli się z procesem uczenia się często wyrażają głębokąsatysfakcję z tego doświadczenia, opowiadając badaczom o wzroście pewności siebie iwiększym poczuciu własnej wartości. Na czym to polega i jak się wyraża? Czy zdolnośćdo autorefleksji oznacza lepsze kwalifikacje na rynku pracy, pomyślne przystosowanie siędo społecznych norm, które często są zróżnicowane z uwagi na klasy i płeć, czy możeprzyjmują postać refleksyjnego indywidualizmu? Być może jest to tylko kolejny dowód naobecność języka terapii w społeczeństwie? Czy wzrost poczucia własnej wartościstudentów nietradycyjnych jest wyrazem „emancypacji naiwnej”, polegającej nazaspokojeniu własnych aspiracji i dobrym przystosowaniu się do potrzeb rynku pracy(Stańczyk 2008, s.245), czy też emancypacji rzeczywistej, bazującej na dysonansiepoznawczym i rozwoju kompetencji interpretacyjnych jednostki (tamże, s. 246).Częste odwoływanie się do „poczucia własnej wartości” w wywiadachprzeprowadzanych ze studentami w badaniach finansowanych przez UE na tematdostępności i retencji nietradycyjnych studentów w szkolnictwie wyższym (RANLHE 2009)oraz poszukiwanie właściwych kategorii pojęciowych dla tego studium (SCUTREA 2009),zmusiło nas do ponownego zastanowienia się nad znaczeniem tego „refrenu”pojawiającego się we wszystkich wypowiedziach studentów nietradycyjnych bez względuna kulturowy kontekst życia respondentów. W artykule prezentujemy podstawowezałożenia projektu RANLHE i staramy się empirycznie zgłębić znaczenia takich(samo)obserwacji i (auto)refleksji dokonywanej przez studentów w trakcie edukacji.Analizy będą przeprowadzone z punktu widzenia pedagogiki krytycznej. W ostatniej częściartykułu oddajemy głos osobom badanym – studentom nietradycyjnym.RANLHE – projekt badawczyObserwowany w ostatnim czasie wzrost zainteresowania problematyką szkoł wyższychmożna wiązać ze zjawiskiem eksplozji edukacyjnej w naszym społeczeństwie, jakiejświadkami jesteśmy w ostatnich latach. Rosnąca popularność studiów zaocznych(zarówno w uczelniach państwowych, jak i niepaństwowych) stwarza szczególnie dogodnewarunki do prowadzenia ważnych z punktu widzenia polityki europejskiej badańkoncentrujących się na tzw. studentach nietradycyjnych. Badania w tym zakresie sąrealizowane w ramach projektów będących owocem kooperacji pomiędzy uniwersytetamieuropejskimi.Przykładem takiej współpracy jest projekt RANLHE (Retention and Access:Experiences of Non – Traditional Learners in Higher Education) 1 skupiający się nadialektyce uczenia się studentów nietradycyjnych. Pojęcie student nietradycyjnywypracowane zostało w trakcie wcześniejszych projektów, także zogniskowanych wokółproblematyki szkoły wyższej 2 . Określa ono grupę nowych, dojrzałych studentówpodejmujących kształcenie akademickie bez uprzednich doświadczeń w tym obszarze. Ich1Dostęp do kształcenia i zatrzymanie w systemie: doświadczenia nietradycyjnych studentów szkoł wyższych2Mowa tu min o projektach LIHE (Learning in Higher Education) i PRILHE (Promoting Reflective IndependentLearning in Higher Education), realizowanych przez zespoły badawcze o zbliżonym składzie osobowym.

