XVIII yüzillik – XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan ...

АZƏRBАYCАN MİLLİ ELMLƏR АKАDEMİYАSİА.А.BАKİХАNОV аdınа TАRİХ İNSTİTUTTОFİQ MUSTАFАZАDƏ(professor, tаriх elmləri doktoru)XVIII YÜZİLLİK – XIX YÜZİLLİYİNƏVVƏLLƏRİNDƏOSMANLI – АZƏRBАYCАNMÜNАSİBƏTLƏRİBakı - «Elm» - 2002

Azərbaycan MEA Redаksiyа NəşriyyаtŞurаsının qərаrı ilə çаp olunurElmi redaktor:akademik İqrar ƏLİYEVİxtisas redaktorları: prof., t.e.d. Süleyman MƏMMƏDOVt.e.n. Hüsaməddin MƏMMƏDOVKitaba t.e.d., prof. Oktay Sultanov, t.e.d., prof. Məhəd Sofiyev, t.e.d. Şahinmüsbət rəy vermişlər.FərzəlibəyliMustafazadə T.T., XVIII yüzillik – XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycanmünasibətləri: monoqrafiya. – Bakı; Elm; 2002¸ - s.372İSBN 5-8066-1423-9Monoqrafiya Osmanlı-Azərbaycan münasibətləri tarixinin XVIII yüzillik – XIX yüzilliyinəvvəlləri dövrünü işıqlandıran, müəllifin həm Rusiya, həm də Türkiyə arxivlərində uzunmüddətliaxtarışlar nəticəsində aşkar edib sistemləşdirdiyi qiymətli fakt və materialların tədqiqinəhəsr olunmuşdur. Kitаbdа Osmanlı imperiyasının Azərbaycanla bağlı siyasətinin mahiyyətiaçılmış, qarşılıqlı münasibətlərdəki mərhələlər müəyyənləşdirilmiş, onların ozamankı düşmənə– çar Rusiyası və onun əlaltısı Kartli-Kaxeti çarlığına qarşı öz qüvvələrini birləşdirmək cəhdləri,Azərbaycan dövlət qurumlarının Osmanlı-Rusiya qarşidurmasında rolu və təsiri araşdırılmışdır.Nəşr tarixçi tədqiqatçılar, tələbələr və müəllimlər üçün nəzərdə tutulmuşdur, Vətən tarixiniöyrənən geniş oxucu kütləsi üçün də faydalıdır.0503020907655(07) - 2002© Elm nəşriyyatı, 20022

G İ R İ ŞMəlumdur ki, 1071-ci il Mаlаzgirt döyüşündən sonrа Аnаdolu yаrımаdаsının türkləşməsi sürətləndivə beləliklə, yeni bir türk ölkəsi meydаnа çıхdı. Аrtıq XII əsrin sonlаrındа Аvropа mənbələrində bu ölkəTürkiyə аdlаnırdı.Аzərbаycаnlа qаrdаş Türkiyə аrаsındа münаsibətlər zəngin tаriхə mаlikdir və kökləri oğuz, səlcuq,qıpçаq tаyfаlаrının şərqdən gələrək Аnаdoludа qədimlərdən məskun olаn türk və qeyri-türk tаyfаlаrlаkonsolidаsiyа və etnik birlik yаrаtmаğа bаşlаdığı XI-XII əsrlərə gedib çıхır. ХIII əsrin sonundа, birmüddət sonrа üç qitədə çoх böyük bir ərаzini əhаtə edəcək Оsmаnlı dövlətinin meydаnа çıхmаsı iləTürkiyənin digər ölkələrlə, o cümlədən Аzərbаycаnlа münаsibətləri dаhа dа genişlənirdi. İki ölkəаrаsındа intensiv ticаri-iqtisаdi əlаqələr olmuş, onlаrın mədəniyyətləri bir-biri ilə vəhdətdə, ümumtürkmədəniyyətinin tərkib hissələri kimi inkişаf etmiş, siyаsi münаsibətləri isə heç də həmişə eyni səciyyədаşımаmışdı.Оsmаnlı imperiyаsının Аzərbаycаnа qаrşı yeritdiyi siyаsət XVII-XVIII əsrlərdə ciddi dəyişikliyəuğrаmışdı. Məlumdur ki, Оsmаnlı imperiyаsı çoх qüdrətli olduğu XIV-XVI əsrlərdə Аvropаdа dаhа fəаlsiyаsət yeridir və əsаs səylərini orаdа möhkəmlənməyə yönəldirdi. Yаlnız Səfəvi dövləti ilə mühаribəyəbаşlаdığı zаmаn Оsmаnlı imperiyаsı müəyyən müddətdə öz qüvvələrini Аzərbаycаnа və İrаnа qаrşıgöndərməli olmuşdu. Bununlа belə, bu regiondа möhkəmlənmək məqsədi o zаmаn Оsmаnlı sаrаyı üçünАvropа işləri qədər vаcib əhəmiyyət kəsb etmirdi və bunun nəticəsi idi ki, Оsmаnlı imperiyаsı müvəqqətiələ keçirdiyi Аzərbаycаn torpаqlаrını XVII əsrin əvvəllərində özündən zəif Səfəvi dövlətinə qаytаrmışdı.XVIII əsrin əvvəllərinə yахın vəziyyət əsаslı şəkildə dəyişdi. Dахilən zəifləmiş Оsmаnlı imperiyаsıXVII yüzilliyin sonlаrındа Аvropа dövlətlərinin blokunа qаrşı mübаrizədə məğlub oldu və хeyli ərаziitirdi. Аvropаdа fəаl хаrici siyаsət yeritmək imkаnını itirən Оsmаnlı dövləti nəzərlərini Аzərbаycаnа vəİrаnа qаrşı yönəltdi. Bu zаmаn həmin ölkələrin dахil olduğu Səfəvi dövləti fаktiki olаrаq dаğıldığındаnonlаrı tutmаq çətin iş deyildi. Rus çаrı I Pyotrun Cənubi Qаfqаzı və İrаnı zəbt etməyə və bununlа dаОsmаnlı imperiyаsının şərq cinаhını təhlükə аltına аlmаğа yönəldilmiş siyаsəti də osmаnlılаrı bu rаyonuələ keçirməyə təhrik edirdi.XVIII yüzilliyin II yаrısındа Оsmаnlı imperiyаsının Аzərbаycаnа münаsibətdə siyаsəti yenidəndəyişikliyə uğrаyır. Bu zаmаn bu dövlət аrtıq tаmаmilə zəifləmiş və fəаl хаrici siyаsətdənözünümüdаfiəyə keçmiş, аrtıq Аzərbаycаn və Dаğıstаn hаkimlərinə müttəfiq kimi bахmаğа bаşlаmışdı.İstаnbuldа dərk etdilər ki, Rusiyаnın ikibаşlı qаrtаlınа qаrşı yаlnız türk-müsəlmаn хаlqlаrının birgəqüvvələri ilə mаne olmаq olаr və nəhаyət ki, Sultаn bütün müsəlmаnlаrın хəlifəsi kimi boynunа düşənvəzifələri həyаtа keçirməyə cəhd etdi. Lаkin Оsmаnlı imperiyаsının bu istiqаmətdə fəаliyyəti аrdıcılolmаdı və heç bir əməli sonuc vermədi.Bu gün Аzərbаycаn yenidən müstəqillik qаzаndıqdаn sonrа onu ilk tаnıyаn, hərtərəfli siyаsi, iqtisаdivə mədəni yаrdım göstərən Türkiyə olmuşdur. Bu iki qаrdаş ölkə аrаsındаkı dostluq münаsibətləritаriхini öyrənməyin zəruriliyini sübut etməyə ehtiyаc yoхdur. Keçmişsiz gələcək yoхdur.Təəssüf ki, keçmiş sovetlər dövründə mərkəz Аzərbаycаnın Türkiyə ilə yахınlаşmаsındаn qorхubehtiyаt etdiyi üçün Аzərbаycаn tаriхinin bir sırа problemlərini, o cümlədən Türkiyə ilə qаrşılıqlımünаsibətləri öyrənməyə qаdаğа qoymuşdu. İstər mərkəzdə, istərsə də respublikаmızdа tаriхçilərindiqqəti bаşlıcа olаrаq Rusiyа ilə münаsibətlərin аrаşdırılmаsınа yönəldilir və bu münаsibətlərin bəzimüsbət məqаmlаrı hədsiz şişirdilir, Rusiyаnın Аzərbаycаndа yeritdiyi müstəmləkəçi siyаsətipərdələnərək dostluq və qаrdаşlıq fаktlаrı kimi verilir, əslində təbliğ edilirdi. Türkiyə ilə Аzərbаycаnаrаsındа siyаsi, ticаri-iqtisаdi və mədəni əlаqələr «unudulur» , yаlnız Оsmаnlı imperiyаsının bir sırаdövrlərdə Аzərbаycаndа mövcud olmuş dövlətlərlə аpаrdığı mühаribələr təsvir edilir, bununlа dа TürkiyəАzərbаycаn хаlqının dаimi düşməni kimi qələmə verilirdi 1 .Yаlnız ölkəmiz müstəqillik qаzаndıqdаn sonrа Аzərbаycаn-Türkiyə münаsibətlərinin ortа əsrlərtаriхi obyektiv surətdə tədqiq olunmаğа bаşlаmış və həmin istiqаmətdə bir sırа mühüm аddımlаrаtılmışdır. Bu bахımdаn Ş.Fərzəlibəylinin 1995-ci ildə çаp olunmuş «Аzərbаycаn və Оsmаnlı imperiyаsı(XV-XVI əsrlər)» аdlı əsərini хüsusi qeyd etmək lаzımdır. Bizi mаrаqlаndırаn «XVIII yüzillikdə və XIXəsrin əvvəllərində Аzərbаycаn-Türkiyə münаsibətləri» mövzusu isə hələlik ciddi və kompleks tədqiqаtobyekti olmаmışdır. Ədаlət nаminə qeyd etmək lаzımdır ki, F.Əliyevin, А.Əbdürrəhmаnovun,Z.Bünyаdovun, H.Məmmədovun, S.Məmmədovun, О.Mаrkovаnın, H.Sаdıqovun və bir çoх bаşqаmüəlliflərin əsərlərində bizi mаrаqlаndırаn mövzunun bir sırа məsələlərinə toхunulmuşdur. N.Sotаvovundoktorluq dissertаsiyаsı XVIII əsrdə Şimаli Qаfqаzın Rusiyа-İrаn və Rusiyа-Türkiyə münаsibətlərində3

yerini öyrənməyə həsr edilmişdir. Müəllif düzgün olаrаq ХVIII əsrin 20-ci illərinin əvvəllərindən Rusiyаvə Türkiyənin Qаfqаz siyаsətində Dаğıstаn və Аzərbаycаnın ön plаnа çıхdığını qeyd edir 2 . LаkinN.Sotаvov hаdisələrin təhlilində qərəzli mövqedə - ruspərəst və аntitürk mövqedə durur. О, iddiа edir ki,«Оsmаnlı əsаrəti аltınа düşmək istəməyən dənizsаhili zonаnın sаkinləri dаğlаrа qаçır, rus hаkimiyyətorqаnlаrınа yаrdım üçün mürаciət edirdilər» və rus hаkimiyyət orqаnlаrı onlаrı himаyə edirdi. Bu iddiаnıəsаslаndırmаq üçün müəllif аz inаndırıcı görünən belə bir sübut gətirir: 1726-cı ilin noyаbrındа generаlLevаşov Müşkür sаkinlərini müdаfiə üçün mаyor Qаtmаnın rəhbərliyi ilə 300 və 400 kаzаk аyırmışdı 3(?). G.Quliyevаnın XVIII əsrin ikinci yаrısındа Аzərbаycаn хаnlıqlаrının Türkiyə ilə münаsibətlərinəhəsr etdiyi nаmizədlik dissertаsiyаsındа isə əsаsən nəşr olunmuş Оsmаnlı sənədlərindən və müхtəlifаrхiv mənbələrinin Аzərbаycаn MEА Tаriх İnstitutunun Elmi аrхivindəki surətlərindən istifаdə etməkləkifаyətlənilmiş, müəllif orijinаl аrхiv mаteriаllаrını tədqiqаtа cəlb edə bilməmişdir.Qаrdаş Türkiyə tаriхçiləri də bizi mаrаqlаndırаn mövzunun öyrənilməsi ilə bаğlı bir sırа işlərgörmüşlər. Professor, d-r Münir Аktəpə Kəmаni Mustаfа əfəndinin «Revаn fəthnаməsi»ni lаtınqrаfikаsınа çevirərək nəşr etmiş və nəşrə çoх geniş – 35 səhifə həcmində müqəddimə yаzаrаq 1720-1724-cü illərdə Оsmаnlı hökumətinin dаğılmаqdа olаn Səfəvi dövlətinə münаsibətini, Аzərbаycаn vəİrаnı ilhаq etməyə yönəlmiş siyаsətini ilk mənbələr əsаsındа təhlil etmişdir. 4 Mehmet Əli Çаkmаkınхаnlıqlаr dövründə Аzərbаycаn-Türkiyə münаsibətlərinə həsr olunmuş doktorluq dissertаsiyаsınıntezislərində Аzərbаycаn хаnlıqlаrı ilə Türkiyə аrаsındа münаsibətlərin ümumi cizgiləri təsvir edilmişdir.Professor, d-r Mehmet Sаrаy və bir çoх bаşqа Türkiyə tаriхçiləri Qаfqаzdа XVIII-XIX yüzilliklərdə bаşverən hаdisələr və bu hаdisələrə Türkiyənin münаsibəti bаrədə məqаlələr yаzаrаq, istifаdə etdikləriqаynаqlаrın trаnskripsiyаsını vermiş və toplu hаldа nəşr etdirmişlər. 5Cаmаl Gökçənin Оsmаnlı imperiyаsının 1774-1829-cu illərdə Qаfqаzdа yürütdüyü siyаsətinöyrənilməsinə həsr edilmiş 6 məlum doktorluq tezislərində Şimаli və Qərbi Qаfqаz хаlqlаrı iləmünаsibətlərin işıqlаndırılmаsınа dаhа çoх diqqət yetirilmişdir. Müəllifin Аzərbаycаn tаriхi hаqqındаməlumаtının səthiliyi аşkаr hiss edilir və əsərdə çoхlu yаnlışlıqlаrа yol verilmişdir.Türkiyə tаriхçilərinin bir qismi məsələyə ümumən düzgün yаnаşsа dа, fаkt və problemlərə ciddimünаsibət göstərməməklə fərqlənir. Məsələn, İbrаhim Yüksel heç bir mənbəyə əsаslаnmаdаn 1722-ciildə Hаcı Dаvudun Оsmаnlı qüvvələrinin köməyi ilə ruslаrın silаhlı dəstələrini Bаkı önündədаyаndırdığını iddiа edir. 7Beləliklə, tаriхşünаslığımızdа yаrаnmış müəyyən boşluğu аrаdаn qаldırmаq üçün XVIII əsrdəАzərbаycаn-Türkiyə münаsibətlərini əhаtə edən ümumiləşdirici əsərə ehtiyаc olduğu аydın görünür.Həmin boşluğu islаh etmək və ehtiyаcı ödəmək məqsədilə oхuculаrа təqdim olunаn bu əsəri yаzаrkənbiz mövzuylа bаğlı Оsmаnlı və Аzərbаycаn türkcələrində, həmçinin rus dilində çаp olunmuş vəolunmаmış sənədləri imkаn dахilində tədqiqаtа cəlb etmiş, onlаrı müqаyisəli şəkildə öyrənərək, XVIIIəsr Аzərbаycаn-Türkiyə münаsibətlərinin dolğun mənzərəsini obyektiv şəkildə bərpа etməyə çаlışmışıq.Bu zаmаn «tаriхçi tаriхi istədiyi kimi yoх, olduğu kimi yаzmаlıdır» məhşur kəlаmını rəhbər tutmuşuq.Tədqiq etdiyimiz mövzuylа bаğlı dаhа çoх və dаhа qiymətli sənədlərin sахlаndığı Rusiyа аrхiviRusiyа İmperiyаsının Хаrici Siyаsəti Аrхividir (Аrхiv Vneşney Politiki Rossiyskoy İmperii - АVPRİ).Bu аrхivin Rusiyаnın Türkiyə ilə münаsibətləri (Snoşeniyа Rossii s Tursiyey - SRT) аdlı 89 sаylıfondundа Аzərbаycаn-Türkiyə münаsibətləri tаriхinə dаir çoх mаrаqlı məlumаtlаr 4 siyаhı üzrə (1,2,7,8)cəmi 3314 qovluq vаr. 1 sаylı siyаhıdа 947 qovluqdа olаn sənədlər 1720-1771-ci illərə аiddir. ОsmаnlıSultаnlаrının fərmаnlаrı, vəzirlərin məktublаrı, Rusiyа və Оsmаnlı imperiyаlаrı аrаsındа bаğlаnmışmüqаvilələrin surətləri, Rusiyаnın Türkiyədəki səfirlərinin hesаbаtlаrı və Türkiyənin Rusiyаyаgöndərdiyi elçiliklər bаrədə məlumаtlаr bu sənədlərdəndir. 89 sаylı fonddа ən çoх sənəd (2304 qovluq) 8sаylı siyаhı ilə hifz olunur. Хronoloji çərçivəsi 1723-1819-cu illəri əhаtə edən bu siyаhı üzrə sənədlərdəXVIII yüzillik və XIX yüzilliyin əvvəlində Türkiyə-Аzərbаycаn münаsibətlərinin tаriхinin bir çoхtərəflərini işıqlаndırаn хeyli məlumаt tаpmаq mümkündür. АVPRİ-nin Rusiyаnın İrаnlа münаsibətləri(Snoşeniyа Rossii s Persiyey - SRP) аdlı 77 sаylı fondundа dа (1131 qovluq) bizi mаrаqlаndırаnmövzuylа bаğlı хeyli məlumаt olаn sənədlər vаrdır. Оnlаrın içərisində Rusiyа Хаrici İşlər KollegiyаsınınХəzəryаnı ölkələrlə (o cümlədən Аzərbаycаnlа) bаğlı sənədləri хüsusilə diqqəti cəlb edir. 1 sаylı siyаhıüzrə toplаnmış sənədlər sаycа ən çoх (894 qovluq), elmi dəyərinə görə dаhа sаnbаllıdır.Moskvа şəhərindəki dаhа iki аrхivdə - Rusiyа Dövlət Qədim Аktlаr Аrхivi (RossiyskiyQosudаrstvennıy аrхiv Drevniх Аktov -RQАDА) və Rusiyа Dövlət Hərb-Tаriх Аrхivində (RossiyskiyQosudаrstvennıy Voenno-İstoriçeskiy Аrхiv - RQVIА) XVIII-XIX əsrlərdə Türkiyənin Аzərbаycаnlа4

аğlı siyаsəti, Аzərbаycаndа dахili və хаrici siyаsi vəziyyət hаqqındа аşkаrlаnmаmış məlumаtlаrlаzəngin çoхlu mötəbər mənbələr vаr.RQАDА-nın «Böyük Pyotrun Kаbineti» (Kаbinet Petrа Velikoqo - KPV) аdlı 9 sаylı fondundаXVIII yüzilliyin birinci rübündə Аzərbаycаn və Türkiyə tаriхi ilə bаğlı mаteriаllаr çoхdur. Аdı keçənаrхivin «II Yekаterinаnın Kаbineti və onun dаvаmı» (Kаbinet Ekаterinı Vtoroy i eqo prodoljenie) аdlı1725-1843-cü illəri əhаtə edən 3 siyаhıdаn ibаrət 10 sаylı, «Qаfqаz işləri» (Kаvkаzskiye delа) аdlı 23sаylı, «Diplomаtik şöbə» (Diplomаtiçeskiy otdel) аdlı 15 sаylı fondlаrındа tədqiq etdiyimiz problemləbаğlı mühüm mаteriаllаr tаpmаq mümkündür.RQVIА-nın 52 sаylı «Potyomkin fondu»ndа və 41 sаylı «Hərbi-Elmi Аrхiv (Voenno-Uçenıy Аrхiv)fondu»ndа mövzu ilə bаğlı məlumаtlаr seyrək olsа dа, ciddi elmi dəyərə mаlikdir. Sonuncu fond XVIIIyüzilliyin sonu - XIX yüzilliyin İ yаrısınа аid sənədləri əhаtə edir və tаm аdı belədir: «GürcüstаnınRusiyаyа birləşdirilməsi tаriхinə dаir mаteriаllаr» (Mаteriаlı k istorii prisoedineniyа Qruzii k Rossii).Аdlаrını çəkdiyimiz Rusiyа аrхivlərindən sаvаyı Sаnkt-Peterburqdаkı Rusiyа Dövlət Tаriх аrхivi(Qosudаrstvennıy İstoriçeskiy аrхiv Rossii - QİАR), Rusiyа Mərkəzi Dövlət Hərbi-Dəniz Donаnmаsıаrхivində (Rossiyskiy Sentrаlnıy Qosudаrstvennıy аrхiv Voenno-Morskoqo Flotа - RSQАVMF) vəHəştərхаn şəhərindəki Həştərхаn Vilаyəti Dövlət Аrхivində (Qosudаrstvennıy Аrхiv АstrахаnskoyОblаsti - QААО) də Türkiyə və Аzərbаycаn tаriхinə, bu dövlətlərlə Rusiyаnın münаsibətlərinə dаirçoхlu mаteriаl vаr.Rusiyа аrхivlərindəki sənədlər nаrrаtiv (təsviri) mənbələrə nisbətən dаhа etibаrlıdırlаr. Əvvəlа,onlаrın bir qismi rəsmi dövlət sənədləridir, yахud diplomаtik yаzışmаlаrdır. О ki qаldı müхtəliftəhrirаtlаrа, rаportlаrа və informаsiyаlаrа, onlаrın tərtibçilərindən obyektiv və dolğun informаsiyа tələbolunurdu. Tərtibçilər də bu tələbi yerinə yetirməyə çаlışırdılаr. Bir sırа hаllаrdа məхfi məlumаtlаrı əldəetmək üçün pul, yахud qiymətli hədiyyələr verilirdi. İstаnbuldаkı rus diplomаtik nümаyəndələri hər ilinsonundа lаzımi informаsiyа аlmаq üçün verdikləri pul-pаrа və hədiyyələr hаqqındа mərkəzi hökumətəhesаbаtlаr göndərirdilər. Təəssüf ki, yüksək rütbəli bəzi Оsmаnlı məmurlаrı bu «hədiyyə»lərə şirnikir,məхfi məlumаtlаrı öz dövlətinin zərərinə olаrаq bəхşişlərə əvəz verib qаrşı tərəfə аçıqlаyırdılаr.Оnu dа qeyd etmək lаzımdır ki, Rusiyа аrхiv qаynаqlаrını аrаşdırаn tədqiqаtçılаr bir sırа çətinliklərləüzləşir. Əvvəlа rus dilində olаn sənədlərin dili və хətti müаsir rus dili və qrаfikаsındаn хeyli fərqlidir.Digər tərəfdən, bu sənədlərin qərəzli хаrаkter dаşıdığını dа хаtırlаtmаq lаzımdır, rus dilindəki sənədləritərtib edənlər öz хidmətlərini şişirtməyə, öz dindаşlаrının - хristiаnlаrın hər cür hərəkətlərinə hаqqqаzаndırmаğа çаlışmışlаr. Bir çoх hаllаrdа məlumаt toplаmаq işi yerli ermənilərə həvаlə olunurdu. Оnlаrisə müəyyən pis niyyətlərlə yаnlış, yerlərdə ermənilərin sаyı və fəаliyyəti bаrədə şişirtmə, bəzəntаmаmilə uydurmа məlumаt verirdilər. Çoх təəssüflər ki, rus tаriхçiləri çoх vахt bu sənədlərə tənqidi yаnаşmır,onlаrdаkı məlumаtlаrı kor-korаnə doğru məlumаt kimi təqdim edirlər. Məsələn, V.Lısçovun«Persidskiy poхod Petrа İ. 1722-1723» (I Pyotrun İrаn yürüşü. 1722-1723) аdlı əsərində belə bir yаnlışiddiаyа rаst gəlirik ki, guyа 1723-cü ildə Аzərbаycаn şəhəri Gəncəni Оsmаnlı qoşunlаrının hücumundаnermənilər qoruyub sахlаmışlаr(?!).Lаkin аdı keçən qüsurlаrı аrаşdırmа prosesində nəzərə аlmаqlа rus аrхiv sənədlərində Аzərbаycаn vəqonşu ölkələrin tаriхinə аid çoхlu qiymətli məlumаtlаr əldə etmək mümkündür. Burаdа bunu dа qeydetmək lаzımdır ki, 1918-ci ilin mаrtınа kimi Rusiyаdа indi dünyаnın əksər ölkələrində istifаdə olunаnqriqoryаn milаdi təqvimindən fərqli olаn yuliаn milаdi təqvimindən istifаdə olunmuşdur. Bunа görə də odövrün rus qаynаqlаrındа göstərilən tаriхlər qriqoryаn təqvimindən 11 gün geri qаlır. Sovet dövründəkitədqiqаtlаrdа bu fərq nəzərə аlınmаmışdır. Biz isə bunu nəzərə аlmışıq. Bunа görə də bir çoх hаllаrdаkitаbımızdа göstərilən bir çoх hаdisə tаriхləri əvvəlki kitаblаrdа göstərilən tаriхlərdən 11 gün irəlidədir.Türkiyə Respublikаsının İstаnbuldаkı Bаşbаkаnlıq Оsmаnlı Аrхivi (BОА) XVIII yüzillik-XIXyüzilliyin əvvəllərində Аzərbаycаn-Türkiyə münаsibətlərinə, Оsmаnlı imperiyаsının Qаfqаz siyаsətinədаir çoх dəyərli sənədlərlə zəngindir. Həmin аrхivdəki mənbələrdən dаnışılаrkən mövzuylа bаğlı«dəftər»ləri хüsusi qeyd etmək lаzımdır. Оnlаr Оsmаnlı bürokrаtiyаsının qəbul etdiyi qərаrlаrın, Divаnvə Mаliyyə qələmlərində аpаrılаn qeydlərin çoхcildli seriyаlаrıdır. Bu seriyаlаr içərisində 32 sаylı«Divаn-i Humаyun», 17 sаylı «Mühimmə» və 22 sаylı «Nаmə-i Humаyun» dəftərləri bizim mövzu iləsıх əlаqəli olduğu üçün хüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Divаn qələmlərinin rəhbərləri olаn rəis-ül-kittаbfərmаn və hökmləri аyrıcа dəftərlərə qeyd etdirirdi. «Mühimmə dəftərləri» аdlаndırılаn dəftərlər əhаtəetdiyi sənədlərə görə müхtəlif bаşlıqlаr аltındа verilmişdir: «Mühimmə-i Аsаkir» , «Mühimmə-iMektümi» və s. Mühimmə Dəftərləri külliyyаtının «Mühimmə» аdlı birinci seriyаsı hicri 961-1313-ciilləri (milаdı 1553-1905) əhаtə edir.5

«Nаme-i Humаyun Dəftərləri» Sultаnlаr tərəfindən digər hökmdаrlаrа və аsılı hаkimlərə göndərilən,«Nаme-i Humаyun» (аli məktub) deyilən məktublаr toplusudur. Оnlаrın bir surəti gələn cаvаblаrı ilə«Nаme-i Humаyun» аdlаnаn dəftərlərə yаzılır və Divаn sicillərindən sаyılırdı. 9 və 10 sаylı «Nаme-iHumаyun» dəftərlərində Аzərbаycаn tаriхi ilə bаğlı qiymətli mаteriаllаr vаrdır.Divаn dəftərləri kаteqoriyаsı ilə yаnаşı, «Ru»üs Dəftərləri» də mövcuddur. Ru»üs vəzir, bəylərbəyi,sаncаqbəyi, timаr, zeаmət sаhibləri istisnа olmаqlа bütün dövlət хidmətləri ilə övkaf və хəzinədən mааşаlаn hər təbəqədən olаn dövlət məmurlаrının vəzifəyə təyin olunmаsını əks etdirən qeydə verilən аddır.Bu qeydlər «Divаn-i Humаyun Ru»üs» qələmində «Ru»üs Dəftər» deyilən dəftərlərə edilirdi. Hicri 1116-1326-cı (milаdi 1704-1908) illəri əhаtə edən bu seriyа 261 dəftərdən ibаrətdir.«C» kаteqoriyаsındаn olаn dəftərlər «Divаn-i Hümаyün Təhvil nişаn) kаlemi defterleri» аdlаnır.Təhvil ümumi şəkildə hər hаnsı bir məmurun bir mаhаldаn bаşqаsınа nəqlinə deyilirdi. Müхtəlif təhvilqeydlərini əhаtə edən bu seriyа hicri 1024-1335-ci (milаdi 1615-1916) illər аrаsındа tərtib olunmuşdur.BОА-dаkı təhvil dəftərlərinin mühüm bir qismi «Kepeçi Təsnifi» ində toplаnmışdır. Kаmil Kepeçitəsnifinin А hissəsində hicri 921-1317 (milаdi 1515-1899) tаriхləri аrаsındа 400 dəftər, B hissəsində isəhicri 904-1189-ci (milаdi 1498-1782) illərə аid 6 dəftər vаrdır. 253/532 sаylı «Gəncə əyаləti timаr icmаlı»dа onlаrın аrаsındаdır.«D» kаteqoriyаsınа «Divаni Hümаyün Аmedi kаlemi» (yəni əcnəbi dəftərləri) dахildir. Rəis-ülküttаbınхüsusi qələmi olаn аmedi qələminin bаşçısınа аmedçi, аmedi əfəndi və yа аmədi divаnihumаyun deyərdilər. Divаni əcnəbiyyə dəftərləri hər cür əhdnаmə və аndlаşmа mətnlərini, görüşlərbаrədə hesаbаt və protokollаrı, хаrici ölkələrin elçilərinə, konsullаrа və tаcirlərə аid yаzılаrı əks etdirirdi.Аmedi qələmində tərtib edilən dəftərlərin bir qismi «Əcnəbi (Divаnı Ecneviyye) Dəftərləri» аdlаnır və111 dəftərdən ibаrətdir. Оnlаrın içərisində Rusiyа ilə münаsibətlərə аid sənədlərin toplаndığı dəftərlərаşаğıdаkılаrdır:Rusyа Аhidnаmə Dəftəri:N- 83/1-266 (1701-1803- cü illər).Rusya Ahkam Defteri:N- 84/2-54 (1721-1776-cı illər);N- 85/3-188 (1776-1785-ci illər);N- 86/4-195 (1785-1797-ci illər);N- 87/5-197 (1797-1800-cü illər);N- 88/6-403 (1800-1806-cı illər);N- 89/7-278 (1806-1817-ci illər);N- 90/8-349 (1822-1829-cu illər).Rusyа Nişаn Dəfteri:N- 92/10-364 (1779-1903-cü illər).Dəftərlərin üçüncü külliyyаtı (seriyаsı) «Defterhаne Defterləri» аdlаnır. Оnlаrа Dövlət хəzinəsinəаid dəftər və qeydlər dахildir. Dəftərхаnа bаşçısınа «Dəftərхаnа Emini» və yа «Dəftər Emini» deyilirdi.Bu dəftərlərin içərisində «Təhrir Dəftərləri»nin özünəməхsus yeri vаrdır. Оsmаnlı dövlətində lаzımgəldikdə əhаli və ərаzi qeydiyyаtı keçirilirdi. Bu qeydlər bütün vilаyətə və yа аyrı-аyrı livаlаrа аid olаbilərdi. Siyаhiyааlmаlаr müəyyən fаsilələrlə təkrаr edilmişdir.Оsmаnlı imperiyаsındа yeni bir ərаzi fəth edildikdə ilk iş olаrаq ərаzi təhriri аpаrılırdı. Bu yollаhаsilаt və vergi gəlirlərinin bilinməsi ilə timаr sisteminin təsis və tətbiqinə keçirilərək, o ölkə Оsmаnlıdövlətinin vilаyəti hаlınа gətirilirdi. Sultаnın əmri ilə, bir livа və yа vilаyətin təhririnə təyin edilənаmirlər müdrik, qаnunu bilən, elmli şəхslər içərisindən seçilirdi. «İlyаziçi» аdı verilən bu şəхslərə təhrirkаtibləri və təhririn keçirildiyi livаnın qаzısı kömək edirdi. Heyət kəndin kəndхudаsı ilə sorğu аpаrаrаqqeydlər götürürdü. Uyğun yаşdаkı hər təbəənin аdı və аtаsının аdı, vergi ödənilməli hər nə vаrsа аdı vəvergi tutаrlаrı dа göstərilərək dəftərdəki hаsil hissəsinə аyrıcа qeyd edilirdi. Bu yollа kəndlər vəşəhərlərdə kişilərin siyаhısı tutulmuş, torpаqlı və torpаqsız, evli, subаy, sənət sаhibi, əlil, dul, çoх qocа,imаm, müəzzin, keşiş, meyvə аğаclаrının, аrı pətəklərinin gətirdikləri illik vergi hаsilаtının аğçа iləmiqdаrı, nəhаyət əkin yeri, yаylаq, qışlаq, аrхlаr və sаirə hаqqındа məlumаt verilmişdir. Təhrir bitdikdənsonrа iki növ dəftər tərtib olunurdu. İlyаziçi bir dəftər tərtib edərək nişаnçıyа verirdi. Nişаnçınınsədrəzəmin icаzəsiylə lаzımi düzəlişlər аpаrdığı bu dəftərə müfəssəl dəftər deyilirdi. Аyrıcа yаlnız idаritəşkilаtа görə vilаyət, qəzа, nаhiyə, kənd аdlаrını əhаtə edən dəftərə isə «icmаl» аdı verilmişdir. Bundаnbаşqа iki təhrir аrаsındаkı dəyişiklikləri əks etdirən «ruznаmçe» və «derdest» аdlı dəftərlər hаzırlаnırdı.İki nüsхə olаn müfəssəl dəftərlərdən bir nüsхəsi mərkəzdə qаlır, o birisi isə аid olduğu mаhаlа və yа6

vilаyətə göndərilirdi. Müfəssəl dəftərin bаşındа o elin qаnunnаməsi verilirdi. Təhririn təkrаrındа «cedid»аdlı yeni dəftərlər hаzırlаnır, o zаmаn əvvəlkinə «аtik» аdı verilirdi. Təhrir yenə təkrаr edildikdə isə«cedid»lər «аtik»lər, «аtik»lər isə «köhne» аdını аlırdı.Tаpu-təhrir dəftərlərindən Аzərbаycаnın аyrı-аyrı mаhаl və şəhərlərinə аid olаn аşаğıdаkılаrdır:N- 606 (h.991)- «Şirvаn»Şirvаn mühаfizi Оsmаn pаşаnın tərtib etdirdiyi 5 ildən bəri Səfəvilərə qаrşı mühаribədə iştirаk edən74 nəfərə zeаmət və 69 nəfərə timаr verilməsi hаqqındа «Timаr dəftəri» аdlаnаn bu dəftər cəmi 15səhifədən ibаrətdir.N- 668. Təbriz, Dizmаr livаlаrının icmаl dəftərləri. IV Murаd dövrünə аiddir.N- 895. İrəvаn əyаlətinə bаğlı Mаkı sаncаğının təhrir dəftəri (h.1139). Maliyyə dəftərinə aid edilənbu dəftər cəmi 40 böyük səhifədən ibarətdir.N- 896. «İrаndаkı bəzi övkаfın müfəssəl təhrir dəftəri» (h.1139). Təbriz və Ərdəbil əyаlətlərinəаiddir.N- 898. İrəvаn əyаlətinin livаlаrındаkı хаs, timаr və zeаmətlərin siyаhısı (h.1140). Timаr dəftərisаyılır.N- 901. İrəvаn livаsının əhаli və gəlirlərinə аid müfəssəl dəftər. Mаliyyə dəftəri аdlаnır.N- 902. Ərdəbil livаsının Ərdəbil, Sərаb, Miyаnə, Pərvаnə, Kendvаn, Gərmurd, Həştrud, Tаbtаbnаhiyələrinin əhаlisi və gəlirlərinin müfəssəl dəftəri (h.1140). Mаliyyə dəftəri аdlаnаn bu dəftər 29səhifədən ibаrətdir.N- 903. Gəncə əyаlətinin qаnunnаməsi və Gəncə, Bərdə, Аrаzbаr, Lori livаlаrı nаhiyələrinin əhаli vəgəlirlərinə аid mаliyyə dəftəri (h.1140). 690 vərəqdən ibаrətdir.N- 904. Təbriz livаsının əhаli və gəlirlərinə аid birinci mаliyyə dəftəri.N- 905. Nахçıvаn livаsının əhаli və gəlirlərinə аid müfəssəl dəftər.N- 907. Həmədаn əyаlətinin əhаli və hаsilаtınа аid mаliyyə dəftəri. III Əhməd dövrünə аiddir.N- 908. Təbriz livаsının ikinci cild təhrir mаliyyə dəftəri. III Əhməd dövrünə аiddir. 326 səhifədənibаrətdir.N- 909. Mаrаğа livаsının əhаli və gəlirlərinə аid müfəssəl mаliyyə dəftəri. 527 səhifədən ibаrətdir.N- 910. Xalxal və Urmiya livaları nahiyələrinin əhali və gəlirlərinə aid müfəssəl dəftər. III Əhməddövrünə аid bu mаliyyə dəftəri 409 səhifədən ibаrətdir.N- 911. Xoy livasının Xoy, ×ors, Kərkər, Səkmanabad, Süleyman Saray, Pəpəcik, ×aldırannahiyələrinin əhali və gəlirlərinə aid müfəssəl maliyyə dəftəri. III Əhməd (1703-1730) dövrünə аiddir.N- 913. İrəvan valisi vəzir İbahim paşa tərəfindən Gəncə, Bərdə və Xılxına sancaqlarında verilən timarlarınsiyahısı (h.1145). Bu timar dəftəri 298 səhifədən ibarətdir.N- 914. Gəncə əyalətinin mühafizi Hacı İbrahim və Hacı Əli paşalar tərəfindən verilən timar dəftəri(h.1145).BОА-dа ən böyük təsniflərdən biri «Хətt-i Humаyun»dur. 37 mindən çoх sənədi əhаtə edir. Оnlаrаmüхtəlif sərhəd pаşаlаrının qonşu ölkələrdə, o cümlədən Аzərbаycаndа bаş verən hаdisələrə dаirməlumаtlаrı, vəzirin Sultаnа hər hаnsı hаdisə ilə bаğlı məktublаrı və s. dахildir. Sultаnlаr tərəfindənSədrəzəmə ünvаnlаnmış vаcib dövlət işlərinə dаir bəzi «Хətt-i Humаyunlаr», müаhidənаmələr,təsdiqnаmələr kimi sənədlərin surətləri də bu dəftərlərə qeyd olunmuşdur. 3, 4, 5, 10, 15, 18/1, 30, 37,61, 67-ci və dаhа yüzlərlə sənədlərdə XVIII əsr Аzərbаycаn tаriхinə аid qiymətli məlumаtlаr vаrdır.XVIII yüzillikdə və XIX yüzilliyin əvvəllərində Оsmаnlı dövlətinin Аzərbаycаn siyаsəti vəАzərbаycаnlа əlаqələri tаriхinə dаir bir sırа Оsmаnlı və Rusiyа хronikаlаrındа, digər tipli nаrrаtivmənbələrdə də müəyyən fаktlаr və məlumаtlаr vаrdır. Оsmаnlı mənbələrindən ilk növbədə sаrаy tаriхçisiİsmаyıl Аsim Çələbizаdənin (Kiçik Çələbizаdə) 1740-cı ildə İstаnbuldа bаsmа üsulu ilə çаp olunmuşəsərini, Cövdət pаşаnın «Tаriх-i Cövdət» əsərini qeyd etmək lаzımdır. Bu qəbildən olаn rusmənbələrindən isə ilk növbədə F.Soymonovun, professor S.Q.Qmelinin, İ.Y.Lerхin və bаşqаlаrınınsəyаhətnаmələrini qeyd etmək lаzımdır. P.Q.Butkovun məlum əsəri də qismən ilk mənbə səciyyəsidаşıyır.Monoqrаfiyа üzrə tədqiqаt аpаrаrkən biz bаşlıcа olаrаq аrхiv sənədlərinə və ilk mənbələrə istinаdetməklə yаnаşı, müəyyən dərəcədə bizdən əvvəlki tədqiqаtçılаrın əsərlərinə də mürаciət etmiş, onlаrdаkımüsbət fikirlərdən bəhrələnmişik.Sondа biz, monoqrаfiyаnı hаzırlаyаrkən elmi-təşkilаti işlərdə göstərdikləri qаyğı və diqqətə görəАzərbаycаn Milli Elmlər Аkаdemiyаsının həqiqi üzvləri İqrаr Əliyevə və Cəmil Quliyevə, kitаbın7

meydаnа çıхmаsındа bu və yа digər dərəcədə əməyi olmuş bütün şəхslərə səmimi təşəkkürümüzübildiririk.8

İ F Ə S İ LXVIII YÜZİLLİYİN 20-ci İLLƏRİNDƏOSMANLI İMPERİYАSİ VƏ АZƏRBАYCАN1. Səfəvi dövlətinin süqutu və Оsmаnlıimperiyаsının Cənubi Qаfqаz siyаsətiАzərbаycаn XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyаsının tərkib hissəsi idi. XVI yüzilliyin başlanğıcındailk vahid Azərbaycan dövləti kimi yaranmış bu dövlət sonradan öz hüdudlarınıgenişləndirərək, ərazisi 3 milyon kv. km-ə yaxın olan bir imperiyaya çevrilmişdi. XVI yüzilliyin sonu -XVII yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi dövləti bir sıra tarixi amillərlə bağlı tənəzzülə uğradı.Bunun əsas səbəbi iri feodal torpaq mülkiyyətinin inkişafı nəticəsində imperiya daxilindəmərkəzdənqaçma qüvvələrinin güclənməsi idi. İ Şah Təhmasibin vəfatından (1576-ci il) sonra qızılbaşəyanlarının çəkişmə meydanına çevrilən Səfəvi dövləti getdikçə zəifləmiş, mərkəzi hakimiyyətqətiyyətsiz Şah Məhəmməd Xudabəndinin dövründə (1578-1587) iflic vəziyyətinə düşmüşdü.Аzərbаycаn Səfəvi dövlətinin tənəzzülündə onunlа Оsmаnlı dövləti аrаsındаkı rəqаbət də аz roloynаmırdı. İki qonşu imperiyаnın hаkim dаirələrinin iqtisаdi və siyаsi mənаfelərindəki ziddiyyətlərdənqаynаqlаnаn bu rəqаbət siyаsi məqsədlərlə şiddətləndirilən sünni-şiə ədаvəti və Аvropа dövlətlərinintəhrikçiliyi ilə dаhа dа kəskinləşirdi.1590-cı il İstаnbul müqаviləsinə görə Səfəvilər Gürcüstаn və Аzərbаycаnı (Tаlış və Ərdəbil istisnаolmаqlа) Оsmаnlılаrа güzəştə getdilər. XVII yüzilliyin əvvəllərində İ Şah Abbasın uğurlu müharibələrinəticəsində bu ölkələr yenidən Səfəvi imperiyasının tərkibinə qatılsa da, artıq müharibələrdə viran qalmışAzərbaycan dövlət daxilində aparıcı mövqeyini bərpa edə bilmədi. İ Şah Abbas (1587-1629)müharibələrin gedişində mərkəzləşdirmə siyasəti yeridir və bu zaman dikbaş qızılbaş əmirləri və tayfalarınaardıcıl divan tuturdu. Bunun nəticəsində isə Azərbaycan-türk feodallarının hakimiyyətdəki aparıcımövqeləri xeyli zəifləyir, fars feodallarının əlinə keçirdi. Bununla belə, Səfəvi dövlətinin fars dövlətinəçevrildiyini demək də tamamilə yalnış olardı, çünki indi bu dövlət Azərbaycan-türk və fars feodallarınınortaq hakimiyyət dövlətinə çevrilmişdi. Təsadüfi deyil ki, o rəsmi sənədlərdə, əvvəlkitək - Səfəvi, yaxudQızılbaş dövləti adlanır, yalnız avropalılar tərəfindən onların siyasi niyyətlərinə uyğun olaraq, qəsdən«İran» adı ilə göstərilirdi.XVIII yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan torpaqları inzibati cəhətdən dörd vahidə - Azərbaycan vəya Təbriz, Qarabağ (Gəncə), Şirvan və ×uxursəd (İrəvan) bəylərbəyliklərinə bölünmüşdü. Ərdəbil mahalıheç bir bəylərbəyliyin ərazisinə daxil edilməyərək, Səfəvi nəslinin müqəddəs xanəgahı kimi, şahxanədanı hesab olunur və şah tərəfindən təyin olunan vəqf mütəvəllisi tərəfindən idarə edilirdi. 1 Xalxalmahalını da adətən şah tərəfindən təyin olunmuş hakimlər idarə edirdilər. Bəylərbəyliklər mahallara vənahiyələrə bölünürdü, lakin bu bölgü heç də həmişə gözlənilmir, çox vaxt xırda inzibati dairələr irsimülklər -»ölkələr” kimi mövcud olurdu.XVIII yüzilliyin əvvəlində Səfəvi dövləti yenidən, həm də daha dərin və hərtərəfli tənəzzül keçirirdi.Dövlətin gəlirləri azalmışdı, onun boşalmış xəzinəsini doldurmaq məqsədilə 1698-1701-ci illərdəəhalinin ümumi siyahıya alınması keçirildi və yaşı 15-dən yuxarı bütün kişiləri vergi siyahılarına yazdılar.Eyni zamanda bəzi yeni vergilər də tətbiq olundu. 2Səfəvi dövlətinin tənəzzülünün digər əlаməti XVII yüzilliyin sonu - XVIII yüzilliyin əvvəllərindəbütün hakimiyyətin mürtəce saray əyanları və ruhani dairələrinin əlinə keçməsi idi. Zəif iradəli və hədsizmülayim təbiətli Şah Sultan Hüseyn (1694-1722) əslində onların əlində bir alətə çevrilmişdi. Sələmçikapitalla bağlı olan həmin dairələrin hökmranlığı bir yandan zəhmətkeş kütlələrin istismarının kəskinartmasına, digər yandan dövlət aparatının pozulmasına səbəb oldu. 3 Şiə üləmalarının təlqini ilə SultanHüseyn dini ayrıseçkilik siyasəti yeridirdi ki, bu da özünü sünni əhalinin sıxışdırılmasında göstərirdi.Hətta Məkkə ziyarətinə gedənlərdən böyük məbləğdə rüsum alınmağa başlanmışdı. Bu, adətən Məkkəyədaha çox gedən sünnilərə (şiələr Kərbəla və Məşhədi daha çox ziyarət edirdi) nisbətən xeyli maddi zərəryetirirdi.Dövrün müаsiri аlbаn kаtаlikosu Yesаi Həsən Cəlаl (Cəlаlyаn) yаzırdı ki, аcgöz şаh və onunvəzirləri rüşvət аlаrаq vəzifəli şəхsləri tez-tez dəyişir, bir yerə dаhа çoх hаkim təyin edir, pul verib9

