13.07.2015 Views

Həqiqət olduğu kimi [Mətn] - Azərbaycan Milli Kitabxanası

Həqiqət olduğu kimi [Mətn] - Azərbaycan Milli Kitabxanası

Həqiqət olduğu kimi [Mətn] - Azərbaycan Milli Kitabxanası

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ТЕЙЙУБ ГУРБАНЩЯГИГЯТОЛДУЬУ КИМИ“АДИЛОЬЛУ”Бакы - 2011


Редактор:Паша ЯфяндийевЯмякдар елм хадимиТеййуб Гурбан. ЩЯГИГЯТ ОЛДУЬУ КИМИ(тякрар няшр)Бакы, «АДИЛОЬЛУ» няшриййаты, 2011, 140 сящ.Китабда илк дяфя олараг Микайыл Ряфилинин фяалиййяти индийядякохуъулара мялум олмайан архив материаллары ясасында эюстярилир,ХХ ясрин бюйцк мцтяфяккири вя педагогларындан бири олмуш елмдцщасына щяйатынын чятин мягамларында Мир Ъяфяр Баьыровункюмяклийиндян сющбят ачылыр.4722110018грифли няшр121 – 2011 © «АДИЛОЬЛУ» 2011


Щягигят олдуьу кимиЮН СЮЗ ЯВЯЗИМяним атам Микайыл Щясян оьлу Ряфили Азярбайъанын танынмышшяхсиййятляриндян бири олмушдур. О, щям шаир, ядябиййатшцнас,тянгидчи, щям дя сянятшцнас вя педагогду, цстялик чох эюзялнатиг иди. 1945-ъи илдя 40 йашына гядям гоймуш атам артыг филолоэийаелмляри доктору вя профессорду, еля щямин вахтларданда бядхащлары ял-гол атмышдылар, ону космополитизмдя вя Гярби-Авропа мядяниййятиня пярястишдя эцнащландырырдылар. Атамагаршы барышмамазлыьын бир сябяби дя варды - бюйцк гардашы репрессийайамяруз галмыш вя Газахыстана сцрэцн едилмишди.40-ъы иллярин ахырларында вя 50-ъи иллярин яввялляриндя атама гаршытянгидляр кяскинляшди. О, кафедра мцдири вязифясиндян вя бир нечяали мяктябдя мцяллимликдян кянарлашдырылды. Гярязкарлар онумятбуат сящифяляриндя тянгид атяшиня тутутдулар, йазыларындамянлийини алчалдан кобуд ифадяляр ишлятдиляр. Дцнян атамамядщнамя охуйанлар ондан цз дюндярдиляр, щятта салам да вермядиляр.Бязи достлары да атамдан узаг гачдылар. Щямин ващи-3


Теййуб Гурбанмяли чаьлары хатырлайанда анам дейярди ки, эюзляримизя йуху эетмязди,цмидимиз щяр шейдян вя щяр кясдян цзцлмцшдц. Эюзляйирдикки, гапымыз дюйцляъяк вя...Беля сяксякяли эцнлярдян бириндя (мян о эцнц "хош эцн" адландырырам,башга ъцр адландырмаг да олмаз) ахшамдан хейли кечмишгапымыз дюйцлдц. Няням, анам вя мян мятбяхя гысылдыг.Атам гапыйа тяряф эетди. Вя бирдян мятбяхя, бизимля эюрцшцб саламлашмаьаатамын йанында гонаг да эялди. Эюзляримизя инанмадыг,еля бил йуху эюрцрдцк - бу, Мир Ъяфяр Баьыров иди. Бизимлябир маса архасында чай ичди, сонра атамла бирликдя йан отаьакечди, атамын иш кабинетиня. Онлар узун-узады сющбят етдиляр...М.Ъ.Баьырова атамла, нянямля, анамла вя мянимля (онда бешйашында идим) видалашыб мязили тярк етди, щамымыз динмяз-сюйлямязбири-биринин цзцня бахараг сцкута далдыг. Сян демя, щяминэцн атамын щяйатында дюнцш аны имиш. Ертяси эцнц ону бцтцн вязифяляринябярпа етдиляр, ясярляри йенидян чап цзц эюрмяйя башлады,щамымыз ращат няфяс алдыг. Атамын башына эятирилян мцсибятлярзаманы М.Ъ.Баьыровун бяд айагда она неъя кюмяк етмясибарядя атамын вяфатындан сонра анамдан чох шейляр ешитмишям.Инди, о дюврлярдян узун илляр кечдийи бир вахтда тарихин чятин вямцряккяб сынагларындан чыхмыш о мцдрик вя зящмли инсаны - МирЪяфяр Баьырову дярин миннятдарлыг щисси иля тясяввцрцмдя атамлайанашы ъанландырырам. Бяли, Мир Ъяфяр Баьыров йахшы дярк етмишдики, халгымызын истедад сащиблярини горумаг лазымдыр.Селъан РяфилиМикайыл Ряфилинин гызы4


5Щягигят олдуьу кими


Теййуб ГурбанРЕДАКТОРДАНИнсан илк мцяллимини бцтцн юмрц бойу унуда билмир. Ана дилимизинсещрини мяня Гах районунун Илису кяндиндя илк мцялимимСцлейман Щарунов юйрятмишдир. Рус дилинин инъяликляриня ися ортамяктябдя Гори семинарийасында тящсил алмыш, республиканынЯмякдар мцяллими, Ленин вя Гырмызы Ямяк Байраьы орденлимярщум атам Шяриф Яфяндийевин сяйи нятиъясиндя бяляд олмушам.Елмдя ися илк мцяллимим халгымызын эюркямли алими вя педагогупрофессор Микайыл Ряфили олмушдур. Профессор бюйцкалим вя чох мараглы шяхсиййят иди. Бу гейдляримля мян онун елми- редагожи, ядяби фяалиййяти барядя гыса сющбят ачмаг фикриндяйям.Сон илляр мятбуатда эюзял бир кялам долашыр: "Мцасирлярийазмаса". Мян цч ил (1950-53 ъц илляр) профессор М. Ряфилинин аспирантыолмуш вя беш ил дя онун мцдир олдуьу кафедрада ишлямишям.Бу гейдляримля язиз вя унудулмаз мцяллимимля ялагядарбир нечя хатиря - епизоду охуъуларла бюлцшдцрмяк истяйирям.Иш еля эятирмишдир ки, али мяктяб аудиторийаларында проф. М. Ряфилимяня мцщазиря охумамышдыр. Бизим яввялки вя сонракы груплардао дярс демишдир, "Ядябиййатшцнаслыьа эириш" вя "ГядимАзярбайъан ядябиййаты" фяннлярини апарырды.1949 ъу ил. "Азярбайъан ядябиййаы тарихи" фянниндян ихтисас семинарыдярси иди. Цмуми мювзумуз Ъ. Ъаббарлынын щяйат вя йарадыъылыьынааид иди. Мцяллимимиз ися Йагут ханым Дилбази иди.Мяшьяля йениъя башламышды ки, сцрятля гапы ачылды, кафедра мцдирипрофессор М. Ряфили аудиторийайа дахил олду. Габагда мцяллиминйанында яйляшди. Тялябя йолдашым Мирсейид Ящмядов "Ъ.Ъаббарлынын сосиализм гурулушуна щяср едилян ясярляри" мювзусундамярузя етди. Мярузя гуртарды. Щямишя семинар мяшьяляляриндячох чятинликля сюз алан, сакит вя утанъаг олан мян чыхышцчцн сюз истядим. Чыхышым гуртаран кими профессор ъибиндян бирблокнот чыхарды, гялям эютцрдц вя мяня мцраъиятля сорушду: -Адыныз, фамилиниз?Блокнота йазылдым. Бурада ялавя едим ки, М. Ряфили бцтцн тялябяляряимтащанда, мцщазирядя, семинар мяшьялялярдя "Сиз" дейямцраъият едярди. Бир нечя эцндян сонра мцяллимимиз деди ки,6


7Щягигят олдуьу кимипрофессор щям мярузяни, щям дя чыхышларын мятнлярини истяйир,щазырлайыб вердик.Дювлят имтащаны верирдик. Сядримиз эюркямли ядябиййатшцнасвя ядиб проф. Ъяфяр Хяндан Щаъыйев иди. Цзвляр сырасында М.Ряфили иля бярабяр Я. Дямирчизадя, Мещди Мещдизадя, ЯщмядКяряди Зяизадя, Сялимя Яфяндийева вя башгалары вар иди. Йадымдадырки, суалларымдан бири М. П. Вагифин йарадыъылыьына аид иди.Данышыб гуртарандан сонра проф М. Ряфили мяня М. П. Вагиф йарадыъылыьынынцч дюврц - илк, сарай дюврц вя сон илляри щаггында юзшяхси мцлащизялярими шярщ етмяйи хащиш етди. Ялбяття мян данышдым,амма щисс етдим ки, профессор разы галмады. Бурада онуялавя едим ки, М. Ряфилинин тялябяляри билирляр ки, профессор щямишячалышырды ки, тялябя сярбяст олараг юз фикрини сюйлясин. О, щямишятялябяляря мцстягил дцшцнмяк вя фикир сюйлямяк баъарыьы ашыламаьачалышырды.Микайыл Щясян оьлу Ряфили 1905-ъи илдя Гасым Исмайылов районунунБорсунлу кяндиндя анадан олмушдур. 16 йашында атасыныитирмишдир. Кянддя охуйуб, Эянъяйя эялиб Ямяк мяктябиня дахилолуб. 1922-ъи илдя ораны битирмишдир. Бир мцддят о, Бакы УниверситетининШяргиййат факцтясиндя охуйуб. Сонра Москва университетининядябиййаь вя инъясянят факцлтясини битирмишдир. Бакыйагайытмышдыр. "Маариф вя мядяниййят" журналында мясул катиболуб. Азярняшрдя шюбя мцдири ишляйиб. "Бакинский рабочий" гязетининямякдашы олуб. 1935-ъи илдя ССРИ Елмляр АкадемийасынынЛенинград шюбясиндя докторантурада охумушдур. 1936 -ъы илдя"Тцрк гярбчиляри" адлы намизядлик диссертасийасы мцдафия етмишдир.Бакыда елми-тядгигат, педагожи фяалиййятля мяшьул олмушдур.Бакы Дювлят Университетиндя, Азярбайъан Педагожи Институтундамцщазиряляр охумушдур. Юмрцнцн 25 илини АДРУ- дакечирмишдир. 1944-ъц илдя Тифисдя "ХВЫ ясря гядяр Азярбайъанядябиййаты" мювзусунда диссертасийа мцдафия етмишдир.М. Ряфили ССРИ Йазысылар Иттифагынын цзвц олмушдур. 1934-ъцилдя ССРИ йазычыларынын Ы-ъи гурултайынын иштиракчысы олуб вя чыхышелямишдир.Йарадыъылыьына 1926-ъы илдян башламышдыр. Азярбайъанда сярбястшерин баниляриндяндир. 4 шеирляр китабы чап олунуб. "Лирик ше-


Теййуб Гурбанирляр" (1930), "Йени тарих" (1934), "Дурна" (1937) вя с. АкадемикМяммяд Ариф шаир Ряфии щаггында ашаьыдакы сюзляри демишдир:"М. Ряфили рущян шаир иди, онун демяйя сюзц вар иди. Бир шаиркими, хцсусян йарадыъылыьынын илк дюврцндя йаздыглары щяр шейдяняввял юз сямимилийи иля диггяти ъялб едирди". М. Ряфили шеир йазырдывя Азярбайъан шеири щаггында мягаляляр дя йазырды.Профессор М. Ряфили эениш ерудисийайа, билийя, ядяби вя елми истедадамалик надир шяхсиййят иди. Ялбяття, онун бцтцн елми, педагожииши щаггында данышмаг чятиндир. Анъаг мян бязи мягамларыйада салмагла кифайятляняъяйям.Проф. М. Ряфилинин тядгигат обйекти Азярбайъан ядябиййаты тарихииди. Хцсусиля онун ян гядим дюврц иди. Ян гядим дюврлярдянбашлайараг М.Ф.Ахундов да дахил олмагла ядябиййатымыз щаггындаонун чохлу мягаляляри вя китабы вар. М. Ряфилинин ян бюйцкхидмятляриндян бири дя Азярбайъан ядябиййаты вя мядяниййятимизирус вя диэяр халглар ичиндя йаймасы вя тяблиь етмяси иди.Бюйцк гцрур щисси вя ифтихарла Низами, Хягани, Гази Бурщаняддин,Нясими щаггында, Фцзули, Вагиф, М.Ф.Ахундов щаггындаданышырды. Бунунла беля профессорун тядгигат ъоьрафийасы бцтцндцнйа ядябиййаты иди. Хцсусиля ХЫХ ясрин ахырлары - ХХ ясрин яввялляриндяйашайан дцнйа ядябиййаты корифейляри щаггында. Бурадабир инъя мятляб вар иди. О, дцнйанын щяр щансы бюйцк сяняткарыщаггындаса йазанда, Азярбайъан ядябиййаты иля ялагя тапырды.Беляликля Нясими, Фцзули, Вагиф, М.Ф.Ахундов кими ядябиййатымызыннящянэляри дцнйа сяняткарлары сявиййясиндя юйрянилирди.М. Ряфилинин ахтарышлар ъоьрафийасы бцтцн дцнйа ядябиййатыныящатя едирди. О, дцнйа ядябиййатында эедян ядяби просесляри диггятляизляйирди, йени ясярляря юз мцнасибятини билдирирди. М.РяфилиХЫХ-ХХ ясрлярдя дцнйанын ян бюйцк сяняткарлары щаггында йазыб.Щямин сяняткарлар дцнйаэюрцшц, йарадыъылыг методу вя цслубетибариля тамамиля мцхтялиф шяхсиййятлярдир. Мясялян, алманЩаутман (Нобел мцкафаты лауреаты), Бехер, Щейне, Шиллер, италйанДанте, франсызлар - Ромен Ролан, Анри Барбцс, Виктор Щцго,Оноре де Балзак, Шекспир, Бернард Шоу, Драйзер, Ъек Лондон,Щамсун (Нобел мцкафаты лауреаты), Андерсон, СтеванСвейг, Сервантес, Робендранат Тагор вя башгалары. Бу сянят-8


9Щягигят олдуьу кимикарларын йарадыъылыг методу експрессионизм, импрессионизм,символизм, сентиментализм, романтизм, реализм вя башга ядябиъяряйанлардан ибаят иди. Бу ъяряйанлары дярк етмяк юзц бир проблемдир.М. Ряфили щямин йарадыъылыг методларыны яввялъя дяркедиб, сонра щямин сяняткарларын йарадыъыыьында онлары цзя чыхарыбдярин тящлилини верян чохлу мягаляляр йазыб ки, онлар инди дя1930-ъу илляр ядябиййат тарихимиздя ящямиййятли бир йер тутмагдадыр.Профессор М. Ряфили бюйцк тяръцмячи иди. Юзц чох заман бу вяйа диэяр хариъи йазычынын ясярини юз дилиндя охуйур вя хоша эялдийиниана диилмизя чевириб, Азярбайъан охуъуларына верирди. Хариъидиллярдян В. Щцгонун "Парис Нотр Дам килсяси" (1936), "Сяфилляр"(1958), Балзакын "Горио Ата", новеллалар, Л.Н.Толстойун"Дирилмя" (1951), Гоголун ясярляри, Ы ъилд, вя башга йазычы вя шаирляринясярлярини ана дилимизя тяръцмя етмишдир.М. Ряфили щям дя кечмиш советляр юлкясиндя йашайан халгларынядябиййатындан щям тяръцмяляр етмиш вя щям дя чохлу мягалялярйазмышдыр. Шота Руставели, Украйна шаирляри Павло Тисина,Микола Басан, Прибалтика шаири Райнис, Орта Асийа тцрклярининНяваи, лащути, Абай, Фирдовсинин "Шащнамя"си вя с. щаггындайазмышдыр. Бу мягалялярдя М. Ряфили щямин халгларын ядябиййатларындатиположи ганунауйьунлуглар ахтарыр, йахын, охшар телляртапыб цзя чыхарырды. Мясялян Низамидян данышанда Авропа щуманизмини,Щюте йарадыъылыьыны хатырладырды, "Китаби-Дядя Горгуд"данданышанда антик епослара йахын ъящятляр цзя чыхарырды.Бцтцн бу тяръцмя вя ахтарышлар М. Ряфили цчцн бир мягсядя хидмятедирди. Мянсуб олдуьу халгын дцнйа ядябиййаты вя мядяниййятитарихиндя йери вя мювгейини тапыб ашкарламаг. Ашаьыдапрофессор М.Ряфилинин китабларынын там олмайан сийащысыны веририк:1. М.Ф.Ахундов - 1939-ъу ил.2. Древняя азербайджанская литература - 1942 г.3. Низами - 1939-ъу ил.4. Н. Няриманов - 1956-ъы ил5. М. Шяфи Вазещ 1958-ъи ил


Теййуб Гурбан6. М.Ф.Ахундов (икинъи китаб) - 1959-ъу ил7. Пушкин - 1942-ъи ли8. Серафимович - 1933-ъц ил9. Чехов - 1944-ъц ил10. Шевченко - 1939-ъу ил11. Гогол - 1958-ъи ил12. Майаковски - 1932-ъи ил.13. Кирилов - 1944-ъц ил вя с.Бунлар проф. М.Ряфилинин щямин сяняткарларын щяйат вя йарадыъылыьынащяср олунмуш китабларыдыр. Проф. М.Ряфили М.Ф.Ахундовщаггында "Сябущи" адлы киноссенари йазыб. Проф. М. Ряфили"Хосров вя Ширин" адлы опера либреттосу йазыб. Операнын мусигисиНийазининдир. Проф. М. Ряфили Азярбайъанын орта мяктябляри илядя баьлы олмушдур. Щяля Бюйцк Вятян мцщарибясиндян яввял ортамяктябляр цчцн, хцсусиля ВЫЫЫ синифляр цчцн "Гядим ядябиййат"дярслийини йазмышдыр. Бу китаб мцяллифин юлцмцня гядяр фасилясизолараг щяр ил чап олунмушдур. Али мяктяб тялябяляри цчцн 1958-ъи илдя йаздыьы "Ядябиййатшцнаслыьа эириш" дярслийи дя юз тяравятинисахлайыр.М.Ряфили аудиторийайа ялиндя гейдлярсиз дахил олмазды. Ядябиалямдя, ядябиййатшцнаслыгда олан йениликляря щамыдан яввялМ.Ряфили бяляд оларды, щям кафедра цзвляриня, щям дя тялябяляриняданышарды. Она гулаг асмагдан доймаг олмазды. О заманМ.Ф.Ахундов адына Дилляр Инстиутту щяля айрылмамышды, бир факцлтякими бизим институтун тяркибиндя иди. Аспирант оландансонра мяни, щям Азярбайъан, щям дя рус шюбяляриндя олан мцщазиряляриняапарырды. Онун илщамла, црякля, пафосла охудуьумцщазирялярин якс-сядасы инди дя гулагларымдадыр.Эяфяр Хяндан институтумуза ректор кечян кими илк ямрляриндянбири васитясиля проф. Я. Дямирчизадяни дил вя ядябиййат факцлтясинядекан тяйин етди. Бир эцн мяня дедиляр ки, проф. Я. Дямирчизадясяни чаьырыр. Эетдим, профессор сюйляди ки, мян индиъяфакцлтяни битирян мязунларын сянядляри иля таныш олдум, сян фярглянмядиплому алмысан, бизя аспирантурайа йер верибляр, сянядляринищазырла. Мян, ялбяття, профессора миннятдарлыьымы билдир-10


11Щягигят олдуьу кимидим. Я.Дямирчизадя деди ки, ядябиййат кафедрасына эет, проф.М. Ряфили иля эюрцш, сющбят ет вя ондан реферат цчцн мювзу эютцр.Мяни щяйяъан вя горху бцрцдц. Тялябя йолдашларым дедилярки, М.Ряфили щяддян артыг тялябкардыр, сян, чятин ки, онун мцсабигясиндянкечя билясян. Йеня щарданса мяня ъясарят эялди. Кафедрайаэетдим, профессор тяк отурмушду, фикрими билдирдим, осаат мяни хатырлады вя щеч бир суал вермядян сол ялинин бармагларыныалнында эяздирди, фикирляшди вя реферат цчцн бир мювзу йазды.Мян "Мцсибяти - Фяхряддин" ядябиййатымызда илк фаъия ясярикими" мювзусуну сечдим, щисс елямишдим ки, о разы галды. Бирмцддятдян сонра аспирантурайа яризя верян мязунлары Ъяфярмцяллим юз кабинетиндя гябул етди вя сющбят апарды. Беляликя,мян имтащан вериб 1950-ъи илдя профессор М. Ряфилинин аспирантыолдум. Республикамызын цч ян бюйцк филологунун гайьысы сайясиндямян аспирантурада сахландым.Мяня намизядлик диссертасийясы цчцн мювзу тясдиг олунмалыиди. Бир эцн профессор мяни йанына чаьырды вя йеня дя сол ялининбармагларыны алнында эяздиря-эяздиря фикирляшди, цч мювзуну каьызайазыб мяня эюстярди. Мювзулардан бири Ш.И.Хятаинин йарадыъылыьынааид иди. О бириляри ися дягиг йадымда галыб. "Од эялини" вятарихи драм проблеми, "Короьлу" Азярбайъан халгынын гящряманлыгдастаныдыр. Сонунъу мювзуну сечдим. Йеня цзцнцн щярякятиндянщисс етдим ки, профессор разы галмышдыр.Мяня гядяр проф. М. Ряфилинин Назим Ахундов, Камал Гящряманов,Мцняввяр Ъавадова кими аспирантлары вар иди. СонраШихяли Гурбанов, Алмяммяд Алмяммядов, Муртуз Садыговда профессорун аспиранты олдулар. Бизи мяслящят цчцн вахташырыевиня чаьырыр, зянэин китабханасы иля таныш едярди. Эениш отагдабюйцк йазы масасы, онун габаьында ися журнал масасы гойулмушду.Журнал столунун цстцндя ики йазы макинасы вар иди, бири азярбайъанъа,бири дя русъа, щяр икисиндя дя профессор щявясля, енержииля йазырды. Бизя Виктор Щцгонун "Сяфилляр" романындан вяВ.В.Майаковскинин шеирляриндян етдийи тяръцмяляри охуйарды,охуйанда хцсуси бир эюркямдя оларды.Бунунла беля, М.Ряфили бизимля рус, хариъи юлкяляр, классикАзярбайъан ядябиййатынын мцхтялиф проблемляри барядя сющбят-


Теййуб Гурбанляр ачарды. Чох йахшы йадымдадыр, щямишя дя сющбяти халгымызын,дилимизин мяншяйи мясялясиня эятириб чыхарырды, тез-тез юз-юзцнябеля бир суал верирди. Йахшы, биз дилимизи Х-ХЫЫ ясрлярдян башлайырса,бяс яввял щансы дилдя данышмышыг. Ялбяття, профессорун бусуаллары 1950-ъи илин ахтарышлары сявиййясиндя олурду. Мялумдурки, яввялляр М.Ряфили гядим Азярбайъан ядябиййаты, онун тарихи,гайнаглары иля хцсуси иля мяшьул олурду. О бири тяряфдян ялавяедяк ки, ерамызын яввялляриндя, щятта ерамыздан яввялки дюврдяАзярбайъанда йашайан тцрк гябиляляри, онларын халгымызын, онундилинин инкишафында йери вя мювгейи мясяляляри щазырда олдубу сявиййядятядгиг едилиб мцяййян нятиъяляр чыхарылмалыдыр. Она эюрядя профессор щяр дяфя сющбят заманы бу типли суаллар верир, юзц дямцхтялиф гцтблярдян ъаваблар ахтарырды. Бизя эюря о заман мядяниййятимизтарихиндя ону дцшцндцрян, наращат едян цмдяпроблемлярдян бири дя бу иди.Бир эцн профессор йеня дя бизи мяслящятя чаьырмышды. Бу замано бири отагдан гача-гача балаъа бир гыз эялиб онун гуъаьындаотурду. Профессорун ящвалы шянлянди, эцля-эцля деди ки, бу Ъанадыр,мяним гызымдыр (ону ювладлыьа эютцрмцшдц, дейирдиляр ки,гардашынын гызыдыр.) Еля о саат ялавя етди ки, гызыма "Китаби-ДядяГоргуд" дастанында олан "Гантуралы бой"ундакы Селъан хатунунадыны гоймушам дастандан мяня галан йеъаня йадиэарбудур. Охуъулара мялум олсун ки, 1950-ъи иллярин яввялляриндя"Китаби-Дядя Горгуд" дастанлары халга зидд бир ясяр кими гадаьанолмуш, орта вя али мяктяблярин програмларындан чыхарылмышды.Сющбят щямин дювря дцшдцйц цчцн профессор беля дейирди.Диссертасийа цзяриндя ишлядийим вахтлар даим нязаряти цстцмдяиди. Тез-тез охудуьум мянбяляр барядя мялумат тяляб едирди,щятта бир нечя дяфя кафедра иъласында щесабатымы да гоймушду.Бир эцн дедим ки, профессор, диссертасийаны тамамламышам, макинадайаздырыб эятиряъяйям. Еля о саат ъаваб верди ки, иринъи вариантымакинайа вермя, сялигя иля ялинля кючцрт, мяня чятин олсада охуйуб гейдлярими дейим, сонра чап етдирярсян. Йары зарафат,йары эерчяк ялавя етди: "Касыб оьлансан, атан да мцяллим, пулунчатмаз". Профессор диссертасийанын еля биринъи фяслини охуйуб башачыхмыш вя разы галмышды. Сонра бцтцнлцкля ясяри мяня гайтарды12


13Щягигят олдуьу кимики, артыг макинада йаздыра билярсян. Биринъи фясил гуртаран кимиона тящвил вердим. Щяйяъанларым артырды. Бир мцддятдян сонрао, фясили охуйуб кафедрайа эятирир вя мяни тапмадыьына эюря еляордаъа ашаьыдакы сюзляри балаъа бир каьыз парчасына йазыб фясилинцстцня гойур. Инди мян бу кичик каьыз парчасыны язиз бир йадиэаркими сахлайырам. "Паша! Диггятли олмалы. Тямизкарлыг елми ишчицчцн ящямиййятли шейдир. Йяни, бязи йерляри бурахмышсан, мцряккябявязиндя гялямля тясщищляр елямишсян. Гейдляри дцзялтмяли,гялямля верилян тясщищляри макина иля йазмалы, чох гара сяифяляриися йенидян чап етдирмялисян. Цмуми тясириня эялинъя йахшыдыр".16. ЫЫЫ. 54. Бакы - имза.Сящяриси мяни чаьырды, бир даща диссертасийа щаггында тяяссцратынысюйляди вя ялавя еляди ки, Йазычылар Иттифагында Сона ханымвар, о чох тямиз йазыр. Диссертасийаны апар она вер, де ки, М.Ряфилинин аспирантыйам.Беляликля, мяним намизядлик диссертасийамы макинада Сонаханым чап етди. Йеня бир эцн профессор мяня деди ки, эюр авторефератырусъа йаза билярсянми, ейби йохдур, гой сящвляр олсун.Мян бу сюзляри о заман щеч ир йана йоза билмядим. Чцнки, бцтцнмцдафия едянляр билир ки, автореферат Азярбайъан дилиндя йазылыр,сонра ися рус дилиня тяръцмя олунур. Бир нечя эцн ялляшдим,бир шей чыхмады. Буну профессора сюйлядим, ялавя етди ки, ейбийохдур, азярбайъанъа йаз эятир, бахым. Йаздым, макинайа чыхардым,25 сящифя иди.Йохламаг цчцн профессора тягдим етдим. Бир нечя эцндянсонра о, мяни чаьырды, макинада йазылмыш мцхтялиф бичимли каьызларымяня верди вя деди, апар, директорун гябул отаьында отуранмакиначы Белла ханыма вер, бунлары сялигя иля чап елясин. Мяндурухдум, о, буну щисс етди вя мцлайим бир тярздя деди ки, сянинавторефератындыр, тяръцмя елямишям, апар йаздыр. Мян юзцмцитирдим, эюзлярим йашарды. Севинъимин щядди-щцдуду йох иди,истядим онун ялиндян юпям. Тясяввцр един, мян бир адам тапыбавторефераты рус дилиня тяръцмя елятдирмяли, сонра редактора вермяли,беляликя ямялли-башлы хяръя дцшмяли идим вя ня гядяр вахтлазым иди. Ясас мясяля бу иди ки, тяръцмя вя редактя ишлярининкейфиййятляри проблеминдян дя хилас едилмишдим. Бу анда кечир-


Теййуб Гурбандийим щяйяъанлы дягигяляри мян бцтцн юмрцм бойу унуда билмирям.О заман мяним кечирдийим щяйяъан вя щиссляр йалныз инди оаьыр иллярин тядябя вя аспирантларына таныш эяля билярди.Мцдафия щаггында "Коммунист" гязетиндя дяръ олунмушду.Бу заман профессор Москвайа езамиййятя эетмяли олду. Бирэцн яввял диссертасийа щаггында ряйи мяня тягдим етди, деди ки,Али Аттестасийа комиссийасына эедяъяк, она эюря дя русъа йазмышам.Щятта цнваны да мяня деди. Профессор М. Ряфилинин юз макинасында50 ил бундан, яввял йаздыьы вя ъямиси ики ъцмлядян ибарятолан ряйини орижиналда, рус дилиндя олдуьу кими верирям. Бизябу тарихи бир сяняд кими дя ящямиййятлидир: "Работа Паша Эфендиевао Кероглы, представленная в качестведиссертации на соисканиеученой степени кандидата филологических наук представляет собойсамостоятельное, оригинальное научное произведение молодого,способного ученого, написанное на большом литературном,архивном материале. Эрудированность автора в избраннойим области, умение ставить перед собой научно-исследовательскиезадачи и в значительной мере приближаться к их разрешению, даютмне полное основание полагать, что Паша Эфендиев вполне заслуживаетприсуждение ему ученой степени кандидата филологическихнаук.М. Рафили, Баку, 1 октября, 1954 г."Мцдафия елядийим ахшамы профессора, Москвайа миннятдарлыгтелеграмы эюндярдим. Сящяриси беля бир ъаваб алдым. "Эянъ елмлярнамизядини тябрик едирям вя уьурлар арзулайырам"...М. Ряфили кафедра вя еляъя дя цмуминститут иъласларында дюнядюнятякрар едирди ки, кафедрамыз педагожи институтун няздиндяолдуьуна эюря республиканын орта мяктябляри, али педагожи институтларыцчцн дярсликляри мящз бизим цзвляр йазмалыдыр. Нящайят,иъазя алыб беш иллик елми иш явязиня бизи дярсликляр йазмаьа планлашдырды.Бу ишя шяхсян юзц нязарят еляди. Бир нечя ил ярзиндя юзц"Ядябиййатшцнаслыьа эириш" дярслийини тамамлады. Мян "Шифащихалг ядябиййаты" курсунун илк фясиллярини йаздым, сонралар бу ки-14


15Щягигят олдуьу кимитаб 1970-ъи илдя дярс вясаити кими вя нящайят 1981-ъи илдя али мяктяблярцчцн илк дярслик кими чап олунду. Камал ГящрямановунАзярбайъан совет ядябиййатына даир йаздыьы фясилляр АДУ-нунбурахдыьы дярслийя дцшдц. Нящайят, Исмайыл Шыхлынын хариъи юлкялярядябиййатындан йаздыьы дярслик вя дярс вясаитляри дя сонраданчапдан чыхды. Бцтцн бунларын тяшяббцскары вя тяшкиатчысы, ялбяттяки, профессор М. Ряфили иди.Профессор М. Ряфили факцлтядя эянъ йарадыъы гцввялярин инкишафынахцсуси бир гайьы эюстярирди.кафедранын няздиндя "Эянъ гялямляр"йарадыъылыг бирлийи вар иди. Эярай Фязли, Габил кими эюркямлисяняткарлар щямин дярняйин йетирмяляридир. О заман бубирлийя ясас етибариля Исмайыл Шыхлы рящбярлик едирди. Бунунла беляпрофессор вахташыыр бу вязифяни К. Гящряманова, Ш Гурбановавя мяня тапшырырды. Бу иллярдя тялябя шаирляримиз республика мигйасындатанынмаьа башладылар. Тофиг Байрам, Мяммяд Араз,Илйас Тапдыг, Мяммяд Аслан, Сярдар Ясяд, Йусиф Щясянбяй,Рамиз Щейдяр, кялянтяр Кялянтяров вя башгаларынын илк аддымларывя уьурлары индики кими йадымдадыр. Профессор М. Ряфилининбилаваситя тяшяббцсц вя рящбярлийи иля институтда эениш мигйаслыэюрцшляр ьяшкил едилирди. Бу эюрцшлярдя профессор ян чох эянъ шаирляряшяраит йарадырды. Н. Эянъявийя, Н. Гогола, А. Кунанбайевя,М.С.Ордубадийя, А. Шаигя, С.Вурьуна вя башга сяняткарларащяср едилян ядяби-бядии эеъяляр хцсусиля йадымда галмышдыр.Мяшщур газах шаири вя йазычысы Абай Кунанбайевин йубилейэеъяси тяшкил едилмишди. Бурада ялавя едим ки, профессор М. Ряфилининхцсуси ряйи иля факцлтянин тядрис планына Совет халглары ядябиййатынданхцсуси курс дахил едилмишди. Мян щямин курсун мцщазиряляриниапарырдым. Она эюря дя А. Кунанбайевин щяйат вяйарадыъылыьына аид мярузяни о, мяня тапшырмышды. Тялябя шаирляримиз,А. Кунанбайевдян тяръцмяляри вя юз шеирлярини охудулар.Мяълисин эярэин чаьында профессор йеня фикря далды, йеня сол ялининбармагларыны алнына чякди, гызармыш алында аь золаглар ямяляэялди, ня ися йазмаьа башлады. Эеъя гуртаран кими эянъ шаирляримизивя мяни тябрик еляди, миннятдарлыьыны билдирди, ялими сыхдывя мяня бир каьыз узатды. Деди ки, дяфтярханайа эет, А. Кунанбайевадына Газах Дювлят Университетинин цнваныны юйрян вя бу


Теййуб Гурбантелеграмы эюндяр, мяълисимизин адындан йазмышам. Почта эялибтелеграмы йола салдым, бурада Азярбайъан вя Газах халгларынынядяби ялагяляриндян, бейнялмилялчиликдян бящс едян хош сюзлярйазылмышды.Сямяд Вурьуна щяср едилян эеъяни щеч вахт унутмаг мцмкцндейил. Эеъя шаирин юлцмцндян бир ил сонра ад эцнц мцасибяти илятяшкил едилмишди. Республикамызын бцтцн эюркямли йазычы вя шаирляриорада идиляр. С. Рящимов, М. Щцсейн, М. Ибращимов, Р.Рза, О. Сарывяли, Ъ. Хяндан, Мещдихан Вякилов вя башгалары.Бу мяълися топлашан сяняткарларын щамысы юз хатиряляри иля чыхышетди. Щазырда тяяссцф едирям ки, беля бир надир ядяби-бядии эеъяниння лент йазысы, ня дя стенограмы галмайыб. Бу эеъядяки чыхышларбюйцк бир китабын материалы иди. Эеъянин тяшкилатчыларынданбири олан М. Ряфили юзцнямяхсус, чох ещтираслы бир нитг сюйляди.Мяълис даьылан кими сцрятля залла цзбяцз йерляшян кафедрайа эялдивя бу заман мяня дедийи сюзляр бу эцнкц кими йадымдадыр:"Паша, ешитдин. Мян Сямяд Вурьуну совет пойезийасынын классикиадландырдым. Индийя гядяр бу сюзц щеч ким демямишдир". Одягигя бейниндя фикирляр долашды. С. Вурьун йарадыъылыьы щаггындавахтиля заманын ахарында сюйлядийи бязи гейри- обйектив фикирлярону хцсусиля сон вахтлап наращат едирди вя шаирин шющряти дцнйадаартдыгъа профессор бунун аьрысыны даща чох чякирди. Бу эеъякичыхышында илляр бойу ону инъидян аьрылардан еля бил юзцнц хиласетди. Мян шяхсян ашщидийям ки, бцтцн 1950-ъи илляр о, кафедрадаиъласларда, ядяби йыьынъагларда, С. Вурьундан тез-тез сющбятачырды. Профессорун сюйлядийи беля бир епизод да йадымда галмышдыр:Декада вахты Москвада йазычылар йемякханайа топлашырдылар,мяним мятбуатда бир шеирим чап олунмушду. Орада беля бирбейт вар иди.Бахышларын таныш мяня,Эял дярдини даныш мяня.С. Вурьун мяни эюрян кими гуъаглайыб юпдц, тябрик еляди вя"бу гафийя ихтирасыдыр, кяшфдир" деди.М. Ряфили бир нечя эцнлцйя Чехословакийайа турист сяфяриня эет-16


17Щягигят олдуьу кимимишди. Эяляндян сонра кафедрада бизя тяяссцратыны сюйляди. Тяхминянбир айа йахын вахь кечяндян сонра мяни чаьырыб гябз вердивя мяня деди ки, эет щюкцмят евиндяки почт мянтягясиня, орадабир баьлама вар, ал эятир. Мян баьламаны алыб эятирдим, юзцкафедрада эюзляйирди. Эюзцмцн габаьында баьламаны ачды, няэюрсяк йахшыдыр. Авропада мцхтялиф диллярдя Мирзя Шяфи Вазещщаггында олан материалларын фото сурятляри. Демяли, о турист сяфяризаманы вахтынын бюйцк щиссясини бу материалларын топланыб сифаришверилмясиня сярф етмишдир. Щямин материаллар ясасында о,М.Ш.Вазещ щаггында олан ян йахшы монографийалардан биринийазды. Бу мясяля иля ялагядар йадыма эялди ки, бир нечя ил яввял о,М.Ш.Вазещин республикамыздакы мяшщур тядгигатчысы Яли ЯждярСейидзадяни кафедрада фяалиййят эюстярян нязяри семинарын мяшьяляляриндянбириня дявят едиб М.Ш.Вазещ щаггында йени материалларбарядя мялуматыны динлямишди.Ону таныйанлар йахшы билир ки, профессор М. Ряфили щяддиндянартыг зящмятсевяр бир алим иди. О, щямишя наращат иди, щямишя ахтарыр,йазыр, тяръцмя едирди. Йеня бир эцн мяни чаьырыб деди ки,эет Азярняшря, Гылман Мусайевин йанына, де ки, мяни Ряфилиэюндяриб, биз бирликдя Салман Мцмтазын ясярлярини чапа щазырламагистяйирик, эюр разы олурму?Гылман мцяллим мяни чох йахшы гябул еляди, фикрими бяйянди,щятта севинди дя, ялавя етди ки, бир план тутуб няшриййата тягдимедин. Бир эцн дя профессор кафедрайа эялиб деди ки, мян Яли Вялийевинйанындан эялирям. О, мяним "М.Ф.Ахундов" монографийамытяръцмя етдириб "Азярбайъан" журналында щисся-щисся вермякфикриндядир. Тяръцмячи кими сяни мяслящят билмишям. Ялбяття,мян щейрятляндим вя дярщал етиразымы билдирдим, дедим ки, бучятин ишин ющдясиндян эяля билмярям. Анъаг о, фикрини дяйишмяди.М. Ряфилинин чохлу арзулары вар иди. Анъаг чох тяяссцф ки, юмцрона вяфа вермяди, о, дцнйадан тез кючдц, 53 йашында.Профессор М.Ряфили иля сон эюрцшцмц дя щеч вахт унуда билмирям.Хястялянмишди, фикирляшдик ки, бир нечя эцндян сонра саьалыбэяляъяк. Анъаг эцнляр кечди, профессор эялмяди. Йохламаг цчцневиня эетдим. Тяхминян 1958-ъи илин март айы иди. Хястяйя няапарым. Чох фикирляшдим. Базарларын бириндя чох чятинликля бир