uczestnictwo jest ograniczane wiekiem, a w konsekwencji, innymi ważnymi czynnikamistrukturalnymi. Młodsi studenci nietradycyjni to ta grupa badanych, która stanowi pierwszepokolenie w swoich rodzinach pochodzenia, uczestniczące w kształceniu wyższym.Projekt RANHLE wpisuje się w kontekst wzrastającego zainteresowania politykąrozszerzania uczestnictwa edukacyjnego na poziomie wyższym w krajach europejskich.Kwestią kluczową dla tej polityki jest zapewnianie równego, sprawiedliwego dostępu dokształcenia wyższego oraz wspomaganie uczenia się studentów pochodzących z grupsłabo reprezentowanych lub społecznie wykluczonych. Stąd tak istotna dla projektukoncentracja na badaniu czynników, które wzmacniają lub ograniczają: dostępność,utrzymanie się w edukacji (retention) oraz stan odpadu/odsiewu szkolnego (drop - out)wśród studentów nietradycyjnych w szkołach wyższych. W projekcie bierze udział osiemuniwersytetów z Irlandii, Hiszpanii, Polski, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Szkocji i Niemiec.Główne cele projektu RANLHE 3 to:• identyfikacja czynników wpływających (pozytywnie i negatywnie) na dostęp dokształcenia wyższego, utrzymanie się w systemie edukacyjnym i ukończeniestudiów w odniesieniu do studentów nietradycyjnych (pochodzenie robotnicze, płećkulturowa, pochodzenie etniczne);• wzrost wiedzy i lepsze zrozumienie czynników wzmacniających i osłabiającychkonstruowanie tożsamości edukacyjnej studentów nietradycyjnych, wspomagającejprocesy uczenia się oraz wpływ tych czynników na możność ukończenia studiów(badania interdyscyplinarne);• identyfikacja kulturowych, instytucjonalnych i politycznych procesówwspomagających lub hamujących ukończenie studiów, z uwzględnieniem subkulturdyscyplinarnych;• identyfikacja i teoretyzacja strukturalnej, kulturowej i jednostkowej dialektyki uczeniasię oraz regulujących ją czynników zlokalizowanych w życiu codziennym studentów(w oparciu o pogłębione badania biograficzne);• ocena korzyści płynących z kształcenia wyższego (zarówno dla jednostki jak i dlaspołeczeństwa) bez względu na ukończenie studiów;• krytyczna analiza tezy, iż więcej negatywnych konsekwencji ma porzucenie studiówaniżli rezygnacja z podjęcia studiów;• refleksja nad implikacjami studiowania dla rozwoju polityki edukcyjnej i praktykioświatowej w Europie w odniesieniu do zwiększania uczestnictwa w edukacji,promowania idei całożyciowego uczenia się oraz wzmacniania doświadczeńedukacyjnych studentów pochodzących ze środowisk słabo reprezentowanych wkształceniu wyższym albo środowisk marginalizowanych;• promowanie wyników badań poprzez regionalne warsztaty, konferencje krajowe izagraniczne oraz publikacje adresowane do praktyków, nauczycieli akademickich itwórców polityki edukacyjnej.Troska – uznanie – uczenie sięZajmując się ideami Jürgena Habermasa (Fleming 2009; Murphy & Fleming 2006) i JohnaBowlby'ego intuicyjnie wyczuliśmy, że istnieje związek pomiędzy teorią przywiązaniaJ.Bowlby’ego a teorią działania komunikacyjnego J. Habermasa. Pierwsza z nich kładzienacisk na wzajemne i bliskie relacje między troską a poczuciem bezpieczeństwa, drugapodkreśla imperatyw angażowania się jednostek w egalitarne, wolne i demokratycznedyskursy. Proponujemy wyjść od koncepcji Axela Honnetha – ucznia J. Habermasa.Rozwija ona debatę między dwiema wymienionymi teoriami, a jej ustalenia mogą być3Więcej szczegółów na temat założeń i realizacji projektu oraz członków zespołu na stronie:http://www.ranlhe.dsw.edu.pl