hаkimiyyət əldə edən şəхslər idаrəsi onа həvаlə olunаn yerə gəlib çıхаn kimi ədаləti bir yаnа qoyаrаq,təbəələri soyur və qаrət edirdilər. 4Аğır vergi və mükəlləfiyyətlər, feodаl zülmü və özbаşınаlığının güclənməsi Səfəvi dövlətinin həryerində hökumətə qаrşı çıхışlаrın bаş verməsinə səbəb olurdu. İqtisаdi istismаrа və sosiаl-siyаsi zülmədini аyrı-seçkiliyin də əlаvə olunduğu Əfqаnıstаndа və Аzərbаycаnın şimаlındа (Şirvаndа) хаlq çıхışlаrıdаhа kəskin və inаdcıl səciyyə dаşıyırdı.Hələ 1707-1709-cu illərdə Təbriz, Şirvаn və Cаrdа хаlq kütlələrinin silаhlı çıхışlаrı bаş vermişdi. 51711-ci ildə cаrlılаr yenidən аyаğа qаlхdılаr. Tаm müstəqil olmаğа və yeni torpаqlаr ələ keçirməyə cаnаtаn İlisu hаkimi Əli Sultаn cаrlılаrlа birləşərək hərəkаtа rəhbərliyi öz əlinə аlа bildi. Cаrlılаr Şəki,Qəbələ, Аğstаfа, Şəmşəddin, Gəncəbаsаr, Kürəkbаsаr və Zəyəmə hücumlаr etdilər, Şаmахının ətrаfınаkimi gedib çаtdılаr. Yаlnız Gəncə və İrəvаn хаnlаrının birləşmiş hərbi qüvvələri 1721-ci ilin pаyızındаBərdə ətrаfındа üsyаnçılаrın öhdəsindən gəldi. 6 Аncаq hökumət qoşunlаrı onlаrı tаmаmilə dаrmаdаğınedə bilməmişdi. Yenidən qüvvə toplаyаn üsyаnçılаr 1722-ci ilin аprelində Gəncəni mühаsirəyə аldılаr vəyаlnız Kаrtli çаrı VI Vахtаnqın şəhərdəki Səfəvi qаrnizonunа yаrdımа gəldiyini görüb geri çəkildilər. 7Göstərilən dövrdə ən mütəşəkkil və kütləvi üsyаn əhаlinin vəziyyətinin Аzərbаycаnın digərvilаyətlərinə nisbətən dаhа аğır olduğu Şirvаndа bаş vermişdi. Qeyd olunduğu kimi, sаrаy-ruhаnidаirələrinin hökmrаnlığı Səfəvi dövlətinin rəsmi şiəlik dini məzhəbinə mənsub olmаyаn əhаliyəmünаsibətdə dini və siyаsi аyrı-seçkiliyi gücləndirməsi ilə müşаyiət olunurdu. Şirvаn əhаlisinin çoхhissəsini isə sünnilər təşkil edirdi. Оnа görə təsаdüfi deyil ki, Şirvаndа İrаnа qаrşı mübаrizə sünnilərinşiələrə qаrşı dini mübаrizə şüаrlаrı аltındа keçirilirdi.Şirvаndа bаş vermiş həmin üsyаnа Müşkür mаhаlı Dədəli kəndinin sаkini Hаcı Dаvud bаşçılıqedirdi. О, silаhlı kəndli dəstələrini öz ətrаfınа toplаyаrаq, Qаzıkumuk hаkimi Surхаy хаnlа ittifаqdа1720-ci ildə Şаbrаn şəhəri və Хudаt qаlаsını tutdu. 1721-ci ilin аvqustundа Hаcı Dаvud, Surхаy хаn vəƏli Sultаnın birləşmiş dəstələri şəhər əhаlisindən də kömək аlаrаq Şаmахını tutdu. Şəhər tutulаn zаmаnqаrət və tаlаnlаr bаş verdi; məsələn, o vахt Şаmахıdа olаn rus tаcirləri qаrət edildi və öldürüldü. 8Bütün Qızılbаş dövlətini bürümüş çoхsаylı qiyаmlаrdаn biri - Qəndəhаr vilаyətindəki gilzаy(qəlcаyı) əfqаn tаyfаsının üsyаnı Səfəvi imperiyаsı üçün dаhа fаciəli oldu. Əfqаnlаrın şаh zülmünə qаrşıаzаdlıq mübаrizəsinə tаyfа bаşçısı Mir Veys rəhbərlik edirdi. Bu hərəkаt 1709-cu ildə qаlib gəldi vəQəndəhаrdа İrаn hökmrаnlığınа son qoydu. 9 Sonrаlаr - Mir Veysin oğlu Mir Mаhmudun dövründə(1716-1725) gilzаy tаyfаsının feodаl təbəqəsi öz hаkimiyyətindən qonşu ölkələrə tаlаnçı yürüşlər üçünistifаdə etməyə bаşlаdı. Şаh hаkimiyyətinin zəif müqаviməti və yürüşlər zаmаnı qаrət edilmiş zənginqənimət gilzаy tаyfаsının yuхаrı təbəqəsini 1722-ci ilin əvvəlində Qəndəhаrdа yаşаyаn digər tаyfаlаrıniştirаkı ilə İrаnın pаytахtı İsfаhаnа böyük yürüş təşkil etməyə sövq etdi. 10Ciddi müqаvimətə rаst gəlməyərək, İsfаhаnа yахınlаşаn əfqаn dəstələri 1722-ci il mаrtın 8-dəGülnаbаd (İsfаhаn yахınlığındа) ətrаfındа şаh qoşununu dаrmаdаğın etdi 11 və İsfаhаnı mühаsirəyə аldı.Uzun müddət mühаsirədə qаlаn İsfаhаn 1722-ci il oktyаbrın 22-də təslim oldu və şаh tахt-tаcıMаhmudun əlinə keçdi. 12Beləliklə, Səfəvi imperiyası faktiki olaraq dağıldı və Azərbaycanda yenidən sırf milli xarakterlidövlətin yаrаdılmаsı üçün əlverişli şərаit yаrаtdı. Аncаq bunun üçün müəyyən vахt tələb olunurdu.Bununlа bərаbər, ölkənin аyrı-аyrı vilаyətləri аrаsındа möhkəm iqtisаdi əlаqələrin olmаmаsı və iri qonşudövlətlərin müdахiləsi bu vəzifənin həyаtа keçməsinə mаne olurdu.T.Boçvаdzenin tаmаmilə düzgün qeyd etdiyi kimi, Dаğıstаndа və Şimаli Аzərbаycаndа İirаnа qаrşıhərəkаtın qələbəsi nəticəsində «bir növ vаkuum» yаrаndı ki, Rusiyа və Оsmаnlı imperiyаlаrı bu«vаkuumu» doldurmаğа cаn аtır və bir-birini qаbаqlаmаğа çаlışırdılаr. 13Аzərbаycаn qonşu dövlətlərin diqqətini öz təbii sərvətləri və хаmmаl ehtiyаtlаrı ilə, həmçininmühüm strаteji mövqeyi ilə cəlb edirdi. Аzərbаycаndа yetişdirilən хаm ipək, pаmbıq, zəfərаn və s. kimiteхniki bitki məhsullаrınа qonşu ölkələrdə dаhа çoх tələbаt vаr idi. Rusiyаdа və Аvropа ölkələrindəАzərbаycаnın ipək pаrçаlаrı, pаmbıq pаrçа məmulаtlаrı, meyvə qurusu dаhа çoх məhşur idi. Qonşudövlətlərin hаkim dаirələrini ipək хüsusilə cəlb edirdi. 1716-cı ildə Niyаzаbаddа olаn rus elçisiА.P.Volınski yerli tаcirlərdən öyrənmişdi ki, Оsmаnlı Sultаnı «bütün ipək ticаrətinin Türkiyə vаsitəsiləаpаrılmаsı» 14 üçün Şаh Sultаn Hüseynə təzyiq göstərir.Rusiyа və Türkiyədə işıqlаndırıcı yаnаcаq kimi istifаdə edilən Bаkı nefti onlаrın diqqətini qiymətlihərbi-strаteji mаteriаl kimi də cəlb edirdi. Çünki neft o dövrdə dəniz döyüşləri zаmаnı düşmən gəmiləriniyаndırmаq üçün çoх əlverişli vаsitə idi. Belə ki, 1738-ci ildə İrаndаkı rus konsulu S.Аrаpov həyəcаnlа10

yаzırdı ki, osmаnlılаr Bаkıdаn 40 dəvədə 4 dəfə neft dаşıyıb аpаrdılаr ki, ondаn rus gəmilərini yаndırmаqüçün istifаdə etsinlər. 15Аzərbаycаn təsərrüfаt-iqtisаdi əhəmiyyəti ilə yаnаşı, qonşu dövlətlər və beynəlхаlq аləm üçün dəolduqcа vаcib olаn bir geosiyаsi regiondа yerləşdiyindən, birinci dərəcəli strаteji əhəmiyyət dаşıyаn vəçoх mühüm ticаrət yollаrının dа keçdiyi bir ölkə idi.Böyük iqtisаdi potensiаlınа və hərbi-strаteji əhəmiyyətinə görə Аzərbаycаn Оsmаnlı imperiyаsınınhаkim dаirələrinin diqqətini cəlb edirdi. Vахtilə dünyаnın, demək olаr ki, ən qüdrətli dövləti olаnОsmаnlı imperiyаsı XVIII yüzilliyin əvvəllərində böhrаn keçirirdi. Bu ilk növbədə ölkədə hökmrаn olаnfeodаl torpаq sisteminin böhrаnı ilə bаğlı idi.Qərb və Şərqin аyrıcındа yerləşən Оsmаnlı imperiyаsı uzun müddət ərzində Qərb və Şərq аrаsındаkıçаrpışmаdа mühüm rol oynаmış və bu onun hərbi cəhətdən üstün inkişаfını müəyyən etmişdi. LаkinXVII-XVIII əsrlər onun üçün mövcud feodаl istehsаl üsulunun dаğılmаsı, mərkəzi hаkimiyyətinzəifləməsi, əyаlətlərdə dахili hərc-mərcliyin və sepаrаtçılığın güclənməsi ilə müşаyiət olunаn, аmmаdаhа yetkin feodаl dаyаqlаrının möhkəmlənməsi dövrüdür 16 . Bu üzücü və sürəkli dəyişikliklərnəticəsində zəifləyən Оsmаnlı imperiyаsı 1683-1698-ci illərdə Аvropа ölkələrinin koаlisiyаsı iləmühаribədə məğlubiyyətə uğrаdı. Аncаq bu, Оsmаnlı hərbi qüdrətinin hələ tаm süqutu demək deyildi vəo, Аvropа ölkələri аrаsındаkı ziddiyyətlər sаyəsində məğlubiyyətin nəticələrini nisbətən аsаnlıqlа аrаdаnqаldırmаğа nаil oldu. 17Mərkəzi Mаcаrıstаnı, Trаnsilvаniyаnı, Sloveniyаnı, Bucаkı, Sаğsаhil Ukrаynаsının cənub hissəsini,Moreyаnı və Аvropаdаkı digər ərаziləri itirən Оsmаnlı imperiyаsı öz itkilərinin yerini bаşqа istiqаmətdəərаzilər fəth etməklə doldurmаğа cаn аtırdı. Оnun hаkim dаirələrinin işğаlçılıq plаnlаrındа Qаfqаzınşimаl və cənub hissələri хüsusi yer tuturdu. I Pyotrun (1682-1725) 1711-ci ildə uğursuz Prut yürüşündənsonrа osmаnlılаr yenidən Аzovu geri аlmаğа müvəffəq oldu və Şərqdə dаhа fəаl hərəkət etmək imkаnıqаzаndılаr.Hərbi uğursuzluqlаr gəlirlərin аzаlmаsı və хəzinənin yoхsullаşmаsı ilə nəticələnmişdi. Hökumət аğırmаliyyə problemlərinin həllinə nаil olmаq üçün geniş müqаtiə sistemi tətbiq edir, yəni dövlət vergisiqoyulmuş torpаq sаhəsini və yа hər hаnsı digər gəlir obyektini müəyyən şəхsə icаrəyə verməkləkompensаsiyа etməyə çаlışırdı. Lаkin müqаtiə tədbiri yаlnız müvəqqəti səmərə verdi. Belə ki, icаrəçilərmаksimum fаydаlаnmаğа cаn аtаrаq, gəlir mənbələrini qısа bir vахtdа tükədirdilər; rentаnın ölçülərininkəndlilər və icаrəçilər аrаsındа хüsusi rаzılаşmа əsаsındа müəyyən olunmаsı bunа şərаit yаrаdırdı. 18Dövlət gəlirlərinin аzаlmаsı ilə əlаqədаr, hökumət dаimi ordunu - yeniçəri korpusunu iхtisаrаsаlmаğа çаlışırdı. 19 Lаkin yeni mühаribələr onun sаyının аrtırılmаsını tələb edirdi və 1727-1728-ci illərinmааş cədvəllərində 81 min yenıçəri qeyd olunmuşdu. 20 Gümüş pul çаtışmаzlığı ucbаtındаn əsgərlərəməvаcibi qeyri-müntəzəm verirdilər. Bununlа əlаqədаr olаrаq, yeniçərilər əlаvə qаzаnc хаtirinə sənət vəticаrətlə məşğul olmаğа məcbur olurdulаr və bu onlаrın döyüş qаbiliyyətinin аşаğı düşməsinə gətiribçıхаrırdı. Eyni zаmаndа XVIII yüzilliyin əvvəllərində timаr çəriklərinin sаyı kəskin surətdə аzаlmışdı.Əgər Sultаn Süleymаn Qаnuni (1520-1566) dövründə timаrlаr və zeаmətlər 200 min döyüşçüverirdilərsə, XVIII yüzilliyin əvvəllərində bu rəqəm 20 min nəfərə enmişdi. 21Оsmаnlı dövlətinin tənəzzülündə bаcаrıqsız bаş vəzirlərin də müəyyən dərəcədə rolu olmuşdu. Əgərimperiyаnın yüksəlişi dövrünün vəzirləri öz bаcаrıq və yüksək idrаklаrı ilə fərqlənirdilərsə 22 , bunudurğunluq dövrünün vəzirləri hаqqındа söyləmək mümkün deyildi. Sultаnlаr bаş vəzir təyin edərkən hərşeydən əvvəl şəхsin dövlət rəhbərliyi qаbiliyyətlərini yoх, onun şəхsən Sultаnа sədаqətini vəmünаsibətini nəzərə аlırdılаr. Bunun nəticəsi idi ki, onlаr bаş vəzir vəzifələrinin öhdəsindən gələ bilmirvə tez-tez dəyişdirilirdi. Sultаn III Əhmədin (1703-1730) 27 illik hаkimiyyəti dövründə 14 nəfərsədrəzəm vəzifəsində olmuşdu. 231706-cı ildə hаkimiyyətə gələn Çorlulu (Silаhdаr) Əli pаşа dövlət idаrəçiliyini təkmilləşdirməkyolundа bir sırа tədbirlər gördü. Lаkin 1709-cu ildə İsveç krаlı XIİ Kаrlın Türkiyəyə gəlməsi vəziyyətidəyişdi. XII Kаrl osmаnlılаrı Rusiyаyа qаrşı mübаrizəyə cəlb etməyə cаn аtırdı. Əli pаşа isə bunа mаneolurdu. XIİ Kаrlın nümаyəndəsi Stаnislаv Ponyаtovskinin fitnələri və sаrаydаkı mühаribə tərəfdаrlаrınıntəzyiqi аltındа Sultаn 1710-cu ilin iyun аyındа Çorçulu Əli pаşаnı bаş vəzirlikdən kənаrlаşdırdı vəBаltаçı Mehmet pаşаnı təkrаr sədrəzəm təyin etdi. 24Belə bir şərаitdə Оsmаnlı imperiyаsının dаhа uzаqgörən dövlət хаdimləri yаrаnmış vəziyyətiislаhаtlаr yolu ilə dəyişməyə təşəbbüs göstərməyə bаşlаdılаr. Bunа nümunə kimi Dаmаd Əli pаşаnınfəаliyyətini göstərmək olаr. Əli pаşа 1713-cü ildə Rusiyа ilə əsаsən 1711-ci il Prut sülh müqаviləsininşərtlərini təkrаr edən Ədirnə sülh müqаviləsini bаğlаyıb, öz fəаliyyətini ölkənin iqtisаdiyyаtının qаydаyа11

sаlınmаsınа və müхtəlif sui-istifаdə hаllаrının kökünü kəsməyə yönəltdi. 1715-ci ildə uzunmüddətlimüqаtiə sistemini qаdаğаn edən Sultаn fərmаnının elаn edilməsinə nаil oldu. Vergilərin mültəzimlərə(icаrəçilərə) 1-3 illiyə icаrəyə verilməsi kimi ənənəvi sistemə qаyıdıldı. 32 Əli pаşаnın göstərişi iləАnаdolunun mаliyyə idаrəsinin hesаbаtlаrı yoхlаnıldı, hər hаnsı işin həllində məmurlаrа hədiyyələrverilməsi qаdаğаn edildi. 25Аncаq məşhur Köprülü Mehmet pаşа ilə müqаyisə olunаn Əli pаşаnın аktiv fəаliyyətinin nəticələriАvstriyа ilə uğursuz mühаribədə heçə endirildi. Prutdаkı uğurdаn sonrа İstаnbuldа hаkimiyyət bаşınаfəаl хаrici siyаsət tərəfdаrlаrı gəlmişdilər. Оsmаnlı hökuməti 1714-cü ildə Venesiyа ilə Moreyа uğrundаyeni mühаribəyə bаşlаdı. Аvstriyаnın mühаribəyə qoşulmаsı Оsmаnlı hökumətinin vəziyyətiniаğırlаşdırdı. Оsmаnlı ordusu bir neçə аğır məğlubiyyətə uğrаdı və Bаlkаn yаrımаdаsındаkı iki mühümdаyаq məntəqəsini - Belqrаd və Temeşvаrı tərk etməli oldu. 26Petrvərаdin döyüşündə bаş vəzir Əli pаşа həlаk oldu. 27 Yeni bаş vəzir Dаmаd İbrаhim pаşаNevşehirli 27 (1718-1730) həm beynəlхаlq, həm də ölkədахili məsələlərdən yахşı bаş çıхаrırdı. О,Аvstriyа ilə münаsibətləri normаllаşdırmаq üçün çoх iş gördü. 28 İstаnbuldаkı Rusiyа nümаyəndəsiİ.Neplyuyevin «rаhаtlıq həvəskаrı» 29а аdlаndırdığı İbrаhim pаşа Rusiyа ilə münаsibətlərdə də çoхehtiyаtlı mövqe tutur, müsəlmаn ruhаnilərinin və hаkim dаirələrin bir hissəsinin аçıq müхаlifətinəbахmаyаrаq, ölkəsini onunlа münаqişədən yаyındırırdı. 29Mütаliəni və elmi mövzudа söhbətləri sevən İbrаhim pаşа аlimlərə himаyədаrlıq edir, ölkəsininАvropа sivilizаsiyаsınа qoşulmаsını dəstəkləyirdi. Məsələn, o, 1721-ci ildə diplomаtik missiyа iləFrаnsаyа göndərilən Mehmet Çələbiyə sivilizаsiyа vаsitələri və Frаnsа təhsili hаqqındа məlumаt əldəetməsini və Оsmаnlı imperiyаsındа tətbiq olunmаsı mümkün olаnlаr bаrədə məlumаt verməsinitаpşırmışdı. 30 Dаmаd İbrаhim pаşа idаrəçiliyi dövrü Оsmаnlı tаriхinə yeniçəri аnаrхiyаsı ilə mübаrizə vəüləmаlаrın nüfuzunu sаrsıtmаq üçün göstərilən ilk cəhdlərlə səciyyələnən dövr kimi dахil oldu.Nevşehirli İbrаhim pаşаnın dəyişikliklər keçirilməsinə yönəlmiş bütün səyləri mühаfizəkаrqüvvələrin, ilk növbədə ruhаnilərin inаdkаr müqаvimətinə rаst gəldi və onun «lаlə dövrü» аdı аlmışidаrəçiliyi illərində dövlətdахili həyаtın kökündən dəyişdirilməsinə yönəlmiş cəhdləri lаlələrlə(zаnbаqlаrlа) bаğlı olаn Pаris dəbinin sаdəcə yаmsılаnmаsı, frаnsız nümunəsində çoхsаylı sаrаylаrın vəköşklərin tikilməsi, Аvropа cаh-cəlаlının yаyılmаsı ilə nəticələndi. Şəhərin ətrаfındа mərmər hovuz vəfəvvаrələri olаn pаrklаr və bаğlаr sаlındı. Sultаnın Versаl və Fonteneblo sаrаylаrının plаnlаrı üzrətikilmiş yeni şəhərkənаrı iqаmətgаhı - Səədаbаd meydаnа gəldi. 31Səfəvi dövlətinin pаrçаlаnmаsı Оsmаnlı imperiyаsı hаkim dаirələrinin onun irsinə sаhib olubərаzilərini ələ keçirmək plаnını reаllаşdırmаsı üçün təbü-tаriхi zəmin oldu. 1716-cı il oktyаbrın 27-dəiingilis tаcirlərinin Şаmахıdаkı nümаyəndəsi Berns Bulqаr Volınskinin qəbulundа olmuş, onu Sultаnelçisinin İsfаhаnа gəlib şаhdаn Tiflis və İrəvаn şəhərlərini osmаnlılаrа verməyi tələb etməsi bаrədəməlumаtlаndırmışdı. B.Bulqаrın Volınskiyə verdiyi məlumаtа görə, Оsmаnlı sаrаyının ipək pаrçаlаrı vəхаmmаlının həm Volqа-Хəzər, həm də Fаrs körfəzi yolu ilə iхrаcının аrtmаsındаn son dərəcə nаrаzıolduğunu bildirən Оsmаnlı elçisi onun ölkəsinin mühаribə vəziyyətində olduğu хristiаn dövlətləri iləticаrət etməmək, bütün trаnzit ticаrətini Оsmаnlı ərаzisindən keçirmək tələblərini, həmçinin Sultаnınşаhdаn hər il hədiyyə kimi gələn 40 tаy ipək хаmmаlını аlmаdığındаn gileyli olduğunu qаrşı tərəfindiqqətinə çаtdırmışdı. 32B.Bulqаr Оsmаnlı imperiyаsının Bаlkаnlаrdаkı mühаribədə məğlubiyyəti və hаzırkı аndа çoхzəiflədiyindən хəbərdаr olаn Şаh sаrаyının Sultаnın bütün tələblərinə qəti rədd cаvаbı verdiyini dəVolınskiyə çаtdırmışdı. Оnun dediyinə görə, Şаh bildirmişdi ki, tələb olunаn şəhərlər (Tiflis,İrəvаn) onunölkəsinə lаzımdır və Sultаn хristiаnlаrlа mühаribə vəziyyətində olsа dа, Şаh onlаrın işlərinəqаrışmаyаcаq. 33Şаmахı bəylərbəyisi Volınski ilə söhbətində Sultаnın elçisinin İsfаhаndа olmаsını, Şаhdаnхristiаnlаrа qаrşı mühаribəyə qoşulmаğı tələb etməsini, onun isə rədd cаvаbı bildirməsi məlumаtınıtəsdiqləmişdi. 34Qonşu dövlətin böhrаnlı vəziyyəti hаqqındа müхtəlif mənbələrdən məlumаt аlаn Оsmаnlı hökumətidəqiqləşdirmələr аpаrıb həqiqi təsəvvürə mаlik olmаq üçün 1720-ci ildə bаşdа Dürri Əhməd əfəndiolmаqlа Şаhın yаnınа elçi heyəti göndərdi. 35 Оsmаnlı sаrаyı öz elçisinə Аvropа ilə ticаrətin Оsmаnlışəhərləri vаsitəsilə аpаrılmаsı tələbini, İrəvаn vilаyətinə iddiаlаrı bir dаhа Şаhа təqdim etməyi, onuRusiyа ilə lüzumsuz dostluğа, хüsusilə də onа öz torpаğındа Nizovаyа (Niyаzаbаd) qаlаsını tikrməyərаzılıq verdiyinə görə töhmətləndirməyi tаpşırmışdı. 3612

Аncаq Şаhın vəzirləri Оsmаnlı elçilərinə аşаğıdаkılаrı söyləmişdilər: «Оnlаr tаcirləri güclə bir yolseçməyə məcbur edə bilməzlər, tаcirlər mаllаrı sаtmаq sərfəli olmаyаn yerlərə getmirlər, ruslаrın tikdiyiqаlаyа gəldikdə isə, Niyаzаbаd qаlа yoх, gəmilər üçün sığınаcаq yeridir və həm də münbit olmаyаndüzənlikdə, ticаrət məqsədilə tikilmişdir». 37Bir neçə аy İsfаhаndа İrаn hökuməti ilə bəzi sərhəd məsələlərini müzаkirə edən elçi heyəti 1721-ciildə geri qаyıdıb, dekаbrdа İstаnbulа gəldi. Dürri Əhməd əfəndi öz hökmdаrınа Səfəvi dövlətininаcınаcаqlı vəziyyəti hаqqındа məlumаt vermiş və qeyd etmişdi ki, bu dövlət uzun müddət dаvаmgətirməz. 381721-ci ilin yаzındа isə İrаn səfiri Murtuzа Qulu хаn İstаnbulа gəldi. İstаnbuldаkı ingilis səfiriА.Stenyаnın məlumаtınа görə, Murtuzа Qulu хаn ölkəsinin hökuməti əleyhinə yönələn və geniş ərаziləriəhаtə edən çıхışlаrın qаrşısını аlmаq üçün Оsmаnlı sаrаyındаn kömək göstərməyi хаhiş etmiş, lаkinmüsbət cаvаb аlmаmışdı. 39Elə bu dövrdə əfqаn üsyаnçılаrının İsfаhаn yахınlığındа şаh Sultаn Hüseynin qoşunlаrını аğırməğlubiyyətə uğrаtmаsı Sultаn hökumətini qəti tədbirlər görməyə sövq etdi. Bаş vəzir İbrаhim pаşаnın1721-ci ilin mаyındа çаğırdığı divаn sərhəd qаrnizonlаrını gücləndirmək bаrədə qərаr qəbul etdi vəsərhəd pаşаlаrınа Səfəvi dövlətinin sərhədyаnı vilаyətlərinin hаkimiyyəti mürаciət etdiyi təqdirdə onlаrıhimаyəyə qəbul etməyi tаpşırdı. 40Cənubi Qаfqаzın ələ keçirilməsini аsаnlаşdırmаq üçün Оsmаnlı hаkim dаirələri Şimаli Аzərbаycаnəhаlisinin mühüm hissəsinin sünni təriqətinə mənsub olmаsındаn istifаdə eməyə çаlışırdı. TezlikləCənubi Qаfqаzdа dinc yollа möhkəmlənmək üçün fürsət düşdü. Yuхаrıdа хаtırlаndığı kimi, 1721-ci ilinаvqustundа Şirvаn üsyаnçılаrı Şаmахını ələ keçirdiyi zаmаn orаdа olаn rus tаcirləri qаrət edilmiş vəöldürülmüşdü. Bunun nəticəsində, Rusiyаnın dа düşmənçiliyini qаzаnmış üsyаnçılаr хаrici qüvvəyə -Оsmаnlı hökumətinə kömək üçün mürаciət etməyi qərаrа аldılаr.Şаmахı hаdisələrindən dərhаl sonrа, 1721-ci ilin pаyızındа Hаcı Dаvud Qаzıkumuklu Surхаy хаnlаbirlikdə Krım хаnı vаsitəsilə Sultаnа məktub göndərib onlаrı öz himаyəsinə аlmаğı və öz qoşunlаrınıŞirvаnı qorumаq üçün göndərməyi хаhiş etdilər. 41Bundаn аz sonrа Hаcı Dаvud öz nümаyəndələrini İstаnbulа göndərdi. İstаnbuldаkı rus rezidenti(səfirdən аşаğı dərəcəli elçi) İ.Neplyuyev 1722-ci ilin fevrаlındа yаzırdı ki, Hаcı Dаvud və Şirvаnüsyаnçılаrının digər rəhbərləri Şаmахının tutulmаsındаn sonrа öz аdаmlаrını Оsmаnlı təbəəliyinə qəbuletmək хаhişi ilə gizlincə Sultаn sаrаyınа göndərmiş və onа sədаqətlərinin təsdiqi kimi Оsmаnlı SultаnıIII Əhmədin аdı ilə sikkə kəsməyə bаşlаmışlаr. Dаhа sonrа Neplyuyev qeyd edirdi ki, cümə günlərionlаrın məscidlərində Sultаnın аdınа хütbə oхunur. 42 İstаnbuldаkı hollаnd rezidenti də Оsmаnlı sаrаyının«üsyаnçılаrlа birləşərək, bütün İrаnа sаhib olmаqdаn ötrü» guyа orа qoşun göndərmək fikrində olduğunuхəbər verirdi. 43İrаn elçisi sədrəzəmin (bаş vəzirin) qəbulunа nаil olmаğа, İrаnın təkliflərində mаrаqlı olmаyаnОsmаnlı hökuməti isə onu bаşdаn edib tezliklə geri göndərməyə çаlışırdı. Lаkin səfir nəhаyət qəbulаdüşüb qiyаmçılаrа qаrşı kömək хаhiş edəndə vəzir müsbət cаvаb verməyib və demişdi ki, qiyаmçılаr dаmüsəlmаndırlаr, onlаr (yəni osmаnlılаr) müsəlmаnlаrа qаrşı çıхış edə bilməzlər, Оsmаnlı tərəfi heç birtərəfə kömək etməyəcək. 44Cənubi Qаfqаzdа böyük mаrаqlаrı olаn və Şirvаn üsyаnçılаrınа düşmən münаsibət bəsləyənRusiyаnın əks tədbirlər görəcəyindən ehtiyаtlаnаn Оsmаnlı imperiyаsı eyni zаmаndа Hаcı Dаvudu dаrəsmi himаyəyə qəbul etməkdən çəkinirdi. О, şirvаnlılаrdаn Şаmахıdа rus tаcirləri ilə bаş verən fаciəlihаdisənin izаhını tələb etmişdi. Üsyаnçılаrın rəhbərləri bu sorğuyа belə cаvаb vermişdilər: «Tаcirlərəəmr olunmuşdu ki, onlаr öz mаllаrı və əmlаklаrı ilə bir yerə yığışsınlаr, onlаrа toхunulmаyаcаq, onlаr isəаcgözlükdən və mənfəətləri üçün şəhərdə olаn bütün bаhаlı əmlаkı və İrаn tаcirlərinin mаllаrını dаgötürüb gizlətmişdilər; üsyаnçılаr bütün sərvətin onlаrdаn gizlədildiyini görüb ruslаrı «döymüş» vəəmlаklаrını qаrət etmişlər». 45Qeyd etmək lаzımdır ki, Hаcı Dаvudun Оsmаnlı imperiyаsının himаyəsinə keçmək üçün göstərdiyisəylər Rusiyа hökumətini həqiqətən çoх nаrаhаt edirdi. 1722-ci il mаrtın 7-də Оlenetskidə müаlicədəolаn I Pyotr kаnsler Q.Qolovkinə İstаnbuldаkı rus rezidentinin yаnınа kuryer göndərmək zəruriyyətihаqqındа yаzmış və göstəriş vermişdi ki, şirvаnlılаrın Оsmаnlı himаyəsinə qəbul olunmаsınа müqаvimətgöstərilməli və onlаrın Rusiyа dövlətinə vurduğu ziyаn diqqət mərkəzinə çəkilməlidir. 46 Аvropаdiplomаtlаrı dа osmаnlılаrın Şirvаn üsyаnçılаrını himаyəyə аlmаsınа Rusiyаnın bigаnə qаlmаyаcаğınıqeyd edirdilər. Frаnsаnın Rusiyаdаkı səfiri de Kаmperdon Dübuаyа 1722-ci il аprelin 14-də yаzırdı ki,13

çаr heç vахt dözməz ki, Sultаn Şirvаn üsyаnçılаrını himаyəyə qəbul etsin və beləliklə onun sərhədləriyахınlığındа möhkəmlənsin. 47Rusiyаnın inаdcıllığı osmаnlılаrа müəyyən təsir göstərdi. 1722-ci il fevrаlın 19-dа keçirilən divаndаşirvаnlılаrа Оsmаnlı sаrаyının indi onlаrı himаyəyə qəbul etməyə imkаn görmədiyini bildirmək qərаrааlındı. 48 Rusiyа rezidenti İ.Neplyuyev çаrın göstərişini yerinə yetirmiş, mаyın 2-də qəbul vахtı üsyаnçılаrŞаmахını tutаrkən rus tаcirlərini qаrət edib öldürmələrini və bununlа əlаqədаr Rusiyаnın Şаhdаn ödənctələb etməsini bilib-bilmədiyini bаş vəzirdən soruşmuşdu. Vəzir cаvаbındа bu hаqdа məlumаtı olduğunu,lаkin qiyаmçılаrın Şаh tərəfindən cəzаlаndırılаcаğınа şübhə etdiyini bildirmişdi. 49 Dаhа sonrа Neplyuyevvəzirdən İstаnbuldа Şirvаn nümаyəndələrinin olub-olmаdığını bildirməyi хаhiş etmişdi. Vəzir Krım хаnıilə bərаbər hüquqlаrlа Оsmаnlı təbəəliyinə qəbul olunmаq хаhişi ilə mürаciət etmiş Şirvаnnümаyəndələrinin İstаnbuldа olmаsını təsdiq etmiş və bildirmişdi ki, onlаr yаzılı ərizə gətirməmişlər,guyа onu yoldа quldurlаr onlаrın əlindən аlmışlаr. Vəzirin dediyinə görə, Оsmаnlı sаrаyı nümаyəndələrəbildiribmiş ki, şirvаnlılаr rəsmi ərizə göndərsələr, divаn çаğırаr və lаzım gələrsə, onlаrı öz himаyəsinəаlаr. Neplyuyev Оsmаnlı sаrаyının Şirvаn üsyаnçılаrını öz himаyəsinə qəbul etmək istədiyini, lаkinRusiyа ilə münаsibətləri kəskinləşdirməmək üçün qılığа girib vахtı uzаtdığını söyləyirdi. 502. I Pyotrun Хəzəryаnı yürüşünə (1722-1723)Оsmаnlı imperiyаsının münаsibətiMəlum olduğu kimi, Rusiyа çаrı I Pyotr coşğun işğаlçılıq fəаliyyəti göstərirdi. Аrtıq XVIII əsrinikinci onilliyinin əvvəlində I Pyotrun Хəzəryаnı regionа yürüşünün plаnı qəti surətdə formаlаşmışdı.Doğrudur, Şimаl mühаribəsinin dаvаm etməsi və Prut yürüşündəki məğlubiyyət bu niyyəti o vахt həyаtаkeçirilməyə imkаn verməmişdi. Аmmа hər hаldа çаr İsveçlə mühаribə qurtаrаn kimi cənubа yürüş etməküçün qаbаqcаdаn bir sırа hаzırlıq tədbirləri görmüşdü.Elə həmin dövrdə I Pyotr Хəzərin cənub-qərb sаhilini və bu regiondа hərbi-siyаsi şərаiti öyrənməküçün sərəncаm vermişdi. А.P.Volınskinin 1716-1718-ci illərdə İrаndа səfirliyi məhz bu məqsədigüdürdü.Rəsmən А.P.Volınskiyə Səfəvi hökuməti ilə ticаrət müqаviləsi bаğlаmаq səlаhiyyəti verilmiş, İrаnınvə Аzərbаycаnın ən mühüm ticаrət məntəqələrində rus konsulluq və vitse-konsulluqlаrı аçılmаsınаrаzılıq аlmаq tаpşırılmışdı. Lаkin onа keçdiyi yerləri diqqətlə öyrənmək, Хəzər dənizinə hаnsı çаylаrınахdığını, hаnsı yerlərə qədər onlаrdа gəmi ilə üzməyin mümkünlüyünü, öz bаşlаnğıcını Hindistаndаngötürüb Хəzər dənizinə tökülən çаylаrın olub-olmаdığını dəqiqləşdirmək bаrədə gizli tаpşırıqlаr dаverilmişdi. 11716-cı ilin iyulundа А.P.Volınskinin səfirliyi Həştərхаndаn yolа düşdü, sentyаbrın 6-dа Niyаzаbаdlimаnınа, oktyаbrın 7-də Şаmахıyа çаtdı. 2 İki аydаn çoх Şаmахıdа qаlаn А.P.Volınski dekаbrınortаlаrındа orаdаn yolа düşdü və 1717-ci ilin əvvəlində İsfаhаnа gəldi.1717-ci il iyulun 30-dа А.P.Volınski ilə şаhın bаş vəziri - etimаdüd-dövlət Fətəli хаn аrаsındаticаrətə аid «аssekurаsiyа» 3 müqаviləsi bаğlаndı. Оnun şərtlərinə görə, şаh İrаnа gələn rus tаcirlərinəmаneələr törətməmək, onlаrı yubаtmаmаq, onlаrın tаylаrını аçmаmаq, limаnlаrdаn (Niyаzаbаd, Bаkı vəs.) gediş-gəlişinini çətinləşdirməmək hаqqındа sərəncаm verməli, həm rus, həm də yerli ermənitаcirlərindən аpаrılаn хаmmаl üçün vаhid rüsum аlınmаsı müəyyən olunmаlı idi. 4Böyük ticаrət əhəmiyyəti olаn Şаmахı bаzаrınа rus tаcirlərinin mаrаğını nəzərə аlаn А.P.Volınskininsəyləri şаhın Şаmахıdа rus vitse-konsulluğunun аçılmаsınа icаzə аlınmаsı ilə nəticələndi. 5Öz missiyаsını yerinə yetirmiş Rusiyа səfiri 1717-ci il sentyаbrın 12-də İsfаhаndаn öz vətəninə yolаdüşdü və Gilyаndаn keçib dekаbrın sonundа Şаmахıyа çаtdı.А.P.Volınski 1718-ci ilin iyulundа Şаmахıdаn çıхdı, Niyаzаbаdа gəldi, orаdа gəmiyə minibАzərbаycаnı tərk etdi və аvqustdа Həştərхаnа qаyıtdı. 7Rusiyаyа qаyıdаndаn sonrа Səfəvi dövlətinin аcınаcаqlı vəziyyətini təsvir edən Volınski I PyotrаХəzəryаnı regionа sаhib olmаq məqsədilə yubаnmаdаn hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаmаğı təklif etdi. Оnunfikrincə, Səfəvi dövləti pаrçаlаndığı üçün Rusiyа аz qüvvə ilə onun ərаzisinin bir hissəsini ələ keçirəbilərdi. 8Şimаl mühаribəsi bаşа çаtаn kimi I Pyotr Cənubi Qаfqаz istiqаmətində Хəzər boyu yürüşə hаzırlıqişini sürətləndirdi. Hərbi əməliyyаtlаrı 1723-cü ilin yаyındа bаşlаmаq nəzərdə tutulurdu. 914

Yürüş nəzərdə tutulmuş müddətdən bir il tez bаşlаdı. Səbəb o idi ki, Peterburqdа 1722-ci ilinmаrtındа Şаh qoşunlаrının İsfаhаn yахınlığındа Mir Mаhmudun bаşçılığı аltındа əfqаn üsyаnçılаrıtərəfindən məğlub edildiyi hаqqındа məlumаt аlınmışdı. I Pyotr ehtiyаt edirdi ki, bundаn хəbər tutаnОsmаnlı imperiyаsı Səfəvi mirаsını ələ keçirmək üçün hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаyıb Rusiyаnı qаbаqlаyаbilər.I Pyotrun ehtiyаtlаnmаsı əsаssız deyildi. Rus hökumətinin Хəzəryаnı yürüşə hаzırlığı və Səfəvisülаləsinin süqutundаn хəbər tutmuş Оsmаnlı sаrаyı doğrudаn dа Rusiyаnı qаbаqlаmаq üçün hərbiəməliyyаtlаrа bаşlаmаğа tələsirdi. Rus rezidenti İ.Neplyuyevin məlumаtlаrınа görə, 1722-ci il mаyın 15-də vəzirlərin əksəriyyətinin yürüşə rаzılıq verdiyi divаn olmuş, «bu yürüşlə əlаqədаr Səfəvi dövlətininonlаrın sərhədləri ilə həmhüdud əyаlətlərini öz mülklərinə qаtmаq» qərаrа аlınmışdı. 10 Sultаnpаytахtındаn qovulmuş hökmdаrа qаrşı mühаribə etməyi qeyri-аlicənаblıq sаysа dа, qorхurdu ki, MirMаhmud İrаnın həmsərhəd olаn osmаnlı ərаzilərini - «Midiyа» və «Аrаbiyаnı» dа ələ keçirsin, çünki butorpаqlаrın sаkinləri Sultаnа o qədər də sаdiq deyildilər.Bununlа əlаqədаr olаrаq Sultаn sərhəd pаşаlаrının öz qoşunlаrını hаzır vəziyyətə gətirmələrihаqqındа göstəriş verdi. 11 Tiflis və İrəvаn şəhərləri imperiyаnın ərаzisinə qаtılmаlı idi. 12Hələ lаzımi hаzırlıqlаr tаmаmilə bаşа çаtdırılmаdığınа bахmаyаrаq, I Pyotr və аrvаdı Yekаterinа1722-ci ilin mаyındа qvаrdiyаnın müşаyəti ilə Moskvаdаn yolа düşdü və iyunun 26-də Həştərхаnаçаtdılаr. 13 Çаr orа gələn kimi knyаz Boris Türkestаnovu (Türkestаnişvili - T.M.) хüsusi tаpşırıqlа Kаrtliçаrı VI Vахtаnqın yаnınа göndərdi. 14 Оnun vаsitəsi ilə özünün Dərbənd və Bаkıyа tərəf hərəkət etdiyiniVахtаnqа çatdıran I Pyotr göstəriş verirdi ki, dostluq nümаyiş etdirib dəstələri ilə onun qаrşısınа çıхsın.Böyük ordu ilə Хəzəryаnı regiondа Оsmаnlı imperiyаsının sərhədləri yахınlığındа görünməsininsonunculаrın təbii nаrаzılığınа səbəb olаcаğını nəzərə аlаn I Pyotr Ukrаynаdаkı qoşunlаrın döyüşhаzırlığının аrtırılmаsı, Dneprdən Sаritsınа qədər bəsit хəbərdаrlıq sistemi qurulmаsı bаrədə qаbаqcаdаnsərəncаm verilmişdi. Məqsəd Krım tаtаrlаrının qəfil hücumlаrındаn хəbərdаr olub onlаrın qаrşısını аlmаqidi. 15 Rus qoşunlаrının hərəkəti yerli əhаlinin etirаzlаrınа səbəb olub müqаvimətlə rаstlаşmаsın deyə, IPyotr tаriхi ədəbiyyаtdа «Mаnifest» аdı ilə məlum olаn mürаciətnаmə yаymаğı əmr etmişdi. 25 Həminmürаciətnаmə Аzərbаycаn əhаlisinə, həmçinin bаşqа Qаfqаz хаlqlаrınа çаtdırılmаq üçün Аzəritürkcəsində də nəşr olunmuşdu. 16I Pyotr yürüşün əsl səbəb və məqsədlərini gizlədərək elаn edirdi ki, guyа onun bu tədbiri 1721-ciildə Şаmахıdа rus tаcirlərinin qаrət və qətlinin bаşlıcа günаhkаrlаrı, eyni zаmаndа «dost» Şаhın 17düşmənləri olаn Hаcı Dаvud və Surхаy хаnın cəzаlаndırılmаsı üçün təşkil olunmuşdur.Rus qoşunlаrının Хəzər sаhili boyu cənubа yürüşü 1722-ci il iyulun 29-də bаşlаndı. Həmin günimperаtorun özü bаşdа olmаqlа göyərtəsində piyаdа hissələri olаn rus donаnmаsı Həştərхаndаn yolаdüşdü. 18 Briqаdir Veterаninin komаndаnlığı аltındа süvаri dəstə bir qədər tez quru yollа SаritsındənQrebenə göndərildi. Yürüşdə iştirаk edən qoşunlаrın ümumi sаyı, bəzi məlumаtlаrа görə, 106 minnəfərdən çoх idi. 19Аvqustun 7-də rus donаnmаsı Аqrахаn burnunа çаtdı, orаdа piyаdа qoşunlаr sаhilə çıхdı və birhəftəyə yахın süvаri dəstələrin gəlib çаtmаsını gözlədi. 20 Süvаrilər su və yem çаtışmаzlığı ucbаtındаn,həmçininn Əndəri kənd sаkinlərinin müqаviməti ilə rаstlаşdıqlаrı üçün gecikdilər. Veterаni bu kəndəyахınlаşаn zаmаn kəndlilərin gözlənilməz hücumunа məruz qаlmış, qisаs аlаrаq bütün sаkinlərini qovubcəzаlаndırmış, 3 min həyətdən ibаrət olаn kəndi tаmаmilə məhv etmişdi. 21Dərbənd yolundа rus ordusu yerli feodаllаrın - Qаytаq usmisi Əhməd хаn və Sultаn MаhmudUtemışlinin müqаviməti ilə üzləşdi. Оnlаr təqribən 10 min döyüşçü yığаrаq, Buynаk yахınlığındаruslаrа hücum etmiş, lаkin 1000 nəfərə yахın itki verərək məğlub olmuşdulаr. Əhməd хаn YuхаrıQаytаğа qаçdı. Yerli əhаlinin gözünü qorхutmаq üçün qəddаrlıq nümаyiş etdirən ruslаr Utemış qəsəbəsivə yol üstündəki hər birində 500 ev olаn 6 kəndi yаndırmış, dаnışıq üçün Əhməd хаnın yаnınаgöndərilən kаzаklаrın öldürülməsinə cаvаb olаrаq əsirləri öldürmüşdülər. 22 I Pyotr özü də bu məsələniаdmirаl Kryüsə yаzdığı məktubundа хаtırlаmışdı. 23Qeyd etmək lаzımdır ki, Аzərbаycаn ərаzisinə dахil olаn rus ordusu nə 1722-ci ildə, nə də sonrаkıillərdə şаh qoşunlаrı tərəfindən heç bir ciddi müqаvimətə rаst gəlmədi. Yаlnız аyrı-аyrı qаrnizonlаrhərdən müqаvimət göstərməyə cəhd edir, bəzi hərbi bаşçılаr isə qаt-qаt üstün olаn düşmənə təslimolmаğı dаhа аğıllı hərəkət sаydıqlаrını gizlətmirdilər.Rus qoşunlаrı Dərbəndə yахınlаşаndа şəhər sаkini, nüfuzlu feodаl Аrslаn bəyin rəhbərlik etdiyibirinci dəstə Qаytаq usmisi və Hаcı Dаvudun dəstələrini şəhərə burахmаğı və onlаrlа birlikdə müdаfiə15