Теййуб Гурбаннечя лимон тапдым. Чарпайынын бир тяряфиндян олан долабын цстцнягойдум, бахды вя щеч вахт унуда билмядийим ашаьыдакы сюзляридеди: "Паша, лазым дейил иди, нийя зящмят чякирсян, олан гяпикляринидя она вермисян".Профессор М. Ряфилинин вяфатындан 50 илдян артыг бир вахт кечир.1985-ъи илдя онун 80 йашы тамам олурду. Кафедра мясяля галдырдыки, щеч олмаса, факцлтя сявиййясиндя онун йубилейини гейдедяк. Редакторлуьун мяслящяти иля назирлийя мяктуб йазыб иъазяистядик. Айларла эюзлядик, знэ дя чалдыг, ъаваб эялмяди. ПрофессорРяфилинин бцтцн щяйатында биръя дяня йубилейини кечиртмякгисмят олмады.1980-ъы иллярин яввялляриндя М. Ряфилинин шяхси ишини мяня вердилярвя дедиляр ки, онун елми-педагожи, ядяби фяалиййяти щаггындаарайыш щазырлайым. Щансыса орта мяктябя онун адыны вермяк истяйирляр.Тезликля щазырлайыб вердим, анъаг нятиъясиндян хябяримолмады.Мян вахтиля профессор М. Ряфилинин рящбярлик етдийи кафедрада16 ил рящбяр олмушам. Мян вя кафедранын ямякдашлары щяр бирфяалиййятимиздя, ишимиздя онун гойдуьу яняняляри давам вя инкишафетдирмяк цчцн ялимиздян эяляни ясирэямямишикМян билдийимя эюря М. Ряфилинин ики гардашы олуб. Бюйцк гардашынынады Ряфи иди. Мян онунла М. Ряфилинин евиндя таныш олмушдум.Бир мцддят о, АПИ-нин йатагханаларынын бириндя комендантишляди. Сонра чыхды. Икинъи гардаш М. Ряфилидян кичикиди. Онун ады Мющсцн иди. Мян ону эюрмямишдим. Мющсцн архитекториди. Ваьзал тяряфдя олан дямирйолчуларын бюйцк бинасынынлайищяси Мющсцня аид иди. Профессор кичик гардашындан тезтез,щям дя щявясля данышарды. Ону лап чох истяйирди. Бир эцнешитдим ки, М. Ряфилинин гардашы Мющсцн Москвада оларкянхястяляниб вяфат едиб. Орадан Бакыйа эятирибляр. Билмирям, бялкяМосквада ишляйирмиш. О заман М. Ряфилинин аьыр эцнляри иди.Мятбуатда, иъласларда ону кяскин тянгид едир, тягсирляндирирдиляр.Бцтцн бунлара бахзмайараг мян Бакынын бцтцн мядяни -ядяби иътимаиййятини М. Ряфилинин евиндя эюрдцм. Щамысы Мющсцнцйола салмаьа эялмишдиляр. Тясадцфян гязетлярин бириндямян М. Ряфилинин "Гардаш" адлы шериня раст эялдим. Шеир белядир:18


Щягигят олдуьу кимиГАРДАШ(чап олунмамыш шеирляриндян)Фикрим башга йердя...Гаршымда рягс едир бозПянъякли эянъляр;Гоъалар да рягс едирШух вя эцляр гызларлаСигарет думанындан ъанланырСары бир луму.Отуруб гызларла,Фикрим башга йердя;Пярдя -пярдяАчылыр кюнлцмцн вараглары.Гящвя ичирям.Гаранлыг чюкцр алнымын ъизэиляриня...Бу нядир, аман, бу ня?Сцфрямдя яйляшди бир ъаван.Цряйимин цзцлдц щяр сапы...Йохса бу дадлы йалан,Йохса бу солмуш бир йасямян?Яршями ачылды бир гапы?Сянмисян?Хош эялмисян!...Варым-йохум гурбандыр сяня.Сюйлясям ананаСянинля эюрцшдцйцмц.Мяни сцдямяр бузов кими йалар,Ачылар сиррлярин дцйцмц,Сюнян эюзляриндя йенидянНур парлар...Истярсянми сяни "Эцръцстан"ла"Парис"я апарым,19


Теййуб ГурбанИстярсянми сяня "Ъоконда"ны алым?Истярмисян йерин алтынданТапам сяняЯн гиймятли дярманлары!Галан юмрцмц бяхш едим сяня...Бир аз гялбимя йахын яйляшсяня...Юлмяйяйдим, нишанлы эюряйдим сяни,Юляйдим,Пяришан эюрмяйяйдим сяни,Бакыда йцксялир тикдийин бина,Мин дцрлц фыртынаКечди башымданАдыны юйряндим анъагБаш дашындан...Бир дя сянинля бу Гафгаз даьларыны ашайдыг.Эюй эюлдя гуъаглашайдыг.Нечин сцкут едирсян?Нечин дуруб эедирсян?Нечин мяндян айрылырсан?Торпагдан да айрылармы инсан?Эетди...Эюзцмдян итди...Чюкдц башыма ахшам,Щяля мян айылмамышам...Пейкин ардынъа учуб фикирлярим,БяшяринЭюйляриндя йцксялир истигбалБялкя бу дадлы бир хяйал;Лакин истярдим галсын юлцмГолсуз, айагсыз, ялаъсыз, башсыз,Галмасын гардаш да гардашсыз...20


Щягигят олдуьу кимиМосква, 18 декабр, 1957.Мяним язиз мцяллимим профессор Микайыл Ряфили иля ялагядарбир ящвалаты да гейд етмяйи лазым билирям. О заман Сталинин дилчиликмясяляляриня даир ясяри чыхмышды. Бцтцн иттифагда онун эенишмцзакиряси кечирилирди. Йалныз дилчилик дейил, ядябиййатшцнаслыгмясяляляриня аид эениш мцзакиряляр апарылырды. Профессор М. РяфилиСталинин ясяри иля ялагядарАзярбайъан ядяиййатшцнаслыьынын бирсыра проблемляри барядя "Ингилаб вя мядяниййят" журналында бюйцкбир мягаля иля чыхыш етмишди. Щямин мягаля ядяби иътимаиййятимизинэениш етиразына сябяб олмушду. М. Ряфилинин ялейщинямятбуатда чохлу мягаляляр чыхмышды, ону милли мядяниййятимизи,ядябиййатымызы инкар едян бир шяхс кими тягсирляндирирдиляр. Доьруданда, мягалядя сящв вя нюгсанлы ъящятляр вар иди. Анъаг щечкяс дейя билмязди ки, алим бурада Азярбайъан ядябиййатына,онун эюркямли шяхсляриня лякя вурмаг истямишдир. Щятта - ЙазычыларИттифагы вя Низами адына Ядябиййат Инстиуту М. Ряфилининмягалясинин эениш мцзакирясини кечирян бир йыьынъаг тяшкил еляди.Йыьынъаг Низами адына Азярбайъан Ядябиййаты музейинин биринъимяртябясиндя, кечмиш Ялйазмалар Фондунун оху залындаиди. Бцтцн ядяби иътимаиййят орайа топланмышды. Иъасы Мещди Щцсейнапарырды. Яввялъя Мяммяд Ъяфяр Ъяфяров данышды. СонраЯзиз Мирящмядов, Камал Талыбзадя, Камран Мяммядов чыхышетдиляр. Щятта Сямяд Вурьун да данышды. Йазычы Мещди Щцсейниъласы йекунлашдырды. Чохлу тяклифляр олду, мцбащисяляр эетди. Нятиъядягярар беля олду ки, профессор М. Ряфили Азярбайъан ЙазычыларИттифагы цзвлцйцндян, Низами адына Ядябиййат Институтундан,Азярбайъан Педагожи инстиуттунун Азярбайъан Ядябиййатыкафедрасынын мцдирлийи вязифясиндян хариъ едилсин. Профессор М.Ряфили, демяли, тамамиля кянарда галды. Еля бу арада профессорМ. Ряфили йыхылыб сол голуну сындырды, голуну ъунадан асыб эязирди.Бу иъласдан сонра "Кирпи" журналынын нювбяти нюмрясиндя М.Ряфили щаггында карикатура дяръ едилиди. М. Ряфили голтуьундабюйцк вя гырмызы бир хорузла ири аддымларла йерийирди. Кянардадайанмыш бир нечя няфяр "Хорузуну голтуьуна вердиляр" дейирди.21


Теййуб ГурбанМяним ешитдийимя эюря М. Ряфили 75 сящифялик макина йазысындабюйцк бир яризя иля Мир Эяфяр Баьырова мцраъият етмишди.Мяктуб М.Ъ.Баьырова чатыб, о дярщал эюстяриш вериб ки, профессорМ.Ряфилини тутдуьу бцтцн вязифяляриня гайтарсынлар. Бир эцнмян кафедрада отурмушдум. Бирдян М. Ряфили ири аддымларлаичяри дахил олду, голу ъунадан асылы иди. Мяни йанына чаьырыб биркаьыз узатды вя деди ки, ону апарыб дяфтярханайа мцдиря верим.Каьызда ися онун института вя кафедра мцдирлийиня бярпасы йазылмышды.Бу иллярдя бцтцн бу мянзяряляри мцшащидя едир вя мянидящшят бцрцйцрдц. Ахы профессор Ряфилини мян таныйырам. Ахы ощеч заман халгын вя онун ядябиййатынын дцшмяни олмамышдыр,ола билмязди. Онун синясиндя доьма халгына, миллятиня, онунмилли дяйярляриня баьлы шам кими ярийян бир цряк чырпынырды. Бцтцнбунлар о заман мяня йуху кими эялирди. Нийя вя ня цчцн белябюйцк бир инсан, шяхсиййят, надир истедад сащиби аьыр вя чыхылмазбир вязиййятя салынсын. Ялбяття, бцтцн бу щадисяляр юз ишини эюрцрдц.Нятиъядя бюйцк алим, бюйцк инсан вахтсыз олараг дцнйасыныдяйишди. Йалныз мян билирям ки, онун цряйиндя халгла, ядябиййатымызвя мядяниййятимизля баьлы ня гядяр арзулар йашайырды. Бцтцнбунлары о, юзц иля бярабяр о бири дцнйайа апарды.Хатиряляри диля эятирян "Щягигят олдуьу кими" китабы МикайылРяфили ирсини юйрянянляря тамамиля йени тядгигат ишидир. Цмид едирямки, Теййуб Гурбанын бу ясярт охуъуларын дярин мараьынасябяб олаъагдыр.Паша Яфяндийев,Профессор, Ямякдар елм хадими.22


Щягигят олдуьу кими"БУ ЭЦН СЕВМЯСЯЛЯР ДЯ,ЙАРЫН СЕВЯРЛЯР МЯНИ"Ян чох севдийим мцяллимляриндян олан профессор Микайыл Ряфилининистедады, чохсащяли габилиййят имканлары, совет шаблонунданкянар тядгигат ясярляри, аз раст эялдийимиз шеирляр, ана дилимизинширясиндян ъювщярлянмиш тяръцмя ясярляри, Азярбайъан вя русдилляриндя натиглик мящаряти ону тялябяляринин ясрарянэиз мящяббятинигазанмыш инсана чевирмишди. Бунунла йанашы, ютян ясрин50-ъи илляринин тялябяляри М.Ряфилинин щагсыз щцъумлара, тянгидлярямяруз галдыьыны да билирдиляр. Яфсаняйя чеврилмиш М.Ряфилишяхсиййяти о заманкы ачыг фикирли инсанларын мараг даирясиндя иди.Бязян бу инсанлар юзляриня вердикляри "ня яъяб М.Ряфилини индийядякщябс етмяйибляр" суалына ъаваб ахтарырдылар. Амма ъавабтапа билмирдиляр. Чох узун иллярдян сонра бу ъаваб бялли олду.Бялли олду ки, тязйиглярдян язаблара дцчар олан Микайыл Ряфилиниону севмяйянлярин ялиндян о заман Азярбайъан К (б) П МКкатиби олан М.Ъ.Баьоров хилас едиб.Мараглы ъящят бурасындадыр ки, М.Ъ.Баьоров да, щяйаты яфсаняйячеврилмиш инсанлардандыр. Онун да щаггында мянфи фикирлярсюйляйянляр, щятта "ъяллад", "ганичян" адландыранлар олмушдур.Бяс яслиндя щягигят неъядир? Бцтцн бу ъцр мцяммалы суалларыдцзэцн ъавабландырмагда тядгигатчы Теййуб Гурбанын сон иллярдяйаздыьы ясярляри мараьы олан щяр кяся кюмяк едир.Шаир-драматург, публсист вя тядгигатчы, иътимаи хадим ТеййубГурбан йарадыъылыьа1950-ъи илдян башлайараг, индийядяк ийирмидянартыг китаб няшр етдирмишдир. Онун сон китаблары архив сянядляриняистинадян йазылдыьындан, бир чох мятляблярин ачыгланмасына,мейдана гойулмасына хидмят едир. Буна эюря дя эениш охуъудаирясинин, зийалыларын бюйцк мараьына сябяб олур.Сящифялярини дюня-дюня охудуьум "Щягигят олдуьу кими" китабыпрофессор Микайыл Ряфили, Азярбайъан К (б) п МК катиби МирЪяфяр Баьыров реаллыьыны бцтцн инандырыъылыьы иля мейдана гойараг,мцяммалы суаллары щягигяти олдуьу кими эюстяряряк, ъавабландырыр.23


Теййуб ГурбанЮнъядян гейд едим ки, китабда мцлащизя, йозум, шяхси субйективбахыш йохдур. Щям бир щярякят, вахт, эюрцлян иш архив сянядляриняясасланыр. Доьрудур, китабын ана хятти проф М.Ряфилининфяалиййятини эюстярмяк, М.Ъ.Баьыровун алимин хидмятляринямцнасибятини якс етдирмякдир, лакин китабдакы архив сянядляри одюврцн бир чох проблемини айдынлашдырмаьа имкан вердийиндян,китабын мязмунъа даща эениш мащиййят дашыдыьыны гейд етмялийик.Яввялян, китабда верилян архив сянядляри М.Ъ.Баьыров шяхсиййятищаггында сюйлянилян мянфи фикирляри даьыдыр. Бялли олур ки,М.Ъ.Баьыров истедадлара дайаг дуран, юлкясини, халгыны, онунмяняви сярвятлярини севян, горуйан, цзя чыхаран, инкишафына чалышанбир рящбяр, зийалы олмушдур. Шаир Сямяд Вурьунун 1936-ъыилдя мянзил мясяляси иля ялагядар М.Ъ.Баьырова мяктубун да о,тяъили реаксийа вермиш, шаирин мянзил ещтийаъы йубадылмадан юдянилмишдир.Еляъя дя шаир Щцсейн Ъавидин, "Шярг гадыны" журналынынмясул катиби Эцлайя Гядирбяйованын, Республика ХалгМаариф Комиссарынын мцавини Айна Султанованын яризяляриндякихащишляри М.Ъ.Баьыров тяряфиндян нязяря алынмыш, мцсбят щяллолунмушдур. Бунлар 1936-ъы илин щадисяляридир. Сонракы ганлы-гадалыиллярдя дя Азярбайъан Республикасынын биринъи шяхси айры-айрыамиллярин, о ъцмлядян М.Ряфилинин она мцраъиятлярини диггятдянкянарда гоймамышдыр.Китабда мядяниййят тарихимиз цчцн мцщцм ящямиййят дашыйанматериалларын тягдим олунмасы Азярбайъанда милли-мядяни рущун1937ъи иля гядяр эцълц олдуьуну вя бу мейлин М.Ъ.Баьыровтяряфиндян дястякляндийини цзя чыхарыр. Бир нечя нцмуня эюстярярк:М.Ъ.Баьыров 1936-ъы илин март айынын 3-дя "АзярбайъанШура Енсиклопедийасынын няшри щаггында" МК гярарыны имзаламышдыр.Мцяллиф щаглы гейд едир ки, бу факт Азярбайъанда енсиклопедийаняшринин тарихини юйрянмяк бахымындан да мараглыдыр.Бу ишдя кимляр иштирак етмишляр? Исмайыл Исмайылов (АШЕ-нин башредактору), Вяли Хулуфлу (АШЕ-нин елми катиби), Микайыл Щцсейнов(Азярбайъан К (б) П МК-нин шюбя мцдири ), Рущулла Ахундов(ССРИ ЕА Азярбайъан филиалындан), Мцсейиб Шащбазов(Халг Маариф Комиссарлыьындан), Ясяд Ахундов (Азярняшр-24


25Щягигят олдуьу кимидян), Мцсейиб Щцсейнов(Халг Сящиййя Комиссарлыьындан) вядиэяр мцтяхяссисляр. АШЕ-нин биринъи ъилдинин няшри иля ялагядарверилмиш гярарда мягалялярля баьлы фактлар да чох юрняклидир. Гярардагейд едилир ки, бу ил (1936-ъы ил - Я.А) февралын 15-дякАШЕ-нин биринъи ъилди цчцн щазырланмыш 3500 мягалядян 2000тцрк дилиня (курсив бизимдир) тяръцмя олунмушдур. 1300 мягаляорижиналда тцрк дилиндя (курсив бизимдир) йазылмышдыр. 200 мягаляйенидян ишляниб тцркъяйя (курсив бизимлядир) чеврилмишдир...Эюрцндцйц кими 1936-ъы илин яввялляриндя "тцрк дили", "тцркъя"ифадяси там дольунлуьу иля ишлянмиш, рясми сянядлярдя ифадя едилмишдир.Бу факт да мараглыдыр ки, М.Ъ,Баьыровун тапшырыьы иля АШЕ-нинняшри цзря Комитянин 24 няфярдян ибарят штат мцяййянляшдирилмишвя иш шяраити йарадылмышды. Диэяр бир факт 1936-ъы илин майындаМ.Ъ. Баьыровун тцрк дилиндя (курсив бизимдир) орта мяктяб дярсликлярининйарадылмасына аид кечирдийи мцшавиря эюрцляъяк ишинмягсяди вя мязмунуну бялли едир.Теййуб Гурбан гейд едир ки, М.Ъ.Баьыров адлы-санлы алим вяйазычыларын тяклифлярини нязяря алараг, щямин ил май айынын 21-дяМяркязи Комитя Бцросунун Гярарына имза атмышдыр. Щямин"Азярбайъан ядябиййаты цзря дярсликлярин щзырланмасы щаггында"гярарла тцрк (курсив бизимдир) мяктябляри цчцн мцкяммял дярсликлярщазырламаг мягсяди иля мцяллиф бригадалары йарадылмышдыр.Бешинъи синиф цчцн (Мяммяд Ариф, Щямид Араслы, Мир Ъялал, АбдуллаШаиг), алтынъы синиф цчцн (Щаъыбаба Нязярли, Щяняфи Зейналлы,Микайыл Рзагулузадя), йеддинъи синиф цчцн (Яли Султанлы, ЩябибуллаСямядзадя, Щидайят Яфяндийев), Сяккизинъи синиф цчцн(Таьы Шащбази, Щябибулла Сямядзадя, Мярдан Мурадханлы),Доггузунъу синиф цчцн (Мяммядказым Ялякбярли, Мещди Щцсейн,Мяммяд Ариф) ядябиййат дярсликляринин щазырланмасынабашланылыр. Дярсликлярин 1937-ъи илин йанвар айынын биринядяк няшригярарлашдырылмышды. Щямчинин Халг Маариф Комиссарлыьына вяАзярняшря тапшырылмышдыр ки, ишдя ян чох фярглянян мцяллиф вя редакторларымцкафатландырмаг мягсяди иля хцсуси фонд айырсынлар.Бу факт мащиййятъя щяр шейи бяйан етдийиндян биз онун ялавяшярщиня ещтийаъ дуймуруг.


Теййуб Гурбан"Щягигят олдуьу кими" китабында йер тутмуш диэяр архив сянядляриндянайдын олур ки, М.Ъ.Баьыров Аз ФАН-нын аспирантурасынанамизядлярин сийащысыны (1936, 26 сентйабр), "АзярбайъанССР ъоьрафийа лцьятинин тяртиби вя няшри щаггындда гярары"(1936-ъы илин пайызы) имзаламышдыр.Гярарда "тцрк дилиндя (курсив бизимдир) Азярбайъан соьрафийалцьятитинин биринъи ъилдинин няшри иля ялагядар ряй вя тяклифляринМК-йа эюндярилмяси редаксийа комиссийасына тапшырылмышдыр.Теййуб Гурбан бу щягигят ясяриндя тягдим етдийи архив сянядлярииля 1936-ъы илин сонуна гядяр Азярбайъанда М.Ъ.Баьыровунрящбярлийи иля апарылан милли-мяняви мювгейини охуъуйа ашкарламагимканы верир. Охуъу мцяййянляшдирир ки, республиканын елмигцввяляри вя диэяр зийалылары М.Ъ.Баьыровун рящбярлийи алтындаАзярбайъан халгынын милли тящсилиня вя мядяниййятиня хидмятяъям едилмишдиляр.М.Ъ.Баьыров Сяккизинъи Фювгяадя Цмумиттифаг Советляр Гурултайытяряфиндян гябул олунмуш Совет Конститусийасынын илк нцсхяляриндянбирини Москвада Микайыл Ряфилийя веряряк, тцркъяйя (курсивбизимдир) чевириб Бакыйа эюндярмяйи тапшырмышды.Милли-мядяни дирчялиш сяйляри, Азярбайъанын интеллекуал зийалыгцввясндян истифадя имканы 1936-ъы илин сонундан Москваданэялян эюстяришлярля зярбя алтына дцшцр. Теййуб Гурбан ССРИХалг Дахили Ишляр Комиссарлыьынын "Репрессийа ямялиййатынын кечирилмягайдалары" сянядиня А.Микойанын, В.Молотовун, И.Сталинин"йашыл ишыг" йадырмасындан сонра "1936-ъы илдя М.Ъ.Баьыровунимзаладыьы гярарларда адлары чякилян адлы-санлы тцрк зийалыларымызики-цч айын ичярисиндя "халг дцшмяни"ня чеврилдиляр" йазыр."Илк зярбя Рущулла Ахундова дяйди... Рущулла Ахундовун алимвя ядиб щямкарлары бири-биринин ардынъа щябся алындылар: ЩяняфиЗейналлы, Бякир Чобанзадя, Таьы Шащбази, Борис Тихомиров, ВялиХулуфлу, Бюйцкаьа Талыблы, Микайыл Щцсейнов, Яли Назим...Бялли олур ки, Азярбайъанын эюркямли сималарынын щябси щеч дяМ.Ъ.Баьыровун истяйи иля олмамышдыр. Москвадан юлкяни идаряедянлярин планы вя эюстяришиня ряьмян щяйата кечирилмишдир. Мящз"Щягигят олдуьу кими" китабында щазыркы долашыг дцшцнъяляряайдынлыг эятирилмяси, кимин ким олдуьуну цзя чыхарылмасы Азяр-26


27Щягигят олдуьу кимибайъандакы мяняви-психоложи ящвали-рущиййянин 1936-ъы илядяк нягядяр саьлам олмасы 1937-ъи илдян ися зийанлы бир щала дцшмяси,дидишмялярин, цзядурмаларын, гарайахмаларын баш алмасынын психолоэийасыныначылмасы тядгигат уьуру сайыла биляр.Китабда зиддийятли щадисяляр фонунда айры-айры мягамлар давардыр ки, бунар арзуолунмаз олса да, тарихи фактлардыр. Айры-айрымцзакиря вя мцшавирялярдя едилян чыхышлар бу гябилдяндир.Теййуб Гурбанын "Щягигят олдуьу кими" китабы ъидди архив сянядлярииля щягигяти цзя чыхаран самбаллы тядгигат ясяри олмаглайанашы, сона доьру вя сонда Микаыл Ряфили вя М.Ъ.Баьыров рущунаещтирамла долу аьы, сонсуз мящяббятля долу ессе тясири баьышлайыр.Диэяр тяряфдян бу ясяри заман юлчцсц иля щяйат, юмцр,инсан талейи, хейир вя шярин мцщарибяси, щаггын гялябяси щаггындасюзцн гцдряти иля чякилмиш таблойа бянзятмяк олар. Бу китабтякъя бир нечя иллик щадисяляр, характерляр тягдиматы иля битмир.Узун-узун илляр инсанлара юрняк оласы дярсликдир. Бу дярслийин юрняйиолан М.Ряфилинин киши кими мярдлийи, ъясарятлилийи, инсан кимимцбаризлийи, яйилмязлийи, шаир кими новаторлуьу вя орижиналлыьы,ядябиййатшцнас алим кими, эениш елми билийи вя юзцнямясус миллидцнйявибахышлары, профессор кими парлаг, тясирли нитги вя юйрядиъилик,габилиййяти она гаршы олан бцтцн тязйигляря бахмайараг, алишяхсиййят кейфиййятляри она щямишя гцрур вя шющрят эятирмишдир.М.Ряфилинин 1936-ъы илин сонралары, 1937-ъи илин илк айында Ленинграддаолмасы ону ады Бакыдакы гара сийащыда оланларданайырыб, щябс олунмаыб, лакин докторантурадан хариъ едилиб. Бакыйаэялян кими она шяр атылараг Азярбайъан Йазычылар Иттифагынынцзвлцйцндян хариъ едилиб, онун докторлуг диссертасийасынамянфи ряйляр вериляряк елми карйерасына зярбя вурмаьа чалышыблар.Шеирлярини, ядябиййатшцнаслыьа аид мягалялярини кяскин тянгидямяруз гойублар, онц вязифядян узаглашдырыблар, юзцнц пантцркисттяблиьатчы, космополит, атасыны "Совет щюкцмяти ялейщиняЭянъя цсйанынын тяшкилатчыларындан бири" щесаб едирдиляр. Дащаняляр демямиш, няляр етмямишляр. Бцтцн тязйиг, тянгид вя тящгирлярягаршы чыхараг щагг сюзцнц демиш, щеч вахт ирадясини гырмамыш,елми, ядяби, педагожи фяалийятини давам етдирмяйя, шющрятлигцдрятлиелм сащиби-алим олмаьа наил олмушдур.


Теййуб ГурбанАталар демишкян, щагг олан инъяляр, сцзцляр амма гырылмаз.Теййуб Гурбан бу мцдрик щягигяти архив сянядляри иля сцбутайетирир. М.Ряфили она гаршы едилян щагсызлыглары М.Ъ.Баьыровамяктубла чатдырыр. Илк мяктубу 11 нойабр 1937-ъи илдя, икинъимяктубу 31 декабр 1937-ъи илдя, цчцнъц мяктубу 24 май 1945-ъи илдя, дюрдцнъц мяктубу 16 сентйабр 1948-ъи илдя, бешинъи мяктубу19 нойабр 1952-ъи илдя йазмышдыр. Бунлардан ялавя онунМ.Ъ.Баьырова "Хосров вя Ширин" операсынын щазыр олдуьу щагдаНийази иля бирликдя мяктубу вардыр.М.Ъ.Баьыров М.Ряфилинин бцтцн мяктубларыны мяктуб она чатанкими охумуш вя щаггын, ядалятин - М.Ряфилинин хейриня щяллинянаил олмушдур. Мараглы ъящят бурасыдыр ки, М.Ъ.БаьыровМ.Ряфилийя гаршы щаглы-щагсыз щцъумлар едян щямкарларыны щечдя она эюря ъязаландырмамыш, садяъя М.Ряфилинин докторлугдиссертасийасынын мцдафиясиня, елми карйера газанмасына, ишля тяминолунмасына, ядяби вя елми щяйатда фяал иштирак имканларына,тялтиф олунмасына щеч кясдя наразылыг доьурмайан тярздя кюмякетмишдир. Китабда М.Ъ.Баьыровун С.Вурьуну да москвалы шовинистлярдянгорудуьу факты да вардыр. О, ейни заманда ССРИмигйасында няшр едилян ясярлярдя Азярбайъан ядябиййатынын тящрифиняйол верилмямясиня диггят йетирмиш, тапшырыьы иля М.Ряили вяЯзиз Шярифин йаздыьы "Ядябиййат тарихинин тящриф олунмасына йолвермямяли" адлы мягаляни ЦИК (Б) П МК-нын Тяблиьат Идарясининряиси Александрова эюндярилмишдир."Щягигят олуьу кими" китабы тарихи фактларла о гядяр зянэиндирки, бу фактларын шярщи бир нечя китабда якс олуна биляр. Биз ися кичикбир мягаля иля кифайятлянирик. Мяслящят эюрцлцр ки, щяр кяс букитабы диггятля охусун вя щягигятлярля шяхсян цз-цзя, эюз-эюзя,фикир-фикиря дайансын.Теййуб Гурбан щягигятляр сырасына М.Ряфилинин иътимаи-сийасибахышларына, ядяби усталыьына, щадисяляря, тящгигатлара реал вя эенишдиапозонда баха билмяк щягигятлярини дя кичик деталларлаохуъусуна чатдыра билмишдир.Мараглыдыр ки, тянгидчиляри ону тянгид етдикъя, М.Ряфили юз ъавабларывя ясярляри иля даща артыг ерудисийайа, билийя, ядяби вя елмиистедада малик надир бир шяхсиййят одуьуну сцбут етмишдир.28


Щягигят олдуьу кимиО, иътимаи-сийаси щадисяляря, ядябиййат вя мядяниййят проблемляринящеч бир тязйигя гапылмадан даща дцзэцн гиймят веря билмиш,тящлиллярини милли мяишят, ади тясяввцр сявиййясиндя дейил,Шярг вя Авропа, Америка сивилизасийасына бялядлиликдя глобалапармыш, бу глобаллыгда милли-мядяни тяяссцбц юня чякмишдир."Мяфкуряви сящвляря йол верян" М.Ряфилини нядя тянгид етмишляр?","Ващид конструктив тцрк ядябиййаты йаратмаг" уьрундаидейалар иряли сцрмякля, Шамил щярякатыны "Русийа зцлмцндян хиласолмаг цчцн азадлыг щярякаты" адландырмагда тянгид едирдиляр.1941-ъи илдя М.Ряфилинин бир журнал мягалясиндя йаздыьы "Русийауъгарларынын азад олунмасында Шамил щярякаты бюйцк азадлыгмцъадиляси иди"ъцмлясиня эюря ону антимилли бахышлы щесаб едярякона елмляр доктору дяряъясинин верилмясини истямяйянляр вариди. М.Ряфили дювлятя, миллятя, юлкясиня баьлы зийалы кими щяр шейидцзэцн гаврайа билирди, она эюря дя горхаг, йарынчыг инсанларданфярглянирди. О, 1954-ъц илин апрел айынын 19-да кечирилянАзярбайъан Совет Йазычыларынын икинъи гурултайындакы чыхышда"дцшмян цнсцрляр бизя бюйцк зийан вурмушлар. Няриман Няримановулякялямишляр. Няримановун нцфузуну бярпа етмяк вахтычатмамышдырмы?" сюзляри иля битирмишдир. 1956-ъы илдя "НяриманНяриманов" монографийасыны няшр етирмишдир..."Щягигят олдуьу кими" китабында М.Ряфилинин верилмиш шеирляридя щям идейа мязмуну, щям дя бядии формасына эюря о дюврцчцн орижиналлыг нцмунясидир. Шаир орижинал цсулу иля бащям сюзйарадыъылыьы иля дя диггяти ъялб едир. Мясялян о, "Шопени динляйяркян"шеирляриндя щамынын башга дилдян олараг ишлятдийи "хизяк"сюзцнц "сцрцняъяк" дейя ишлятмишдир. Бу ъцр нцмунялярин сайынычох артырмаг олар...Ня ися, Теййуб Гурбан бюйцк вятяндашлыг ешги иля эярякли бир ишэюрмцш, "Щягигят олдуьу кими" китабыны эениш иътимаиййятя тягдиметмишдир. Мян мцяллифя миннятдарлыг дуйьусу иля йени-йениуьурлар арзулайырам. Сонда язабкеш алим-вятяндаш, надир истедадсащиби Микайыл Ряфилинин бир мисрасыны хатырламаг истярдим.О йазыр: "Бу эцн севмясяляр дя, йарын севярляр мяни!".29


Теййуб ГурбанУнудулмаз М.Ряфилинин рущуна дуалар охуйараг, дейирям:"Бюйцк инсан, артыг бу эцн дя севирляр сяни, сабащ да, щямишя дясевяъякляр сяни".Хейирхащ инсанлара, гядирбилянляря, халг цчцн дюйцнян црякляряешг олсун.Яждяр АЬАЙЕВПрофессор"Тящсил вя заман" гязети,04 сентйабр 2010-ъу ил, №16 (186)30


АРХИВ БИР ХЯЗИНЯДИРЩягигят олдуьу кимиАрхив ачылмамыш бир хязинядир. Орада минляръя инсан щяйатынынсирляри эизлянир. Архивя дахил олмаг, ону ачмаг, гаранлыгда саралан-соланвярягляри бир-бир-чевирмяк, охумаг, намялум шейляриашкарламаг, хязиня тапмаг кими бир шейдир. Буну анъаг мащир,сябирли, щювсяляли, йорулмаг билмяйян, ити эюзц, ити аьлы оланадамлар едя биляр.Мян Теййуб Гурбанинин "Щягигят олдуьу кими" китабыны щяляжурнал вариантында охуйаркян онун чох няъиб, хейирли бир иш эюрцб,архивляри арашдырмаг, кечмишдя дамьаланан адамларын мянявисафлыьыны яйан етмяк сащясиндя эюрдцйц ишляри еля бир хязиняниачарыны тапмаг кими гиймятляндирирям. Бу шаир, зийалы чохдиггятля, щювсяля иля архив материалларыны арашдырыб бизя мялумолмайан фактлары ашкарлайыб ки, онун ишини анъаг гящряманлыгадландырмаг олар. О, Щаъы Зейналабдин Таьыйев, онун гызы Сара,Мящяммяд Ямин Рясулзадя кими тарихи шяхсиййятляр барядящягигяти цзя чыхармышдыр.Мир Ъяфяр Баьыров вя Микайыл Ряфили мцнасибятляри дя бу ъцрщягигят ахтарышы йолунда атылан уьурлу аддымдыр. Мян бу вя йабашга шякилдя Мир Ъяфяр Баьыровла билаваситя тямасда олмушам.Мир Ъяфяр Баьыров кимдир? Онун мящкямя материалларынданвя сонрадан йазылан йазылардан бу дювлят хадими бир ъяллад, гяддар,рящмсиз бир адам кими эюрцнцр. Яслиндя белядирми? Бяс щягигятнеъядир?Мян щяля ушаг икян, сонралар Азярбайъан КП МК-да ишляйяркян,Мир Ъяфяр Баьырову эюрмцшям.1940-ъы ил иди, Самур-Дявячи каналы чякилирди, миндяръя адамбу тикинтидя иштирак едирди. Биз щяля шаэирд икян бу цмумхалг щярякатынагошулуб, каналда ишляйирдик. Бир эцн, бялкя дя базарэцнц иди. Дявячинин мяркязиндя, район иъраиййя комитясинин бинасыгаршысында бир автомобил дайанды. Орадан ъцссяли, эюзцндяейняк олан бир адам дцшдц. Дедиляр ки, бу Мир Ъяфяр Баьыровдур.О, щамы иля, о ъцмлядян ушагларла да ял вериб эюрцшдц. Мяндя онун ялини сыхдым. Бундан сонра да о бир нечя дяфя районаканалын чякилишиня бахмаг цчцн эялди.31


Теййуб ГурбанОну даща йахындан Вилайят Партийа Комитясиндя вя МяркязиКомитядя ишляйяркян, Республика мцшавиряляриндя, МК-нын пленумларындаэюрдцм. О, трибунайа йахын яйляшяр, овъунда рянэликарандашлар ойнадарды. Эащ да чыхыш едянляря сюз дейяр, суалверярди. О, мязяли, эцлмяли ящвалатлара марагла гулаг асарды.Мясялян, Дявячидя биринъи катиб ишлямиш Ашуров чыхыш едяркяндеди ки, мян инди билдим ки, юз щяйат йолдашымла 40 илдир ганунсузйашайырам, ушагларымыз да ганунсуз дцнйайа эялмишляр.Щамы тяяъъцб етди ки, бу ня олан ишдир. Баьыров да марагла гулагасырды. Мялум олду ки, паспортлар вериляндя Ашуровун арвадыиля кясилмиш кябин каьызы йох имиш. Молланын кясдийи кябин исягануна уйьун эялмир. Залда щамы эцлцшдц, о ъцмлядян Баьыров.О чыхыш едяня чох диггятля гулаг асырды. Бир дяфя о вахт ФялсяфяИнститутунун елми ишчиси ишляйян Витали Сямядов чыхыш едир. Азкечмямиш Сямядов МК-нын икинъи катиблийиня иряли чякилир. Бучох мядяни, савадлы, дярракяли, эюзял нитг габилиййяти олан биршяхс иди, йахшы да гялями варды. Баьыров онун габилиййятини дярщалщисс етди вя ону юзцндян сонракы вязифяйя лайиг эюрдц.Бир дяфя дя Филармонийанын йай залында Чеховун йубилейи иляялагядар йыьынъаг олду. Мярузячи Микайыл Ряфили иди. О, рус дилиндячох сялис вя ряван данышды. Биз Азярбайъанын беля савадлыоьуллары иля юйцнцрдцк. Она Баьыров да чох диггятля гулаг асырды.Вилайят Партийа Комитясиня ишляйяркян Сцлейман ХялиловлаЪябрайыл районунда гязетин сигналларына райкомун неъя реаксийавердийи мясялясини йохламаьа эетмишдик. Бу вахт райкомунпленумунда мядяни-маариф ишинин вязиййяти мцзакиря едилирди.Биз ифша едиъи бир мягаля йазыб, "Коммунист" гязетиня эюндярдик.Сящяр Баьыров ишя эяляндя гязетляри охуйарды. Бизим мягаляонун эюзцня дяйди вя сон сятриня кими охуду вя чох хошуна эялди.Вилайят Партийа Комитясиня ирад тутду ки, о ня цчцн беля мараглымясялялярля мяшьул олмур."Бакынын ишыглары" кинофилминдя Баьыровун ролуну Рза Тящмасибойнайырды. Филмя бахыш кечириляндя Мир Ъяфяр Баьыров РзаТящмасибя дейир ки, сян ня цчцн мяни горхаг эюстярмисян? Актйоряввял тяряддцд едир, сонра ъаваб тапыб дейир ки, мян Стали-32


Щягигят олдуьу киминин габаьында юзцмц йыьышдыра билмядим, горхдум, она эюрярол беля чыхыб. Бу ъцр мцщакимя гаршысында Баьыров щеч бир шейдемяди.Мир Ъяфяр Баьыров Азярбайъанын тяряггисиня, онун мядяниййятининчичяклянмясиня чох ямяк сярф етмишдир.Мящкямя заманы эюстярилирди ки, эуйа онун савады чох ашаьыолуб, ибтидаи синифдян дя ашаьы. Щалбуки, яслинджя о техникумгуртармышды, щятта мяллим дя ишлямишди. Баьыров бир нечя китабын,чохлу мягалялярин мцяллифи иди. Чох сярраст вя савадлы мцщакимяляри,данышыг тярзи варды. Она савадсыз демяк эцлцнъ иди.О, халгыны, миллятини севян адам иди. О, гятиййятля халгыны сцрэцнетмяк ниййятини дяф етмиш, она атылан бющтанлара лайигли ъавабвермишди. 1937-38-ъи иллярин фаъияляриндя йалныз ону эцнащландырмагдцз дейилдир. Бязян йухарыдакыларын гярар вя ямрляринягаршы о чыха билмязди. Мящкямядяки сон сюзцндя о дейир ки,мян ямялляримя эюря дюрд йеря парчаланмаьа лайигям, анъагхалгын дцшмяни олмамышам. Онун мящкямяси эедяркян бизМК ишчиляри мящкямя залында отурур вя йа мящкямянин эедишиняМК-нын иълас залында радио иля гулаг асырдыг. Она верилян иттищамларао чох тямкинля, сябрля ъаваб верирди. О юзцнц ясл кишикими, горхмаз ъясур бир адам кими апарырды.Азярбайъан ингилабдан яввял савадсызлар юлкяси иди. Бурада щечбир али мяктяб, елми мцяссися йох иди. Орта мяктябляр тяк-тцк иди.Баьыровун вахтында юлкя чичяклянмяйя башлады, сянайе сцрятляинкишаф етди, мядяни якинчлийин ясасы гойулду, али мяктябляр ачылды,орта тящсил оъаглары эениш вцсят алды, мядяниййят, ядябиййат,инъясянят инкишаф етди. Кялбяъярдя Истисуда, Эюйэюлдя, Муьанлыдабиналар инша етдирилди, йол чякдирилди ки, халг бурада мцалиъяолунсун, саьламлыьыны бярпа етсин, динъялсин. Хястяханаларын шябякясиэенишлянди, санаторийалар, истиращят евляри йарадылды. Йетимевляриндя йцзлярля атасыз-анасызлар тярбийя олундулар. Азярбайъандаяввял ССРИ Елмляр Академийасынын филиалы, сонра ися онунбазасында Елмляр Академийасы йарадылды.Цзейир Щаъыбяйовун матям мярасими йадыма эялир. Онун ъяназясиИсмалиййя бинасындан Мир Ъяфяр Баьыровун чийниндя чыхды.О, бир чох йазычылары, инъясянят хадимлярини щимайяси алтына ал-33