wykorzystane w badaniu, analizach i interpretacji narracji nietradycyjnych studentów.Obecna praca A. Honnetha nad rozwinięciem teorii uznania ma na celu próbęzarówno dalszego rozwoju teorii krytycznej, jak i przemyślenia, w jaki sposób struktura idziałanie są ze sobą powiązane. Główne spostrzeżenie J. Habermasa i innych mówiące otym, że rozwój człowieka może nastąpić tylko intersubiektywnie, zostało rozszerzoneprzez A. Honnetha. Kładzie on nacisk na kluczową rolę uznania i szacunku w tymprocesie. Szacunek zajmuje fundamentalne miejsce w teorii działania komunikacyjnego J.Habermasa, a zakłócenia w komunikacji są przejawem braku szacunku. Dla A. Honnethapotrzeba i pragnienie uznania są ważniejsze niż komunikacja, a jego teoria polega naumniejszeniu rangi kognitywnej racjonalności, domagając się, by teoria krytycznakoncentrowała się na terminie, który ma charakter zdecydowanie subiektywny,nieekonomiczny, psychologiczny i kulturowy (Alexander & Pia Lara 1996, s.129).A. Honneth utrzymuje, że projekt filozofii emancypacyjnej (emancipatoryphilosophy) musi być stworzony całkowicie od nowa. Rozwiązanie, które on proponujepolega na uwypukleniu teorii intersubiektywności i „walki o uznanie” jako kluczowychpunktów odniesienia dla dalszych rozwinięć teorii krytycznej. Pogląd ten A. Honnethuzasadnia w następujący sposób: rozwój życia społecznego jest regulowany imperatywemwzajemnego uznania. Jednostka ludzka może nawiązać praktyczną relację ze sobą tylkowtedy, kiedy nauczy się postrzegać siebie z normatywnej perspektywy partnera - drugiejosoby, podczas interakcji społecznej do niej adresowanej (1995, s. 92). W związku z tym,aby człowiek mógł stworzyć owocną relację z samym sobą (tożsamość) wymagane jestintersubiektywne uznanie własnych umiejętności i osiągnięć. Jest to fundament moralnejświadomości człowieka i społeczeństwa jako całości. Ludzie rozwijają swoją moralność wkontekście informacji zwrotnych (pozytywnych i negatywnych), które otrzymują od innychludzi w trakcie walki o uznanie. A. Honneth twierdzi, że walka o uznanie, oparta napotrzebie poczucia własnej wartości i doświadczeniu braku szacunku, przyczynia sięrównież do wyjaśnienia rozwoju społecznego. To dzięki motywowanym moralnie walkomgrup społecznych i ich zbiorowemu wysiłkowi, aby ustanowić, instytucjonalnie i kulturowo,rozszerzone formy uznania – następuje normatywnie kierunkowa zmiana społeczeństw(1995, s. 92). Teorię uznania A. Honnetha wyróżnia szeroki zakres zasobówintelektualnych, które autor wykorzystuje do rozwinięcia swojego modelu. Nacisk jakikładzie on na trwałe znaczenie nadziei na emancypację jest częścią składową teoriispołecznej.Jako punkt wyjścia dla swojej teorii uznania A. Honneth wykorzystuje wczesnepisma Hegla z czasów Jeny. Jesteśmy świadomi – przestrzega J. Szacki – trudności iniebezpieczeństw w „przekładaniu” Hegla na język potoczny lub obcy mu język innychkierunków filozoficznych, co oznacza zwykle zagubienie treści stanowiących ooryginalności tego filozofa. Wiele jego sformułowań traci sens poza swoim pierwotnymkontekstem (Szacki 2002, s.197). Jednak podjęta w artykule próba zaprezentowania teoriiuznania wymaga od nas zmierzenia się z tym ryzykiem. Tym bardziej, że główni aktorzydebaty o redystrybucji i uznaniu tak opisują znaczenie uznania: ‘Uznanie’ jest słowemkluczem naszych czasów. Ta szacowna kategoria filozofii heglowskiej, reanimowananiedawno przez filozofów polityki, okazuje się pojęciem centralnym w próbachkonceptualizowania dzisiejszych walk wokół tożsamości i różnicy (Fraser, Honneth 2005,s. 23).Hegel postrzega intersubiektywną naturę formowania się tożsamości jako taką,która powstaje w kontekście relacji osoby lub w kontekście sposobów, w jakie inne osobypostrzegają nasze ja (self). Intersubiektywne formowanie się tożsamości występuje przedewszystkim w rodzinie, społeczeństwie i w państwie. Każde z tych miejsc odpowiadapoziomowi relacji w stosunku do ja. Według Hegla, nie stajemy się moralni w wynikuboskiego objawienia, ale w kontekście pozytywnej i negatywnej informacji zwrotnejuzyskiwanej w trakcie walki o szersze, społeczne sfery uznania.