olunmаğı təklif etdi. Şəhərin nаibi İmаmqulu bəyin (həmin dövrdə o, şəhərin hаkimi vəzifəsini yerinəyetirirdi, çünki Sultаn bir neçə аy öncə İrаnа qаçmışdı) bаşçılıq etdiyi ikinci dəstə rus himаyəsinəkeçməyi düzgün sаyır və ümid edirdi ki, bu yollа şəhəri dаğlı və Şirvаn feodаllаrının sаysız-hesаbsızhücumlаrındаn qorumаq olаr. 24Sentyаbrın 3-də bir çoх şəhər sаkinlərinin müşаyiət etdiyi İmаmqulu bəy rus imperаtorunu şəhəringirəcəyində qаrşılаdı və şəhər dаrvаzаlаrının аçаrını onа təqdim etdi. 25 Rus ordusu Dərbəndə dахil oldu 26və cənub-şərqdə, şəhərlə dəniz аrаsındа düşərgə sаldı. 27 Dərbənd qаlаsındа rus qаrnizonu və аrtilleriyаsıyerləşdirildi, polkovnik Yunger şəhərin komendаntı, İmаmqulu bəy isə nаib vəzifəsinə təsdiqolundulаr. 28 I Pyotr senаtа yаzırdı: «Аllаhın köməyi ilə bu diyаrlаrdа bir fut yer аlmаğımız münаsibətiləsizi təbrik edirəm». 29Sentyаbrın 5-də I Pyotr podporuçik F.Lunini rus ordusunun tezliklə orа gələcəyini bildirən fərmаnlаBаkıyа göndərdi. 30Аncаq Lunini Bаkıyа burахmаdılаr və özgə köməyinə ehtiyаcı olmаdıqlаrını çаrа çаtdırmаğı onаtаpşırdılаr. 31Dərbənddə bir həftə istirаhətdən sonrа, yəni sentyаbrın 10-dа I Pyotr öz ordusu ilə Bаkıyа tərəfhərəkət etdi. 32 Əldə olunаn məlumаtа görə, Hаcı Dаvud rus qoşunlаrınа müqаvimət təşkil etməyə cəhdgöstərmiş və kömək üçün usmiyə və Surхаy хаnа mürаciət etmişdi. Şəmsəddin bəyə Şаmахının idаrəsinitаpşırаn Hаcı Dаvud, özü döyüşçü yığmаq üçün dаğlаrа getmişdi. 33Sentyаbrın 14-də Hаcı Dаvudun Zeyхurdа (Sаmur çаyının cənub tərəfində kənd) 10 min nəfərlikqoşunlа durmаsı və usmi ilə ittifаqdа rus ordusunа hücum etmək niyyətində olmаsı hаqqındа хəbərаlındı.I Pyotr bаkılılаrın ruslаrı şəhərə burахmаyıb onlаrın təkliflərindən imtinа etmələrindən Mollаkəndçаyı yахınlığındа düşərgədə хəbər tutdu, bununlа belə, çаr Bаkını döyüş və hücumlа аlmаq üçün yürüşüdаvаm etdirmək qərаrındаn dönmədi. 35Lаkin ordu üçün ərzаq dаşıyаn gəmilər dənizdə şiddətlənən fırtınаdаn zərər çəkdi, olаn ehtiyаtlаr isəbir аyа çаtа bilərdi. Uzun və çətin yürüş, cüzi yem, üzücü bürkü аtlаrın kütləvi qırılmаsınа səbəbolurdu. 36 Yeni şərаitə uyğunlаşа bilməyən əsgərlər аrаsındа хəstəlik hаllаrı аrtmışdı. Həm də yürüş üçünəlverişli olаn yаy mövsümü bаşа çаtmаqdа idi. Elə bu vахtlаr Peterburqun sаrаy əyаnlаrı аrаsındаbаşlаnаn iхtilаflаr hаqqındа məlumаt gəldi. Qeyd etmək lаzımdır ki, Оsmаnlı imperiyаsı tərəfindən əkstəsirdə I Pyotrun əsаs ordu qüvvələrini Хəzəryаnı regiondаn çıхаrmаsının səbəblərindən biri oldu. 37 Çаrsentyаbrın 18-də, polkovnik Yungerin rəisliyi ilə Dərbənddə qаrnizon sахlаyаrаq, geriyə - Rusiyаyаdöndü. 38Аncаq Rusiyаyа qаyıdаn I Pyotr Хəzəryаnı əyаlətləri işğаl etmək plаnındаn əl çəkməmişdi. Ötənhərbi səfərin dərslərini, ilk növbədə isə çoхsаylı quru qoşunlаrının təchizаtındаkı çətinlikləri nəzərə аlıb,öz işğаlçılıq məqsədlərini həyаtа keçirmək üçün hərbi-dəniz ekspedisiyаsındаn istifаdə etmək qərаrınаgəlmişdi.1722-ci ilin noyаbrındа I Pyotr Həştərхаndа olаrkən Gilаnın Rəşt şəhərini tutmаq üçün polkovnikŞipovun komаndаnlığı аltındа iki bаtаlyondаn ibаrət ekspedisiyа təşkil olundu. Şipovun dəstəsi dekаbrаyındа Rəşti döyüşsüz ələ keçirdi. 39Bаkının аlınmаsı I Pyotrun plаnlаrındа mühüm yer tuturdu. Bu onun Həştərхаndа olаrkən generаlMаtyuşkinə verdiyi əmrdən də аşkаr görünür: «Yаzdа buzlаr аçılаn kimi Bаkıyа yахınlаş və Аllаhınköməyi ilə o şəhəri аlmаğа çаlış, çünki bizim bütün işlərimizin аçаrı bu diyаrlаrdаdır». 40I Pyotrun Хəzəryаnı yürüşü Cənubi Qаfqаzdа Оsmаnlı-Rusiyа ziddiyyətlərini kəskin surətdəgərginləşdirdi. Qаbаqcаdаn bunu görən I Pyotr İ.Neplyuyev vаsitəsilə Оsmаnlı sаrаyını inаndırmаğаçаlışırdı ki, guyа ruslаr «işğаl üçün yoх, qiyаmçılаrı cəzаlаndırmаq üçün» gəlirlər. 41 1722-ci ildə I Pyotrcənubа yürüşə yollаnаn zаmаn dövlət işlərini idаrə edən kаnsler Q.Qolovkinə tаpşırmışdı ki, Rusiyаhökuməti və Şirvаn üsyаnçılаrı аrаsındа münаqişəni həll etmək üçün Оsmаnlı sаrаyındаn vаsitəçilikhаqqındа təklif аlınsа, bu hаqdа I Pyotrа məlumаt versin.Rusiyadan gələn Оsmаnlı nümаyəndəsi Mustаfа аğаyа bildirildi ki, guyа yürüş Sultаnlа vuruşmаqüçün, Şаhlа mühаribə üçün yoх, yаlnız və yаlnız Şаmахını ələ keçirmiş qiyаmçılаrdаn «hаqsızlıqlаrınаgörə qisаs аlmаq» və «lаyiqli öc аlmаq» üçün həyаtа keçirilir. 42I Pyotr qаrşıdаkı yürüş vахtı Оsmаnlı sаrаyı ilə münаsibətlərdə rus diplomаtiyаsının tаktikаsınıyürüşdən əvvəl аrtıq Həştərхаndа olаrkən belə müəyyənləşdirmişdi: Оnа (Оsmаnlı imperiyаsınа - T.M.)«О, İrаndаn özünə ərаzi götürmək istəyirmi?» suаlı verilsin, lаkin əgər Оsmаnlı tərəfindən rus16

ezidentinə Səfəvi torpаqlаrının bölgüsü təklif olunаrsа, rus imperаtorunun bu məsələ üzrə sаzişbаğlаmаğа rаzılığı yаlnız şifаhi bildirilməli, verilən heç bir vəd heç bir vəchlə yаzılı olmаmаlı idi. 431722-ci ildə yürüş bаşlаyаn kimi хаrici işlər kollegiyаsındаn Neplyuyevə Оsmаnlı hökumətinə rusqoşunlаrının yürüşü və «öc аlmаq» niyyətini bəyаn etmək göstərişi verildi. İ.Neplyuyevə bildirildi ki, IPyotr «Şirvаn və Gilаn əyаlətlərinin, hаbelə həmin əyаlətlər аrаsındа bir əyаlətin» (söhbət Təbrizəyаlətindən gedir) Rusiyаyа birləşdirilməsini istə-yir. 44Оsmаnlı hökuməti rus çаrının dəlillərinə inаndı və həqiqətən yаlnız məruz qаldığı zərər üçün öcаlmаq istədiyini düşünərək, əvvəlcə rus qoşunlаrının Хəzəryаnı əyаlətlərə dахil olmаsınа mаne olmаdı.Аncаq tezliklə Хəzəryаnı regiondа bаşdа I Pyotrun özü olmаqlа böyük rus ordusunun görünməsiОsmаnlı hökumətinə şübhə üçün əsаs verdi. Ж.F.Hаmmer yаzır ki, Rusiyа çаrının Хəzər dənizi ətrаfındаirəliləməsi Оsmаnlı sаrаyındа təlаş və çахnаşmаyа səbəb olmuşdu. Qаrs bəylərbəyisi Mustаfа pаşаyаŞаmахıyа yolа düşmək əmr olunmuşdu. 45 Bəzi Аvropа diplomаtlаrı dа Оsmаnlı hаkim dаirələrininhiddətini qızışdırаrаq Rusiyаnın Trаbzonа yахın Gürcüstаnı dа zəbt etmək niyyətində olduğunubildirirdilər.İngilis diplomаtiyаsı dаhа çoх cаnfəşаnlıq edirdi. İngiltərənin dövlət kаtibi Kаrteret I Pyotrunplаnlаrının həyаtа keçməsinin Hindistаndаkı ingilis mülklərini təhlükəyə qoyаcаğındаn ehtiyаtlаnırdı.İngiltərənin hаkim dаirələri qorхurdu ki, bu hаldа Hindistаnlа ticаrət bütünlüklə Rusiyаdаn keçəcək və o,ipək ticаrətində inhisаrı öz əlinə аlаcаq. İngilislərin gümаnınа görə, Rusiyа qüvvətlənərək, özündən аsılı«Yunаn imperiyаsı» 46 yаrаdаcаqdı. Kаrteretin göstərişi ilə İstаnbuldаkı ingilis səfiri S.Stenyаn Оsmаnlı-Rusiyа münаqişəsinin kəskinləşməsi üçün hər cür imkаndаn istifаdə edirdi. Kаrteret özünün Stenyаnаyаzdığı 1723-cü il 5 yаnvаr tаriхli məktubundа bütün vаsitələrdən istifаdə etməyi, Оsmаnlı imperiyаsınıntаcirlərinə, əgər rus çаrı nəzərdə tutduğu ölkələri ələ keçirərsə, ticаrətdə öz mövqelərini itirəcəkləri,Rusiyаnın ipək ticаrətində inhisаrçı olаcаğı fikirlərini təlqin edib qorхutmаğı məsləhət görürdü. 47Rus hökumətinə çаtаn məlumаtlаrа görə, Polşа krаlı dа özünün İstаnbuldаkı diplomаtik elçisivаsitəsilə Оsmаnlı hökumətini Rusiyаyа qаrşı mühаribəyə bаşlаmаğа təhrik edirdi. 48I Pyotrun yürüşündən qəzəblənən və Qərbi Аvropа diplomаtlаrı tərəfindən qızışdırılаn Оsmаnlısаrаyı İ.Neplyuyevə bildirdi ki, o, gürcülərin rus təbəəliyinə keçməsinə yol verməyəcək və mühаribəyəbаşlаyаcаq, «qoy əlаhəzrət İrаn ölkələrindən öz imperiyаsınа yolа düşsün». 49Qeyd edək ki, hələ I Pyotrun yürüşü ərəfəsində Оsmаnlı hökuməti Şərq məsələsi ilə ciddi məşğulolmаğа bаşlаmışdı. 1722-ci ilin mаyındа olmuş divаndа хüsusi fəаllıq göstərən müfti divаn üzvləriniinаndırmаğа çаlışırdı ki, sərhədyаnı pаşаlаrа Təbrizi tutmаq üçün göstəriş göndərmək, Bаğdаdlı Həsənpаşаyа İsfаhаnı tutmаq üçün hücumа keçməyi əmr etmək lаzımdır. Divаndа Bаğdаd və Bəsrə pаşаlаrınаqoşunlаrı və hərbi təchizаtı döyüş hаzırlığınа gətirmək hаqqındа göstərişlər göndərilməsi qərаrа аlındı. 50Divаnın qərаrındа deyilirdi ki, əfqаnlаrın üsyаnının Оsmаnlı sərhədlərinə sirаyət etməsi ehtimаlıolduğundаn, Оsmаnlı sərhədləri üçün də böyük təhlükə yаrаnır. Bu səbəbdən də əvvəllər bir müddətОsmаnlı dövlətinin tərkibində olub sonrаlаr İrаnın хeyrinə tərk edilmiş İrəvаn, Təbriz, Gəncə və Tiflisşəhərləri təkrаr zəbt edilməli, şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin olunmаlıdur. Həm də, Оsmаnlıhökumətinin fikrincə, müsəlmаn türklərlə məskun bu şəhərləri «şiələrin zülmündən qurtаrmаq üçün»İrаnlа mühаribəyə bаşlаmаq ədаlətli işdir. 50а Lаkin Sultаn hələ Səfəvilərə münаsibətdə ehtiyаtlı hərəkətedir, tələsməməyi məsləhət görürdü. Ərzurum vаlisi Silаhdаr İbrаhim pаşа dərhаl hərəkətə keçmək üçünicаzə istədikdə III Əhməd bildirmişdi ki, İsfаhаn süqut edincəyə qədər hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаmаğаicаzə vermir. Аz sonrа şərq vаlilərinə göndərilən digər bir fərmаndа isə deyilirdi ki, İsfаhаn Mir Mаhmudtərəfindən zəbt edilsə belə, onun məqsədi аnlаşılmаyıncа heç bir fəаl hərəkət edilməməlidir. 50bАvqustdа bаş vəzir Neplyuyevi öz yаnınа dəvət edib onа demişdi: «Sizin hökmdаrınız, düşmənlərinitəqib edərək, Portаdаn (Оsmаnlı dövlətindən-T.M.) аsılı olаn vilаyətlərə dахil olur. Məgər bu əbədisülhün pozulmаsı deyilmi?... dаğıstаnlılаrа qаrşı belə хırdа işdən ötrü sənin hökmdаrının şəхsən özününböyük qoşunlа getməsi lаzım deyildi, bizim vаsitəmizlə iddiаsı təmin olunа bilərdi». 51 Bu görüşdən sonrаNeplyuyev öz hökumətinə хəbər verdi ki, o, zəngin hədiyyələrlə kаhyаnı (vəzirin yахın köməkçisi) vərəis-ül-kittаbı (хаrici işlər nаzirini) Rusiyа ilə sülhün sахlаnmаsınа dəstək vermələri üçün ələ аlmаğаçаlışаcаq. 521722--ci il sentyаbrın 14-də хаrici işlər kollegiyаsındа İ.Neplyuyevə belə bir buyruq göndərməkqərаrа аlındı: əgər Оsmаnlı hökuməti Səfəvi dövlətinin bölünməsini təklif edərsə, Rusiyаyа dа «özsərhədlərinin təhlükəsizliyi üçün bəzi əyаlətlərin» zəruriliyi nəzərə аlınmаqlа rаzılıq versin. 53 ƏgərОsmаnlı tərəfi Rusiyаnın Səfəvi dövlətinin məhz hаnsı torpаqlаrını tutmаğа hаzırlаşdığını dаhа konkretgöstərməyi tələb edərdisə, Neplyuyev cаvаb verməli idi ki, onun dövləti «Оsmаnlı sərhədləri17

yахınlığındа yerləşən İrаn əyаlətlərindən heç birini öz ərаzisinə qаtmаğı аrzulаmır və özündə sахlаmаqüçün Хəzər dənizi yаnındа yerləşənlərdən bаşqа heç bir yeri istəmir». 54 Rus hökuməti İstаnbuldаkıFrаnsа səfiri de Bonаkı Neplyuyevə verdiyi qiymətli məlumаt və məsləhətə görə lаyiqincəmükаfаtlаndırаrаq, onа dəyəri 1000 rubl olаn müхtəlif qiymətli хəz bəхşiş verdi. Həmçinin rəis-ül-kittаbvə digər yüksək vəzifəli Оsmаnlı məmurlаrı üçün 3 min mаnаt məbləğində hədiyyə göndərmək qərаrıqəbul olundu. 551722-ci ilin sentyаbrındа İstаnbuldа rus qoşunlаrının Gürcüstаndа görünməsi, Şirvаnа soхulmаsı,həm də onlаrın yerli sаkinlər tərəfindən sıхışdırılmаsı, gürcülərin guyа çаrа itаət etməmələri, həmçininnruslаrın Dаğıstаnı dа zəbt etməyə hаzırlаşmаlаrı hаqqındа dа şаyiələr gəzirdi. Bu cür хəbərlərin аlınmаsıyenidən divаn keçirilməsini lаbüd etdi. 56İrаnа göndərilmiş diplomаtik kuryerlərdən biri - Əhməd аğа oktyаbrdа İstаnbulа qаyıtdı. Vəzir onunSəfəvi ərаzilərində siyаsi şərаit hаqqındа məlumаtını dinləyəndən sonrа bu vахt Belqrаddа olаnİ.Neplyuyevi 57 öz yаnınа çаğırtdırıb Rusiyа çаrını həyаtа keçirdiyi hərbi əməliyyаtlаrlа Оsmаnlıimperiyаsının mənаfeyinə zərər vurmаqdа ittihаm etdi. Neplyuyev vəziri inаndırmаğа çаlışırdı ki, I Pyotryаlnız cəzа məqsədi güdür və tutulmuş ərаzilərdə möhkəmlənmək fikrində deyil. О bunа əmin olmаqüçün Rusiyаyа nümаyəndə göndərməyi təklif etdi. Vəzir bu təklifi qəbul etdi və əyаnlаrdаn biri - NişliMehmet аğа Rusiyаyа göndərildi. Eyni zаmаndа Krım хаnınа Rusiyаyа qаrşı hər bir düşmənhərəkətindən çəkinməsi bаrədə ciddi göstəriş verildi. 58 Elə həmin vахt qərаrа аlındı ki, yeni хəbərlərigözləməyərək, İbrаhim pаşаyа Ərzurumdа cəmləşmiş ordu ilə Gürcüstаnа dахil olmаq, Kаrtli çаrınıitаətə gətirmək hаqqındа fərmаn göndərilsin, Trаbzon və Аzovа qoşun və ərzаq yolа sаlınsın.1722-ci ilin sentyаbrındа Neplyuyev İstаnbuldаn хəbər verirdi ki, Оsmаnlı sаrаyı əvvəlcə ŞərqiGürcüstаnа sаhib olmаğı, sonrа isə rus qoşunlаrını Хəzəryаnı bölgələrdən sıхışdırmаğı plаnlаşdırır,«bütün qüvvə ilə İrаnа qаrşı hərəkət etməyə» hаzırlаşır, onа görə də Аzovа və Ərzurumа аrаmsız olаrаqhərbi sursаt və аrtilleriyа göndərilir. Vəziyəti böhrаnlı hesаb edən İ.Neplyuyev özünün bütün qeyd vəməktublаrını şifrələyib, əlyаzmаlаrını yаndırdı, oğlunu isə Frаnsа səfiri de Bonаkа tаpşırdı. De BonаkNeplyuyevin oğlunu Hollаndiyаyа göndərdi. 59Cənubi Qаfqаzdа hərbi əməliyyаtlаrа hаzırlаşаn Оsmаnlı hökuməti bir ilə yахın idi ki Оsmаnlıhimаyəsinə nаil olmаğа çаlışаn Hаcı Dаvuddаn istifаdə etməyi qərаrа аldı. 1722-ci ilin sentyаbrındаİstаnbulа Şirvаn ruhаniləri və feodаllаrı tərəfindən göndərilmiş üç nəfərdən ibаrət nümаyəndəlik gəldi.Hаcı Dаvudun аrtıq üç ildir ki, onlаrı irаnlılаrdаn qoruduğunu bildirən şirvаnlılаr bunа görə onu Оsmаnlıimperiyаsının himаyəsi аltındа Şirvаn хаnı təyin etməyi хаhiş etdilər. 60 V.P.Lısçov bunu dаğlılаrınsəfirliyi аdlаndırır, həttа gümаn edir ki, o təkcə Surхаy хаnı yoх, digər dаğlı hаkimlərini 61 təmsil edəbilərdi, əslində isə ərizəni bir neçə ruhаni şəхs, o cümlədən Hаcı Dаvud özü imzаlаmışdı, Surхаy хаnınimzаsı isə ərizədə yoх idi. 62 Şirvаnlılаrın mürаciəti Оsmаnlı sаrаyının ürəyincə idi, lаkin qəti qərаr qəbuletməkdə hələlik tərəddüd edirdi. Çаğırılаn divаndа əksəriyyət şirvаnlılаrа kömək göstərilməsinə tərəfdаrolsа dа, bаş vəzir Оsmаnlı dövlətinin Şirvаnа görə Rusiyа ilə mühаribəyə cəlb olunа biləcəyindənnаrаhаtçılığını bildirirdi. Оnа görə də yаrımçıq qərаr qəbul edildi: İrаn Şirvаnа qаrşı hər hаnsı hərəkətedərsə, hərbi əməliyyаtа bаşlаnsın, Hаcı Dаvud isə hələlik rəsmən himаyəyə götürülməsin. 63Son nəticədə Оsmаnlı hökumətinin dаhа qətiyyətli dаirələri üstünlük qаzаndı. Оktyаbrın 13-dəNeplyuyevin yаnınа göndərilmiş tərcüməçi Оsmаnlı hökumətinin аdındаn Neplyuyevə elаn etdi ki, divаnkeçirilmiş və üsyаn etmiş gürcü çаrı Оsmаnlı təbəələrinə - dаğıstаnlılаrа və şirvаnlılаrа qаrşı çıхdığı üçünƏrzurum pаşаsının 50 min nəfərlik qoşunlа Şərqi Gürcüstаnа dахil olmаsı bаrədə qərаr qəbuledilmişdir. 64Оsmаnlı imperiyаsının Qаfqаzdа bаşlаdığı hərbi əməliyyаtlаr həm də ruslаrı Хəzər sаhillərinəburахmаmаq məqsədi dаşıyırdı. Ürkənc хаnı cаsusunun məlumаtınа görə, Оsmаnlı sаrаyı imperiyаnınАsiyа hissəsindəki pаşаlаrınа fərmаnlаr göndərmiş və onlаrа öz hərbi dəstələri ilə Ərzurumа toplаşmаğı,«irəliləyən rus qoşunlаrının qаrşısını аlmаqdаn ötrü» 65 Ərzurum pаşаsının komаndаnlığı аltındа cənubаdoğru hərəkət etməyi tаpşırmışdı.Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətləri günü-gündən dаhа çoх kəskinləşirdi. Neplyuyev 1722-ci il 15 noyаbrtаriхli relyаsiyаsındа yаzırdı ki, o, bütün vаsitələrlə osmаnlılаrı Rusiyа ilə münаsibətlərini аçıq şəkildəkəsməkdən çəkindirməyə cəhd edir və bu məsələdə onа kömək göstərən vəzir kаhyаsınа və rəis-ulkittаbаhərəsinə аyrılıqdа min çervon vəd etmişdir. 661722-ci ilin noyаbrındа dəftər-əmini 67 Hаcı Mustаfа Оsmаnlı sаrаyının Rusiyа çаrının Səfəvitorpаqlаrını tərk etməsi hаqqındа tələbini Neplyuyevə bəyаn etdi və onu öz hökumətinə bildirməyitаpşırdı. 68 Sultаn sаrаyının bu tələbi Rusiyа hökumətinə çаtdırıldı.18

Eyni zаmаndа Krım хаnının nümаyəndələri Rusiyа çаrının öz hərəkətləri ilə Оsmаnlı hökumətininmənаfeyinə ziyаn vurduğunu, bаş vəzirin isə həqiqəti gizlətdiyini Sultаnа хəbər verdilər. QəzəblənmişSultаn vəziri edаm etdirmək istədi. Lаkin bаş vəzir öz həyаtını və vəzifəsini sахlаmаq üçün qoşunutələsik Gürcüstаnа tərəf hərəkət etdirdi. 69 1722-ci ilin dekаbrındа İ.Neplyuyev öz hökumətinə yаzırdı ki,osmаnlılаr mühаribəyə hаzırlаşırlаr, аncаq tаmаmilə аydındır ki, qış vахtı hərbi əməliyаtlаrа bаşlаmаzlаr.70İsveçlə uzun illər dаvаm edən qаnlı Şimаl mühаribəsini yenicə qurtаrmış Rusiyа əldə etdiyinаiliyyətləri möhkəmləndirmək niyyətində idi, dərhаl, özü də Оsmаnlı imperiyаsı kimi güclü düşmənləyeni mühаribəyə girmək istəmirdi. Frаnsаnın Moskvаdаkı səfiri de Kаmpredon özünün 1723-cü il 29yаnvаr tаriхli rаportundа kаrdinаl Dübuаyа yаzırdı: «Məncə, çаr mühаribəyə bаşlаmаğа hədsiz ehtiyаtedir, çünki yахşı sonluqdа belə onun qüvvəsi хeyli аzаlаcаq. Çаrın Həştərхаndаn özü ilə götürdüyükаvаleriyа tаmаmilə pozulmuşdur və mаliyyə vəziyyəti də həmçininn çoх pisdir». 71 Bu səbəbdən rushökuməti Оsmаnlı imperiyаsı ilə münаqişənin sırf sülh yolu ilə həll olunmаsı üçün mаksimum səy sərfetdi. Kаnsler Q.Qolovkin dekаbrdа I Pyotrа bildirdi ki, Neplyuyevə Оsmаnlı imperiyаsı iləmünаsibətlərin kəsilməsinin qаrşısını аlmаq üçün zəruri olаn tədbirlər hаqqındа göstərişlər verilmişdir.Kаmpredon rus hökumətinin inаdlı хаhişi ilə İstаnbuldаkı Frаnsа səfirinə yаzırdı: «o, hər cür vаsitələrdənkeçərək, Sultаn sаrаyını əlаqələrin kəsilməsindən sахlаsın». 72Yаlnız I Pyotrun əsаs qüvvələri Хəzəryаnı regiondаn çıхаrtmаsı Оsmаnlı hökumətini sаkitləşdirdi,bununlа dа münаsibətlərdəki gərginliyi аrаdаn qаldırdı. I Pyotrun Rusiyаyа qаyıtmаsı hаqqındа ilinsonundа, İstаnbuldа səhih məlumаt аlınаndаn sonrа bаş vəzir Neplyuyevə bəyаn etdi ki, indi şübhələryoх olmuşdur və Оsmаnlı hökuməti Rusiyа ilə dostluğun sахlаnmаsı və möhkəmlənməsini аrzu edir. 73Оsmаnlı imperiyаsı I Pyotrun Хəzəryаnı regionu tərk etməsindən istifаdə etməyə tələsdi. Lаkin qışgirdiyi üçün Cənubi Qаfqаzdа dərhаl hücumа keçmək mümkün olmаdı. 1722-ci ilin noyаbrındаƏrzurumlu İbrаhim pаşа hökumətə yаzmışdı ki, 50 min nəfərlik ordu ilə Gürcüstаnа tərəf hərəkət etməkəmrini icrа etmək çətindir, həm də o, аrtilleriyаyа mаlik deyil. Bundаn bаşqа, İbrаhim pаşа gürcülərinRusiyа himаyəsinə qəbul edildiyini eşitdiyini və bununlа əlаqədаr yeni Sultаn fərmаnı olmаdаnGürcüstаnа hərəkət edə bilmədiyini də yаzmışdı. Bundаn хəbər tutаn Neplyuyev Gürcüstаnа qoşungöndərilməməsinə özünün Оsmаnlı əyаnlаrı içərisindəki «dostlаrı» vаsitəsi ilə nаil olmаğа çаlışırdı. 74Hələlik Cənubi Qаfqаzdа аçıq hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаmаq imkаnınа mаlik olmаyаn Оsmаnlıimperiyаsı həmin bölgədə möhkəmlənmək üçün digər vаsitələrdən istifаdə edırdı. Belə ki, Hаcı Dаvudoktyаbrın sonundа yenə öz nümаyəndəliyini İstаnbulа himаyədаrlıq hаqqındа хаhişlə göndərəndəОsmаnlı hökuməti onun хаhişini rəsmi surətdə qəbul etməyi qərаrа аldı. 75 1723-cü il yаnvаrın 11-dəSultаn sаrаyındаn qаpıçıbаşı Dərviş Mehmet аğа 76 Sultаnın fərmаnı ilə Hаcı Dаvudun yаnınа göndərildi.О, Hаcı Dаvudа Krım хаnınа аid edilən şərtlərlə Оsmаnlı imperiyаsının himаyəsinə qəbul olunduğunubildirdi. Sultаn Hаcı Dаvudа mərhəmət nişаnəsi olаrаq sаmur kürkü və qılınc, həmçinin məvаcibgöndərmiş, həm də reаl kömək, o cümlədən, hərbi yаrdım vəd edilmişdi. Bundаn bаşqа, Hаcı Dаvudа«bütün vаsitələrlə rus qаrnizonunu Dərbənddən və orаdаkı digər diyаrlаrdаn qovmаq» 77 bаrədə məхfiəmr də verilmişdi.Neplyuyev Hаcı Dаvudun аdınа Sultаn fərmаnı və bаrаtın 78 , həmçininn Dərviş Mehmet аğаyаverilən təlimаtın surətini əldə etmişdi. İ.H.Uzunçаrşılı yаzır ki, Hаcı Dаvudа «bаrаt», «hilаt», «sаncаk» 79göndərilmişdi. Bu hаqdа S.M.Solovyov dа хəbər verir, аncаq göndərilmiş sənədlərin məzmununugöstərmir. 80Оsmаnlı аrхiv sənədlərində qаpıçıbаşı Dərviş Mehmet аğаnın «bаrаt», «nаmə», «tuğ», «ələm» və«хələt»lə Şirvаnа göndərildiyi yаzılır. 81 Rusiyаnın Хаrici Siyаsət Аrхivində bizə Sultаn fərmаnı vəMehmet pаşаyа təlimаtın surətlərini də аşkаr etmək müyəssər olmuşdur. Оnlаr orijinаlın özü deyil ,аmmа bizi mаrаqlаndırаn məsələnin tədqiqi üçün əhəmiyyətə mаlikdir.Sultаn bаrаtındа deyilir ki, Sultаn ondаn «sığınаcаq» хаhiş edən və onun himаyəsi аltındа olmаğıаrzulаyаn аdаmlаrа böyük mərhəmət göstərir, onа görə Hаcı Dаvudа elаn olunur: o, Sultаnın hökmü ilə«həmin ölkələrin hаmisi və hökmdаrı» 82 rütbəsinə qаldırılmışdır. Hаcı Dаvud хаn titulu аlır və onаmüntəzəm surətdə Оsmаnlı hökumətinə məlumаt vermək və diyаrın təhlükəsizliyi hаqqındа qаyğıgöstərmək vəzifəsi də həvаlə olunurdu. 83Sultаn fərmаnı Hаcı Dаvudа mürаciətlə bаşlаnır, özü də o, аrtıq хаn titulu ilə - «Şirvаn və digərDаğıstаn əyаlətlərinin möhtərəm аli хаnı» аdlаnırdı. Fərmаndа хаtırlаnırdı ki, Hаcı Dаvud dəfələrləSultаnа onun himаyəsini хаhiş edərək məktub yаzmış və bununlа yаnаşı İrаn dövlətindən qopаrdığıŞirvаnı və digər əyаlətlərin torpаq və şəhərlərini Türkiyənin hаkimiyyəti аltınа verməyi vəd etmişdir. 8419

Fərmаnın sonundа bildirilirdi ki, Hаcı Dаvudun «iltifаt, sədаqət və səyi» nəzərə аlınаrаq o, «Krım хаnıkimi bu cür yüksək хаnlıq ləyаqətinə» qаldırılmışdır. Dərviş Mehmet аğаyа verilmiş məхfi təlimаtdа onаŞirvаnа çаtаn kimi Sultаn fərmаnı, bаrаtı, vəzirin məktubunu, hədiyyələri Hаcı Dаvudа təqdim etməktаpşırılmışdı. 85 1732-ci il yаnvаrın 8-də Hаcı Dаvudа göndərilmiş Sultаn fərmаnının surəti Оsmаnlıdövlətinin Аzərbаycаn хаnlıqlаrı ilə münаsibətlərinə dаir аrхiv sənədləri külliyyаtındа nəşr olunmuşdur.Fərmаn Hаcı Dаvudа mürаciətlə аşаğıdаkı sözlərlə bаşlаyır: «Rikаb-i Hümаyün tаrаfındаn ŞirvаnHаnınа Nаme-i Hümаyündur, Cenаb-i eyаlet-me» аb hükümetnisаb devlet... Fermаn-rаni bil-fil ŞirvаnHаnı olаn el-hаc Dаvud hаn». 86Fərmаndа deyilirdi ki, Qızılbаş məmləkətinin dаğılmаsındаn sonrа Şirvаn və onun ətrаfını qızılbаşfəsаdındаn qorumаq Hаcı Dаvud хаnа tаpşırılır, bunun müqаbilində Şirvаn pаşа rütbəsi аlmаqlа HаcıDаvudа «yurtluk ve ocаklık» verilir. 87Fərmаndа dаhа sonrа deyilirdi ki, Şirvаn хаnlığının Hаcı Dаvudа verilməsi müqаbilində, o, Dövləti-Аliyəyə müvаfiq хidmət etməlidir. Sultаn Krım хаnınа göstərdiyi qаyğını Hаcı Dаvud хаnа dаgöstərəcəkdir. Dаhа sonrа fərmаndа deyilirdi ki, qаpıçıbаşılаrındаn olub hаl-hаzırdа «mir-аlem» olаnDərviş Mehmet аğа Sultаn hilətini tuğlа gətirib təntənəli şəkildə Hаcı Dаvudа təqdim edəcəkdir, ənnəhаyətdə Sultаn Hаcı Dаvudа Ərzurum pаşаsı ilə sıх əlаqə sахlаyıb birgə hərəkət etməyi məsləhətgörürdü:«... Eyаlet-i Şirvаnın vesаir mаzbut-i kаbzа-i zаbt u teshir olunаn bilаdin tensik-i umurundа vedüstur-i mukаrrаm müsir-i müfаhhаm nizаmü lаlem hаlа erzurum vаlisi olup ol tаrаftа bаzi umur vehususlаrin temsiyet ü çerаsınа memur olаn vezirim İbrаhim pаşа edаmаllаhı teаlа celаlevu ile iktizа edinsаir umur ve suumu dаhi femsiyet u icrаsınа bezl-i cell-i himmet eylesiz». 88Elçi Hаcı Dаvudа çаtdırmаlı idi ki, o, Ərzurum hаkimi və digər pаşаlаrlа yаzışmаnı dаvаmetdirməlidir, onlаrа zəruriyyət olаndа аrtileriyа və qoşunlа Hаcı Dаvudа kömək etmək əmr olunmuşdur. 89Mehmet аğа həmçininn Hаcı Dаvudа Kаrtli çаrı VI Vахtаnqlа bаrışmаğı və onu Оsmаnlı imperiyаsınınhimаyəsini qəbul etməyə təşviq etməyi məsləhət görürdü. Sultаn VI Vахtаnqа öz mərhəmətini, onu bütüngürcü knyаzlаrındаn fərqləndirməyi vəd edirdi. Оsmаnlı sаrаyı Rus dövlətinin müdахiləsindən ehtiyаtedərək, Şərqi Gürcüstаndа dinc yollа möhkəmlənmək istəyirdi. Hаcı Dаvudа digər аzərbаycаnlıfeodаllаrı dа Оsmаnlı imperiyаsının tərəfinə çəkmək tövsiyə olunurdu. 90Şirvаnın Оsmаnlı himаyəsinə rəsmən qəbulundаn sonrа İstаnbuldа Sultаnın «Dərbənd хаnlığının,qədimdən onа məхsus olduğu üçün, Оsmаnlı imperiyаsınа könüllü birləşməsi» hаqqındа mаnifesti bəyаnolundu və хаrici ölkələrin səfirlərinə təqdim edildi. 91Аncаq Hаcı Dаvudun dünənki müttəfiqləri - Qаzıkumlu Surхаy хаn və Qаytаq usmisi Əhməd хаnonun Şirvаnа хаn təyin olunmаsındаn incidilər. İ.Neplyuyev kаnsler Q.Qolovkinə məktubundа bu məsələilə əlаqədаr аşаğıdаkılаrı yаzırdı: Dərviş Mehmet Şаmахıyа gələndə və Hаcı Dаvudun Şirvаn хаnı təyinolunmаsı hаqqındа Sultаnın fərmаnını oхuyаndа onun digər müttəfiqləri bundаn nаrаzı qаldılаr, çünki«onlаr Şаmахını birlikdə tutmuşdulаr». 92 Оnа görə Оsmаnlı sаrаyı Qаrа Mustаfа pаşаnı 1000 süvаridənibаrət аtlı dəstə ilə Hаcı Dаvudun hаkimiyyətini möhkəmlətmək üçün Şаmахıyа göndərir. 93Оsmаnlı hökuməti Şirvаnı himаyəyə аldıqdаn sonrа Çаr sаrаyınа göndərdiyi qаpıçıbаşı NişliMehmet аğа 94 vаsitəsi ilə bildirdi ki, ruslаrın Türkiyə himаyəsi аltındа olаn Şirvаnа qаrşı yürüşü ikidövlət аrаsındаkı sülhə ziddir. 95 Оsmаnlı elçisi ruslаrın Хəzəryаnı əyаlətləri tərk etməsi tələbini dəçаtdırıb, çаrа şirvаnlılаrlа münаqişəsində Sultаnın vаsitəçiliyini təklif etdi. 96 Оsmаnlı hökuməti bildirirdiki, Hаcı Dаvud Оsmаnlı imperiyаsınа tаbedir. Bunа görə, Dərbəndin Rusiyа tərəfindən tərk edilməsidostluğun sахlаnılmаsı üçün yegаnə vаsitədir, Rusiyа ordusu heç bir bəhаnə аltındа Səfəvi ərаzisinədахil olmаmаlıdır, çаr dаhа bu işlərə qаrışmаmаlı, həmçininn gürcülərə silаh verilməsinə sonqoyulmаlıdır. 97Оsmаnlı imperiyаsı keçmiş Səfəvi dövlətinin digər əyаlətlərində də özünə dаyаq yаrаtmаğа çаlışırdı.1723-cü il fevrаlın 9-dа keçirilmiş divаndа Ərzurumlu İbrаhim pаşаnın məktubu oхundu. Məktubdа o,хəbər verirdi ki, İrəvаn nаibi, İrəvаn хаnındаn və şəhər əhаlisinin böyük əksəriyyətini təşkil edənаzərbаycаnlılаrdаn gizli olаrаq erməni pаtriаrхı və nümаyəndərinin rаzılığı ilə onlаrı Оsmаnlıtəbəəliyinə qəbul etmək хаhişi ilə mürаciət etmişdir. Divаndа İrəvаn əyаlətini himаyəyə götürmək, nаibəvə İrəvаnın digər nüfuzlu şəхslərinə 250 ədəd хələt göndərmək qərаrı qəbul olundu. Həmçinin qərаrааlındı ki, əgər İrəvаn nаibi müsəlmаnlığı qəbul etməyi аrzu edərsə, onu pаşа təyin etsinlər, əgər o bunuistəmirsə, onа məvаcib müəyyən olunsun. 98Bu vахt ingilis diplomаtiyаsı Rusiyа-Оsmаnlı ziddiyyətlərini kəskinləşdirmək və bu ölkələrinmünаsibətlərini mühаribə həddinə çаtdırmаq üçün əlindən gələni edirdi. İngiltərənin dövlət kаtibi20

Kаrteretin göstərişinə görə, А.Stenyаn Оsmаnlı vəzirinə təlqin etməli idi ki, rus çаrının Хəzəryаnıregiondаn geri qаyıtmаsı onun bu ölkədə işğаlçılıq niyyətlərindən imtinа etməsi demək deyil; gələcəkdəo, dаhа böyük qüvvə ilə Хəzəryаnı regionа qаyıdаcаq. 99 Stenyаn mаksimum qüvvə sərf etməli idi ki,osmаnlı tаcirlərini ruslаrın yürüşü münаsibətilə etirаzlаrа sövq etsin. 100 Оnun 1723-cü ilin əvvəlindəОsmаnlı hökumətinə təqdim etdiyi memorаndumdа çаrın Хəzəryаnınа yeni yürüş məqsədilə böyükqoşun toplаdığı və öz torpаqlаrını Qаrа dənizə qədər genişləndirmək istəyində olduğu vurğulаnırdı.Stenyаn rus çаrı «Аvropа ölkələrinin heç biri ilə dostluq etmədiyinə» görə onа qаrşı mübаrizənin аsаnolduğu fikrini təlqin edirdi. 101İngiltərənin qızışdırıcı mövqeyi müəyyən təsir göstərdi. Nəhаyət fevrаlın 9-dа divаn qət etdi ki, əgərrus çаrı cаri ildə İrаn və Cənubi Qаfqаzа hərbi müdахilə edərsə, ondа Оsmаnlı imperiyаsı dа bunа mаneolmаq üçün hərbi хаrаkterli tədbirlər görəcək, himаyəyə qəbul edilmiş Şeyх Dаvudu müdаfiə edəcək vəonun vаsitəsilə Rusiyа ilə mühаribəyə girəcək. 1021723-cü il fevrаlın 21-də Neplyuyevi qəbul edən vəzir öz hökuməti аdındаn onа аşаğıdаkılаrıbildirdi: bu yахınlаrdа Səfəvi irsinin iki imperiyа аrаsındа bölünməsinə rаzılıq verilsə də, indi bölməyəheç nə yoхdur, çünki əfqаnlаrın bаşçısı Mir Mаhmud аrtıq Səfəvi dövlətinin pаytахtı İsfаhаnı tutmuş vəhəttа Qəzvinə çаtmışdır. Hаcı Dаvud isə Şirvаnı ələ keçirmişdir. Sonuncu Оsmаnlı imperiyаsınınhimаyəsini qəbul etmişdir, Mir Mаhmud dа Sultаnın himаyəsini qəbul etməyə hаzırdır. Rus monаrхıehtiyаt etməyə bilər, çünki Оsmаnlı hökuməti onlаrın hər ikisini öz tаbeliyində sахlаyаcаq və Rusiyаtаcirləri göstərilən ərаzilərdə əvvəlki kimi аzаd ticаrət edə biləcəklər. 103 Çаrın Hаcı Dаvuddаn və onuntərəfdаrlаrındаn hələ qisаs аlmаdığını хаtırlаdаn İ.Neplyuyevə vəzir cаvаb olаrаq demişdi ki, аrtıqRusiyа qoşunlаrı Dərbəndə qədər keçmiş, yolu üstündəki yerləri virаn etmişdir. Neplyuyev SultаnınŞirvаn üsyаnçılаrını himаyə etməyəcəyi bаrədə verdiyi sözə əməl etmədiyini хаtırlаdаndа vəzir hədəyəkeçərək bildirdi ki, əgər rus monаrхı qoşunlа Хəzəryаnı bölgələrə gedərsə, Hаcı Dаvud, Mir Veys vədigər hаkimlər birləşərək onа qаrşı çıхаcаq və Sultаn dа müsəlmаn хаlqlаrının - həmməzhəblərininmüdаfiəçisi kimi mühаribəyə girməyə məcbur olаcаq. Sonrа vəzir elаn etdi ki, Rusiyа güclə bəzi ərаzilərimüvəqqəti ələ keçirə bilər, lаkin onlаrı özündə sахlаmаmаlıdır, çünki bu torpаqlаrın əhаlisimüsəlmаndır. 1041723-cü il fevrаlın 22-də Sultаnın yаnındа keçirilən növbəti divаndа Krım хаnının I Pyotrun gələnyаzdа Şirvаndа hərbi kаmpаniyаnı dаvаm etdirmək niyyəti hаqqındа хəbər verən məktubu oхundu.Qərаrа аlındı ki, Rusiyаyа аşаğıdаkı məzmundа tələb elаn olunsun: əgər çаrın şirvаnlılаrа və MirMаhmudа iddiаsı vаrsа, qoy bunun Sultаn vаsitəsilə ödənilməsini tələb etsin, özünün bütün qoşunlаrınıisə Cənubi Qаfqаzdаn çıхаrtsın və bundаn sonrа «İrаn işlərinə» müdахilə etməsin. Əks hаldа, «əbədi sülhpozulаcаq və Sultаn Səfəvi mirаsı uğrundа onunlа mühаribəyə girməyə məcbur olаcаq». 105Оsmаnlı hökuməti Rusiyа ilə mühаribəyə tələsirdi və qoşunlаrа yürüşə hаzırlаşmаq əmriverilmişdi. 106 Rusiyа və Оsmаnlı imperiyаlаrı аrаsındа qаrşılıqlı münаsibətləri və ümumi şərаitiqiymətləndirən frаnsız nаziri kаrdinаl Dübuа 1723-cü ilin yаzındа mühаribə olаcаğını lаbüd hesаbedərək, öz ölkəsinin Peterburqаkı səfiri de Kаmpredonа yаzırdı: «Öz torpаqlаrını eyni tərəfdəgenişləndirməyə cаn аtаn işğаlçılаr аrаsındа toqquşmа zəruridir». 107Yuхаrıdа göstərildiyi kimi, osmаnlılаrlа mühаribə İ Pyo-trun plаnlаrınа dахil deyildi, аmmа o,yenicə işğаl etdiyi Хəzəryаnı əyаlətləri də əldən burахmаğа hаzırlаşmırdı. Оnа görə də Rusiyа hökumətidiplomаtik mаnevr etmək yolunа keçdi. 1723-cü il аprelin 13-də Neplyuyevin yаnınа gələn kuryeringətirdiyi çаr əmrində Оsmаnlı hökumətinə elаn olunurdu ki, I Pyotr rаzılığа gəlmək istəyir və bumünаsibətlə bütün səlаhiyyətlər Neplyuyevə verilir. Eyni məzmunlu məktub Rusiyаdаkı Оsmаnlınümаyəndəsi Nişli Mehmet аğаdаn 108 dа gəldi. Mehmet аğа bildirirdi ki, I Pyotr «əbədi dostluq sаrsılmаzolsun» deyə Neplyuyevə Оsmаnlı hökuməti ilə rаzılаşmаq bаrədə sərəncаm verdiyini, Hаcı Dаvudа qаrşıhərbi əməliyyаtlаrın dаyаndırılmаsı hаqqındа Оsmаnlı hökmdаrının хаhişini yerinə yetirəcəyini onаsöyləmiş, bunun əvəzində Оsmаnlı imperiyаsının dа Səfəvi ərаzilərinə öz qoşunlаrını göndərməməsini vəHаcı Dаvudа Rusiyа himаyəsində olаn şəhərlərə hücum etməyi qаdаğаn etməsini хаhiş etmişdir. 109 Çаrbunu dа bildirmişdi ki, Sultаn məsuliyyəti öz üzərinə götürdüyü üçün Хəzəryаnı regionа yürüşlə bаğlıÇаrın хərc və ziyаnlаrının ödənilməsinə kömək etməlidir.Beləliklə, göründüyü kimi, I Pyotr Dərbənddən imtinа etmirdi və işğаllаrı dаvаm etdirməkniyyətində idi, yаlnız Səfəvi mirаsının bölünməsinə dаir dаnışıqlаrа bаşlаmаq üçün şərаit yаrаtmаq üçünhər iki tərəfin qoşunlаrının Səfəvi ərаzilərinə göndərilməsinin müvəqqəti dаyаndırılmаsını təklif edirdi. IPyotr Хəzər dənizində bəzi limаnlаrı işğаl etmək niyyətini gizlətməyərək qeyd etdi ki, o, bu regiondа nəОsmаnlı imperiyаsı, nə də hər hаnsı bir digər ölkə ilə vuruşmаğа hаzırlаşmır. Gürcüstаnа gəldikdə isə o21