Теййуб Гурбанмышдыр. Онун Микайыл Ряфили кими бир алимя дя щимайядарлыьы чатыб.Бяс Микайыл Ряфили кимдир?Микайыл Ряфили бизим мцяллимимиз олуб. 1945-ъи илдя АзярбайъанДювлят Университетиндя охумаьа башладыьымыз заман елмлярдокторларыны вя профессорлары бармагла саймаг олурду. Онларынян эюркямлиляриндян бири мящз Микайыл Ряфили иди. О, чох садя,мцлайим хасиййятли бир шяхс иди. Чох инъя зарафатлары да варды.Онун мцлащизяляри ися чох зякалы бир алимин мцщакимяляри иди. О,дярс заманы мцяййян бир проблем гоймаьы, тялябяляри дцшцндцрмяйявадар етмяйи хошлайырды.Мясялян, о Низами йарадыъылыьыны тядрис едяркян, беля бир мясялягойду. Шаирин илк ясяри "Сирляр хязиняси" щесаб олунур. Лакинонун 20 йашында илк дяфя дидактик бир мювзуда поема йазмасыаьла сыьмыр. Микайыл Ряфили дейирди ки, шаир бир эцнащ ишлятдийи барядяйазыр. Онун фкринъя "Вис вя Рамин" поемасы ФяхряддинЭцрэанинин дейил, Низамининдир. Бу ясярдя о дюврцн яхлагипринсипляриня уйьун оламйан щадисялярин тясвири верилир ки, Низамимящз буну юз эцнащы щесаб едир. Беля бир мясяляни ортайа атмаглаРяфили тялябяляри дцшцнмяйя, щягигяти арашдырмаьа сювгедирди.Микайыл Ряфили юзцнц щеч вахт тялябялярдян цстцн тутмурду. Буалим бизя йолдашъасына мцнасибят бясляйирди. О юзц буна шяраитйарадырды. Дейилянляря эюря филоложи факцлтясиндя журналистика, инъясянятшюбяляринин ачылмасынын тяшяббцскары о олмушдур.Анъаг ону эюзцэютцрмяйянляр дя варды. Эащ "Кирпи" журналындаголтуьунда хоруз карикатурасыны верир, эащ Университетин трибунасынданону космополитизмдя иттищам едир, цстцня мцхтялифшяр вя бющтан атырдылар. Микайыл Ряфили, ялбяття, инъийирди, лакиняйилмирди. Онун истедады яввялки кими парлайырды. О, Азярбайъанядябиййатынын ян юнямли проблемляри барядя дярин тядгигатларыннятиъяси олан китаблар, мягаляляр йазырды. Мясялян, академикКрымски онун Низами щаггындакы монографийасына чох мцсбятгиймят вермишди. Ряфилинин М.Ф.Ахундов щаггында галын бир китабыварды ки, бурада философун, йазычынын, драматургун йарадыъылыьыдяриндян тящлил олунур.34


Щягигят олдуьу кимиТеййубун ишинин ян цмдя ъящяти одур ки, о щям Мир Ъяфяр Баьырову,щям дя Микайыл Ряфилини тямизя чыхармаьы, щягигяти олдуьукими ашкарламаг цчцн бир тядгигатчы зийалы кими эярэинямяк сярф етди. Беля йазылар халг гаршысында хидмятин бариз ифадясидир.Мян црякдян дейирям: "Саь ол Теййуб, сян тарихин гаранлыгйерлярини ишыгландырмаг цчцн чох сяйля чалышырсан".Салещ ТАЩИРОВАзярбайъан Республикасы Президентийанында Али Аттестасийа Комиссийасынынбаш мяслящятчиси35


Теййуб Гурбан36


37Щягигят олдуьу кими


Теййуб Гурбан38


Щягигят олдуьу кимиМИКАЙЫЛ РЯФИЛИ ВЯ МИР ЪЯФЯР БАЬЫРОВМикайыл Ряфилинин анадан олмасынын 100 иллийи иля ялагядар"Ядябиййат гязети"нин 2005-ъи ил 25 феврал арихли сайында "ПрофессорМикайыл Ряфили" сярлювщяли чох мараглы бир мягаля дяръ олунмушдур.Реал щяйат щягигятлярини якс етдирян бу хатиря- йазынынмцяллифи унудулмаз алимин тялябяси олмуш Паша Яфяндийевдир.Мягалянин сонунда охуйуруг: "Мяним ешитдийимя эюря М. Ряфили75 сящифялик макина йазысында бюйцк бир яризя иля Мир ЭяфярБаьырова мцраъият етмишди. Мяктуб да М.Ъ. Баьырова чатыб, одярщал эюстяриш вериб ки, профессор М. Ряфилини тутдуьу бцтцн вязифяляринягайтарсынлар".Ялли ики ил бундан яввял, доьулдуьу эцндя - апрелин 25- дя яллицч йашында дцнйасыны дяйишмиш надир иседад сащиби щаггында тарихидяйяря малик щягигяти мятбуат сящифясиня эятирдийиня эюря бирохуъу кими мян дя Паша мцяллими црякдян алгышлайырам. Анъагбилдирмяк мстяйирям ки, Микайыл Ряфилинин Мир Ъяфяр Баьыровайаздыьы яризянин щяъми 75 дяфя кичикдир, биръя вярягдян ибарятдир.Архивляр юз гапыларыны цзцмцзя ачдыьы бир вахтда, ялбяття, ешитдикляримиздяндаща чох, эюзля эюрцб охудугларымыза инанмалыйыг...Микайыл Ряфилинин бцтцн фяалиййяти М.Ъ.Баьыровун Азярбайъанарящбярлийи илляриня тясадцф едир вя архив материаллары эюсярир ки,юмрцнцн ян чятин мягамларында онун хиласкары да еля М.Ъ.Баьыроволуб. Сайсыз-щесабсыз архив материалларыны арашдыраг.Микайыл Ряфили 1952-ъи илин декабрынадяк республика рящбярлийинябеш дяфя мяктубла рясми мцраъият етмишдир. Бу мцраъиятляридцзэцн гиймятляндирмяк цчцн щямин дюврлярдя баш верян сийасивя ядяби щадисяляри нязяря алмаг лазымдыр.Азярбайъан Республикасы Президенти Иляр идаряси Сийаси сянядлярАрхивиндя 1936-1938-ъи илляри ящатя едян ики галын говлуг сахланылыр.Бунлардан бириндя щямин дюврдя Азярбайъан КП МК Бцросунунпротоколлары, диэяриндя Мир Ъяфяр Баьыровун адынаэюндярилмиш мяктублар вя сянядляр топланмышдыр. Йери эялмишкянгейд етмяк истяйирям ки, Сямяд Вурьун вя Щцсейн Ъавидин Мир39


Теййуб ГурбанЪяфяр баьыровун адына йаздыьы яризялярин ялйазмалары да бу материалларарасындадыр. С.Вурьунун мяктубунда охуйуруг:"Щюрмятли йол. Баьыров!Индийя гядяр мяним мянзил мясялям щялл едилмямишдир. Беш няфярликаиямиз кичик бир отагда йашайырыг. Бу вязиййят мяним йарадыъылыгишимя бюйцк зярбяляр вурур, юзцм дя эет-эяля зяифляйирям.Чох риъа едирям ки, мяркязи партийа комитясинин йашайыш бинасындабошалмагда олан бир мянзилин мяня верилмяси сярянъамында булунасыныз.Сизин: С.Вурьун.7 октйабр, 1936 ъы ил."Сямяд Вурьунун яризясиня Мир Ъяфяр Баьыровун тапшырыьы иляМяркязи Комитянин нювбяти бцро иъласында 1936ъы ил октйабрын17-дя бахылмыш вя мясяля ян йцксяк сявиййядя щялл едилмишдир. О,мянзилля тямин олунмушдур.Щцсейн Ъавидин яризясиндя дейилир:"Мющтярям М. Ъяфяр Баьыров йолдаш!Сон заманларда мяня вя йазыларыма гаршы - истяр мяняви, истярмадди ъящятдян - габа вя сойуг бир кечимсизлик вар. Бу да йалнызтяк-тяк шяхслярин капризиндян иряли эялмякдядир. Ъясарят олсада, фикринизи бу нюгтяйя ъяб етмякля, 30 илдян артыг ямяк сярфедян хястя вя йорьун бир йазычынын щалыны дцшцнмяйинизи риъа едирям".40Щцсейн Ъавид,3 октйабр 1936-ъы ил. Бакы."Щцсейн Ъавидин яризясиня МК-нин октйабрын 22-дя кечирилмишБцро иъласында бахылмышдыр. МК гярарынын цзяриндя М.Ъ.Баьыровунщюкцмят башчысы Щцсейн Рящманова вя МК бцросунун цз-


41Щягигят олдуьу кимивц Рущулла Ахундова цнванланмыш бу сюзляр йазылмышдыр: "Щ.Ъавид йолдашы МК-йа дявят един, онун шикайятини динляйин вя нятиъясибарядя Азярбайъан К(б)П МК-йа мялумат верин. Имза:М.Ъ.Баьыров."Щямин говлугда "Шярг гадыны" журналынын мясул катиби Эцлайяханым Гядирбяйованын вя журналын илк редактору Айна Султанованында мяктублары сахланылыр. Э. Гядирбяйова 1936-ъы ил майайынын 16-да Азярбайъан К (б)П МК-йа эюндярдий мяктубундаэюстярир ки, "Шярг гадыны" журналы 1923-ъц илдян няшр олунур. Озаман журнал йалныз шящяр ящалиси арасында йайылырды, тиражы 1000-2000 иди. 1935-ъи илдян башлайараг журналын тиражы 15 миня чатдырылмышдыр.Буна бахмайараг, журнала щяр ай, яввялляр олдуьу кими,7 мин нцсхя цчцн каьыз айрылыр.М.Ъ.Баьыровун дяркянары иля мясяляйя Мяркязи Комитянин1936-ъы ил 21 май тарихли Бцро иъласында бахылмыш вя мясяля мцсбятщялл едилмишдир.Республика Халг Маариф Комиссарынын мцавини ишляйян АйнаСултанова 1936-ъы ил май айынын 3-дя йаздыьы яризясиндя Мир ЪяфярБаьыровдан хащиш етмишдир ки, бир ил яввял она верилмиш тющмятцзяриндян эютцрцлсцн. Онун хащиши йериня йетирилмишдир.М.Ъ.Баьыров 1936-ъы ил май айынын 21-дя МК Бцросунун ашаьыдакыгярарыны имзаламышдыр."Айна Мащмуд гызы Султановайа сящлянкарлыг щярякятляриня эюря1935-ъи ил август айынын 25-дя тющмят верилмяси щаггында гяраргцввядян дцшмцш щесаб олунсун."1936-ъы ил март айынын 3-дя Мир Ъяфяр Баьыров халгымызын миллидяйярлярини йашадаъаг бир тарихи сяняди - "Азярбайъан Шура Енсиклопедийасынынняшри щаггында" МК гярарыны имзаламышдыр. ИлкАзярбайъан енсиклопедийасынын няшриня даир материаллар ССРИЕлмляр Академийасынын Азярбайъан филиалында Руулла Ахундовунрящбярлийи иля щазырланмышдыр. Бу ишдя Филиалын елми ишчиси МикайылРяфили дя иштирак етмишди. Мясяля Азярбайъан КР МК Бцросундаэениш мцзакиря едиляркян, Микайыл Ряфили Ленинграддаиди. Аспирантураны мцвяфяггиййятля битириб, "Тцрк гярбчиляри"мювзусунда диссертасийанын мцдафиясиня щазырлашырды. Буна эюря


Теййуб Гурбандя МК сянядляриндя онун ады йохдур. Щямин материаллары охуъуларатягдим едирям вя цмид едирям ки, Азярбайъанда енсиклопедийаняшринин тарихи иля мараглананлар цчцн бу сянядляр ящямиййяткясб едяъякдир.1936-ъы илин феврал айынын 26-да Азярбайъан ССР Халг КомиссарларыСоветинин Сядри Щцсейн Рящманов М.Ъ.Баьыров йолдашаАзярбайъан Шура Енсиклопедийасынын няшри цзря комитя иъласынынбиринъи протоколуну рясми мяктубла эюндярмиш, протоколМ.Ъ.Баьыровун имзасы иля Мяркязи Комитя тяряфиндян гябуледилмишдир. Бу сяняддян айдын олур ки, щямин иълас феврал айынын16-да кечирилмишдир. Иъласда АШЕ-нин баш редактору Исмайыл Исмайылов,АШЕ_нин елми катиби Вяли Хулуфлу, Азярбайъан К(б)ПМК-нын шюбя мцдири Микайыл Щцсейнов, ССРИ ЕА АзярбайъанФилиалындан Комитя цзвц Рущулла Ахундов, Халг Маариф КомиссарлыьынданМцсейиб Шащбазов, Азярняшрдян Ясяд Ахундов,Халг Сящиййя Комиссарлыьындан Мцсейиб Щцсейнов вя башгаларыиштирак етмишляр.Иъласда Азярбайъан Шура Енсиклопедийасынын биринъи ъилдининняшриня щазырлыг барядя АШЕ-нин елми катиби, Комитя цзвц ВялиХулуфлу чыхыш етмишдир. Сонра ашаьыдакы гярар гябул олунмушдур:1. АШЕ-нин няшри цзря Комитянин елми катиби В.Хулуфлунун бумялуматы нязяря алынсын ки, бу ил февралын 15-дяк АШЕ-нин биринъиъилди цчцн щазырланмыш 3500 мягалядян 2000-и тцрк дилиня тяръцмяолунмушдур. 1300 мягаля орижиналда тцрк (Азярбайъан дили -Т.Г.) дилиндя йазылмышдыр. 200 мягаля йенидян ишляниб тцркъяйячевримишдир. 1-ъи ъилдя дахил едиляъяк мягалялярин 60 фаизи там редактяолунмушдур.2. АШЕ-нин биринъи ъилди (Баш редактор И. Исмайылов) бу ил октйабрайындан эеъ олмайараг няшр едилсин.3. И.Исмайылов, В.Хулуфлу вя диэяр йолдашара тапшырылсын ки, онэцн мцддятиня АШЕ-нин биринъи ъилдиня дахил едилян материалларынтясдиги гайдасы барядя Комитяйя мялумат версинляр.4. Енсиклопедийанын биринъи ъилдинин вахында бурахылышыны тяминетмяк мягсядиля И.Исмайылов, В.Хулуфлу вя Р.Ахундов йолдаш-42


43Щягигят олдуьу кимилара тапшырылсын ки, феврал айынын 20-дяк Азярняшр тяряфиндян эюрцляъякишлярин тягвим мцддятлярини комитянин тясдигиня тягдиметсинляр.Йухарыда садаланан тядбирлярдян ялавя, Мир Ъяфяр Баьыровунтапшырыьы иля АШЕ-нин няшри цзря Комитянин 24 няфярдян ибарятштаты мцяййян едилмиш, онларын фяалиййяти цчцн иш отаглары айрылмышдыр.(Мцяллифдян: эюрясян Мир Ъяфяр Баьыровун вахтында няшр цчцнщазырланмыш енсиклопедийанын талейи неъя олмушдур? 42 мин мягалящарада галмышдыр?)***1936-ъы илин майында отуз бир йашлы Микайыл Ряфили Ленинграддаиди. Бу заман онун АзФАН-дакы ягидядашлары АзярбайъанК(б)П МК-да, М.Ъ.Баьыровун йанында идиляр. Мцшавиря тцркдилиндя дярсликлярин щазырланмасына щяср олунмушду. М.Ъ.Баьыровадлы-санлы алим вя йазычыларын тяклифлярини нязяря алараг, щяминилин май айынын 21-дя Мяркязи Комитя Бцросунун гярарынаимза атмышдыр:"АЗЯРБАЙЪАН ЯДЯБИЙЙАТЫ ЦЗРЯДЯРСЛИКЛЯРИН ЩАЗЫРЛАНМАСЫ ЩАГГЫНДАЫ. Азярбайъан ядябиййаты вя Азярбайъан ядябиййаты таирхинядаир тцрк мяктябляри цчцн мцкяммял дярсликляр щазырламагмягсяди иля ашаьыдакы мцяллиф бригадалары йарадылсын:1. Бешинъи синиф цчцн дярсликбригадир - редактор - Мяммяд Арифбригада цзвляри - Щямид АраслыМир ЪялалАбдулла Шаиг2. Алтынъы синиф цчцн дярсликБригадир - редактор - Щаъыбаба НязярлиБригада цзвляри - Щяняфи ЗейналлыМикайыл Рзагулузадя


Теййуб Гурбан3.Йеддинъи синиф цчцн дярсликБригадир - редактор - Яли СултанлыБригада цзвляри - Щябибулла СямядзадяЩидайят Яфяндийев4. Сяккизинъи синиф ядябиййаты тарихи очеркляри(ХЫВ ясрдян ХЫХ ясрин 60-ъы илляринядяк)Бригадир - редактор - Таьы ШащбазиМцяллифляр: Щябиулла СямядзадяМярдан Мурадханлы5. Доггузунъу синиф цчцн ядябиййат тарихи очеркляри(ХЫХ ясрин 70-ъи илляриндян ХХ ясрядяк)Мцасир Азярбайъан ядябиййатыБригадир - редактор - Мяммядказым ЯлякбярлиБригада цзвляри - Мещди ЩцсейнМяммяд АрифЫЫ. Мяммядказым Ялякбярли (сядр), Таьы Шащбази, ЩаъыбалаНязярли, Мещди Щцсейн вя Бякир Чобанзадя йолдашдан ибаряткомиссийайа тапшырылсын ки, бцтцн мцяллиф вя редакторлары ишя ъялбетмякля, он эцн ярзиндя ядябиййат ая ядябиййат тарихи цзря програмларыдягигляшдирсинляр вя тясдиг цчцн Азярбайъан К(б)ПМК-нын мяктяб вя елм шюбясиня тягдим етсинляр.ЫЫЫ. Мцяллифляр тяряфиндян дярсликлярин тящвил верилмясинин сонмцддяти 1936-ъы ил октйабрын 5-и мцяййян едилсин. Азярняшря(Ясяд Ахундов) бир вязифя олараг тапшырылсын ки, дяпсликляри1937-ъи илин йанварын 1-дяк няшр етсин.ЫВ. Ядябиййат вя ядябиййат тарихи цзря дярсликлярин щазырланмасызярурятини нязяря алараг, Азярбайъан К(б)П МК-нин мяктябвя елм шюбясиня тапшырылсын ки, дярсликлярин йазылмасы вя тяртиб44


Щягигят олдуьу кимиедилмяси иля мяшьул олан мцяллифлярин эюстярилян мцддятдя ясас ишйерляриндя бцтцн диэяр иш вя тапшырыглардан азад едилмясини тяминетсин.В. Халг Маарифи Комиссарлыьына вя Азярняшря тапшырылсын ки, ишдяян чох фярглянян мцяллиф вя редакторлары мцкафатландырмагмягсяди иля хцсуси фонд айырсынлар.Азярбайъан К(б)П МК катиби М.Ъ.Баьыров"45


Теййуб Гурбан***1936-ъы ил сентйабр айынын 26-да Мир Ъяфяр Баьыров РущуллаАхундовун вя Исмайыл Исмайыловун тяклифи иля АзФАН-нын аспирантурасынанамизядлярин сийащысыны тясдиг етмишдир. 14 няфярэянъ арасында Микайыл Ряфилинин йахындан таныдыьы истедадлыадамлар (сийащыда бир няфяр дя олсун ермяни йохдур - Т.Г.) вардыр:Сяттар Ябилов, Земфира Ялийева, Ряхшяндя Щаъыйева, ЯляшряфЯлизадя, Елмар Шярифов, Ящмяд Мащмудов, Гафар Ибадзадя...1936-ъы илин пайызында Ленинградда Бакыдан алдыьы бир хябяр дяМикайыл Ряфилини севиндирмишдир: Мир Ъяфяр Баьыров "АзярбайъанССР ъоьрафийа лцьятинин тяртиби вя няшри щаггында" гярары имзаламышдыр.Бу йахынларда архивдя ашкар етдийимиз щямин гярарыолдуьу кими охуъулара чатдырырам:"АЗЯРБАЙЪАН ССР ЪОЬРАФИЙА ЛЦЬЯТИНИНТЯРТИБИ ВЯ НЯШРИ ЩАГГЫНДА1. ЦИК(б)П Загафгазийа Юлкя комитяси Бцросунун бу ил 20 августтарихли гярарына мцвафиг олараг, ъоьрафийа лцьятинин Азярбайъанъилдинин редактяси цчцн ССРИ ЕА Азярбайъан филиалы йанындаашаьыдакы тяркибдя редаксийа комиссийасы йарадылсын:Рущулла Ахундов - СядрИсмайыл Исмайылов - АК(б)П МК - данЯ. Ейвазов - Дювлят План КомитясиндянВ. Хулуфлу - АзФАН - данМ. Ялякбяров - АзФАН - данВ. Тихомиров - Шаумйан адына институтданЗифелд -АзФАН - дан2. Редаксийа комиссийасына тяклиф едилсин ки, баш редаксийа щейятииля разылашдырараг юз иш програмы планларыны ишляйиб щазырласын-46


47Щягигят олдуьу кимилар.3. Рущулла Ахундов вя Борис Тихомиров Азярбайъан ъоьрафийалцьятинин редакторлары кими Баш редаксийа комиссийасынын тяркибинядахил едилсинляр.4. Тбилисидя хцсуси полиграфийа базасынын мювъуд олдуьуну нязяряалараг, Азярбайъан ъоьрафийа лцьятинин орада чап едилмясимягсядяуйьун щесаб олунсун.5. Редаксийа комиссийасына тапшырылсын ки, тцрк дилиндя Азярбайъанъоьрафийа лцьятинин биринъи ъилдинин няшри иля ялагядар ряй вятяклифлярини МК-йа тягдим етсинляр.Азярбайъан К(б)П МК катиби М.Ъ.Баьыров".***Архив материалларындан айдын олур ки, Мир Ъяфяр Баьыров 1936-ъы ил нойабр айынын 25-дян декабрын 10-дяк езамиййятдя оларкян"Москва" мещманханасында галмышдыр. Щямин эцнлярдя ДювлятСийаси няшриййатынын дявяти иля Ленинграддан Москвайа эялмишМикайыл Ряфили дя бу мещманханада иди. М.Ъ.БаьыровМ.Ряфилинин намизядлик диссертасийасынын Москва няшриййаты тяряфиндянкитаб щалында чап едиляъяйи хябяриндян чох мямнун олмушдур.М. Ряфили Москвада няшр олунмуш "Песни о городах"("Шящярляр щаггында няьмяляр") китабыны вя бу китаб барядя пайтахтын"Вечернйайа Москва" гязетиндя шаир А.Йаровун ресензийасыдяръ едилмиш сящифяни республика рящбяриня щядиййя етмишдир.Щямин ил декабрын 6-да М. Ряфили Ленинграда гайыдаркянМ.Ъ.Баьыровла вида эюрцшцня эетмиш, бир йердя сцфря архасындасющбят етмишляр. М.Ъ.Баьыров юз ишини гуртармыш Сяккизинъи ФювгяладяЦмумиттифаг Советляр гурултайы тяряфиндян гябул олунмушСовет конститусийасынын илк нцсхяляриндян бирини МикайылРяфилийя вермиш вя ондан хащиш етмишдир ки, тцркъяйя чевириб Бакыйаэюндярсин.Микайыл Ряфили Ленинградда Рушкин евиндя ССРИ Конститусийасынырусъадан азярбайъанъайа тяръцмя етдийи саатларда аьлынаэялмязди ки, Москвада, Кремлин диварлары арасында "бцтцн дцнйадаян демократик конститусийанын" бцтцн дцнйада мисли эю-


Теййуб Гурбанрцнмямиш ганлы маддяляри дя щазырланыр. ССРИ Халг Дахили ИшлярКомиссарлыьынын "Репрессийа ямяиййатынын кечирилмя гайдалары"цзяриндя Халг Комиссарлары Совети сядринин мцавини А.Микойан"согласен" йазмышды. Халг Комиссарлары Совети сядри В.М.Молотовися сянядя гол чякдикдян сонра бяйан едирди: "Дювлят ейнизаманда фящля синфинин, кяндлилярин вя зийалыларын мянафейини ифадяедя билмязди. Бундан башга зийалылар арасында кечмиш синфидцшмянляр аз дейил, онлар фящля синфинин диктатурасы уьрунда мцбаризяапара билмяздиляр."Микайыл Ряфили Ленинградын Рушкин евиндя ССРИ Конститусийасынынсярраст тяръцмясини Бакыйа - М.Ъ.Баьырова эюндярмишди.Ганунун 125-ъи мадддясиндяки бу ъцмляни блокнотуна кючцрмцшдц:"Вятяндашлара сюз вя мятбуат азадлыьы, йяни юз фикирляринишифащи сурятдя вя мятбуат васитясиля билдирмяк щцгугу, йыьынъагвя митингляр азадлыьы, кцчя йцрцшляри вя нцмайишляр азадлыьы верир..."Ленинград мятбуатында Сталин Конститусийасыны вясф едяншеирляр гязет сящифялярини бязяйирди. Азярбайъанда Сямяд Вурьунунмисралары дилляр язбяри иди:Гардаш, мцгяддясдир бизим ганунлар,Рящбярин ялийля йазымыш онлар.Рящбярин ялийля "мцгяддяс ганунлар"дан сонра ганлы репресийаганунлары щяйата кечирилди. Сталинин цзяриндя "Щяйата кечирилсин!"йаздыьы сяняддя дейилирди: Репрессийа олунан антисовет цнсцрлярики категорийайа бюлцнцрляр. Биринъи категорийайа антисовет партийаларынцзвляри - есерляр, эцръц меншевикляри, мцсаватчылар, иттищадчылар,дашнаклар вя башгалары дахилдирляр. Беляляри дярщал щябсяалынараг, цчлцк тяряфиндян ишляриня бахылан кими эцллялянмялидирляр.Партийа цзвц олмайан дцшмян цнсцрляр икинъи категорийайааиддир. Беляляри щябс олунмалы вя 8-10 ил мцддятиня щябс дцшярэяляриняэюндярилмялидирляр.1936-ъы илдя М.Ъ. Баьыровун имзаладыьы гярарларда адлары чякилянадлы-санлы тцрк зийалыларымыз ики-цч айын ичярисиндя "халг дцшмяниня"чеврилдиляр. Илк зярбя Рущулла Ахундова йюнялди. О,1917-ъи илдя сол сосиалист - ингилабчы (есерляр) партийасынын цзвц ол-48


49Щягигят олдуьу кимидуьу цчцн щябс едилди, ССРИ ЕА Азярбайъан Филиалынын директорувя Азярбайъан Халг Комиссарлары Совети йанында ИнъясянятИшляри Идарясинин ряиси вязифяляриндян кянарлашдырылды. РущуллаАхундовун алим вя ядиб щямкарлары да бир-биринин ардынъа щябсяалындылар: Щяняфи Зейналлы, Бякир Чобанзадя, Таьы Шащбази,Борис Тихомиров, Вяли Хулуфлу, Бюйцкаьа Талыблы, Микайыл Щцсейнов,Яли Назим...Истинтаг материалларындан ССРИ ЕА Азярбайъан Филиалында яксингилабимиллятчи групун цзвц кими Микайыл Ряфилинин дя ады чякилирди.Бакыда олсайды, сюзсцз ки, о да дярщал щябс олунаъагды.Анъаг зярбяни она Пушкин евиндя вурдулар. Алимлик йолундагырмызы ишыг йандырдылар. "Азярбайъан вя рус ядябиййаты" мювзусундадиссертасийа мцдафиясиня щазырлашан отуз ики йашлы шаир вяалими докторантурадан хариъ етдиляр.Микайыл Ряфили 1937-ъи илин март айында Бакыйа гайытды... Бир айкечмямиш, апрелин 19-да ону Азярбайъан Йазычылар Иттифагы Идарящейятинин иъласына чаьырдылар. Ичяри кечди. Идаря щейятинин цзвляри- С.Шамилов, С.Вурьун, С.Рцстям, М.Камски, С. Григорйан,М.С.Ордубади башларыны галдырыб онун цзцня бахмадылар. СейфуллаШамилов иъласын эцндялийини елан етди: "Азярбайъан ЙазычыларИттифагынын цзвц Микайыл Щясян оьлу Ряфилинин хулиганлыг щярякятлярибарядя".Идаря щейятинин бцтцн цзвляри ял галдырыб эцндялийи йекдилликлятясдиг едирляр. Сядр илк сюзц кющня болшевик, Рущулла Ахундовдансонра Инъясянят Ишляри идарясиндя щюкмранлыг едян ЛевонАрустамова верди. Микайыл Ряфили ону Эянъядян таныйырды. Болшевикъилдиня эирмиш дашнаг иди. Л.Арустамов мялумат верди ки,Микайыл Ряфили Ленинграддан Бакыйа гайытдыгдан сонра...хулиганлыгламяшьулдур. Ики эцн бундан яввял, апрелин 17-дя гоншусу,стахановчу рус фящляси Медведеванын мянзилини зорла яля кечирмяйяъящд етмишдир. Л.Арустамовдан сонра Йазычылар ИттифагыИдаря Щейятинин иъласына эятирилмиш шащидляр: Ованесов, Строганов,Карапетйан чыхыш етмишляр. Мянзилин сащибяси ТатйанаМедведева щяйасызлыьын сон пиллясиня галхмышды: "Бу мусаватистгочу мяним цстцмя ъумду, дюшляримя ял атды. Гоншумуз Арустамовйолдаш эялмясяйди, мяни зорлайаъагды." Ахырда "мцття-


Теййуб Гурбанщим" М.Ряфилийя сюз верилди. О, гялям достларына сярт бахышла:"Нийя бу йаланчылары Йазычылар Иттифагына дявят етмисиниз?- деди-Утанмырсыныз?! Ахы щамыныз йахшы билирсиниз ки, бир эюзлц о мянзилордерини мяня райисполком тяряфиндян верилмишдир. Медведевляраилясиня ися тязя мянзил айрылмышдыр. Арустамовун фитвасы иля кющнямянзили дя мянэирлямяк истяйирляр. Мян щарада галмалыйам,дяниз гыраьында?"Кющня болшевик Арустамов иъласын сядриндян иъазя алмадан,йериндян айаьа галхмадан баьырды: "Ордери сяня халг дцшмяниАхундовун мяктубу ясасынеда верибляр. О щардадыр, сянин дяйерин орадыр".Иъласын сядри Сейфулла Шамилов мцзакиряйя хитам верди. Рясмигярары бяйан етди. Архивдя сахланылан гярар даща чох мящкямящюкмцня бянзяйир. Орада дейилир: "Азярбайъан Йазычылар ИттифагыынПрезидиуму гейд едир ки, халг дцшмянляри - хаин контрреволйусионертротскичилярин эюстяриши иля Микайыл Ряфили стахановчу ишчининмянзилиня сохулмуш, ев яшйаларыны кцчяйя атмыш, ТатйанаМедведеванын цзяриня щцъум етмиш вя беляликля, няинки советйазычысына, щятта совет вятяндашына йарашмайан щярякятляря йолвермишдир. Бу факт сцбут едир ки, Микайыл Щясян оьлу Ряфилининшцурунда щяля дя мянсуб олдуьу мцлкядар-капиталист синфининвящши психолоэийасы галмагдадыр.Йухарыдакылары нязяря алараг, Азярбайъан Йазычылар ИттифагынынПрезидиуму гярара алыр: Микайыл Щясян оьлу Ряфили Азярбайъанйазычылары сырасындан хариъ едилсин."1937-ъи илдя М.Ряфилинин "кющня" дцшмянляриндян бири олан ЛевонАрустамов гяфлятян вяфат етмишдир. Эюрцнцр дашнаг архадашларыАфанес Акоповун, Сурен Бадамйанын, Пйотр Погосовунщябся алынмасы Левонун ъанына вялвяля салмышдыр. Бунунлабеля Азярбайъан Йазычылар Иттифагынын щейяти Левон АьасыйевичинМикайыл Ряфилийя гаршы дцшмян мювгейини мцдафия етмякдя исрарлыолмушдур. Диггят йетирин, Идаря Щейятинин Микайыл Ряфилищаггында нювбяти гярары Москва "цчлцйцнцн" щюкмцндян фярглянмир.Азярбайъан Совет Йазычылары Идаря Щейятинин 1937-ъи ил25 апрел тарихли 7 нюмряли протоколундан чыхарышын бязи щиссяляриниолдуьу кими охуъулара чатдырырам: "Микайыл Ряфили бцтцн ядя-50


Щягигят олдуьу кимиби вя елми йарадыъылыьы бойу ядябиййатымыза вя ядябиййатшцнаслыьымызапантцркизм пропоганда етмишдир. Фирудин бяй Кючярлинскининясярляриндяки зярярли вя тящлцкяли ъящятлярин цстцнц басдырмыш,ону ясл ядябиййат тарихчиси кими танытддырмаьа чалышмышдыр.М. Ряфили контрреволйусионер хаин вя алчаг Рущулла Ахундовунидеоложи ъящятдян ян йахын досту олмуш, онунла сых ялагясахламыш, елми ясярлярини Рущулла Ахундова итщаф етмишдир. Бунданбашга, М. Ряфили Азярбайъан Совет шеириня формализм кимиян тящлцкяли бир хястя ъяряйан эятирмиш вя Азярбайъан халг шеиринягаршы чыхмышдыр.Икицзлцлцк, хябярчилик, ара вурмаг, йалтаглыг кими ян ийрянъ вямурдар щярякятляр М. Ряфилинин пешясидир.М. Ряфилинин атасы Щаъы Щясян ганичян мцлкядар олмуш вя Советщюкцмяти ялейщиня Эянъя цсйанынын тяшкилатчыларындан биридир.Бу мянфур мусаватчы ингилабчы фящляляри гятля йетирмишдир.М. Ряфили юз ягидясиня эюря Яли Назим кими пантцркистлярдянфярглянмир."Азярбайъан Совет Йазычылары Иттифагынын Идаря Щейятинин цзвляриМикайыл Ряфилини Цмумиттифаг мигйасында да рцсвай етмяйи гярараалмышлар. 1937-ъи ил майын 9-да республика йазычылары адынданМосквайа ики мяктуб эюндярилмишди.р. ССРИ Йазычылар Иттифагына(Ставски йолдаша) вя "Литературнайа газета"нын мясул катибиСубботин йолдаша. Бу мяктублара Йазычылар Иттифагы сыраларынданговулмуш М. Ряфили иля ялагядар бцтцн мянфи вя гондармаматериаллар ялавя олунмушдур. Мяркязи тяшкилатлардан, гязетредаксийаларындан рясми шякилдя хащиш олунмушдур ки, "Советалими вя йазычысы ъилдиня эирмиш" М. Ряфили мяркязи мятбуат сящифяляриндяифша едилсин.Бир ил габаг Азярбайъан шаирляри арасында Москвада илк шеиркитабы чап етдирмиш, Бакыда 1937-ъи иля гядяр беш китабы бурахылмышвя нящайят, ССРИ Конститусийасыны Азярбайъан дилиня чевирмишбир зийалы вя вятянпярвяря "буржуа миллятчиси" дамьасы вурулмушдур.Гялям достлары арасында тяклянян яйилмяз инсан ня етсин,кимдян имдад истясин? Бир ил габаг пайтахтын "Москва"мещманханасында Мир Ъяфяр Баьыровла саатларла узанан сями-51


Теййуб Гурбанми сющбятлярини хатырлады, чох дцшцндцкдян сонра гялям эютцрцбашаьыдакы мяктубу йазды:52


53Щягигят олдуьу кими"АЗЯРБАЙЪАН К(Б)П МЯРКЯЗИ КОМИТЯСИНЯМ.Ъ.БАЬЫРОВ ЙОЛДАШАЙолдаш Баьыров, юзцмдя ъясарят тапыб Сизя мцраъият едирям.Мян юлкямизин сядагятли, ямяксевяр адамлара ещтийаъы олдуьунубилирям. Мян юз эюрдцйцм иши, йарадыъылыг фяалиййятини щядсиздяряъядя севирям. Азярбайъан ядябиййаынын тарихини йаза билярям.Дярс демяйи, юйрятмяйи, дцшцнмяйи баъарырам, бцтцн варлыьымлаСовет юлкясиня вя партийайа хидмят етмяйя щазырам. Анъагщяйатымыздан кянарда галмышам. Йалныз о сябябя ки, бир илбундан яввял китаб "итщаф" етмякля (Рущулла Ахундов нязярдятутулур- Т.Г.) эцнаща йол вемишям. Йалныз о сябябя ки, ЛевонАрустамов мяня рийакаръасына бющтан атмыш, С.Шамилов вя СямядВурьун да бундан истифадя етмишляр. Мяним уъбатымданЗифелд, Закиров, Вялибяйов, Магсуд Мяммядов да язиййят чякмишляр.Мян онларын адларыны чякмяк истямяздим. Ялбяття, мясяля бундадейилдир. Мяним мцяййян билийим, габилиййятим вар. Мянимбир сыра ясярлярим Ленинградда вя Москвада мцсбят гиймятляндирилмишдир.Мян филолоэийа елмляри намизядийям. Яэяр бу бядбяхтщадися баш вермясяйди, 1938-ъи илдя елмляр доктору алимликдяряъяси алмаг цчцн диссертасийа мцдафия етмяк имканынданмящрум олмаздым.Мяэяр бу тякъя мяним ифтихарым олаъагды? Ахы мяни Совет юлкясибойа-баша чатдырмыш вя мяня тярбийя вермишдир. Мян тящсилимцчцн, йцксялишим цчцн, щяйатым цчцн она миннятдарам.Баша дцшцрям ки, мяним мясялямин тезликля щялл едилмяси о гядярдя асан дейилдир. Мяня гайьыкеш мцнасибяти анлайыр вя гиймятляндирирям.Мяня тяръцмя вермирляр, ядябиййят дярсликлярийазмаьа ъялб етмишляр. Лакин мян йазычыйам, елми ишчийям. Габилиййятимдахилиндя юлкямин хейриня йорулмадан фядакарлыглаишлямяк, йазмаг, зящмят чякмяк истяйирям. Фягят мяни бу даими,файдалы ишдян нечя айдыр ки, мящрум етмишляр.Мян бир даща Сизя, МК-йа мцраъият едирям. Хащишим будурки, мяним билийимдян вя габилиййятимдян истифадя едясиниз. Мянсуса билмирям, яминям ки, елм цчцн файдалы ола билярям.