Opierając się na Heglu, A. Honneth twierdzi, że we współczesnym społeczeństwie istniejątrzy wyróżniające się porządki uznania: sfera potrzeb (miłość i troska), sfera prawa(równość wobec prawa, równość godności, szacunek dla autonomii) i sfera kooperacjispołecznej (wkład pracy w życie społeczne) (Bobako 2005, s. 16-17). Ich rozwój jestbardzo ważny dla zrozumienia dynamiczności i historycznej ewolucji kapitalizmu iwspółczesności, gdyż wskazuje, że podstawą postępu moralnego współczesnegospołeczeństwa są procesy indywidualizacji (artykulacja siebie/ja, wszystkich komponentówosobowości) i inkluzji (przyznanie coraz większej liczbie podmiotów statusupełnoprawnych członków społeczeństwa) (tamże). Każda sfera społeczna charakteryzujesię różnymi formami potrzeb i oczekiwań uznania. Uznanie, które jest potrzebąindywidualną a jednocześnie i społeczną, wymaga zapewnienia miłości w najbliższejmiędzyludzkiej sferze osobie tego potrzebującej – dzięki temu może ona rozwinąćpewność siebie; uznanie autonomicznych praw osoby, która ma do nich prawo, stanowibazę szacunku dla samego siebie; a pomyślne ukształtowanie się współpracującegoobywatela społeczeństwa, którego wysiłki są doceniane przez społeczeństwo jestniezbędne do zbudowania poczucia własnej wartości (za: Fraser, Honneth 2005 s. 161).Trzeba tu podkreślić, że nie jest to tylko adaptacja Hegla na potrzeby XXI wieku. Tateoria ma kilka warstw znaczeniowych, opiera się na pracach G. H. Meada oraz napsychologicznej teorii relacji (the object relations psychology) opracowanej przez D.Winnicotta, jak również mniej bezpośrednio – na nowym wykorzystaniu genealogiiwspółczesności M. Foucaulta. Tabela 1 jest próbą wykazania pewnej ciągłości wkorzystaniu z kategorii uznania.Hegel +Rodzina (miłość)Społeczeństwocywilne,polityczne,obywatelskie(prawa i interesy)Państwo(solidarność iuznanie przezpracę) lub jakuznaje Honetthkażda innaKonteksty, wktórychnastępujerozwójsposobówodnoszenia siędo siebie (lubformyspołecznejorganizacji)Relacjeprzyjaźni imiłościUznanieautonomiiosoby i jej prawRealizacja tychwolności iautonomii przezpracę lub byciedocenionymprzezFormyodnoszenia siędo siebie/ja(fazy rozwojutożsamości)SelfconfidencePewność siebieSelf-respectSzacunek dlasamego siebieSelf-esteemPoczuciewłasnejwartościZdolność do... Zadanie dla ..TroskiUznania prawUznaniaudziału/wpływu/znaczeniainnychRodziców,opiekunówSzkołySpołeczeństwa(w tym edukacjidorosłych iszkolnictwawyższego)

wspólnota/społecznośćwytwarzającapoczucieprzynależnościwspólnotę zawkład, jaki doniej wnosimyTabela 1. Formy odnoszenia się do ja A. Honnetha w powiązaniu z teorią G.Hegla.Według A. Honnetha, pierwszą z trzech form relacji jest pewność siebie, którapowstaje i rozwija się w związkach przyjaźni i miłości oraz opiera się na prawie doistnienia. Jeśli osoba doświadcza miłości, to może rozwinąć uczucie kochania siebie iinnych. Tożsamość może być uformowana dzięki otrzymywaniu uznania od innych. Wtrakcie tego procesu jednostki ludzkie kształtują siebie jako odrębne od innych. Bez tejszczególnej relacji z inną osobą nie jest możliwe uświadomienie sobie swojej własnejwyjątkowości i swoich indywidualnych, wyjątkowych