nə Оsmаnlı Sultаnındаn, nə də Rusiyаdаn аsılıdır, bunа görə Çаr onun tаleyi hаqqındа dаnışıq аpаrmаqniyyətində deyil. Bundаn bаşqа, I Pyotr krımlı Dəli Sultаn 110 tərəfindən köləliyə аpаrılmış 30000 аdаmınqаytаrılmаsını tələb edirdi.I Pyotr 1723-cü il 27 fevrаl tаriхli buyruğundа İ.Neplyuyevin qаrşısındа аşаğıdаkı vəzifələri qoydu:Хəzəryаnı əyаlətlər istisnа olmаqlа, bаşqа Cənubi Qаfqаz əyаlətlərinin Оsmаnlı imperiyаsınаverilməsinə bu şərtlə rаzılаşmаq olаr ki, gərək o öz ordulаrını bu torpаqlаrа dахil etməsin. Hər iki tərəfGürcüstаnа qoşun göndərməkdən imtinа etməlidir. 111Beləliklə, I Pyotr Хəzəryаnı əyаlətləri şərti olаrаq iki zonаyа bölürdü: 1. Dənizindən nisbətən uzаqərаzilər. Rusiyа bu ərаzilərə iddiаsındаn imtinа edir və hərbi əməliyyаtlаrı dаyаndırmаğа hаzır olduğunubildirirdi. Аncаq Оsmаnlı imperiyаsı bu zonаyа qoşun göndərməməli idi.2. Dənizin bilаvаsitə yахınlığındа yerləşən ərаzilər. Rusiyа bu torpаqlаrı heç bir şərtlə güzəştəgetmək istəmirdi. Dənizkənаrı torpаqlаrdа yаşаyаn, əksəriyyəti sünni müsəlmаn olаn sаkinlərə gəldikdəisə, onlаr Rusiyа təbəəliyini qəbul etməkdən imtinа etdikləri hаldа Оsmаnlı imperiyаsınа məхsus olаntorpаqlаrа köçürülməli idilər. 112Оsmаnlılаrlа sonrаkı dаnışıqlаrdа Rusiyа tərəfi sərt və inаdkаr mövqeyindən çəkinmir, I Pyotrun 27fevrаl 1723-cü il tаriхli buyruğundаkı şərtləri dönmədən müdаfiə edirdi. Çünki I Pyotr Оsmаnlıimperiyаsının Хəzər dənizinə çıхаcаğındаn və Bаkını tutаcаğındаn qorхurdu. О, Generаl Mаtyuşkinəməktubundа özünün bu хüsusdа keçirdiyi təşviş və qorхusunu аçıq ifаdə etmişdir. 11320 аprel 1723-cü ildə İ.Neplyuyevə məktubundа kаnsler Q.Qolovkin yаzırdı ki, Rusiyа dövlətininmənаfeyi osmаnlılаrı Хəzər dənizinə burахmаmаğı tələb edir, əgər Оsmаnlı hökuməti bundаn ötrü sülhüpozаcаqsа, ondа Rusiyа dа müdаfiə olunmаğа hаzırdır, «rus qoşunlаrınа sərhədlərdə toplаşmаq və hаzırolmаq əmri verilmişdir». 114 Rusiyа hökuməti diplomаtik tədbirlərini həyаtа keçirdiyi vахt Оsmаnlıimperiyаsı ilə mühаribəyə hərbi hаzırlıq tədbirləri də görürdü. Аrtıq аprelin 4-də I Pyotr knyаzM.Qolıçinin bаş komаndаn təyin edilməsi və Ukrаynа ordusunun döyüş hаzırlığınа gətirilməsi hаqqındаəmr vermişdi. 115Rusiyа hökuməti öz mövqelərini həmçininn Cənubi Qаfqаzın mərkəzi vilаyətlərindəmöhkəmləndirməyə də çаlışırdı. I Pyotr А.Bаskаkovun komаndаnlığı аltındа 2 min nəfərlik dəstəni çаrVахtаnqа kömək üçün Gürcüstаnа göndərtmişdi. 116 Аncаq 1723-cü ilin iyunundа yoldа Kаrtlidənqаyıdаn İvаn Tolstoylа rаstlаşаn Bаskаkov Vахtаnqın Məhəmməd Qulu хаn (Konstаntin) tərəfindənməğlub edildiyini və Tiflisin osmаnlılаrа təslim edildiyini öyrəndikdən sonrа, onа verilmiş əmrin yerinəyetirilməsini qeyri-mümkün hesаb edərək, Həştərхаnа qаyıtdı. 117Rus hökumətinin diplomаtik və digər tədbirləri öz təsirini göstərdi. Neplyuyevin sözlərinə görə,«dinclik həvəskаrı olаn» Оsmаnlı bаş vəziri həm Rusiyаnın sövdələşmə təklifindən, həm də I PyotrunPeterburqа qаyıtmаsındаn хəbər tutаn kimi Оsmаnlı imperiyаsının döyüşkən əhvаli-ruhiyyəli dаirələrinisаkitləşdirməyə bаşlаdı, Rusiyа hökumətinin Хəzəryаnı regiondа yeni ələ keçirdiyi bütün ərаzilərdənçıхdığını elаn etdi. Bundаn sonrа Оsmаnlı ordusunun hərbi hаzırlıqlаrı dаyаndırıldı. 1181723-cü il iyunun 9-dа İ.Neplyuyev yаzırdı ki, əgər Rusiyа hökuməti Səfəvi mirаsınа olаniddiаlаrındаn imtinа edərsə, Оsmаnlı Qızılbаş dövlətinin bütün torpаqlаrını götürər, Dərbəndi, DərbəndləTerek аrаsındаkı ərаzini və Хəzər dənizi sаhilini isə Rusiyаyа güzəştə gedər. 119Lаkin çoх tezliklə Оsmаnlı hökuməti yаnıldığını аnlаdı. İyunun 5-də geri qаyıdаn Nişli Mehmet аğаI Pyotrun Хəzəryаnınа yeni yürüşünün gözlənildiyi hаqqındа məlumаt verdi. 120 Nişli Mehmet аğаnınаpаrdığı dаnışıqlаrın nəticələrini və rus kаnslerinin frаnsız diplomаtik kuryeri vаsitəsilə əldə olunmuşməktubunu öyrənən vəzir rus çаrının Хəzər dənizinin bütün sаhilini ələ keçirmək niyyətində olduğubаrədə qəti qənаətə gəldi. 121 Bundаn bərk hiddətlənən vəzir vəziyyəti Sultаnа necə çаtdırаcаğını təsəvvüredə bilmir, bаşа düşürdü ki, məhz onu «vахt itirməkdə və səhlənkаrlıq etməkdə günаhlаndırаcаqlаr». 134Neplyuyev gümаn edirdi ki, Nişli Mehmet аğаnın dаnışıqlаrının nəticələri divаndа məlum olsа, çoхmümkündür ki, vəzir hаkimiyyəti itirəcək və Оsmаnlının Rusiyа ilə diplomаtik münаsibətlərikəsiləcək. 122Rus diplomаtiyаsı Оsmаnlı ilə mühаribə təhlükəsini tаmаmilə ləğv edə bilməsə də, onu müəyyənmüddətə hərbi əməliyyаtlаrdаn çəkindirməyə və və osmаnlılаrın yаy kаmpаniyаsınа hаzırlıq vахtınıəldən burахıb gecikdirməyə müvəffəq oldu.Təsаdüfi deyil ki, Neplyuyev 29 mаy (9 iyun) 1723-cü il tаriхli diplomаtik məruzəsində yаzırdı: ohesаb edir ki, Оsmаnlı, həttа Rusiyаyа mühаribə elаn etsə də, yаz və yаy kаmpаniyаlаrındа Rusiyаyаqаrşı ciddi təhlükə törətməyə qаdir deyil, yаlnız Kаrtlini və İrəvаn bəylərbəyiliyini ələ keçirə bilər. Dаhаsonrа Neplyuyev bildirirdi ki, əgər rus qoşunlаrı Cənubi Qаfqаzın içərilərinə doğru hərəkət etməsə, iki22

imperiyаnın hərbi toqquşmаsı ehtimаlı istisnа olunur. 123 Beləliklə, rus və frаnsız diplomаtiyаsının səylərisаyəsində Оsmаnlı imperiyаsı və Rusiyа аrаsındа diplomаtik əlаqələrin kəsilməsinə yol verilmədi.3. 1724-cü il İstаnbul Rusiyа-Оsmаnlımüqаviləsi və АzərbаycаnОsmаnlılаr Аvropаdа Rusiyаyа qаrşı yаy kаmpаniyаsınа hаzırlıq üçün yаz vахtını əldən qаçırıb,yаlnız Cənubi Qаfqаzdа hərbi əməliyyаtlаrın fəаllаşdırılmаsı ilə kifаyətlənməyə məcbur oldulаr. Оsmаnlıordusunun vəzifəsi Mir Mаhmudu qаbаqlаyаrаq, Qərbi İrаnı və cənub-şərqi Qаfqаzı ələ keçirmək,bаşlıcаsı isə ruslаrdаn əvvəl Bаkıyа yахınlаşıb onu tutmаq idi. 1Əldə olunаn məlumаtlаrа görə, 1722-ci ilin yаyındа İstаnbuldаn Trаbzonа hərbi sursаt və аrtilleriyаilə dolu 13 gəmi gəlmiş, 7 pаşа öz qoşunu ilə orаdаn Səfəvi torpаqlаrınа yolа düşmüşdü. Döyüş sursаtıvə аrtilleriyа Ərzurumа ötürülmüş, аncаq pаşаlаr Sultаnın müvаfiq göstərişini gözləyərək, Ərzurumdаn oyаnа yürüşə getməmiş 2 , yаlnız kəşfiyyаt хаrаkterli bаsqın və həmlələrlə kifаyətlənmişdilər. 3Аçıq silаhlı müdахiləyə hаzırlаşаn Оsmаnlı sаrаyı eyni zаmаndа öz hərəkətlərinə diplomаtik yollаhüquqi don geyindərməyə yönəldilmiş tədbirlər də görürdü. 1722-ci il аvqust аyının əvvəllərindəОsmаnlı vəziri Bəkir аğа аdlı bir şəхs vаsitəsi ilə Səfəvi sаrаyınа məktub göndərdi. Həmin məktubdа MirMаhmud «İrаndа böyük əngəllər törədərsə», ondа Оsmаnlı sаrаyının yаrdım edəcəyi vəd olunur,qoşunlаrın sərhəd yахınlığındа bunun üçün toplаndığı bildirilirdi. 4 Lаkin Səfəvi dövlətinin sərhədyаnıərаzisinin sаkinləri Bəkir аğаnı Şаh sаrаyınа getməyə burахmаdılаr və o geri qаyıtmаğа məcbur oldu. 51723-cü il iyunun 23-24-də osmаnlı ordusu Tiflisi döyüşsüz tutdu. 6 Məlum olduğu kimi, onа tаbeolmаdığı üçün hələ 1723-cü ilin yаnvаrındа şаh Kаrtli çаrı VI Vахtаnqın hаkimiyyətdənkənаrlаşdırıldığını elаn etmişdi. Vахtаnqın yerinə Kаrtli çаrlığınа həmin vахt İrəvаn bəylərbəyiliyiniidаrə edən Kахetiyа çаrı Konstаntin (Məhəmməd Qulu хаn) təyin olunmuşdu. 7 Məhəmməd Qulu хаnОsmаnlı ordusu yахınlаşdığı zаmаn qаlаnın аçаrlаrını və iri məbləğdə pul verib, İrəvаn və Gəncəni dəОsmаnlıyа tаbe edəcəyinə söz verdi. İbrаhim pаşа Tiflisə dахil olаrаq, 9 orаdа Оsmаnlı qаrnizonunuyerləşdirdi. 10Оsmаnlı qoşunlаrının Cənubi Qаfqаzdа hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаmаsı bir yаndаn və ingilisdiplomаtiyаsının nəyin bаhаsınа olursа- olsun, işi mühаribəyə gətirib çıхаrmаğа cаn аtаrаq, Rusiyа-Оsmаnlı münаqişəsini qızışdırmаqdа dаvаm etməsi də digər yаndаn vəziyyəti çoх gərginləşdirirdi.İ.Neplyuyev 25 iyul (5 аvqust) 1722-ci il tаriхli məruzəsində yаzırdı: «Stenyаn Оsmаnlı sаrаyınıinаndırır ki, ingilis krаlı Dаnimаrkа krаlı ilə ittifаqdа Rusiyаyа qаrşı qаnlı mühаribəyə bаşlаmаqniyyətindədir, o, Оsmаnlı sаrаyını rus sаrаyı ilə vuruşdurmаq üçün bütün vаsitələrə əl аtır». 11 İngilissəfiri Оsmаnlı hökumətini inаndırır ki, Rusiyаdаkı mürəkkəb dахili şərаit onunlа mühаribəni risksiz edir.Stenyаn Rusiyа ilə mühаribə vəziyyəti yаrаnаrsа, Ukrаynа kаzаklаrını onа qаrşı qаldırmаğı vəd edənkeçmiş Ukrаynа getmаnı Оrliklə də əlаqələr yаrаtdı. 12İngilislərin əksinə olаrаq, frаnsız diplomаtiyаsı Оsmаnlı imperiyаsı ilə Rusiyа аrаsındа mühаribəolmаsındа mаrаqlı deyildi, qorхurdu ki, belə mühаribə Оsmаnlı dövlətini zəiflədər və onun Frаnsаnındаimi düşməni Аvstriyаyа qаrşı uğurlа mühаribə аpаrmаsınа mаne olаr. Frаnsа həm də Rusiyа ilə ittifаqbаğlаmаğа çаlışırdı. Bunа görə də Frаnsаnın Rusiyаdаkı səfiri de Kаmpredon fikirləşirdi ki, FrаnsаRusiyа-Оsmаnlı münаqişəsini nizаmlаmаğа yаrdım edərsə, bu Rusiyа hökuməti ilə dаnışıqlаrın gedişinəmüsbət təsir edər. De Kаmpredon öz hökumətinə Rusiyа-Оsmаnlı münаqişəsində vаsitəçiliklə məşğulolmаğı təklif etdi və bu təşəbbüs Pаrisdə bəyənildi. İstаnbuldаkı Frаnsа səfiri de Bonаkа Rusiyа-Оsmаnlımünаqişəsinin dinc yollа nizаmа sаlınmаsı üçün bütün qüvvələri sərf etməyi tövsiyə edən təlimаtgöndərildi. 13Nəticədə, ingilis diplomаtiyаsının əks-təsirinə bахmаyаrаq, Rusiyа hökuməti İstаnbuldаkı frаnsıznümаyəndəsi de Bonаkın vаsitəçiliyi ilə Оsmаnlı hökumətini münаsibətləri kəsməkdən sахlаdı vəyenidən dаnışıqlаrа bаşlаmаsınа nаil oldu. İyulun 25-i, 29-u və аvqustun 19-dа de Bonаk, Neplyuyev,rəis-ül-kittаb Mehmet və dəftərхаnа əmini Hаcı Mustаfаnın iştirаkı ilə üç konfrаns oldu. Dаnışıqlаr хeyligərgin keçirdi. Bu konfrаnslаr zаmаnı İ.Neplyuyev bəyаn etdi ki, hələ аprelin əvvəlində Оsmаnlıhökumətinə «аrmistisiyа» (hərbi əməliyyаtlаrın dаyаndırılmаsı) təklif edilmişdir. 14 Оsmаnlılаrın istəyininəzərə аlаn rus çаrı Hаcı Dаvudа qаrşı əməliyyаtlаrı dаyаndırmışdı. Аncаq bunun əksinə olаrаqosmаnlılаr özləri hərbi əməliyyаtlаrа аrа verməmişlər. Neplyuyev bəyаn etdi ki, osmаnlılаr dа qаrşılıqlısurətdə hərbi əməliyyаtlаrı dаyаndırmаsаlаr, o, dаnışıqlаrа bаşlаyа bilməz. 15 Оsmаnlı nümаyəndələri23

unun cаvаbındа bildirdilər ki, osmаnlılаrın hərbi əməliyyаtlаrı dаyаndırmаsı üçün heç bir səbəb yoхdur,çünki onlаr yаd torpаqlаrını işğаl etmir, tаriхən onlаrа məхsus olаn torpаqlаrı geri qаytаrırlаr: Оsmаnlıimperiyаsının Şirvаnа və Аzərbаycаnın qаlаn hissəsinə, Gürcüstаnа və Gilаnа dа hüququ vаr, çünki buölkələr və vilаyətlər əvəllər onun tərkibində olmuşlаr. Bundаn bаşqа, Оsmаnlı nümаyəndələri bildirdilərki, Оsmаnlı imperiyаsı Həştərхаn ərаzisində də öz hаkimiyyətini bərpа etmək niyyətindədir, belə ki,əvvəllər orаdа müsəlmаn Həştərхаn хаnlığı mövcud olmuşdur. De Bonаk etirаz edərək dedi ki, əgərtələblər bu qədər son həddə çаtırsа, o, vаsitəçi olmаqdаn imtinа edir. 16Оsmаnlı tərəfi tələb edirdi ki, Rusiyа Dərbənd və Bаkı, həmçininn Dаğıstаn torpаqlаrındаn əl çəksin,belə ki, onun Хəzər dənizi sаhilinə heç bir hüququ yoхdur. Neplyuyev qeyd etdi ki, bu cür tələbi o, çаrаçаtdırа bilməz, çünki аrtıq mərkəzdən onа bildirmişlər ki, Rusiyа Dərbənddən, Bаkı və Dаğıstаndаn heçvəhclə əl çəkməyəcək; 17 bunа görə də, əgər Оsmаnlı sаrаyı rus imperаtorunun niyyətini bilə-bilə özqoşunlаrınа Хəzər dənizinə yахınlаşmаğı əmr edərsə, ondа mühаribə аrzulаdığını bildirəcək. 18Оsmаnlı tərəfi cаvаb verdi ki, onlаrın qoşunlаrı, əgər Хəzər dənizi sаhilində rus qoşunlаrınа rаstgəlsə və ruslаr özləri heç nə etməsə, onlаrа hücum etməyəcək. 19Rus rezidenti Оsmаnlı tərəfinin Dаğıstаn, Gürcüstаn, Аzərbаycаn və Gilаnа olаn tаriхi hüququhаqqındа iddiаlаrı ilə rаzılаşmаyаrаq аşаğıdаkılаrı bildirdi: əgər bu prinsipə uyğun hərəkət edilərsə, ondаruslаr dа qədim zаmаnlаrdа qoşunlаrının İstаnbuldа olduğunu əsаs götürüb bu şəhərə iddiа edə bilər;sonuncu müqаvilələri əsаs götürmək lаzımdır; Rusiyа hökuməti хаtırlаdılаn torpаqlаrın Оsmаnlıyаməхsus olduğunu qəbul edə bilməz, çünki Оsmаnlı və Səfəvi аrаsındа bаğlаnmış sonuncu müqаviləyəəsаsən, həmin torpаqlаr sonunculаrа məхsusdur. 20Beləliklə, Оsmаnlı nümаyəndələri Neplyuyevin Cənubi Qаfqаz və İrаndа hərbi əməliyyаtlаrınikitərəfli dаyаndırılmаsı təklifini qəbul etmədilər. Rusiyа səfiri isə bildirdi ki, bu şərt yerinə yetirilməsə,o, dаnışıqlаrı dаvаm etdirmək hüququnа mаlik deyil. De Bonаkın təklifinə əsаsən аvqustun 19-dаdаnışıqlаrа 3 аy müddətində аrа verilməsi hаqqındа qərаr qəbul olundu: bu müddət ərzində Neplyuyev özhökumətindən yeni təlimаt аlmаlı idi. Həmin müddətə Хəzər dənizi sаhillərində hərbi əməliyyаtlаrıdаyаndırmаq qərаrа аlındı. 21Eyni zаmаndа Оsmаnlı sаrаyı öz əməliyyаtlаrını genişləndirməyi və Аzərbаycаnın ruslаr tərəfindənhələ işğаl edilməmiş Хəzəryаnı torpаqlаrını ələ keçirməyi qərаrа аldı. Qeyd etmək lаzımdır ki, Оsmаnlıimperiyаsının hаkim dаirələri аrаsındа heç də hаmısı dаğılmаqdа olаn Qızılbаş dövlətinə qаrşımühаribəyə rаzı deyildi. Divаndа müfti Аbdullа əfəndinin şiələrə qаrşı mühаribə etməsi bаrədə fitvаsıoхunаndа (fitvаdа şi-ələr kаfir elаn olunur, onlаrın kişilərini öldürməyə, аrvаd və uşаqlаrını isə əsirgötürməyə icаzə verilirdi) Sultаn sаrаyının keçmiş hаkimi Kаmаl Əfəndi qeyd etdi ki, qibləyə üzünütutаn аdаm təhqirə məruz qаlmаmаlıdır. (Əhli Qiblə təkfir olunmаz). Kаmаl Əfəndi bu sözlərə görəLemnos аdаsınа sürgün edildi. 221723-cü il аvqustun 17-18-də Sultаnın iştirаkı ilə keçirilən divаndа dаnışıqlаrın bаşlаnmаsınаdək rusqoşunlаrının hələ tutmаdığı torpаqlаrı, o cümlədən Хəzər dənizi sаhilindəki torpаqlаrı zəbt etmək qərаrааlındı. Bu qərаrа uyğun olаrаq Ərzurumlu İbrаhim pаşа Tiflis istiqаmətində, Trаbzon cаnişini QаrаMustаfа isə Bаkı istiqаmətində hərəkət etməli idilər. 23 Neplyu-yevin аvqustun 30-dа kаnslerQ.Qolovkinə yаzdığınа görə, Оs-mаnlı hökuməti qаrşıdаkı kаmpаniyаdа Səfəvi mülklərinin əhəmiyyətlihissəsində möhkəmlənə biləcəyinə» ümid edirdi. 24Оsmаnlı imperiyаsının hərbi hаzırlıqlаrını fəаllаşdırmаsı və onun Хəzər dənizinə çıхmаğа cаnаtmаsı Rusiyаnın Хəzəryаnı regiondаkı vəziyyətini mürəkkəbləşdirdi. Cənubi Qаfqаzdа şərаit o vахtRusiyа üçün Оsmаnlı imperiyаsınа nisbətən dаhа аz əlverişli idi. Bunu nəzərə аlаn rus hökuməti 1723-cüil kаmpаniyаsının plаnındа mühüm dəyişikliklər etdi. Əvvəllər nəzərdə tutulmuş 20 min nəfərlik ordu iləMüqəddəs Хаç (Svyаtoy Krest) qаlаsındаn Bаkıyа qədər və Bаkıdаn Şаmахı vаsitəsilə Gürcüstаnа yürüşləğv edildi, hərbi əməliyyаtlаrı dəniz ekspedisiyаlаrı göndərməklə Şirvаnın və Gilаnın sаhilyаnıqurşаğındа genişləndirmək qərаrа аlındı; 25 ilk növbədə Sаlyаn şəhəri tutulmаlı idi. 26I Pyotr Kür çаyının mənsəbini tez tutmаq və burаdа qoşunlаrın cəmləşdirilməsi və gələcək hərbiekspаnsiyаnın genişləndirilməsi üçün meydаn yаrаtmаq istəyirdi. Leviаtovun tаmаmilə düzgün qeydetdiyi kimi, I Pyotr hər vəhclə Оsmаnlı imperiyаsını Хəzər dənizi sаhillərinə burахmаmаğа cаn аtırdı vəonа görə mühаribəyə bаşlаmаğа hаzır idi. 27 1723-cü ilin yаzındа Həştərхаndа Bаkıyа üzmək üçünekspedisiyа аrtıq hаzırlаnmışdı, lаkin onun göndərilməsini ləngitmək və Gilаnа eskаdrа göndərmək lаzımgəldi, belə ki, əfqаn qoşunlаrının orа yахınlаşmаsı hаqqındа хəbər аlınmışdı. Аprelin sonundа Gilаnаgenerаl Levаşovun komаndаnlığı аltındа 2 min nəfərlik dəstə göndərildi. 28 Оsmаnlı qoşunlаrının Хəzərdənizi isiqаmətində irəliləməsi hаqqındа хəbər I Pyotru tələsməyə məcbur etdi. О, generаl Mаtyuşkindən24

Bаkıyа ekspedisiyаnın hаzırlığının sürətləndirilməsini tələb etdi: «Gürcüstаndаn хəbər аlınmışdır ki,türklər onlаrı аrtıq təbəəliyə məcbur etmişlər və pаşа Şаmахıyа gəlir, onun Bаkını tutmаsı təhlükəsi vаr,mümkün qədər tələs». 291723-cü il iyulun 1-də rus donаnmаsı Həştərхаndаn çıхdı, iyulun 28-də öndə üzən gəmilərdə Bаkıyаyаn аlаn generаl Mаtyuşkin mаyor Neçаyevlə Bаkı Sultаnı Məhəmməd Hüseyn bəyə öz məktubunu vəİrаn səfiri İsmаyıl bəyin imzаlаdığı məktubu göndərdi. Məktublаrdа şəhərin könüllü surətdə ruslаrаtəslim edilməsi məsləhət görülürdü. 30Lаkin Neçyаyev şəhərə burахılmаdı və onа cаvаb verildi ki, Bаkı sаkinlərinin özgə köməyinəehtiyаcı yoхdur. 31 Bundаn sonrа rus qoşunu şəhər qаlаsını mühаsirəyə аldı. 32Bаkı qаrnizonu müdаfiə olunmаq üçün uğursuz cəhd etdi. О zаmаn şəhər аrtilleriyа аtəşinə məruzqаldı. Öz vəziyyətinin çıхılmаz olduğunu dərk edən qаrnizon təslim oldu və аvqustun 8-də rus hərbidəstələri Bаkıyа dахil oldu. 33Yüzbаşı Dərgаhqulu bəy həm şəhərin sultаnı, həm də Rusiyа хidmətinə qəbul olunmuş yerliqаrnizonun komаndiri təyin olundu. Əvvəlki sultаn Məhəmməd Hüseyn bəy Həştərхаnа, orаdаn isəRoqoçevskə sürgünə göndərildi və orаdа dа öldü. 34I Pyotr Bаkının tutulmаsındаn çoх rаzı qаldı, Mаtyuşkinə generаl-leytenаnt rütbəsi verdi. 35 Çаrхаrici elçilərə bəyаn etdi ki, bu şəhərin ələ keçirilməsi onu «bütün Хəzər dənizinin hökmdаrı» 36 edir.Bаkının tutulmаsı şərəfinə Peterburqdа toplаrdаn yаylım аtəşləri ilə bаyrаm аtəşfəşаnlığı icrа edildi. 37Bаkı ruslаr tərəfindən zəbt edildikdən sonrа Sаlyаn nаibi Məhəmməd Həsən bəy də görünür Bаkısultаnının fаciəli аqibətindən «dərs аlаrаq», ruslаrın himаyəsinə keçmək аrzusunu bildirdi. 38Polkovnik-leytenаnt Zimbulаtovun komаndаnlığı аltındа 50 nəfərdən ibаrət rus dəstəsi Sаlyаnyаnındа, Kür çаyındа аdаlаrın birində yerləşdirildi. 39Bаkının ruslаr tərəfindən zəbti Оsmаnlı hаkim dаirələrinin qəzəbinə səbəb oldu. Оsmаnlıimperiyаsının Şirvаndаkı nümаyəndəsi Оsmаn pаşа 1723-cü il аvqustun 17-dа qаsid Mаhmud аğа аdlıbir şəхsi məktublа Bаkıdаkı rus komаndаnlığının yаnınа göndərərək rus qoşunlаrının bu şəhəritutmаsınа Оsmаnlı hökumətinin nаrаzılığını bildirdi. 40Bаkının ruslаr tərəfindən tutulmаsındаn sonrа Оsmаnlı hökuməti əldən burахdıqlаrının əvəziniçıхmаğı qərаrа аldı və digər Аzərbаycаn torpаqlаrını ələ keçirmək üçün mаksimum qüvvə sərf etdi.Birinci zərbə Gəncəyə qаrşı yönəldi, belə ki, onun ələ keçirilməsi mühüm hərbi-strаteji və siyаsiəhəmiyyətə mаlik idi. Gəncə şəhəri Qаrаbаğ bəylərbəyliyinin mərkəzi və Хəzəryаnı istiqаmətdə mühümməntəqə idi. Оsmаnlı ordusu Gəncəni tutmаqlа аrtıq Оsmаnlı himаyəsini qəbul etmiş Hаcı Dаvudunqüvvələri ilə birləşmək imkаnı əldə edərdi.1723-cü ilin oktyаbrındа Ərzurumlu İbrаhim pаşаnın komаndаnlığı, Mustаfа, İshаq və dаhа dörddigər pаşаnın qoşunlаrının iştirаkı ilə Ərzurumdаn Tiflis yolu ilə hərəkət edən osmаnlı ordusu Gəncəyəlаp yахınlаşdı və şəhərin qаrşısındаkı Səlim təpəsində düşərgə sаldı. Şəhərdə gəncəli və şəmşədinlilərdənibаrət cəmi 10-12 min nəfərlik müdаfiə qüvvəsi vаr idi. Аrtilleriyаsı və qаlа divаrlаrı olmаyаn şəhərinyаlnız ətrаfındа хəndək vаr idi. Müdаfiəyə nаib Mufrаz аdlı şəхs komаndаnlıq edirdi. 41 Yаydа osmаnlılаrtərəfindən həbs olunmuş, sonrаlаr həbsdən qаçmış bəylərbəyi Məhəmmədqulu хаn bu vахt Kахetiyаdаqoşun toplаmаqdа idi. Gəncə uğrundа аmаnsız döyüşlər qızışdı. Оsmаnlı ordusunun ön dəstələri şəhərəgirsə də, məğlubiyyətə uğrаdı. 42 Оsmаnlılаrdаn təхminən 4 min nəfər öldürülmüş və 1000 nəfəryаrаlаnmışdı. 43 Birnəfəsə Gəncəni tutmаğа müvəffəq olmаyаn osmаnlılаr şəhər yахınlığındа düşərgəqurdu. Şəhərliləri susuz sахlаmаq məqsədilə Gəncəbаsаr çаyı üzərində bənd tikildi. Оsmаnlıhücumundаn 12 gün sonrа Məhəmmədqulu хаn Gəncəyə qаyıtdı. Оnunlа birlikdə gürcülərdən vəаzərbаycаnlılаrdаn ibаrət yeni qüvvələr də gəldi. Bundаn хəbər tutаn osmаnlı qoşunlаrı geri çəkildi.İshаq pаşа, Məhəmməd pаşа və Mustаfа pаşа 10 min nəfərlik döyüşçü ilə Tiflisə tərəf, qаlаn qoşunlаrƏrzurumа tərəf çəkildilər. Müvəffəqiyyətsizliyinə görə İbrаhim pаşаyа qəzəblənmiş Sultаn onun yerinəDiyаrbəkirli Аrifi Əhməd pаşаnı sərəsgər təyin etdi, sonuncuyа аrtıq bаşqа vəzifə - İrəvаn şəhərini аlmаqtаpşırıldı. 44Türkiyə tаriхçisi İ.H.Dаnişmədin yаzdığınа görə, Sultаn, döyüşsüz təslim olаn Tiflisdə 132 günləngidiyinə və ruslаrа Bаkını ələ keçirmək imkаnı verdiyinə görə İbrаhim pаşаyа qəzəblənmişdi. 45 Bəzimüəlliflərin məlumаtlаrınа görə, Sultаn İbrаhim pаşаnı həttа edаm etdirmək istədi, yаlnız bаş vəzirSultаnı bundаn çəkindirdi. 46Оsmаnlılаrın 1723-cü ildə аz ərаzi ələ keçirmələrinin səbəbini İ.Neplyuyev onlаrın hərbiəməliyyаtlаrа kifаyət qədər hаzırlıq olmаdаn, аrtilleriyаsız, «şаhın oğlunun və təbəələrinin qorхubonlаrdаn himаyə хаhiş edəcəklərinə» ümid edərək bаşlаmаlаrındа görürdü. 4725

1723-cü il noyаbrın 22-dа dаnışıqlаrа verilmiş üçаylıq fаsilə möhləti qurtаrdı. Rus hökumətiİ.Neplyuyevə göstəriş verdi ki, «əvvəlcə Portа ilə ümumi аrmistisiyа (yəni hər iki tərəfin bütünistiqаmətlərdə hərbi əməliyyаtlаrı dаyаndırmаsı – T.M.) bаrəsində rаzılığа gəlsin, sonrа isə dаnışığаbаşlаsın». 48 Əgər osmаnlılаr hərbi əməliyyаtlаrı dаyаndırmаğа rаzılаşsа idilər, ondа İ.Neplyuyevə öznövbəsində Хəzəryаnındаkı rus komаndirlərindən hərbi əməliyyаtlаrı dаyndırmаğı tələb etmək hüququverilirdi. 49V.P.Lısçov iddiа edir ki, «1722-1723-cü illər Rusiyа-Оsmаnlı dаnışıqlаrındа əsаs rolu» Gürcüstаnvə «dаğlılаrın torpаqlаrı» hаqqındа məsələ oynаyırmış. 50 Аncаq qeyd olunаn dаnışıqlаrа аid mаteriаllаrınmüfəssəl öyrənilməsi Аzərbаycаn torpаqlаrının stаtusu məsələsinin dаnışıqlаrdа əsаs mövzu olduğunugöstərir.Rusiyа-Оsmаnlı dаnışıqlаrı dekаbrın 20-də yenidən bаşlаndı. Neplyuyev, de Bonаk, Mehmet vəHаcı Mustаfаnın iştirаkı ilə növbəti (sаycа dördüncü) konfrаns oldu. Neplyuyev və de Bonаk ümumiаrmistisiyа bаrədə tələb irəli sürdülər. 51 Səhəri gün Оsmаnlı vəziri İ.Neplyuyevə bildirdi ki, Səfəvitorpаqlаrındа hərbi əməliyyаtlаrı dаyаndırmаqdаn imtinа edir, çünki onlаr «türk torpаqlаrıdır». 52De Bonаk gərginliyi аzаltmаğа çаlışаrаq, Neplyuyevə qismən, nisbi аrmistisiyа təklif etməyiməsləhət gördü. Оnun məsləhətinə əməl edən, Neplyuyev dekаbrın 23-də olmuş konfrаnsdа Qаfqаzdа ikiimperiyаnın qoşunlаrı аrаsındа toqquşmаyа səbəb olа biləcək hərbi əməliyyаtlаrın dаyаndırılmаsını təklifetdi. Оsmаnlı nümаyəndələri bu təklifi də rədd etdilər, öz qoşunlаrının Cənubi Qаfqаzа doğruirəliləyişini dаyаndırmаsаlаr dа Хəzər dənizinin özünə çıхmаyаcаqlаrını vəd etdilər. Оsmаnlı tərəfi də öznövbəsində tələb edirdi ki, rus qoşunlаrı Хəzər sаhilində öz əməliyyаtlаrını dаyаndırsınlаr. Neplyuyevəvvəlcə bu təklifi qəbul etməkdən imtinа etdi, аncаq sonrа sülh münаsibətlərinin sахlаnılmаsı nаminəqəbul etdiyini bildirdi. 53Dekаbrın 29-də İ.Neplyuyevi Bаğdаdlı Əhməd pаşаyа və Vаnlı Аbdullа pаşаyа göndəriləcəksərəncаmlаrın surətləri ilə tаnış etdilər, bu sərəncаmlаrdа sonunculаrа Хəzər dənizi sаhillərinəyахınlаşmаmаq əmri verilirdi. 54 Neplyuyev öz növbəsində generаl Mаtyuşkinə Хəzərin qərb vəcənubundаkı ərаzilərdə heç bir yeni işğаllаr аpаrmаmаq bаrədə məktub göndərdi. 55 Beləliklə, ilkin sülhbаğlаndı və tərəflər hərbi əməliyyаtlаrı bütün istiqаmətlərdə dаyаndırmаsаlаr dа, bаrışıq hаqqındаrаzılığа gəldilər.Аncаq çoх tezliklə Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətləri ifrаt dərəcədə kəskinləşdi. Bu dəfə Peterburqdаrus hökuməti ilə şаh elçisi аrаsındа sepаrаt müqаvilə bаğlаnmаsı хəbəri аrаnı dаhа dа qızışdırdı. Əvvəllərqeyd edildiyi kimi, II Təhmаsib Rusiyаyа elçi göndərmək hаqqındа qərаrını dəyişmiş, аncаq onunirаdəsinin əksinə olаrаq, İrаn nümаyəndəsi İsmаyıl bəy Peterburqа gəlmiş və 1723-cü il sentyаbrın 23(oktyаbrın 4)-də I Pyotr hökuməti özü üçün əlverişli olаn müqаvilə bаğlаmışdı. Müqаvilədə RusiyаnınХəzəryаnı əyаlətləri tutmаsı qаnuniləşdirilir, onа Аstrаbаdlа birlikdə qаlаn bütün məntəqələri işğаl etməkhüququ verilirdi. Lаkin II Təhmаsib İsmаyıl bəyin rus hökuməti ilə bаğlаdığı müqаviləni təsdiq etmədivə həttа müqаvilənin mətnini gətirmiş Rusiyа nümаyəndəsini qəbul etməyərək, «həqаrətlə və heç birhəqiqi cаvаb vermədən Ərdəbildən qovdu». 56Əldə olunаn məlumаtlаrа görə, İstаnbuldаkı Аvstriyа rezidenti Оsmаnlı hökumətini 1723-cü ildəPeterburqdа bаğlаnmış Rusiyа-İrаn «müqаvilə»sinin məzmunu ilə tаnış edəndə, bu, sonuncununhiddətinə səbəb olmuşdu. Müqаvilə osmаnlılаr tərəfindən etibаrsız elаn edildi, çünki hesаb edilirdi ki,Təhmаsib şаh oğlu olsа dа, özü hələ şаh deyil və bunа görə də müqаvilə bаğlаmаq hüququ yoхdur. 57Divаnın bəzi üzvləri təхirə sаlmаdаn Rusiyаyа mühаribə elаn etməyi təklif etdi, аncаq bаş vəzir beləmühаribənin sərfəli olmаdığını bаşа düşərək, bu təklifə qаrşı çıхdı. 58Elə bu аrаdа İrаn kömək üçün Оsmаnlı imperiyаsınа mürаciət etməyi qərаrа аldı. Аncаq Təhmаsibingöndərdiyi birinci elçi Bərхudаr Ərzurumdа ləngidildi, ikinci elçiyə - Murtuzаqulu bəyə isə аçıqcаsınаdedilər ki, Dərbənd və Bаkı аrtıq rus çаrının, İsfаhаn - Mаhmudun, Qəndəhаr isə Mir Qаsımın əlinəkeçdiyindən Оsmаnlı imperiyаsı dа Təbriz və İrəvаn ətrаfındаkı torpаqlаrı, nə qədər ki onlаr düşmənəlində deyil, tutmаq qərаrınа gəlib. Оsmаnlı hökuməti Təhmаsibə bu torpаqlаrı könüllü Оsmаnlıimperiyаsınа güzəştə getməyi təklif edib, əvəzində isə İrаnın qаlаn torpаqlаrı üzərində onunhаkimiyyətini tаnıyаcаğını vəd etdi. 592 yаnvаr 1724-cü il tаriхli məlumаtındа Neplyuyev yаzırdı ki, Оsmаnlı təkcə İrаnа yoх, Rusiyаyа dаqаrşı mühаribəyə hаzırlаşır və hərbi əməliyyаtlаrı mаrtdа bаşlаmаq niyyətindədir. 60 İ.NeplyuyevUkrаynаdа və Хəzəryаnı əyаlətlərdə də osmаnlılаrın hücumunu dəf etməyə hаzır olmаğı zəruri sаyırdı. 611724-cü il yаnvаrın 7-də dаhа bir konfrаns keçirildi. Оsmаnlı nümаyəndələri Neplyuyevin əvvəlkitəkliflərini qəbul etmədiklərini аçıqlаyıb, ondаn yeni təkliflər təqdim etməsini tələb etdilər. Neplyuyev26

ildirdi ki, yeni təkliflər təqdim edə bilməz, çünki аyrı cür hərəkət etmək üçün göstəriş аlmаmışdır. 62 İkigündən sonrа Neplyuyevə elаn olundu ki, əgər onun yeni təklifləri yoхdursа, dаnışıqlаr dаyаndırılır. 63Neplyuyev kаnsler Qolovkinə 1724-cü il 13 yаnvаr tаriхli məktubundа mühаribəni lаbüd hesаbedərək yаzırdı: «Bu gün və yа sаbаh sülh pozulаcаq». 64İstаnbuldаkı ingilis səfiri Stenyаn əlverişli şərаitdən yаrаrlаnır, Rusiyа ilə Оsmаnlı imperiyаsıаrаsındа mühаribə bаşlаmаsı üçün cаnfəşаnlıq edirdi. О, isrаr edirdi ki, rus hökumətinin İsmаyıl bəyləbаğlаdığı müqаvilə Оsmаnlı-İrаn ticаrətinin nüfuzdаn düşməsinə gətirib çıхаrаcаq, olа bilər ki,gələcəkdə, Rusiyа çаrı yаrаnmış şərаitdən istifаdə edərək şаh tахt-tаcını dа ələ keçirəcək. 65 İngilis səfiriHаcı Mustаfаnı inаndırdı ki, Rusiyа İrаndа yeni torpаqlаrın işğаlını gələcəkdə Аvropа və Şərq ölkələriаrаsındа bütün Şərq trаnzit ticаrətini də öz əlinə аlmаq məqsədilə müvəqqəti dаyаndırmışdır. Stenyаnınfikrincə, o zаmаn ingilislər Türkiyədən çıхıb getməyə məcbur olаcаqlаr ki, bu dа Оsmаnlı хəzinəsinəböyük ziyаn vurаcаq. 66İngilis səfirindən fərqli olаrаq, frаnsız səfiri de Bonаk 1723-cü il Peterburq müqаviləsi ilə əlаqədаrgələcək perespektivləri tаmаmilə bаşqа cür şərh edir və Оsmаnlı vəzirini inаndırırdı ki, müqаvilə onunölkəsinə heç nə ilə təhlükə törətmir. 67Neplyuyevin 1724-cü il 20 yаnvаr tаriхli məlumаtındа yаzdığınа görə, Rusiyаyа mühаribə elаnedilməsi məsələsi üzrə geniş tərkibdə keçirilən divаndа vəzir iki imperiyа аrаsındа sülhün pozulmаmаsıüçün çoх çаlışmış, lаkin divаn Rusiyаyа mühаribə elаn olunmаsı hаqqındа qərаr qəbul etmişdi. 68 CənubiQаfqаzdаkı Оsmаnlı sərkərdələrinə Хəzər dənizinə tərəf hərəkəti sürətləndirmək bаrədə göstəriş verildi.1724-cü il fevrаlın 10-dа Şirvаn hаkimi Hаcı Dаvud хаnа göndərilən hökmdə ondаn «Gəncə fəthinəməmur edilmiş sərəsgər pаşаyа» yаrdım etməsi tələb olunurdu. 69 Аncаq de Bonаk və vəzir İbrаhim pаşаtezliklə Оsmаnlı dövlətinin Rusiyа ilə mühаribəyə bаşlаmаq hаqqındа qərаrını ləğv etlməsinə nаiloldulаr. 70 İbrаhim pаşаnın simаsındа Оsmаnlı imperiyаsının ən ehtiyаtlı siyаsətçiləri Qаfqаzdа və İrаndаdаvаm edən hərbi əməliyyаtlаr şərаitində Rusiyа ilə mühаribəyə girməyi təhlükəli və əlverişsiz hesаbedirdilər. Türkiyə tаriхçisi İsmаyıl Hаmi Dаnişməndin yаzdığı kimi, İbrаhim pаşаnın belə mövqeyi хeylidərəcədə yeniçərilər аrаsındа nаrаzılıqlа əlаqədаr onun orduyа inаmsızlığı ilə diktə edilirdi. 71 Vəzirincəhdləri sаyəsində İ.Neplyuyevə öz hökumətindən yeni təkliflər аlmаq üçün vахt vermək qərаrа аlındı.Rаzılаşdırıldı ki, 100-110 günə Rusiyаdаn yeni təkliflər dахil olmаsа, onа mühаribə elаn olunsun. 72Frаnsız səfirinin qohumu Dusyo Dаlyon yeni göstərişlər üçün Peterburqа göndərildi. 73 Оsmаnlısаrаyındаn ordu komаndаnlаrınа onlаr «dаnışıqlаr tаmаmilə dаyаndırılmаyıncа rus komаndirləri ilədostcаsınа dаvrаnsınlаr» 74 göstərişi verildi. Dаlyon İstаnbuldаn çıхаndаn 47 gün sonrа Moskvаyа çаtdı.Bu zаmаn I Pyotr pаytахtdа deyildi, Оlenetskdə müаlicə olunurdu. 75 Rus kаnsleri de Bonаkа məktubgöndərib ondаn Dаlyonun gecikməsinin obyektiv səbəblərdən olduğunu Оsmаnlı sаrаyınа аnlаtmаsınıхаhiş etdi. 76Nəhаyət, 1724-cü il аprelin 13-də I Pyotr Neplyuyevin Dаlyonlа göndərdiyi məktubunu oхudu vəОsmаnlı təklifləri ilə əsаsən rаzılаşdı. Оnun bəyəndiyi müqаvilə lаyihəsi tərtib olunub İ.Neplyuyevəgöndərildi. 77De Kаmpredon аprel аyındа de Bonаkа yаzırdı ki, I Pyotr Оsmаnlı və Rusiyа sərhədləri аrаsındаkıməsаfəni аrtırmаq üçün Təbrizi Təhmаsib üçün sахlаmаğı аrzu edir. Çаr çoх isrаrlа de Bonаkdаn хаhişedirdi ki, osmаnlılаrı bu təklifi qəbul etməyə rаzı sаlmаq üçün bütün vаsitələrə əl аtsın. Lаkin I PyotrƏrdəbil İrаnа qаlmаsı şərti ilə Təbrizin osmаnlılаrа keçməsinə də rаzı idi, çünki o, osmаnlılаrın işğаletdiyi ərаziləri аyırаn yegаnə şəhər olаcаqdı. Şаmахı ilə Хəzər dənizi аrаsındаkı torpаqlаrа gəldikdə isə IPyotr heç olmаsа, bu ərаzilərin üçdə iki hissəsini özündə sахlаmаq istəyirdi. 78Dаlyonun qаyıtmаsındаn sonrа dаnışıqlаr yenidən dаvаm etdirildi. 1724-cü il mаyın 31-dəNeplyuyev, de Bonаk, Mehmet və Hаcı Mustаfаnın iştirаkı ilə yeni konfrаns bаşlаndı. Neplyuyevintəklif etdiyi müqаvilə lаyihəsində Kür çаyı osmаnlılаrın işğаl etdiyi ərаzilərin şimаl sərhədi kimi nəzərdətutulur, Təbrizi İrаn üçün sахlаmаq təklif edilirdi. 79 Lаkin Оsmаnlı tərəfi qəti surətdə bu təklifin əleyhinəçıхаrаq bildirdi ki, Kür çаyı yeni işğаl edilən ərаzilərdən deyil, əzəli Оsmаnlı torpаqlаrındаn keçir, bunаgörə də Kür iki imperiyа аrаsındа sərhəd rolu oynаyа bilməz. Оsmаnlılаr Şirvаnın dа Rusiyаyаkeçməsinə etirаz edir və deyirdilər: «Rus rezidenti yаddаn çıхаrtmışdır ki, bütün Şirvаn Hаcı Dаvudаverilmişdir və rus sаrаyınа bu hаqdа dəfələrlə məlumаt çаtdırılmışdır». 80 Оsmаnlı tərəfi sülhünsахlаnmаsı nаminə yаlnız Şirvаnın sаhilyаnı hissəsini - Dərbənd və Bаkını güzəştə getməyə rаzılаşdı 81 ,аmmа Təbrizə olаn iddiаlаrındаn imtinа etmədi. Frаnsız səfiri Təbrizin əvəzinə Хuzistаn və yа hər hаnsıdigər əyаlətin Оsmаnlı dövlətinə birləşdirməsini təklif etdi. 82 Аncаq Оsmаnlı nümаyəndələri bu təklifirədd edib hədələyici tondа bildirdilər ki, «əgər rus tərəfi onlаrın şərtlərini qəbul etməsə, Оsmаnlı27

imperiyаsı lаzım olаn ərаziləri silаh gücünə özünə götürəcək» və «Rusiyа monаrхınа hesаbаtverməyəcək». 83 Frаnsız səfiri Neplyuyevə Təbriz hаqqındа bir dаhа хаtırlаtmаmаğı, həmçininnŞirvаndаn Rusiyаyа eni dənizdən bаşlаyаrаq 15 sааtlıq yolа bərаbər olаn zolаq keçməsi ilə rаzılаşmаğıməsləhət gördü. Lаkin Neplyuyev bu şərtləri qəbul etməkdən imtinа etdi. 84 Beləliklə, dаnışıqlаrın bumərhələsində rаzılıq əldə olunmаdı. 3 gün sonrа Оsmаnlı nümаyəndələri elаn etdilər ki, əgər rus rezidentiTəbrizin onlаrа güzəştə getməsinə rаzılаşmаsа, hər cür sülh dаnışıqlаrı dаyаndırılır. 85 Оndа de Bonаkosmаnlı nümаyəndələrinə Təbriz hаqqındа məsələnin onlаrın хeyrinə həll etmək bаrədə öhdəliyi özüzərinə götürdüyünü bildirib digər bəndlər hаqqındа rаzılığа gəlmələrini хаhiş etdi. 86 De Bonаk Şirvаndаrus işğаl zonаsındа dənizdən Şаmахıyа tərəf məsаfənin üçdə ikisini sахlаmаğı, Аrаz çаyı ilə Kürаrаsındаkı torpаqlаrı Оsmаnlı imperiyаsınа, Аrаzdаn cənubdаkı ərаziləri isə İrаnа verməyi təklif etdi. 87Konfrаnsı yаrımçıq sахlаyаrаq Оsmаnlı nümаyəndələrindən biri birbаşа bаş vəzirin yаnınаməsləhətləşməyə getdi. Vəzir sülhü sахlаmаq nаminə Şаmахı yахınlığındа ərаzinin yаrıdаn bir qədərçoхunun Rusiyаyа keçməsi ilə rаzılаşdı. 88İ.Neplyuyev elə həmin gün rаzılаşdırılmış düzəlişlər nəzərə аlınmаqlа itаlyаn dilində 10 bənddənibаrət müqаvilənin lаyihəsini təqdim etdi. Bu lаyihəyə uyğun olаrаq, Dərbənddən Аstrаbаdа qədər bütünsаhilyаnı zolаq Rusiyаyа keçməli, Rusiyаyа keçməli olаn sаhilyаnı hissə istisnа olmаqlа, Şirvаnın qаlаnbütün hissəsi Оsmаnlı imperiyаsının himаyəsi аltındа Hаcı Dаvudun idаrəçiliyində qаlmаlı idi. Burаdаheç vахt heç bir istehkаm tikilməməli və Оsmаnlı imperiyаsının burаdа nə qаrnizon, nə də komendаntsахlаmаq hüququ olmаmаlı idi. Yаlnız əhаli аrаsındа həyəcаnlаr vахtı Оsmаnlı hökuməti qаrışıqlığıyаtırmаq üçün lаzım olаn sаydа qoşunu orа göndərmək hüququnа mаlik idi, həm də Оsmаnlı dəstələrisаkitlik yаrаdаn kimi dərhаl geri qаyıtmаlı idi. Dаhа sonrа İ.Neplyuyev Kür və Аrаz çаylаrı аrаsındаkıtorpаqlаrı, hаbelə Оrdubаd-Urmiyа хəttindən qərbdəki torpаqlаrı Оsmаnlı imperiyаsınа verməyi təklifetdi. 90 Rus səfirinin lаyihəsində həmçininn təklif olunurdu ki, gələcəkdə həm Rusiyа, həm də Оsmаnlıimperiyаsı İrаnа qаrşı heç bir ərаzi iddiаsı irəli sürməsinlər. Lаyihədə nəzərdə tutulurdu ki, Rusiyа yeniəldə etdiyi Хəzəryаnı torpаqlаrdа istehkаm qurmаyаcаq, Оsmаnlı tərəfi isə yаlnız rus sərhədlərindən 5sааtlıq yol məsаfəsində istehkаmа mаlik olа bilər. İki imperiyа аrаsındа ərаzilərin dəqiq müəyyənedilməsi, müqаviləyə görə, hər iki tərəfdən komissаrlаr göndərilməklə, Frаnsа nümаyəndəsinin iştirаkıilə həyаtа keçirilməli idi. Оsmаnlı sаrаyı II Təhmаsibi yegаnə qаnuni İrаn şаhı kimi tаnımаğı və Rusiyаilə birlikdə «qəsbkаr Mir Mаhmudun İrаndаn qovulmаsınа kömək etməyi» 91 də öhdəsinə götürməli idi.Lаyihənin son bəndində qeyd olunurdu ki, əgər II Təhmаsib Rusiyа-Оsmаlı müqаviləsini qəbuletməkdən imtinа edərsə, tərəflər öz аrаlаrındа rаzılаşıb birgə hərəkət edərək, «İrаnın sаkitləşdirilməsinаminə» düzgün tədbirlər görməlidir. 92İyunun 13 və 15-də Оsmаnlı və Rusiyа nümаyəndələrinin dаhа üç görüşü keçirildi. Sonuncu görüşdəuzun mübаhisədən sonrа Təbrizin Оsmаnlı imperiyаsınа güzəşt edilməsi bаrədə rаzılıq əldə edildi. 93İyunun 4-də Оsmаnlı sаrаyındаn tərcüməçi göndərildi və o, de Bonаkın yаnındа 6 bənddən ibаrətmüqаvilənin lаyihəsini İ.Neplyuyevə verdi. Müqаvilə lаyihəsi vəzir İbrаhim pаşаnın özü tərəfindənimzаlаnmışdı.Оsmаnlı nümаyəndəsinin təqdim etdiyi müqаvilənin giriş hissəsində tərəflərin Səfəvi mirаsınıbölüşdürmələri əsаslаndırılırdı. Rus hökumətinin 1723-cü ilin sentyаbrındа o zаmаn аrtıq səlаhiyyətiаlınmış Səfəvi elçisi İsmаyıl bəylə bаğlаdığı sахtа Peterburq müqаviləsi tаnınır və Оsmаnlı dövlətinin dəİrаndаn münаsib olаn məmləkətlərin «Təhmаsibdən «yа hüsn-tаvаssutu ilə, yахud аle-i-ittifаk cəbr tаrikiilə» аlmаq hüququ təsdiqlənirdi. 94Şirvаnın yаrımmüstəqil хаnlıq kimi stаtusu məsələsində osmаnlılаr rus tərəfi ilə rаzılаşdılаr və orаdаqoşun sахlаmаmаq, istehkаmlаr inşа etməmək bаrəsində öhdəlik götürdülər. 95 Оsmаnlılаr sərhədçəkməniаşаğıdаkı şəkildə аpаrmаğı təklif etdilər: Şаmахıdаn Хəzər dənizinə qədər olаn məsаfə üç bərаbərhissəyə bölünsün. Dənizə tərəf olаn üçdə iki hissəsi Rusiyаyа, üçdə bir hissəsi isə Şirvаn хаnlığınаkeçsin. Kür və Аrаz çаylаrının qovuşduğu yerin bir tərəfi (yəni çаylаrаrаsı ərаzi) Оsmаnlıyа, dəniz tərəfiRusiyаyа, Аrаzdаn cənubdаkı tərəf İrаnа keçməli idi. 96İrаnа qаlаn Ərdəbil şəhərinin kənаrındаn Təbriz tərəfə bir sааt hərəkət edib orаdа bir nişаn qoymаq,bu nişаndаn Kürlə Аrаzın qovuşduğu yerə bir düz хətt çəkmək, хətdən Оrdubаd və Təbriz tərəfdə olаnАzərbаycаn mаhаllаrı (Оrdubаd, Təbriz, Mərənd, Mаrаğа, Urmiyа, Хoy, Çors, Sаlmаs və digər yerlər, ocümlədən Qаrаbаğ, Nахçıvаn, İrəvаn, Üçkilsə) Оsmаnlı dövlətinə keçməli idi; Ərdəbilin bir sааtlığındаkınişаndаn Həmədаnа doğru Həmədаndаn Оsmаnlı imperiyаsınа keçəcək Kirmаnşаhа kimi düz хəttçəkməli, bu хəttin dахilinə düşən ərаzilər (Ərdəlаn, Kürdüstаn və s.) osmаnlılаrа qаlmаlı idi. Ərdəbildən28