Теййуб ГурбанСизя щюрмят бясляйян М.Ряфили.11 нойабр, 1937. Бакы"54


Щягигят олдуьу кимиИки эцн сонра, 1937-ъи ил нойабрын 13-дя Азярбайъан ССР ЙазычыларИттифагынын йени сечилмиш сядри Яли Мяммядовун адына МирЪяфяр Баьыровун имзасы иля бу мязмунда мяктуб дахил олмушдур:"Сиздян хащиш едирям ки, М.Ряфилинин шикайят яризясиня бахасынызвя беш эцн ярзиндя ъаваб верясиниз ."Азярбайъан Совет Йазысылары Иттифагынын нойабрын 23-дя ъавабмяктубу иля архивдя таныш олуруг:55


Теййуб Гурбан"АЗЯРБАЙЪАН К(Б) П МК КАТИБИМ.Ъ.БАЬЫРОВ ЙОЛДАШАСизин бу ил 13 нойабр тарихли 1355 нюмряли мяктубунуза ъаваболараг бунлары билдирирям:1937-ъи илин апрелиндя Азярбайъан Совет йазычыларынын цмумийыьынъаьынын гярары иля Микайыл Ряфили Йазычылар Иттифагынын сыраларынданхариъ едилмишдир, бундан сонра онун Иттифагла ялагясифактики олараг кясилмишдир.Микайыл Ряфили Иттифаг цзвлцйцндян ашаьыдакы сябябляря эюря кянарлашдырылмышдыр:Ряфили гейри-гануни йол иля фящля Медведевайа мяхсус оланмянзиля ордер алмышдыр, Медведева гануни мянзилини бошалтмадыгда,Ряфили галмагал салмыш, зор эцъцня орайа кючмяк истямишдир.Ядяби иътимаиййят М.Ряфилинин давранышыны антисовет щярякяткими гиймятляндирмишдир. Онун мясяляси Йазычылар ИттифагынынИдаря Щейятиндя мцзакиря едиляркян, беля бир факт да мцяййянолунмушдур ки, М.Ряфили 1928-ъи илдя Азярняшрин ямякдашыМяънунбяйову дюймцшдцр."Яли Мяммядовун мяктубуна М.Ряфилини ифша едян материалларда ялавя олунмушдур. Эениш арайыш бу ъцмлялярля башлайыр:"М.Ряфили мяшщур мцлкядар, 1921-ъи илдя мусаватчыларын яксингилабиЭянъя цсйанынын башчыларындан бири олан Щаъы щясян Ряфийевиноьлудур."Нойабр айы ютцб, декабр да баша чатмагдадыр, анъаг МикайылРяфилинин мясялясиня янъам чякилмир. 1938-ъи или кимсясизляр кимигаршылайан "дворйан баласы" тяк-тянща, дцшцнъяляр мянэянясиндямаса архасына кечир, гялям эютцрцб Мир Ъяфяр Баьырова икинъимяктубуну йазыр. М.Ряфилинин бир сящифядян ибарят бу мяктубуда Азярбайъан Руспубликасы Президенти Ишляр Идаряси СийасиСянядляр Архивиндя сахланылыр:56


57Щягигят олдуьу кими


Теййуб Гурбан"АЗЯРБАЙЪАН К(Б)П МК-НЫН КАТИБИМ.Ъ.БАЬЫРОВ ЙОЛДАШАЯдябиййат мяним щяйатымын мянасы вя мязмунудур. Анъагкимся тяряфиндян мяня бющтан атылмыш вя мян йазычылар аилясиндянкянара атылмышам.Мяним бцтцн шцурлу щяйатым Совет Азярбайъанынын ядябиййатына,инъясянятиня, елминя щяср олунмушдур. Еля зянн едирдим ки,ъямиййятимиз вя халгымыз наминя йаыб-йарадаъаг, елм вя зящмятдярйасына баш вуруб уъалаъаг, гол-ганад ачаъаьам. Фягятинди мян кимям? Ишсиз - эцъсцз, лазымсыз бир кяс.Ялбяття, щалым чох пяришандыр, гямлидир. Анъаг мян рущдандцшмяйяъяйям, бядбинлийя гапылмайаъаьам. Зира мян ъямиййятимизяинанырам, эцман едирям ки, бюйцк болшевикляр партийасымяним кими эярякли вя файда веря биляъяк бир инсанын талейиня биэанягалмайаъагдыр.Мяни инъик салан будур ки, доггуз айдыр мяктубума ъавабверилмир. Сон дяфя мянимля Харазова йолдаш сющбят етмиш, црякдиряквермишдир, билдирмишдир ки, декабрын 14-дя ъаваб веряъякдир,бу эцн ися декабрын 31-дир. Харазова йолдаш мяни ЯлиМяммядовун йанына эюндярди. Яли Мяммядов ися деди ки, буишин она щеч бир дяхли йохдур.Йолдаш Баьыров! Мян Сизя, Мяркязи Комитяйя мцраъият едирям.Хащиш едирям ки, йазычылар иттифагындан ядалятсиз олараг чыхарылмыш,юз щаггыны бярпа етмяк истяйян, даими иш йери олмайанбир йазычынын вя елми ишчинин талейи барядя дцшцнясиниз. Хащиш едиряммяня ъаваб ерясиниз.Сизя щюрмят едян М. Ряфили.31 декабр 1937 -ъи ил."58


Щягигят олдуьу кимиМикайыл Ряфилинин мяктубуна айларла ъаваб верилмямясинин сябябляринитясяввцр етмяк цчцн 1937-1938-ъи илляря аид архив материалларыиля ятрафлы таныш олмаг лазымдыр. М.Ъ.Баьыровун адына1937-ъи ил сентйабр айынын 29-да Азярбайъан ССРИ Халг ДахилиИшляр Комиссары Й. Сумбатовун эюндярдийи там мяхфи бир сяняддянайдын олур ки, Левон Арустамов (Микайыл Ряфилинин гатыдцшмяни - Т.Г.) вяфат етмямишдян габаг "диндирилмишдир". О,щябс олунмуш дашнаг Мелкумйанла 1920-ъи илдян танышлыьы етирафетмиш вя онунла тез-тез эюрцшдцйцнц бойнуна алмышдыр.Икинъи мяхфи мяктубу щямин ил декабр айынын 17-дя, МикайылРяфилинин икинъи мяктубундан ики щяфтя яввял ССРИ ЕА Азярбайъанфилиалындан дахил олмушдур. Академийанын Ряйасят Щейятисядринин мцавини Ящяд Йагубовун имзаладыьы сийащыда Академийаданкянарлашдырылмыш ямякдашларын адлары верилмишдир. МикайылРяфили щаггында гысаъа беля йазылмышдыр: "Мцлкядр оьлу.Рущулла Ахундов тяряфиндян вязифяйя гойулмушдур."1937-ъи ил нойабрын 16-да М.Ъ.Баьыров Москвадан, ССРИ ЙазычыларИттифагындан мяктуб алмышдыр. Индийядяк охуъулара чатдырылмайанбу сяняди олдуьу кими тягдим едирям:"АЗЯРБАЙЪАН К(Б)П МК КАТИБИМ.Ъ.БАЬЫРОВ ЙОЛДАШАССРИ Йазычылар Иттифагынын партийа групу Азярбайъан СоветЙазычылар Иттифагында щазырда щюкм сцрян олдугъа йарытмаз вязиййятяСизин диггятинизи ъялб едир. Луговской вя Мусаелйанйолдашлар Бакыдан эери гайытдыгдан сонра ССРИ Йазычылар ИттифагынынИдаря Щейяти вя партийа групу гярара алдылар ки, АзярбайъанЙазычылар Иттифагынын сядрини Москвайа дявят етсинляр, СоветЙазычылар Иттифагынын иш планы вя фяалиййят истигамятляри иля ону танышетсинляр вя цмумиййятля ян сых ялагя йаратсынлар. Лакин АзярбайъанСЙИ рящбярлийи бизим бцтцн телеграм вя мцраъиятляримизяъаваб вермир, етинасызлыг эюстярир.59


Теййуб ГурбанБиръя факты нязяря чатдырырам. Мяним имзамла АзярбайъанСЙИ рящбярлийиня телеграм эюндярилмишди ки, Азярбайъан ядябиййатынынсон 20 ил ярзиндя иъмалы бизя чатдырылсын. Сентйабрын 15-дяк вахт верилмишди. Бу эцнядяк иъмалы алмамышыг.Цч дяфя - сентйабрын 1-дя вя 25-дя, октйабрын 25-дя АзярбайъанСЙИ сядри Яли Мяммядов йолдашы Идаря Щейятинин нювбятииъласына чаьырмышыг. Бу иъласларда Совет Йазычылар Иттифагынын чохмцщцм йарадыъылыг вя тяшкилати мясяляляри мцзакиря олунмушдур.Анъаг Яли Мяммядов йолдаш ишинин чохлуьуну бящаня ъятирярякМосквайа эялмямиш, бязян телеграмымыза ъаваб беля вермямишдир.Бу ил октйабрын 25-дя кечирилмищ иъласымыза Сямяд Вурьунудявят етмишдик. Лакин о, бизя ъаваб вермямиш вя Москвайа эялмямишдир.Она эюря дя ССРИ ЙИ Идаря Щейяти Сямяд ВурьунданССРИ Йазычылар Иттифагы Идаря Щейятинин цзвц кими тяляб етмишлярки, Азярбайъан ядябиййаындакы халг дцшмянляри иля ялагясибарядя Идаря Щейятиня изащатыны тягдим етсин вя о, бу мягсядляИдаря Щейятинин нойабр айында кечириляъяк иъласында щесабатверсин.Азярбайъан Совет Йазычылар Иттифагынын бизим чаьырышымыза ъавабвермямяси бизи мяъбур едир ки, беля щаллара сийаси гиймятверяк.Йолдаш Баьыров! ССРИ Йазычылар Иттифагынын партийа групу Сизямцраъият едяряк хащиш едир ки, Азярбайъан СЙИ-нин ишиня даирмясяляйя Мяркязи Комитядя бахасыныз.Коммунист саламы иля: В.Ставски."60


61Щягигят олдуьу кими


Теййуб Гурбан62


63Щягигят олдуьу кими


Теййуб ГурбанАрхив материаллары сцбут едир ки, 1937-ъи илдя М.Ъ.Баьыров Бакыда"Мцлкядар оьлу" Микайыл Ряфилини Азярбайъан Йазычылар ИттифагыИдаря щейятинин тянясиндян, "миллятчи" Сямяд Вурьуну исяМосква шовинистляринин пянъясиндян юзцня мяхсус мящарятля хиласетмишдир.1937-ъи ил нойабрын 25-дя М.Ъ.Баьыров Сямяд Вурьуну гябулетмиш вя онунла сющбят етмишдир. Азярбайъан рящбяринин орденлишаиримизя вердийи тювсийялярдян бири дя бу олмушдур ки, Москвадаверяъяйи щесабатда М. Ряфилинин адыны чякмясин. Беля дя олмушдур.ССРИ Йазычылар Иттифагы Идаря Щейятинин иъласынада Сямяд Вурьунунчыхышында дейилир:Илйарым бундан яввял бцтцн бу адамлар (Азярбайъанын репрессийайауьрамыш йазычылары нязярдя тутулур) ещтирам сащибляри олдугларыбир вахтда мян халгымын вя партийамын шаири кими, юзвиъданым вя гялбимдя щисс едирдим ки, Азярбайъанын мядянийятъябщясиндя зийанкар бир ял ишляйир. Мян эюрцрдцм ки, бу зийанкарларвиъдансызъасына Азярбайъан халгынын дилини, тарихини гиймятляндирмир,Азярбайъан халг поезийасыны няшр етмирляр, Азярбайъанядябиййатынын нящянэ классикляринин ясярлярини няшр етмирляр.Эюрцрдцм ки, онлар неъя сцни олараг халг кцтляляри арасындасовет щакимиййятиня, партийамза наразылыг щисси йарадыблар.Бир эцн мян Баьыров йолдашын йанына эетдим. Халг дцшмянлярининфяалиййятиня даир мцлащизялярими мян она билдирдим вя дедимки, Азярбайъанын фящля синфи вя кяндлиляри партийамыза садигдирляр,анъаг Азярбайъан зийалыларынын йцксяк тябягяси халг мянафейиндянайры дцшмцшляр, ишимизи позмаг истяйирляр. Баьыровйолдаш юзцня мяхсус диггятля вя сябрля дцз дюрд саат мяни динляди.Мяним тянгидим онун хошуна эялди вя бу тянгид нятиъясиндяАзярбайъан халг маарифи Комиссарлыьыны йохламаг цчцн комиссийатяшкил олунду.Нювбяти эюрцш заманы Баьыров йолдаш мяня деди: "Сян щаглыимишсян". Шащбазов халг маарифи комиссарлыьындан узаглашдырылды,опера театрында чалышды, сонра да халг дцшмяни кими ифша едилди.Мяним Баьыров йолдашла эюрцшляримдяки мювгейим банда64


Щягигят олдуьу кимиузвляриня чатды вя онлар мяним Баьыров йолдашла арармы вурмаьа,мяни партийамыздан айырмаьа, нцфуздан салмаьа башладылар.Онлар мцтямади олараг Баьыров йолдаша мяним барямдяйалан мялуматлар верирдиляр, мян буну щисс едирдим. Лакин бцитцнбу щалларда дяйанятими итирмирдим. Бу шайка вя бандаларламцбаризядя мяняви вя болшевик эцмращлыьымы горуйуб сахлайырдым.Щям дюйцшцр, щям дя йарадыъылыгла мяшьул олурдум.Миллятчи Айна Султанова (щазырда халг дцшмяни кими ифша олунмушдур)щямфикирляринин щябся алынмасындан сонра мяня гаршымцбаризяйя галхмышды. Бу щямян Султановадыр ки, мян ону алтыай бундан габаг Азярбайъан Совет Йазычылары Иттифагынын РясайятЩейятинин иъласында халг дцшмяни адландырмышдым. Ня цчцн?Чцнки о юз цзяриня инадлы мцбаризя хяттини эютцрмцшдц. Башгасюзля десяк, миллятчиляри Йазычылар Иттифагындан кянар етдикдянсонра, Султанова бизи гарасына щядяфя эютцрмцшдц. Ярз едирдики, бу миллятчиляри Сямяд Вурьун ганады алтына алмышды. Бу, Султанованынбизя гаршы апардыьы мцбаризя методу иди. Сцбут етмяйячалышырды ки, бир няфяр дя олсун пак совет йазычысы йохдур. Мянютян алты ай ярзиндя кечмиш миллятчилярин щеч бири иля эюрцмямишям.Йайда Кисловодскда олмушам. Орада Шота Руставеллинин"Пялянэ дяриси эеймиш пящляван" поемасынын тяръцмяси цзяриндяишлямишям. Щалбуки алты ай яввял бу мцмкцн дейилди.Мян Баьыров йолдаша мцраъият етдим ки, мяни гябул етсин.Онунла сющбятимиз йеня дя бир нечя саат узанды. Мян она мянфурхалг дцшмянляринин бцтцн ямяллярини ачыб-эюстярдим. Изащ етдимки, онлар мяни партийамызын ялиндян гопармаг истяйирдиляр.Бц эюрцшдян сонра щяр шей гайдасына дцшдц. Баьыров йолдашсярянъам верди ки, мяним ядяби ясярлярим няшр едилсин. Беля дяолду, бцтцн партийа вя щюкцмят няшриййатлары мяним ясярляримичап етмяйя башладылар.Мяним йарадыъылыьымда эуйа миллятчилик яламятляри мювъуд олмасынадаир сяъиййяви бир уйдуманы нязяринизя чатдырмаг истяйирям.Айна Султанова юз кабинетиндя, ондан яввял МагсудМяммядов мяня дейирдиляр ки, ясярляримдя миллятчилик тязащцрляритапмышлар. Онлардан сорушдум ки, конкрет олараг бу тяза-65


Теййуб Гурбанщцрляр нядян ибарятдир. Онлар мяним Сабиря щяср етдийим шеиримимисал эятирдиляр:Щяр кичик лайлада "дярдим вар" дейир,Елин ширин дили, ширин сющбяти.Онлар мяня билдирирдиляр: "Сян азярбайъан дилини ширин адландырырсан,еля чыхыр ки, юзэя дилляр аъыдыр". Мян юз кабинетляриндя онларынцзляриня дедим: "Сиз паразитсиниз, мян сизин бу зярярли тящгиринизягулаг ассам, юз халгымын шаири ола билмярям, СинямдяЛенин орденини эяздиря билмярям!"Мяним йарадыъылыьымда миллятчилик тязащцрляри ола билмяз. Чцнкимян 1927-ъи илдя йазмаьа башламышам. 1920-ъи илдлян, йяни 17йашымдан комсомолун цзвцйям вя башга мязмунда кечмишимйохдур. Бир дя ки, эяряк бцтцн виъданыны вя щиссийатыны итирясянки, "ширин ана дили"ня эюря мяня миллятчи дейясян. Яэяр бизрус халгынын бюйцклцйцндян бящс едирикся, бу о демяк дейил ки,диэяр халглар хырда халглардыр. Яэяр биз украйна залгынын истедадындансющбят ачырыгса, бу о демяк дейилдир ки, бцтцн башгахалглар истедадсыздыр.Беляликля, мяним дцшмянляримля мцбаризям илк эцнлярдян кяскинвя барышмаз олмушдур. Вя бир аддым да эерийя чякилмямишям.Мян гаршыма беля бир мягсяд гоймушдум: йа юз вязифямдябир шаир кими юлмяли,ю йа да юз мювгейимдя мющкям дурарагшяряфля вя сонадяк сцбут етмялийям ки, онлар икицзлц, сатгынадамлардыр. Мян чох мящрумиййятля дюзмяли олдум. Щяминвахтларда ясярлярими чап етмядиляр. Анъаг охуъулар чох щясрятдягалмадылар. Мян чап олунмаьа башладым. Буна эюря илк нювбядяпартийамыза, атамыз вя рящбяримиз Сталин йолдаша, хцсусилямяня чох кюмяклик эюстярмиш Баьыров йолдаша миннятдарам.Буну да тябии сайырам ки, болшевикъясиня сайыглыг наминя Баьыровйолдаш мяни йохламалы иди вя йохлады да. Инди беля бир вязиййятйаранмышдыр ки, "сяня инанырам" сюзляри иля кифайятлянмяк олмаз.Анъаг биз йеня дя бир-биримизя инанмалыйыг. "инди щеч кяс66


67Щягигят олдуьу кимищеч кяся инанмыр" ифадяси дцшмян провакасийасыдыр.Биз щям бири-биримизя инанмалы вя ейни заманда бири-биримизийохламалйыг. Бу мянада Баьыров йолдаш башда олмагла Азярбайъанкоммунист партийасы мяня гаршы дцзэцн щярякят етди.Партийамыз вя шяхсян Баьыров йолдаш мяни щяртяряфли йохламаданкечирди вя нящайят, мян щаглы олдуьуму, тямизлийими, партийамызавя халгымыза сядагятими эюстярдим. Ставски йолдашын телеграмыныаланда мян Баьыров йолдашын йанына эетдим. Баьыровйолдашын эюстяришийля дярщал Москвайа мяктуб эюндярилди. Ифшаолунмуш мцсаватчылар (онларын адларыны сизя садаладым) мянимадымы лякялямяк истяйирдиляр. Бу йай да, яввялляр дя бу йарамазмцсаватчылардан бир сыра аноним мяктублар алмышдым. Бир характерикмяктубу Баьыров йолдаша эюстярдим, охуду. Сиз дямяктубла таныш олун вя эюрцн ки, онлар ня гядяр сатгын вя яълафдылар(мяктубу охуйур).Йолдашлар!Хошбяхтлийимизин бу алчаг дцшмянляриня ъаваб олараг, мянсон айларда йени-йени поемалар вя шеирляр йазмышам. "Бясди"поемасы артыг чапдан чыхмышдыр. 15 чап олунмамыш поемамвардыр. Совет йазычылары арасындан халг дцшмянляри говуландансонра сыраларымыза йени цзвляр элмиш, мятинлийимиз артмышдыр. Биз,Совет йазычылары щямишякиндян икигат чох сяйля чалышмалыйыг ки,партийа вя щюкцмят тяряфиндян эюстярилян гайьыйа юмрцмцзцнсон анынадяк ляйагятля ъаваб веря биляк.Мян бунунла чыхышымы гуртарырам. Хащиш едирям сизи марагландырання варса, мяня суал верин. Ялякбярли иттифагымызын сядриоларкян мян ондан йазмышдым. О да, мян дя йазычылар иттифагындаишляйирдик. Мян Баьыров йолдаша йаздым ки, Ялякбярли дя,Ящмяд Ъавад вя башгалары кими миллятчиляри виъдансызъасына ганадыалтына алмышдыр. Бундан сонра "Бакински рабочи" гязетиндя"Ядяби эялди-эедярляр вя икицзлцляр" мягалясини йаздым вя йазыныгязет "Бир ийрянъ либерал" башлыьы иля дяръ етди. Ялбяття, мян халгдцшмянлярини ифша етмякдя даща чох иш эюрмяк имканында идим.Республиканын орденли шаири кими мяним гаршымы щеч ня ала билмязди.Анъаг йарадыъылыгла даща чох мяшгул идим. Сюзсцз ки, бумяня бяраят вермир. Мян етдикляримдян ики гат артыг иш эюрмяли


Теййуб Гурбанидим. Бу мяним тягсиримдир. Сювет Йазычылары Иттифагы Ряйасятщейятини ямин едирям ки, эяляъякдя сатгынларла вя икицзлцлярлямцбаризядя юз ядяби-иътимаи ишимздя ардыъыл вя принсипиал олаъаьам.СЯДР - Сямяд Вурьуна кимин суалы вар?ЛАЩУТИ (ССРИ ЙИ Идаря Щейятинин катиби) - Мян шяхсян бурадакыматериалларла танышам. Диэяр материаллардан хябяримйохдур.АРШАРУНИ (ССРИ ЙИ Идаря Щейятинин катиби) - Биз идаря щейятининбундан яввялки иъласында Сямяд Вурьуну вя Яли Мяммядовучаьырмышдыг. Эялмядиляр. Сямяд Вурьуна эялдикдя, о,Азярбайъан Совет Йазычылары Иттифагы рящбярлийиндя яввялляр дяолмуш вя инди дя вардыр. Йяни щям кющня, щям дя тязя тяркибиничярисиндядир. Сямяд Вурьун Ялякбярли вя Шамиловла, халг дцшмянляривя буржуа миллятчиляри иля бир йердя чалышмышдыр. Биз онданССРИ ЙИ Идаря Щейятинин бир цзвц кими юз фяалиййяти барядя щесабаттяляб едирик. Сямяд Вурьун ики дяфя Москвайа дявятолунса да, эялмяди. Биз бу барядя Баьыров йолдаша мяктуб эюндярмялиолдуг.Азярбайъан Совет Йазычылары Иттифагынын фяалиййятиня даир"Правда" гязетиндя (8 ийун) мягаля дяръ олунмушду вя бурадаСямяд Вурьун щаггында тянгиди гейдляр вардыр. Бундан сонра"Коммунист" (азярбайъан дилиндя) вя "Бакински рабочи" гязетляриндябир сыра мягаляляр чыхмышдыр. Азярбайъан йазычыларынынгурултайы кечирилмиш вя бурада Сямяд Вурьуна ъидди ирадлар тутулмушдур.Мян истярдим ки, Сямяд Вурьун бцтцн бу дейилянлярямцнасибят билдирсин. "Комсомол" поемасы барядя. Нийя поемачапа щазырланмыш, лакин няшр едилмямишдир? Бу ясярдя сийасисяпкидя гцсурларын олмасы ня дяряъядя доьрудур?СЯМЯД ВУРЬУН - Мяним "Комсомол" поемам щяля битмямишдир.Ики ил бундан габаг поеманын илк вариантыны "Азярбайъан"башлыьы иля мцсабигяйя тягдим етмишдим. Мяня мцкафатвермядиляр. Ня цчцн? Чцнки мцсабигя комиссийасынын бцтцн тяркибибашда Щцсейн Рящманов олмагла (щал-щазырда щябс олунмушлар).Юз щямфикир вя лакейлярини мцкафатландырырдылар, пак,тямтз йазычылары ися рядд едирдиляр. Мяним поемамы тянгид едя-68


Щягигят олдуьу кимиряк мяня миллятчи дейирляр. Анъаг бу тянгид, неъя дейярляр, сящняарасында олурду. Мятбуатда, йыьынъагларда беля тянгид йохиди.Няшр олунмуш поема ясярин илк вариантыдыр. Бир нечя илдян сонранювбяти вариант олаъагдыр. Чцнки мян истяйирям ки, Азярбайъанынтарихи мярщялялярини бядии формада якс етдирим. Мясялян,Бабякин щяйатыны тясвир едим вя эюстярим ки, о, Азярбайъанын ишьалчыларынагаршы неъя мцбаризя апармышдыр. Диэяр поемалар дайазмаг фикриндяйям.Мян орденлярля тялтиф олунмуш йазычылар сырасындайам. Индимяним йарадыъылыг имканларым елядир ки, Азярбайъан яразисининщцдудларындан кянара чыхмаг щаггым вардыр. Бу ишдя сиз мянякюмяк етмялисиниз, Аршаруни вя Лащути йолдашлар!ЛАЩУТИ - Мян Сямяд Вурьунун ялейщиня кюнкрет материалолуб-олмамасыны билмирям. Аршаруни йолдашын бу тяклифиня гошулурамки, гой Сямяд Вурьунун бурадакы чыхышынын стенограмыныБакыйа - Азярбайъан КП МК-йа вя Йазычылар Иттифагына эюндяряк.Гой онлар бизя Сямяд Вурьуна гаршы тянгиди материалларынмювъудлуьу барядя мялумат версинляр. Биз эяряк юрденля тялтифедилмиш аламлара гайьыкешликля йанашаг.СЯДР - Биз Лащути йолдашын тяклифини гябул едирик"***1937-ъи ил нойабрын сонунда Ленин орденли Сямяд ВурьунМосквадан Бакыйа гайыдан кими, Мир Ъяфяр Баьыров ону гябулетмишдир. Сющбятинин сонунда о, орденли шаиря шад хябяр вермишдир.Губа сечки даирясиндян ССРИ Баш Советиня депутатлыьа намизядэюстяриляъякдир. С.Вурьун эяляъяк шеирин илк мисрасыны юзюзцняпычылдамышдыр. "Кюнцл дейир декабрын 12-си хош эялир..." Бирай сонра, 1938-ъи ил йанвар айынын 12-дя Сямяд ВурьунМ.Ъ.Баьыровла бирликдя ССРИ Баш Советинин биринъи чаьырыш илксессийасына йолланмышдыр.Губа району сечиъиляринин дярин щюрмятини газанмыш шаир бир илдянсонра, 1939-ъу илдя ися Коммунист Партийасы сыраларына гябуледилмишдир.69


Теййуб Гурбан1942-ъи илдя Совет Иттифагы Щимнинин мятнинин йазылмасындаМ.Ъ.Баьыровун мяслящяти иля Сямяд Вурьун да иштирак етмишдир.Ики дяфя Сталин Мцкафаты лауреаты адыны алмыш устад Азярбайъаншаиринин шеири йцксяк гиймят алмыш вя бястякар Александроватягдим олунмушду. Лакин шовинист хислятли йцксяк мювгели мямурларА.Адалис тярфиндян русъайа чох сялис тяръцмя олунмушшеири Дювлят Комиссийасына вахтында тягдим етмямишляр. НятиъядяМихалков вя Реэистанын йаздыглары мятн гябул олунмушдур.1945-ъи илдя бюйцк шаир юз хиласкары вя етибарлы достуна цряксюзлярини шеирля ифадя етмишдир щямин ил "Вятян уьрунда" журналынынЫ-ъи сайында дяръ олунмуш "Бакынын дастаны" поемасындакыашаьыдакы сятирлярля М.Ъ,Баьыровун поетик образы йарадылмышдыр:Алгыш, алгыш.. Дальаланды салон бирдян,Кимдир чыхан гурултайын кцрсцсцня?Щюрмят щисси ашыб-дашыр нязярлярдян,Бязян аста, арабир дя эур сясиня,Гулаг асыб динляйирик натиги биз.Цзцндядир, эюзцндядир диггятимиз,Онун агил сюзляриня зинят верир.Азярбайъан торпаьынын мясялляри...Гоъа тарих гящрямана гиймят верир,Мцгяддясдир мярд оьулун мярд ялляри.Нечя илдир бу суряти дуйдугъа биз,Ъийяримиз няфяс алыр бир вцгарла...О цлфятдян илщам алан саф гялбимиз,Кцлцнъ вурур, шеир йазыр ифтихарла.Ана Вятян! Дцнйа эюрмцш бу торпаьынЙцз сиррини кяшф елямиш бу гящряман.Йаранмышдыр ингилаблар дальасындан,Мин аьаъда вахтсыз солан бир йарпаьынГайьысы да йува салмыш о црякдя,Вятяниндир о камал да, о цряк дя!О симада йува гуруб йурд салмышдыр,Сядагятин ачыг алны, ачыг эюзц,70


Гаршысында дюня-дюня саралышдыр.Щяр хаинин, хяйанятин гансыз цзц...Юз ялиля дуйду бизим нябзимизи...Щяр дахмада, щяр сянэярдя, алаъыгда,Бу эцн беля Шащ даьында, Галаъыгда.Силинмямиш о атлынын айаг изи...71Щягигят олдуьу кими***1938-ъи ил йанвар айынын 12-дя Мирзя Ибращимов, Сямяд ВурьунМир Ъяфяр Баьыровла бирликдя Москвада ССРИ Баш Советининсессийасында иштирак едяркян, Бакыда Микайыл Ряфили тялябяаудиторийасында иди. М.Ъ.Баьыров Москвайа йола дцшмямишдянгабаг "мцлкядар оьлунун" даими иш йерини мцяййянляшдирмишди:Азярбайъан Педогожи Институтунда вя Азярбайъан Дювлят УниверситетиндяАзярбайъан ядябиййаты тарихи кафедрасы!1938-ъи ил ийул айында Мир Ъяфяр Баьыров "Рущулла Ахундов тяряфиндянишя гойулмуш мцлкядар оьлу Микайыл Ряфили цчцн дя елмийарадыъылыг мейданы " кяшф етмишдир." Надир иседад сащибининиССРи ЕА Азярбайъан Филиалындакы фяалиййяти бярпа едилмишдир.Она Низами йубилей комитясинин мясул катиби вязифяси щяваляедилмишдир.Азярбайъан К(Б) П Мяркязи Комитясинин 1938-ъи ил ийул айынын25-дя гябул етдийи гярар "Бюйцк Азярбайъан шаири Низами Эянъявининанадан олмасынын 800 иллийинин байрам едилмяси щаггында"адланыр. Мясялянин мцзакирясиндя Азярбайъан Йазычылар Иттифагынынсядри Сямяд Вурьун, Республика Халг ЙарадыъылыьыЕвинин директору, Азярбайъан ССР Халг Артисти Щцсейнгулу Сарабскивя Мир Ъяфяр Баьыров чыхыш етмишляр.Азярбайъан К(б)П Мяркязи Комитясинин 1941-ъи ил 29 апрел тарихлибцро иъласынын гярары иля Низами Эянъявинин анадан олмасынын800 иллийинин кечирилмясинин рясми тарихи мцяййянляшдирилмишдир- 1941-ъи ил 16 октйабр. Лакин амансыз мцщарибя йубилей тядбирляринитяхиря салмышдыр... Бунунла беля Низами йубилей комитясининмясул катиби гярарда эюстярилян мцщцм бир маддяни вахтындайериня йетирмишдир. 1939-ъу илдя Микайыл Ряфили "Низами(Щяйат вя йарадыъылыьы)" елми ясярини битирмишдир. Монографийа


Теййуб Гурбанщямин ил Азярбайъан Йазычылар Иттифагынын няшриййаты тяряфиндянАзярбайъан вя рус дилляриндя няшр олунмушдур. Вахтында йазылмышмонографийа М.Ъ.Баьыровун тяшяббцсц иля 1941-ъи илдяМосквада няфис шякилдя бурахылмышдыр.Низами йцбилей комитясинин мясул катибинин Украйнада вя диэярмцттяфиг республикаларын мятбуат органларында чап етдирдийимягаляляр нязяря алынса, ъясарятля демяк олар ки, Микайыл Ряфилизяманясинин ян бюйцк низамишцнасларындан бири олмушдур.***Микайыл Ряфили Низами Йубилей Комитясиндя чалышдыьы иллярдянбеля сющбят ачыр: "Йахшы йадымдадыр. Низами йубилейиня башладыьымызиллярин илк эцнляри иди. (Сющбят 1938-ъи илдян эедир - Т.Г.)Садиг йахын досту иля бирликдя Дювлят Йубилей Комитясиня эялмишди.Юзц иля бир сыра каьызлар, тяклифляр, дайищяляр эятирмишди.Инандырыъы вя гяти бир тярздя Низами Музейи цчцн йени бина щазырланмасынытяклиф едирди. Бу бина эюрцнцшц иля милли мемарлыьымызынмараглы бир абидяси олмалы, эениш вя ишыглы, там мянасы илябир музей ола биляъяк бина йарадылмалы иди. О, бу бинанын щяр биръящятини дцшцнмцш, щесабламыш, бцтцн имканлары, чятинликляри нязяряалмыш, няйин щарда щазырланаъаьыны, кимя ня тапшырмаг лазымэяляъяйини, щяр бир шеири тясяввцрцня эятирмиш иди."Микайыл Ряфилинин мемар достунда яхз олунмуш сифятляр еля билмцяллифин сяъиййяви хцсусиййятляридир. "Бяли, Дадашов беля бир истедадлытяшкилатчы, ирадяли вя аьыллы бир инсан, вятяни севян, онунмядяниййятини даим йцксялтмяк, бюйцк арзуларыны йериня йетирмякщясряти вя иманы иля чалышан йени бир инсан иди. Онун цчцн бирдягигя ишсиз отурмаг мцмкцн дейилди, мядяниййят вя сянятимиздянайры йашамаг аьла эялмяз бир шей иди. Бу щявяс, бу мараг,бу чалышганлыг, бу мящяббят онда даща эянълик йашларынданйарнмыш бир тябият, бир сяъиййя, бир яхлаг иди. Тяхминян ийирми илбундан яввял чыхан бир мяъмуямизин сящифялярини ачын. Сиз ордаСадыг Дадашовун Низами мягбяряси цчцн щазырладыьы илк лайищяниэюрярсиниз. Щяля о заман, щяля эянъ йашларында Садыг халгынынфяхри вя милли ядябиййаты вя сянятинин эцняши олан Низамини дцшцнцр,онун сянятини ябядиляшдирмяк истяйирди."72


73Щягигят олдуьу кимиБяли, Мир Ъяфяр Баьыров дюврцнцн Мемарлыг Ишляри Идарясининряиси Садыг Дадашов вя Дювлят Йубилей Комитясинин мясул катибиарасында щеч бир фярг йох иди. Щяр икиси Азярбайъанын Авропайаговушмасынын башланьыъ нюгтясини милли зяминдя эюрцрдц. МикайылРяфили щяля 1925-ъи илдя йазырды: "Шярг сянятини Гярбя таныданвя ону тямсил едян, шцбщясиз, Азярбайъандыр. Бу эцн азярбайъанлыларолмасайды, гярблиляр шярг мусигисини юйрянмяк цчцн чохчятинлик чякяъяклярди."Бу да мараглыдыр ки, Мир Ъяфяр Баьыров Азярбайъан мусигисинининкишафындан бящс едяркян, бир чох мярузя вя чыхышларындаМикайыл Ряфилинин бу тезисиня ясасланмышдыр. Цзейир Щаъыбяйовун,Мцслцм Магомайевин, Гара Гарайевин, Фикрят Ямировун,Нийазинин мусиги йарадыъылыьынын башлыъа мейарыны миллиликлядцнйявилийин цлви вящдятиндя ахтармышдыр.Мир Ъяфяр Баьыровун гайьысы нятиъясиндя Микайыл Ряфили 1938-1947-ъи иллярдя республикада Низами тядбирляринин щяйата кечирилмясининбаш иърачысы олмуш, иътимаи хадим кими танынмышдыр.Азярбайъан Республика Президенти Ишляр Идаряси Сийаси СянядлярАрхивиндя Низами Эянъявинин 800 иллийи иля ялагядар еля бир говлугйохдур ки, орада Микайыл Ряфилинин ады олмасын. Мясялян,говлугларын бириндя 1947-ъи илин август айында Бакыда кечирилмишреспубликанын район вя шящяр гязетляри редакторлары мцшавирясининматериаллары сахланылыр. Мцшавирядя профессор Микайыл РяфилиНизаминин 800 иллик йубилейи иля ялагядар эениш мярузя етмиш,мцшавиря иштиракчыларынын суалларына ъаваб вермишдир.Архив сянядлриндян мялум олуп ки, 1947-ъи ил сентйабрын 17-дя(Мир Ъяфяр Баьыровун доьум эцнцндя - Т.Г.) Мяркязи КомитядяМК-нын биринъи катибинин йанында Низами Эянъявинин йубилейинящазырлыгла ялагядар мцшавиря кечирилмишдир. Мцшавирянин стенограмынданбязи мягамлара диггят йетирин:"М.Ъ.БАЬЫРОВ - мятбуатда СИТА-нын (Совет Иттифагы ТелеграфАэентлийинин) хябяриндя дейилир ки, Низаминин йубилейи мцнасибятилясентйабрын 22-дя ССРИ халгларынын нцмайяндяляри Бакыдатопланаъаглар. Сямяд Вурьунун мярузяси беля гурулмалыдыр ки,Низами бизим халгымызын шаири олмуш, шаиридир вя шаири олараг галаъагдыр.Мярузя рус дилиндя охунса да, шаирляримиз юз шеирлярини ана


Теййуб Гурбандилиндя сясляндирмялидирляр. Бизим ян азы йцз няфяр гонаьымыз олаъагдырвя биз гонагпярвярлийимизи эюстярмялийик.МИРЗЯ ИБРАЩИМОВ (НАЗИРЛЯР СОВЕТИНИН СЯДРИ-НИН МЦАВИНИ)- Йолдаш Баьыров, йубилей тядбиринин кечирилмясигайдасыны дягиг мцяййянляшдирмишик. Сентйабрын 22-дя ахшамЕлмляр Академийасы бинасында Совет йазычыларынын пленум иъласыюз ишиня башлайаъаг, 24-дя давам едяъякдир. 25-дя Низами музейининтянтяняли ачылышы олаъаг. Ахшам гонагларымыз гатарла Кировабадшящяриня йола дцшяъяк. 25-дя Кировабад шящяр театр бинасындаЕлмляр Академийасынын сессийасы ачылаъагдыр.М.Ъ.БАЬЫРОВ - Теар бинасынын сялигя-сащманыны нязярдян гачырмайын,щяр шей гайдасында олмалыдыр. Мющтярям гонагларымызЭюйэюля, Щаъыкяндя вя Дашкясяня сяфяр едяъякляр.МИРЗЯ ИБРАЩИМОВ - 28-дя эцндцз Бакыда Низами вя Кировпаркларында байрам эязинтиси тяшкил едиляъяк, оркестр чалаъаг,естрада консертляри тяшкил олунаъагдыр. Ахшам тянтяняли йыьынъаьымызкечириляъякдир.ТЕЙМУР ГУЛИЙЕВ (НАЗИРЛЯР СОВЕТИНИН СЯДРИ)-йахшы олар ки, тянтяняли йыьынъагы 27-дя кечиряк, шянбя эцнц, ертясиистиращят эцнц гонагларымыз сярбяст шякилдя шящяри эязсинляр.М.Ъ.Баьыров - Тамамиля дцздцр."ЙЕРИ ЭЯЛМИШКЯНМир Ъяфяр Баьырова гаршы Руденко мящкямясинин 1956-ъы илшяр-бющтанларыны 2011-ъи илдя давам етдирян "ЕЛ" журналы апрелайында "Мирзя Ибращимов. Бир юмцр щясрят вя 556 сайлы "Иш"" адлыэениш йазы дяръ етмишдир. Мягаляни журналын шеф редактору СцдабяСярви щазырламышдыр. Бурада охуйуруг: "Бир дяфя М.Ъ.Баьыровчыхышында дейир: "Мяня еля эялир ки, Сямяд Вурьун вя ЦзейирЩаъыбяйов халг дцшмянидирляр, дцздцр, йолдашлар?" Щеч кяс сясиничыхармыр. Атам дюзмяйиб дейир: "Мян сизинля разы дейилям!Цзейир бяй неъя халг дцшмяни ола биляр ки, "Короьлу" кими операйхыб? С.Вурьун неъя халг дцшмяни ола биляр ки, "Вагиф" драмыныйазыб?" Щамы горхусундан няфясини удур. М.Ъ.Баьыров :"Отур,74


75Щягигят олдуьу кимиеля сян дя онларын сырасындасан!", дейир....Мирзя мцяллими щябс етмяк цчцн она 2 дяфя иш ачылмышдыр. Бирдяфя ъянублу олдуьу, ъянубдакы фяалиййятиня эюря, бир дяфя дя"Бюйцк демократ" ясярини йаздыьына эюря."Мир Ъяфяр Баьыров вя Мирзя Ибращимов мцнасибятляриня кюлэясалан бу йуху йозумларыны Азярбайъан Республикасы ПрезидентиИшляр Иждаряси Сийаси Сянядляр Архивиндя сахланан материаллар алтцстедир. 1-ъи "иш"ин мащиййяти белядир. 1937-ъи илин йанварындаМирзя Ибращимовдан эюндярилмиш мяктубларда дейилир ки, АзярбайъанССР Газах Сечэи даирясиндян Миллятляр Советиня намизядлийииряли сцрцлмцш Мирзя Яждяр оьлу Ибращимов Иран тябяялидир,дайысы Иранда йашайыр. Иран тябяяли М. Ибращимов АзярбайъанДювлят Опера вя Балет Театрынын Директорудур вя с. вя и.а.Мирзя Ибращимовун бядхащларынын чиркин мягсяди М.Ъ.Баьыровунетибарыны газанмыш ишыглы бир зийалынын ССРИ Парламентинядепутат сечилмясинин гаршысыны алмаг иди. М.Ъ.Баьыров ися М.Ибращимовундепутат сечилмясиня шяраит йаратмышдыр. Сечэилярдян 5эцн сонра, 1937-ъи ил декабрын 17-дя Мяркязи КомитянинМ.Ъ.Баьыров тяряфиндян имзаланмыш гярары иля Мирзя ИбращимовАзярбайъан ССР Халг Комиссарлары Совети йанында ИнъясянятИшляри Идарясинин ряиси тясдиг едилмишдир.Икинъи "иш"я дя Мир Ъяфяр Баьыров тяряфиндян хитам верилмишдир.Мясялянин мащиййяти белядир: 1952-ъи илин йанварында Москванынмцхтялиф али тяшкилатларына М.Ибращимов барясиндя йазылмышимзасыз мяктублар Республикайа эюндярилмишдир. М.Ибращимовунбашы цстцнц йенидян гара булудлар алмышды. Бу дяфя дяМ.Ибращимову бядхащларынын фитня-фясадындан М.Ъ.Баьыров хиласетмишдир. Азярбайаъан Республикасы Президенти Ишляр ИдарясиСийаси Сянядляр Архивиндя сахланылан бир сянядля таныш олун:"АЗЯРБАЙЪАН К (Б) П МЯРКЯЗИ КОМИТЯСИМ.Ъ.БАЬЫРОВ ЙОЛДАШАСиз дяфялярля хябярдарлыг етмисиниз ки, партийа цзвц юз иътимаи вяшяхси щяйатында щеч бир факты партийадан эизлятмямялидир. Мянимиътимаи щяйатым республиканын Партийа Тяшкилатынын эюзц габаьын-


Теййуб Гурбанда олмушдур. Фяалиййятимин мцсбят ъящятляри дя, сящвлярим вя нюгсанларымда Сизя йахшы мялумдур. Бу ъящятдян партийамыз гаршысындавиъданым тямиздир. Анъаг обывателъясиня щисся гапылараг, щяйатымдабаш вермиш бир факт барядя Сизя индийядяк билдирмямишям.Иш бурасындадыр ки, мяним Замиря Ибращимова адлы гызым вардыр,1938-ъи ил март айында Ленинградда доьулмушдур. Анасы Ленингадшящяри Василйев Адалары, 12-ъи хятт кцчяси, ев 15, мянзил 4-дяйашайан вя ушаг мцяссисяляриндя ишляйян вятяндаш Нина ФйодоровнаБуслевадыр. Онунла танышлыьымыз 1936-ъы илин сонларында Ленинграддатящсил алдыьым дюврдя олмушдур.М.Ибращимов.15 йанвар 1952-ъи ил"76