cech charakteru. W ten sposóbkształtuje się pozytywny wizerunek własnych umiejętności.Drugi typ relacji ze sobą charakteryzuje się szacunkiem dla samego siebie. Osobaw społeczności posiadającej prawa otrzymuje uznanie jako osoba dojrzała moralnie iprawnie. Kiedy osoba otrzymuje uznanie, jest ona akceptowana jako autonomicznajednostka, która ma prawo, jak również niezbędne zdolności do brania udziału wdyskusjach i debatach odpowiednich instytucji, tj. państwa i organizacji społecznych.Poprzez uświadomienie innym ludziom, że mają prawa, okazywany jest im szacunek. Bezpraw nie ma szacunku. Dla niektórych, np. dla Kanta, stworzenie autonomicznej osoby jestgłównym celem edukacji. Dzięki traktowaniu osoby jako dojrzałej możliwe jest stworzenierelacji szacunku dla samego siebie. Ceną, którą płaci się za brak takiego uznania jest brakautonomii.Jednakże, według A. Honnetha, nie jest to najwyższa forma uznania. Brakującymogniwem do osiągnięcia przez osobę autonomii poprzez pracę oraz jej dylematem jest to,czy społeczność uzna jej wkład pracy. Doświadczenie uznania prowadzi tu do takiej formyrelacji z samym sobą, którą A. Honneth nazywa poczuciem własnej wartości. Ludzie zwysokim poczuciem własnej wartości odwzajemnią wspólne uznanie wzajemnego wkładuna rzecz społeczności oraz lojalność i solidarność, które są tego wynikiem (Honneth 2007,s. 139).Tylko poprzez kierowaną przez siebie i autonomiczną pracę człowiek możedoświadczyć własnej wolnej woli. I tylko wtedy, kiedy zaczyna się wypracowywać własnąwolną wolę dla wspólnego dobra, człowiek może być szanowany w społeczności (lub wpaństwie - według Hegla). Poczucie własnej wartości oznacza postrzeganie własnej pracyjako zauważonej i wywołującej uznanie (Huttunen 2007, s. 426). W ten sposób jednostkastaje się uznana jako osoba, której umiejętności stanowią fundamentalną wartość dlakonkretnej społeczności (Honneth 1997, s. 20). To wzajemne uznanie siebie nawzajempoprzez pracę przekształca się w silne poczucie solidarności w społeczności, a wysokouznani ludzie stają się wysoko umotywowani. Ludzie uczą się poczucia własnej wartościod społeczeństwa, jeśli ich działania współgrają ze społeczeństwem, a społeczeństwodaje im podstawę do stania się jego wartościowymi członkami.Istnieją również trzy odpowiednie formy braku szacunku. Oczywiste jest, że jeślidziecko jest zaniedbywane i upokarzane, to może stracić pewność siebie. Jeśli ludziomodmawia się obywatelstwa lub praw, ich szacunek do samych siebie cierpi i w końcu – jeśliczyjś sposób życia nie jest uznany lub szanowany - spada jego poczucie własnej wartości.Z tego powodu ubliżanie, obrażanie i ignorowanie ludzi będzie nie tylkoniesprawiedliwością (zrani ludzi i odmówi im ich praw obywatelskich), ale również naruszyich rozumienie siebie oraz ich tożsamość. Jeśli, na przykład, ktoś otrzymuje informację