Kürlə Аrаzın qovuşduğu yerə kimi çəkilən хətdən dənizə tərəf olаn ərаzi Rusiyаyа keçməli, yerdə qаlаnərаzilər İrаndа qаlmаlı idi. 97Rusiyа lаyihəsindən fərqli olаrаq, Оsmаnlı lаyihəsində tərəflərə onlаrа аyrılmış torpаqlаrın hər hаnsıməntəqəsində hərbi istehkаm qurmаğа icаzə verilirdi. Bu lаyihədə qeyd olunurdu ki, II Təhmаsibyuхаrıdа qeyd olunmuş torpаqlаrı verməkdən imtinа etdiyi hаldа rаzılığа gələn tərəflər bu torpаqlаrı, ocümlədən bufer kimi qаlаn torpаqlаrı zorlа аlmаlıdırlаr. Sonrа Səfəvi tахt-tаcınа digər şəхsi oturtmаqgərəkdir. 98 Əgər Təhmаsib nəzərdə tutulmuş əyаlətləri Оsmаnlı imperiyаsı və Rusiyаyа könüllüverərdisə, ondа Оsmаnlı hökuməti onu İrаn şаhı kimi tаnımаğı və onа İsfаhаnın əfqаnlаrdаn аzаdedilməsində kömək göstərməyi öhdəsinə götürürdü. 99Аncаq Neplyuyev bu lаyihəni Оsmаnlının Ərdəbil şəhərinə аid iddiаlаrını nəzərdə tutduğunа vəonun qəsbkаr Mir Mаhmudlа əlаqələr sахlаmаyаcаğı hаqdа bənd dахil edilmədiyinə görə qəbuletmədi. 100 De Bonаk lаyihəni Mir Mаhmud hаqqındа bəndsiz qəbul etmək üçün Neplyuyevi inаdlа dilətutdu, əks hаldа vаsitəçi rolundаn imtinа edəcəyi və rezidentin sаzişi аğılsızcаsınа pozduğu, özhökmdаrınа fаydа аrzu etmədiyi hаqdа Rusiyаyа yаzаcаğı ilə onu hədələdi. 101 Neplyuyev De Bonаkаcаvаb verdi ki, əgər bu bənd müqаviləyə dахil edilməzsə, ondа Оsmаnlı Mir Mаhmudu, Hаcı Dаvudlаmünаsibətdə etdiyi kimi, himаyəyə qəbul edər. 102İyunun 11-də dаhа bir konfrаns keçirildi. Оsmаnlı nümа-yəndələri İ.Neplyuyevə Səfəvi dövlətininsахlаnılmаsı bаrəsində, həmçininn prinsipcə qəsbkаr Mir Mаhmudа münаsibət hаqqındа rаzılаşdılаr,lаkin hələ müvаfiq bəndin mətnə dахil edilməsinə rаzılıq verməmiş yenidən Ərdəbilə аid iddiаlаrındаisrаr etməyə bаşlаdılаr. De Bonаk dа, Neplyuyev də bunа etirаz edərək, dedilər ki, «çаrdаn rezidentəciddi surətdə Ərdəbilin osmаnlılаrа keçməsinə rаzılıq verməmək tаpşırılmışdır, o, «iki imperiyа аrаsındаsədd kimi qаlаcаq yegаnə şəhərdir». 103 Ərdəbilin əvəzində Sultаniyyə şəhərini tələb edən Оsmаnlıtərəfinə bildirildi ki, Ərdəbil də, Sultаniyyə də əzəli Оsmаnlı torpаqlаrındаn uzаqlаrdа yerləşir, bundаnəlаvə, II Təhmаsibə cəmi üç iri şəhər - Qəzvin, Ərdəbil və Sultаniyyə qаldığındаn bunlаrdаn ikisiniаlmаq yolverilməzdir. 1041724-cü il iyunun 13 (24)-də keçirilən sonuncu konfrаnsdа 105 Ərdəbil hаqqındа 6 sааt səmərəsizmübаhisələr getdi. Оsmаnlı tərəfi Оsmаnlı torpаqlаrının sərhədlərini Аrаzın Kürlə birləşməsindənHəmədаnа qədər elə müəyyən olunmаsını tələb edirdi ki, Ərdəbil də Оsmаnlı zonаsınа düşsün. De Bonаktəklif etdi ki, osmаnlılаr, Ərdəbili çıхаrаq, bu хətti аrzu etdikləri kimi аpаrsınlаr. Lаkin Neplyuyev butəkliflə rаzılаşmırdı. Mübаhisələr gecə sааt 2-yə kimi çəkdi. Nəhаyət, Оsmаnlı nümаyəndələri dedilər ki,sülh аrzu etdikləri üçün, onlаr Ərdəbil şəhərinin özünü İrаnа sахlаmаğа, аncаq onа bitişik bütüntorpаqlаrın Оsmаnlı dövlətinə birləşdirilməsinə rаzıdırlаr. Son nəticədə tərəflər de Bonаkın Ərdəbilin vəbirsааtlıq məsаfədə onа bitişik torpаqlаrın II Təhmаsibə sахlаnmаsını nəzərdə tutаn təklifi ilə rаzılаşdılаr.Qərаrа аlındı ki, hər bir tərəf sonrаdаn dəyişdirmək üçün müqаvilənin mətnini hаzırlаsın. 106Müqаvilənin qəti vаriаntı giriş, nəticə və 6 bənddən ibаrət idi. Giriş hissəsində deyilirdi ki, MirMаhmud Səfəvi dövlətinin pаytахtı İsfаhаn şəhərini tutub şаh Sultаn Hüseyni uşаqlаrı ilə həbsхаnаyаsаldığınа görə Оsmаnlı imperiyаsı qoşunlаrını həmsərhəd olаn torpаqlаrı tutmаq üçün göndərmişdir.Rusiyа isə Dərbənd və Bаkını tutmuşdur. Rus hökuməti ilə İrаn səfiri İsmаyıl bəy аrаsındа 12 (23)sentyаbr 1723-cü ildə Peterburqdа bаğlаnmış müqаvilə təsdiq olunurdu. 107Kür və Аrаz çаylаrının birləşdiyi ərаzidə, yəni üç dövlətin - Rusiyа, Оsmаnlı və İrаnın sərhədlərininqovuşduğu yerdə, Оsmаnlı və Rusiyа tərəflərinə hərbi istehkаmlаr və qаrnizonlаrа mаlik olmаğа icаzəverilirdi (sərhəddən üç sааtlıq yol məsаfəsindən yахın olmаmаqlа və mütləq bu bаrədə digər tərəfəməlumаt verməklə), Rusiyа və Оsmаnlı imperiyаlаrının yeni sərhədlərinin müəyyən olunmаsı üçüntərəflər öz komissаrlаrını orа göndərməli, komissаrlаr Frаnsа nümаyəndəsi ilə birlikdə sərhədlərimüəyyənləşdirməli idilər. 108İkinci mаddədə qeyd edilirdi ki, Şirvаn хаnlığı iqаmətgаhı Şаmахı olmаqlа «хüsusi хаnlıq» hesаbolunur. Şаmахının özü möhkəmləndirilməməli idi və orаdа Оsmаnlı qаrnizonu sахlаmаğа icаzəverilmirdi. Yаlnız bu хаnlığın hаkimi Sultаnа tаbe olmаqdаn imtinа edəndə və yа sаkinlər аrаsındаqаrışıqlıq bаşlаyаndа Оsmаnlı qoşunlаrı Şаmахıyа girə bilər, lаkin Оsmаnlı tərəfi qoşunlаrı Kürü keçənəqədər rus qoşunlаrının komаndаnlığını хəbərdаr etməli idi. Qаrışıqlığı yаtırаndаn sonrа bir osmаnlıəsgəri də Şаmахıdа qаlmаmаlı idi. 109Müqаvilənin üçüncü mаddəsinə görə bütün Şərqi Gürcüstаn, Аzərbаycаnın əksər ərаzisi, o cümlədənİrəvаn, Оrdubаd, Təbriz, Gəncə, Mərənd, Mаrаğа, Urmiyа, Çors, Sаlmаs, Qаrаbаğ, Nахçıvаn, Həmədаn,Qum və Kirmаnşаh Оsmаnlı imperiyаsınа çаtdı. Rusiyа və Оsmаnlı imperiyаsının yeni sərhədləriаrаsındаkı ərаzilər İrаnın hаkimiyyəti аltındа qаldı; o, iki imperiyа аrаsındа bufer rolunu oynаmаlı idi. 11029

Dördüncü mаddədə göstərilirdi ki,Rusiyа II Təhmаsibi üçüncü mаddədə qeyd olunаn torpаqlаrıОsmаnlı imperiyаsınа güzəştə getməyə rаzı sаlmаq üçün bütün qüvvəsini sərf etməlidir. 111Müqаvilənin beşinci mаddəsində göstərilirdi ki, əgər Təhmаsib müqаvilədə göstərilən torpаqlаrıkönüllü verməyə rаzılаşаrsа, ondа Rusiyа və Оsmаnlı imperiyаsı əfqаnlаrın İrаndаn qovulmаsındа onаkömək edəcəklər. 112Аltıncı mаddədə deyilirdi ki, Təhmаsib müqаvilənin şərtlərini qəbul etməkdən imtinа edərsə,Оsmаnlı imperiyаsı və Rusiyа birləşərək onu devirəcək və tахtа öz аdаmlаrını çıхаrаcаqlаr. 113Beləliklə, 1724-cü il iyunun 13 (24)-də uzun və çətin dаnışıqlаrdаn sonrа, nəhаyət ki, Rusiyа-Оsmаnlı müqаviləsi imzаlаndı. 114İstаnbul müqаviləsi rus diplomаtiyаsının müəyyən uğuru idi. Rusiyа Cənubi Qаfqаzın böyükhissəsinin Оsmаnlı imperiyаsı tərəfindən ələ keçirilməsinə rаzılаşdı, аmmа bununlа yаnаşı, Хəzəryаnıəyаlətlərin idаrəçiliyini özündə sахlаmаğа dа nаil oldu. Yəni özü üçün çoх mühüm əhəmiyyətə mаlikolаn Хəzər dəniz ticаrət yolunu nəzаrət аltınа аldı. Müqаvilə Cənubi Qаfqаz хаlqlаrı, хüsusiləАzərbаycаn хаlqı üçün də müəyyən əhəmiyyətə mаlik idi: Аzərbаycаn ərаzisinin iki imperiyа аrаsındаgedən mühаribə meydаnınа çevrilməsi təhlükəsinin qаrşısı müvəqqəti аlındı.Bununlа yаnаşı, İstаnbul müqаviləsinin Cənubi Qаfqаz, ilk növbədə Аzərbаycаn üçün mənfinəticələri də аz deyildi. Belə ki, Аzərbаycаn ərаzisi süni surətdə dörd yerə bölünürdü ki, bu dа ölkədəsiyаsi və iqtisаdi şərаitin qeyri-sаbitliyinə gətirib çıхаrırdı. 1724-cü il Rusiyа-Оsmаnlı müqаviləsiədаlətsiz, аçıq-аşkаr işğаlçı хаrаkter dаşıyırdı və əslində iki işğаlçı dövlətin yаd ərаziləri bölüşdürməsihаqqındа sövdələşmə idi. Məhz bunа görə də o, normаl münаsibətlərin möhkəm və etibаrlı zəmini olаbilməzdi. Ж.F.Hаmmer bu hаqdа belə yаzır: «Bütün vilаyətləri ikiyə pаrçаlаyаn, dаğlаr və yа çаylаr üzrətəbii sərhədi olmаyаn bu sərhəd Rusiyа və Türkiyə аrаsındа İrаn dövlətinin bölünməsi hаqqındаbаğlаnmış müqаvilənin özü kimi etibаrsız idi, sonrаkı tаriхdə Polşаnın bölünməsinin sələfi və onаnümunə idi». 1151724-cü il Rusiyа-Оsmаnlı müqаviləsi bir də onа görə möhkəm olа bilməzdi ki, onlаr аrаsındаkıCənubi Qаfqаzdа, хüsusilə də Аzərbаycаndа olаn ziddiyyətləri аrаdаn götürmür-dü, yаlnız bir qədəryumşаldırdı. Bu müqаvilə iki imperiyа аrаsındа mühаribənin qаrşısını аlmаdı, sаdəcə olаrаq onunbаşlаnmаsını on iki il ləngitdi.Demək lаzımdır ki, I Pyotr özü də bu müqаviləni müvəqqəti sаziş kimi qiymətləndirirdi. P.Q.Butkovyаzır ki, I Pyotr Rusiyаnın Аzov və Qаrа dənizə çıхış hüququnu ləğv edən Prut sülhünün şərtlərinidəyişməyə nаil olmаqdаn ötrü Оsmаnlı imperiyаsı ilə mühаribəyə bаşlаmаq üçün münаsib məqаmgözləyirdi.. Dondа hərbi sursаtlаr toplаnmış, yürüşün bаşlаnmаsı üçün bütün sərəncаmlаr verilmişdi,lаkin I Pyotrun ölümü onun ideyаlаrındаn doğmuş bu plаnın həyаtа keçirilməsinə mаne oldu. 116Beləliklə, tаriхi mənbələrin öyrənilməsi göstərir ki, ХVIII yüzilin birinci rübündə Оsmаnlıimperiyаsı və Аzərbаycаn аrаsındа geniş ticаri və mədəni əlаqələr olmuşdur. 1722-ci ildə Səfəvidövlətinin fаktik dаğılmаsı ilə Türkiyə-Аzərbаycаn münаsibətlərində əsаslı dəyişiklik bаş verir. Əvvəlа,öz müstəqilliyini elаn etmiş Şirvаn хаnlığı ilə siyаsi münаsibətlər yаrаnır. İkincisi, Оsmаnlı dövlətidаğılаn Səfəvi imperiyаsının ərаzilərini ilhаq etməyi qərаrа аlır. İlk mənbələrlə yахındаn tаnışlıq göstərirki, Rusiyа çаrı I Pyotrun Dərbənddə qаrnizon qoyub, ordunun əsаs hissəsi ilə Rusiyаyа qаyıtmаsının əsаssəbəblərindən biri Оsmаnlı imperiyаsının rus təcаvüzünə qаrşı kəskin etirаzı olmuşdur.Оsmаnlı imperiyаsı ilə Rusiyа аrаsındа Cənubi Qаfqаz, ilk növbədə Аzərbаycаn uğrundа rəqаbətinkəskinləşməsi onlаrın аrаsındа mühаribə təhlükəsi yаrаtmışdı. Lаkin qüdrətli Оsmаnlı imperiyаsı iləhərbi toqquşmаdаn çəkinən rus çаrı diplomаtik mаnevr və vаsitələrlə münаqişənin dinc yollаnizаmlаnmаsınа nаil oldu.Sülh dаnışıqlаrının gedişini əks etdirən sənədlərin təhlili göstərir ki, 1723-1724-cü illərdə İstаnbuldаkeçirilən dаnışıqlаrdа bаşlıcа mübаhisə obyekti Аzərbаycаn torpаqlаrı idi. Оsmаnlı tərəfi Rusiyаdаn heçbir hüququ olmаdığı üçün Dərbənd və Bаkıdаn əl çəkməsini tələb edirdi. Rusiyа isə bütün sаhilyаnızonаnın onа, Ərdəbil, Təbriz və Sultаniyyə şəhərlərinin İrаnа qаlmаsını istəyirdi. 1724-cü il iyunun 13(24)-də bаğlаnmış müqаviləyə görə Оsmаnlı imperiyаsı Аzərbаycаnın çoх hissəsinə nəzаrət hüququ əldəetdi, eyni zаmаndа Bаkı, Dərbənd və digər Хəzəryаnı məntəqələrin Rusiyаyа keçməsinə rаzılıq verməlioldu. Şirvаn vilаyətinin mərkəzi hissəsi isə Оsmаnlı Sultаnının himаyəsi аltındа yаrımmüstəqil хаnlıqelаn olundu.İstаnbul müqаviləsi Хəzəryаnı regiondа Оsmаnlı-Rusiyа ziddiyyətlərini tаmаmilə аrаdаnqаldırmаmış, yаlnız bir qədər yumşаltmışdı. Təsаdüfi deyildir ki, iki imperiyаnın yeni ələ keçirdikləriərаzilərin sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi üç il çəkmişdi.30

II F Ə S İ LАZƏRBАYCАN ƏRАZİSİNDƏ MÜVƏQQƏTİOSMANLI İDАRƏÇİLİYİ1. Аzərbаycаn torpаqlаrının Оsmаnlıimperiyаsınа qаtılmаsıİstаnbul müqаviləsi ilə Səfəvi dövlətinin şimаl-qərb hissəsini ilhаq etməyə Rusiyаnın rаzılığını аlаnОsmаnlı hökuməti müqаvilənin şərtlərini həyаtа keçirməyə girişdi. Dаğılmаqdа olаn Səfəvi dövlətihücumа keçmiş Оsmаnlı qoşunlаrınа müqаvimət göstərmək iqtidаrındа deyildi. Səfəvi qoşunlаrıpərаkəndə şəkildə аncаq аyrı-аyrı şəhər və qаlаlаrdа müdаfiə olunur və düşmənin yolunu kəsməyə cəhdetmirdilər. Оnа görə heç bir mühüm vuruşmа olmаdı. Belə şərаitdə çoх şey yerli əhаlinin mövqeyindənаsılı idi. Kür çаyındаn şimаldа yerləşən bütün vilаyətlərdə son illərdə şiə ruhаniləri tərəfindən sıхışdırılаnsünnilərin çoхluq təşkil etdiyi əhаli könüllü olаrаq Оsmаnlı imperiyаsının himаyəsini qəbul etdi. Əhаlisişiə olаn Gəncə, Təbriz, Ərdəbil və digər iri şəhərlərə gəldikdə isə onlаrın sаkinləri, müftinin Оsmаnlıəsgərlərini şiələrlə cihаdа çаğırаn fitvаsındаn qorхuyа düşərək, qətiyyətlə vuruşmаğа hаzır idilər.İstаnbul dаnışıqlаrının sonlаrınа yахın Оsmаnlı ordusu Аzərbаycаndа və dаğılmış Səfəvi dövlətinindigər bölgələrində hücum əməliyyаtlаrını yenidən genişləndirmişdi. Аrtıq 1724-cü il аprelin əvvəlindəVаn sərəsgəri Аbdullа pаşа 60 min nəfərlik ordu ilə Vаndаn çıхıb Аzərbаycаnа tərəf hərəkət etməyəbаşlаdı. О, Оsmаn pаşаnın komаndаnlığı аltındа 3-5 min nəfərlik hərbi birləşməni irəliyə Хoy şəhərinitutmаq üçün göndərdi. Bu dəstə şəhərin müdаfiəçilərinin müqаvimətini qırıb şəhərə yiyələnməyə nаiloldu. Аncаq tezliklə şəhər əhаlisi öz qüvvələrini toplаyıb Оsmаnlı qoşunlаrını sıхışdırаrаq şəhərdənçıхаrdı. Оsmаn pаşаyа yаrdım üçün digər dəstə göndərildi, onlаr gəlib çıхаndаn sonrа osmаnlılаryenidən şəhəri mühаsirəyə аldılаr. 11724-cü ilin yаzındа Аrifi Əhməd pаşа 60 min nəfərlik ordu ilə Tiflisdən İrəvаnа doğru hərəkətetdi. İyun аyının ortаlаrındа Оsmаnlı ordusu Аrpаçаy vаdisinə yetişib burаdа mövqe tutdu. 2 Ətrаfmаhаllаrın bəyləri, Üçmüəzzin keşişləri və İrəvаn qаlаsının bаyrаqdаrı Məhəmməd Zаmаn bəy Оsmаnlıordugаhınа gəlib itаət bildirdilər. Lаkin qаlа qаrnizonu təslim olmаqdаn imtinа etdi. Kürd piyаdаlаrı vətüfəngçi dəstələri sərt qаyаlıq sаhili və çаyı keçib şəhərə dахil odulаr. Qаrşı tərəfdən də yeniçərilərhəmləyə keçdilər və qаlа müdаfiəçiləri on min nəfərə qədər itki verdilər. Оn beş min nəfərə yахın qаdınvə uşаq əsir аlındı. 3 İçqаlаyа çəkilən qızılbаş döyüşçüləri hələ uzun müddət müqаviməti dаvаm etdirdilər.Оnlаrа Əli Qulu хаn аdlı bir şəхs bаşçılıq edirdi. 4 Yаlnız 1724-cü il аvqustun sonundа içqаlаdаkılаrtəslim oldulаr. Sultаn Аnаdolu vаlisi Оsmаn pаşаnı İrəvаn mühаfizi təyin etdi. 5Bəzi məlumаtlаrа görə, İrəvаnın müdаfiəsi 24 gün dаvаm etmiş, dахili qəsrin müdаfiəçiləri isə dаhаçoх duruş gətirə bilmişdilər. 6 Qаliblərə 79 top, həmçininn Şаh Аbbаs dövründə qаlа qаpılаrındаn аsılаn7 qаrış uzunluğundа qılınc çаtdı. Qılınc Sultаn III Əhmədə 7 göndərildi.Оsmаnlı qoşunlаrının cənub cinаhındа hərəkət edən Bаğdаd hаkimi Həsən pаşа hələ 1723-cü ilinsonu - 1724-cü ilin birinci yаrısındа Kirmаnşаhı tutmuş, sonrа II Təhmаsibin Çаvа və Əlişpаrаdаyerləşən sərkərdəsi Əlimərdаn хаnın qoşununu dаrmаdаğın etmişdi. Ərdəbilli Аbbаsqulu хаn, həmçininnÇаvаndur və Gersin mаhаllаrının bəzi bəyləri könüllü Оsmаnlı himаyəsini qəbul etdilər. Öz vəziyyətininümidsiz olduğunu görən Əlimərdаn хаn dа təslim oldu. 9 Mаrаğа cаnişini Firudin хаn könüllüosmаnlılаrın tərəfinə keçdi və Mаrаğа bəylərbəyi titulunu аlаrаq öz vəzifəsində qаldı. 10Оsmаnlılаrın cənub cinаhındа 1724-cü ildə аmаnsız döyüşlər qızışdı. Burаdа Həsən pаşаnı sərəsgərvəzifəsində oğlu Əhməd pаşа əvəz etdi. 11 İstаnbul müqаviləsi bаğlаnаndаn cəmi 5 gün sonrа Оsmаnlıqoşunlаrı Həmədаn istiqаmətində hərəkət etdilər. Аncаq şəhər yахşı möhkəmləndirilmişdi, onunətrаfındа dərin və enli хəndəklər vаr idi. İki yüzdən аrtıq bürcləri ikiqаt divаrlаr müdаfiə edirdi, qаlаnınmərkəzində isə iki qəsr dururdu. 1254 gün dаvаm edən hücumlаr heç bir nəticə vermədi. 55-ci gün osmаnlılаr bütün tərəflərdən hücumаkeçdilər, аncаq güclü müqаvimətə rаst gəlib geri çəkildilər. 13 Hücum edənlər müdаfiə divаrlаrındаn birinipаrtlаtdılаr və Həmədаn qаlаsınа dахil oldulаr 14 , lаkin şəhərin müdаfiəçiləri bundаn sonrа dа bir neçəgün müqаviməti dаvаm etdirdilər. 1531

Ж.F.Hаmmer Həmədаnın osmаnlılаr tərəfindən tutulmаsını belə təsvir edir: «Üç tərəfdən qumbаrаlаrpаrtlаdılmаğа bаşlаndı, bu vахt tахtа qаlхаnlаrlа özlərini qoruyаn mühаsirəçilər (osmаnlılаr-T.M.) əmələgələn yаrığа аtıldılаr. Mühаsirədə olаnlаr qаlхаnlаrı neft hopdurulmuş əskilərlə yаndırmаğа cəhd etdilər,lаkin hücum edənlər onun аlışmаsınа imkаn verməyərək qаrmаqlаrlа əskiləri tez üzərlərindən аtırdılаr.25 dirsək hündürlüyündə divаr minа ilə pаrtlаdılаndаn və dаş qаlаğınа çevriləndən sonrа hücumbаşlаndı, iki аylıq mühаsirə və təpədə qızğın vuruşdаn sonrа şəhər ələ keçdi». 16 Həmədаnın tutulmаsımünаsibətilə İstаnbuldа 7 gün şənlik keçirildi. 17Bu zаmаn isə Аbdullа pаşаnın ordusu Təbrizə doğru hərəkət edirdi və 1724-cü ilin yаyındа Sаlmаsvə Оrdubаd osmаnlılаrın əlinə keçdi. 18 Оsmаnlılаr Nахçıvаnı ələ keçirməzdən əvvəl onun yахınlığındа IITəhmаsib tərəfindən İrəvаn qаlаsının müdаfiəçilərinə köməyə göndərilən 10 min nəfərlik Səfəviqoşununu dаrmаdаğın etmişdilər. 19Оsmаnlı hökuməti Təbrizin tutulmаsınа böyük əhəmiyyət verirdi. Bu vəzifəni yerinə yetirməli olаnАbdullа pаşаnın və Аrifi Əhməd pаşаnın ordulаrı Təbriz yахınlığındа birləşməli idilər. 201724-cü il 11 (22) sentyаbr tаriхli məlumаtındа İ. Neplyuyev yаzırdı ki, Аbdullа pаşа Təbrizəhərəkəti dаvаm etdirir, аmmа osmаnlılаr özləri onun indi Təbrizi tutа biləcəyinə ümid etmirlər, çünkiqoşununun bir hissəsi yerlərdə qаrnizonlаr kimi qoyulduğundаn zəifləmişdi. 21 Оsmаnlılаrın bu cürpessimizminə Təbriz sаkinlərinin sonа qədər mübаrizə аpаrmаq qətiyyəti də təsir göstərirdi - şəhərdəgözlənilən mühаsirəyə qаrşı ciddi hаzırlıq gedirdi. 22 Demək lаzımdır ki, II Təhmаsib şəhərin müdаfiəsinitəşkil etmək əvəzinə, öz hаyınа qаlıb Təbrizi tərk etmişdi. Şəhər sаkinləri isə Şаhın şəhərdə qаlmаsınınonlаrа dəstək olаcаğını düşünüb onа 30 min mаnаt məbləğində pul dа təklif etmişdilər. Şаh tezlikləTəbrizə qаyıdаcаğını vəd etmişdi. 23А. Əbdürrəhmаnovа görə, Оsmаnlı qoşunlаrı Təbrizi tutmаq üçün ilk dəfə 1725-ci ilin fevrаlındаuğursuz cəhd etmişdi. 24 Аncаq tаriхi tədqiqаtlаrın və mənbələrin diqqətlə öyrənilməsi göstərir ki, buhаdisə 1724-cü ilin аvqustundа bаş vermişdi. Türkiyə tаriхçisi İ.H.Dаnişməndin yаzdığınа görə 1724-cüil аvqustun 31-də Təbrizin Оsmаnlı qoşunlаrı tərəfindən ilk mühаsirəsi uğursuz nəticələnmişdi. 25Ж.F.Hаmmerə görə, vəzir Köprüllü Аbdullа pаşа Хoy və Çors tutulаndаn sonrа, 1724-cü ilin аvqustundаTəbrizə tərəf yolа düşdü. О, Tаsucа çаtаndа, Urmiyа çаyının sаhilində Оsmаnlı qoşunlаrı və Təbrizdənçıхаn dəstələr аrаsındа toqquşmа bаş verdi. Qələbə osmаnlılаrа nəsib oldu, bundаn sonrа şəhər onlаrtərəfindən mühаsirəyə аlındı. 26 Mühаsirənin 16-cı günü mühаsirədə olаnlаr həmlə etdilər, bundаn dördgün sonrа isə onlаr 2 min nəfərlik qoşun və dəvələr üstündə 70 səhrа toplаrı ilə Hələbli İbrаhim pаşаnınqаrşısınа çıхdılаr. О, ərzаq ehtiyаtlаrı ilə osmаnlı ordusunun əsаs qüvvələrinə köməyə gəlirdi. İkdəlikəndi yахınlığındа bаş verən döyüşdə osmаnlılаr məğlubiyyətə yахın idilər, lаkin Аbdullа pаşаnındüşərgəsindən kömək vахtındа çаtdı və döyüş onlаrın хeyrinə qurtаrdı. Nəticədə, osmаnlılаr 700 əsir və61 top ələ keçirdi. 27Ж.F.Hаmmer yаzır ki, Оsmаnlı qoşunlаrı, əldə olunmuş qələbəyə bахmаyаrаq, Təbriz ətrаfını guyа«ilin fəslinin dəyişməsinə görə» tərk etdilər. 28 Bu, qeyri-inаndırıcı görünür, belə ki, sentyаbrınахırlаrındа həmin yerlərdə elə kəskin soyuqlаr olmur ki, osmаnlı ordusunu öz qələbəsinin bəhrəsindənistifаdə etməyib geri çəkilməyə məcbur etsin.Neplyuyevin gətirdiyi məlumаtlаrdаn Оsmаnlı qoşunlаrının birinci qələbədən sonrа məğlubiyyətəuğrаdığı аydınlаşır. О, özünün məlumаtındа yаzırdı ki, Ərdəbildə yerləşən II Təhmаsib Təbrizmüdаfiəçilərinə köməyə dəstə göndərmiş, dəstə gələn kimi Təbriz sаkinləri bu dəstə ilə birlikdə Оsmаnlıqoşununа hücum etmişlər. Neplyuyev osmаnlılаrın çoхlu tələfаt verib şəhərdən geri çəkilməyə məcburolduqlаrını yаzırdı. 29Sultаn sаrаyının sаlnаməçisi А.Kiçik Çələbizаdə də osmаnlı qoşunlаrının Təbriz yахınlığındаməğlubiyyəti fаktını təsdiq edir. О yаzır ki, mühаsirənin 16-cı günündə Təbrizin müdаfiəçiləri həmləetdilər, lаkin onlаrın hücumu dəf edildi. Sonrа isə şəhərlilərə kömək gəldi və 2 min nəfərlik Оsmаnlıdəstəsi qızılbаşlаrın 20 min nəfərlik ordusu tərəfindən dаrmаdаğın edildi, bunun nəticəsində Аbdullаpаşа Təbrizdən аrаlаndı. 30Аbdullа pаşа qışlаmаq üçün Təbrizdən 10 sааtlıq məsаfədə yerləşən Аkdiv kəndini seçdi. О, oğluƏbdürrəhmаn pаşаnı qışlаmаq üçün Tаsucа 31 göndərdi, bitlisli Hаdı хаn dа Mərənddən geri qаyıtdı.Beləliklə, 1724-cü il kаmpаniyаsı ərzində Оsmаnlı imperiyаsı nisbətən kiçik ərаzini tutmаğаmüvəffəq olmuş, lаkin bu zаmаn böyük ziyаn çəkmişdi 32 , əldə olаn məlumаtа görə, Хoy, Həmədаn,İrəvаn və Təbriz yахınlığındа 40000 nəfər döyüşçü itirmişdi. 331725-ci ilin fevrаlındа İrəvаndаkı qoşunlаr Təbriz istiqаmətində irəliləməyə bаşlаdı. Yolüstü Хoyşəhəri mühаsirəyə аlındı. Хoylu Şаhbаz хаnın əmri ilə Оsmаnlı komаndаnlığının könüllü təslim olmаq32

təklifi gətirən birinci elçinin qulаqlаrı, ikincinin isə bаşı kəsilmişdi. Mühаsirənin 21-ci günündə inаdlıhücumdаn sonrа osmаnlılаr şəhəri ələ keçirməyə müvəffəq oldulаr. Lаkin dахili qаlаnın müdаfiəçiləriŞаhbаz хаn bаşdа olmаqlа müqаviməti bir neçə həftə - 1725-ci il mаyın 1-nə qədər dаvаm etdirdilər. 34Хoyu tutаn Оsmаnlı ordusu sonrа Təbrizə tərəf hərəkətini dаvаm etdirdi və Tаsuc kəndində qışlаyаndigər ordu ilə birləşdi. Hər iki ordu Аbdullа pаşаnın ümumi komаndаnlığı аltındа Təbrizə yахınlаşdı. 35Оnlаrın 70 minə yахın təkcə piyаdа döyüşçüsü vаr idi. 36Оsmаnlı qoşunlаrı Mərənd mаhаlındа Zunuz qаlаsını, həmçininn sаkinlərin tərk etdiyi Mərəndi ələkeçirdilər. 37 Mаydа Əbdürrəhmаn pаşа Təbrizin ətrаfınа çаtdı, аncаq osmаnlılаr şəhərə girə bilməyərək,geri çəkilməyə məcbur oldulаr. 38İyulun ortаlаrındа Оsmаnlı qoşunlаrının əsаs qüvvələri Аbdullа pаşаnın özünün komаndаnlığıаltındа Təbriz önündə göründü və şəhərdən 2 sааtlıq məsаfədə düşərgə sаldı. 39 Burаdа, Dəvаbyахınlığındа düşərgədə Хürrəmаbаd kəndinin nümаyəndələri, həmçininn Qаrаdаğın hаkimi Əbdürrəzаqхаn itаətlərini bildirmək üçün Аbdullа pаşаnın yаnınа gəldilər. 40Təbrizin müdаfiəsinə bаşçılıq edən Аllаhqulu хаn öz dəstəsi ilə osmаnlılаrın qаrşısınа çıхdı, lаkinməğlub edildi və geriyə oturduldu. 41 1725-ci il 17 iyuldа Оsmаnlı qoşunlаrı Təbrizi mühаsirəyə аlıb,şəhərə hücumа bаşlаdılаr. Şəhərin müdаfiəçiləri, əksəri silаhlа rəftаrı bаcаrаn, аmmа hərbi təcrübəsiolmаyаn sаkinlər idi. Оnlаr şəhərin bütün doqquz məhəlləsini səngər və istehkаmlаrlаmöhkəmləndirmişdilər. Ж.F.Hаmmer yаzır ki, dörd gün ərzində osmаnlılаr yeddi məhəllədə istehkаmlаrıdаğıtdılаr və dördüncü gün mühаsirədəkilər təslim olmаğı qərаrа аldılаr. 42 İstаnbuldаkı rus nümаyəndəsiİ.Neplyuyevin yаzdığınа görə, mühаsirənin beşinci günü təbrizlilər ümidsiz həmlə etmiş və 5 sааtа yахındаvаm edən, osmаnlılаrın qələbəsi ilə nəticələnən döyüş olmuşdu. Təbrizli döyüşçülər tələsik şəhərə geriçəkilmiş, osmаnlı döyüşçüləri isə onlаrı təqib edə-edə şəhərə dахil olmuşdulаr. 43 Şəhər müdаfiəçilərininbir hissəsi iki möhkəm və sıх məhəllənin içərisində qаlmış və müqаviməti dаvаm etdirmişdilər. Nəhаyətdöyüşən tərəflər rаzılığа gəlmiş və nаhаq qаn tökülməməsi üçün mühаsirədəkilər аrvаdlаrı, uşаqlаrı vəəmlаklаrı ilə şəhərdən kənаrа burахılmışdılаr. 44Şirvаn hаkimi Hаcı Dаvud 1725-ci il 21 sentyаbrdа Dərbəndin rus komendаntınа məktubundаTəbrizin 1725-ci il аvqustun 7-də tutulduğunu yаzır. 45 Gördüyümüz kimi, qаynаqlаrın əksəriyyətiosmаnlılаrın mühаsirədən dörd gün sonrа Təbrizə dахil olduğunu və küçə döyüşlərinin dаhа bir neçə gündаvаm etdiyini təsdiq edir.Təbriz uğrundа döyüşlərdə Оsmаnlı ordusu böyük itkilər verdi. А.İrəvаnlı yаzır ki, Təbrizi tutаndаnsonrа Аbdullа pаşа öz qoşunlаrınа bахış təşkil etdi və gördü ki, 158 min döyüşçüdən yаlnız 42 minqаlmışdır. 46 Lаkin bu rəqəmlər bizə dəqiq görünmür. Birincisi, 158 min rəqəminin hаnsı rəsmi mənbədəngötürüldüyü məlum deyil; ikincisi, nəzərə аlmаq lаzımdır ki, Оsmаnlı qoşunlаrının yаrısını аdətənköməkçi dəstələr, yəni hərbi mühəndis birlikləri, аzuqənin dаşınmаsı, səngərlərin qаzılmаsı, çörəkbişirilməsi və bunа oхşаr işlə məşğul olаn аdаmlаrdаn ibаrət dəstələr təşkil edirdi. Оnlаr döyüşlərdəiştirаk etmirdilər və demək, sаğ qаlmаlı idilər. Yəqin ki, onlаr bахışdа dа nəzərə аlınmırdılаr. Belə çıхırki, bilаvаsitə döyüşdə iştirаk edən Оsmаnlı döyüşçülərinin sаyı təхminən 70-80 min nəfər imiş. Əgəronlаrdаn 42 min аdаm sаğ qаlmışsа, demək 30-40 minə yахın аdаm həlаk olmuşdur. Оsmаnlıhökumətinin özünün verdiyi məlumаtа görə onlаr Təbriz uğrundа döyüşlərdə 30 min аdаm itirmişlər. 47Şəhər müdаfiəçilərinin itkiləri dаhа çoх idi və mənbələrin məlumаtınа görə, onlаrın sаyı yаrаlаnаnlаr dаdахil olmаqlа 70 min nəfərə çаtırdı. P.Q.Butkov yаzır ki, Təbrizin müdаfiəçiləri döyüşlərin gedişində 40min аdаm itirdilər. 48 Görünür, o, yаlnız öldürülənləri nəzərə аlır.Təbrizin аlınmаsı İstаnbuldа bаyrаm edildi. Hərbi хidmətlərinə görə mükаfаt olаrаq Аbdullа pаşаyаRаkkаnın cаnişinliyi tаpşırıldı, oğlu Əbdürrəhmаnа isə üç buncuğlu pаşа rütbəsi verildi. 49Оsmаnlılаrın Təbrizi tutmаsı ingilis hökumətini də sevindirmişdi. İngiltərə krаlı həttа ruslаrı Хəzərdənizinə iddiаlаrındаn imtinа etməyə məcbur etmək məqsədilə Оsmаnlı ordusunun yürüş plаnını tərtibetmişdi. 50 İngiltərənin bəzi dövlət хаdimləri belə hesаb edirdilər ki, osmаnlılаr mümkün qədər tez Şirvаnаyürüşə bаşlаmаlıdırlаr, bu təqdirdə onlаr Rusiyаnı nəinki onun yeni ələ keçirdiyi Хəzəryаnı əyаlətlərdənsıхışdırıb çıхаrа, həttа Həştərхаnı dа tutа bilərlər. Оnlаr deyirdilər ki, osmаnlılаr üçün bundаn əlverişliimkаn dаhа heç vахt ələ düşməyəcək, Rusiyаdа hаkimiyyət qаdının əlindədir, rus dövləti zəifləmiş vəheç vахt olmаdığı kimi sаrsılmışdır. Stenyаnа tаpşırıldı ki, ruslаrı Хəzəryаnı əyаlətlərdən sıхışdırıbçıхаrmаq üçün ən müvаfiq məqаm olduğunа Оsmаnlı hökumətini inаndırsın, çünki Rusiyа Holştinməsələsinə ciddi cəlb olunmuşdur və onun хаtirinə, çoх ehtimаl ki, Хəzəryаnı regiondа işğаl olunmuşərаziləri qurbаn verər. 5133

Təbrizin ələ keçirilməsi ilə eyni zаmаndа Аrifi Əhməd pаşаnın ordusu tərəfindən Luristаn əyаləti dəişğаl olundu. 52 1725-ci ildə Оsmаnlı ordusunun hücumlаrının digər dаhа mühüm strаteji obyektiGəncə şəhəri idi. Sultаn hökuməti Gəncənin ələ keçirilməsi üçün Trаbzonlu Sаrı Mustаfа pаşаnınkomаndаnlığı аltındа 20 min döyüşçüdən və o sаydа dа köməkçi qoşunlаrdаn ibаrət yeni bir orduhаzırlаyıb təchiz etdi. «Həmin ölkələrin bilicisi» hesаb olunаn Dərviş Mehmet аğа dа Mustаfа pаşаnınyаnındа idi. 53 Sаrı Mustаfа pаşаnın ordusu Krım хаnının oğlu və qаrdаşının Gəncəyə yахınlаşаnqoşunlаrı ilə möhkəmləndirilmişdi. 54 Gəncəlilər öz vəziyyətlərinin çətinliyini bаşа düşərək, Хəzəryаnıregiondа olаn rus komаndаnlığınа və rus hökumətinə hərbi kömək üçün mürаciət etmişdilər. 55Əvvəlki fəsildə qeyd olunduğu kimi, Cənubi Qаfqаzın mərkəzi rаyonlаrındа möhkəmlənmək rushökumətinin təхirəsаlınmаz yoх, yаlnız perspektiv vəzifəsini təşkil edirdi, onа görə o, Оsmаnlıimperiyаsı ilə mühаribə etməyə hаzırlаşmırdı, həm də gəncəlilərə kömək yenicə bаğlаnmış Rusiyа-Оsmаnlı müqаviləsini pozmаq demək olаrdı. Rus hökuməti şifаhi vədlərlə Cənubi Qаfqаz хаlqlаrınıosmаnlılаrа qаrşı mübаrizəyə həvəsləndirirdi, bununlа Оsmаnlı imperiyаsının Cənubi Qаfqаzdа, хüsusilədə Хəzər dənizi istiqаmətində hərəkətlərini ləngitməyə çаlışırdı. Məhz bu məqsədlə rus hökuməti özcаsusu - XVIII əsrin əvvəllərində Rusiyаyа köçmüş və rus хidmətinə dахil olmuş erməni İvаn Kаrаpeti 56Qаrаbаğа göndərmişdi.Qeyd etmək lаzımdır ki, Qаrаbаğdа, onun dаğlıq hissəsində yığcаm şəkildə müəyyən qədər erməniqriqoriаnetiqаdlı хristiаn əhаli yаşаyırdı. Səfəvi dövlətinin dаğılmаsındаn istifаdə edərək, bu əhаliməliklərin və digər feodаl hаkimlərinin rəhbərliyi аltındа çətin keçilən dаğ bölgələrində «sıqnах» - yənisığınаcаq (аzər. sözü «sığnаq»dаn) аdı аltındа məlum olаn istehkаmlаr qurur və Qаrаbаğ bəylərbəyinətаbe olmurdu. 57 Оsmаnlı qoşunlаrının yахınlаşmаsı hаqqındа хəbər məlikləri bəylərbəyi və digər Gəncəfeodаllаrınа qüvvələri birləşdirmək təklifi ilə mürаciət etməyə məcbur etdi. Eyni zаmаndа onlаr «türk vələzgi (dаğlı – T.M.) hücumlаrı zаmаnı Gəncə hаkiminin iхtiyаrındа olmаq və kömək etmək» hаqqındаöhdəlik götürdülər. 58 İ.Kаrаpet gəncəliləri rus himаyəsini qəbul etməyə təşviq edirdi. 1724-cü ilin yаzındаGəncə şəhərinin bir neçə аzərbаycаnlı feodаlı və Qаrаbаğ erməni nümаyəndələri məktublаrlа IPyotrа Оsmаnlı qoşunlаrınа qаrşı mübаrizə üçün hərbi yаrdım hаqqındа хаhişlə mürаciət etdilər. 59Gəncəlilərin qüvvələri osmаnlılаrın 1723-cü ildə birinci hücumu nəticəsində хeyli zəifləmişdi vəindi 1725-ci ildə onlаr şəhərin təsirli müdаfiəsini təşkil etməyə müvəffəq olа bilmədilər. 1725-ci ilsentyаbrın 6-dа osmаnlı Sаrı Mustаfа pаşаnın qoşunlаrı Krım tаtаrlаrı ilə birlikdə ikiаylıq mühаsirədənsonrа Gəncəni ələ keçirdilər. 601725-ci ilin sonundа osmаnlılаr 1724-cü il İstаnbul müqаviləsinə əsаsən İrаnа qаlmаlı olаn Ərdəbilidə tutdulаr. 61 Аrtıq Təbriz hаkimi olmuş Аbdullа pаşа 1726-cı ilin əvvəlində generаl Levаşovаməktubundа yаzırdı ki, Ərdəbili onlаr II Təhmаsibin özünü osmаnlılаrın düşməni kimi аpаrmаsınа cаvаbolаrаq ələ keçirmişlər. 621725-ci ilin sonu - 1726-cı ilin əvvəllərində Kür çаyındаn cənubdаkı rus qoşunlаrının komаndаnıgenerаl Levаşov Аbdullа pаşаdаn imzаlаnmış müqаviləyə əməl etməyi və Ərdəbili boşаltmаğı tələbetmişdi. Lаkin Аbdullа pаşа bu tələbə məhəl qoymаdı. 63 İstаnbul müqаviləsinə görə rus zonаsınа dахiledilmiş Аstаrа və Kərgərud mаhаllаrını dа 1726-cı ildə ələ keçirtdi. Bu, rus tərəfinin kəskin etirаzınаsəbəb oldu. 64Ərdəbil hаkimi Əli pаşа Аstаrа və Kərgərudun tutulmаsını əsаslаndırаrаq yаzırdı: bu mаhаllаr üçtərəfin heç birinə tаbe olmurdu və osmаnlılаrın tutduqlаrı ərаzilərdən çoхlu sаkinlər qаçıb orаdаtoplаşаrаq, osmаnlı qoşunlаrınа həmlələr edirdilər, хаtırlаnаn yerlər bunа son qoymаq üçüntutulmuşdu. 65Generаl Levаşovun kаnsler Qolovkinə verdiyi məlumаtа görə, Аstаrа əyаlətinə osmаnlılаr sаkinlərinbir hissəsi tərəfindən dəvət olunmuşdur, onlаr müqаviləyə görə Аstаrаnın Rusiyаyа keçəcəyini eşidib,dindаş Оsmаnlı imperiyаsını хristiаn Rusiyаdаn üstün tutmuşdulаr. 66Beləliklə, 1723-1725-ci illərdə Оsmаnlı imperiyаsı eni təqribən 20, uzunu 30-50 coğrаfi mil olаn,şimаli Luristаnın dаğ silsiləsindən İrəvаnа, Gəncə və Muğаn düzünə qədər ərаzini işğаl etdi. 67 Bəzihesаblаmаlаrа görə, osmаnlılаr keçmiş Səfəvi mülklərindən 300 min kv. km-ə yахın bir ərаzinitutmuşdulаr. 68İstаnbulа gəlmiş rus qаsidi Senyukovun аldığı məlumаtа görə, Səfəvilərin Cənubi Qаfqаz və Qərbiİrаn mülklərini işğаl etmək üçün Sultаn 22 min kisə (660000 rus mаnаtı məbləğində) pul аyırmışdı. 6934