Щягигят олдуьу кимиНизаминин йубилей шянликяриндян йалныз бир гонаг Мариетта Шаэинйанмящрум едиляряк, кор-пешман Москвайа гайытмышды.Сябябини щамыдан даща йахшы Микайыл Ряфили билирди. Беля ки,1940-ъы илдя Низами Эянъявинин 800 иллийи иля ялагядар мцщаъирятдяМящяммяд Ямин Рясулзадя "Щансы йурдсевяр вя шцурлуазяри Низами иля юйцнмяз?!"- дейя ясярини йазмаьа башламыш,Русийада Бертелс, Азярбайъанда Щямид Араслы вя Микайыл Ряфили"Азярбайъан шаири Низами Эянъяви щаггында" елми мягалялярдяръ етдирмишдиляр. Беля бир вахтда Мариетта Шаэинйан фцрсятдянистифадя едяряк, "Низами Эянъяви" адлы ясяр щазырламыш вя МоскванынДювлят Бядии няшриййатына тягдим етмишдир. Ялйазма ряйцчцн Азярбайъан КП МК-биринъи катиби Мир Ъяфяр Баьыроваэюндярилмишдир. Низаминин милли мянсубиййяти шцбщя алтына алындыьывя диэяр кобуд сящвляря эюря ялйазма гябул едилмямиш, ТаирхИнституунун директору Исмайыл Щцсейновун ряйи иля бирликдяэери гайтарылмышдыр. 1946-ъы илдя Йереванда вя Москвада чап етдирдийикитабында Гарабаьы "Арсах" вя "Ермяни юлкяси" адландырдыьынаэюря дашнак гадын Азярбайъан рящбяринин щаглы етиразынасябяб олмушдур. Тясадцфи дейилдир ки, 1946-ъы ил ийун айынын22-дя Аярбайъан К/Б/П МК Бцросунун гярар лайищясиндяМ.Ъ.Баьыров Йубилей Комитясинин тяркибиндян М.Шаэинйанынвя онун щавадарларынын адыны чыхармышдыр.77


Теййуб ГурбанП О С Т А Н О В Л Е Н И ЕБюро ЦК(Б) Азербайджана от 27 ийюня 1946 г.О подготовке и проведении юбилея 800-летияСо дня рождения Низами Гянджеви(Постановление Совета Министров Азерб.ССР и ЦК КП (б) Азербайджана)1. В связи стем , что исполнившийся в 1941 году юбилей 800-летиясо дня рождения великого азербайджанского поэта и мыслителя НизамиГянджеви был отложен по условиям военного времени, считатьнеобходимым провести этот юбилей в сентябре 1947 года.2. Утвердить Республиканский Комитет по проведению юбилея800-летия со дня рождения Низами Гянджеви в следующем составе:1. Ибрагимов М. (Председаель)2. Гасанов Г.3. Аллахвердиев Н.4. Рагимов С.5. Самед Вургун6. Гусейнов Г.7. Рахимов Г.8. Мир-Касимов9. Асланова Ч.10. Гаджибеков У.11. Аскеров И.12. Малютин А.13. Велийев А.14. Григорьян Т.15. Расул- Рза16. Дадаш -Заде М.А.17. Тихонов Н.***18. Фадеев А.*******19. Антакольский*******78


Щягигят олдуьу кими20. Бертель С.*********21. Дадашев С.А.22. Фатуллаев Н.23. Шагинян М.*********24. Мехти Гусейн25. Рафили М.26. Сулейман Рустам27. Султанова А.28. Ордубади М.С.29. Талыб -Заде Абдулла Шаиг30. Эфендиев Адиль3. Предложить Респубиканскому Комитету представить в СоветМинистров Азерб.ССР мероприятие по подготовке и проведениююбилея.ПРЕДСЕДАТЕЛЬ СОВЕТА МИНИСТРОВАЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР(КУЛИЕВ Т.)СЕКРЕТАРЬ ЦК КП(Б) АЗЕРБАЙДЖАНА(М.Д.БАГИРОВ)79


Теййуб Гурбан***Архивдя Микайыл Ряфилинин вя Нийазинин М.Ъ.Баьырова йаздыгларымяктуб да сахаланылыр. Щямин мяктубу илк дяфя охуъуларачатдырырам:"Чох щюрмятли Баьыров йолдаш!Сизин эюстяришляриниздян сонра биз гцввямиз дахилиндя "Хосроввя Ширин" операсы цзяриндя ишлямиш, дцзялишляр вя ялавяляр етмишик.Февралын 12-дя опера сящнядя нцмайиш етдирилмишдир. Бахышда АдилИскяндяров, Сцлейман Рцстям вя Сабит Рящман йолдашлар иштиракетмишляр.Тамашанын гурулушчу щейяти вя бахышда иштирак едянляр беля гянаятяэялдиляр ки, операны бцтювлцкдя битмиш щесаб етмяк олар.Опера щаггында сизин ряйиниз бизя чох гиймятлидир. Она эюря Сиздянчох хащиш едирик ки, вахт тапыб операнын илк тамашасына бахасыныз.Сямими щюрмятля: Нийази, Микайыл РяфилиБакы, 16 феврал 1944-ъц ил"80


81Щягигят олдуьу кими


Теййуб ГурбанАрхивдя "Хосров вя Ширин" операсынын афишасы да сахланылыр. Афишаданюйрянирик ки, операнын мусигисини Азярбайъан ССРЯмякдар Инъясянят Хадими Нийази, либреттосуну вя мятнини МикайылРяфили йазмышдыр. Гурулушчу - опера театрынын бядии рящбяри,Азярбайъан ССР халг артисти Исмайыл Щидайятзадядир. Ясас роллардаАзярбайъанын Халг Артисти Щ.Щаъыбабабяйов, С.Мустафвйева,Й.Рзайев,А.Бцнйадзадя, В.Мустафайев, И.Елоьлу вя башгаларычыхыш етмишляр. Рягслярин гурулушчусу Азярбайъан ССРХалг Артисти Гямяр Алмасзадя олмушдур.Тамашанын програмында Микайыл Ряфилинин "Низами Эянъясининйарадыъылыьы щаггында "Хосров вя Ширин" мягаляси верилмишдир.Мягаля беля башлайыр: "Низаминин "Хосров вя Ширин" ясяри -галиб севэи щаггында, дцшцнъя вя щисслярин бюйцк гцдряти щаггында,юз сяадятиин гуран инсан щаггында йазылмыш дастандыр.Низами бяшяри щяйат вя севэинин, бяшяри вя щисси зювг, дцшцнъя вяазадлыьын мцдафиясиня галхышыр, юз дюврцнцн щаким дцнйаэюрцшляринязидд олараг инсаны, онун мянлийини, онун аьлыны, дуйьуларынымцдафия едир. О, инсаны каинатын мяркязи сайыр."***Микайыл Ряфилинин 1938-ъи илдян сонракы елми, ядяби, публисистик,педагожи вя иътимаи фяалиййяти эюстярир ки, о, дюврцндя баш верянщадисялярин мяркязиндя олмушдур. Сяняткарын мцтяръимлик сащясиндякииши ися айрыъа бир монографийа мювзусудур. М.Ъ.Баьыровайаздыьы икинъи мяктубундан сонра М. Ряфилинин 1938-1947-ъииллярдя тякъя "Ядябиййат гязети"ндя онларла елми-ядяби вя публисистикйазысы дяръ олунмушдур. Гязетин 6 феврал 1938-ъи ил тарихлисайында алимин "Низами дюврцндя Азярбайъан" адлы мягалясидяръ едилмишдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, М. Ряфилинин 1938-ъи илдяйаздыьы бу йазысы иля М.Я.Рясулзадянин 1941-ъи илдя битирмишолдуьу "Азярбайъан шаири Низами" ясяринин " Азярбайъан ХЫЫясрдя" фясли арасында цзви бир йахынлыг вардыр.Ъясарятля демяк олар ки, отузунъу иллярдя мцщаъирятдя М.Я.Рясулзадя,Азярбайъанда Микайыл Ряфили Низамини Азярбайъан шаирикими дяриндян арашдырараг тяблиь етмишляр. Профессор Шамил Сал-82


Щягигят олдуьу кимиманов М. Ряфилинин анадан олмасынын 100 иллийи мцнасибяти иля"Азярбайъан" журналынын 2005-ъи ил 4-ъц сайында дяръ олунмуш"Ядябиййатын ещтираслы тятгигатчысы" мягалясиндя щаглы олараг йазырды:"Микайыл Ряфили ядябиййатшцнаслыг фяаиййятинин йеткинликчаьларындан етибарян Низами ирсиня мцраъият етмяйя башламышдырвя онун бу истигамятдяки тядгигатлары Низами поезийасынын Азярбайъанбядии фикринин зирвяси кими дярк олунмасында мцстясна ролойнамышдыр. Бу о вахт иди ки, Низами бир чох юлкялярдя, мясялян,еля рус ядяби фикриндя фарс шаири кими танынырды вя беля дя тягдимолунурду. Мясялян, 30-ъу иллярдя Коммунист АкадемийасынынЯдяиййат вя Инъясянят Елми - Тядгигат институтунун няшр етдийи"Ядябиййат енсиклопедийасы"нда Низами Ъянъявинин романтикпоемасындан "фарс ядябиййаты" очеркиндя сюз ачылырды. Низами йарадыъылыьынынмящз Азярбайъан ядябиййаты щадисяси олмасыны сцбутетмяк, буну мцдафия вя тясдиг етмяк - ядябиййашцнаслыьын башлыъабир проблемини щялл етмяк демяк иди вя бцтцн тядгигатчылыг гцввясини,ещтирас вя фикрини бу проблемя щяср етмяк - М.Ряфили йарадыъылыьынынчох мцсбят, гиймятли бир тяряфи иди."Микайыл Ряфилинин "Ядябиййат гязети"нин 1938-ъи ил 24 нойабртарихли сайында дяръ етдирдийи "Мирзя Шяфинин Авропада мцвяфягиййятгазанмасы" сярлювщяли мягаляси дя чох маарглыдыр. Бу йазыданохуъулара бялли олур ки, Мирзя Шяфинин шеирляри алманларарасында о гядяр бюйцк щявясля гаршыланмышдыр ки, 26 ил ярзиндяялли дяфя няшр олунмушдур.Гязетин 1938-ъи ил 5 декабр тарихли сайында ися М. Ряфили М. Ибращимовунйени ясяри барядя ресензийа чап етдирмишдир. "Щяйат"дан"Мадрид"я" адланан йазыда бу эцнцн гялям сащиблярининдя юйряняси ъящятляр чохдур. 1938-ъи илдя йазылмышлар 2011-ъиилдя дя юз гцввясиндядир: "Йазычыларын, сяняткарларын талейи щярзаман мцхтялифдир. Шаирляр вар ки, он иллярля йазар, ъылыз китабларняшр едяр, йери эялдикдя ядяби мяълислярдя юз шеирлярини охуйар да,йеня дя онларын йаздыглары эениш кцтлянин нязяр-диггятини ъялб етмяз.Бу эцр шаирляря щяр заман тясадцф етмяк мцмкцндцр. Кющняуниверситетлярдя даими студентляр олдуьу кими даима эянъ шаирадланан адамлар да вардыр.83


Теййуб ГурбанБязян дя истедадлы, мцряккяб, мцтяфяккир бир сяняткар узун илляронун тябиятиня чох да уйьун олмайан ишлярля мяшьул олар, сянятинмцхтялиф нювляриндян йапышар да вя йалныз дольун йашларында, йарадыъылыггцввяляринин азалдыьы бир заманда анлар ки, о, мяслякъяшаир дейил, драматург имиш.Бир сыра да талантлы адамлар вар: онлар парлаг бир улдуз, бир метеоркими ядябиййат сямаларында эюрцнцр, эюзляри бир эцняш кимигамашдырар, щейрят ойадар, лакин неъя парларса, еля дя сюнцб эедярляр.Ибраимов Мирзя бунларын щеч бириня бянзямир. О, ядябиййата бюйцктявазюкарлыгла дахил олду, кимсянин йерини тутмады вя кимсянийериндян итялямяди."Микайыл Ряфили Мирзя Ибращимовун йедди-сяккиз ил ичиндя йарадыъылыгуьурларыын реал тящлил едяряк эюстярир ки, мцасири Азярбайъаныно йазычыларындандыр ки, мядяниййят вя сяняти бир-бириндянайырмыр. О, бюйцк Фцзулинин "елмсиз шеир рущсуз галибя бянзяйир"сюзлярини мисал чякяряк бу гянаятя эялир ки, Мирзя Ибращымовядябиййатымызын юзцнямяхсус яняняляриня садиг галараг "Щяйат"вя "Мадрид" пйесляриндя яняня вя мцасирлийи йцксяк мяслякишыьында вя бядии сурятдя бирляшдирмишдир. Мцяллиф йазыр: "Мадрид"дякиреализм, мязмун дольунлуьу, идейа йцксяклийи, дяринчырпынтылар драматурэийада Эяфяр Эаббарлы традисийасынын инкишафетдирилдийини эюстярмякдядир. Цмумиййятля, демялийик ки,"Мадрид" автору симасында биз Ъяфяр Ъаббарлынын олдугъа талантлы,аьыллы вя кцлтцр бир ядяби варисини эюрмякдяйик."***1938-ъи илдя Микайыл Ряфилинин "Ядябиййат гязети"ндя дяръолунмуш йазылары, щабеля "Бакински рабочи" гязетиндя "Пушкин вяБакыханов" (1938, 12 феврал) вя "М.Ф.Ахундов. Йени материаллар"(1038,6 август) мягаляляри, еляъя дя 1938-ъи илдя М.Ф.Ахундовунанадан олмасынын 125 иллийи иля ялагядар олараг, ССРиЕлмляр Академийасы Азярбайъан Филиалынын "Хябярляр"индяМ.Ряфилинин дяръ олунмуш "М.Ф.Ахундовун бядии няшри" вя "Юзфялсяфи-сийаси мяктябляринин няшри уьрунда М.Ф.Ахундовун мцбаризяси"мягаляляри вя диэяр ясярляри ядябиййат тарихимизин гызыл84


Щягигят олдуьу кимисящифяляридир. Бцтцн бунлар бир дя ону сцбут едир ки, Мир ЪяфярБаьыровун гайьысы нятиъясиндя М.Ряфили "йериндян итялянмяди","йарадыъылыг гцввяляринин азалдыьы бир заманда анлады ки, о, мяслякъяшаир дейил", ядябиййатшцнас алимдир. Онун 1944-ъц илдя Тифлисдябюйцк уьурла мцдафия етдийи "Ян гядим Азярбайъан ядябиййаты"мювзусундакы докторлуг диссертасийасы бу щягигятинпарлаг нцмайиши иди. Лакин мцтяфяккир елмляр доктору вя профессорунйеня "шаирлийи башына вурду"(Микайыл Мцшфиг), 1945-ъи илинНовруз байрамы ахшамында щяряси цч бянддян ибарят цч шеринидяръ етдирди. "Ядябиййат гязети"нин 1945-ъи ил 20 март арихи сайындачыхмыш шеирляри бу эцн дя йенидян охуъулара тягдим етмяколар:ЭЮЙ МАШЫНСярин йаз ахшамы йола дцшяркян,Дурмушдуг сянинля платформада.Сон дяфя мянимля сян эцлцшяркян,О узаг севэимиз дцшмцшдц йада.Сян мяним илк севэим, эюйярчинимдин,Яъайиб ялляря мян вердим сяни.Бир кяря демядим, дейирям инди,Мян, ей тутгун эцняш, севирдим сяни.Бир сюнян бахышла бахдын цзцмя,Ня йяс, ня тяяссцф, ня эизли щясрят.Вида едяркян сян гачан юмрцмяТярпянди эюй машын, етди щярякят.85


Теййуб ГурбанШОПЕНИ ДИНЛЯРКЯНЭеъя рузэарындан сарсылан фанарынИшыьы дцшдцкъя бу гарлы кцчяйя,Эеъикмиш йолчудур боз гаранлыгларынКечир арасындан- минмиш сцрцнъяйя.Гоъа бир бястякар айрылыг йашындаБир пяри севяряк сон няьмя бястяляр...Тябият ганунудур дайанмыш гаршымдаБир ан ичиндя щям юляр, щям тюряр.Ня гяриб тейф кечди сяни динлядикъя,Ан цчцн унутдун эялиш-эедишляри.Юзцн дя дуймадан мяни шад елядин,Ойатдын, ей эюзял, йатан клавишляри.ГАРЛЫ ЭЯЛИНКоллара сыьынан цркмцш бир тураъОвчу вурсун дейя дцз шума чыхды.Эцмцш гар папаьы эеймиш бир эюзялЯски хатиря тяк гаршыма чыхды.Йада дцшдц йеня гейб олан хяйал,Алышан эцнлярим, ъаванлыг вахты,Кюнлцмя сыьмады эюрдцйцн ъялал,Охшадым эурлайан гарлы пайтахты.Сян мяни севярдин, ей гарлы эялин,Даьлар ятяйиндя, аран дцзцндя...Инди эюрмцр мяни ала эюзляринЧыраьбан шящярин аь эцндцзцндя.86


87Щягигят олдуьу кими***Дцз бир айдан сонра, 1945-ъи ил апрелин 20-дя "Коммунист" гязетиндябу шеирляри амансызъасына тянгид атяшиня тутан имзасызмягаля чап олунду. Мягаля олдуьу кими охуъулара тягдим олунур:"Ядябиййат гязети"ндя бу ил 20 март тарихли нюмрясиндя М.Ряфилининцч шери дяръ едилмишдир. Бу шеирляри охуйаркян адам щяршейдян яввял, тяяъъцб едир ки, ня цчцн щяйатымызда щяр шей тяряггиетдийи щалда, бу "шаир" щеч йериндян тярпянмямишдир, ня цчцно, он беш ил бундан яввялки чаьырылмыш байатылары ейни ащянэля чаьырмагдадавам етмякдядир.Охуъуларымызда Ряфили щаггында беля бир фикир ямяля эялмишдики, о, артыг шеирдян ял чякмиш, кечмишдя бурахдыьы сящвляри дцзялтмиш,ъидди елми иш сащясиня кечмишдир. Яэяр бу цч шеир олмасайды,бялкя дя охуъулар бу фикирляриндя галаъагдылар. Анъагонун бир шаир кими йеня дя сящняйя чыхмаг истямяси бу фикирляриалт-цст едир вя охуъунун тяяъъцбц даща да артыр.Он беш ил яввял, щяля эянъ совет шеири лазымынъа мющкямлянмядийииллярдя Микайыл Ряфили "Эцлян адам" имзасы иля мягаля йазырвя йени шеирин нцмунясини йаратмаг, йяни сянятин нязяри ясасларыныгоймаг истяйирди. О, Азярбайъан халгынын эюзял бядии янянялярини,милли мядяниййятини инкар едир вя эянълийи сцни йола, формализмбатаглыьына чякмяк истяйирди. Онун бу чцрцк кяшфиййаты,"ганады гырыг сярчя" кими чыхан сяси батды. Партийамызын рящбярлийиалтында саьлам мяфкуря, щягиги хялгчилик вя садялик йолу иля инкишафедян шеиримиз Ряфилинин "сяпбяст шеирини" вя онун формализмвя башга измлярля долу олан шеирлярини вуруб мейдандан чыхартды.Биз еля билдик ки, Ряфили дя щяйатын амансыз ганунуна табеолараг юз шеир дяфтярини ъырыб атды, ону алим китабы иля явяз етди.Амма беля дейилмиш. Ейни "Эюй машын", ейни "Гачан юмцр","Алышан эцнляр", "Яъайиб ялляр" йашайырмыш. Ряфили йеня дя шеирбястяляйирмиш вя яввялки иддиаларындан щяля ял чякмяйибмиш. Юзэюзяллийиня вурулмуш кор бир гыз гырыг теллярини дарайыб щюрмякдяндоймадыьы кими, Ряфили дя юз савадсыз шеирлярини бу дяфтярдяно дяфтяря, о дяфтярдян бу дяфтяря кючцрмякдян доймур. Ня ейби


Теййуб Гурбанвар, гой доймасын! Лакин о, юз ъяфянэийатыны совет мятбуатыначыхардыьы заман, биз она гапынын щара олдуьуну эюстярмялийик.Щяр шейдян яввял, Ряфили билмялидир ки, совет охуъусунун бядиизювгц о дяряъядя инкишаф етмишдир ки, шеир вя шеириййят ня олдуьунучох йахшы щисс едир вя Ряфилинин шеирляриня эцлцр. Чцнки бу шеирлярня вязн, ня гафийя, ня фикир, ня дя мяна етибариля охуъуну тяминетмир. Инди ян эянъ бир ядябиййат мараглысы да билир ки, "зцмя- юмрцмя", "кцчяйя-сцрцнъяйя", "йашында-гаршында"... гафийядейилдир. Щеъа вязни йалныз щеъаларын сайыны бярабярляшдирмяклятамамланмыр, бурада тягтилярин вя ащянэин дя бюйцк ящямиййятивардыр. Ряфили ися бунларын ня олдуьуну билмядийиндян, шеир дейил,шеир иля няср арасында бир шей йазмышдыр:Тябият ганунудур дайанмыш гаршымда,Бир ан ичиндя щям юляр, щям тюряр...Мясяля йалныз вязн вя гафийядя вя щятта "платформа" вя "клавиш"кими гярибя сюзлярин ишлянмясиндя олсайды, дярд йары иди. Мясяляорасындадыр ки, Ряфилинин шеир адландырдыьы бу шейляр, мянаъа чохдуманлы, дцйцмлц, сялигясиз вя мянтигсиз бир сыра ъцмля вя ифадялярдянибарятдир. Щяр бири он ики мисрадан иарят олан бу парчалардабир-бириля щеч ялагяси олмайан шеирлярдян данышылыр, фикир бирнюгтядя бирляшмир, яксиня, бир чох ъящятя даьылыр, охуъу ъцрбяъцрэцман вя фярзийяляр далынъа эедиб бир йана чыхмыр, бир мятлябщасил едя билмир. Мясялян, "Гарлы эялин" шеириндян эцъ бяла иля белябир мяна чыхармаг олур ки, шаир Москвада бир гыз эюрцр вя яввялкимящяббятини хатырлайыр. Бяс еля ися:Коллара сыьынан цркмцш бир тураъОвчу вурсун дейя дцз шума чыхды...-мисраларын Москвайа "Чыраьбан шящяринин аь эцндцзцня" нядяхли вардыр?Яэяр бу мисралар "Гаршыма чыхды" гафийясинин хатиряси цчцндцрся,бу, форма ойунъагларындан башга бир шей дейилдир."Шопени динляркян" шеири дя беля мянтигсиз мисралардан ибарят-88


Щягигят олдуьу кимидир:Эеъя рузэарындан сарсылан фанарынИшыьы дцшдцкъя бу гарлы кцчяйя,Эеъикмиш йолчудур боз гаранлыгларынКечир арасындан - минмиш сцрцнъяйя.Баша дцшмяк олмур ки, фанардан гарлы кцчяйя ишыг дцшдцйцщалда эеъикмиш йолчу ня сябябя юзцня язиййят вериб бу гаранлыгларынарасындан кечир...Бу шеирляря мянасыз шеирляр дя дейя билярляр. Амма биз зярярлишеирляр дейирик. Чцнки, думанлы, долашыг, мянтигсиз вя мцъяррядмяфщумларла долу олан бу шеир саьлам щисслярдян доьмамышдыр.Щисс вя фикир саьлам олсайды, шаирин ифадяси дя айдын вя садя оларды.Щалбуки Ряфилинин шеирляри щяддиндян артыг субйектив вя абстрактдыр.Бурадакы щиссляр охуъунун гялбиндя щеч бир якс-сядаойатмыр, яксиня онун цчцн чох анлашылмаз бир сирр, дцйцмлц бирмяфщум щалында галыр. Мясялян, охцъц анлайа билмир ки, "Эюймашын" шеириндя Ряфилинин "Яъайиб ялляря" вердийи севэилиси кимдир.Ряфили ня цчцн мящз бу эцн она юз сиррини ачыб дейир, бу накамлыгщисси щарадан доьур? Ряфилинин щяр цч шеириндя мцзтяриб рущчырпыныр, щясрят, тяяссцф, пяришанлыг шаирин гялбини кядярляндирмишдир.Онун цряйи долудур. Санки яски хатиряляр онун гялбини сыхыбичярисиндяки дярди дамла-дамла чыхарыр. Ня цчцн? Ня сябябя?Ряфили щансы дюврдя йашайыр, ня цчцн онун дярди вя севинъи халгымызындярд вя севинъи олмасын? Бу гяриблик, биэанялик щисси чохчохзярярли вя халгымыза йад дейилми?Нящайят, бу шеирляр мяктябли эянъляр вя тялябяляр арасында профессоркими мяшщур олан бир адамын гяляминдян чыхдыьы цчцнядябиййат щявяскарларыны йанлыш йола сала биляр, щяля гялями йахшыбяркимямиш эянъляри савадсыз шеирляр йазмаьа тяшвиг едя биляр.Бу ъящятдян дя Ряфилинин шеирляри зярярлидир. Азярбайъан советшеири саьлам бир йолла инкишаф едир. О, сосиализм дюврц адамларынынйцксяк мянявиййатыны садя, сямиим вя бядии бир ифадя иля тяряннцмедир. Онун гаршысында даща бюйцк мяфкуряви вя сяняткарлыгвязифяляри дурур. О, даща тясирли, сямими вя бядии олмалы,89


Теййуб Гурбанйцксяк фикри вя бядии сявиййяйя халгымызын мяняви язямятиня лайигбир сяъиййяйя галхиалыдыр. Биз бу вязифяляри щеч бир вахт йадданичыхармырыг, лакин йенилик ады иля мядяниййят адына шеиримизязярярли фикир вя щиссляр, формализм хястяликляри эятирмяк истяйянляридя рядд едирик. Совет шеиринин рущу саьлам, мянявиййаты тямиз,фикри йцксякдир. Онун ясас сифятляри садялик вя хялгилик, щяйатиликвя щягигиликдян ибарятдир."Цч эцндян сонра 1945-ъи ил апрел айынын 23-дя Микайыл Ряфилинин"зярярли" цч шеири щаггында "Ядябиййат гязети"ндя имзалы тянгидимягаля дяръ олунду. Олдуьу кими охуъулара чатдырырам:"ЯЪАЙИБ" ЦРЯК"Ядябиййат гязети"нин 20 март тарихли 8(408) нюмрясиндя МикайылРяфилинин "Эюй машын", "Шопени динляркян", "Гарлы эялин" адлыкичик, анъаг фитнякар шеирляри чыхмышдыр.Бу шеирляр щаггында М. Ряфилидян сорушдугда вя ону бу шеирляринсийаси мязмуну цчцн мцттящим етдикдя , о ъаваб верир ки, бушеирляр мяним цряк чырпынтыларымдыр.Биз бу "чырпынан цряйя" йахындан вя диггятля бахдыгда онунчох "яъайиб" бир цряк олдуьуну эюрцрцк. Бурадан бизим шеир сянятимизинмцбариз, шаграг сяси дейил, кор байгушун мискин бирнявасы ешидилир. Бу сяс бизим Азярбайъан совет шеиринин цмумиащянэиндян, мящсулдар йарадыъылыг зяминясиндян дейил, бизя тамамбиэаня олан алямдян эялир.Ряфили шеир гялямини чохдан йеря гоймушду. Бяс неъя олмушдурки, Ряфилинин бу шеирляри бир дя тязядян дирилиб чыхмышдыр? Бяс неъяолмушдур ки, Ряфилинин мяриз цряйи инди бея чырпынмаьа башламышдыр?Ялбяття, Ряфили юз масасы архасында отурдугда беля ъяфянэщисслярля яйляня биляр. Бяс неъя олмушдур ки, бу хястя рущдилрилиб айаг тутмуш вя эялиб бизим мятбуат сящифясиня чыхмышдыр?Бяс гязетин редактору вя редаксийа щейятинин цзвляри щарадаимишляр? Бяс бунларын сайыглыьы нийя беля кцтляшмишдир? Гязет идарясинядахил олан щяр шейи чап етмяк олармы? Ялбяття, бурада гя-90


Щягигят олдуьу кимизет редакторунун вя редаксийа щейяти цзвляринин бюйцк тягсирляривардыр. Редаксийа щейяти бу шеирляри дяръ етмяйя имкан вермишдир."Гой тянгид юз сюзцнц десин!"- дейя онлар йанлыш бир гярарчыхартмышлар. Доьрудур, йарадыъылыг алями цчцн тянгид щямишязяруридир. Анъаг щансы йарадыъылыг? Бизим реал зяманямиздяндоьуб, бизим ирялийя доьру щярякятимизя кюмяк едян йарадыъылыьабизим марксист тянгиди щямишя доьру йол эюстярир вя эюстярмялидир.Анъаг ъяфянэ, хястя рущлу фитнякар цряк чырпынтыларынымятбуат сящифяляриня чыхармаг йох, ону дюйяъляйя-дюйяъляйя юзмязарына гайтармаг вя орадаъа дяриндян дяфн етмяк лазым иди!Ряфили бир вахт шеирляр йазырды. Анъаг онун шаирлийи бизим мцщитимиздянилщам алмадыьы цчцн шахяляниб бой ата билмяди, яксинясаралыб-солду вя мязара эетди. Бяс неъя олмушдур ки, Ряфили бирдя бу йолла "шаир" олмаг щявясиня дцшмцшдцр? Ахы Ряфили шеиир сянятиндябиэаня бир йол тутдуьу цчцн онун шющрят улдузу чох тябииолараг сюнмцшдц. Еля бу вахтдан о, шаирлийи бурахыб кинону,операны, тарихи, драма сящнялярини доланмаьа башламышдыр. Ряфилибу сащяляря узун бир сяйащят етмишся дя анъаг йеня дя щеч бирисиндятале улдузу онун цзцня эцлмямишдир. Нийя? Чцнки Ряфилининйарадыъылыьы сямими сяняткар цряйиндян дейил, онун сойугмцщакимяляриндян, сцни гондармаларындан, гуру пешякарыьынданиряли эялир!Ряфили щяр йери эязир, анъаг щеч бир йердя яйлянмир. Ряфили уъузйолла шющрят ахтарыр, анъаг тапа билмир. Нийя? Чцнки сянят юз пярястишкарынысевяр, ещтикары севмяз!Щягиги сянят халгын няъиб дуйьуларынын вя зянэин мянявиййатынынгануни мящсулудур. Сянят о цряк чырпынтыларыны севяр ки, орадахалгын даима йашайыб-йарадан вя мцбаризя едян йцксяк йарадыъылыгарзулары тяряннцм едилсин. Сянят о црякдян доьар ки,орада уъуз шющрят, хябис арзулар олмасын. Дахили йарадыъылыг зярурятиолмадан орайа-бурайа цзмяк Ряфилинин шющрят эямисинищямишя беля даша чырпыр. Ора-бура йцйцрмякля, о гапыны, бу гапыныдюймякля сянят абидясини йаратмаг вя юзцня щейкял гоймаголмаз! Яксиня чаьырылмадан бу мцхтялиф гапылары дюймякляадам юзцнц гиймятдян салар вя уъузлашдырар!91


Теййуб ГурбанБюйцк сяняткарлар щеч бир заман шющрят ахтармамышлар, онларчох тявазюкар олмушлар. Ансаг шющрят гарталы юзц ганадланыб юзсяняткарыны тапмышдыр. Биз ня едяк ки, ядябиййат вя сянят алямининшющрят дцшкцнлярини сянят гарталы дейил, йолуг гара гарьа тапыр.Ряфилинин "Эюй машын"ы хястя бир рущун чох зийанлы бир ихтирасыдыр.Бу машина анъаг фитнякар бир цряк миня биляр. "Сярин йаз ахшамыйола дцшян", "сон эцлцшян", "тутгун эцняш", "эизли щясрят"бу эцнкц бизим бюйцк гялябяляримизи, бюйцк совет силащынын гялябяляриниэюрцб дярк едя билмяйян бир гыздырмалы ящвал-рущийянининилтиси вя сайыгламасыдыр!Бязиляринин дцшцндцйц кими мясяля "вязн" вя "гафийя" хяталарындадейилдир. Мясяля "йатан клавишляри" ойатмаьа, йахуд:"Коллара сыьынан цркмцш бир тураъ,Овчу вурсун дейя дцз шума чыхды."- бейтинин о бири бейтлярля уйьун эялиб-эялмямясиндя дейилдир,мясяля бцтцнлцкля Ряфилинин "Эюй машын", "Шопени динляркян","Гарлы эялин" шеир парчаларынын уйьунсузлуьундадыр! Мясяля бушеир парчаларынын фитнякар рущундадыр.Мясяля Ряфилинин "Илк севэи"сини "яъайиб ялляря" вермясиндя дейилдир...Мясяля бу "ясайиб цряйин" доьурдуьу хястя щисслярдядир!Йазычылар Иттифагынын щейят идаряси бу шеирлярин хята вя йанлышлыгларыныюз хцсуси гярарында гейд етмишдир. Редакторун вя редаксийащейятинин сящвлярини эюстярмишдир. Ейни заманда редаксийащейятинин мющкямлянмяси цчцн тядбирляр эюрмцшдцр.Бизим мятбуат дяфялярля Ряфилинин хяталарыны беляъя цзцня охумушдурвя изащы цчцн дя она имкан вермишдир. Анъаг эюрцнцрки, Ряфилинин яъайиб цряйи щеч бир заман сянят цчцн сямими чырпынмамышдырвя эюздян йайыныб фцрсят тапдыьы заман юз ишляриниишлятмяйя вя зийанлы бир символика иля юз ъяфянэ щисслярини беляъямятбуата чыхартмаьа чалышмышдыр.Гой бу дяфя М. Ряфили юз папаьыны габаьына гойуб бир йахшыйахшыфикирляшсин!"92


Щягигят олдуьу кими***Микайыл Ряфили Азярбайъан Йазычылар иттифагынын сядри СцлейманРящимовун йаздыгларынын анъаг вя анъаг сонунъу ъцмлясинямящял гоймушдур: "Юз папаьыны габаьына гойуб йахшы-йахшы фикирляшмиш"вя...Мир Ъяфяр Баьырова "цчцнъц мяктубуну" йазмышдыр.Алтмыш ил ярзиндя архив говлуьунда сахланылмыш бу мяктублатаныш олун:93


Теййуб Гурбан"ЯЗИЗ БАЬЫРОВ ЙОЛДАШ!Иъазянизля Сизя бир мясяля барядя мцраъият едирям. Сизин ъавабынызмяня гырх иллик щяйатыма йекун вурмаг цчцн кифайят едяъякдир.Лянятя эялмиш "Эюй машын" ифадясиля ялагядар "Коммунист" гязетиндявя "Ядябиййат гязети"ндя Яли Вялийев йолдашын вя йа (Мцбаризин)вя Сцлейман Рящимовун мягаляляри дяръ едилмишдир. Мянрус дилиндя бу рущда вя бу цсулда мягаляляр охумамышам. "Эюймашын" халгын тябиринъя, сярнишин гатары, еляъя дя "гара машын" йцкгатары демякдир. Лирик шеирдя бу сюзцн ишлядилмяси бир гядяр кядярдоьурса да (бялкя дя буна эюря тянгид етмяк олар ), анъаг тябиищалдыр. Мян сизин нязяринизя мяшщур рус шаири Степан Шипачовунйениъя дяръ едилмиш "Мящяббят сятирляри" шеирини ("Октйабр" журналы,1945,№ 1-2) чатдырмаг истяйирям. Шеирдя ашаьыдакы мисраларвардыр:Любовь пронес я через все разлуки,И счастлив тем, что от тебя вдалиЕго не расхватали воровские чужие руки,Чужие губы по ветру неразнесли.Йахуд Илйа Еренбургун "Новый мир" журналында (1945, № 1)дяръ едилмиш ашаьыдакы шеири:Прошу до слез, до безрассудства,Дойдя, дойдя и перейдя,Немного смутного искусстваЗа легким пологом дождя.Мяэяр мяним шеирлярим (ийирми илдир ки шеир йазырам) юз рущунаэюря щямин шеирлярдян чох фярглянир? Охуъулар мяним ири щяъмли"Ленинград", "Севастопол", "Партбилетсиз коммунист", "Аь халлыбузов" шеирляримя дя бяляддирляр. Щямин шеирляр рус дилиня дя тяръцмяолунмушдур. Мяним юз цслцбцм, фярди ифадя формаларым вар.Мян диэяр мцтярягги мядяниййятляри дя юйрянмякля йазырам. МяэярАзярбайъанда мцхтялиф цслубда йазан, бир-бириндян фяргляняншаирлярин олмасы пис щалдыр? Бунунла мян юз йарадыъылыг йолума,адларыны чякдийим юз шеиримя гятиййян щагг газандырмаг истями-94


Щягигят олдуьу кимирям. Анъаг бир шейи юйрянмяк истяйирям: тез-тез мярузяляр вя елмимягалялярля чыхыш едян, тялябяляр гаршысында мцщазиряляр охуйансовет йазычысы щаггында налайиг ифадяляр ишлятмяк щямин мягаляляринмцяллифляриня йарашармы? Беля йазылар бязилярини мяним диэярясярляримя дя щцъум етмяйя щазырладыр. Беля ки, мяним "Крылов вяАзярбайъан ядябиййаты" елми ишимдя сящвляр кяшф едирляр. Бакыхановданэятирдийим дялил "йолверилмяз" щесаб олунур:"О, Гафгаз халгларына йцксяк гиймят веряряк йазырды ки, "бу юлкядя"йашайанларын нясли бцтцн инсан тайфаларындан гарышыгдыр."Сцлейман Рящимов йолдаш ися ашкараня бяйан едир ки, бядии ясяро заман йахшы алыныр ки, щеч няйи юйрянмирсян вя нязяриййя илямяшьул олмурсан.Мящдудиййят вя гапалылыг бир пара йазычыларымызын практикасындаюзцнц тязащцр етдирир. Бязи ясярлярин идейа вя бядии сявиййяси ашаьыдыр,сосиализм эерчяклийи щямин ясярлярдя доьру-дцзэцн яксини тапмыр.Мяня еля эялир ки, щяр бир совет йазычысы ядябиййатымызын мцвяфягиййятляргазанмасыны истяйирся, шяхсиййятя фярг гоймадан бубарядя ачыг данышмалыдыр. Индийядяк бу мясяляляря надир щаллардавя ютяри тохунулмушдур. Гызыл Орду фашист Алманийасыны дармадаьынетдикдян сонра, дюйцшчцляримиз бяшяриййяти хилас етдикдян, гялябябайраьыны Берлин цзяриндя дальаландырдыгдан вя биз динъликдюврцня гядям гойдугдан сонра йарадыъылыг ишляримиздян данышабилярик. Бу йахынларда ССРИ Йазычылар Иттифагы Идаря Щейятининпленумунда Николай Тихонов йолдаш бу барядя эениш данышмышдыр.Мян бцтцн бу мясяляляр барядя хейли фикирляшдикдян сонра Сизя,халгымызын рящбяриня, ядябиййатымызын достуна, щямишя олдуьу кими,мяктуб йазмаьы гят етдим.Сиз мяним бир суалыма ъаваб версяниз, Сизя миннятдар оларам:Сиз мягалялярдяки мцддяаларла разылашырсынызмы? Мян щансы сябябляряэюря цч шеир уъбатындан чап олунмаг щцгугундан СцлейманРящимов тяряфиндян мящрум едилмялийям? Ня цчцн мянимщеч дя бяд олмайан "Ширваншащ Ибращим" пйесим архивя верилмяливя адым йазычыларын бцтцн сийащыларындан силинмялидир?Мян ня цчцн Онэцнлцкдя иштирак етмямялийям?95


Теййуб ГурбанСиздян бир хащишим дя вар. Мяня веряъяйиниз ъавабдан асылы олмайараг,Сизя Мяктуб васитясиля мцраъиятим гой юз арамыздагалсын.Сизя инанырам, Вятяня, Ленин-Сталин партийасына щямишя сядагятлиолмушам вя бундан сонра да сядагятли олаъаьам.М.Ряфили24 май 1945-ъи ил."96


Щягигят олдуьу кими***Мир Ъяфяр Баьыров М.Ряфилинин 1945-ъи ил май айынын 24-дяйаздыьы мяктубу ертяси эцн майын 25-и охумушдур. Дяркянарынданайдын олур ки, Микайыл Ряфилинин йалныз бир хащишини гулаг ардынавурмушдур: "Мцраъиятим гой юз арамызда галсын." Мяктубунмязмуну иля Мяркязи Комитянин тяблиьат катиби щясян щясяновйолдаш да таныш олмушдур. Бу да мараглыдыр ки, шикайятмяктубу иля ялагядар щеч кяс ъязаландырылмамышдыр. "Коммунист"гязетинин редактору Яли Вялийев юз вязифясини давам етдирмиш,Сцлейман Рящимов ися Мяркязи Комитянин гярары иля иряличякилмишдир - Азярбайъан ССР Назирляр Совети йанында Мядяни -Маариф Ишляри Идарясинин сядри тяйин едилмишдир.97


Теййуб ГурбанМир Ъяфяр Баьыров тякъя бир "сирри" Микайыл Ряфилидян вя онунрягибляриндян эизли сахламышдыр. 1946-ъы ил февралын 25-дя ССРИАли Совети Ряйасят Щейятинин сядри Михаил Калинин йолдашын имзаладыьыфярманла В.И.Ленин адына Азярбайъан Педагожи Институтунунпрофессору вя Азярбайъан ядябиййаты кафедрасынын мцдириМикайыл Щясян оьлу Ряфили "Шяряф Нишаны" ордени иля тялтиф едилмишди.Бу фярман "Коммунист" гязетинин 1946-ъы ил 12 март тарихлисайында дяръ олунандан сонра орденли профессору вя шаиригялям достлары да, рягибляри дя тябрик етмишляр.1945-ъи ил апрел айынын 23-дя, Микайыл Ряфилинин анадан олмасынын40 илийиня ики эцн галмыш "Ядябиййат гязети"ндя йубилйарщаггында "Яъайиб цряк" йазысы дяръ олунмушдур. 65 ил сонравахтиля баш вермиш ящвалатлар Мяммяд Ъяфяр Ъяфяровун "Хатиряляр"мемуарындан"башлаьы иля охуъулара йени шякилдя чатдырылмышдыр.(бах. "Ядябиййат гязети", 3 сентйабр, 2010-ъу ил). Материалыредаксийайа академик, миллят вякили Иса Щябиббяйли тягдиметмишдир. Мемуарын бир йериндя охуйуруг:"Йухарыларын йазычылардан йерсиз, сябябсиз наразылыьы давамедирди. Эюзлянилмядян беля бир наразылыг да баш верди: йазычы вяядябиййашцнас Микайыл Ряфили редаксийайа ики шеир эятирди вя чаполунмасыны хащиш етди. О, мяним мцяллимляримдян бири иди. Щюрмятлягаршыладым. "Эюй машын", "Эурла океандан" сярлювщяли шеирляриохуйандан сонра мцяллимимя дедим ки, бу шеирляри бу шякилдячап етмяйинизи мяслящят эюрмцрям. Икинъи шеирдяки мисраларада онун диггятини ъялб етдим:Ей Вашингтон, эурла океандан,Бирляшсин Чин, Щиндистан.Дедим, Сиз Американын илк президентини нязярдя тутурсунуз,тарихдян хябяри олмайан адам еля илляр Вашингтон шящярини дейирсиниз.Шеирляри бир дя она эюря чап етмяк истямирдим ки, о иллярдящагсыз олараг М.Ряфилийя щцъум едянляр, онун эуйа он ил габаг(мяктябли ушаг икян) Мусавата "эюй байраг" адлы шеир щясретдийини сцбута чалышанлар вар иди. Щалбуки Ряфилинин щяля 50 йашытамам олмамышды. Билдим ки, бу шеирляр чап олунса, йеня онун98


99Щягигят олдуьу кимиялейщдарлары юз истядикляри кими йозуб фяаллашаъаглар.Мцяллимим мяни баша дцшмяди. Бярк ясябиляшиб шеирляри эютцрмядяндуруб сядирн кабинетиня кечди. 15 дягигядян сонра мяничаьырдылар. Шеирляри эютцрцб эетдим.Сядр Сцлейман Рящимов кабинетдя йох иди. Йазычылардан бирнечяси, о ъцмлядян Сцлейман Рцстям дя яйляшиб сющбят едирдиляр.Айдын олду ки, Ряфили мяндян шикайят едиб, чыхыб эетмишдир.Шеирляри алыб охудулар. Чох мцбащисядян сонра бу фикря эялдилярки, бир щалда ки, мцяллиф исрар едир, шеирляр чап олунсун. Шеирлярэетди мятбяяйя.Гязет няшр олунан эцнцн сящяриси Сцлейман Рящимов чох дурьунщалда мяним йаныма эялиб: - Мяни вя сяни Баьыровун йаныначаьырыблар. Гязетдя ня эедибся Баьырову бярк ясябиляшдирибдеди.Мян: - Ряфилинин шеирляриня эюря ола биляр- дейиб, она ятрафлы изащатвердим. О: - Йахшы дур эедяк, яэяр елядирся, чох бюйцк бирщянэамя галхаъаг...Гябул отаьында бир хейли эюзлядик. Нящайят ичяри чаьырдылар.Мяркязи Комитянин бцтцн катибляри, Хцсуси Идарянин ряиси вя бирнечя танымадыьым башгасы сяссиз-сямирсиз яйляшмишдиляр. СцлейманРящимов ашаьы башда отурду, мян отурмадым.Баьыров масанын эюзцнц чякиб "Ядябиййат гязети"ни чыхарды.Узагдан да олса мян Ряфилинин шеирляри алтында гырмызы карандашлахяттляр чякилдийини эюрдцм. Баьыров гязябли щалда цзцнцотуранлара тяряф тутуб башлады:-Ряфилинин Мусавата йаздыьы, мусаватчылары тярифлядийи вя Американыдцнйаны тутмаьа чаьырдыьы кющня шеирлярини чап едибляр...(Сцкут, щеч кясдян сяс чыхмады)Сонра о цзцнц Сцлейман Рящимова тяряф тутду:- Кимдир бу гязетин редакору?Мян: - Мяням, йолдаш Баьыров - дейиб ъаваб вердим.- Ким сяни бу редакторлуьа тяйин едиб?Мян Гязянфяр Мяммядова бахыб:-Йолдаш Гязянфяр Мяммядов,- дедим.-Ондан габаг щарада ишляйирдин?-Губада икииллик мцяллимляр институтунда.