zwrotną tylko wtedy, kiedy popełnia błąd, jego poczucie wartości nie będzie rosnąć.Obrzucanie błotem i inne formy upokarzania bardzo często wynikają z niskiego poczuciawłasnej wartości spowodowanego ubliżaniem.Formy odnoszeniasię do siebie/ jaSelfConfidencePewność siebieSelf-respectSzacunek dlasamego siebieSelf-esteemPoczucie własnejwartościFormy uznania Formy brakuszacunku i uznaniaRodzicielskapewnośćprzywiązania; miłośći troskaZaniedbania,nadużycia,zaniedbanieemocjonalneUstanowione prawa Naruszenie praw,praw obywatelskich,praw człowieka,praw pracowniczychSpołecznościpraktyki, szacunek isolidarnośćZnęcanie się,ignorowanie,wykluczanie, ciągłe,negatywneinformacje zwrotneKomponentosobowościIntegralność psycho--fizyczna i zaburzeniapsychologiczneSpołeczna integracjai przedmiotowetraktowanieHonor, godnośćTabela 2. Formy odnoszenia się do siebie i formy uznania według A. Honnetha.Uczenie się jako walka o uznanie. Narracje studentów nietradycyjnychW tej części przedstawione zostaną dwie przykładowe historie studentów nietradycyjnychz Polski i Irlandii, wykazujące zasadność i teoretyczną nośność koncepcji A. Honnetha wodniesieniu do problematyki uczenia się nietradycyjnych studentów dorosłych w szkołachwyższych w Europie. Pierwszy przykład to historia polskiej studentki.Paula jest trzydziestokilkuletnią studentką zaocznych studiów licencjackich. Mieszka wmałym miasteczku wraz z rodzicami i jedenastoletnim synem, od niedawna jestrozwiedziona. Były mąż przez cały okres trwania małżeństwa miał problemy z hazardem,doprowadzając nie tylko do rozpadu małżeństwa, ale też do poważnych kłopotówfinansowych całej rodziny. Ciągłe awantury odbiły się na zdrowiu kobiety (nerwica) i jejsyna, u którego wzmogły się ataki padaczki. Po rozpadzie małżeństwa przeniosła się wrazz synem do domu rodziców, by sprawować opiekę nad chorym na raka ojcem.Ma dość spore, choć nie zawsze prowadzące do sukcesu doświadczenia edukacyjne jeślichodzi o kształcenie wyższe: studiowała finanse na poziomie licencjackim, jednak już napoczątku nie poradziła sobie z matematyką i statystyką. Studia porzuciła po pierwszymsemestrze i przeniosła się do pomaturalnego studium hotelarskiego, które z sukcesem

ukończyła i przez kilka lat pracowała w tej branży. W 2007 roku zdecydowała się nalicencjackie studia pedagogiczne ze specjalnością poradnictwo, które podjęła w jednej zdolnośląskich uczelni wyższych. Otrzymała tu sporą pomoc, której bardzo wtedypotrzebowała:Miałam problemy takie, no i mam do tej pory… osobiste, jeśli chodzi o byłego męża ...Takie właśnie w domu problemy różne, chodziłam wtedy często do psychologa i tak dalej,no i teraz jeszcze to mimo wszystko ciągnie się za mną bardzo mocno. Ja jestem osobąotwartą raczej, natomiast bardzo dużo przeżyłam takich nieprzyjemnych zdarzeń, (...), alekiedyś rozmawiałam z Panią X (wykładowca) i powiedziałam jej o swoich problemach iskierowałam mnie do doradcy… do Pani Y. I miałam z nią rozmowę i bardzo dużo ciepła,wsparcia, no i dzięki temu właśnie ostatnio byłam na rozmowie kwalifikacyjnej i dostałampracę (..) powiem szczerze, że naprawdę pomoc tutaj jest duża i cieszę się jeśli chodzi ote studia i na pewno to jest ten kierunek, który chcę robić.Te doświadczenia są radykalnie odmienne od tych, które Paula pamięta ze swojejwcześniejszej edukacji. Była dobrą uczennicą i nie miała kłopotów z uczeniem się, ale nieuzyskała akceptacji grupy rówieśniczej i była prześladowana w szkole. Wpłynęło to na jejpostawę a