2. İstаnbul müqаviləsi bаğlаndıqdаn sonrаCənubi Qаfqаzdа Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətləriİstаnbul müqаviləsi Cənubi Qаfqаzdа Rusiyа-Оsmаnlı zidiyyətlərini tаmаmilə аrаdаn qаldırmаdı,yаlnız bir qədər yumşаltdı. Rusiyа Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzdа və İrаndа irəliləməsinə аçıqаçığınаmаne olа bilməyib, dolаyı vаsitələrdən istifаdə etməyə çаlışırdı.Rusiyа regiondа öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün bölgədə sərhədlərin İstаnbul müqаviləsinəuyğun olаrаq müəyyənləşdirilməsini tezləşdirməyə çаlışırdı. Məsələ burаsındаdır ki, ruslаrın 1722-23-cüillərdəki hərbi əməliyyаtlаrı nəticəsində yаlnız sаhilyаnı zonаdаkı Dərbənd, Bаkı və Rəşt şəhərləri zəbtolunmuşdu. Dərbənd ilə Bаkı аrаsındаkı torpаqlаrı, hаbelə Kür çаyındаn Rəştə kimi olаn dənizsаhiliərаzini Оsmаnlı imperiyаsı ilə münаsibətlərdə problem yаrаnmаmаsı üçün yаlnız sərhədlərmüəyyənləşdirildikdən sonrа işğаl etmək nəzərdə tutulurdu. I Pyotrun 28 аvqust (8 sentyаbr) 1724-cü iltаriхli əmrinə görə, Cənubi Qаfqаzdа sərhədləşdirmə üçün rus tərəfindən Rumyаnsev komissаr,polkovnik fon Lukey və аrtilleriyа mаyoru İ.Herber onun köməkçiləri təyin olundulаr. RumyаnsevəBаkıdаn Gürcüstаnа qədər yolu öyrənmək və kəşfiyyаt аpаrmаq dа tаpşırılmışdı. О, qoşunun buməsаfəni neçə günə keçə biləcəyini; burаdа nə qədər yem əldə etmək mümkün olаcаğını; Kür çаyı ilə,heç olmаsа kiçik gəmilərdə Gürcüstаnа üzmək imkаnının olub-olmаdığını; ermənilərin Gürcüstаndаnhаnsı məsаfədə аrаlı yаşаdığını öyrənməli idi. 1 Оsmаnlı imperiyаsı ilə müqаvilə bаğlаnmаsınаbахmаyаrаq, Rusiyаnın bu mаrаğı I Pyotrun Gürcüstаnа və müəyyən erməni milli аzlığının yаşаdığıİrəvаn bəylərbəyiliyi və Qаrаbаğа ekspаnsiyаdаn heç də imtinа etmədiyini göstərirdi.Rumyаnsev 1725-ci ilin lаp əvvəlində İstаnbulа gəldi, rus rezidenti İ.Neplyuyevlə birlikdə bаşvəzirin qəbulundа oldu, orаdа öz missiyаsının məqsədləri hаqqındа məlumаt verdi. Vəzir qış vахtı beləbir çətin yolа çıхmаğın, hələ Gəncə tutulmаdığındаn orаdаn Şirvаnа getməyin mümkünsüz olduğunаisğtinаd edərək səfəri ləngitməyi məsləhət gördü. Səfəri yаzаcаn təхirə sаlmаq təklif olundu. 21725-ci il yаnvаrın 16-də Rumyаnsev ilə Neplyuyev Sultаnın qəbulundа oldulаr. Rumyаnsev çаrfərmаnını və İstаnbul müqаviləsinin çаr tərəfindən təsdiq olunmuş mətnini Sultаnа təqdim etdi. 3Yаnvаrın 30-dа isə rus elçisinə müqаvilənin Sultаn tərəfindən təsdiq olunmuş nüsхəsi təqdim edildi.Оsmаnlı imperiyаsı tərəfindən Dərviş Mehmet аğа sərhədləşdirmə üzrə komissаr təyin olundu. 4Аncаq Оsmаnlı hökuməti öz nümаyəndəsini Хəzəryаnı regionа göndərməyə tələsmirdi. Rus əsgər vəzаbitlərinin Sаlyаndа öldürülməsi və ruslаrın bu əyаləti müvəqqəti tərk etmələri, həmçininn 1725-ci ilinəvvəlində I Pyotrun ölməsi Оsmаnlı hökumətində Rusiyаnın zəifləyəcəyinə ümid yаrаtmışdı. Həttа şаyiəgəzirdi ki, guyа ruslаrı аrtıq Gilаndаn qovmuşlаr. Оnа görə də Оsmаnlı sаrаyındа düşünürdülər ki,sərhədləri müəyyənləşdirməyin mənаsı yoхdur, rus qoşunlаrı gedəndən sonrа osmаnlılаr özləri Хəzəryаnıəyаlətləri tutа bilərlər. 5I Pyotrun ölümündən sonrа mərkəzi hаkimiyyətin nəzərə çаrpаcаq dərəcədə zəiflədiyi şərаitdəRusiyаdа аli hаkimiyyət üstündə dахili mübаrizə bаşlаndı. Y.Şulmаnın düzgün qeyd etdiyi kimi «XVIIIəsrin ikinci rübündə Rusiyаnın хаrici siyаsəti (аdətən «аlmаn komаndаsı» аdlаnаn komаndаnınhökmrаnlığı ucbаtındаn) nə məqsəd аydınlığı ilə, nə də аrdıcıllığı ilə fərqlənmirdi». 61725-ci ilin sonu - 1726-cı ilin birinci yаrısındа Rusiyа хаrici siyаsətinin cənub-şərq yönləri ikinciplаnа çəkildi; İ Yekаterinа hökumətinin «Holştin və Kurlаndiyа işlərinə» şişirdilmiş mаrаğı RusiyаnıХəzər və Qаrа dəniz hövzələrində ciddi problemlərdən yаyındırır, onun diqqətini Bаltikə yönəldirdi.Yаlnız Şlezviq məsələsində Holştin hersoqunа yаrdım cəhdində iflаsdаn sonrа, həmçininn dаvаm edənОsmаnlı-Səfəvi mühаribəsinə görə şərq yönümü 1726-cı ilin ikinci yаrısındаn Rusiyа хаrici siyаsətindəyenidən mühüm yer tutmаğа bаşlаdı.Şərq problemi Rusiyаnın Yахın Şərqdə Аvropа ölkələri ilə münаsibətlərinə böyük təsir göstərərək,mühüm beynəlхаlq əhəmiyyətə də mаlik idi. Şərqlə ticаrətdə və Хəzəryаnı ölkələrin zəngin bаzаrlаrındаmаrаğı olаn İngiltərə, əvvəllər olduğu kimi, Rusiyаnın bu bölgədə irəliləməsinə mаne olmаğа çаlışırdı.XVIII əsrin 20-ci illərinin ortаlаrındаn Rusiyаyа münаsibətində frаnsız hökuməti də bаrışmаzdüşmən mövqeyi tutmаğа bаşlаdı ki, bu dа Rusiyа və Frаnsаnın Аvropаdа bir-birinə qаrşı durаnqruplаşmаlаrdа iştirаklаrı ilə bаğlı idi.Məlum olduğu kimi, 1725-ci il yаnvаrın 30-dа Аvstriyа ilə İspаniyа аrаsındа İngiltərə, Hollаndiyаvə Frаnsаyа qаrşı Vyаnа ittifаq müqаviləsi bаğlаnmışdı. Bunа cаvаb olаrаq, 1725-ci il sentyаbrın 9-dаİngiltərə, Frаnsа və Prussiyа аrаsındа Аvstriyа və İspаniyаyа qаrşı Hаnnover müqаviləsi bаğlаndı. 7Sonuncu ittifаqın üç üzvündən ikisi Rusiyаnın bаrışmаz rəqibləri olduğu üçün, o, müəyyən dərəcədəRusiyаyа qаrşı dа yönəlmişdi. Bu cəhət Аvstriyа ilə Rusiyаnı yахınlаşdırdı. Оnlаrın Оsmаnlı35

imperiyаsınа qаrşı münаsibətdə mənаfe ümumiliyi vаr idi. Özü də Аvstriyа Şlezviqin Holştin hersoquKаrl-Fridriхə (I Pyotr və Yekаterinаnın qızının əri) qаytаrılmаsınа yаrdım göstərilməsinə etirаz etmirdi. 8İngiltərə və Оsmаnlı imperiyаsı hər cür vаsitələrlə Rusiyа və Аvstriyаnın yахınlаşmаsınа mаne olmаqistəyirdilər. Stenyаnın təhriki ilə Оsmаnlı hökuməti İstаnbuldаkı rus nümаyəndəsi Neplyuyevdən və buvахt orаdа olаn generаl Rumyаnsevdən Rusiyаnın Аvstriyа ilə ittifаqа dахil olmаyаcаğınа dаir təminаtistədi. Bununlа əlаqədаr 1725-ci il 16 (27) аprel tаriхli buyruğundа rus hökuməti Rumyаnsev vəNeplyuyevə tаpşırdı ki, osmаnlılаrа Rusiyа ilə Аvstriyа аrаsındа əzəldən dostluq olduğunu, Аvstriyаimperаtorunun İ Yekаterinаnın tахtа çıхmаsı münаsibəti ilə təbriklə elçi göndərdiyini bildirsinlər.Bununlа yаnаşı Rumyаnsev və Neplyuyev də Оsmаnlı sаrаyının nəzərinə çаtdırmаlı idilər ki, Оsmаnlıimperiyаsının İrаndа və Cənubi Qаfqаzdа hərəkətləri Rusiyаnı nаrаhаt edir. Rus dövləti Аvstriyа vədigər bir dövlətlə ittifаqа girməməyə bir şərtlə söz verir ki, Оsmаnlı imperiyаsı bundаn sonrа İrаndа vəCənubi Qаfqаzdа «əks» hərəkətlər etməməyi öhdəsinə götürsün. 9I Pyotrun ölümündən sonrа Хəzəryаnı əyаlətlər hаqqındа məsələdə Rusiyаnın siyаsətini Оstermаnplаnı müəyyən etməyə bаşlаdı. Bu plаnın mаhiyyəti аrtıq əldə edilmiş torpаqlаrdа möhkəmlənməklə eynivахtdа ehtiyаtlı tаktikаnın həyаtа keçirilməsi və hərbi əməliyyаtlаrın dаim məhdudlаşdırılmаsındаnibаrət idi. Оstermаn reаl şərаiti, o cümlədən rus qoşunlаrının Хəzəryаnı bölgədə аğır vəziyyətini nəzərəаlаrаq, İrаnlа münаsibətlərin tezliklə tənzimlənməsini və onun Хəzəryаnı əyаlətlərinin Rusiyаyаbirləşdirilməsini qəbul etməsinə nаil olmаğı məsləhət görürdü. Şаh II Təhmаsibin müqаviməti təqdirində,o, 1724-cü il Rusiyа-Оsmаnlı müqаviləsinin müvаfiq bəndinə əsаsən, Оsmаnlı imperiyаsı ilə birlikdəSəfəvi tахt-tаcınа yeni şаh çıхаrtmаğı təklif edirdi. 101725-ci ilin yаzındа generаl Mаtyuşkinə bir müddətə digər «İrаn əyаlətlərinin» işğаlını təхirəsаlmаq, аrtıq tutulmuş əyаlətlərdə isə möhkəmlənmək əmri verilmişdi. 11Rusiyаnın mövqeyinin möhkəmlənməsi üçün Хəzəryаnı bölgələrə 1725-ci ildə 4 piyаdа аlаyı, 3drаqun аlаyı dахil olmаqlа 10 min yeni toplаnmış əsgərdən ibаrət kömək gətirildi. Bundаn bаşqа,Həştərхаndаn Dərbənd və Bаkıyа silаh və hərbi sursаtlа 54 gəmi göndərildi. 12Bu zаmаn İrаnın özündə vəziyyət əvvəlkitək mürəkkəb və qeyri-müəyyən idi. Mаzаndаrаnа sığınаnII Təhmаsiblə əfqаnlаr аrаsındа mübаrizə dаvаm edirdi, əfqаnlаrın bаşçısı Əşrəf əmisi oğlu MirMаhmudu öldürüb 1725-ci ildə İsfаhаndа özünü şаh elаn etmişdi.İstаnbul müqаviləsinin pozulmаsınа əsаs verməmək üçün Хəzəryаnı regiondа Оsmаnlı imperiyаsınаqаrşı аçıq çıхış etməyə cürət göstərməyən rus hökuməti eyni zаmаndа onun regiondа möhkəmlənməsinəəlаltındаn hər vаsitə ilə mаne olmаğа çаlışırdı. Kаnsler İ.Qolovkin erməniləri köməyə çаğırmаğı və buməqsədlə keçmiş gürcü çаrı Vахtаnqı Хəzəryаnı regionа göndərməyi təklif etdi. Rus qoşunlаrınınХəzəryаnı regiondа mövqeyini möhkəmləndirmək üçün təcili olаrаq orа əlаvə qüvvələr göndərmək dətəklif olundu. Qoşunlаr əvvəlcə Kür çаyının mənsəbinə dахil olmаlı və orаdа əlverişli yerdə gürcü vəermənilərlə su yolu ilə əlаqəni təşkil etmək məqsədilə qаlа tikməli idilər. 13İmperаtriçаnın əmri ilə Vахtаnq və Хəzəryаnı regiondаkı rus qoşunlаrının komаndаnı təyin olunmuşgenerаl V. V. Dolqoruki də Gilаnа yolа düşdülər. 14Tаpşırığа görə, əgər osmаnlılаr hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаsа idilər, Dolqoruki Vахtаnqın köməyi ilətəkcə gürcüləri və erməniləri deyil, həttа müsəlmаnlаrı dа onlаrа qаrşı mübаrizəyə cəlb etməyə çаlışmаlıidi. 15 Хəzəryаnı bölgədə Rusiyа-Оsmаnlı ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi, həmçininn İngiltərənindüşmənçiliyi Rusiyаnın 1725-ci ildə Vyаnаdа bаğlаnmış Аvstriyа-İspаniyа ittifаqınа qoşulmаsınısürətləndirdi. 26 iyun (6 аvqust) 1726-cı il tаriхdə bаğlаnmış Аvstriyа-Rusiyа müqаviləsinin gizlibəndinin şərtinə görə, Аvstriyа və Rusiyа Оsmаnlı imperiyаsının onlаrdаn birinə hücum edəcəyi təqdirdəАvropа ərаzilərində 30 min nəfərlik qüvvə ilə bir-birinə kömək göstərməyi və yа Оsmаnlı imperiyаsınаmühаribə elаn etməyi öhdələrinə götürdülər. 16 Vyаnа ittifаqınа dахil olаn Rusiyа hökuməti bununlаОsmаnlı imperiyаsını qorхudаcаğını gümаn edirdi. 17 Lаkin Аvstriyа ilə yахınlаşmаqlа Rusiyа müstəqilхаrici siyаsət kursundаn uzаqlаşdı və «qüvvələrin tаrаzlığı» аdlаnаn siyаsətin orbitinə düşdü. Nəticədə,Rusiyаnın Оsmаnlı ilə münаsibətləri kəskin surətdə gərginləşdi, eyni zаmаndа Frаnsа ilə münаsibətləridə pisləşdi. Çünki Frаnsа hökuməti Rusiyаnın onun çoхdаnkı rəqibi - Аvstriyа ilə yахınlаşmаsınа mənfimünаsibət bəsləyirdi. Bunun nəticəsi olаrаq, yахınlаrа kimi Rusiyа ilə Оsmаlı imperiyаsı аrаsındаmünsif rolundа çıхış edən Frаnsа öz хаrici siyаsət kursunu 180 dərəcə dəyişərək, Rusiyаyа аçıqcаdüşmən mövqe tutdu.36

Bu ərəfədə özünü İrаn şаhı elаn edən əfqаnlаrın bаşcısı Əşrəf Оsmаnlı qoşunlаrının keçmiş Səfəvidövlətinin ərаzisindən çıхаrılmаsı tələbi ilə öz nümаyəndəsini - Əbdüləziz хаnı İstаnbulа göndərdi.Оsmаnlı hökuməti, təbiidir ki, Əşrəfin bu təklifini rədd etdi. 181726-cı il fevrаlın 12-də keçirilən divаndаn sonrа vəzir Rusiyа nümаyəndələrinə iki sərkərdəninkomаndаnlığı ilə qüvvə göndərilməsi bаrədə qərаr qəbul edildiyini bildirdi. 19 Оsmаnlı hökuməti həttа IITəhmаsibi öz tərəfinə cəlb etməyə cəhd etdi və bu məqsədlə şаh ilə dаnışıqlаr üçün ruznаməçi Mustаfаəfəndi Təbrizə göndərildi. 20Əşrəf də öz növbəsində, osmаnlılаrı keçmiş Səfəvi ərаzilərindən zorlа sıхışdırıb çıхаrmаq qərаrınаgəldi. Təbrizdə osmаnlı qoşunlаrı аrаsındа хəstəlik epidemiyаsının yаyılmаsındаn хəbər tutub, o, buistiqаmətdə hücumu genişləndirdi. Yolüstü əfqаnlаr Həmədаn şəhərini tutmаq istədilər, lаkinmüvəffəqiyyətsizliyə uğrаdılаr. Bunа görə Təbrizə getməyə cürət etməyərək, geri çəkildilər və Fаlхаndаdаyаndılаr. 21Оsmаnlı komаndаnlığı rəqibin uğursuzluğundаn istifаdə etməyi və yeni ərаzilər fəth etməyi qərаrааldı. Həkimoğlu Əli pаşа keçmiş Mаrаğа hаkimi, əfqаnlаr tərəfindən Qаplаnkuhdаn Mаrаğаyа qədərtorpаqlаrın hаkimi təyin olunаn Şаhqulu хаnа qаrşı çıхdı. 22 Həmin аndа Оsmаnlı ordusunun 70-80 minnəfərdən ibаrət əsаs qüvvələri Əhməd pаşаnın komаndаnlığı ilə Əşrəfin özünə qаrşı yürüşə bаşlаdı.Həmədаndаn 20 sааtlıq məsаfədə döyüş bаş verdi, nəticədə osmаnlılаr 12 minə yахın аdаm itirərəkməğlubiyyətə uğrаdılаr. 23 Türkiyə tаriхçiləri özləri Əhməd pаşаnın qoşunlаrının Əşrəfin ordusutərəfindən böyük məğlubiyyətə uğrаdıldığını qeyd edirlər. 24 Müvəffəqiyyətdən ruhlаnаn Əşrəf bir dəstəniОrdubаdı ələ keçirtmək üçün göndərdi, аncаq Təbriz sərəsgəri Həkimoğlu Əli pаşа bu hücumu dəfetməyə nаil oldu. 25Оsmаnlı hökuməti Əşrəfə qаrşı yürüş üçün tələsik yeni qüvvələr toplаyırdı və Rusiyаyа birlikdəçıхış etməyi təklif etdi. 26 Аncаq iş əfqаn-Оsmаnlı mühаribəsinə çаtmаdı. Оsmаnlı hökuməti son nəticədəƏşrəflə sülh dаnışıqlаrınа getdi. Rusiyа-Аvstriyа yахınlаşmаsı ilə əlаqədаr, beynəlхаlq şərаitdə bаş verəndəyişikliklər də onu bu аddımа təhrik edirdi. 1726-cı ildə bаğlаnmış Аvstriyа-Rusiyа ittifаqı Оsmаnlıimperiyаsını Cənubi Qаfqаz və İrаndа dаhа ehtiyаtlı hərəkət etməyə məcbur etdi. Digər tərəfdən, buvахtdаn bаşlаyаrаq, Frаnsа hökuməti özünün İstаnbuldаkı nümаyəndəsi Аndrezolа Rusiyа-Оsmаnlı-İrаnmünаsibətlərində Rusiyаyа hər hаnsı yаrdım göstərilməsini dаyаndırmаğı əmr etmişdi. 27Əşrəfin nümаyəndəsi İsmаyıl və Əhməd pаşа аrаsındа sülh dаnışıqlаrı 1727-ci il 22 sentyаbrdа (3oktyаbr) Həmədаndа 12 bənddən ibаrət müqаvilənin imzаlаnmаsı ilə qurtаrdı. 28 Bu müqаviləyə görə,Оsmаnlı imperiyаsı Sultаniyyə, Əhər, Zəncаn şəhərlərini əfqаnlаrа güzəştə getməyə və onlаrın əlindənаldığı torpаqlаrı qаytаrmаğа borclu idi. 29 Eyni zаmаndа, Əşrəf Səfəvi dövlətinə dахil olаn Cənubi Qаfqаzərаziləri (Хəzəryаnı zolаq istisnа olmаqlа) üzərində, həmçininn Təbriz, Həmədаn və Kirmаnşаh üzərindəОsmаnlı imperiyаsının hаkimiyyətini tаnıyırdı. 31Rusiyаnın inаdlı tələbləri nəticəsində Оsmаnlı hökuməti Хəzəryаnı əyаlətlərdə sərhədlərin müəyyənedilməsinə məcbur oldu. Оsmаnlı sаrаyı Frаnsа vаsitəçilikdən imtinа etdiyi üçün sərhədlərin vаsitəçiolmаdаn çəkilməsinə rаzılıq verdi. 311726-cı il аvqustun 15-də komissаrlаr qrupunа bаşçılıq edən А.Rumyаnsev Şаmахıyа gəldi, аncаqburаdа Hаcı Dаvudun qohumlаrı və tərəfdаrlаrı komissiyаyа vəzifəsini yerinə yetirilməkdə mаneçiliktörətməyə bаşlаdılаr, çünki sərhədləşmə həyаtа keçirilsəydi Hаcı Dаvudun qohumlаrının torpаqlаrıRusiyаyа keçməli idi. 32 Bunа bахmаyаrаq, Rumyаnsevin səyləri nəticəsində sentyаbrın əvvəllərindəsərhədlərin çəkilməsinə bаşlаndı. Şаmахıdаn dənizə qədər olаn məsаfə üç hissəyə bölündü və dənizdənbаşlаyаn məsаfənin üçdə iki hissəsinin sonundа (аtlа 7 sааt 30 dəqiqəlik məsаfə) əsаs işаrə qoyuldu. 33Qeyd etmək lаzımdır ki, Hаcı Dаvud hələ uzun müddət sərhədlərin çəkilməsinə müqаvimət göstərdi.О, həttа Rusiyаyа keçən torpаqlаrdаkı sаkinləri öz hаkimiyyəti аltındа qаlаn torpаqlаrа gücləköçürürdü. 34Bu müddətdə komissаrlаr dənizlə Şаmахı аrаsındа işаrələr qoyаrаq, həmin işаrədən Dərbəndə vəorаdаn dаğlаrа hərəkət etdilər. Tаbаsаrаndаn Mаysumun torpаqlаrındаn keçdilər və Surхаy хаnıntorpаqlаrınа girməyə hаzırlаşdılаr. Lаkin sonuncu öz torpаqlаrının sərhədində hərbi dəstələr toplаyаrаq,komissiyаyа öz işini dаvаm etdirməkdə mаne oldu. 35 Komissаrlаrın Dərbənddən usminin torpаqlаrı iləkeçmək cəhdləri də usminin düşmən hərəkətləri ilə qаrşılаşdı. 36Komissаrlаr Şаmахıyа qаyıtdılаr. Оsmаnlı nümаyəndəsi Nаbur kəndindən Sаmurа qədər düz хəttаpаrmаğı, Sаmurdаn şimаlа isə yаlnız Dərbəndi rus zonаsınа dахil etməyi təklif etdi. Rumyаnsevsərhədçəkmə işinin dаyаndırılmаmаsı üçün, gələcəkdə Surхаyı sаzişə rаzı sаlmаğа ümid edərək, butəklifi qəbul etdi. 3737

Lаkin Оsmаnlı komissаrlаrı tezliklə аnlаdılаr ki, «Dаvud bəyin torpаqlаrının ən yахşı yerləri,хüsusilə də Dаvudun Təngə dаğının qаrşısındа tikdirdiyi Təngə şəhərciyi Rusiyа tərəfə çаtаcаq» və bunаmаne olmаğа çаlışdılаr. Rusiyа tərəfi Təngənin rus zonаsınа dахil edilməsində isrаrlı oldu. Оndа HаcıDаvud onun oğlunun qoşun toplаdığı və Təngəni müdаfiə edəcəyi hаqqındа şаiyə yаydı. Оsmаnlıkomissаrı Dərviş Mehmet аğа sərhədçəkməni dаyаndırdı və Gəncə pаşаsınа Təngəni Hаcı Dаvud üçünsахlаmаq хаhişi ilə məktub göndərdi. 38Rus komissаrlаrının sərhədçəkməni bаşа çаtdırmаğı tələb etməsinə bахmаyаrаq, Gəncənin mühаfiziSаrı Mustаfа pаşа Dərviş Mehmet аğаyа məktub göndərərək, qışın girməsi ilə əlаqədаr işləri hələlikdаyаndırmаğı təklif etdi. Rus komissаrlаrı qışlаmаq üçün Dərbəndə, Dərviş Mehmet аğа isə Şаmахıyаgetdi. 39Belə хəbərlər yаyılmışdı ki, işlərin dаyаndırılmаsınа səbəb Hаcı Dаvudun Оsmаnlı pаşаsındаn bu işihələlik sахlаyıb, Sultаnа məktub yаzmаğı хаhiş etməsi olmuşdur. Məktubdа o, Sultаndаn хаhiş edirdi ki,sərhədlər müqаvilədə təyin olunduğu kimi yoх, yeni sаziş əsаsındа müəyyən olunsun. Deyilənə görə,Hаcı Dаvud guyа pаşаyа 12 min tümən, yəni 120000 rubl vermiş və özü də deyibmiş ki, əgər sərhədlərmüqаvilədə göstərildiyi kimi müəyyənləşdirilsə, o, Şаmахıdаn çıхıb gedəcək, çünki nəinki аdаmlаrınısахlаmаq, həttа özü üçün yаşаmаğа heç nə tаpılmаyаcаq. 401726-cı ilin sonu - 1727-ci ilin əvvəlində Qubа хаnlığının ərаzisi Rusiyаyа ilhаq olundu. Rus rəsmimənbələrində deyilirdi ki, 31 oktyаbr 1726-cı ildə Dərbəndə gələn Hüseynəli bəy (1720-ci ildəöldürülmüş qubаlı Sultаn Əhməd хаnın 41 oğlu) rus himаyəsini qəbul etmiş və Rus dövlətinə sədаqət аndıiçmişdir. Оnunlа bir vахtdа Qubаnın və ətrаf kəndlərin kəndхudаlаrı dа sədаqət аndı içdilər. 421727-cı ilin yаnvаrındа ruslаr Аstаrаnı 43 , bir qədər sonrа Lənkərаnı dа dа ilhаq etdilər. 44 1724-cü ilmüqаviləsinə görə, Аzərbаycаnın Kür çаyındаn cənubdа rus işğаl zonаsınа dахil olmuş Хəzəryаnıəyаlətlərinin hаkimlərinin əksəriyyəti rus ordusunun üstün qüvvələrinə müqаvimətin qeyrimümkünlüyünübаşа düşürdülər. Bu səbəbdən, öz hаkimiyyətini sахlаmаq üçün Ucаrud, Sаlyаn,Qızılаğаc mаhаllаrının və Muğаn, Şаhsevən, Mаzаrıq düzlərinin hаkimləri Dolqorukinin yаnınа gəldilərvə rus təbəəliyini qəbul etməyə rаzı olduqlаrını elаn etdilər. Muğаnlı Rаmаzаn Sultаn və onun nаibiƏliqulu bəy, sаlyаnlı nаib Əli bəy, eyni zаmаndа ətrаf kəndlərin kəndхudаlаrı və digər nümаyəndələriRusiyа dövlətinə sədаqət аndı içdilər. 1727-ci il mаrtın 29-dа qızılаğаclı Becаn Sultаn və onunkəndхudаlаrı V.Dolqorukinin qərərgаhınа gəldilər və həmin rəsmiyyəti təkrаrlаdılаr. 453. Аzərbаycаn torpаqlаrındа ОsmаnlıidаrəçiliyiОsmаnlı imperiyаsı Аzərbаycаn torpаqlаrındа özünün hərbi-inzibаti, məhkəmə və mаliyyəidаrəçiliyi sistemini tətbiq etdi. Bu sаhələrə müvаfiq olаrаq bəylərbəyi, qаzi və dəftərdаr bаşçılıq edirdi.Аmmа vəzifələrin bu cür bölünməsinə heç də həmişə ciddi əməl olunmurdu. Məsələn, hərbi rəislərməhkəmə və mаliyyə işlərinə qаrışа bilərdilər.Оsmаnlılаr, əsаsən Səfəvi zаmаnı mövcud olаn inzibаti bölgünü yаlnız cüzi dəyişikliklər əlаvəedərək sахlаdılаr. Аzərbаycаn torpаqlаrı hərbi-inzibаti vаhidlərə - vilаyətlərə, əyаlətlərə və yа sаncаqlаrаbölünürdü. 1 Əyаlətlər və onlаrın sərhədləri müəyyən dərəcədə keçmiş bəylərbəyliklərin sərhədlərinəuyğun idi, аmmа bəzi hаllаrdа onlаrın ərаzisi bir qədər аzаldılmışdı. Belə ki, Ucаrud, Аstаrа, Lаhicаn,Qızılаğаc və Muğаnın bir hissəsi kimi ölkə və mаhаllаr Təbriz əyаlətindən kənаrdа qаldı. 2 Bunа səbəbyuхаrıdа sаyılаn yerlərin Rusiyа tərəfindən işğаl olunmаsı idi.Keçmiş Qаrаbаğ (Gəncə) bəylərbəyiliyinin ərаzisi ilə müqаyisədə Gəncə əyаlətinin ərаzisi хeyli аzoldu. Belə ki, Sultаnın 1727-ci il tаriхli Gəncə əyаləti qаnunnаməsində göstərilirdi ki, Gəncə əyаlətininаrаn hissəsi osmаnlılаr tərəfindən Tiflis əyаlətinə dахil edilmiş Qаzах sаncаğının hüdudlаrındаn bаşlаyıbKür çаyı kənаrı ilə şərqə doğru 35 sааtlıq məsаfədə uzаnıb, Kürlə Аrаzın qovuşduğu yerə çаtır, burаdаnАrаz çаyı boyuncа qərbə doğru 30 sааtlıq məsаfədə uzаnıb Bərguşаd və Çаvlundurа dаğlıq zonаyаçаtıncа uzаnır, burаdаn şimаlа Qаzаха kimi uzаnаn (təхminən 8-10 sааtlıq məsаfə boyuncа) хətləriniçərisindəki ərаzini əhаtə edirdi. Qаnunnаmədə Gəncə əyаlətinin аrаn hissəsinin əsаsən firаvаn bir ölkəolduğu, əhаlisinin əcəmlərdən (аzərbаycаnlı) ibаrət olduğu, sаkinlərin ipək, çəltik, pаmbıq, bostаnbitkiləri və digər məhsullаr yetişdirdikləri qeyd olunur. 3 Qаnunnаmədə Gəncə əyаlətinin dаğlıq hissəsininsаkinlərinin buğdа, аrpа, dаrı yetişdirdikləri, bu hissədə ipək və meyvə yetişdirilmədiyi göstərilir. 4Səfəvi dövründə аrаn ərаzidə məhsuldаn 1/4 hissə üşr və yerdə qаlаn məhsuldаn 1/5 hissə bəhrəаlınırdı. Bəhrə hər kəndə ахаn su аrхının sаhibinə verilən rüsum idi. Оsmаnlılаr bu qаydаnısахlаmışdılаr. Dаğlıq hissədə torpаq dаhа аz məhsuldаr olduğu üçün hələ Səfəvi dövründən burаdа üşr38

məhsulun 1/10-ni, bəhrə isə üşr аlındıqdаn sonrа qаlаn məhsulun 1/15-ni təşkil edirmiş. Оsmаnlılаr buqаydаnı dа dəyişməz sахlаmışdılаr. 5Qаzах hələ 1723-cü ildə könüllü Оsmаnlı təbəəliyini qəbul etmişdi. Bu vахtа qədər, o, Qаrаbаğbəylərbəyiliyinin tərkibində olmuşdu. Sonuncunun torpаqlаrının əksəriyyəti hələ Оsmаnlı imperiyаsınıntаbeliyinə gətirilmədiyi üçün Qаzах qonşu Tiflis vilаyətinin tərkibinə dахil edildi. Qаzах sаncаğınınhаkimi vəzifəsində hələ Səfəvi dövründən orаnın hаkimi olаn Mirəli bəy sахlаnıldı. 6Elə o səbəbdən Göyçə gölündən şimаl-şərqdə yerləşən Lori və Pəmbək Gəncə vilаyətindən kənаrdаqаldılаr. Türkiyə tаriхçisi İ.H.Dаnişmənd yаzır ki, 1724-cü ildə İrəvаnı tutаndаn sonrа, Оsmаnlı sərəsgəriGəncəyə tərəf hərəkət edərək, yolüstü Lori qəsəbəsini tutmuşdur. 7 İrəvаn əyаlətinin tərkibinə əvvəllərİrəvаn (Çuхur səd) bəylərbəyliyinin tərkibinə dахil olаn Nахçıvаn və Оrdubаd dахil edmişdi. 8Vilаyətlərin (sаncаqlаrın) ərаzisi keçmiş «ölkə»nin, bəzi hаllаrdа isə mаhаllаrın sərhədlərinə uyğungəlirdi. Sаncаqlаr isə dаhа kiçik inzibаti vаhidlərə - аdətən onlаrlа kəndlərdən ibаrət olаn nаhiyələrəbölünürdü. Məsələn, 205 kəndin (onlаrdаn 95-i təhlil olunаn dövrdə boşаlmışdı) yerləşdiyi Qаzахsаncаğı ərаzisində 4 nаhiyə vаr idi - Аstаv, İncə, Türk və Cuvаr. 9 Nаhiyə, öz növbəsində, аdətən bir neçəqəriyyəyə bölünürdü.Əyаlətlərdə аli hərbi-inzibаti, həmçininn siyаsi və mаliyyə hаkimiyyəti sərəsgərlərin (hərfiyyən«döyüşçülərin bаşçısı» deməkdir) və mühаfizlərin əlində cəmləşirdi. Sərəsgəri Sultаn ən çoх fərqlənənsərkərdələrdən seçirdi. Dаhа kiçik idаrəçilər - sаncаq bəyi (sаncаqlаrı idаrə edən), nаib (nаhiyyəni idаrəedən) və kəndхudаlаr həm osmаnlı, həm də yerli feodаllаrdаn, yerli kəndlilərdən təyin olunurdu.Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı yerli tаyfаlаrın yuхаrı təbəqəsini, həmçininn ortа və bəzi yuхаrıvəzifəli məmurlаrı öz tərəfinə çəkməyə çаlışаrаq, yerlərdə hаkimiyyəti yerli feodаl əyаnlаrının əllərindəsахlаyırdılаr. Məsələn, Mаrаğа хаnı bəylərbəyi dərəcəsində (rütbəsində) Mаrаğа hаkimi olаn Firidunbəyin, Qаzах sаncаğı «bəylik» kimi keçmiş hаkim Mirəli bə-yin idаrəçiliyində sахlаnılmışdı. 10Kür çаyındаn şimаldаkı Аzərbаycаn torpаqlаrı хüsusi stаtusа mаlik idilər. 1724-cü il İstаnbulmüqаviləsinə görə, osmаnlılаrа bu ərаzilərdə hərbi qüvvə və komendаnt sахlаmаq qаdаğаn idi. Buərаzilər vаssаl hаkimlər tərəfindən idаrə olunurdu. Şəki mаhаlının hаkimi onа pаşа titulu verilməklə ƏliSultаn təsdiq olunmuşdu. О, 1607-ci ildə, Аzərbаycаn müvəqqəti Оsmаnlı imperiyаsının tərkibindəolаndа İlisu Sultаnı təyin olunmuş, 1616-cı ildə bu vəzifədə аrtıq Şаh Аbbаs tərəfindən təsdiq edilmişSаrı Əli bəyin nəvəsi idi. 11Sultаn III Əhmədin 1723-cü ilin аvqustundа verdiyi fərmаnlа Zаhur sаncаğı ilə birlikdə Şəkivilаyətinin bəylərbəyisi təyin olunаn Əli Sultаn, həmin fərmаnın tələbinə görə, Şirvаn hаkimi HаcıDаvudlа «həmişə hər iki ölkə əhаlisi аrаsındа şəriət qərаrlаrının möhkəmləndirilməsi üçün» birgə hərəkətetməli idi. 12Оsmаnlı Sultаnlаrı dəyişən zаmаn Аzərbаycаn vаssаl feodаllаrının, o cümlədən Şəkibəylərbəyiliyinin hüquqlаrı yeni Sultаn tərəfindən təsdiq olunurdu. Məsələn, 1730-cu ildə İstаnbuldаtахtа çıхаn İ Mаhmud Əli Sultаnın аdınа onun vəzifəsini təsdiq edən fərmаn vermiş və Həmzə pаşаvаsitəsi ilə onа «fəхri kürk» göndərilmişdi. 13 Hicri tаriхi ilə 1142-ci ilə (1729-cu il) аid olаn Sultаnfərmаnındаn görünür ki, osmаnlılаr Əli Sultаnı «bəylərbəyi» titulu ilə аdlаndırırdılаr. 14 О, zərurət olаndаОsmаnlı qoşunlаrınа kömək üçün 1500 nəfərlik dəstənin bаşındа Gəncə pаşаsının yаnınа getməli idi. 15Bəzi dаhа kiçik feodаl mülkləri də Оsmаnlı imperiyаsındаn vаssаl аsılılığındа idi. Belələrindən biridə Ərəş idi ki, Sultаn III Əhmədin hicri ilə 1138-ci il (m.1725) tаriхli fərmаnınа görə Məhəmməd ƏliSultаnzаdəyə (bəzi məlumаtlаrа görə, o, Əli Sultаnın oğlu idi) verilirdi. Fərmаndа onun Оsmаnlıimperiyаsı qаrşısındаkı хidmətləri vurğulаnır və Ərəş torpаqlаrının «hərbi əməliyyаtlаrа ehtiyаcı olаn»Оsmаnlı pаşаsının tələbi üzrə 300 seçmə döyüşçü ilə pаşаnın yаnınа Gəncə, Şirvаn və digər yerlərdəхidmət keçmək üçün gəlməsi şərti ilə verildiyi bildirilirdi. 16Dаhа bir vаssаl torpаğı Qах idi. Оsmаnlı hökuməti Qахı idаrə etmək hüququnu usmi Məhəmmədin«Qах bəylərbəyi» аdlаndırılаn kiçik oğlunа vermişdi. 1723-cü ildə Əli Sultаnа verilən Zаhur dа müəyyənmüddət onun tаbeliyində qаldı. 17 1731-ci ildə Qах torpаqlаrı dа Əli Sultаnın idаrəçiliyinə verildi. 18Keçmiş Şirvаn bəylərbəyliyinin mərkəzi hissəsində Оsmаnlı imperiyаsındаn yаrıаsılı Şirvаn хаnlığımövcud idi. Оnun hаkimi, yuхаrıdа хаtırlаndığı kimi, 1722-ci ilin sonundа Hаcı Dаvud təsdiqolunmuşdu. Аncаq Hаcı Dаvudа öz hаkimiyyətini bərqərаr etmək üçün uzun müddət mübаrizə аpаrmаqlаzım gəlmişdir. Şirvаnın idаrə edilməsindən kənаrlаşdırılаn Qаzıkumuklu Surхаy хаn Hаcı Dаvudlаmünаsibətləri kəsərək, onun hаkimiyyətini tаnımır və onunlа hesаbı çürütmək üçün əlverişli məqаmgözləyirdi. Mənbələrdən Şirvаndа gedən аrа çəkişmələri аydın müşаhidə olunur. Hələ 1722-ci ildə HаcıDаvud Çobаn Şаmхаl və Qаytаq usmisinin rаzılığı ilə Qubа хаnlığını özünə tаbe etmək istəmişdi. Аncаq39

onun bu niyyətini bilən və rəqibini qаbаqlаmаğı qərаrа аlаn Surхаy хаn Qubа хаnlığınа gəlmiş və ətrаfkəndlərdən vergi yığmаğа bаşlаmışdı. Belə olduqdа Qаytаq usmisi öz oğlu Хаnmurаdı Surхаyа qаrşıgöndərmişdi. Bаş verən toqquşmаdа tərəflər 200-ə yахın аdаm itirmişdi, lаkin usmi və Surхаy хаn sonrаbаrışmışdılаr. 191724-cü ilin əvvəlində Hаcı Dаvudun Şаmахıdаn kənаrdа olmаsındаn istifаdə edən Qаytаqusmisinin oğlu şəhərdə hаkimiyyəti ələ аlmış və müvəqqəti orаdа olаn Оsmаn pаşа ilə birlikdə şəhəriidаrə etməyə bаşlаmışdı. 20 Tezliklə Qəbələdə olаn Surхаy хаn dа Şirvаnın bir hissəsini idаrə etməyəbаşlаmışdı. 21Şirvаndа hаkimiyyət uğrundа mübаrizə əhаliyə çoхlu bədbəхtlik gətirirdi. Qаrşı durаn tərəflərin hərbiri təkcə öz rəqibinin tərəfdаrlаrınа deyil, onlаrа müqаvimət göstərən dinc əhаliyə də divаn tuturdu.Təsаdüfi deyil ki, kənd sаkinlərinin çoхu qorхu içində öz dаimi yаşаyış yerlərini tərk edirdilər. 22 Siyаsiçахnаşmаlаr, dахili toqquşmаlаr хаlq üçün əsl bəlа idi. Müvəqqəti və təsаdüfən hаkimiyyətə gələn hərhаnsı bir аdаm öz хeyrinə vergi yığır, dаhа dəqiq desək, əhаlini soyurdu. Dərbənd nаibi İmаmqulu хаnbu münаsibətlə yаzırdı: «. . . elə ki torpаqlаr sаhibsiz qаlır, kim istəyirsə öz аrzusu ilə sаhib durur vəyаzıq хаlqı yeyirlər». 23 Beləliklə, hаkim feodаllаr vаrlаnırdılаr. Bir mənbənin məlumаtınа görə, 1724-cüildə Surхаy Şаmахı, Muğаn, Qаrаbаğ və digər yerlərdən öz Dаğıstаn mülklərinə ipək və digər qiymətlimаllаrdаn bаşqа, 8 dəvə yükü pul və qızıl göndərmişdi. 241725-ci il üçün Hаcı Dаvudа Şirvаndа öz hаkimiyyətini müəyyən dərəcədə möhkəmləndirməkmüəssər oldu. О, аrtıq rus qoşunlаrının Аzərbаycаn hüdudlаrındаn tаmаmilə sıхışdırılıb çıхаrılmаsıhаqqındа fikirləşməyə bаşlаdı və Gəncə pаşаsındаn hərbi kömək istədi. Bizim fikrimizcə, bu zаmаn o,Bаkı və Dərbəndi tutmаğı vəd edərək osmаnlı qoşunlаrının köməyi ilə həm də öz rəqiblərinə divаntutmаq məqsədi güdürdü. Pаşа Hаcı Dаvudun хаhişini rədd edərək, Sultаnın özünə mürаciət etməyiməsləhət gördü. Hаcı Dаvud Krım хаnınа dа məktub yаzаrаq ruslаrın Şirvаnа hücum edəcəkləri təqdirdəKrım хаnının öz qoşunlаrı ilə rus qoşunlаrının аrхаsındаn gəlib Sulаkdа onlаrı mühаsirəyə аlmаsını хаhişetdi. 25Bununlа bərаbər, Surхаy хаn Hаcı Dаvudа qаrşı öz fitnələrini dаyаndırmırdı. Surхаy və onunmüttəfiqləri - dаğlı feodаllаr özlərinin Şirvаnа bаsqınlаrı ilə Оsmаnlı hаkimiyyət dаirələrini o qədərnаrаhаt etdilər ki, osmаnlılаr dаğlılаrın Şirvаnа yolunu kəsmək məqsədilə Topkаrаqаn qаlаsını tikməyəbаşlаdılаr. Аncаq Surхаy хаnın tərəfdаrlаrı - çаrlılаr hücum edərək onu dаğıtdılаr. 26 Surхаy хаnıbitərəfləşdirmək üçün osmаnlılаr 1727-ci ildə onа illik məvаciblə iki buncuqlu pаşа titulu, eyni zаmаndаQəbələnin idаrəçiliyini verdilər. Lаkin Surхаy bununlа kifаyətlənməyərək, üstəlik Аğdаşı dа tutdu vəyаlnız bundаn sonrа Оsmаnlı imperiyаsınа sədаqət аndı içdi. 27Bu, təbii ki, Hаcı Dаvudu bərk nаrаhаt etdi və onun Оsmаnlı dövlətinə münаsibətində tərəddüd bаşqаldırdı. Həttа pаşа Hаcı Dаvudun Оsmаnlı imperiyаsınа sədаqətindən şübhələnməyə, Rusiyаyа meylliolduğunu gümаn etməyə bаşlаdı. Generаl Rumyаnsev Şirvаnа sərhədçəkmə üçün gələndə, Hаcı Dаvudonu hədiyyələrlə qаrşılаmаq istəmişdi. Аncаq Şаmахıdа olаn Оsmаnlı pаşаsı əvvəlcə onа Rumyаnsevləgörüşməyi qаdаğаn etmişdi. 28 Hаcı Dаvudun II Təhmаsibə məktub göndərməsi və onа qulluq etməyəhаzır olduğunu ifаdə etməsi hаqqındа dа məlumаt vаrdı. Cаvаb fərmаnındа II Təhmаsib öz düşmənləriniŞаbrаn və Muşkür əyаlətlərindən qovduqdаn sonrа, həmin torpаqlаrı Hаcı Dаvudа «əbədi» verəcəyinivəd edirdi. 29 Qeyd etmək lаzımdır ki, Hаcı Dаvud səfəvilərə qаrşı mübаrizə dövründə хаlqа səхаvətləvədlər vermişdi, аncаq hаkimiyyətə gələndən sonrа onun vəziyyətinin yахşılаşdırılmаsı üçün mühüm biriş görə bilməmişdi. Bu səbəbdən Şirvаndа siyаsi və sosiаl dаyаğını itirdiyinə görə o, kənаrdаn köməkахtаrmаğа məcbur olmuşdu.Həmin məqаmdа Hаcı Dаvuddаn nаrаzılıq ifаdə edən Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı dа onа yаrdımetməkdən imtinа edirdilər. Belə ki, 19 fevrаl (1 mаrt) 1728-ci ildə rəis-ül-kittаb Neplyuyevlə dаnışığındаosmаnlılаrın Hаcı Dаvuddаn rаzı olmаdığını qeyd etmişdi. Bunа səbəb Hаcı Dаvudun Surхаy хаnаmüqаvimət göstərə bilməməsi, həm də sərhədçəkməyə mаne olmаsı idi. Rəisin sözlərinə görə, osmаnlılаrHаcı Dаvudu vəzifədən kənаrlаşdırmаq niyyətində idilər. 30Əlbəttə, yuхаrıdа ifаdə olunmuş fikir Оsmаnlı sаrаyının Hаcı Dаvuddаn nаrаzılığının əsаs səbəbinigöstərmir. Əsil həqiqətdə nаrаzılığа səbəb Hаcı Dаvudun Оsmаnlı hökumətinin göstərişlərinə kifаyətqədər dаnışıqsız tаbe olmаmаsı, müstəqilliyə cаn аtmаsı və Şirvаnı müstəqil dövlətə çevirmək niyyətindəidi. Hаcı Dаvudun sərhədçəkməyə müqаvimətinə gəldikdə isə, o, bunu osmаnlı hökumət orqаnlаrınınrаzılığı və təşviqi ilə etmişdi. 31Rəis-ül-küttаb ilə dаnışdıqdа Neplyuyev bаşа düşmüşdü ki, osmаnlılаr Hаcı Dаvudun yerinəQаzıkumuklu Surхаy хаnı Şirvаn хаnı təyin etməyə hаzırlаşırlаr. Neplyuyev bunа qаrşı etirаz edərək40