Теййуб Гурбан-Бу шеирлярин Ряфилинин кющня шеирляри олдуьуну билирдин?-Йох, йолдаш Баьыров, о мяня деди ки, тязя йаздыьы шеирлярдир.-Шеирляр сянин разылыьын иля чап олунуб, йохса сяни мяъбур едянолуб?-Щеч кяс мяни мяъбур етмяйиб, йолдаш Баьыров, тягсир мянимдир.О, отуранлара нязяр салыб:- Юйрядибляр, юзцнц габаьа вер, бизихилас еля, сонра биз дя сяни хилас едярик - деди. Сонра цзцнц мянятутду:- Елядир?Мян: - Йолдаш Баьыров, ня сящв елямишямся, бир редактор кимимяним сящвимдир.Баьыров бу сяфяр дцшдц Сцлейман Рящимовун цстцня, ня дцшдц,чох аьыр сюзляр деди. О ъцмлядян: - Сяндян адам олмады...Бу ъаван билмирди, сян ки Ряфилини таныйырдын, онун мусаватчы олдуьунубилирсян, юзцн ъящянням, бу ушаьы нийя бядбяхт еляйирсян?Щеч унутмарам, бу йердя Сцлейман Рящимов мяним щаггымдаданышды, тярифляди, мцщарибя илляриндя гязетин редакторуолдуьуму, йахшы ишлядийими вя саиря нязяря чатдырды. ГязянфярМяммядов да Губада икииллик инстиуттун тяшкилиндя "юзцмц эюстярдийими"сюйляди.. Баьыров яли рядд етмя ишарясиля, Сцлеймана -дур эет! дур эет!- деди. Сцлейман габагда, мян дя онун архасынъакабинетдян чыхдыг. Мян Рящимовун цзцня бахдым вя мянячох гярибя эюрцндц ки, еля бил о, Баьыровун аьыр сюзлярини ешитмямишди.Кабинетдя гызарыб - бозарса да байырда юзцнц чохйахшы щисс едирди - йахшы гуртардыг, дейиб эцлцрдц. Мян ися белящесаб едирдим ки, йахшы гуртармамышыг, щянэамянин далы, давамыола биляр. Бу фикрими она билдириб дедим ки, еля бурдан идаряйяэедян кими сян мяним ямрими вериб редакторлугдан чыхарт.Онсуз да редакторлуг, журналистлик мяним ясас ишим, ясас сянятимдейил, алты ил иттифагын ишиня кюмяк етмишям бясдир. О, тяяъцбвя щяйяъанла:- Ня данышырсан?-деди. Мян юзбашына сяни ишдяназад едя билярям? Баьыров мяним атамы йандырар. Бир дя сянонун сюйцшцня, филанына бахма, бу эцн беля дейир, сабащ фикринидяйишя биляр. Щеч ня омамыш кими ишиня давам ет!Беляликля, тяхминян бир иля йахын гязети редактя етмяли олдум.100


101Щягигят олдуьу кимиАнъаг Баьыровун Сцлейман Рящимова дедийи "Юзцн ъящянням,бу ушаьы нийя бядбяхт едирсян?" сюзляри мяни тярк етмир, чох дцшцндцрцрдц.Юз-юзцмя суал вериб ъаваб ахтарырдым: Баьыров республиканынаьасыдыр, кцлли-ихтийар сащибидир, о, истядийи адамы лапял иля юлдцря биляр, юлцмдян хилас да едя биляр, истядийи адамы алчалдада биляр, уъалда да биляр. Яэяр о мяни эцнащкар щесаб етмирся,"ушаьын бядбяхт олмасыны истямирся" садяъя мяни "сящвляримя"эюря баьышлайа биляр, бяс о щансы гцввядир ки, мяни дя Сцлейманыда онун ирадяси, разылыьы олмадан бядбяхт едя биляр?!Демяли, ондан чох эцълц еля бир гцввя вар ки, республика аьасынынона эцъц чатмыр.о гцввянин гулаьына щараданса сюз эялибчатыр ки, "Ядябиййат гязети"нин редактору Мяммяд Ъяфяр адлы38 йашлы бир "ушаг" мцяллими Микайыл Ряфилинин "мусаватчы" шеирляриничап етмишдир. Бу да "ушаьын бядбяхт едилмяси" цчцн кифайятдир.Бядбяхтлик дя ня ола биляр, шцбщясиз ки, щябс, йа сцрэцн.Эюрясян бу щансы гцввядир ки, Баьыров онун гаршысында аъиздир?!"МЦЯЛЛИФДЯН: Азярбайъан Республикасы Президенти ИшлярИдаряси Сийаси Сянядляр Архивиндя 1945-ъи илдян 1953-ъц илядякМ.Ъ.Баьыровун йанында йазычыларла кечирилмиш эюрцшлярин материаллары,стенографик щесабатлары айры-айры фондларда сахланылыр. Бунларынщеч бириндя "Ядябиййат гязети"нин 2010-ъу ил 3 сентйабр тарихлисайында дяръ олунмуш "Хатиря" мемуарындакы мясялялярйохдур. Архивдя Мяммяд Ъяфяр Ъяфяровун мусаватчы МикайылРяфили барясиндя сяняд йох, дашнак Мариетта Шаэинйан щаггындарясми мяктубу вардыр. Йухарыларын тяляби иля 1981-ъи ил нойабр айынын24-дя Азярбайъан ССР Елмляр Академийасы Низами адынаЯдябиййат Институтунун бланкында йазылмыш мяктубда охуйуруг:"М.Шаэинйан щяля ингилабдан яввял Азярбайъан ядябиййатына марагэюстярмяйя башламышдыр. О, 1906-1919-ъу иллярдя "Приазовскийкрай", "Кавказское слово" вя "Баку" гязетляриндя ямякдашлыгедяркян, ядябиййат вя мядяниййят щадисялярини демократикмювгедян якс етдирмишдир. М.Шаэинйанын Низами Эянъяви йарадыъыыьысащясиндя бюйцк тядгигат иши 1955-ъи илдя "Низами щаггындаетцдляр" монографийасыйла нятиъялянмишдир. Бурада Азярбайъанядябиййатынын корифейинин фялсяфи вя щуманитар бахышлары ятрафлы


Теййуб Гурбанарашдырылмышдыр. О, Низамийя щяср олунмуш бир сыра мягаляляринмцяллифидир.М.Шаэинйан Совет Азярбайъанында кечирилян иътимаи-ядяби тядбирлярдябир алим вя йазычы кими фяал иштирак едир.Ядябиййат, дил, вя инъясянят шюбяси М.С.Шаэинйана АзярбайъанССР ямякдар елм хадими фяхри адынын верилмясини хащиш едир.Азярбайъан ССР ЕА Ядябиййат, Дил,вя Инъясянят шюбясинин академик катибиМяммяд Ъяфяр Ъяфяров.24 нойабр, 1981-ъи ли"1981-ъи ил декабрын 9-да республика гязетляриндя М.С.Шаэинйана"Азярбайъан ССР Ямякдар Елм хадими " фяхри ады верилмяси барядяАзярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин Фярманы дяръедилмишдир. АСЕ-нин онунъу ъилдиндя онун шякли вя щаггында эенишмягаля дяръ олунмушдур. Енсиклопедийачылар Микайыл Ряфилинин1937-ъи ил дашнак гянимини дя унутмамышлар. АСЕ-нин 1976-ъы илдяняшр едилмиш биринъи ъилдиндя вахтиля М.Ъ.Баьыров тяряфиндян ъязаландырылмышЛевон Арустамовун да фото-шякли вя мягаля верилмишдир.АСЕ-нин 1084-ъц илдя няшр олунмуш 8-ъи ъилдиндя ися халгымызыннадир истедад сащиби вя мцтяфяккири Микайыл Ряфилинин щаггындабир абзаслыг фото-шякилсиз йазы вардыр. Эюрцнцр, йетмишинъи-сяксянинъииллярин енсиклопедийасына ясасланараг индийядяк МикайылРяфилинин йубилей йашлары дювлят сявиййясиндя гейд олунмур.Гайыдаг 1945-50-ъи илляря.Азярбайъан рящбярлийи тяряфиндян бюйцк гайьыны щисс едян "ШяряфНишаны" орденли алим вя педагогун фяалиййят мейданы дащада эенишлянди. "Ядябиййат гязети"ндя "М.Ряфили" йенидян ян чохтясадцф едиян имзайа чеврилди. Гязетин 1947-ъи ил 12 март тарихивя сонракы сайларында профессор М. Ряфилинин "Хосров вя Ширин"мягаляляри бу щягигяти нцмайиш етдирир. Микайыл Ряфилинин бу силсилямягаляляри ийирминъи йцзиллийин яввялляриндя беля Низами Эянъявини"фарс шаири" щесаб едянляря тутарлы вя елми-тарихи ъавабдыр.Диггят йетирин: "Хосров вя Ширин" романы бцтцн идеоложи йюнц,102


Щягигят олдуьу кимищятта вязн, цслуб, жанр етибариля Низамийя гядяр давам едяншярг ядябиййатындан фярглянмякдядир. Онун мейдана чыхмасынасябяб ХЫЫ ясрдя Азярбайъан шящярляриндя давам едян игтисади,иътимаи шяраитин хцсусиййятляри иди. ХЫЫ яср Азярбайъан тарихиндяян ящямиййятли дюврлярдян биридир. Сялъуг щюкмранлыьынынхярабяляри цзяриндя йаранмыш мцстягил вя гяви (эцълц - Т.Г.)Азярбайъан дювлятляри, азярбайъанлыларын милли тяркибиндя ямяляэялян дяйишикликляр, дюврцн иътимаи вя игтисади инкишафы ХЫЫ ясрдяЙахын Шярг аляминдя Азярбайъанын ящямиййятини хейли артырмышды.1157-ъи илдя сон бюйцк Сялъуг Султаны Сянъяр юлдцкдян вя Сялъугимперийасы даьылдыгдан сонра дюврцн сийаси мейданында икибюйцк Азярайъан дювляти ямяля эялмишди ки, бири Ширван, о бири исяИлдяэизляр дювляти иди. Ширван дювляти ХЫЫ ясрдян яввял ямяля эялмясинябахмайараг, онун йцксялиш дюврц хцсусиля бу ясря тясадцфедир. Ширванын пайтахты Шамахы, бязян дя Бакы иди. ЪянубиАзярбайъанда йерляшмиш олан Азярбайъан Атабяйляри дювлятининмяркязи ися Тябриз иди. Иран дювляти йох иди."Хосров вя Ширин" Иран тарихиндян доьмамышдыр, бялкя азярихалгынын дахилиндя йайылмыш эюзял вя гядим бир яфсанядян гцввяталмышдыр. Бцтцн варлыьы иля Эянъя елиня баьлы Низами илщамыны чохзаман халгын яфсаняляриндян, ел мярасимляриндян, халгын димаьындасцслянмиш, бязянмиш, гяшянэляшмиш дастанлардан алырды."Хосров вя Ширин" бу эцр гядим яфсанялярдяндир."Мир Ъяфяр Баьыров халгын мцтяфяккир оьлу М. Ряфилинин яли иляцздянираг низамишцнасларын "Ширин ермяни гызыдыр" уйдурмасыныда алт-цст етмишдир. М.Ряфили йазыр: "ХЫЫЫ ясря аид олан Сурийахроникасы Мярйямин Рум елиндян, Ширинин ися Ермяндян олдуьунугейд ется дя, буну ермяни гызы кими анлайанлар чох сящведирляр. Чцнки академик Б.Б.Бертолдун йаздыьына эюря, бу мцддятАзярбайъан, Аран вя Ермянистан бир кцлл тяшкил едирди вя бубюйцк сащяйя бязян "Ермян" дейярдиляр вя бу гятиййян Ермянистанмянасында дейилдир. Яксиня Хосровдан бир аз сонра йашамышермяни тарихчиси Себеос айдынъа гейд едир ки, "Шащлар шащы"Ширин Хузистан ящлиндян иди.103


Теййуб ГурбанНизами ня тарихи Ширинин христиан тябиятини, ня дя онун "Ермян",йахуд "Хузистан" ящлиндян олмасыны вермямишди. Низаминин Ширинихристиан олса да Бярдялидир, азярбайъанлыдыр, Аран ящлиндяндир.""Ядябиййат гязети"нин 1947-ъи ил 8 апрел тарихли сайында Москванын800 иллийи мцнасибятиля Микайыл Ряфилинин "Советляр Иттифагынынгялби" адлы дюрд щиссядян ибарят публисистик очерки дяръ олунмушдур.Москва щаггында о дюврдя республика мятбуаты сящифяляриндядяръ олунмуш сайсыз мягаля вя башга йазыларданМ.Ряфилинин ясяри Москвайа даир тарихи мялуматларын чохлуьуиля фярглянир, цмуми риторикайа вя мяддащлыьа йол верилмир. Охуъулармцяллифин йаздыгларындан юйрянирляр ки, тарихи сянядлярдяМоскванын ады илк дяфя 1147-ъи ил апрел айынын 4-дя чякилмишдир.Бир заманлар буэцнкц Кремлин йериндя мешяликляр вармыш. Газынтыларясасында тапылан яряб сиккяляри эюстярир ки, щяля он биринъиясрдя бурада игтисади щяйат вар имиш, ХВЫЫ ясрдя Москва бюйцклцйцняэюря Парися бярабяр имиш. Дцканларында шяргин вягярбин таъирляри алвер едярлярмишляр...***Бу йазы дяръ олунандан ики щяфтя сонра Микайыл Ряфилини МяркязиКомитяйя, Мир Ъяфяр Баьыровун гябулуна дявят едирляр.Азярбайъан рящбяри М.Ряфилинин Язиз Шяриф иля бирликдя йаздыьымягалясинин ялйазмасындан мямнун галдыьыны вя бунун мяркязимятбуатда чап олунмасыны истядийини билдирмишдир. Тяяссцфляролсун ки, биз щямин дюврцн мяркязи гязет вя журнал сящифяляриндябу йазыйа тясадцф етмядик. Она эюря дя охуъулары АзярбайъанРеспуьликасы Президенти Ишляр Идаряси Сийаси Сянядляр Архивиндясахаланылан сянядлярля таныш едирям.Мир Ъяфяр Баьыровун Москвайа цнванладыьы мяктубда охуйуруг:104


Щягигят олдуьу кими"ЦИК/Б/П МК-НЫН ТЯБЛИЬАТ ИДАРЯСИНИН РЯИСИАЛЕКСАНДРОВ ЙОЛДАШАСизинля телефон данышыьымыза ялавя олараг, Ряфили вя Язиз Шярифйолдашларын "Ядябиййат тарихинин тящриф олунмасына йол вермямяли"мягалясини эюндярирям.Сиздян риъа едирям ки, яэяр мцмкцнся, мягаляни "Култура ижизн" гязетиндя вя йа мяркязи журналларын бириндя дяръ олунмасынытяшкил едясиниз.Азярбайъан К/Б/П МК катибиМ.Ъ.Баьыров22 апрел 1947-ъи илБакы шящяри.Микайыл Ряфилинин вя Язиз Шярифин М.Ъ.Баьыровун тапшырыьы илящазырладыглары мягаляни олдуьу кими охуъуларын мцзакирясинятягдим едирям:ССРИ ХАЛГЛАРЫ ЯДЯБИЙЙАТЫТАРИХИНИН ТЯЩРИФ ЕДИЛМЯСИНЯЙОЛ ВЕРМЯМЯЛИГардаш совет халгларынын ядябиййаты чох бюйцк йцксялиш дюврцнцйашамагдадыр. Мцасир совет ядябиййатынын тяряггиси иля бирликдяклассик ирс дя эениш вя дяриндян тядгиг олунур. Республикалардамилли ядяьиййатларын тарихиня даир самбаллы елми ясярляр йарадылыр,милли тарихин щягиги мянзяряси бярпа едилир, елми мцяссисялярдяунудулмаз ялйазмалары топланылыр, халг йарадыъылыьы юйрянилир.мядяниййятвя ядябиййат щаггында Ленин тялими ясасында мядянисярвятляр йенидян гиймятляндирилир, буржуа шяргшцнаслары тяряфиндянтящриф едилмиш тарихи эерчяклик бярпа олунур. Азярбайъаншаири Низами Эянъявинин, юзбяк шаири Ялишир Няваинин йарат-105


Теййуб Гурбандыглары бядии образлар бцтцн парлаглыьы иля эюзляримизин юнцндяъанланыр. Бу сяняткарларын йубилейляринин кечирилмяси бцтцн советхалгларынын мядяни щяйатында эюркямли щадися вя милли байрамдыр.Айры-айры халгларын милли ядябиййат нцмуняляри совет халгарынынмцхтялиф дилляриндя няшр олунур ки, бу да дцнйа ядябиййатынынинкишафында милли сянят ясярляринин ролундан вя ящямиййятиндянхябяр верир.. Мцасир елми тяфяккцр "шярг" ядябиййаты "мцтяхяссисляринин"мцщафизякар вя мцртяъе бахышларыны амансызъасынаифша етмякдядир.Тяяссцфляр олсун ки, бязян елми "бярпа" ишляри дцзэцн мювгедяндейил, йанлыш хятдя баш алыр вя беляликля, диэяр халгларын ядяби нцмуняляриняйцнэцл вя саймазйана мцнасибят эюстярилир. Бязиляримцхтялиф мювъуд материалларла щяртяряфли таныш олмадыгларындан,бязиляри ися билярякдян тарихи щягигятляри тящриф едирляр. Мясялян1945-ъи илдя Г.Веселковун Ашгабадда няшр едилмиш "Тцркмян ядябиййатыочеркляри"ндя Азярбайъан епосу "Китаби-Дядя Горгуд"ин мязмунуверилир, ясяр ися тцркмян дастаны адландырылыр. Щалбуки епосун тарихимянбяйи вя мязмуну, йаранмасы дюврц, хцсусян дили сцбут едирки, бу епос анъаг Азярбайъан шяраитиндя тяшяккцл тапмышдыр. "Китаби-Дядя Горгуд"ун айры-айры щиссяляринин Орта Асийада йайылмасы шцбщясиздир.Лакин бу о демяк дейилдир ки, епос Азярбайъана мяхсус дейилдир.Еросун Азярбайъан яразисиндя йаранмасыны бир чох танынмышмцтяхяссисляр тясдиг етмишляр. "Китаби-Дядя Горгуд" Азярбайъанядябиййаты тарихиня дахил едилмиш вя мяктябляримиздя, тядрис оъагларымызда,али мяктяблярдя эениш сурятдя юйрянилир. Щяля бир чох илляр бунданяввял эюркямли рус алими, "Китаби-Дядя Горггуд"ун билиъиси вямцтяръими академик В.В.Бартолд епосун Азярбайъан мцщити иля баьлыолдуьуну эюстятяряряк йазырды ки, "бу епик силсиля" Кичик Асийада вяБалкан йарымадасында йарана билмязди (Бах, "Йазык и литература"1930, В ъилд). Йери эялмишкян гейд етмялийик ки, епосда Орта Асийа илябаьлы ъоьрафи адлар йохдур. Бцтцн щадисяляр Гафгаз щцдцдцнда ъяряйанедир. (Эянъя, Бярдя, Нахчыван йахынлыьындакы Ялинъя, Дярбянд,Гара дяниз вя б.к) ерос оьуз тайфаларындан олан халг мцьянниляриозанлар тяряфиндян ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя йарадылмышдыр.Азярбайъан халгынынн башга бир мющтяшям епосу - "Короьлу"барядя дя тящрифляря йол верилир. Мясялян, шаир П.Скосирев "Тцрк-106


107Щягигят олдуьу кимимян ядябиййаты"(1945-ъи илдя няшр олунмушдур) киабында йазырки, "Короьлу" Орта Асийада юзбякляр вя таъикляр, Гафгазда исяазярбайъанлылар арасында да эениш йайылмышдыр. П.Скосирев "Короьлу"дастанынын Азярбайъан халг дастаны олмасына эюз йумараг,бу мялум тарихи фактын цстцндян хятт чякир ки, щяля ХЫХ ясрдяТябриздя бу дастаны ашыгларын дилиндян гялямя алмыш АлександрХодз онун тцркмян вариантындан кяскин фяргляндийиниэюстярмишдир. Скосирев щятта епосун адыны да дяйишдирир: "Короьлу"(кор оьлу) явязиня "Эороьлу" (эор оьлу) йазыр.Бу йахынларды Дювлят няшрийаты тяряфиндян (Москва, 1946) бурахылмыш"Шащсяням вя Гяриб" китабында да ССРИ халглары ядябиййатытарихинин кобудъасына тящриф олунмасы щалларына йол верилмишдир."Ашыг Гяриб" - мяшщур Азярбайъан дастаныдыр. Щяля М.Ъ.ЛермонтовАзярбайъанда оларкян 1837-ъи илдя бу дастан ясасында"Ашыг Гяриб" ясярини йазмышдыр. Дастанын вариантларындан бири1892-ъи илдя рус дилиндя чап едилмишдир. Сонракы дюврдя бу еъазкарромантик Азярбайъан дастаны дяфялярля няшр олунмушдур."Ашыг Гяриб" ясасында ингилабдан яввял Азярбайъан бястякарыЗцлфцгар Щаъыбяйов опера йазмышдыр. Совет щакимиййяти илляриндяися Глийер "Шащсяням" операсыны бястялямишдир. МосквадаДювлят няшриййаты тяряфиндян бурахылмыш "Ашыг Гяриб" илкин мятниндянбашдан -айаьа фярглянир. Беля ки, бцтцн епос ьойу тцркмянгящряманларын талейи Азярбайъан Ширваны иля сых баьлыдыр.Бу бир даща сцбут едир ки, "Ашыг Гяриб" ХВЫ ясрдя Азярбайъаняразисиндя тяшяккцл тапмышдыр вя Азярбайъан яразисиндян дил йахынлыьыолан гоншу юлкяляря йайылмышдыр. Дастанын тцркмян вариантындащадисяляр Шащ Аббас заманында ъяряйан едир, башгасюзля десяк, ХВЫ ясрин сонлары, ХВЫЫ ясрин яввялиндя. Бу да тарихищягигятдир ки, дастан тцркмян бахшылары тяряфиндян Азярбайъанашыгларынын сюйлямяляридир вя буна эюря дя Азярбайъан мотивляриейнян сахланылмышдыр. Бу да тясадцфи дейилдир. Маъар тцркологуБамберинин эюстярдийи кими, гядимдя тцркмянляр Азярбайъаныйцксяк сивилизасийанын мяркязи щесаб етмишляр вя Бахшыдандаща йахшы бир мащны охумаг хащиш олунанда, о, Азярбайъанмащнысы ифа етмишдир. Бу Тцркмянистан вя Азярбайъан му-


Теййуб Гурбансиги мядяниййятинин цзвц йахынлыьыны сцбут едян амилдир. ("Туркменскайамузыка", Москва, 1928, сящ.31-32).Халг дастанларындакы бир сыра епик мотивлярин уйьунлуьуну дамящз Азярбайъан вя Тцркмянистан мядяниййятляринин бир-бирииля сых йахын олмасында ахтармаг лазымдыр."Ашыг Гяриб" китабына сюзарды йазмыш Н.Манухина ися Азярбайъанасаймазйана вя савадсызъасына иддиа едир ки, "дастанынсцжети мцхтялиф вариантларда Тцркмянистанын айры-айры районларында,Кичик Асийада вя Гафгазда шифащи рявайят кими доланмагдадыр".Мяэяр Н. Манухина щамыйа бялли олан бир щягигяти билмир ки,"Ашыг Гяриб"Гафгазда, башлыъа олараг азрбайъанлылар арасындакюк салмышдыр?! "Короьлу" кими "Ашыг Гяриб" дя Азярбайъанхалгынын поетик йарадыъылыьынын язямятли сянят нцмунясидир вяАзярбайъандан дил йахынлыьы олан юлкяляря йайылмышдыр. Бу данылмазфактын инкар едилмяси билярякдян ССРИ халгларынын ядябиййаттарихинин сахталашдырылмасы демякдир.Н.Манухина "Лейли вя Мяънун" сцжетляриндян бящс едяркян йазыр:"Бу мювзуда ХЫЫ ясрдя Азярбайъан шаири Низами, ХЫВ ясрдящинд-фарс шаири Ямир Хосров, ХВ ясрин сонларында юзбяк шаири ЯлиширНяваи, ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрдя тцркмян шаири Яндялиб вя башгалары(сящ.176) сянят инъиляри йаратмышлар." Эюрцндцйц кими Н.МанухинаХЫВ ясрдя йашамыш бюйцк Азярбайъан шаири, ана дилимиздя"Лейли вя Мяънун" поемасынын мцяллифи Мящяммяд Фцзулини "вябашгалары"на аид едир. Н.Манухинанын бу унутганлыьына ня адвермяк олар? Гой о, виъданы гаршысында ъаваб версин."Шащсяням вя Гяриб" дастаныны тцркмянъядян русъайа чевирмишНина Манухина вя Георэи Шенэели, эюрцнцр, Азярбайъан вяТцркмянистан ядябиййатына набяляддирляр. Онлар бу халгларын тарихинивя ядябиййатыны пис билирляр. Онлар цчцн ня тарих, ня ъоьрафийавардыр. Буну мятнляря вердикляри шярщляр габарыг шякилдя эюстярир.Мясялян, шярщлярин бириндя "Ашыг Гяриб" дастанындан бящсолунаркян, Баьдад шящяри яряб хялифялийинин мяркязи кими тягдимедилир. Шярщчиляр щамыйа бялли олан ади бир щягигяти билмирляр. Билмирлярки, "Ашыг Гяриб" йарананда Баьдад артыг бир нечя яср идики, яряб хялифялийинин мяркязи дейилди. Баьдад щазырда Ирагын пайтахтыдыр.Китабын шярщчиляриня эюря "бостан - мейвяли баь"дыр, "вя-108


Щягигят олдуьу кимизир - баш вязир"дир. Гаф даьлары Гафгаз даьлары дейил, "Яфсанявидаьлар"дыр. "Нюкяр"- "силащлы адам" вя йа "полис"дир. Эуйа Щялябшящяри Сурийада дейил, Азярбайъандадыр. Шярщчиляр "байрам"ыда "праздник" кими дейил, "мцщцм мцсялман байрамларынданбири" кими вермишляр. Мцяллифляр анламырлар ки, "гийамят" ня "тале",ня дя "алын йазысы" дейил, "мярякя" мянасындадыр. "Дярвиш"и"мцсялман монах"ы кими тяръцмя едянляр, "Моисейи" дя "йящудихалгынын Библийа рящбяри" (?) етмишляр.Милли ясярин сяъиййяви хцсусиййятлярини рус охуъусуна олдуьу кимичатдырмаг вя щяр бир анлайышы дцзэцн тяръцмя едяряк шярщинивермяк явязиня, китабда уйдурулмуш ифадяляр вя гейри-тарихи истилащларишлядилир. Мясялян, Яли Шащимярдан охуъуйа МящяммядПейьямбярин дайысы кими тягдим едилир. Щалбуки о, МящяммядПейьямбярин ямиси оьлу вя кцрякяни, юзцндян сонра дюрдцнъц вясисиолмушдур. Дюрд пейьямбярдян бири олмуш Мащмуд, МящяммядПейьямбярля ейниляшдирилмишдир.Китабда "Хыдыр" сюзц Мящяммяд пейьямбярин лягябляриндян бирикими верилмидир. Щалбуки Хыдыр мцстягил мифик персонаждыр, су вяйашыллыг щакимидир. Бу еъазкар халг рявайятляриндя Хыдыр Илйас адыиля мяшщурдур. Мялумдур ки, Лермонтов юзцнцн "Ашыг Гяриб ясяриндя"Хыдыр дейил, Хыдыр Илйас ишлядир. Н. Манухина ися буна эюряМ.Й. лермонтовун цзяриня щцъум едир. Халг йарадыъылыьына мящяббятляйанашан М.Й.Лермонтову эцнащландырмаг йох, онданнцмуня эютцрмяйи Н.Манухинайа мяслящят эюрярдик.Бцтцн садаладыьымыз мисаллар сцбут едир ки, Н.МанухинаАзярбайъан вя тцркмян халгларынын халг епосуна вя мифолоэийасынащюрмятля йанашмыр.Совет Шярги халгларыны бирляшдирян вя цмуми ящямиййят дашыйанбир чох мясяляляр вардыр. Бунлардан бири дя "Короьлу" вя"Ашыг Гяриб" кими халг йарадыъылыьы абидяляридир. Бу мясяляляринщяллиня сятщи вя йцнэцлъясиня мцнасибят эюстярмяк олмаз. "Шащсянямвя Гяриб" дастанынын тяръцмячиляри вя шярщчиляри кими.Микайыл РяфилиЯзиз Шяриф109


Теййуб Гурбан***Микайыл Ряфили няинки Азярбайъанда, бцтцн ССРИ мяканындатанынмыш ядябиййат тарихчиси иди. Онун елми - тядгигат ъоьрафийасыбцтцн бяшяр мядяниййяти иди. Еля бир мядяниййят ки, онун интибащмярщяляси гоъа Шяргин Азярбайъан адланан дийарындан башалмышдыр.Москвада няшр едилян ъидди гцсурларла долу ясярляри анъаг вяанъаг М.Ряфили кими зянэин вя енсиклопедик билик сащиби тядгигедя билярди. Бу бахымдан алимин "Пушкин вя ХЫХ яср Азярбайъанядябиййаты" (1936), "Бакыханов вя рус ядябиййаты"(1940),"Чехов вя Азярбайъан ядябиййаты"(1944), "А.С.Грибойедов вяонун азярбайъанлы достлары" (1944) вя башга ясярляри диггятялайигдир.Тякъя 1948-ъи илдя "Ядябиййат гязети"ндя М.Ряфилининдяръ олунмуш мягаляляриня нязяр йетирин. Гязетин 1948-ъи ил 19март тарихи сайында "Дярин кюкляр" ресензийасы Америка драматургларыД.Гоу вя А.Дйесонун Язизбяйов адына АзярбайъагДювлят Драм театрында Адил Искяндяров тяряфиндян тамашайагойулмуш пйесинин эениш тящлилини вермишдир. Гязетин 31 март тарихлисайында М. Горкинин анадан олмасынын 80 иллийи мцнасибятиля"Сосиалист епохасынын бюйцк сяняткары", 9 ийун тарихиндя "Белинскининюлмяз яняняляри ая М.Ф.Ахундов", 12 сентйабр тарихиндяЛ.Толстойун анадан олмасынын 120 иллийи иля ялагядар "Русядябиййатынын ифтихары" мягаляляри дяръ олунмушдур.Азярбайъан Республикасы Президенти Ишляр Идаряси Сийаси СянядлярАрхивиндя 1948-ъи ил май айынын 28-дя В.Г.Белинскинин вяфатынын100 иллийи мцнасибятиля тядбирляри якс етдирян сяняд сахланылыр.Азярбайъан К/Б/П МК катиби Щясян Щясянов вя АзярбайъанССР Назирляр Совети сядринин мцавини Мирзя ИбращимовунМ.Ъ.Баьырова йаздыглары мяктубдан айдын олур ки, щямин тядбирлярдяМ.Ряфили йахындан иштирак едяъякдир. Ийун айынын 1-дяАзярбайъан Дювлят Университетинин Елми Советинин эениш иъласындапрофессор М.Ряфили "Белински вя Азярбайъан демократик фикри"мювзусунда мярузя едяъякдир.Мир Ъяфяр Баьырова Белинскинин йубилейи иля ялагядар республикатядбиринин програмы да тягдим едилмишдир:110


111Щягигят олдуьу кими"Бу ил ийун айынын 7-дя М.Ф.Ахундов адына Азярбайъан ДювлятОпера вя Балет Театрынын бинасында В.Г.Белинскинин вяфатынын100 иллийи мцнасибятиля партийа-совет фяалларынын вя Бакы шящяризийалыларынын тянтяняли йыьынъаьы кечириляъякдир.Програмда:1. Эириш сюзц - Щясян Щясянов йолдаш (рус дилиндя)2. В.Г.Белинскинин щяйат вя йарадыъылыьы щаггында мярузя - МирзяИбращимов йолдаш (Азярбайъан дилиндя)3. Сталин йолдаша мяктуб - мятни профессор М.Ряфили охуйаъагдыр".1948-ъи илдя Азярбайъан йазычыларынын щяйатында яламятдар бирщадися дя баш вермишдир. Азярбайъан К/Б/П Мяркязи КомитясиндяМир Ъяфяр Баьыровун йанында ядябиййат мясяляляриня щясредилмиш ики эцнлцк мцшавиря кечирилмишдир. Демяк олар ки, бцтцнАзярбайъан йазычы вя ядябиййатшцнасларынын иштирак етдийи эенишмцшавирянин 110 сящифялик стенограмы Азярбайъан РеспубликасыПрезиденти Ишляр Идаряси Сийаси Сянядляр Архивиндя сахланылыр. СтенограмынМикайыл Ряфили иля ялагядар бязи мягамларыны нязяринизячатдырырам:"1948-ъи ил, 8-10 май"Сядрлик едир Азярбайъан К/Б/П Мяркязи Комитясинин катиби Щ.Щясянов йолдаш.ЩЯСЯНОВ - Сюз верилир Яли Вялийев йолдашаЯЛИ ВЯЛИЙЕВ - Бизим ядябиййатымызда олан ян ъидди сящвляри,нюгсанлары биз тянгидин цзяриня гойуруг. Ясл щягигятдя исятянгид бюйцк йазычылар тяряфиндян боьулур. Тянгидя щцъум вар.Бунун цчцн тянгидчиляр йазмырлар.Тянгидчиляр доьрудан да обйектив йаздыгда ня нятиъя чыхыр?Йолдаш Сямяд Вурьун "Мцщарибя" романыны тярифляйир. Щалбукибу тярифя лайиг ясяр дейил. Вахтиля гязетдя бу ясяр щаггында фикримидемишям. Бу романын ян бюйцк гцсуру нядир? Бу ясярдяЯбцлщясян Азярбайъан оьулларынын гящряман мцбаризямсинийох, тясадцфи щалларда горхаглыг эюстярян адамлары эюстярир.