także na uczenie się, akceptacja stała sie ważniejsza od ocen:Na pierwszym roku miałam bardzo wysokie oceny, celujące, bardzo dobre, świadectwo zczerwonym paskiem no i powiem szczerze, że tak nie byłam lubiana przez to (...)Natomiast potem chciałam się wpasować w grupę, druga, trzecia klasa no i już chybabardzo mało mi zależało na tym, dlatego że jednak się nie udało (...) No dokuczały mikoleżanki, było takich trudnych sytuacji kilka, zamknęły mnie w toalecie, tam były takieniemiłe, nieprzyjemne uwagi, poszturchiwania i tak dalej, tak że ja przestałam po prostubyć aktywna na lekcjach i to już nie bardzo mi się chciało (...)przebrnęłam przez to liceumale powiem szczerze, że może gdybym trafiła do innej szkoły i znalazła jakieś wsparcie poprostu, na pewno bym wybrała jakiś lepszy kierunek studiów, na pewno bym miała wyższenoty no i być może dzisiaj już bym była na innym wydziale, że tak powiem, już bymskończyła wreszcie te studia gdyby ktoś mną pokierował wtedy, bo to taki ważny momentchyba był dla mnie...Aktualne doświadczenia ze studiowaniem są już o wiele bardziej pozytywne, zarówno odstrony zaangażowania w naukę, jak I budowania relacji społecznych. Powrót na studia porozwodzie może być odczytany jako ważna próba odbudowania straconej pewności siebieI naruszonego przez wcześniejsze doświadczenia edukacyjne poczucia bezpieczeństwa Iwłasnej wartości:To znaczy obawiałam się bardzo tego, że jestem starszą osobą, jeśli chodzi o grupę, żenasze relacje jakoś się nie ułożą, dlatego że to są ludzie, którzy są o dziesięć lat ode mniemłodsi, ale no niekoniecznie, bo grupa jest mieszana i chyba to mi dało takie też nozbalansowanie powiedzmy sobie, no i grupa jest bardzo otwarta, to są ludzie teżhumaniści, tacy, którzy też łatwo nawiązują kontakty (...) bardzo szybko wpasowaliśmy sięchyba wszyscy w ten klimat, (...)jest wsparcie między nami. Dzwonimy do siebie,przesyłamy sobie materiały, nawet jeśli nie ma, to kserujemy, tak że grupa jest dosyćzgrana według mnie.Ważnym elementem kontekstualnym, w którym Paula mogła zrekonstruować utraconeelementy uznania, była tez atmosfera zajęć na uczelni.Zwracała na to bardzo dużą uwagę,podkreślając pewne aspekty środowiska uczenia się:

Badania narracyjne są uznaną tradycją metodologiczną, uwypuklającą w historiachludzkich akty uznania i braku szacunku, będące częścią naszych interakcji społecznych(Huttunen 2008, s. 89). Narracje badanych studentów polskich i irlandzkich ujawniajązaskakująco dużą liczbę historii z powtarzającym się wątkiem odzyskanego poczuciaszacunku do siebie, wzrostu poczucia własnej wartości i pewności siebie. Ceniąc wysokoedukację, wykładowców i ludzi wykształconych, studenci nietradycyjni angażują się wstudiowanie wierząc, że sami zdobędą ten typ uznania i szacunku u innych. Duma zwłasnych osiągnięć akademickich pojawia się nawet w narracjach tych studentów, którzyw pierwszej fazie badań otwarcie deklarowali orientację instrumentalną.Analizy A. Honnetha pozwalają dostrzec w tych dążeniach proces rozwoju tożsamościoraz przyrost możliwych przejawów szacunku i uznania, jakich mogą doświadczyćstudenci. Możliwe sposoby dowartościowania i uhonorowania