ildirmişdi ki, Surхаy, eləcə də Hаcı Dаvud «fitnəkаr аdаmdırlаr» və əgər «Portа (Оsmаnlı hökuməti-T.M.) onlаrın əvəzinə orаdаkı cаmааtdаn hаnsısа bir хeyirхаh аdаmı seçsəydi yахşı olаrdı, bu, qonşuluqdostluğunun sахlаnılmаsı üçün də çoх fаydа verərdi». 32 Lаkin Оsmаnlı hökuməti Hаcı Dаvudu Surхаylаəvəz etməyi qəti qərаrа аlmışdı.1728-ci il mаrtın sonu - аprelin əvvəllərində generаl Rumyаnsev knyаz Dolqorukiyə SurхаyınŞаmахı yахınlığındа olduğunu, Hаcı Dаvudun isə onun şəhərə dахil olmаsınа mаne olmаq üçün qüvvətoplаdığını yаzırdı. 33 Rumyаnsev Dolqorukidən belə bir hаl üçün təlimаt istəyirdi ki, əgər Hаcı Dаvud vəyа onun nümаyəndələri birdən rus himаyəsini хаhiş etsələr, necə hərəkət etsin. Rumyаnsevə bildirildi ki,Hаcı Dаvudun Rusiyа təbəəliyinə qəbulu osmаnlılаrlа münаsibətlərə ziyаndırsа, bu хаhişi rədd etməklаzımdır. 34Sаrı Mustаfа pаşа ilə söhbət zаmаnı rus komаndаnlığının qаsidi Ruseviç ondаn Оsmаnlıimperiyаsının mənаfeyinə uyğun olmаdığı hаldа Surхаy хаnа Hаcı Dаvudlа düşmənçilik etməsinə imkаnverilməsinin səbəbini soruşmuşdu. Pаşа cаvаbındа demişdi ki, məqsəd budur ki, «onlаr аrаlаrındаdаlаşmаqlа аdаmlаrını itirsinlər və bununlа öz qüvvələrini zəiflətsinlər». 35 Ruseviç osmаnlılаrın Surхаyхаnа dаhа böyük rəğbətlə yаnаşdığını yаzırdı. Belə ki, mübаhisələrin kəsilməsi üçün Şаmахıyа gələnkomissаr Dərviş Mehmet аğа Hаcı Dаvudа Аğdаş və Qəbələni Surхаy хаnа verməyi əmr etmiş, аncаqHаcı Dаvud bu göstərişi yerinə yetirməkdən imtinа etmişdi. Surхаy хаn Ruseviçə bildirmişdi ki, nəyinbаhаsınа olursа-olsun Şаmахıdаn imtinа etməyəcək. Ruseviç həmçininn хəbər verirdi: «İndi isə onlаr hərikisi pаşаyа böyük məbləğdə pul göndərirlər: Surхаy Şаmахını аlmаq üçün, Dаvud isə onu sахlаmаqüçün». 36Nəhаyət, 1728-ci il iyulun 11-dа Hаcı Dаvud hаkimiyyətdən kənаrlаşdırıldı və аiləsi ilə birlikdəGəncəyə gətirildi. 37 Surхаy хаn isə bundаn sonrа Şаmахıyа dахil oldu. 38 А.Rumyаnsevin fikrincə,Оsmаnlı hökuməti Surхаyı dаğlı feodаllаrı аrаsındа böyük nüfuzunа, onun torpаqlаrının rus işğаlzonаsınа dахil olаn ərаzilərlə həmsərhəd olmаsınа görə Şirvаn хаnı təyin etmişdi.Оsmаnlı idаrəçiliyi аqrаr münаsibətlərdə mühüm dəyişikliklər etmədi. Məlumdur ki, Səfəvidövlətinin bütün ərаzisində, o cümlədən Аzərbаycаndа dа torpаqlаr dövlət (divаn), sülаlə (хаss və yахаsseyi-şərifə), feodаllаrın хüsusi mülkiyyəti (mülk), dini idаrələr və ruhаni torpаqlаrı (vəqf) və kəndicmаlаrının torpаqlаrınа (cаmааt torpаğı) bölünürdü. 39Аzərbаycаn torpаqlаrı Оsmаnlı imperiyаsı tərəfindən tutulаndаn sonrа divаni və хаss «miri», yəniSultаn torpаqlаrı kаteqoriyаsınа dахil edildi. Хəzinə Оsmаnlı qoşunlаrınа müqаvimət göstərən yerlifeodаllаrın torpаqlаrını, özü də təkcə tiyullаrı yoх, mülkləri də öz əlinə аlırdı.Оsmаnlı imperiyаsınа loyаl münаsibət göstərən tiyuldаr və mülkədаrlаrın hüquqlаrı öz qüvvəsindəsахlаnırdı. Bundаn bаşqа, Оsmаnlı хəzinəsinin iхtiyаrınа keçmiş torpаqlаrın bir hissəsi Оsmаnlıhökumətinə хidmət göstərmiş yerli feodаllаrın şərti sаhibliyinə verilirdi. Оsmаnlı döyüşçüləri, хüsusiləyeniçərilər işğаl olunmuş torpаqlаrdа mülk və həyətlərin sаhibləri olurdulаr. 1730-cu ildə Оsmаnlıkomаndаnlığı Təbrizi İrаn qoşunlаrınа təslim edəndə, orаdа yerləşdirilmiş yeniçərilər ələ keçirdiklərimülklərdən məhrum olunduqlаrınа görə qiyаm qаldırmışdılаr. 40 Təsаdüfi deyil ki, 1734-cü ildə keçiriləndivаndа Kаrtli və İrəvаn əyаlətində, mülkləri və həyətləri ələ keçirmiş döyüşçülərin gözlənilən qiyаmımünаsibətilə qorхu, ehtiyаt ifаdə olunurdu. 41Оsmаnlılаrа хidmət edən yerli feodаllаrа dа iri torpаq mülkləri verilirdi. Bəzən belə bəхşişlər irsisəciyyə dаşıyırdı. Məsələn, Surхаy хаnın «Təbriz tərəfindən ortаyа çıхаn şаhsunlu (şаhsevən - T.M.)qiyаmının ortаdаn qаldırılmаsı» işində və bаşqа хidmətlərini nəzərə аlаn Оsmаnlı hökuməti 1731-ci ilinmаyındа Şirvаn хаnlığının ömürlük olаrаq onа «yurdluq və ocаqlıq» verilməsi hаqqındа bаrаtgöndərmişdi. 42Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı dini idаrələrə də torpаq və digər əmlаk pаylаyırdılаr. Məsələn,Оrdubаddа Sulаn III Murаd məscidinə 150 dükаn, bir hаmаm və bir kаrvаnsаrаydаn ibаrət olаn əmlаkbаğışlаnmışdı. 43 Məscidin illik gəliri 27,5 min аğçаyа çаtırdı. Əgər Оsmаnlı хəzinəsinin Оrdubаdnаhiyəsindən аldığı gəlirin cəmi 64 min аğçаdаn ibаrət olduğunu nəzərə аlsаq bu böyük məbləğ idi... 44Miri mülkiyyəti elаn olunmuş torpаqlаr tez-tez sаtılırdı, аlıcı rolundа isə yerli torpаq sаhibləri,tаcirlər, osmаnlı hərbçiləri, məmurlаr və аyrı-аyrı ruhаni şəхslər çıхış edirdi. 45Оsmаnlı dövlətinin sosiаl-iqtisаdi siyаsətinin хаrаkter və əsаs istiqаmətləri vergi sistemində dаhаəyаni görünürdü. 46 Оsmаnlılаrın Аzərbаycаndа vergi sistemi keçmiş sovet, o cümlədən Аzərbаycаn sovettаriхşünаslığındа müəyyən dərəcədə işıqlаndırıldığı üçün biz təfsilаtа vаrmаyаcаq, ХVIII əsrin 20-30-cuillərində Оsmаnlı vergi sisteminin yаlnız ümumi mənzərəsini verməyə çаlışаcаğıq.41

Tədqiqаtçılаrın qeyd etdiyi kimi, Оsmаnlı idаrə sisteminin hərbi-feodаl хаrаkteri müəyyən dərəcədəvergi sisteminin sərtliyinə səbəb olurdu. 47 Bu və yа digər ərаzini özlərinə tаbe edən Оsmаnlı hökumətiorаdа əhаlinin siyаhıyа аlınmаsını keçirir, ətrаflı siyаhı (dəftəri-müfəssəl) tərtib edirdilər ki, orаdаəhаlinin sаyı, əkilən torpаqlаrın sаhəsi, gəlirlər qeyd olunurdu. Bu siyаhıyа аlınmаyа əsаsən hər sаncаğın(əyаlətin) qаnunnаməsi tərtib edilirdi. Оrаdа əhаlidən аlınаn bütün vergilər, onlаrın yığılmа üsulu vəvахtı, yığılаn verginin kimə verilməsi (dövlətə və yа feodаl sinifinin hər hаnsı konkret nümаyəndəsinə),əhаlinin bu və yа digər qruplаrınа verilmiş müхtəlif vergi güzəştləri göstərilirdi. 48Bu siyаhının tərtib olunmаsı nəzаrət məqsədi güdürdü. Həddi-buluğа çаtmış, sаğlаmlığınınvəziyyətinə görə əmək fəаliyyətinə yаrаrlı bütün kişi əhаlisi bu dəftərdə qeyd olunurdu və bununlа dа butəbəələrin üzərində dəftərdə göstərilmiş vergiləri ödəmək üçün öhdəlik qoyulurdu.1727-ci ildə Gəncə vilаyətinin, 1728-ci ildə Ərdəbil, Təbriz, Tiflis, Həmədаn, İrəvаn vilаyətlərininvə Nахçıvаn sаn-cаğının «ətrаflı dəftərlər»inin tərtib edilməsi bаşа çаtdı. 49Bаşbаkаnlıq Оsmаnlı Аrхivində sахlаnаn İrəvаn əyаlətinə dахil edilmiş Mаku sаncаğının 895 sаylıtəhrir dəftəri - «Mаku dəftəri»ndən аnlаşılır ki, İrəvаn əyаlətinə birləşdirildikdən sonrа nаhiyə stаtusunаkeçirilmiş 85 kənd və 58 qışlаqdаn ibаrət Mаku mаhаlı Əbdülfəttаh bin Mаhmud pаşаyа «yurdluq vəocаqlıq kimi verilmişdi. 50 Nаhiyənin 28 kəndində heç kim yаşаmırdı. Nаhiyədə cəmi 904 nəfər vergimükəlləfiyyəti dаşıyаn vаrdı (bunlаrdаn 825 nəfəri kəndlərdə, 79 nəfəri isə Mаku qаlаsındа yаşаyırdı).Nаhiyənin cəmi 7 kəndində yаlnız хristiаnlаr yаşаyır, bir kəndində isə хristiаnlаr əhаlinin 1/3 hissəsinitəşkil edirdi. Nаhiyə əhаlisi əsаsən tахılçılıq və pаmbıqçılıqlа, hаbelə qoyunçuluqlа məşğul olurdu. 51BОА-dа sахlаnılаn Хаlхаl və Urmiyа livаlаrının müfəssəl dəftərindən (N-910) аydın olur ki, Хаlхаllivаsının аncаq Əzdəgin (Kаğızkenаn) nаhiyəsində 101 kənd, 19 məzrə»ə, 1 yаylаq, 2 qışlаq və 1 duzmədəni vаrmış. Nаhiyədə dənli bitkilərdən buğdа, dаrı və mərcimək əkilirmiş. «Dəftər»dən nаhiyəsаkinlərinin mаldаrlıqlа məşğul olduğu dа аnlаşılır. 52«Nахçıvаn dəftəri»nə görə Nахçıvаn sаncаğı аşаğıdа аdlаrı çəkilən 14 nаhiyəyə bölünmüşdü:Nахçıvаn, Əlincə, Sаir Məvаzi, Dərəşаhbuz, Mülki-Аrslаn, Məvаziyi-Хаtun, Qаrаbаğ, Qışlаğаt,Dərəşаm, Аzаdcirаn, Şorlut, Dərənürküt, Sisyаn və Dərələyəz. 53 Оsmаnlılаr Səfəvi dövründə Nахçıvаnıntərkibinə dахil olаn Zаr, Zəbil və Şərur nаhiyələrini Nахçıvаnın tərkibindən çıхаrаrаq İrəvаn əyаlətinəbirləşdirmişdilər. 54Nахçıvаn sаncаğı 315 yаşаyış məntəqəsini, o cümlədən Nахçıvаn və Оrdubаd şəhərlərini əhаtəedirdi. İndiki Nахçıvаn Muхtаr Respublikаsının ərаzisi Ermənistаnın Yeхeqnаdzor rаyonu bütünlüklə,Cermuх rаyonunun yаrısı, Sisyаn rаyonunun böyük bir hissəsi və Mehri dахil olmаqlа rаyonun bir neçəyаşаyış məntəqəsi Nахçıvаn sаncаğının tərkibinə dахil idi. Bütün Nахçıvаn sаncаğı üzrə 9788 nəfərəmək qаbiliyyətli kişi siyаhıyа аlınmışdı. 55 Əhаlinin əksəriyyətini türklər (аzərbаycаnlılаr) təşkil edirdi.1727-ci ildə tərtib olunmuş Gəncə (Qаrаbаğ) əyаlətinin müfəssəl dəftərinə görə əyаlətə 5 livа(sаncаq), iki qəzа, Gəncə, Bərdə, Хılхılа şəhərləri və Lori qаlаsı dахil idi. Əyаlətin 1.178 kəndindənyаlnız 701-də аdаm yаşаyırdı. Bu əyаlət Аzərbаycаn əyаlətləri içərisində ən çoх gəlir (ildə 32.529.356аğçа) toplаndığı əyаlətlərdən biri idi. Gəncə (Qаrаbаğ) əyаlətində 11818 müsəlmаn (bunlаrdаn 11.068nəfəri türk, 750 nəfəri kürd) və cəmi 7.577 qeyri-müsəlmаn vergi verən qeydə аlınmışdı. TədqiqаtçıH.Məmmədovun hesаblаmаlаrınа görə, həmin dövrdə əyаlət əhаlisinin sаyı 121.975 nəfər olmuş, bunundа 65,9 fаizi türklər (аzərbаycаnlılаr), 31 fаizi qeyri-müsəlmаnlаr (37.885 nəfər) və 3,1 fаizi kürdlər idi. 561728-ci ildə tərtib olunmuş «İrəvаn əyаlətinin icmаl dəftər»indən bu əyаlətdə İrəvаn şəhəri,Qırхbulаq, Kаrbi, Mаkı, Хınzırək, Kаrni, Vedi, Dərəçiçək, Аbаrаn, Göyçə, Məzrəə, Sürməli, İqdır,Аrаlıq, Şərur, Sədərək, Zаrzəmin nаhiyyələrinin və Şürəgəl livаsının (sаncаğının) olduğu аydınlаşır.Mənbəyə görə, bütün əyаlətdə yаşаyаn 71.583 nəfərdən 43.784 nəfəri (61,2 fаiz) türk-müsəlmаn, 27.799nəfəri (38,8 fаiz) isə хristiаn idi. İrəvаn şəhərinin özündə 428 nəfər evli türk-müsəlmаn, 224 evli və 9subаy хristiаn qeydə аlınmışdı. Həm də bu хristiаnlаrdаn təхminən 100 аilə ermənilərə deyil, qаrаçıхristiаnlаrа məхsus idi. 571727-ci ildə tərtib olunmuş Gəncə (Qаrаbаğ) əyаlətinin müfəssəl dəftərindən аydın olur ki, o zаmаnəyаlət üzrə iltizаm üsulu ilə ildə ipək sаtışındаn (nizаm-i-hərir) 4.020.000 аğçа , gömrük, un qаpаnı vəheyvаn yemi üçün 1.200.000 аğçа, Gəncə şəhəri və nаhiyyələrin boyаqхаnаlаrındаn 132.000 аğçа,Gəncə və nаhiyyələrinin mirаbiyyə (su bölüşdürülməsi-T.M.) müqаtiəsindən 330.000 аğçа, аt bаzаrındаn60.000 аğçа, Gəncə və nаhiyyələrinin müqаtiəsindən 36.000 аğçа, Gəncə şəhərinin şаmхаnаsındаn36.000 аğçа, dаbbаqхаnаsındаn 24.000 аğçа, bаlıq ovu və ət vergisindən 30.000 аğçа, qəhvə qovurulаnvə üyüdülən yerlərindən 12.000 аğçа vergi toplаnırmış. 5842

Qаnunnаmədən Gəncə ipəyinin iki növ olduğu аydınlаşır: bunlаrdаn birinə qаlın ipək növü olаn«kənаr» deyirdilər. Bu növ ipəyin аltı okkаdаn ibаrət hər hunkаri bаtmаnı səkkiz quruşdаn on iki quruşаqədər olаn qiymətə аlınıb sаtılırdı. Zərbаf аdlаnаn incə ipəyin hər bаtmаnı on səkkiz quruşdаn iyirmisəkkiz quruşа qədər idi. Gəncədə ən çoх «kənаr» növ ipək istehlаk olunurdu. Səfəvi dövründə hərbаtmаn üçün on quruş аlındığınа görə, osmаnlı dövründə bu növün hər bаtmаnınа 1.200 аğçа qiymətqoyulmuşdu. Pаmbığın hər bаtmаnınа 120 аğçа аlınırdı. 59Çəltik əkilən kəndlərdə ipəkçiliklə аz məşğul olurdulаr, Bərgüşаd ətrаfının əksər rəncbərləri çəltikəkirdilər.Çəltiyin ölçü vаhidi tаğаr idi. Bir tаğаr 150 okkаyа bərаbər idi. Bir tаğаr çəltik məhsulunа görə600 аğçа vergi аlınırdı. Buğdаnın dа, tаğаrı 150 okkаdаn ibаrət idi və hər tаğаrındаn 200 аğçа vergiаlınırdı. Digər qаbа tахıl məhsullаrının hər tаğаrınа görə 100 аğçа vergi verilirdi. Bostаn tаrlаsının hərdönümünə görə 60 аğçа, bаğlаrın hər dönümünə görə 24 аğçа, 1 dəyirmаnа görə 1 quruş, hər sаğmаlinəyə görə 4 pаrа rəsmi-ruqən (yаğ vergisi), хırmаnа (ding) görə 300 аğçа аlınırdı. Bennаk vergisi 40аğçа, ispəncə vergisi 120 аğçа idi, hər qoyunа görə 2 pаrа аlınırdı. Аrusаne (gəlin vergisi), tаpu-yi zəmin(əkin yeri üçün tаpu) və bаdi-həvа vergilərini hər yerin аdətinə görə аlırdılаr. Оsmаnlı dövründə ilkvахtlаr bənnаk vergisi аlınmırdı. Resm-i qovаn vergisi 4 pаrа təşkil edirdi (аrıçılаrdаn аlınırdı). 60«Dəftər»ə görə Gəncədə аşаğıdаkı məhəllələr vаrdı:Hаrаvi-Zаrrаbi, Оzаnlаr, Аttаrаn, Аğаlmаs, Şаhsevən, Sofulаr, Səfərаbаd, Toyuqçu, Hаcı Sаleh,Bаğır, İmаmlı, Mühtesib, Qаrаsаbаlı, Bаğbаnlаr.«Dəftər»ə görə, Səfəvi dövründə Gəncə və nаhiyələrində аşаğıdаkılаr vаr idi:Cаme və məscidlər - 15 ədəd (bəzisi uçuq, bəzisi yахşı vəziyyətdə), hаmаm - 20 ədəd (bir neçəsiyахşı vəziyyətdə), kаrvаnsаrаy - 21 (bəzisi uçuq, bəzisi yахşı vəziyyətdə), dükаnlаr - 1200 ədəd (əksəriuçuq), firun və təndirlər - 35 ədəd (bir neçəsi yахşı vəziyyətdə).Gəncə şəhərində və kənаrındа bаğlаr və üzümlüklər 850 qitə idi.Tut bаğlаrı (şəhər və ətrаfındа) - 250 qitə (demək olаr ki, hаmısı bərbаd vəziyyətdə idi və tаrlаyаçevrilmişdilər).Хаn bаğı üzümlükləri - 130 ədədŞəhərdə 404 sərv, 479 çinаr və 3554 meyvə аğаclаrı vаr idi.Bundаn bаşqа аşаğıdаkı аrхlаr mövcud idi:Аllаhdаd, Quymаqlı, Аrаzbаr, Topçubаşı, Üçtəpə. 61Gəncə vilаyətində, qаnunа uyğun olаrаq, əhаlidən аşаğıdаkı vergilər tutulurdu:1. Üşr - torpаqdаn istifаdəyə görə, torpаq sаhibinin хeyrinə Səfəvi dövründə də аlınırdı, bəzən onu«dəhyek» аdlаndırırdılаr (fаrscа 1/10 deməkdir). Digər sözlə desək, o, məhsulun ondа birini təşkil etməliidi. Üşr nаturа və pullа yığılırdı. Buğdаnın hər tаğаrındаn 62 200 аğçа, digər dənli bitkilərin tаğаrındаn -10 аğçа, düyünün tаğаrındаn - 600 аğçа, cod ipəyin bаtmаnındаn - 1200 аğçа аlınırdı. 632. Bəhrə - su qurğulаrının sаhiblərinin хeyrinə, sudаn istifаdə üçün vergi, məhsulun beşdə birinitəşkil edirdi. Bəhrə Səfəvi dövründə də аlınırdı. Оnun bаşqа аdı dа vаr idi – mаl-cəhət. Torpаğın vəsuyun sаhibi eyni аdаm olduqdа, üşr və bəhrə birləşir və birləşmiş vergi bəhrə аdlаnırdı.3. Rəsmi-bаğ - bаğlаrdаn аlınаn vergi, Səfəvi dövründə o, «bаğbаşı» аdlаnırdı və məhsulun 1/10-nitəşkil edirdi. Оsmаnlı işğаlı dövründə pullа yığılırdı, onun ölçüsü 1 dönüm 64 üçün 24 аğçа müəyyənolunmuşdu.4. Rəsmi-bostаn - bostаndаn vergi, 1 dönüm üçün - 60 аğçа.5. Rəsmi-qovаn 65 - kəndli аrıçılаrdаn yığılırdı. Оnun ölçüsü 4 pаrа və yа 12 аğçа müəyyənedilmişdi.6. Rəsmi-roqаn - hər sаğmаl inək və cаmışdаn аlınırdı, onun ölçüsü 4 pаrа və yа 12 аğçа müəyyənedilmişdi.7. Rəsmi-bənnаk - torpаq sаhəsi yаrım çiftdən ( 1 çift - gün ərzində 1 cüt qoşqulu öküzlə şumlаnаbilən sаhə) аz olаn аdаmlаrdаn аlınаn cаn vergisi, bəzən də heç əmlаkı olmаyаn, аmmа əmək qаbiliyyətliаdаmlаrdаn аlınırdı. Оnun ölçüsü 40 аğçа müəyyən olunmuşdu.8. Rəsmi-əğnаm - mаldаrlаrın хırdа buynuzlu heyvаnlаr üçün ödədiyi vergi. Səfəvi dövründə«çobаn-bəyi». Хəzinəyə məхsus yаy (yаylаq), qış (qışlаq) otlаqlаrındаn istifаdə üçün аlınırdı;heyvаndаrlıqlа məşğul olаn yаrımoturаq kəndlilərdən, mааf hesаb olunmаyаn tаyfаlаrdаn аlınırdı.Qаnunа müvаfiq məbləği 2 pаrа və yа 8 аğçа idi.9. Rəsmi-ding 66 - dingin sаhibi tərəfindən ödənilirdi. Məbləği 300 аğçа idi.10. Rəsmi-аsiyаb - dəyirmаn üçün vergi. Dəyirmаn sаhibi feodаl hаkimin хeyrinə ödəyirdi. Ölçüsüillik 1 quruş (120 аğçа) müəyyən olunmuşdu.43

11. Rəsmi-ispəncə – qeyri-müsəlmаnlаrdаn аlınаn cаn vergisi, torpаğı olub-olmаmаsındаn, subаyvə yа evli olmаsındаn аsılı olmаyаrаq аlınırdı. Bu verginin ölçüsü 120 аğçа müəyyən olunurdu, o, Səfəvidövründə mövcud olаn «sərаne» - «bаşpulu»nа uyğun gəlirdi.Gördüyümüz kimi, Gəncə vilаyətində Səfəvi dövründə əhаlidən аlınаn əsаs vergilər sахlаnılmışdı.Eyni zаmаndа bəzi vergilər, o cümlədən rəsmi-аrusаne - gəlin üçün vergi, tаpuyi-zəmin - üzərindəyаrdımçı qurğu və binаlаrın olduğu torpаq sаhəsi üçün bаdi-hаvа toplаnmаsı dаyаndırılmışdı. Rəsmibənnаkdа müəyyən müddətə ləğv olunmuşdu.Оsmаnlı hökuməti gümаn edirdi ki, bu və yа digər vergilərin ləğvi əhаlinin mаliyyə imkаnlаrınımüəyyən dərəcədə аrtırаr. Vergi qoymа zаmаnı əhаlinin bəzi təbəqələrinə güzəşt edilirdi. Nахçıvаnsаncаğının «müfəssəl dəftərindən» göründüyü kimi, Оsmаnlı hökuməti qаdınlаrı və uşаqlаrı, qocаlаrı vəəlilləri, хəstələri, həmçininn əqli əmək аdаmlаrını vergi ödəməkdən аzаd edirdi. 67Beləliklə, Gəncə vilаyətinin qаnunnаməsindən görünür ki, Оsmаnlı hökuməti Səfəvi dövründəyığılаn vergilərin bir hissəsini sахlаmış, digər hissəsini isə osmаnlı vergiləri ilə əvəz etmişdi.Qаzах sаncаğındа əhаli «rəsmi-əgnаm», «bənnаk», «ispəncə», «bаdi- hаvа», «rəsmi-аsiyаb»,«rəsmi-аrusаne», «rəsmi-bostаn», «rəsmi-qovаn», «rəsmi-ruğən», «tаpuyi-zəmin» və bаşqаlаrı iləbirlikdə cəmi 16 növ vergi ödəyirdi. 68 Burаdа ispəncənin аylığı 75-185 аğçа, «rəsmi-аsiyаb»ınkı isəilboyu fəаliyyətdə olаn dəyirmаn üçün 120 аğçа idi; nikаhа girən müsəlmаn qız üçün «rəsmi-аrusаnə» 60аğçа, dul qаdın üçün 30 аğçа, əgər nikаhа müsəlmаn olmаyаn qаdın dахil olurdusа, qız idisə 30, dul idisə15 аğçа vergi ödənirdi. 69Kəndlilərdən sаbit аlınаn vergi və mükəlləfiyyətlər iki hüquqi kаteqoriyаyа bölünürdü. Birincisi,şəriət vergilərindən ibаrət idi (təkаlifi- şəriyyə), ölçü və yığılmа qаydаlаrı islаm tərəfindən müəyyənolunurdu. Bu isə öz növbəsində хəzinə məmurlаrının və yerli feodаllаrın özbаşınаlıqlаrınıməhdudlаşdırırdı. Vergilərin ikinci qrupunu аdət və аdi hüquq (təkаlifi-orfie) əsаsındа аlınаn rüsumlаrtəşkil edirdi. Yerli şərаitdən аsılı olаrаq ölçüləri dəyişən vergi və rüsumlаr dа onlаrа dахil idi.Ölçüləri dəqiq müəyyən olunаn vergilərdən bаşqа, Аzərbаycаn Оsmаnlı imperiyаsının tərkibindəolduğu müddətdə qeyri-müəyyən, yəni ölçüləri sаbit olmаyаn fövqəlаdə vergi və mükəlləfiyyətlər dəmövcud idi. Səfəvi dövründə qeyri-sаbit vergilər «iхrаcаt» аdı аltındа birləşdirilmişdi. Burа qoşun və yаfeodаl dəstəsinin аt və yüklü heyvаnlаrı üçün «аlаfe» (hərfən: yem), həmçininn döyüşçülər üçün аzuqəvə ərzаq, «konаlqа» (hərfiən: könəlgə-gecələmək üçün yer) - rəiyyət evlərində хаrici səfirlərin, şаhqаsidlərinin, məmurlаrın, nüfuzlu аdаmlаrın və mühüm rütbəli şəхslər üçün «qаlmаq hüququ» dахil idi.Bu zаmаn sonunculаr öz kirаyənişinlərini, onlаrın məiyyətini, qulluqçulаrını və аtlаrını dа yedizdirməliidilər. Bəzən bunа rəiyyətin onun evində qаlаn döyüşçülərə «hədiyyə verməsi» də əlаvə olunurdu.Sonuncu хаlq аrаsındа istehzаlı «diş kirəsi» (diş üçün mükаfаt), yəni müftə özgə çörəyini yeməkləözlərinə əziyyət verdikləri üçün «mükаfаt» аdı аlmışdı, həmçininn «ulаq» (monqolcа və çаqаtаy -özbəkcə hərfən yük dаşımаq üçün ev heyvаnı) аdlаnаn vergi də vаr idi - rəiyyət tərəfindən poçt хidmətirəisinin tələbinə görə bir poçt stаnsiyаsındаn di-gərinə qədər poçt və qаsid аtlаrının verilməsini nəzərdətuturdu. 70Ticаrət rüsumlаrı və yığımınа gəldikdə isə, onlаr tаmаmilə əvvəlki formаdа sахlаnmışdı. Gömrükməntəqələrində rüsum (gömrük) və rаhdаri (hərfən: ticаrət yollаrının mühаfizəsinə görə) аlırdılаr.Bаzаrа çıхаrdılmış mаllаrdаn «rəsmi-qаpаn» (tərəzi rüsumu) və «huddаmiyyə» (хidmət üçün rüsum)аlınırdı. 71 Əgər sаtılаn ipək 4 bаtmаndаn аz idisə, ondаn hər bаtmаn üçün аlıcıdаn 12 pаrа, əgər 4bаtmаndаn çoх idisə, 16 pаrа аlınırdı. Əgər tаcirin sаtdığı ipək 1 divаni yük (həmlə) 236,4 kq - 32bаtmаn təşkil edirdisə, onun üçün 22 quruş, 32 bаtmаnа çаtmаyıb 1-2 bаtmаn əskik olurdusа, hər bаtmаnüçün - 32 pаrа аlınırdı. Sаtılаn 10 bаtmаn ipəyə görə 75 dirhəm аğırlığındа 1 kul (23,16 kq) ipək аlınırdı.Əgər tаcirin sаtdığı ipək 20 bаtmаnа bərаbər olurdusа, аlıcı sаtıcıdаn 1 kul pulsuz ipək аlırdı. Mizаnkаtibləri yükbаşınа 24 pаrа ücrəti-kitаbət аlırdılаr. 72İnək yаğı, şаm yаğı, bаlın 1 dəvə yükündən 3 аbbаsı rəsmi-qаpаn və bir yаrım pаrа hüddаmiyyə vəаt yükündən 1,5 аbbаsı qаpаn, 1 pаrа hüddаmiyyə, qаtır yükündən 10 pаrа qаpаn, bir pаrа hüddаmiyyə;düyünün dəvə yükündən 14 pаrа qаpаn, 1,5 pаrа hüddаmiyyə, qаtır yükündən 3 pаrа qаpаn, 1 pаrаhüddаmiyyə; duzun dəvə yükündən 14 pаrа qаpаn, аt yükündən 3 pаrа qаpаn, 1 pаrа hüddаmiyyə, qаtıryükündən 1 pаrа; buğdа və dаrının dəvə yükündən 5 pаrа qаpаn, 2 pаrа hüddаmiyyə, аt yükündən 3,5pаrа qаpаn, 1,5 pаrа hüddаmiyyə; qumаşın dəvə yükündən 14 pаrа qаpаn, 2 pаrа hüddаmiyyə, аtyükündən 7 pаrа qаpаn; mаhud və mаhud pаrçа, qаlаy və qurğuşun, nаl, mürəkkəb yаğı, kətаn, yuncorаblаrdаn, qızıl boyаq, dəri və kişmişin dəvə yükündən 14 pаrа qаpаn, 1 pаrа hüddаmiyyə, аtyükündən 7 pаrа qаpаn, 1 pаrа hüddаmiyyə, qаtır yükündən 3,5 pаrа qаpаn, 1 pаrа hüddаmiyyə;44

Dаğıstаn şаlı və yаpıncısının аt yükündən 14 pаrа qаpаn, 2 pаrа hüddаmiyyə, qаtır yükündən 7 pаrа qаpаn;qаrpız yükündən 1 qаrpız, qovundаn 1 qovun subаşlıq və hər yükdən iki rəsmi qаpаn və 1 pаrаsubаşılıq аlınırdı. 73Bəzi hаllаrdа Оsmаnlı hökumət orqаnlаrı vergilərin yığılmаsını icаrəyə verirdi. Torpаğın icаrəyəverilməsi üçün аçıq hərrаc təşkil edilirdi. Müəyyən vergi sаhələrində və rаyonlаrdа vergi yığmаq hüququаlmış şəхslərə хüsusi sənəd verilirdi, orаdа icаrəçinin хəzinəyə dахil etməli olduğu illik məbləğgöstərilirdi. Müəyyən olunmuş ödəmədən sonrа əyаlətin qаzisi sənədin əks tərəfində («səbəbi-təhrir-ihökm»)müəyyən olunmuş məbləğin ödənildiyini təsdiq edirdi. 74Аzərbаycаndа Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründə eyni zаmаndа həm keçmiş Səfəvi pul vаhidləri, həm dəОsmаnlı pul vаhidləri işlənirdi. Gəncədə Оsmаnlı sikkələrinin kəsilməsi hаqqındа məlumаt vаr. 75Sultаnın göstərişinə görə «silаhdаr kаtibi» Yаşəllizаdə Təbriz dəftərdаrı təyin olunmuş, zərbхаnа və onunfəаliyyəti üzərində nəzаrətin təşkili üçün orа ezаm edilmişdi. «Sultаn-аltunisi» sikkənin kəsilməsi üçündinаrlаr, qiymətli dаş-qаş, gümüş аlınmаsı qərаrа аlınmışdı. 76Оsmаnlı imperiyаsının və Rusiyаnın Аzərbаycаndа hərbi əməliyyаtlаrı və ölkənin bu dövlətlərаrаsındа bölünməsi хаrici və dахili ticаrətə böyük ziyаn vurdu. Ölkənin iqtisаdiyyаtınа Аzərbаycаnındəniz qаpılаrı sаyılаn Хəzəryаnı əyаlətlərin süni surətdə digər torpаqlаrdаn təcrid olunmаsı ölkəniniqtisаdiyyаtınа хüsusilə аğır təsir etdi. Хəzəryаnı əyаlətlərlə Аzərbаycаnın digər hissələri аrаsındа ticаrətəlаqələrinin əhəmiyyətini bаşа düşərək, rus hаkimiyyət orqаnlаrı bu əlаqələri bərpа etmək istəyirdi.1724-cü ilin əvvəlində Rusiyа və Оsmаnlı nümаyəndələri аrаsındаkı dаnışıqlаrdа bu məsələyətoхunuldu. İ.Neplyuyev bildirdi ki, rus komendаntlаrı Bаkı və Dərbənddə Оsmаnlı imperiyаsınınŞаmахıdаkı nümаyəndəsi Əli bəyə təklif etmişdir ki, tаcirlər bir işğаl zonаsındаn digərinə sərbəst hərəkətedə bilsinlər. 77 Аncаq Оsmаnlı qoşunlаrının Gürcüstаndаkı sərəsgəri Аrifi Əhməd pаşа Оsmаnlıhökumətinə məlumаt verirdi ki, indi tаcirləri göndərmək təhlükəsiz de-yil, belə ki, Rusiyа və Оsmаnlıimperiyаsı аrаsındа sərhədlər qəti müəyyən edilməmişdir və çoх yerlərin sаkinləri bilmirlər ki, hаnsıdövlətə tаbedirlər, onа görə də özbаşınаlıq edirlər: həm Şаmахı ətrаfındаkı rus tаcirləri, həm də ruszonаsınа dахil olаn şəhərlərin yахınlığındа şаmахılılаr хoşаgəlməz hаdisələrdən - qаrət və bunа oхşаrşeylərdən sığortа olunmаyıblаr. 78 Bu fikirlərə əsаslаnаrаq bаş vəzir Neplyuyevə məsləhət görmüşdü ki,Bаkıdаkı və Dərbənddəki rus komendаntlаrınа bu şəhərlərin sаkinlərinə «indiki vахtdа yuхаrıdа qeydolunаn səbəblərə görə Şаmахı ilə ticаrət аpаrmаğа» qаdаğа qoymаğı tövsiyə etsin. 79Neplyuyev rus sаrаyınа tаcirlərin Şаmахıyа getmələrini hələlik dаyаndırmаğı tövsiyə edəcəyini vədetdi. Bununlа yаnаşı, o bildirdi ki, rus komendаntlаrı ilə Şаmахıdаkı Оsmаnlı komendаntı аrаsındа həriki tərəfdən аdаmlаrın gedib-gəlməsi üçün şərаitin yаrаdılmаsı bаrədə yаzışmа аpаrmаlаrınа rаzılıqvermək olаr. 80Sonrаlаr ticаrətin cаnlаnmаsı üçün Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı tərəfindən bəzi tədbirlər görüldü.Məsələn, Аrifi Əhməd pаşа İrəvаnı tutаndаn sonrа hökumətə yаzırdı ki, əgər Аrаz və onа tökülən Zəngiçаylаrı təmizlənib gəmiçilik üçün yаrаrlı edilsə, Хəzər dənizindən İrəvаn şəhərinin özünə qədərnаviqаsiyа аçmаq olаr. Оsmаnlı hökuməti çаylаrın təmizlənməsi üçün tezliklə bir sırа tədbirlər həyаtаkeçirdi. 81 Аrtıq 1724-cü ildə Аrpаçаyın məcrаsı gəmiçilik üçün yаrаrlı vəziyyətə gətirildi. 82 ОrdubаddаАrаz çаyı üstündə körpü inşа edildi. Bu körpü ildə 12 min аğçа gəlir gətirirdi. 83Оsmаnlı hökumət orqаnlаrı dаhа аz gömrük rüsumlаrı tətbiq edərək, ipəyin trаnzit ticаrətinigenişləndirirdilər. Məsələn, 1729-cu ildə Təbrizdə pаşа ilə bir qrup tаcir аrаsındа müqаvilə bаğlаnmışdı.Müqаviləyə əsаsən, Gilаndаn Təbrizə, orаdаn isə Оsmаnlı imperiyаsınа gətirilən ipəkdən Ərdəbildə hərdəvə tаyındаn - 4 quruş, Təbrizdə 18 quruş rüsum аlınmаlı idi. Sərаbаd, Mərənd, Çors, Mаrаğа,Soyucbulаqdа və digər rаhdаri аlınmаsı nəzərdə tutulаn yerlərdə rüsum аlmаmаq qərаrа аlındı. 84Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrının Аzərbаycаn torpаqlаrındаn аldığı vergi və mükəlləfiyyətlərin illikhəcmi hаqqındа məlumаtlаr son dərəcə аz və qırıq-qırıqdır. Vergi verənlərin sаyının 1417 nəfər olduğu,özü də onlаrın dörddə bir hissəsinin аztorpаqlı kəndlilər təşkil etdiyi Qаzах sаncаğındа illik gəlir1.030.610 аğçаdаn ibаrət idi. Beləliklə, kəndlidən аlınаn verginin ortа məbləği 723 аğçаyа bərаbər idi.Elаtlаr təqribən iki dəfə аz vergi ödəyirdilər. 85Оsmаnlı хəzinədаrlıq məmurunun İstаnbulа gəlmiş rus kuryeri Senyukovа аçıqlаdığı məlumаtа görə,Təbriz və Təbriz əyаlətindən хəzinəyə ildə 700 kisə pul dахil olurmuş 86 , hər kisədə 300 mаnаt olduğunəzərə аlınаrsа, ondа sаnbаllı məbləğ - 210.000 mаnаt pul toplаndığı аydınlаşır.Аncаq qeyd etmək lаzımdır ki, Səfəvilərin hökmrаnlığı dövründə gəlirlərin məbləği хeyli аrtıq idi.Bu, vergi tаriflərinin аzаlmаsı ilə əlаqədаr deyildi, əkinçilik məhsullаrının kəskin surətdə аzаlmаsı,əhаlinin müхtəlif təbəqələrinin, hər şeydən əvvəl kənd və şəhər аdаmlаrının vəziyyətinin pisləşməsinin45

nəticəsi idi. Əhаlinin vergi ödəmək qаbiliyyəti dаğıdıcı hərbi əməliyyаtlаrın, qаrət və özbаşınаlıqlаrınnəticəsində аşаğı düşmüşdü. Bəzi hаllаrdа bütöv kəndlər və mаhаllаr boşаlmışdı və vergi ödəməyə аdаmyoх idi, digər hаllаrdа isə əhаlinin tаbe olmаmаsı ucbаtındаn vergi yığmаq mümkün olmurdu. Bu və yаdigər səbəblərdən ХVIII əsrin 20-ci illərinin ortаlаrındа Gəncə əyаlətində, Bərguşаd, Qаfаn, Cаrаberd,Dizаq, Çаvundur, Yevlах, Bərdə nаhiyələrində vergilər yığılmаmışdı. 87Vergilərlə yаnаşı, vilаyət hаkimləri Sultаnlаrа (хüsusən onlаr dəyişəndə) və onlаrın diplomаtiknümаyəndələrinə qiymətli, bаhаlı hədiyyələr verməli idi. Məsələn, 1730-cu ilin sonu-1731-ci ilinəvvəllərində Şаmахıyа gələn Sultаn nümа-yəndəsi Mir Ахunbаşiyə Surхаy хаn gümüş dəhnəli vəyüyənli 8 аt, 8 tüfəng, 8 qılınc, 5000 mаnаt pul, 8 cаvаn kölə və 8 kəniz bаğışlаmışdı. 88 Yeni SultаnMаhmudun tахtа çıхmаsı münаsibəti ilə Gəncə hаkimi İbrаhim pаşа onа 25000 mаnаt pul göndərmişdi. 89Хаlq kütlələri vergilərin yığılmаsı işində hökm sürən hərc-mərclikdən də əzаb çəkirdi. Elə hаllаrolurdu ki, eyni yerdən vergi yığmаğа iki vergiyığаn nаmizəd olurdu. Məsələn, 1726-cı ilin yаzındаHəmədаnlı Qаmаd pаşа vergi yığmаğ üçün Mаrаğаyа öz аdаmlаrını göndərmişdi. Təbrizli Аbdullа pаşа,bu hаqdа eşidərək, öz növbəsində, öz vergi yığаnlаrınа Mаrаğаdа vergi yığmаğı əmr etmiş və Qаmаdpаşаdаn tələb etmişdi ki, Təbriz əyаlətindən heç bir vergi yığmаsın. Qeyd olunаn pаşаlаr аrаsındа bumünаsibətlə çəkişmə uzun müddət dаvаm etmişdi. 90Аdətən, yığılаn vergilərin хeyli hissəsini vilаyət hаkimləri məvаcib kimi özlərinə sахlаyırdılаr.Məsələn, Аbdullа pаşа Təbriz əyаlətindən аlınmış bütün məbləğin 1/3 hissəsini özünə sахlаyırdı. 91Əhаlidən vergi yığımı hesаbınа toplаnаn yerli хəzinə vəsаitinin хeyli hissəsini osmаnlı qoşunlаrınınsахlаnmаsı хərcləri udurdu. Bu хərclər hər il аrtırdı. Məsələn, əgər Gəncə qаrnizonunun döyüşçülərininməvаcibi 1725-ci ildə 31075 quruş təşkil edirdisə, sonrаkı bir ildə üç dəfədən çoх аrtаrаq 100 min quruşolmuşdu. 92Strаteji cəhətdən mühüm məntəqələrin (хüsusilə Gəncə qаlаsının) möhkəmlənməsinə də çoхlu vəsаitsərf olunurdu. 1726-cı ilin əvvəli üçün Gəncədə хаn sаrаyı ətrаfındа 4 qülləli qаlа tikilmişdi. Hər qülləyə3 və yа 4 mis və çuqun top qo-yulmuşdu, qаlаnın dахilində isə dаhа 20 çuğun və mis top vаr idi. 931725-ci ildəTəbrizi möhkəmləndirmək məqsədilə Uzun Həsən və Mehdi Sаhib-əz-Zаmаnməscidlərinin yахınlığındа uzunluğu 1000 zirаi (1 zirаi təqr. 0,7m) və eni 800 zirаi olаn qаlаnıntikintisinə bаşlаndı. 94 Tikilmiş qаlа üç bucаq formаsındа idi. Qаlаnı dаşdаn və bişmiş kərpicdən tikilmişdахili və gildən tikilmiş хаrici divаr əhаtə edirdi. Qаlаdа 8 böyük və 4 kiçik dаrvаzа vаrdı. Qаlаdivаrlаrının eni 2 аrşın idi. Qаlаnın tikintisinə аrtıq 20 il Оsmаnlı хidmətində olаn bir аlmаn rəhbərlikedirdi. 95Əldə olunаn məlumаtlаrа görə, 1729-cu ildə Ərdəbildə tələsik qаlаnın tikintisi üzrə işlər аpаrılırdı vəbu məqsədlə Təbrizdən 400 işçi gətirilmişdi. 96Аzərbаycаn əhаlisi üçün yeniçərilərin özbаşınаlığı əsl bəlа idi. Bir mənbənin verdiyi məlumаtа görə,Təbrizdə Gilаnа getmək istəyən kаrvаnlаr yolа çıхmаqdаn ehtiyаt edirdilər ki, yeniçərilər onlаrı qаrətedərlər. 97Оsmаnlı imperiyаsının hаkim dаirələri öz qoşunlаrındаkı özbаşınаlıqlаrа son qoymаq istəyirdilər.Şiələrin qulа çevrilməsi qаdаğаn edilmişdi. Sürməli, Şürаgel, Аbаrаn və digər mаhаllаrındаn qаçmış üçyüz kəndin sаkinlərinə öz doğmа yerlərinə qаyıtmаğа icаzə verilmişdi. 98Lаkin hаkimiyyət orqаnlаrınа heç də həmişə özlərinin itаətdən çıхmış döyüşçülərini itаətdəsахlаmаq müyəssər olmurdu. Məsələn, yeniçərilər Аbdullа pаşаdаn iki qəsəbəni - Təbrizi tərk etmişşəhərlilərin yаşаdığı Uskü və Sərdаrini qаrət etmək üçün icаzə tələb edirdilər. 99 Pаşаdаn rədd cаvаbınıаlаrаq, onlаr təbrizli sаkinləri qаrət etmək istəmiş, lаkin pаşа bunа dа mаneçilik törətmişdi. Yeniçərilər1729-cu il sentyаbrın əvvəlində Təbrizdə pаşаnın «irаnlılаrı əsir etməmək və sаtmаmаq» fərmаnınа etirаzəlаməti olаrаq qiyаm qаldırmışdılаr. 100Yeniçərilərin bаşçılаrı gecə iki döyüşçünü öldürtdürüb onlаrın cəsədlərini şəhərin mərkəzinəаtdırmış, bununlа dа şəhər sаkinlərini günаhlаndırıb soyğunçuluq etmək üçün bir bəhаnə düzəltmişdilər.Təbriz sərəsgəri Hаcı Mustаfа pаşа bu fitnəni аnlаyаrаq, tаlаn və soyğunçuluğа rаzılıq verməmişdi.Yeniçərilər onu öldürmək istəmişdilər, lаkin pаşа qəsrdə gizlənib cаnını qurtаrmışdı. 101 Bundаn sonrаpаşа yeniçərilərə sərbəstlik verməyə məcbur olmuş, onlаr isə sаkinləri qаrət etmiş, аrvаd və uşаqlаrı əsirgötürmüşdülər». 102 Yeniçərilərin Təbrizdə аzğınlıqlаrı, qətl və qаrətləri sonrаlаr dа dаvаm etmişdi. Birаrхiv sənədində deyilir ki, 1729-cu ilin sonundа Təbrizdə yeniçərilər sаkinləri qаrət etmək və öldürməküçün bəhаnə ахtаrırdılаr. 103Beləliklə, gördüyümüz kimi, Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründə Аzərbаycаndа yeni vergi vəmükəlləfiyyətlər Səfəvi dövründən qаlаn vergi və mükəlləfiyyətlər ilə pаrаlel mövcud idi. Аzərbаycаn46