Теййуб ГурбанАзярбайъан халгынынн гящряманлыьыны эюстярмямяк Азярбайъаноьлуну севмямяк демякдир. О ясярдя халга мящяббят, гочаглыг,севэи олмадыьы цчцн мян ону бядии ясяр вя йахшы ясяр щесабетмирям. Бу барядя гязетдя йолдаш Арифин мягалясини чап етдик...Бу йахынларда композиторларын иъласы олду. Бу иъласдакомпозиторларын вязифялярини бир тяряфя гойуб, Сямяд Вурьунбцтцн чыхышыны кцрсцдян истифадя едиб "Коммунист" гязетининялейщиня данышды.Тянгидимизин кясири бундан ибарятдир ки, тянгидчиляримиз бир заман,Низамидян башлайараг Эяфяр Эаббарлыйа кими щамысынадамьа вурдулар, капиталист, буржуа йазычыларыдыр дейя. Инди дящамысы олуб бизим достумуз.М.Ъ БАЬЫРОВ - Микайылы нязярдя тутурсан?ЯЛИ ВЯЛИЙЕВ - Биринъи нювбядя Микайылы нязярдя тутурам.Микайыл Ряфили анъаг юлянлярин, о ъцмлядян Мирзя Фятялинин щаггындайазыр. Азярбайъан Совет ядябиййатынын йахшы нцмуняляривардыр ки, бунун щаггында йолдаш Ряфили йазмалыдыр. Анъаг йолдашРяфили йалныз юлян йазычылар щаггында йазыр. Юлянляря Аллащрящмят елясин, анъаг йолдаш Ряфили билмялидир ки, ону докторедян, ону профессор едян, она машын верян Совет щюкцмяти олмушдур,Коммунист партийасы олмушдур.М.Ъ.БАЬЫРОВ - Бу барядя мян сянинля разыйам, (МикайылРяфилийя мцраъият едир) йадындадырмы, Ленинградда мян олмасайдым,дири-дири сянин дярини башындан чыхарырдылар.ЯЛИ ВЯЛИЙЕВ - Йолдаш баьыров, байаг Сиз, гейрят мясялясиндянданышдыныз. Биз йазычылар дцшцнмялийик ки, бизим щамымызбцтцн совет щюкцмятиня, Сизя борълуйуг. Мариетта ШагинйанынСовет Азярбайъанына бющтаны щаггында Сиз бизя демядизми?МЯММЯД АРИФ - Йазычылар Ититфагынын нюгсаны одур ки, мянвя йахуд башгасы йазыр, фягят бу йазыларымыз галыр, бунлары цмумиляшдирянйохдур. Мяммяд Ъяфярин нюгсаны одур ки, бир ясярчыханда онун щаггында 5-6 мягаляси чыхыр, ахырда бунлар цмумиляшдирилмир.Мян йаздыгда дейир ки, сян инсафсызлыг едирсян.Йахуд Ряфили дейир ки, ясяр щаггында мяним йахшы фикрим вар, фягятйазмыр, йазмадыгда щягигят орталыьа чыхмаз. Беля сющбятлярадамы ясябиляшдирир.112


113Щягигят олдуьу кимиМ.Ъ.БАЬЫРОВ - О тянгид ки кцчялярдя олур, о, тянгид дейил,тянгид ачыг олмалыдыр.СЯМЯД ВУРЬУН - Бир вахт вар иди Ариф щамысыны тяриф едирди,инди щамыны йыхыр.М.Ъ.БАЬЫРОВ - Сянин мяктубуну мцзакиряйя гоймушуг,сян данышма.МЯММЯД АРИФ - Йолдаш Баьыров, мяня щагсыз олараг икицзлцады вермишляр. Мян Сизя шикайят етмямишям, анъаг црякдянчякирям. Мян щансы ясяри тяриф едиб, сонра фикрими дяйишдирмишям?М.Ъ. БАЬЫРОВ - Сямяддя бир хасиййят вардыр, истямир ки,онун сящвлярини десинляр. Она "йахшы ишляйирсян" дедикдя цряйиняйайылыр, сящвини дедикдя, ъанавар олуб адамын цстцня дцшцр.***Мцшавирядя Рясул Рза, Рза Гулийев, Сцлейман Рцстям вя ЪяфярЪяфяровдан сонра Микайыл Ряфили чыхыш едир.М. РЯФИЛИ - Ялбяття, ядяиййат бизим, он няфярин зювгц цчцнйарадылан дейил. Бизим дя ядябиййатымыз буэцнкц вязиййядя парлагдейил. Анъаг демяк лазымдыр ки, хцсусиля сон илляр ярзиндяядябиййат чох зяифдир. Сямяд Вурьун мярузясиндя эюстярдийи вязиййяттамамиля еля дейил. Биздя бюйцк ясяр йохдур. Цмумиттифагмигйасына чыхаъаг бир ясяр биз ахыр иллярдя йаза билмямишик.Мян шяхсян бир йазычы кими фикирляширям, щамы фикирляшир. Анъагмцшащидя етмяк, эюрмяк аздыр. Чцнки, мцяййян бир мягсяд, ещтирас,зящмят вя саьлам бир дцнйаэюрцшц лазымдыр. Бу нюгтейинязярдянядяби ясярляримизи нязярдян кечирдийимиз заман белянятиъяйя эялирям ки, дедийим шейляр мцяййян йазычыларда, мцяййяншякилдя тязащцр едир. Бязиляриндя мядяниййят, бязиляриндядцнйаэюрцшц, щяйат тяърцбяси вя башга шейляр чатмыр.Сцлейман Рящимов "Сачлы" ясяриндя щяйатда эюрдцйц шейлярияйри эцзэц кими эюстярир. Оьурлуьу тясвир етмишдир, щяйатдан нурэюзлянилмир. Щярчянд ки, онун мцшащидяси, йарадыъылыг габилиййятиаз дейил.


Теййуб ГурбанЩямчинин "Абшерон" ясяри. Бялкя бу щяйата Мещди дцзэцн йанашыр.Бир чох сящвляриня бахмайараг, мядяни йолдашлардан биридир.Лакин "Абшерон" цчцн щяйат тяърцбяси лазымдыр.Ябцлщясян ялиндя силащ вурушмуш бир йазычы кими щадисялярябахмыш, лакин Мещди сцни шякилдя ясяр йаратмышдыр. Ябцлщясянядяфялярля демишям. О, асанлыгла нюгсанлары дцзялдя билярди. Фягятюзц етираф едир ки, аз ишлямишдир, тялясмишдир ки, плана тез дцшсцн.Дцздцр, йазычы чалышмалыдыр, фягят ясяри нюгсанлы шякилдя чыхармамалыдыр.Буна бахмайараг, ясярдя реализм щягигятинядоьру истигамят вардыр.Йазычыларымызын яксяриййяти щяйат тяърцбяси етибариля йохсуладамлардыр. Биз Бакыда отурмушуг. Бакыны эюря билмирик. Мянщяля нефти демирям. Щяля бу вахта гядяр Хязяр дянизи щаггындашеир йохдур. Чцнки биз бир юз евмизи вя бир дя Йазычылар Иттифагынытаныйырыг вя машина минирик. Бунунла бюйцк ядябиййат йаратмаголмаз. Кечян дяфя "Правда"да чыхан мягалядя мараглы биршей йадыма дцшдц. Павлов юлдцйц заман юз бядяниндя ъан вермясинитяърцбядян кечирмишдир, сон няфясиня гядяр юз алимлик силащыныитирмямишдир. Бу силащы щямишя ялдя сахламаг бизим чохумуздайохдур. Йазычыларымыз аз йазыр. Мян кечмишдя бир гядяршаир олмушам. Юзц дя пис шаир олмамышам. Анъаг инандырырамсизи, ян йахшы ясярлярим "Севастопол", "Ленинград"дыр. Ашгабадада эетмишям. Инандырырам ки, мяним йаздыьым ясярляр еля сяйащятдянйаранмышдыр. Анъаг инди щятта Бакыдан гыраьа чыхмайанйолдашларымыз вардыр. Щяйаты эюрмяк лазымдыр, сяйащят етмяк лазымдыр.Мясялян, Янвяр Мяммядханлы о зяиф "Москвич"ля щярйеря эетмяк истяйир.М.Ъ.БАЬЫРОВ - Онунла щара эетмяк олар?М.РЯФИЛИ - Загаталайа, Гаха эетмяк олар... Сямяд Вурьунйолдаш юз мярузясиндя мяним сящвлярим барядя данышыр. Етирафетмяк лазымдыр ки, Сямяд ики йцз дяфя бу барядя данышыб, Москвадада данышыб.М.Ъ.БАЬЫРОВ - (Сямяд Вурьуна) Ня файдасы вап, 25 ил бундангабаг олан сящви орталыьа эятирирсян? Йохса бунунла башгаларынытярбийяляндирмяк истяйирсян? Мян бунун эюзцнцн ичиня дейирямки, ня гядяр сящвляри вардыр. Йолдаш савадлы адамдыр, юз114


115Щягигят олдуьу кимиадамымыздыр. Рус мядяниййятиндян дя билик сящнясиндя бир чохларынданбир нечя дяфя йцксякдядир. Онун тяърцбясини вя билийиниисбат етмякдянся, еля Ряфили, Ряфили дейирсян. Мясяля бурасындадыр.Габаг гочулар вар иди, бу да ядяби террордур. Яэяр бу йолдашынсянин ишиня манечилийи йохдурса, ня цчцн адыны щяр дяфя чякирсян?Беля едяндя о да рущдан дцшяр.М.РЯФИЛИ - Мян ядябиййат тарихи мясяляси иля марагланырам.Мяним дя иштирак етдийим ядябиййат тарихиндян анъаг 16 сящифяйазмышам. Яввяла мян щейрят едирям ки, индийя гядяр ядябиййатшцнасларарасында дцнйа ядябиййатыны "йединый роток" кимиэюстярянляр вардыр. Хцсусиля Араслы. Мисал цчцн онун Няваи щаггындайаздыьы буна мисалдыр. Осман щаггында демяк истяйирям,бялкя дя йахшы шаирдир, фягят Низами институтунун директор мцавиниолмаг онун йери дейил.Горки бюйцк пролетар йазычысыдыр. Анъаг нюгсанлары вардыр. МирЪялал йазыр ки, Ъялил Мяммядгулузадянин мянбялярини демократийада,болшевизмдя ахтармаг лазымдыр. Мян эцман едирямки, бу, болшевизмя ифтирадыр.Мян беля фикирляширям ки, ядябиййатымызын чятин олан мясяляляринийцнэцлляшдирмяк вя ишимизи габаьа апармаг цчцн бизя йеникадрлар лазымдыр. Бу йени кадрлары Дарцлфцнун йетишдирмяйяъяк.Бунунла Йазычылар Иттифагы юзц мяшьул олмалыдыр.Мян сюзцмц гуртарырам. Щяр щалда мяним сон сюзцм будурки, ядябиййатымызын йцксялмяси цчцн мяндян ня тяляб олунса,мян ону етмяйя щазырам.Мцшавирядя М.Ряфилидян сонра Ибращим Новрузов, сонра даМещди Щцсейн данышыр.МЕЩДИ ЩЦСЕЙН - Бизим коллективимиз саьламдыр. Ряфилинимцзакиряйя чаьырдыгда даима дярс иля мяшьулдур. Фягят тянгидчилярарасында ады чыхмадыгда аъыьы тутур. Щамымызда мясулиййятщисси олмалыдыр. Доьрудур, бир йердя ишляйирик, амма биздядостлуг йохдур. Бир йердя ичмяйи дя баъармырлар. Ичяндя дяонун-бунун щаггында данышырлар.Йолдаш Баьыров, бизим шеиримиз юлцб эедир. Ня мянада? О мянадаки, биз 1932-1933 - ъц иллярдя ня мотивдя шеир эюрцрдцкся,инди дя щямин мютивдя эюрцрцк. Шеиря тязя мотив эяиря билмирляр.


Теййуб ГурбанМещди Щцсейндян сонра Мирзя Ибращимов чыхыш едир.МИРЗЯ ИБРАЩИМОВ - Йолдаш Баьыров дцзэцн гейд етди.Нюгсанлары биз демясяк, ким дейяъяк, йолдаш Баьыровун бизяцряйи йаныр. Биз ядябиййата олан мцнасибятимизи шяхси мцнасибятлярцзяриндя гуруруг.116


Щягигят олдуьу кими***"Коммунист" гязетинин 1948-ъи и 22 август тарихли сайындаАзярбайъан Коммунист (болшевикляр) Партийасы Мяркязи Комитясинин"Азярбайъан совет ядябиййатынын вязиййяти вя ону йахшылашдырмагтядбирляри " щаггында гярары дяръ олунду. Гярарын бирйериндя охуйуруг: "Бир чох тянгидчиляр (Щ.Яфяндийев, М.Рзагулузадя,М.Ряфили, Ъ.Ъяфяров вя башгалары) мцасир совет ядябиййаынданузаглашараг онун ваъиб мясяляляриня лагейд бахырлар".***1948-ъи илдя 43 йашлы Микайыл Ряфили сентйабр айында тялябя аудиторийасынавцгарла дахил оланда ани олараг юмрцн ъаванлыг чаьларыныхатырлайырды. Юз йаздыьы бир шеириндяки кими:Юмрцн эетди, бязян цмид, арзу, хяйал ичиндя,Чох чалышдым, чох дцшцндцм, тез йорулду ъаванлыг.Фягят гялбим гатлашмады кющня мялал ичиндя,Гатыг, бящмяз тапмасам да пендир олду йаванлыг.Фягят йолум бир щалванын боьаздакы йолуму?Ким дейир ки, асан тапдым мян индики йолуму?1948-ъи ил сентйабр айынын 16-ъы Микайыл Ряфили Мяркязи Комитядя,Мир Ъяфяр Баьыровун йанында кечирилмиш мцшавирядяки чыхышынынсон эцмлясини йадына салды: "Ядябиййатымызын йцксялмясицчцн мяндян ня тяляб олунса, мян ону етмяйя щазырам." Масаархасына кечди. Гялям эютцрцб М.Ъ.Баьырова дюрдцнъц мяктубунуйазды:117


Теййуб ГурбанЧОХ ЩЮРМЯТЛИ БАЬЫРОВ ЙОЛДАШ!Бир нечя щяфтя бундан габаг филармонийада Сизинля эюрцшяндяюзцмдя ъясарят тапыб Сизя бир хащишля мцраъият етдим: Русийа вяАзярбайъан ялагяляри щаггында монуменал китаб щазырламагцчцн мяни Москва вя Ленинград шящяляриня узунмцддятли езамиййятяэюндярясиниз. Сиз мяним ниййятими бяйяндиниз вя щазырлайаъаьымкитаб барядя фикирлярими гысаъа олараг йазылы шякилдя билдирмяйимяня тяклиф етдиниз.Сиздян сох цзр истяйирям ки, бу тяклифя индийядяк ямял етмямишдим(бунун обйектив сябяби вар - щяйат йолдашым аьыр хястя иди).Юз йени китабымы мян Азярбайъан вя рус халглары арасындакы чохясрликялагяляря щяср едирям. Ясяри тягрибян ашаьыдакы планда ярсяйячатдырмаг истяйирям:1. Азярбайъан вя Русийа йцзилликляр бойу. Русийа вя Азярбайъанарасында гядимлярдян башлайан игтисади, мядяни вя сийаси ялагяляр.2. "Игор полку щаггында дастан" вя Низами Эянъяви. Рус гящряманлыгепосунда Азярбайъан елементляри.3. Чинэиз хан, Гызыл Орда, Тамерлан вя башга ишьалчылара гаршымцбаризядя рус вя Азярбайъан халгларынын сийаси бахышларынын йекдиллийи.ХВ-ХВЫ ясрлярдя ики юлкя арасында ялагялярин эцълянмяси.Москва дювляти вя Азярбайъан. Дипломатик вя тиъарят ялагяляри.4. ХВЫЫЫ яср - бу ялагялярин эенишлянмясиндя щялледиъи мярщяля кими.Азярбайъан Иран вя Тцркийяйя гаршы мцбаризядя. Бу мцбаризядяРусийанын ролу. Азярбайъан феодао дювлярляри арасында дахилизиддийятляр. Русийайа мейиллилик, Фятяли хан Губалы вя онун тарихиролу. Гарабаь ханлыьы вя Русийа. Иран вя тцрк ишьалчыларына гаршыазярбайъаныларын, эцръцлярин вя ермянилярин бирэя мцбаризяси. Бумцбаризядя Русийанын прогрессив ролу.5. ХВЫЫЫ яср - йени мядяниййятин дан йеридир. Азярбайъанын Русийайаилщагынын тарихи ящямиййяти. Рус ингилаби щярякаты вя демократикфикри, онун Азярбайъана тясири. Бакыханов вя Пушкин. Бакыхановвя чаризм. Азярбайъан маарифчилийинин дирчялишиндя Русийанынролу.118


119Щягигят олдуьу кими6. Гутгашынлы вя рус мядяниййяти.7. Мирзя Шяфи вя рус мядяниййяти.8. Ахундов вя Русийа. Ахундов вя Пушкин. Рус театры вя Ахундовдраматурэийасы. Рус маарифчилийи вя Ахундов дцнйаэюрцшц.Ахундов вя ингилаб. Ики мядяниййятин вя Русийада азадлыг щярякатынынинкишафында цч мярщялянин Азярбайъан мядяниййятиня тятбигедилмясиндя проблемляр. Белински, Гертсен вя Чернышевски вя Азярбайъанингилаби фикринин эенишлянмясиндя онларын ролу.9. Рус халгчылыьы вя Азярбайъан. Зярдаби вя онун гязети. СейидЯзим Ширвани вя рус дили. Габагъыл рус педагогикасы вя Азярбайъанмаарифчилийи.10. Рус классик реализми вя Азярбайъан ядябиййаты. Няъяфбяй Вязиров.1905-ъи ил ингилабы вя Азярбайъан. Сталин вя Азярбайъан.Бакыда вя Русийада ингилаби щярякат. Азярбайъанын демократикзийалылары пантцркизм, панисамизм вя миллятчилийя гаршы мцбаризядя.Сабир, Мяммядгулузадя вя рус ядябиййаты. Щагвердийев вярус театры. Аббас Сящщят вя дцнйа поезийасы.11. Он доггузунъу- ийирминъи яср Азярбайъан ядябиййатында русмотивляри. Рус елми Азярбайъан щаггында. Азярбайъан мювзусурус ядябиййатында.12. Бюйцк Октйабр ингилабы вя онун дцнйа ящямиййяти. Азярбайъанболшевикляри Азярбайъан халгынын азадлыьы уьрунда мцбаризядя.Инэилис империализми вя Тцркийя ишьалчылары. Киров вя Оръеникидзе.Ленин вя Сталин.13. Азярбайъанда Совет Щакимиййятинин гурулмасы. Рус халгынынгардашлыг кюмяйи. Йени еранын башланмасы. Ленин вя Сталин миллятвя халгларын юзцнц тяйин етмя щцгуглары щаггында. Партийанын миллисийасяти вя Азярбайъанын игтисади вя мядяни инкишафы. Буржуа миллятчилийинягаршы, халглар достлуьу уьрунда мцбаризя. Азярбайъан- бцтцн Шяргдя коммунист майаг кими.14. Азярбайъан мядяниййятинин чичяклянмясиндя рус мядяниййятининролу. Рус ядябиййаты Азярбайъан дилиндя, марксизм классиклярининясярляри Азярбайъан дилиндя. Рус совет ядябиййаты вя Азярбайъан.Горки вя Майаковски, рус реализми вя Азярбайъан ядябиййаты.Рус халгы Азярбайъан ядябиййатында. Аярбайъан вя руссовет ядябиййаты.


Теййуб Гурбан15. Рус инъясяняти вя онун Азярбайъан театрынын, мусигисинин, рянкарлыьынын,мемарлыьынын, архитектурасынын инкишафына тясири. Руссовет елми вя Азярбайъанын юйрянилмясиндя онун ролу. Азярбайъанелминин тяряггиси вя рус мядяниййяти.16. Совет дювлятинин вя сосиализм ъямиййятинин мющкямляндирилмясиндяАзярбайъан халгынын иштиракы. Азярбайъан ян габагъыл мцттяфигреспубликалардан биридир. Азярбайъан халгы Бюйцк Вятян мцщарибясиндя.17. Рус халгы вя Азярбайъан халгынын милли дирчялиши. Ъянуби Азярбайъандадемократик щярякат. "Маршал планы" вя "Шярг блоку"Азярбайъан халгына няляр щазырлайыр. Панцркизмя вя миллятчилийягаршы мцбаризя - Совет зийалыларынын цмдя вязифясидир.18. Мядяниййятдя миллятчилик вя бейнялмилялчилик проблеми.Мяним эяляъяк китабымын цмуми ъизэиляри бунлардан ибарятдир. Букапитал ясяри йазмаг цчцн мян 1949-ъу илин сентйабрынадякМосква вя Ленинград шящярляриндя олмалыйам. Вядинизя инам щиссииля Сиздян хащиш едирям ки, мяним узунмцддятли езамиййятяэюндярилмясиня эюстяриш верясиниз. Еля билирям ки, щяйатымын камилликилляриндя мяним Москва вя Ленинград шящярляриндя йарадыъылыгезамиййятим доьма халгыма даща бюйцк файда эятиряъякдир. Бунада цмид бясляйирям ки, мяним башлыъа елми ясярлярим - "Азярбайъанядябиййаты тарихи", "Азярбайъан театр тарихи", "Ядябиййатнязяриййяси", "А.С.Пушкин" кими елми ишлярим ня вахтса елми мцяссисяляримизиннязярини ъялб едяъяк вя юз наширини тапаъагдыр. Щяляликися йазмаг истяйирям.Сизя сядагятля,Микайыл Ряфили.Бакы шящяри, 16 сентйабр, 1948-ъи ил."120


121Щягигят олдуьу кими


Теййуб ГурбанЕртяси эцнц, 1948-ъи ил сентйабрын 17-дя М.Ъ.Баьыров М.Ряфилининмяктубу цзяриндя бу дяркянары йазмышдыр: "Щ.Щясянов,М.Ибращимов вя Щ.Щцсейнов йолдашлара. хащиш едирям бир щяфтяярзиндя тяклифинизи тягдим един. Баьыров. 17.09.1948."Бир щяфтядян сонра Азярбайъан К/Б/П МК катиби Щясян Щясянов,Азярбайъан ССР Назирляр Советинин сядр мцавини МирзяИбращимов вя Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын витсепрезидентиЩейдяр Щцсейнов М.Ъ.Баьырова ашаьыдакы мяктубутягдим етмишляр:122


"АЗЯРБАЙЪАН К/Б/П МК КАТИБИМ.Ъ.БАЬЫРОВ ЙОЛДАША123Щягигят олдуьу кимиМикайыл Ряфили йолдашын яризясини мцзакиря едяряк, онун "Русийавя Азярбайъан" китабыны йазмаг цчцн 1949-ъу ил сетйабрын 1-дяк Москва вя Ленинград шящярляриндя йарадыъылыг езамиййятиндяолмасыны мягсядяуйьун щесаб едирик.М.Ряфилинин узун мцддяли йарадыъылыг сяфяри али мяктблярдя елмиишчилярин езамиййятя эюндярилмяси цзря мювъуд гайда ясасындащялл едиля биляр".М.Ъ.Баьыров мяктубу дяркянарла Мяркязи Комитянин бюлмямцдири Ъяфяр Ъяфярова щяваля едир. 1948-ъи ил октйабр айынын 26-да Ъ.Ъяфяров республика рящбриня йазылы шякилдя билдирир ки, МикайылРяфили Азярбайъан Дювлят Университети вя Азярбайъан ПедагожиИнститутунун рящбярлийинин мцвафиг сярянъамлары иляМосква вя Ленинград шящярляриня узун мцддятли елми-йарадыъылыгезамиййятиня эюндярилмишдир.Яфсуслар ки, 1949-ъу илин сентйабрында Бакыйа гайыдан МикайылРяфили "Русийа вя Аъярбайъан" китабыны няшр етдиря билмямишдир.Китабдакы бир чох мягаляляр сонралар, М.Ряфилинин 1973-ъц илдяняшр олунан "Сечилмиш ясярляри"ндя топланмышдыр.1950-ъи илдя Москвада бюйцк мцвяффягиййятля кечян Аъярбайъанядябиййаты онэцнлцйцнцн иштиракчылары арасында Микайыл Ряфилидя олмушдур. Бцтювлцкдя ися, 1950-ъи ил Азярбайъан цчцн,бцтцн халгымыз, илк нювбядя М.Ъ.Баьыров вя милли зийалыларымызцчцн мцряккяб сынаг илиня чеврилди. Халгымызын башы цстцнц йенидянгара булудлар алды. Репрессийа йеня дя Кремл диварлары арасындащазырланды....1950-ъи ил ийун айынын 25-дя гядим Корейа торпаьында Советишьалчы ордусунун ясэярляри иля тцрк ясэярляри цз-цзя дайандылар.Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын байраьы алтында дцнйанын 16 юлкясинитямсил едян кюнцллцляр Ъянуби Корейаны тезликля тяслим етмякпланыны алт-цст етдиляр, мцщарибя 3 ил сцрдц... Ъясарятли тцркясэярляринин гящряманлыьы Сталинин гязяб вя щиддятини ъошдурду,"пантцркизм" пярдяси алтында Азярбайъан тцрк зийалыларына вядювлят хадимляриня гаршы ССРИ Дювлят Тящлцкясизлийи Комитяси-


Теййуб Гурбаннин мяхфи сянядляри чохалмаьа башлады. Шимали Корейа ганлы дюйцшляринбашланмасындан цч ай сонра, 1950-ъи ил октйабр айынын6-да мяркязи органларынын эизли тапшырыьы ясасында АзярбайъанДювлят Тящлцкясизлик Комитясинин сядри С.Йемелйанов "сечмяпантцркислярин" сийащысыны тяртиб етди. ДТК сядри бу бяднам сянядяреспублика щюкцмятинин башчысы Т.Гулийевин, МК катибиТ.Йагубовун, Дахили Ишляр назири А.Атакишийевин дя имза атмасынанаил олду. Мяктуб М.Ъ.Баьырова тягдим олунду вя ...щяйатакечирилмяди. Кечирилсяйди, сийащыда ады оланлар, мясялян, АзярбайъанССР Назирляр Совети сядринин мцавини Щясян Сейидов,Азярбайъан ССР Кинемотографийа Сянайеси назири Баьыр Сейидзадя,Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын президенти МусаЯлийев, М.Магомайев адына Азярбайъан Дювлят Филармонийасынындиректору Шямси Бядялбяйли, Азярбайъанын эюркямли сянятадамлары - Рясул Рза, Мяммяд Ращим, Осман Сарывялли, ЗейналХялил, Мяммдщцсейн Тящмасиб, Щидайят Яфяндийев вя башгалары"Тцркяйядя гощумлары олан" азярбайъанлылар кими вязифяляриндянкянарлашдырылмалы вя ъязаланмалы идиляр.ССРИ Йазычылар Иттифагынын тцркляря нифрят, ермяниляря мящяббятбясляйян рящбярляри Александр Фадейев вя Николай Тихонов диэярбир фитняйя ял атдылар - Москвада "Дядя Горгуд" епосунунщансы тцрк халгына мянсубиййяти цзря мцзакиряляря башладылар.Бу мцзакирялярдян сонра гардаш Тцркмянистанда "Дядя Горгуд"щаггында дяйярли мягаляляр чап етдирмиш М.Косайев,В.Каррийев вя О.Абидов 25 ил мцддятиня азадлыгдан мящрумедилдиляр. Азярбайъандан олан горгудшцнасларынын сийащысындаМикайыл Ряфилинин дя ады вар иди.1947-ъи илдя "Китаби-Дядя Горгуд"у Азярбайъан епосу кимигиймятляндирян М.Ряфили 1951-ъи илин ийун айынын 5-дя "Ядябиййатгазети"ндя "Ядябиййатшцнаслыьымызын бязи мясяляляри щаггында"мягалясиндя беля йазырды: "Китаби-Дядя Горгуд" бизя, епохамыза,халглар гардашлыьына йад бир ясярдир. Бу ясяри идеализя етмяклябиз буржуа миллятчилийинин мянфур ясярляриндян йахамызыгуртара билмямишик. Щамымызын боръумуз "Китаби-Дядя Горгуд"унидейа йабанчылыьыны дяриндян анлайараг, онун Азярбайъанхалгынын бюйцк вя зянэин, классик ядябиййатынын патриотик вя124


Щягигят олдуьу кимищуманист яняняляриня йад олдуьуну баша дцшмякдир. Бу хцсусдамяним дя ъидди сящвлярим олмушдур. Мян дя бу феодал епосунуидиализя етмякля сящв бурахмышам".Микайы Ряфили юз сящвлярини етираф ется дя, бядхащларынын щцъумларынамяруз галды. Азярбайъан Республикасы Президенти ИшлярИдаряси Сийаси Сянядляр Архивиндя сахланылан бир сяняд бунуачыг-ашкар сцбут едир. 1952-ъи ил октйабр айынын 13-дя С.М.Кировадына Азярбайъан Дювлят Дарцлфцнунун ректору, докторпрофессорЪ.Х.Щаъыйевин Азярбайъан К/Б/П МК-нын елм вя алимяктяб шюбясинин мцдири Щ.Щясянов йолдаша цнванладыьы мяктубдадейилир: "Сизя мялум олдуьу кими, мян 1951-ъи ил сентйабрайынын 27-дя Али Аттестасийа Комиссийасына рясми мяктубла мцраъиятедяряк хащиш етмишям ки, М.Ряфилинин "Ян гядим дюврлярдянмцасир мярщяляйядяк Азярбайъан ядябиййаты очеркляри"мювзусундакы диссертасийасы таныш олмаг цчцн Бакыйа эюндярилсин.Мяним сорьума ясасян, 1952-ъи ил март айынын 29-да Али АттестасийаКомиссийасынын елми катиби профессор Горошковун имзасыиля диссертасийа ряй цчцн мяня эюндярилмишдир.Диссертасийанын мязмуну иля щяртяряфли таныш олараг, онун кейфиййятибарядя щазырладыьым ряйин бир нцсхясини мяктуба ялавяедирям. Хащиш едирям ки, ряй иля таныш оласынынз вя бунун ССРИАли Тящсил Назирлийинин Али Аттестасийа Комиссийасына эюндярилмясиняиъазя верясиниз".Щясян Щясянов Ъяфяр Хянданын мяктубу вя йаздыьы ряйи барядяМ.Ъ.Баьыров йолдаша мялумат вермишдир. М.Ъ.Баьыров ряйиохудугдан сонра гяти сюзцнц демишдир: "Ряфилинин 8 ил бундангабаг мцдафийя етдийи диссертасийаны ляьв етмяк Азярбайъан елминяшяряф эятирмяз".1952-ъи илдя Мяркязи Комитянин бир нечя мясул ишчисиня бяллиолан "мяшщур ряйин" бязи мягамлары иля таныш олун:125


Теййуб Гурбан"ПРОФЕССОР М.РЯФИЛИНИН "ЯН ГЯДИМДЮВРЛЯРДЯН МЦАСИР МЯРЩЯЛЯЙЯДЯКАЗЯРБАЙЪАН ЯДЯБИЙЙАТЫ ТАРИХИНИНОЧЕРКЛЯРИ" ДИССЕРТАСИЙАСЫНА РЯЙАды чякилян докторлуг иши иля таныш олдугда мян, диссертасийанынящатя етдийи бцтцн мярщяляляр цзря сяриштяли мцтяхяссис олмасамда, бир сыра чох ъидди методолоъи, елми вя сийаси сяъиййялисящвлят ашкар етдим. Диссертасийанын башлыъа гцсуру бундан ибарятдирки, Азярбайъан ядябиййаты тарихинин тядгигиня гейри-марксистмювгедян йанашылыр. М.Ряфили панисламист вя пантцркистлярябаш яйяряк, елми ишиндя онларын идеалист фикирляриня цстцнлцк верир,мцридизми мцдафийя едир вя беляликля дя, совет алиминя хас олмайанщаллара йол верир.Дедикляримин тясдиги олараг, ашкара чыхардыьым нюгсанлары ашаьыдакыцч маддядя бирляшдирирям:1. Диссертасийада истифадя олунмуш материалларын яксяриййяти ингилабдангабаг вя сонра чап олунмуш китаблардан, хцсусян хариъдя,о ъцмлядян Тцркийядя бурахылмыш мцяллиф няшрлярдян кючцрцлмялидир.Бундан ялавя, мцяллиф бцтцн диссертасийа бойу ясаслытящлил апармаг вя нятиъяляря эялмяк явязиня, щазырда Тцркийянинхариъи ишляр назири вязифясини тутан, совет щакимиййятинин гаты дцшмяниКюрпцлцзадянин йаздыгларыны ещкам кими гябул едир. РяфилиТцркийя назиринин зярярли вя гейри-елми иддиаларыны тяблиь етмяклякифайятлянмир, бу гаты пантцркистин фикир вя идейаларыны юз адыначыхыр.Диссертасийа мцяллифи Мащмуд Кашгаринин "Диванц-лцьят-цтцрк"лцьятини Азярбайъан дилинин ясил енсиклопедийасы адландырыр(сящ.145).Бунунла да о, пантцркист "алимлярин" беля бир мцлащизясиняшярик олур ки, эцйа Азярбайъан халгы сялъуг-оьуз тцркхалгларына мянсубдур, Азярбайъан дили ися тцрк дилинин бир голудур.Ряфили йазыр: "Он биринъи ясрин мящшур философу МащмудКашгари Азярбайъан дилинин енсиклопедийасы сайылан "Диванц-лцьят-ц-тцрк"адлы санбаллы ясяриндя зяманясинин бядии мядяниййя-126


Щягигят олдуьу кимитинин вязиййятини сяъиййяляндирян олдугъа мараглы вя зянэин материалларверир. Бюйцк алимин мисилсиз ясяриндя тцрк диалектолоэийасыбилаваситя шифащи халг дилинин ясасында елми щяллини тапмышдыр.Бу ясяр Азярбайъан дилинин хязиняси олмагла, щям дя орииналмцнтяхабатдыр. Мащмуд Кашгари йени Азярбайъан сюзляриниизащ едяркян, зяманясинин халг ичярисиндян чыхмыш айры-айры шаирлярининшеирляриндян нцмуняляр эятирир. Бу да мараглыдыр ки, азярбайъанъаолан шеирляри Мащмуд Кашгари мящз "Оьузлар" фяслиндямисал эятирир. Бурада "оьуз" сюзцнцн изащы верилир. М.Кашгариоьузлары ийирми ики нясля бюлцр ки, бунларын адлары бизим зяманямизядякгалмагдадыр (мясялян: "афшар", "байат" вя б.)"2. М.Ряфили диссертасийанын 172-ъи сящифясиндя йазыр: "Мащмуд Кашгарининады чякилян лцьятинин юйрянилмяси бизя щямчинин халг йарадыъылыьынынинъиси олан ян гядим халг епосумуз "Китаби-Дядя Горгуд"ун неъяйаранмасыны тясяввцр етмякдя кюмяк едя биляр". Даща сонра мцяллифАзярбайъан халгына йад олан "Китаби-Дядя Горгуд" щаггында гцрурласющбят ачыр: "Мяним тяшяббцсцмля "Китаби-Дядя Горгуд" илк дяфяняшр олунмаг цчцн Азярбайъан Дювлят Няшриййатынын планына салынмышдыр.Лакин мцщарибянин башланмасы бу сянят абидясинин охуъулара чатдырылмасынаимкан вермяди".Диссертасийа ичиндя М.Ряфили Азярбайъана дяхли олмайан бир чох шаирляриазярбйъанлы кими гялямя верир (Зярири, Ящмяди вя б.). Бу бир дащасцбут едир ки, мцяллиф Кюрпцлцзадянин вя Исмайыл Щикмятин дямтутаныдырвя пантцркистляри дя азярбайъанлыларын сийащысына салмагдан чякинмир.3. Диссертасийанын башлыъа мянфи ъящятляриндян бири бундан ибарятдирки, мцяллиф, демяк олар ки, щяр йердя мцртяъе ъяряйанлары,мцртяъе тямайцлляри, мцртяъе ясярляри вя айры-айры шяхсиййятляриидеализя едир. Мясялян, вахтиля Карл Маркс тяряфиндян истилачы кимисяъиййяляндирилмиш Шащ Исмайыл Хятаини М.Ряфили мцтярягги хадимкими идеаллашдырыр. Щятта диссертасийанын 451-452-ъи сящифяляриндяШащ Исмайылы "ясринин идейа рящбяри" адландырыр: "Бизим гаршымыздаидейа мотивляри иля рянэарянэ, дахили мязмуну иля дольун вя127


Теййуб Гурбанпарлаг, йарадыъылыьынын бдии эцъц иля йцксяк олан дащи Азярбайъаншаири дурур".М.Ряфили юз диссертасийасында Ъавад ханы да идеаллашдырараг,она "яйилмяз хан" дейир. Щяля 1940-ъы илдя "Литературны Азярбайъан"журналынын 7-ъи сайында дяръ етдирдийи мягалясиндяки йанлышиддиалары диссертасийасында да ейнян тякрар едир: "Беш ил ярзиндя(1805-1810) Азярбайъан чар эенераллары тяряфиндян истилайа мярузгалды. Он минлярля инсанын щяйаты бащасына зорла вя хяйанятля,одла вя гылынъ эцъцня кнйаз Сисианов Азярбайъан ханлышларынасащиб олду. Сисианов мцстягил ханлара сифариш эюндяряряк онларыщядяляйирди: "Мяним эялишимя аз галыб, тякъя мцлкцнцзцйох, юзцнцзц дя йандыраъаьам арвад вя ушагларынызын ъийяриничыхараъаьам!"Мцяллиф "чар ордусунун тор атяшляри алында гядим Эянъя галасынын ялякечирилмясиндян вя Ъавад ханын щялак олмасындан" бящс едяряк беляйазыр: "Бу аьыр, ганлы-гадалы вя дящшятли иллярдя чаризм гящряманАзярбайъан халгыны табелийиня кечирди".Бу сятирляри охуйаркян юз-юзцня дцшцнцрсян ки, щансы мягсядля буадам (Микайыл Ряфили нязярдя тутулур - Т.Г.) мятбуат сящифяляриндя,елми ишиндя Азярбайъанын Русийа иля кюнцллц бирляшмясини тящриф едир.Ахы нийя о рус халгыны Азярбайъан халгынын гаты дцшмяни щесаб едир?Бу суалын ъавабында билдирмяк истяйирям ки, М.Ряфили 1919-ъу илдян буэцня кими юз мягаляляриндя, чыхышларында, щабеля шеирляриндя щямишяядябиййатымызда антиленинчилийи тяблиь етмиш, пантцркизмин вя американизминдашыйыъысы олмушдур.1928-1934-ъц иллярдя М.Ряфили бир сыра мягаляляриндя даима"тцрк консерватизми" дейилян идейанын тяблиьатчысы олмушдур.Мялум олдуьу кими, бу идейаны тяблиь едянляр Гярбин сосиал-демократларынынестетик бахышларына ясасланараг, ядябиййатда синфимцбаризяни вя пролеар диктатурасыны инкар едир, марксизм-ленинизмявя пролетар ингилабына гаршы чыхырдылар. Щямин вахтларМ.Ряфили ядябиййатда Ленин пирнсипляриня гаршы ачыг-ашкар чыхышедир вя тясдиг едир ки, азад ъямиййят азад ядябиййата малик олмалыдыр(бах:"Маариф ишчиси" журналы, 1927, Щ 1, сящ.78).Ядябиййатда ардыъыллыгла буржуа формализмини, естетизми вя128


Щягигят олдуьу кимиаморализми тяблиь едян М.Ряфили сосиализм реализминин принсипляринягаршы мювге тутур. Онун шеирляринин арасында елясини тапмагчятиндир ки, орада американизмдян яламят олмасын. 1942-илин апрел айында, бюйцк Вятян мцщарибясинин ян гызьын чаьындайаздыьы шеириндян бир парчайа диггят йетиряк:Ащ, Америка! Вашингтонун вятяни!Шащмарла сарынмышАвропанын бядяни!Бир щядяф олмуш бяшярин бяхти.Эурла, океаносданБирляшсин Чин, Щиндистан,Сон версин сары хястяликляря.Битсин бир кяря,Ганлы Щитлерин ганлы сярэцзяшти!Эюрцндцйц кими, М.Ряфили "бцтцн йарадыъы мядяниййятин американлашдырылмасы"уьрунда дюнмядян мцбаризя апармышдыр.М.Ряфилинин американизми иля миллятчилийи арасында бир узлашмамювъуддур. О, щяля 1941-ъи илдя антиленинчи бахышларыны тякраредяряк, Шейх Шамили идеаллашдырыр, "Литературный Азербайджан"журналында (1941,Щ2, сящ60-61) йазырды ки, "Русийа уъгарларыныназад олунмасында Шамил щярякаты бюйцк азадлыг мцъадиляси иди."Микайыл Ряфили щеч бир заман сящвлярини дярк едяряк ишиндя щягигисовет ядибиня вя алиминя лайиг аддым атмамышдыр.Бцтцн йухарыда эюстярилянляр М.Ряфилийя елмляр доктору алимликдяряъяси верилмясини шцбщя алтына алыр.С.М.Киров адына Азярбайъан ДювлятДарцлфцнунун ректору, докторпрофессор Ъ.Х.Щаъыйев "129