studentów w świecieakademickim wskazują też na społeczny wymiar tego procesu: społeczność lub wspólnotapoprzez uznanie kwalifikacji akademickich, daje wyraz szacunku i legitymizuje poczynaniajednostki i ją samą, przyczyniając się aktywnie do wzrostu społecznej solidarności iwzajemnych więzi w środowisku życia. Jest to indywidualny i społeczny proceskształtowania tożsamości.Bibliografia:ALEXANDER, J. C., PIA LARA, M. ,1996, Honneth's new critical theory of recognition.New Left Review, 220(1); URL: http://www.newleftreview.org/?view=2063BOBAKO M. , 2005, Wstęp. N. Fraser, A. Honneth, Redystrybucja czy uznanie. Debatapolityczno-filozoficzna. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.FLEMING, T., 2009, Condemned to learn: Habermas, university and the learning society.In M. Murphy, & T. Fleming (Eds.) Habermas, critical theory and Education. New York:Routledge.FRASER, N. & HONNETH, A., 2003, (pol. wyd. 2005), Redistribution or Recognition? APolitical-philosophical exchange, London: Verso.HABERMAS, J. ,1984,(pol. wyd. 1999) Theory of Communicative Action, Vol 1, Reasonand the Rationalization of Society. Boston, MA: Beacon Press.HABERMAS, J.,1987, (pol. wyd. 2002),Theory of communicative action, Vol 2, Lifeworldand system: Acritique of functionalist reason. Boston, MA: Beacon Press.HEGEL, G.W.F. ,1998, Phenomenology of Spirit. Trans A.V. Miller. Delhi: MotitalBanarsidas.HONNETH, A. , 1997, Recognition and moral obligation. Social Theory, 64(1).HONNETH, A. , 1995, The Struggle for Recognition: The Moral Grammar of Social Conflicts.Cambridge: Polity Press.

HONNETH, A., 2005, Reification: A recognition-theoretcial view. Tanner Lecture on humanvalues in UC Berkeley. Accessed 21st September 2009 athttp://www.tannerlectures.utah.edu/lectures/documents/Honneth_2006.pdfHonneth, A., 2007, Disrespect: The Normative Foundations of Critical Theory. Cambridge:Polity Press.Huttunen, R., 2007, Critical Adult education and the political-philosophical debate betweenNancy Fraser and Axel Honneth, Educational Theory, 57(4).Huttunen, R., 2008,Habermas, Honneth and Education: The significance of JürgenHabermas’s and Axel Honneth’s Critical Theories to Education. Köln: Lambert AcademicPublishing.Murphy, M. & Fleming, T., 2006, The application of the ideas of Habermas to adultlearning. In Sutherland, P. & Crowther, J. (eds.) Lifelong Learning: Concepts and Contexts,London: Routledge.RANLHE, 2009, Access and Retention: Experiences of Non-traditional Learners in HigherEducation (RANLHE) Agreement: 2007-1993/001-001 URL: http://www.ranlhe.dsw.edu.pl/SCUTREA, 2009, Johnston, R., Merrill, B. Holliday, M., Field, J., West, L., Fleming, T. &Finnegan. F. Exploring HE retention and drop-out: A European biographical research approach.In P. Coare & L. Cecil, Really useful research?: Critical perspectives on evidencebasedpolicy and practice in lifelong learning – Proceedings of 39th SCUTREA Conference.Stańczyk, P., 2008, Przemoc i emancypacja. Ambiwalencja funkcji studiów zaocznych.Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.Szacki J., 2002, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe. Warszawa: PWN.