Теййуб ГурбанМЦЯЛЛИФДЯН: М.Ряфилинин "Ян гядим дюврлярдян мцасир мярщяляйядякАзярюайъан ядябиййаты тарихинин очеркляри" ясяри индийядяк китабщалында няшр олунмамышды. Бу эцн дя актуал сяслянян бу явязсиз тядгигатиши йягин ки, эяляъякдя охуъулара чатдырылаъагдыр.***Микайыл Ряфилинин "Ингилаб вя мядяниййят" журналынын 1952-ъи илавгуст (№8) сайында дяръ олунмуш "И.В.Сталинин дилчилийя даирдащийаня ясярляри вя совет ядябиййатшцнаслыьынын мясяляляри" мягалясидя щямкарларыны ъин атына миндирди. Азярбайъан ЕА Низамиадына Ядябиййат вя Дил Институту ядябиййат тарихи шюбясининмцдири М.Ряфили Елми Шуранын иъласынын мцзакиря обйектиня чеврилди.Ялли доггуз ил бундан яввял дейилянляри охуъулара чатдырырам:М.А. ГУЛУЗАДЯ (ИНСТИТУТУН ДИРЕКТОРУ) ПрофессорМикайыл Ряфили "Ингилаб вя мядяниййят" журналында чыхмышмягалясиндя Азярбайъан классикляри вя айры-айры ядяби щадисялярщаггында йанлыш, зярярли иддиалар иряли сцрмцш, буржуа-миллятчисящвляря йол вермишдир. М. Ряфили юз мягалясиндя иътимаи-бядиификримизин инкишафында бюйцк рол ойнамыш М.Ф.Ахундов,Ъ.Мяммядгулузадя вя Сабир кими классикляря зярярли ъябщядянгиймят верир.Ялбяття, ингилабчы-демократ олан Сабирин дя, Ъялил Мяммядгулузадяниндя мцяййян вя мящдуд ъящятляри вардыр. Бунунлабеля, Сабир дя, Мяммядгулузадя дя Азярбайъанда, Бакыдааловланмыш ингилаби щярякатдан илщам алараг буржуа- мцлкядармцнасибятляриня, Шярг иртиъасына, империализмин ишьалчылыг сийасятиня,дин вя мювщумата, буржуа яхлагына, буржуа миллятчилийиня,гадын ясарятиня гаршы чеврилмиш ясярляр йазмагла, зящмяткешляринсийаси шцурунун ойанмасы вя гцввятлянмяси ишиня бюйцк хидмятедирдиляр. Щямин йазычыларын эениш халг кцтляляринин мящяббятинигазанмасынын сябяби будур.Щ.ОРУЪЯЛИ (ИНСТИТУУН ЕЛМИ ИШЧИСИ) Микайыл Ряфили бумягалясиндя марксизми тяфтиш едянляр цчцн характерик олан бирметодла цстгурум вя базис, ядябиййатын спесификасы вя саиря мя-130


Щягигят олдуьу кимисяляляр щаггында йанлыш щюкмляр верир. М. Ряфилинин мясулиййятсизлийио дяряъяйя чатыр ки, о, Азярбайъан ядябиййатшцнасларынынадына щеч бир заман, щеч бир йердя дейилмяйян сящв фикирляр йазыб,онлары бу "сящвляр" цстцндя одлу-одлу тянгид едир.КАМАЛ ТАЩИРЗАДЯ (БАШ ЕЛМИ ИШЧИ) Микайыл Ряфили щечбир ясас олмадан Ъ.Мяммядгулузадя вя Сабирин ингилабчы-демократолдугларыны инкар едир. Бу ондан иряли эялир ки, Ряфилибуржуа-демократик ингилабы вя сосиалист ингилабы щаггындаВ.И.Ленинин дащийаня нязяриййясини, рус ингилабы демократийасыныння кими шяраитдя йетишдийини вя онун хцсусиййятлярини билмир.М.Ряфилинин "Молла Нясряддин" журналынын 1905-ъи ил ингилабыщадисяляриндян илщам алмадыьыны иддиа едян фикирляри дя кюкцндянйанлышдыр. Габагъыл идейалар ъарчысы олан "Молла Нясряддин"инпролетариатын мцбаризясиндян илщам алдыьыны инкар етмяк -1905-ъи ил ингилабынын бюйцк ойадыъы тясирини инкар етмяк демякдир.ЯЗИЗ ШЯРИФ (ФИЛОЛОЭИЙА ЕЛМЛЯРИ НАМИЗЯДИ)Профессор Ряфилинин мягаляси эюстярир ки, о, Сталин йолдашын дилчилийядаир дащийаня ясярини йа йахшы охумамыш, йа да язбярчи вяибарячи кими охуйуб мянасыны баша дцшмямишдир. Беля олмасайдыо, юз мягалясиндя вя цмумиййятля сон иллярдяки елми ишиндя бугядяр сящв бурахмазды. Елми мцбащисянин, щягиги тянгидин нядемяк олдуьуну биляр, йерсиз мясялялярля мяшьул олмазды.ПРОФЕССОР ЪЯФЯР ХЯНДАНМикайыл Ряфилинин ядябиййат вя елм сащясиндя сящвляр бурахмасыбиринъи дяфя дейилдир. О, 1919-ъу илдян индийядяк ъидди мяфкурялияйинтиляря йол веря-веря эялмишдир. Онун Вятян мцщарибясизаманы вя мцщарибядян сонра космополитизм мяфкуряси ифадяедян шеирляр йазмасы бизим йадымыздадыр. М.Ряфили бу шеирляр цстцндячох тянгид едилмишдир. Бу елми шурада онун ядябиййатшцнаслыгсащясиндяки сящвляри елми сурятдя, марксизм-ленинизмнюгтейи -нязяриндян тянгид олунду. Лакин М. Ряфили бу дяфя дяюзцнц чох налайиг бир шякилдя апарараг, сящвлярини бойнуна алмыр,яксиня, о, 10-15 ил бундан яввялки фактлары ялдя ясас тутараг,бир чох Азярбайъан ядябиййатшцнасларыны буржуа миллятчилийиндя131


Теййуб Гурбаниттищам едир, совет ядябиййашцнаслыьынын наилиййятлярини щечя ендирмяйячалышыр.МЯММЯДЪЯФЯР ЪЯФЯРОВ (ФИЛОЛОЭИЙА ЕЛМЛЯ-РИ НАМИЗЯДИ)Микайыл Ряфили тянгидчилик фяалиййятинин илк илляриндя коммунизмщярякатынын вя пролетар диктатурасынын гяддар дцшмянляриолан гярб констуктивист сосиалистляринин сянят вя ядябиййат сащясиндякизящярли фикирлярини Азярбайъанда инадла тяблиь етмиш, "ващидконструктивист тцрк ядябиййат" уьрунда шцарларыны мейданаатмыш, гярб конструктивистляринин идеалист принсипини ядяби ирся ленинъясинямцнасибят принсипляриня гаршы гойараг ядяби ирси кюкцндянинкар етмишдир.Азярбаъанын Русийа иля бирляшмясиндян сонра йаратдыьы реалистядябиййаты М. Ряфили мянасыз вя мязмунсуз бир ядябиййат адландырыбдемишдир: "Азяри ядябиййатынын сон 75 иллик инкишаф дюврцбюйцк вя дярин бир фикря, бюйцк иътимаи бир гиймятя малик дейилдир.Иътимаи идейалар яски ядябиййатымызда мцяййян бир йертутмамышдыр".Вахтиля М.Ряфили фашист буржуа сянятшцнасы, сянятдя формаизмин,естетизмин вя алман импрессионизминин мяддащы олан конструктивистЩаузенштенин зящярли фикирлярини тяблиь етмиш, фашист сянятшцнасынынмарксизмя зидд фикирлярля долу олан "Инъясянят вя ъямиййят"адлы ясярини "классик елми ясяр" кими гялямя вермишдир. Ряфилибу идеаист естетик принсипляр ясасында "буэцнкц дцнйа ихтийарлашмышкафтар бир гарыдыр, дцнйа эюзял, инсанлар чиркин" кими зящярлификирляр йайан онларъа шеирляр йазмышдыр. Иш ондадыр ки, МикайылРяфили бу чцрцк фикирлярини ядябиййатшцнаслыг фяалиййятиндя дя систематиксурятдя давам етдирмиш, гярб буржуа мядяниййяти гаршысындасяъдя едяряк: "Ахундов Азярбайъан эянълярини гярбя, Авропакултурасына, мядяниййят вя азадлыг дцнйасына чаьырмышдыр","Фцзули Авропа дцнйасына йахын олмушдур" кими фикирляриряли сцрмцшдцр. О, мцридизми тяблиь едяряк Шамил щярякатыны"Русийа зцлмцндян хилас олмаг цчцн азадлыг щярякаты адландырмышдыр."СЯМЯД ВУРЬУН (АЗЯРБАЙЪАН ЕЛМЛЯР АКАДЕ-МИЙАСЫНЫН ЩЯГИГИ ЦЗВЦ)132


133Щягигят олдуьу кимиБизим марксизм-ленинизм нязяриййяси иля силащланмыш баъарыглыелми кадрларымыз вардыр. Бу эцн мягалясини мцзакиря етдийимизМ.Ряфили ися бцтцн эюрцшляри, тядгиг цсуллары етибариля йени йетишянгцввялярин гаршысында бир кюлэя кими эюрцнцр.М.Ряфили "Молла Нясряддин" йазычыларынын 1905-ъи ил ингилаби щадисяляриндянэуйа тясирлянмядиклярини иддиа едир. Бунун гейри-елмибир фикир олдуьуну бурада чохлу фактларла сцбут етдиляр. Мянбир факты хатырламаг истяйирям. Сабирин чар думасы щаггындайазмыш олдуьу "Сян дейян олду, мян дейян?" сатирасында о заманболшевиклярин бу мцгавиляйя даир фикирляринин гцввятли тясиридуйулмагдадыр. М.Ряфили йалныз классикляря дейил, яввялляр олдуьукими инди дя мцасир йазычыарымыза, эянъ ядяби -елми гцввяляримизядя лякя вурмаьа чалышыр. О, 30 иллик йарадыъылыьы ярзиндя щямишяхалгымызын ян эюзял ядяби вя елми ирсиня бу вя йа диэяр шякилдябющтан атмышдыр.***Сямяд Вурьундан сонра чыхышлар кясилмишдир. Ахырда сюз МикайылРяфилийя верилмишдир. Онун дедикляри мятбуат сящифяляриндябеля гиймятляндирилмишдир: "М.Ряфили, узун иллярдян бяри бурахмышолдуьу кобуд сящвляри болшевикъясиня етираф етмяк вя бусящвляри дцзялдяъяйиня сюз вермяк явязиня ловьалыгла данышараг,Азярбайъан ядябиййаты вя айры-айры классикляр щаггында антимарксистфикирлярини йеня мцдафия етмиш, щабеля бир чох ядябифактлары тящриф етмиш, ядябиййатшцнаслара ифтиралар атмышдыр вякечмиш сящвлярини даща да дяринляширмишдир. Онун чыхышы йыьынъагдакыларынгязябиня сябяб олмушдур."Елми шуранын гярары да даща чох мящкямя иъласынын щюкмцнябянзяйир: "Ядябиййатшцнаслыг сащясиндя систематик олараг елмиметодоложисящвляр бурахдыьыны вя совет алминя йарашмайан щярякятляретдийини нязяря алараг М.Ряфили Низами адына Ядябиййат вяДил институтундан хариъ едилсин".Азярбайъан ЕА Низами адына Ядябиййат вя Дил институтунунелми шурасынын гярары "Кирпи" журналынын нювбяти сайында да "ишыгландырылды".Микайыл Ряфилинин карикатурасынын алтында "Хорузунуголтуьуна вердиляр" йазылды...


Теййуб Гурбан1952 - ъи илдя Микайыл Ряфили республика цзря кечирилян тядбирляринэцндяликляриня салынмады. Салынса да "хала хятрин" мейары иляолду. Бу ъящятдян Азярбайъан Республикамы Президент ИшлярИдаряси Сийаси Сянядляр Архивиндя таныш олдуьумуз бир сянядмараг доьурур. Бу сяняди Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынынвитсе-президенти вя Азярбайъан Сцлщц Мцдафия РеспубликаКомитясинин сядри профессор М.Топчубашов вя Азярбайъан СоветЙазычылар Иттифагынын сядри М.Ибращимов бюйцк франсыз ядибиВ Щцгонун анадан олмасынын 150 иллийи иля ялагядар 1952-ъи илфеврал айынын 18-дя Азярбайъан К/Б/П МК катиби Т.Йагубовацнванламышлар. Елмляр Академийасында, С.М.Киров адынаАзярбайъан Дювлят Университетиндя, В.И.Ленин адына АзярбайъанПедагожи Институунда кечирилян тядбирлярдя мярузячиляр арасындаМ.Ряфилинин ады йохдур. Онун дярс дедийи АПИ-дя ВикторЩцго барядя мярузячи Исмайыл Шыхлыдыр. Микайыл Ряфили ися... Бакыданйцз километр узаглыгда олан Артйом адасына (индики Пираллащы)эюндярилмишдир.Чыхылмаз вязиййятдя галан М.Ряфили гялям эютцрцб Мир ЪяфярБаьырова бешинъи мяктубуну йазды:"АЗЯРБАЙЪАН КОММУНИСТ ПАРТИЙАСЫМЯРКЯЗИ КОМИТЯСИНЯМ.Ъ.БАЬЫРОВ ЙОЛДАША"Классик ирся дцзъцн вя обйектив елми мцнасибяр эюстярилмясимарксист-ленинчи ядябиййатшцнаслыьын ян мцщцм тялябиидр. Партийамятбуатында дейилир: "Сталин йолдашын эюстярдийи кими, тарихи нясахталашдырмаг, ня дя рисляшдирмяк олмаз. Тарихи щягигяти позмагбу вя диэяр мцяссися вя хадимин тарихдя ойнадыьы мцртяъе ролуэизлятмяк вя йа пярдялямяк ъящдляри билаваситя ленинизмдян узаглашмагдемякдир." Юз щяйат йолунда мцртяъе идеолоэийалара тяряфяйинтиляря йол вермиш мцтярягги хадимлярдян данышыларкян, тарихиэерчякликдян кянара чыхмаг йолверилмяз сайылмалыдыр.Тяряггипярвяр хадимлярин фяалиййятини биртяряфли арашдырмаг, онларындцнйаэюрцшцндя анъаг мцтярягги амилляри нязяря чатдырараг134


Щягигят олдуьу кимимянфиъящятляир эюрмямяк ленинизм мащиййятиня зиддир. Азярбайъанядябийатшцнаслыьында беля щаллар мювъуддур. Айры-айры кечмишйазычыларымызын йарадыъылыьында ингилабчылыг шиширдиляряк, онларынидейа-сийаси фяалиййятиндя зяиф ъящятляря эюз йумулур ки, бу да тарихищягигятин тящриф олунмасы демякдир. Рус ядябиййатшцнаслыьындабу ъцр щаллара гаршы барышмаз мцбаризя апарылыр, Азярбайъанядябиййатшцнаслыьында ися кечмиш хадимляримизин, ъцзи дя олса зяифъящятлярини тянгид етмяк кяскин наразылыьа вя ясябилик ящвал-рущийясинясябяб олур.Буну да нязяря алын ки, сон вахтлар мяним адымын мятбуат сящифяляриндянсилинмясиня ъящдляр чохалмагдадыр. Азярбайъан ЕАпрезиденти Ялийев йолдаш мяним М.Ф.Ахундов щаггында йазмышолдуьум вя чапа имзаланмыш ири щяъмдя ясярими ЕА "Хябярляр"инин9-ъу нюмрясиндян чыхармышдыр. Ушагэянъняшр мяним имзаатыб тяръцмя етдийим ясярдя "мцртяъимин адыны" йазмаьы "унутмушдур".Азярбайъан Педагожи Институтунда - чалышдыьым али мяктябдяелми ясярлярим барядя мялумат вермякдян имтина едирляр."Коммунисит" гязети Мирзя Шяфинин йубилейиня щяср олунмуш мягалядянадымы чыхармышдыр.Мяркязи Комитяйя мцраъият етмякля хащиш едирям ки, елмдя тянгидинвя фикрин мцбаризясинин эенишлянмяси уьрунда мцбаризядямяня кюмяк едясиниз. Щямчинин ЕА "Хябярляри"индя "Азярбайъанядябиййатшцнаслыьында ясаслы дяйишикикляр уьрунда" адлы мягаляминдяръ олунмасына шяраит йарадасыныз.Мян индийядяк Академийада юз ишимя бярпа олунмамышам вяайдындыр ки, Мяркязи Комитянин кюмяйи олмадан щеч бир шей едябилмярям.Профессор М.Ряфили19 нойабр, 1952-ъи ил135


Теййуб Гурбан136


137Щягигят олдуьу кими


Теййуб Гурбан***Архив материаллары эюстярир ки, М.Ъ.Баьыров "1919-ъу илдян ъиддимяфкуряви яйинтиляря йол веря-веря эялмиш" Микайыл Ряфилийянювбяти дяфя кюмяк ялини узатмышдыр. О, Низами адына Ядябиййатвя Дил Инсституту елми шурасынын материаллары иля таныш олмуш,"Ингилаб вя мядяниййят" журналынын сяккизинъи сайында М.Ряфилининмягалясини диггятля охумушдур. Бу да мараглыдыр ки, М.ЪБаьыров "буржуа-миллятчи" алимин мягалясиндя хошуна эялян щиссяляриналтындан эюй карандашла хятт чякмишдир. Низами адынаИнститутун елми шурасынын иъласында алим вя ядиблярин мисал эятирмядикляриниМ.Ъ.Баьыров нязяря чатдырмышдыр.Институтун ядябиййат тарихи шюбясинин сабиг мцдири профессорМ.Ряфили тянгид щядяфиня чеврилмиш мягалясиндя йазырды:"М.Ф.Ахундовла йанашы олараг, ХЫХ ясрдя Азярбайъанда Гумриляр,Раъиляр дя йашамыш, бир чох мярсийяляр йазмыш, вахтиля юз ъямиййятляринямцяййян тясир дя етмишляр. Щалбуки бу эцн мярсийяядябиййаты анъаг ядябиййат тарихи олараг галыр". (сящ.126).М.Ряфилинин "И.В.Сталинин дилчилийя даир дащийаня ясярляри вя советядябиййатшцнаслыьынын мясяляляри" мягалясиндя М.Ъ.Баьыровунбяйяндийи ашаьыдакы парчалара да диггят йетирин:"Щяр бир бюйцк сяняткар, щяр бюйцк сянят халг иля, иътимаи инкишафынгабагъыл мейилляри иля, щяйаты иля, щягигяти иля баьлыдыр. Бу сянятийараданлар мцяййян иъимаи синифляря мянсуб адамлар олса да,бязян юз синифляри иля ялагялярини цзяряк йени сийаси, фикри ъябщядянщяйата йанашараг, вахтиля мянсуб олдуглары синфин йыхылмасы уьрундачарпышмаьа башлайырлар".(сящ.126)"Сянят щяйаты, дцнйаны идракын хцсуси бир формасыдыр. Сянят щяйатыбир фотограф кими механики бир сурятдя якс етмяз, бялкя щяйатынмцяййян ъящятляриин, типик, мцщцм, характер, мараглы, лазымлыъящятлярини якс едир. Сянят цчцн щяйат ясас мянбя олса да,сяняткар юз ясяриндя щяйатда эюрдцйц щяр бир шейи дейил, Чернышевскининсюйлядийи кими "бизим цчцн щяйатда мараглы олан" шейляриякс едир."(сящ.126)"Язиз Шярифя эюря "Молла Нясряддин" шяртсиз "ингилаби демократийа"органы олмушдур. (Сабир. Сатиры и лирика. 1950, сящ.7) Язиз138


Щягигят олдуьу кимиШяриф щятта бу зиддиййятли журналын "пролетариатын мцбаризясиндянилщам алдыьыны" беля иддиа едир, Язиз Шяриф бунунла да кифайятлянмяйяряк,Ъялил Мямядгулузадяни И.В.Сталинин йахын силащдашларысырасына дахил едир. И.В.Сталинин рящбярлик етдийи "Кавказский рабочийлисток" адлы болшевик гязетиндя иштирак етдийини иддиа едир.Щалбуки щямин гязетдя доьрудан да дяръ едилмиш вя Ъялил Мяммядгулузадяйяистинад едилян мягалянин мцяллифи анъаг сосиалдемократпарийасынын бир цзвц ола билярди. Мягаля ися садяъя"Мяммядгулузадя" дейя имзаланмышдыр. "Ъялил" ады йохдур. Бумягаля мцяллифи гятиййян Ъялил Мяммядгулузадя дейил.Яэяр Ъялил Мяммядгулузадя Сталин йолдашла бир гязетдя доьруданда ишлямишся, юлцмцндян бир из яввял йазмыш олдуьу хатиряляриндяня цчцн биографийасынын бу мцщцм фактыны эизлятмишдир?Беля бир шейи унутмаг олармы? Бизъя, Мяммядгулуадя бумцщцм щадисяни йалныз бир сябябя эюря гейд етмямишдир: О. йаланданыша билмязди! Демяк бизим бязи йолдашларымыз щадисялярякечмиш ядябиййаты идеализя етмяк ъябщясиндян йанашырлар. Бу исязярярли бир тендегсийадыр. Бу тенденсийа щеч бир тянгиди мцгавимятяраст эялмядийи цчцн ядябиййатшцнаслыгда кюк салыбгалыр."(сящ131.)"МяммядЪяфяр Ъяфяров молланясряддинчилярин щамысына "бюйцкингилаьчы демократ" дейир, Язиз Шярифин фикирляриня шярик чыхыр.Ъяфяр Хяндан Щаъыйев дя Язиз Шярифин хырда буржуа демократйазычылары "болшевикляшдирмяйя" чалышдыьына ютяри етираз ется дя,болшевик партийа тарихини тящриф едян бу уйдурма нязяриййялярлягяти мцбаризядян чякинир, щятта бязян бу йанлыш фикирляря сяс веряряк"Ъялил Мяммядгулузадя "Болшевик гязети", "Кавказскийрабочий листок"да иштирак етмиш"- дейя иддиа едир.Кечмишин идеализъясиня йанашылмасына Камал Тащирзадя кимиэянъ ядябиййатшцнаслар да гапылмышлыр. О да йохламадан, тядгигетмядян, йцнэцлъясиня Язиз Шярифин бу фикрини гябул едяряк,Мяммядгулузадянин бюлшевик гязетиндя иштирак етмясиндян бирщягигят кими бящс едир.(сящ.131)"139


Теййуб Гурбан***Архив сянядляриндян беля бир нятиъяйя ъялмяк олур ки, 1950-1952-ъи иллярдя Азярбайъанын алим вя йазычылары арасында гаршыдурмалараэюря щеч кяс ъязаландырылмамышдыр. Зярбя АзярбайъанынК/Б/П МК-нын тяблиьат цзря катиби Щясян Щясянова дяймишдир.Мяркязи Комитянин 1951-ъи ил 14 декабр тарихли гярары иля о,вязифясиндян азад едилмишдир.Азярбайъан К/Б/П МК -нын тяблиьат катиби Щясян Щясянов"Автобиографик мемуарлар"ында (бах: "Ляйагятли шяхсиййят"китабы. Бакы, "Елм" няширййаты, 2004) сящ.198-199бу барядя беляйазыр: "Ахшам Баьыров мяни юз йанына чаьырды вя деди: "Маарифназирлийиндя назыр мцавини ишляйярсянми?" Мян ися имтина етдимвя дедим, мян апаратда галмаг истяйирям. Баьыров сорушду,бяс щарада? Мян дедим, елм шюбясинин мцавини йериндя. Мямнуниййятляорада ишляйярям. Онда о да деди, айдындыр, эет ишля!Баьыров мяндян сонра Теймур Йагубову да чаьырыб вя дейибки, Щясянов цчцн щяр шейи сахлайын, фярди машыны, тяъщизаты вя йеняня варса щамысыны. Мян юз кабинетими Мустафайевя тящвилвердим, юзцм ися Сямядовун кабинети иля йанашы олан бир отаьакечдим. О, шюбя мцдири иди, мян ися онун мцавини идим. Анъаго, шюбянин бцтцн мясялялярини мянимля разылашдырырды. Баьыров дамяни унутмурду. О, мяни тез-тез йанына чаьырыр вя айры-айрытапшырыглар верирди, ону мяним ямяк щаггымын аз олмасы да чохнаращат едирди. О, сорушду ки, инди ня гядяр алырсан? Мян дедимки, 3.500 манат. О, деди ки, бу аздыр. О, мяним ямяк щаггымыартырмаг цчцн щяр ъцр йол ахтарырды. Мяня тяклиф етди ки, явязчиликля"Билик" ъямиййятинин мясул катиби ишляйим, щятта ъямиййятино заманкы катиби Ващид Щаъыйевя дя бу барядя демишди.Баьыров мяним ямяк щаггым сарыдан сакит ола билмирди. Бирдяфя о, мяня МК-нын Тяшкилат шюбясинин мцдир мцавини вязифясинитяклиф етди. Мян йеня имтина етдим. Бир дяфя дя мяня деди ки,МК-нын Елм шюбясинин мцдири ишляйян Витали Сямядовла даныш,яэяр етираз етмирся, биз ону МК-нын икинъи катиби вязифясиня габаьачякяк. Сямядовла данышдым... Ахшам биз Баьыровун йанындаидик." Сямядову МК-нын икинъи катиби, мяни ися Елм вямядяниййят шюбясинин мцдири тяйин етди."140


141Щягигят олдуьу кимиМир Ъяфяр Баьыровдан сонра, 1954-ъц ил март айынын 9-да онунян йахын силащдашларындан олан Щясян Щясянову партийа ишиндянузаглашдырараг азмаашлы музей директору вязифясиня тяйин етдиляр.Щяйатынын ян чятин мягамларында дадына чатан М.Ъ.Баьыровдансонра М.Ряфилинин дя тялаш ичярисиндя кечирдийи эцнляр чохалды.1954-ъц ил апрел айынын 14-дя Азярбайъан Совет йазычыларыныникинъи гурултайы юз ишиня башлады. Азярбайъан СЙИ Идаря Щейятининсядри Сцлейман Рящимов "Азярбайъан Совет ядябиййатынынвязиййяти вя вязифяляри щаггында" мярузя етди. Мярузялдян сонрачыхышлар башлады. Гурлтай нцмайяндяси, шяргшцнас алим МцбаризЯлизадя хитабят кцпсцсцндян цзцнц Микайыл Ряфилийя тутду: "Йазычыларытанымамыш сян онлардан докторлуг диссертасийасы йазмысан.Бизя бу эцн мцщарибя щазырлайан Кюрпцлцзадяйя ясяриндя 27 дяфядиз чюкмцсян! Сян Совет шяргшцнаслыьыны дырнагарасы шяргшцнаслыгадландырмысан! Алты йердя Тцркийя мяъмуясиндян ситат эятирмисян!"Мцбариз Ялизадя залдакылара мцраъиятля чыхышына давам едир:"Сиз билирсинизми ки, неъя олду Микайыл Ряфили елмляр доктору адыныалды? Мялуматыныз олсун ки, Азярбайъанда дюрд алим Ряфилининдиссертасийасына мянфи ряй вермишди. Нящайят Ряфили Тифлисдямцдафия етди. Чцнки о, Баьырова мцраъият етди вя Баьыров даалимлик дяряъясиня лайиг олмайан бир адамы доктор етди. Беляликля,Ряфили докторлуг каьызыны алыб ъибиня гойду, архасыны да гулдурларкими Баьырова баьлады...Сиз билирсинизми ки, Ряфили 1952-ъи илдя бизим фяхримиз оланМ.Ф.Ахундов, Ъялил Мяммядгулузадя, Ялякбяр Сабир кими йарадыъыларымызылякяляди?! Ряфили эуйа инди даща йазмыр. Йазмырса- бу хошбяхтликдир. Амма бу о демяк дейилдир ки, Ряфили зярярсизолмушдур. Ряфили гейри-гануни олараг профессор адыны алмышдыр.Онун йазыларына нязарят етмяк лазымдыр вя биз онун йазыларынамятбуатда нязарят едя билярик. Амма о эирир синфя, аьзына эялянидейир... Буна артыг дюзмяк олмаз!"Гурултайда чыхыш едян диэяр танынмыш ядябиййатшцнас вя тянгидчилярдя "ядябиййат тянгидчиляринин арасында буржуа естетизмининтяряфдары" Микайыл Ряфилини "ифша" етдиляр.


Теййуб ГурбанГурултайда Микайыл Ряфили дя чыхыш етди. Бу онун Азярбайъанйазычылары вя ядябиййатшцнаслары гаршысында сон сюзц иди.Микайыл Ряфили: Ялбяття, мян МяммядЪяфяр Ъяфяровун чыхышыбарядя даща ятрафлы даныша билярдим, чцнки о, мяним барямдячох данышды, щям дя чох кяскин вя гаты бойаларла, ян башлыъасыися мяним 25 ил бундан яввял йаздыьым мягалялярдян данышды, ялбяттябу чох йахшыдыр. О юз чыхышларында ейни сюзляри тякрар едир,щям дя чох вахт тящриф олунмуш шякилдя. 25 ил бундан яввял башвермиш щадисялярдян данышаркян о, бир мясяляни хатырламаьы унудур.Унудур ки, пантцркизмя вя ифтирачылара гаршы Ряфили мцбаризяапармышдыр.Сядр (Мирзя Ибращимов)- Ряфили йох, партийа. Пантцркистляря вябцтцн дцшмянляря гаршы апарылан мцбаризяйя Коммунист Партийасыбашчылыг етмишдир. Беля мясялялярдя сящв етмяк олмаз. Партийамызынэюрдцйц ишляри юз адына чыхмаг олмаз. Мян сизин сюзцнцзцкясмяйя мяъбурам. Сябяби дя будур ки, беля сящвляр йолверилмяздир.Микайыл Ряфили (сюзцня давам едир) - МяммядЪяфяр Ъяфяровунбящс етдийи дискуссийа вя бир щяфтя давам едян дискуссийа Ряфилининмягалясиня щяср олунмушдур. Лакин М.Ъ.Ъяфяров бир мясяляниунудур ки, Ряфилинин ситат эятирдийи сюзляр Совет няшриййаты тяряфиндянбурахылмышдыр. Щямин иллярдя бу барядя тякъя Ряфили дейил,ады Рлехановун ады иля йанашы чякилян Луначарски дя "Инъясянятвя марксизм" силсиля мягаляляриндя бящс етмишдир. Ялбяття,бцтцн бунлар Луначарскинин сящви иди, еля мяним дя сящвим иди. Лакининди милчякдян фил гайырмаг дцзэцн дейилдир. Мяммяд Ъяфяр Ъяфяровунудур ки, 1929-ъу илдя мян инситутда охуйурдум, икинъи курс тялябясийдимвя "тцрк" сюзц мяним цчцн "азярбайъанлы" демяк иди.М.Ъ.Ъяфяров кобуд сящвляр бурахмагла, гядим Шярг мядяниййятиниунутмаьа башламышдыр. Америка мятбуатынын эюркямли рящбяри журналистВашингтону Вашингтон шящяри иля долашыг салмышдыр. М.Ъ.Ъяфяровиддиа едир ки, ХХ яср Азярбайъан поезийасында конструксивизм олмамышдыр.Вя Ряфили бцтцн бунлары щямин иллярдя йахын ялагя сахладыьыбашга шяхслярдян яхз етмишдир.Сюз йох ки, Ряфили 25 ил яввял дя, сонралар да бир чох кобуд сящвляря,142


143Щягигят олдуьу кимидолашыглыьа, чашгынлыьа йол вермишдир вя бцтцн бунлар барядя чох данышылмышдыр.Лакин М.Ъ.Ъяфяровун гурултайын диггятини ъидди йарадыъылыгмясяляляриндян йайындырмасына вя щяр дяфя юзцнцн дя, башгаларынын даяввяллярдя дяфялярля данышдыгларыны тякрарламасына ня лцзум вардыр?Сталин йолдашын ясяриня щяср олунмуш чыхышларым щаггында, бупроблемлярин ящямиййяти щаггында мясяляйя эялдикдя, мян бубарядя Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын ики сессийасындачыхыш етмишям. Мяним мягалялярим бцтцн Азярбайъан ядябиййатшцнаслыьындаСталин йолдашын ясяриня щяср едилмиш йеэанямягалялярдир. Бунлар щаггында да онларла йазы дяръ олунмуш вяйцз дяфялярля данышылмышдыр.Мяним тохундуьум мясяляляр принсипиал характер дашыйыр. Чарэизли полисинин аэенти олмуш вя Бакы сосиал-демократ тяшкилатынындястяси тяряфиндян мящв едилмиш фитнякар Мусяви иля ялагядар бирнечя кялмя демяк истяйирям. МяммядЪяфяр ону Азярбайъан пролетарядябиййаынын банисиня чевирмиш вя Азярбайъанын Горкиси адландырмышдыр.Сосиализм реализми шяраитиндя имкан верилмялидир ки, тянгид олунаншяхс мятбуатда чыхыш едяряк дцзэцн сайдыьы мювгейини мцдафияедя билсин. Мян бунда пис бир ъящя эюрмцрям. Мясяляляриядалятля, щай-кцйсцз вя галмагалсыз, ъанлы, ъошгун елми мцбащисяйолу иля щялл етмяк лазымдыр.Отуз дюрдцнъц илин августунда Совет йазычыларынын биринъиЦмумиттифаг гурултайы ачылды. Гурултайда Азярбайъан йазычыларыныннцмайяндяляри - Сцлейман Рцстям, Сямяд Вурьун, ЪяфярЪаббарлы вя мян иштирак едирдик. Ъаббарлы йени адамлардан данышды,мян ися Бухаринин ялейщиня чыхыш етдим. О вахтдан ийирмиил кечмишдир. Бир чох дяйишикликляр баш вермишдир. Бизим ирялиляйишляримизинъанлы шащидляри бурда иштирак едирляр. Азярбайъанын симасыдяйишмишдир. Бюйцк Коммунист партийасынын рящбярлийи алтындаинсанлар Совет Иттифагы халгларынын гардаш вя дост аилясиндяхошбяхт щяйата гядям гоймушлар. Азярбайъан Сосиалист Республикасыюз лайигли йерини тутмушдур. Азярбайъан халгынын мянявисимасы да дяйишмишдир. Дцнйанын сосиалистъясиня дуйуму инсанынщяйата мцнасибятиин дяйишир, шаирин эюзяллийя вя гадынын физикиэюзяллийиня мцнасибятиин вя тясяввцрцнц дя дяйишир.


Теййуб ГурбанСямяд Вурьунун Бясти образы зящмяткеш Совет гадынынын образыдыр.Сямяд Вурьун кими шаирляр бизим поезийамызда чохдурму?Тяяссцф ки, аздыр.Партийамызын вя совет дювлятимизин баниси щаггында Рясул Рзанынпоетик повести мараглыдыр.Гцдрятли шаирляримизин чох олмасына бахмайараг, поезийамызэери галыр. Пушкинля бир сырада дайана биляъяк шаирляримиз щялячох аздыр.Сон илляр Сцлейман Рцстям вя башгалары бир сыра йахшы шеирлярйазмышлар. Лакин онлар реал щяйаты тясвир етмяйя мцвяффяг олабилмирляр.Чыхышымын ахырында демяк истяйирям ки, дцшмян цнсцрляри бизябюйцк зийан вурмушлар. Няриман Нярманову лякяляшмишляр. Няримановуннцфузуну бярпа етмяк вахты чатмамышдырмы?Мян ишлямяк истяйирям вя ишляйяъяйям. Инди мян монографийаларцзяриндя чалышырам. Азярбайъан совет ядябиййатына даир китабларымадцзялишляр едирям. Цмид едирям ки, ъидди сящвляримиарадан галдыраъаьам.(Сцрякли алгышлар)".***1956-ъы ил сентйабр айында Микайыл Ряфили "дцшмян цнсцрляринлякялядийи" башга бир зийалымызын - Щяняфи Зейналынын "нцфузунубярпа етмяк мягсядиля" Азярбайъан ССР Дювлят ТящлцкясизликКомитясиня эялмиш, "кечмиш есер, яксингилабчы, тротскичи" кими1937-ъи илдя репресийа гурбаны олмуш кющня достунун мцдафиясинямярди-мярданя галхмышдыр. Азярбайъан Республикасы МиллиДювлят Тящлцкясизлийи Назирлийинин архивиндя таныш олдуьум бирсяняддя дейилир: "Али мяктяб профессору Микайыл Щясян оьлу Ряфилибизя йазылы ифадя вермишдир ки, о, Щяняфи Баба оьлу Зейналлыныщягигятян узун иллярдян бяри йахындан таныйыр вя ону намуслувя пак бир коммунист кими сяъиййяляндирир.ССРИ Баш Щярби Прокурорлуьунун ямякдашыПодполковник В.Плеханов22 сентйабр 1956-ъы ил "144


Щягигят олдуьу кимиЯйилмяз инсан Азярбайъан йазычыларынын гурултайынын хитабяткцрсцсцндян бяйан етдийи вядляря ямял едяряк, 1956-ъы илдя "НяриманНяриманов" вя 1958-ъи илин яввялляриндя "Ядябиййат нязяриййясиняэириш" китабларыны йазыб чап етдирди.Щямин илин апрел айынын 25-дя онун 53 йашы тамам олду. Ахшамхудмани сцфря архасында доьмалары яйляшмишди: эюзлярининишыьыны итирмиш 84 йашлы анасы Щяйат ханым, 46 йашлы арвады Зойаханым вя 10 йашлы гызы Селъан. Гызы, сядагятли юмцр-эцн йолдашыМикайыл Ряфилини бярк-бярк гуъаглайыб юпдцляр, о ися диз чюкцбаьбирчяк анасынын нуруну итирмиш эюзляриндян юпдц. Йеня "шаирлийибашына вурду".Бязян яйилир башым йеря,Алныма нюгтя гоймаг цчцн узаныр бармаг.Тянгидчиляр мяня дцшмян вя мцртяъе.Буржуа вя масгалыБир мусават ясэяриДейя-дейя йордулар мяни.Анъаг йеня узананда ялим тапанчайа,Балталайыр сол ялим саь ялими.Вя щяр заман дирчялиб йенидянТякрар олунур бир мисра тцркцляримдян:Бу эцн севмясяляр дя, йарын севярляр мяни...Микайыл Ряфили дцнйайа эялдийи эцн дцнйасыны дяйишди. Матямкарваны АПИ-нин гаршысындан баш алды, Фяхри Хийабанын йанынданйухары галхды...Мярщумун гырхы чыхандан сонра Азярбайъан Йазычылар Иттифагынынсядри Мещди Щцсейн 1958-ъи ил август айынын 9-да рящмятлийинбядхащларындан хябярсиз Мяркязи Комитяйя ашаьыдакымяктубу эюндярмишдир:145


Теййуб ГурбанАЗЯРБАЙЪАН КП МК КАТИБИИ. МУСТАФАЙЕВ ЙОЛДАШААзярбайъан Совет Йазычылары Иттифагынын Ряйасят щейяти мярщумпрофессор - тянгидчи - ядябиййатшцнас Микайыл Щясян оьлуРяфилинин аиля цзвляриня тягацд тяйин едилмяси щагда сярянъамвермянизи хащиш едир. Мярщумун аиля цзвляри:1. Анасы - Ряфили Щяйат Ялигулу гызы (1874-ъц илдя анадан олмушдур,эюзляри эюрмцр)2. Арвады - Ряфили Зойа Эеорэиевна (1912-ъи илдя анадан олмушдур)3. Гызы - Ряфили Селъан Микайыл гызы (1948-ъи илдя анадан олмушдур)М.Ряфилинин аиляси Бакы шящяриндя Фиолетов кцчяси ев нюмря 6 -да йашайыр. (тел.- 3-76-21)Азярбайъан Совет Йазычылары Иттифагынын сядри Мещди Щцсейн.Мяктуб дюрд эцндян сонра Азярбайъан КП МК-нын биринъикатиби Имам Мустафайевя тягдим едилмиш вя мяктубун ашаьысына"на бйуро" дяркянарыны йазмышдыр. Он эцндян сонра, 1958-ъиил августун 19-да МК Бцросунда мясяляйя бахылмыш, мясялянинщялли Азярбайъан ССР Назирляр Советиня щяваля едилмишдир. ВахтиляМир Ъяфяр Баьыровун баш чякдийи мянзиля рящбяр ишчилярдянайаг басан олмамышдыр. Августун 23-дя МК-нын биринъи катибиИ.Мустафайевин дейил, М.Ъ.Баьыровун гондарма мящкямясининщазырланмасында "тарихи" рол ойнамыш икинъи катиб Дмитри Йаковлевинимзаладыьы мяктуб щазырланмышдыр:"Азярбайъан ССР Назирляр Советиня тапшырылсын ки, вяфат етмишпрофессор М.Ряфилинин аилясиня пенсийа верилмяси имканларынабахсын".Бахылмамышдыр. Микайыл Ряфилинин гялям достларынын "дворйан"адландырдыглары Щясян бяйин сяксян дюрд йашлы, эюзляринин нуру-146


Щягигят олдуьу кимину итирся дя ханым-хатынлыьыны сахламыш зювъяси бир дярийя-сцмцйядюняряк ъийярпарасынын йанына кюч етмишдир.***Бир чохлары билмир ки, Микайыл Ряфилинин ябядиййят йухусунадалдыьы гябиирстанлыгда онун хиласкарынын 24 йашлы шящид оьлу -Ъащанэир Мир Ъяфяр оьлу Баьыров уйуйур. Ясл киши юмрцнц йашаданларыАна торпаг бирляшдирир.СОН.2006-2011-ъи илляр147


Теййуб ГурбанДизайнер:Айнур ЯСЭЯРЛИЧаpа иmzаlаnmышdыr: 04.06.2011Каьыz fоrmаtы: 60х90 1/16H/n hяcmи: 8,75 ч.v.Sиfаrиш:Sаyы:Киtаb «АDИLОЬLU» nяшrиyyаtыndаnяшrя hаzыrlаnmыш вя ofset цsulu ilə чап едилмишдир.Цnvаn:Bакы шяh., Шяrиfzаdя кцч., 202Tеl.: 418 68 25, 433 00 43; (050) 593 27 77Web: www.adиloglu.az;Е-mаиl: adиloglu2000@gmaиl.com148

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!