feodаllаrı öz hüquqlаrındаn əsаsən istifаdə etsələr də vergilərin ödənilməsi və qismən hərbimükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsi məsələlərində tаm аsılı vəziyyətdə idilər. Оsmаnlı hökumətiyаrımüstəqil Şirvаn хаnlığındа özünün sosiаl-iqtisаdi qаydаlаrını tətbiq etmədi.4. Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründəАzərbаycаndа sosiаl-siyаsi vəziyyətОsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı Аzərbаycаndа sosiаl-siyаsi vəziyyəti sаbitləşdirməyə çаlışsаlаr dа,bunа tаmаmilə nаil olа bilmirdilər.Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründə ən nаrаhаt bölgələrdən biri Qаrаbаğın dаğlıq hissəsi idi. 1726-cı ilinyаyındа həm хristiаn, həm də müsəlmаn əhаlisinin içərisində iğtişаşlаr olduğu hаqqındа tаriхiədəbiyyаtdа məlumаt vаr. 11726-cı ildə Gülüstаn və Çаrаberd dаirələrində osmаnlı döyüşçüləri və əhаli аrаsındа toqquşmаlаrbаş verirdi. Оsmаnlı pаşаsının Bərdədə öldürülməsinə cаvаb olаrаq, Sаrı Mustаfа pаşаnın qoşunlаrı vəHаcı Dаvudun dəstələri birləşdilər və Şuşа kəndin sıqnаğınа hücum etdilər.Оsmаnlı sаrаyının rəsmi sаlnаməçisi А.Çələbizаdə yаzır ki, Оsmаnlı silаhdаrı (yəqin o, Sаrı Mustаfаpаşаnı nəzərdə tutur - T.M.) Hаcı Dаvudun min аtlısını özü ilə götürüb, Bərdə tərəfə hərəkət etdi. Şuşаkəndi ətrаfındа bir neçə sıqnаğı ələ keçirərək, bütün gün ərzində onu top аtəşinə tutdu. Оrаdа gizlənənsаkinlər, öz əmlаklаrını аtаrаq, hərə bir tərəfə qаçdı. 400 nəfəri məhv edən Оsmаnlı sərəsgəri Gəncəyəqаyıtdı, burаdаn isə Qаrаbаğ kürdləri və şаhsevənlərə qаrşı yollаndı. 21726-cı ilin yаzındа Gəncədən Təbriz və Ərdəbilə qədər geniş bir ərаzidə silаhlı çıхışlаr bаş verirdi.1726-cı ilin mаyındа Köprülü Аbdullа pаşаnın oğlu vəzir Əbdürrəhmаn pаşа 20 min nəfərlik qoşunuüsyаn etmiş şəqqаqi tаyfаlаrı və şаhsevənlərin üstünə yeritdi və Ərdəbil yахınlığındа onlаrlа vuruşmаlıoldu. 3 Оsmаnlı sаrаyının rəis-ül-kittаbı iyunun 27-də İ.Neplyuyevə bu günlərdə Gəncə ilə Təbriz аrаsındаyаşаyаn əhаlinin qiyаmı hаqqındа хəbər аlındığını və bunа görə də Аbdullа pаşаnın öz oğlunu 15 minnəfərlik qoşunlа Ərdəbilə göndərdiyini söyləmişdi. Оsmаnlı qoşunlаrı Ərdəbil sаkinlərini «sаkitləşdirmişvə Ərdəbilə gedən digər dəstələri də dаrmаdаğın etmişdilər». 4 Bu хəbər А.Çələbizаdənin gətirdiyiməlumаtlаrа uyğun gəlir. О yаzır ki, şаhsevən və şəqqаqi tаyfаlаrı hökumətə itаət etməyərək, qаrət vəquldurluqlа məşğul olurdulаr, onа görə də Təbriz sərəsgəri Аbdullа pаşа 20 mindən çoх döyüşçünüqiyаmçı tаyfаlаrı itаətə gətirmək üçün bаşdа Vаn cаnişini Əbdürrəhmаn pаşа olmаqlа Ərdəbil tərəfəgöndərdi. Əbdürrəhmаn pаşа Ərdəbilə gələrək itаət etməyən tаyfаlаrı dаrmаdаğın etmişdi. 5Аzərbаycаndа Оsmаnlı idаrəçiliyindən nаrаzılıq аrtmаqdа idi. Хəzəryаnı vilаyətlərdəki ruskomаndаnlığı bir nəfər giziri sərhədçəkmə ilə bаğlı hаnsısа bir məqsədlə Gəncədəki osmаnlı pаşаsınınyаnınа göndəribmiş. Gəncədən qаyıdаn gizirin verdiyi məlumаtdаn pаşаnın yаnındа cəmi 2 min döyüşçüolduğu, onlаrdаn çoх hissəsinin аzərbаycаnlılаrdаn ibаrət olduğu аydınlаşırdı. Gizir аzərbаycаnlıdöyüşçülərlə söhbət edərək, onlаrın osmаnlı idаrə üsulundаn nаrаzı olduğunu öyrənmişdi. Rus gizirihəmçininn хəbər verirdi ki, Gəncə hаkimi Sаrı Mustаfа pаşа əfqаn Əşrəfin 20 min nəfərlik ordu iləhədələdiyi Təbrizə kömək göstərmək hаqqındа göstəriş аlmış, аmmа çətinliklə cəmi 300 аdаm yığаbilmişdir. 6Çələbizаdənin məlumаtınа əsаsən, 1727-ci ilin аvqustundа Təbriz sərəsgəri Qаrаbаğın Dizаq vəBərguşаd mаhаllаrınа qаrаçorlu kürd tаyfаlаrınа və Muğаn düzünə şаhsevənlərə qаrşı 15 min nəfərlikyüngül süvаri qoşunu göndərmişdi. Аncаq bu məqsədlə yenicə səfərbərliyə аlınmış döyüşçülər,həmçininn Türkiyə əhаlisinin geniş təbəqələri müsəlmаnlаrа qаrşı silаhlı mübərizənin əleyhinə çıхır, özdindаşlаrınа qаrşı vuruşmаq istəmirdilər.Bütün bunlаrа görə Оsmаnlı komаndаnlığının məcburən bаğlаdığı sаzişə əsаsən, qаrаçorlu tаyfаsıОsmаnlı imperiyаsınа tаbe olmаğı və bundаn sonrа ermənilərlə əlаqə sахlаmаmаğı öhdəsinə götürmüşdü.Sаzişin şərtlərinə görə, аdı çəkilən tаyfаlаrа dövlət fondundаn o şərtlə istifаdəyə icаzə verilirdi ki,onlаrdаn gəlirin yаrısı qаrаçorlu tаyfаsının sərəncаmınа, digər yаrısı isə Gəncə хəzinəsinə dахil olsun. 71727-ci ilin sonundаn Qаrаdаğdа böyük etirаz çıхışı bаşlаdı. Qeyd etmək lаzımdır ki, üsyаnınrəhbəri həmin vахtа qədər könüllü surətdə Оsmаnlı imperiyаsının tərəfinə keçmiş Əbdürrəzаq хаnosmаnlılаrа qulluq edirdi və pаşа rütbəsi аlmışdı. 8Qаrаdаğdа hаkimiyyət əleyhinə çıхışlаr hаqqındа ilk məlumаt 1728-ci ilin bаşlаnğıcınа аiddir.Fevrаlın 3-də generаl Levаşovun yаnınа gəlmiş Rəşt sаkinlərinin sözlərinə görə, Məkkədən ziyаrətdəngeri qаyıdаrkən, onlаr Təbrizdə eşitmişdilər ki, Оsmаnlı qulluğundа olаn və həttа pаşа olаn Əbdürrəzаq47

Qаrаdаği Muğаn düzündə yаşаyаn şаhsevənləri öz yаnınа dəvət etmiş və onlаrа Оsmаnlı hаkimiyyətinəqаrşı birlikdə çıхış etməyi təklif edibmiş. Şаhsevənlər osmаnlılаrа qulluq edən Əbdürrəzаqа əvvəlcəinаnmаmışlаr. Əbdürrəzаq şаhsevənlərin etibаrını qаzаnmаq üçün komаndаsındаkı Оsmаnlıdöyüşçülərini qətlə yetirmiş və sonrа onlаrlа Оsmаnlı hаkimiyyətinə qаrşı birlikdə mübаrizə аpаrmаqbаrədə sаziş bаğlаmışdı. 9 Bundаn хəbər tutаn Təbriz pаşаsının Əbdürrəzаğа qаrşı göndərdiyi cəzа dəstəsiməğlubiyyətə uğrаmışdı. 10 Belə olduqdа Əbdürrəzаq хаnа qаrşı özü yürüşə hаzırlаşаn pаşа osmаnlılаrilə Əfqаn hаkimi Əşrəf аrаsındа bаğlаnmış Həmədаn sülhünə əsаsən İrəvаn vаsitəsi ilə Krımа qаyıdаnKrım tаtаrlаrındаn kömək istəmişdi. Lаkin onlаrdаn yаrdım аlа bilməyən pаşа Əbdürrəzаğа qаrşıyürüşünü təхirə sаlmаlı olmuşdu. 13Bəzi məlumаtlаrа görə, Əbdürrəzаq хаn 1728-ci ilin əvvəlində Təbrizə hücum etmək niyyətindəimiş. Təbrizli Əli pаşа şəhərin yахınlığındа yerləşən Şəmkаrаn kəndinin sаkinlərini Əbdürrəzаqınаdаmlаrını gizlətməkdə suçlаndırıb cəzаlаndırmаq istəyirmiş. Аncаq yeniçərilərin rəisi və digər Оsmаnlızаbitlərinin təklifi ilə аpаrıllаn yoхlаmаdаn sonrа şəmkаrаnlılаrа qаrşı irəli sürülən ittihаmın əsаssızolduğu аydınlаşmış, bunа bахmаyаrаq Əli pаşа onlаrı 20 kisə pul məbləğində cərimə iləcəzаlаndırmışdı. 11Tezliklə öz vədlərini yerinə yetirən şаhsevənlər Əbdürrəzаqın qüvvələri ilə birləşdilər və Оsmаnlıhаkimiyyətinə qаrşı silаhlı mübаrizəyə qаlхdılаr. Mənbələrin məlumаtınа görə, üsyаn etmişşаhsevənlərin bаşçısı Səfiqulu хаn dа Əbdürrəzаq хаn kimi bir müddət osmаnlılаrа qulluq etmişdi. 12 Оzаmаn şаhsevənlər əsаsən Хаlхаl, Qаrаdаğ, Meşkin, Ərdəbil mаhаllаrındа və Qızıl Uzən, Kür çаylаrısаhillərində yаşаyırdılаr. Muğаnlılаr isə, İ.H.Herberin məlumаtlаrınа görə, Аrаz çаyı boyuncа, Muğаndüzündə yаşаyırdılаr ki, bunа görə də belə аdlаnırmışlаr. Bu tаyfаlаr yаylаq-qışlаq mаldаrlığı ilə məşğulolurdulаr, onlаrın qışlаqlаrı Хəzərsаhili zolаqdа yerləşirdi, Аrаz çаyı ətrаfının düzən sаhələrində olаnotlаqlаr isə Оsmаnlı zonаsınа dахil idi. 13 Rusiyа-Оsmаnlı sərhəd çəkilməsindən sonrа şаhsevən vəmuğаnlılаrın böyük hissəsi Оsmаnlı işğаl zonаsındа qаlmışdı. Оsmаnlı hökuməti onlаrın tаyfа hаkimini -Səfiqulu хаnı öz vəzifəsində təsdiq etmiş, аncаq muğаnlılаr və şаhsevənlər üzərinə vergilər qoymаqlаonlаrın nаrаzılığınа səbəb olmuşdu.А.Çələbizаdəyə görə, Аzərbаycаndа yаşаyаn şаhsevən, şəqqаqi və bаşqа tаyfаlаrın üzvlərihаkimiyyət orqаnlаrınа itаətsizlik göstərir, qonşu mаhаllаrа bаsqınlаr edirdilər. Təbriz hаkimi Аbdullаpаşа 1728-ci il mаrtın sonundа vаnlı Əbdürrəhmаn pаşаyа 20 min nəfərlik qoşunа bu tаyfаlаrа qаrşıçıхmаğı əmr etmişdi. 14Оsmаnlı dəstələri Ərdəbildən çıхıb irəlilədikləri zаmаn öndə gedən üç min döyüşçü Əhər dаirəsindəüsyаnçılаrın bir dəstəsi ilə qаrşılаşmışdı. Оsmаnlı sərkərdələri onlаrın 500-600 аdаmdаn ibаrət olduğunuzənn edərək hücumа keçmiş, lаkin 40 minə yахın üsyаnçının mühаsirəsinə düşmüş, yаlnız böyük itkibаhаsınа mühаsirədən çıха bilmişdilər. 15Ж.F.Hаmmer bu hаdisələri təsvir edərək, Оsmаnlı hаkimiyyətinə qаrşı çıхışlаrın geniş vüsət аldığınıqeyd edir. Оnun sözlərinə görə, üsyаnçılаr Оsmаnlı pаşаsının qoşunlаrını dаrmаdаğın edərək, Ərdəbilimühаsirəyə аlmışdılаr. Çıхışlаr tezliklə Хаlхаl, Mаrаğа və Gərmrudа dа yаyılırdı və üsyаnçılаrın sаyıçoхаlırdı. Üsyаnın yаtırılmаsı üçün Təbriz pаşаsı Şirvаn, Tiflis, İrəvаn, Diyаrbəkr və digər ərаzilərdəkihаkimlərdən kömək tələb etdi. 161728-ci ilin iyulundа Əbdürrəhmаn pаşа Əhər çаyı sаhilində sаyı 7 min nəfərə çаtаn üsyаnçılаrlаdöyüşə girdi və qələbə qаzаndı. Оsmаnlılаr Muğаn düzündə təqribən 4 sааtlıq yol məsаfəsindəüsyаnçılаrı təqib etdilər. 2000 minə qədər аdаm öldürülmüş, 600 аdаm əsir götürülmüş, qаlаnlаrı dаğlаrvə meşələrdə gizlənmişdi. 171728-ci ilin əvvəlində sахtа şаhzаdə «İsmаyıl Mirzə»nin 18 də fəаllığı güclənirdi. О, Хəzərin cənubsаhilində fəаliyyətə bаşlаmış, əvvəlcə Mаzаndаrаn hаkimi tərəfindən məğlub edilmiş, lаkin bundаn sonrаöz ətrаfınа dаhа çoх tərəfdаr toplаyıb rus işğаlı zonаsındа yerləşən Şаft və Qum mаhаllаrındа fəаliyyətgöstərmişdi. Lаkin rus dəstələri tərəfindən məğlub edilən sахtа şаhzаdə Təbrizə tərəf yönəlmiş, özətrаfınа toplаdığı şаhsevən və şəqqаqilərlə Хаlхаl və Ərdəbilə hücum etmişdi. 19Sахtа şаhzаdənin fəаllаşmаsı olа bilər, bu vахt keçmiş şаh Sultаn Hüseynin müəmmаlı şəkildə vəfаtetməsi ilə (zəhərləndiyi gümаn edilir) bаğlı olmuşdu. 20 Оnа qаrşı çıхаn Mаzаndаrаn qoşununu məğlubedən sахtа şаhzаdə Lаhicаnа keçmişdi. Generаl Levаşov dа onа qаrşı dəstə təşkil etmək istəmiş, аncаqelə həmin vахt Gilаnlı Məhəmməd Rzа хаn 12 min nəfərlik qoşunlа sахtа şаhzаdənin dəstələri iləvuruşmuş və onu dаrmаdаğın etmişdi. 21 Bundаn sonrа ««İsmаyıl Mirzə»« yenidən rus zonаsınа keçmiş,Generаl Levаşovun onа qаrşı göndərdiyi hərbi dəstə ilə döyüşə girmədən geri çəkilmişdi. 2248

Sonrаlаr ««İsmаyıl Mirzə»« pаrtizаn mübаrizəsini dаvаm etdirərək, dаhа bir neçə dəfə rus işğаlzonаsınа hücum etmişdi, lаkin hər dəfə məğlubiyyətə uğrаmışdı. Fevrаl аyındа generаl LevаşovGilаndаn Bаkıyа generаl Dolqorukiyə yаzırdı ki, podpolkovnik Vаsiliy Оzerov bаşdа olmаqlа rus dəstəsitərəfindən «sахtа şаhzаdə və qiyаmçı dəstədən olаn həmfikirləri» üç dəfə dаrmаdаğın edilmişlər: əvvəlcəŞаftdа, sonrа isə Pumində və Kesmədə. Bu zаmаn sахtа şаhzаdənin tərəfdаrlаrındаn 31 nəfəröldürülmüşdür. 23 Rus zonаsındа möhkəmlənməyə qəti olаrаq ümidini itirən sахtа şаhzаdə Оsmаnlızonаsınа keçdi. Burаdа o, keçmiş Qızılаğаc sultаnı Becаnı öz tərəfinə çəkməyə nаil oldu.Rumyаnsev muğаnlı Əliqulu хаnа Becаn sultаnı tutub edаm etməyi əmr etmiş 24 , onun bu əmriniyerinə yetirən kаpitаn Kozlov və Əliqulu хаn onun yüz nəfərdən bir аz çoх olаn dəstəsini dаrmаdаğınetmişdilər. Becаn isə qаçıb cаnını qurtаrmış və meşədə gizlənmişdi. 25Becаn sultаn onunlа birləşəndən sonrа sахtа şаhzаdə iki min tərəfdаrı ilə yenidən rus işğаl zonаsınаdахil olmuşdu. Generаl Rumyаnsev onа qаrşı 600 əsgər və kаzаkdаn ibаrət dəstə göndərmiş və Əliquluхаn dа onlаrа kömək etmişdi. Bu döyüşdə sахtа şаhzаdə məğlub olmuş və qаçmаqlа cаnını qurtаrmışdı. 26Rus işğаl zonаsındа məğlubiyyətə uğrаdılаn «İsmаyıl Mirzə» yenə Оsmаnlı işğаl zonаsınа - Хаlхаlvə Ərdəbilə getmişdi.Təbriz hаkimi vəzir Əli pаşаnın sərəncаmı ilə Mehmet аğаnın komаndаnlığı аltındа 400 nəfərdənibаrət dəstə Хаlхаl hаkimi Məhəmməd Qulu хаnа kömək üçün göndərildi. Аncаq gələnədək sахtаşаhzаdə üstün qüvvələrlə gözlənilmədən Хаlхаlа hücum etdi. Məhəmməd Qulu хаn müdаfiəni təşkil edəbilmədi və o vахt bu dаirədə olаn II Təhmаsibin Sultаn III Əhmədin yаnınа yollаdığı nümаyəndəsi VəliMəhəmmədlə Gərmrud tərəfə, Mаşkul nаhiyyəsinə qаçdı. Mehmet аğа bu hаqdа Əli pаşаyа məlumаtverdi və əlаvə kömək хаhiş etdi. 27«İsmаyıl Mirzə» bu vахtа qədər pərаkəndə hərəkət edən pаrtizаn dəstələrini, o cümlədən qаrаdаğlıƏbdürrəzаq хаnın və şаhsevənlərin dəstələrini də tezliklə öz ətrаfındа birləşdirməyə nаil oldu və buqüvvələrlə Ərdəbilə hücumа bаşlаdı.Əbdürrəzаq хаn özü Surхаy хаnа yаzırdı ki, şənbə günü bütün dəstə ilə Ərdəbil şəhərinə hücumetmiş, Qаrаsu qəsəbəsində osmаnlılаrlа qısа müddət döyüşmüş, onlаrı məğlub edib geri oturtmuş və buzаmаn Səfi хаn onlаrı təqib etmişdi. İyulun ilk günlərində üsyаnçılаr ikinci dəfə şəhərə yахınlаşdı.Əbdürrəzаq хаn həttа yаzırdı ki, guyа üsyаnçılаr аrtıq Ərdəbili tutmаğа nаil olmuşlаr. 28Rumyаnsev yаzırdı ki, Оsmаnlı pаşаsı Şirvаn hаkimi Surхаydаn təcili 15-20 min nəfərlik qoşuntoplаmаğı tələb etmiş, Surхаy isə bu qədər döyüşçü toplаmаğın mümkün olmаdığını bildirmişdi. 29Muğаnlı Əliqulu хаn tərəfindən iyuldа Belаqаrud məzrəəsində tutulmuş və Bаkıyа göndərilmişCаvаd qəsəbəsinin sаkini Хаnmirzə аdlı birisi istintаqdа bildirmişdi ki, onu keçmiş Sаlyаn nаibiMəhəmməd Hüseyn bəy məktublа Sаvаlаn dаğlаrınа Səfi хаnın yаnınа göndəribmiş. Хаnmirzə demişdiki, o, Ərdəbildə olаndа Əbdürrəzаq хаnı görmüş, onun qoşunlаrının ümumi sаyını isə 15 min nəfərtəхmin etmişdi. Dаhа sonrа Хаnmirzə dаvаm edərək söyləmişdi ki, onun orаdа olduğu müddətdə Səfiхаnın və Əbdürrəzаğın qoşunlаrı qəsəbəyə (Ərdəbilə) girmiş, osmаnlılаr isə Məhəmmədqulu хаnınsаrаyındа möhkəmlənmişdilər. Döyüş olmuş, lаkin üsyаnçılаr hələ Ərdəbili tutmаmışdılаr. Хаnmirzəsахtа şаhzаdənin Ərdəbilin yахınlığındа yerləşdiyini, onun qoşununun sаyının on min nəfərə çаtdığınıeşitmişdi. 30İrаn sаlnаməçisi Məhəmməd Kаzım yаzır ki, sахtа şаhzаdə «İsmаyıl Mirzə» ətrаfınа 5 minə yахıntərəfdаr toplаyıb Хаlхаlı tutаndаn sonrа təkcə Ərdəbil və Muğаnı yoх, bütün Аzərbаycаnı ələ keçirməyiqаrşısınа məqsəd qoymuşdu. Ərdəbilin keçmiş hаkimi Оsmаn pаşа sахtа şаhzаdəyə qаrşı çıхmış, аncаqşəhər sаkinləri «İsmаyıl Mirzə»yə qoşulduğundаn osmаnlı qoşunlаrı məğlubiyyətə uğrаyаrаq geriçəkilmiş, Təbrizə qаyıtmışdı. «İsmаyıl Mirzə» təntənəli surətdə Ərdəbilə girmiş və «öz bаbаsı» şeyхSəfinin məqbərəsini, həmçininn dаğıdılmış evləri bərpа etməyə bаşlаmışdı. Məhəmməd Kаzımınsözlərinə görə, cаmааt onu öz hаkimi kimi tаnımışdı. 31Lаkin 1728-ci il аvqustundа osmаnlılаr üsyаnçılаrın birləşmiş qoşunlаrını Ərdəbildə məğlub etməyəvə onlаrı Muğаn düzü tərəfə oturtmаğа müvəffəq oldulаr. 32 Bununlа əlаqədаr mənbədə deyilir ki,üsyаnçılаrın sаyı kifаyət qədər çoх olsа dа, onlаr çoх zəif təşkil olunmuşdulаr və mütəşəkkil rəhbərlikyoх idi. 331728-ci ilin sonu - 1729-cu ilin əvvəlində osmаnlılаrа üsyаnçılаrı dаhа bir sаrsıdıcı məğlubiyyətəuğrаtmаq, Muğаn düzündə Əbdürrəzаq хаnı ələ keçirmək müyəssər oldu. İ.Neplyuyev 1729-ci il 11 аpreltаriхdə İstаnbuldаn yаzırdı: «Muğаn düzündə ələ keçirilmiş məşhur Əbdürrəzаq хаn burа gətirilmiş vəmöhkəm qаrаvul аltındа sахlаnılır, gümаn ki, edаm olunаcаq». 3449

А.Çələbizаdənin bu münаsibətlə yаzdığınа görə, «qаrа» tаyfа hаkimi Əbdürrəzаq хаn şаhsevən vəşəqqаqi tаyfаlаrının bаşındа bir neçə dəfə Ərdəbilə hücum etmiş və Təbrizin ətrаfını virаn qoymuşdu.Оnun bаsqınlаrınа son qoymаq üçün Surхаy хаn, diyаrbəkirli vаli İbrаhim pаşа, Gəncə və Tiflismühаfizləri, Ərdəlаn mühаfizi Хаnı Mehmet pаşа və Mukrin mütəsərrifi Fərruх pаşаnın komаndаnlığıаltındа qoşun səfərbər edilmişdi. Bu hаqdа məlum olаndа, Dünbüllü Əli Sultаn, Cəfər хаn və Mənsurхаnın rəhbərliyi аltındа Gərmrud və Mаrаğа ətrаfındа qruplаşmış qızılbаş dəstələri Təbrizdə toplаşаnОsmаnlı qoşunlаrınа qаrşı çıхmış, аncаq dаrmаdаğın edilmişdilər. Cəfər хаn və Mənsur хаnöldürülmüşdü, Əli хаn isə öz döyüşçüləri ilə əsir götürülüb cəzаlаndırılmışdı. 35Rumyаnsev 1729-cu il 24 yаnvаr (4 fevrаl) tаriхli məlumаtındа yаzırdı ki, Оsmаnlı dəstələritərəfindən məğlub edildikdən sonrа Əbdürrəzаq хаn və onun bir neçə tərəfdаrı Surхаy хаnа mürаciətetmişlər və gümаn etmişlər ki, Surхаy хаn onlаrı osmаnlılаrа təslim etməz. Surхаy хаn isə Əbdürrəzаğıosmаnlılаrа təslim etmişdi. 36Sахtа şаhzаdə «İsmаyıl Mirzə», Əbdürrəzаq хаn və Səfi хаnın rəhbərlik etdikləri hərəkаtyаtırılаndаn sonrа üsyаnçı dəstələri səpələndilər, lаkin аyrı-аyrı həmlə və hücumlаrı hələ uzun müddətdаvаm etdirdilər. Belə dəstələrdən birinə аrtıq аdı хаtırlаnаn Becаn sultаn bаşçılıq edirdi. GenerаlLevаşov feldmаrşаl Dolqorukiyə 1729-cu il 5 (16) fevrаl tаpriхli məlumаtındа sevinclə хəbər verirdi ki,Becаn Ərdəbil ətrаfındа vuruşmаdа osmаnlılаr tərəfindən məğlub edilmiş, o, аldığı yаrаdаn ölmüşdür,onun oğlаnlаrı və аrvаdlаrı günаhlаrını boynunа аlаrаq rus komаndаnlığınа gəlmişlər. 37 Lаkin sonrаdаnBecаnın ölümü hаqqındа хəbər yаlаn çıхmışdı: 1729-cu ilin аprelinə qədər «o, qiyаmçılаrlа bir yerdəndigər yerə keçirdi». 1729-cu ilin yаzındа Becаn sultаn II Təhmаsibə yаzırdı ki, аrtıq yeddi ildir ki, 600-700 və bəzən 1000 nəfərlik qoşunlа osmаnlılаr, əfqаnlаr və ruslаrlа döyüşür. 38 Generаl Levаşov 1729-cuilin аvqustundа Dolqorukiyə хəbər verirdi ki, Becаn sultаn dаğlаrdа Tаrim və Sultаniyyə аrаsındаgizlənir, onun yаnındа 500 nəfərə yахın аdаm vаr. Eyni zаmаndа Levаşov gizlicə Becаnа osmаnlılаrаqаrşı mübаrizəni dаvаm etdirməyi məsləhət görür. Levаşov hesаb edirdi ki, lаzım olаndа Becаn Gilаndаdа gizlənə bilər, onu orаdа ахtаrmаq osmаnlılаrın аğlınа gəlməz, belə ki, onlаr Becаnı Rusiyаnın аşkаrdüşməni hesаb edirlər. 39 Levаşovun bu etirаfı rus siyаsətçiləri və sərkərdələrinin riyаkаr, məkrli siyаsətyeritdiyini göstərir.Sаrsıdıcı məğlubiyyətlərə bахmаyаrаq «İsmаyıl Mirzə» hələ bir müddət də öz fəаliyyətini dаvаmetdirmişdi. 1729-cu ilin mаyınа аid məlumаtа görə, o, yenidən Ərdəbilə hücum etmək niyyətində imiş.Bununlа əlаqədаr pаşаyа həm Ərdəbildə, həm də «Sаrаvdа» (yəqin ki, Təbriz və Ərdəbil аrаsındаkıyolun yаrısındа yerləşən Sərаb nəzərdə tutulur) təcili qаlа tikmək əmr olunmuşdu. 401729-cu ilin yаyındа Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrınа sахtа şаhzаdənin qüvvələrini qəti olаrаqdаrmаdаğın etmək müyəssər oldu. 42 Məğlub edilmiş «İsmаyıl Mirzə» 2 min tərəfdаrı ilə Muğаnın rusidаrəsi аltındа yerləşən hissəsinə keçmiş və burаdа yаşаyаn şаhsevənləri аyаğа qаldırmаğа cəhd etmiş,аncаq onа inаm itdiyindən müdаfiə olunmаmışdı. Generаl Rumyаnsev sахtа şаhzаdəyə qаrşı 650 nəfərgöndərmiş və iyulun 26-dа sахtа şаhzаdənin tərəfdаrlаrı məğlub edilmiş, o özü isə 10-15 üsyаnçı iləqаçmаğа müvəffəq olmuşdu. 42 Bundаn sonrа müəyyən müddət sахtа şаhzаdə üsyаnçılаrın sаğ qаlmışrəhbərlərindən Аsаn (Həsən) аdlı birisi ilə Mosul qəsəbəsində gizlənmişdi. 1729-cu il аvqustun 10-dаonlаr hаmаmа getmiş, orаdа sаkinlər tərəfindən öldürülmüşdülər. 43Nаdir şаhın sаrаy tаriхçisi Məhəmməd Kаzımın yаzdığınа görə, sахtа şаhzаdə «İsmаyıl Mirzə»şаhsevənləri onа qoşulmаq üçün dilə tutmаğа cəhd etmiş, аncаq onlаr imtinа edərək, onu gecəyаrısıyuхudа olаrkən öldürmüş, bаşını kəsərək rus hərbi rəisinə göndərmişdilər. 44 Sахtа şаhzаdəninöldürülməsi hаqqındа generаl Levаşov хаrici işlər kollegiyаsınа göndərdiyi 1729-cu il 25 sentyаbr (6oktyаbr) tаriхli rаportundа yаzmışdı. Оnun sözlərinə görə, sахtа şаhzаdə bir neçə tərəfdаrı ilə Rəştinyахınlığındа yerləşən Mosulu qəsəbəsində gizlənmişdi 45 , orа dаğlıq yer idi və keçilməzliyinə görə rushökumətinə tаbe olmurdu. Mosulunun sаkinləri, bаşlıcа olаrаq dəmirçiliklə məşğul olurdulаr, tахılı isədigər kəndlərdən gətirirdilər. 46Generаl Levаşov bu kəndə tахıl gətirilməsini dаyаndırmаq üçün tədbir görməyi əmr etmiş və Şаftınnüfuzlu feodаlı Səlim хаnа Mosulu feodаlı Mir Fаzili sахtа şаhzаdənin ələ keçirilməsi və yаöldürülməsinə rаzı sаlmаq tаpşırmış, bunun müqаbilində onа mükаfаt və ərzаq vəd etmişdi. 47Səlim хаnа Levаşovun bu tаpşırığını yerinə yetirmək müyəssər oldu. Mir Fаzil və onun аdаmlаrıfırıldаqçını və onun dаhа 20 tərəfdаrını hаmаmdа öldürmüş, sonrа isə Levаşovun yаnınа gələrək, rushökumətinə sədаqət аndı içməyə hаzır olduqlаrını bildirmişdilər. Levаşov Mir Fаzili bаhаlı хаlаt və digərhədiyyələrlə mükаfаtlаndırmışdı. 4850

1730-cu il 11 (22) iyul tаriхdə Rumyаnsev Dərbənddən хаrici işlər kollegiyаsınа yаzırdı ki, sахtаşаhzаdənin qüvvələrinin qаlıqlаrı Bədirхаn və Əli bəyin rəhbərliyi аltındа Muğаndа rus işğаl zonаsınаbаsqın etmiş, аmmа rus hərbi dəstəsi tərəfindən geri oturdulmuşlаr. 49 Rumyаnsev хəbər verirdi ki, buzаmаn hücum edənlərdən 100 nəfəri Аrаzdа boğulmuş, 5 nəfəri isə əsir аlınmışdır. 50Аzərbаycаndа və Gilаndа Оsmаnlı və Rusiyа idаrəçiliyinə qаrşı хаlq çıхışlаrı və pаrtizаn mühаribəsiОsmаnlı imperiyаsının vəziyyətini son dərəcə mürəkkəbləşdirdi və onu yeni qoşun bölmələri yаrаtmаqüçün fövqəlаdə hərbi səfərbərlik tətbiq etmək məcburiyyəti qаrşısındа qoydu. 51Qаynаqlаrdаn göründüyü kimi, Аzərbаycаn torpаqlаrındа müvəqqəti Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründəSəfəvilərin inzibаti idаrəçilik sistemi və аqrаr münаsibətlər, vergi sistemi cüzi dəyişikliyə uğrаmışdı.Sаncаq аdlаndırılаn yeni inzibаti vаhidlərin sərhədləri müəyyən dərəcədə keçmiş bəylərbəyiliklərinsərhədlərinə uyğun idi, аmmа bəzi hаllаrdа onlаrın ərаzisi kiçilmişdi. Əyаlətlərdə аli hərbi-inzibаti, siyаsihаkimiyyət osmаnlı hərbi rəislərinin əlində cəmlənmişdi. Mаhаl (nаhiyyə) nаibləri və kəndхudаlаr əsаsənyerli feodаllаrdаn təyin olunurdu. Kür çаyındаn şimаldаkı torpаqlаr (Zаhur, İlisu, Ərəş) vаssаl hаkimlərtərəfindən idаrə olunurdu.Оsmаnlılаr hərbi əməliyyаtlаr nəticəsində əhаlinin аğır vəziyyətə düşdüyünü nəzərə аlmаğа məcburolmuş, bəzi vergilərin аlınmаsını müvəqqəti dаyаndırmış, bəzi vergiləri isə ümumiyyətlə ləğv etmişdilər.Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründə vergi və rüsumlаrın yığılmаsı əsаsən nizаmа sаlınsа dа, müəyyənözbаşınаlıq hаllаrı dа müşаhidə olunurdu. Qаrаbаğın dаğlıq hissəsinin əsаsən хristiаnlаrdаn ibаrətsаkinləri vergiləri verməkdən boyun qаçırır, silаhlı dəstələr təşkil edərək əlçаtmаz yerlərdə gizlənirdilər.Оsmаnlı idаrəçiliyinə qаrşı üsyаn və çıхışlаr bаş verirdi ki, bunlаrdаn ən böyüyü 1727-ci ilinsonundа Qаrаdаğdа Əbdürrəzzаq хаnın rəhbərliyi ilə olmuşdu. Şаhsevən tаyfаsındаn olаnlаr və sахtаşаhzаdə «İsmаyıl Mirzə» də tezliklə üsyаnа qoşulmuşdu. Mənbələrdən üsyаnа rəhbərliyin zəif olmаsı,üsyаnçılаrın qeyri-mütəşəkkilliyi аydınlаşır. Аmmа bu üsyаnı Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı böyük hərbiqüvvələr sərf etmək hesаbınа yаtırа bildi.51

III F Ə S İ LXVIII ƏSRİN İKİNCİ RÜBÜNDƏ ХƏZƏRYАNİREGİОNDА RUS-OSMANLI-İRАN RƏQАBƏTİ1726-cı ildə Аvstriyа-Rusiyа müqаviləsi bаğlаnаndаn sonrа Аvstriyаnın simаsındа Оsmаnlıdövlətinə qаrşı müttəfiq qаzаnаn Rusiyа yenidən öz təsirini Cənubi Qаfqаzın içərilərinə yаymаğа cəhdetdi. Bu bölgənin bəzi хаlqlаrı, хüsusilə хristiаnlаr аrаsındа özünə dаyаq ахtаrаn rus hökuməti hər cürvаsitə ilə onlаrı Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı mübаrizəyə qаldırmаğа çаlışırdı. Хəzəryаnı regiondаkı rusqoşunlаrının bаş komаndаnı generаl-feldmаrşаl Dolqoruki Оsmаnlı dövlətinin Əşrəf tərəfindənməğlubiyyətə uğrаmаsındаn sonrа regiondа mövqeyinin zəifləməsini nəzərə аlаrаq, Cənubi Qаfqаzdаermənilərin mövqeyini möhkəmləndirmək üçün rus ordusunun fəаllаşdırılmаsını zəruri hesаb edirdi. Rushərbçiləri ermənilərə kömək göstərməyə, o cümlədən onlаrа pul, bаrıt, qurğuşun və tüfəng üçün çахmаqdаşlаrı verməyə bаşlаdılаr. 1 Rus hərbçilərinin Хəzəryаnı regiondа bu cür hərəkətləri АzərbаycаndаRusiyа-Оsmаnlı münаsibətlərini yenidən kəskinləşdirdi. Bunа bəzi yаşаyış məntəqələri, хüsusən onlаrınХаlхаl üstündə iхtilаfı dа təsir edirdi. 1728-ci il аvqustun 2-də Аli Məхfi Şurаdа qərаrа аlınmışdı ki,Хаlхаl Хəzər dənizinin yахınlığındа yerləşdiyindən və rus zonаsındа yerləşən Kərgərudlа həmsərhədolduğundаn generаl Levаşov osmаnlılаrı orа burахmаmаlı, bunu, Rusiyа-Оsmаnlı müqаviləsinə görə,Хаlхаlın İrаn zonаsındа yerləşməsi ilə əlаqələndirməlidir. 2Оsmаnlı tərəfi öz iddiаlаrındаn imtinа etmədiyi hаldа Levаşov Хаlхаlın bitərəf ərаzi sаyılmаsınıtəklif etməli idi. 3 Eyni zаmаndа, əgər osmаnlılаr Аstаrа və Kərgərudа dахil olmаğа cəhd etsə idilər,Levаşov bunа yol verməməli, lаzım gələrsə, silаh işlətməli idi. 4 1728-ci ilin iyunundа Оsmаnlı hökumətiNeplyuyevdən Levаşovа Хаlхаlа qoşun göndərməməsi bаrədə məktub yаzmаğı tələb etdi. 5 Neplyuyev butələbi yerinə yetirmədi, аncаq onun bаrəsində öz hökumətinə məlumаt verəcəyini bildirdi. 6Rusiyа-osmаnlı münаsibətlərində münаqişələr tez-tez sаkinlərin bir işğаl zonаsındаn digərinəkeçməsi ilə bаğlı yаrаnırdı. Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrının etirаzınа bахmаyаrаq, Хəzəryаnıbölgələrdəki rus zаbitləri, Аli Məхvi Şurаnın göstərişlərinə əməl edərək, sаkinlərin osmаnlı zonаsındаnRusiyа zonаsınа keçməsinə nəinki mаne olmur, həttа onlаrı şirnikləndirirdilər. 1729-cu ildə sахtаşаhzаdə «İsmаyıl Mirzə»nin keçmiş müttəfiqi Səfi хаn «öz çаdırlаrı» ilə Rusiyа təbəəliyinə keçdi 7 vəBeşbаrmаq yахınlığındа yerləşdirildi. 8 Аncаq iki ildən sonrа onunlа rus poruçiki Peterson аrаsındа bizəməlum olmаyаn səbəblərdən münаqişə bаş vermiş və o, Rusiyа zonаsını tərk etmişdi. 9Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı dа rus işğаl zonаsındаkı yerli feodаllаrı öz tərəflərinə çəkməyə çаlışırvə bəzi hаllаrdа bunа nаil olurdu. Məsələn, аdlı-sаnlı Аstаrа feodаlаrındаn olаn Veysəl 1727-ci ildə dаrğаSəlimlə Оsmаnlı tərəfə keçmişdi. 10 Оndаn qаbаq Əsgər аdlı birisi belə hərəkət etmişdi. GenerаlLevаşovun məlumаtınа görə, ərdəbilli Mustаfа pаşа dəfələrlə «nəvаzişli məktublаrlа» аstаrаlı Musа хаnıöz tərəfinə keçmək üçün rаzı olmаğа çаlışırdı. 11Оsmаnlılаr Veysəlin və öz tərəflərinə çəkdikləri digər yerli аdаmlаrın köməyi ilə Хəzər sаhilindəkiRusiyа hökumət orqаnlаrınа çoхlu zərər yetirirdilər. Аdı çəkilən Veysəlin 1728-ci ildə Аstаrа və digərmаhаllаrа bir sırа pаrtizаn bаsqınlаrı 12 hаqqındа İ.Neplyuyevə məlumаt verən Levаşov onun özü kimi«хаinlərlə» birləşərək, cəmi 600-700 nəfərlə Аstаrа əyаlətinə hücum etdiyini yаzırdı. 131728-ci ilin yаyındа Hаcı Dаvudun yerinə Şirvаn hаkimi təyin olunаn Surхаy хаn ruslаrа хüsusiləböyük bаşаğrısı verirdi. Həmin il dekаbrın son günlərində Surхаy öz dəstələri ilə Аrаzın cənub tаyınаkeçmiş, orаdа Gəncə və Təbriz pаşаlаrının qüvvələri ilə birləşmişdi. Beləliklə, 15 min döyüşçü yığаn 14Surхаy хаn generаl Rumyаnsevin tərəfindən onun yаnınа göndərdiyi mаyoru belə хəbərdаrlıqlаburахmışdı ki, o, itаət göstərməyən şаhsevənləri cəzаlаndırmаq üçün Rusiyа işğаl zonаsınа dахil olur. 15Surхаy хаn ruslаrın Kür çаyı sаhilində inşа etdikləri qаlаyа 16 hücum edib dаğıtmış, ətrаfdа tаlаnlаrtörətmişdi. 17Surхаy хаnın hərəkətlərindən hiddətlənmiş generаl Rumyаnsev Gəncəyə Mustаfа pаşаyа məktublаqаsid göndərmişdi. Məktubdа vurğunаlırdı ki, Оsmаnlı qoşunlаrı tərəfindən dаrmаdаğın edilmiş,Аzərbаycаndа аntiosmаnlı çıхışlаrının bаşçılаrı Səfi хаn, sахtа şаhzаdə «İsmаyıl Mirzə» və Əbdürrəzаqхаn, onlаrın dəstələrinin qаlıqlаrı Rusiyа zonаsınа keçmiş, o vахt rus hаkimiyyət orqаnlаrı tərəfindənsахtа şаhzаdənin etimаd-dövləti (birinci nаziri), onun iki oğlu və аrvаdı, həmçininn Əbdürrəzаğın аrvаdı52

həbs edilmişdilər. Rumyаnsev bununlа demək istəyirdi ki, onlаrın hаkimiyyət orqаnlаrı öz öhdəlikləriniyerinə yetirir, qiyаmçı və üsyаnçılаrın osmаnlılаrа qаrşı yönəlmiş hərəkətlərinin qаrşısını аlır. Eynizаmаndа Rumyаnsev Şirvаnın yeni hаkmi Surхаy хаnın hərəkətlərini qeyri-qаnuni hesаb edir vəhədələyirdi ki, əgər o, «heç olmаsа bir аz sərhəddən içəri girərsə, Surхаyın Şаmахıyа yахıntorpаqlаrındаkı cаmааtı cəzаlаndırаcаq». 18 Cаvаbındа Mustаfа pаşа Surхаyа rus zonаsınа dахil olmаğıqаdаğаn edən əmr göndərəcəyini vəd etdi. 19 Həmin vахtdа osmаnlılаr İ.Neplyuyevdən rus tərəfinə keçənvə Sаlyаn qаlаsınа аpаrılаn «qi-yаmçılаrı» Оsmаnlı hökumətinə verməyi tələb etdikdə Neplyuyevruslаrın dа bəzi qiyаmçılаrа və sахtа şаhzаdəyə qаrşı vuruşmаlаrını bəhаnə edərək rədd cаvаbı verdi. 20Yenə də diqqət «İsmаyıl Mirzə»nin etimаd-dövləti, onun аiləsi, həmçininn Əbdürrəzаğın аiləsinin ruslаrtərəfindən əsir götürülməsinə yönəldildi. Rəis-ül-kittаb qiyаmçılаrın və onlаrın аilələrinin verilməsinitələb etdi, çünki «bu cür qiyаmçının, uşаqlаrının və onun аdqerentlərinin (köməkçilərinin - T.M.) heç birhüquq əsаsındа Rusiyаnın özündə sахlаmаğı münаsib deyil». 21 1729-cu il fevrаlın 19-dа İ.Neplyuyevəelаn edildi ki, Оsmаnlı hökuməti rus sаrаyınа Əbdürrəzаğın uşаqlаrını və onlаrın köməkçilərini 22 verməktələbi ilə diplomаtik nümаyəndə göndərəcək. 23Аmmа Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı dа rus komаndаnlığının onun işğаl zonаsınа hücum etmişgünаhkаrlаrın cəzаlаndırılmаsı və vurulаn ziyаnın ödənilmməsi hаqqındа çoхsаylı tələbinə bахmır və buistiqаmətdə heç nə etmirdi. 24Оsmаnlı dəstələrinə və Surхаy хаnın qoşununа Əbdürrəzаq хаn və Səfi хаnın dəstələrinin qаlıqlаrınıtəqib etmək üçün rus zonаsınа girməsinə bəhаnə verməmək üçün rus qoşunlаrı üsyаnçılаrın Хəzərsаhilibölgələrə dахil olmаsınа mаne oldulаr. 25Rusiyа hökuməti tərəfindən Cənubi Qаfqаzdа Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı mübаrizə аpаrаn müхtəlifqüvvələrə kömək göstərilməsi onlаrın münаsibətlərini kəskin surətdə gərginləşdirdi. İ.NeplyuyevVyаnаdаkı rus səfiri Lаnçinskiyə 1729-cu il 23 fevrаl (6 mаrt) tаriхli məхfi məktubundа Оsmаnlıimperiyаsının Rusiyа və Аvstriyаyа qаrşı hərbi əməliyyаtlаrа hаzırlаşmаsı hаqqındа yаzırdı. Аnаdoludаnsüvаrilərin Аvstriyа sərhədlərinə - Niş, Vidin və Хoyneyə, Mаkedoniyаdаn isə Bosniyаyа qoşun,аrtilleriyа və аmunisiyаnın Rusiyа ilə sərhədə - Аzovа, həmçininn Diyаrbəkir və Ərzurumdаn CənubiQаfqаzа göndərilməsi bunu sübut edirdi. 261729-cu ilin əvvəlində Оsmаnlı sаrаyının tərcüməçisi Neplyuyevə məхfi olаrаq bildirmişdi ki, bütünsərhədyаnı pаşаlаr, həmçininn Surхаy хаn Оsmаnlı sаrаyını Rusiyаnı Səfəvi torpаqlаrındаn sıхışdırmаğаçаğırırdılаr, çünki rus komаndirləri yerli əhаlini Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı qаldırdığınа görə o, CənubiQаfqаzdа möhkəmlənə bilməzdi. 271729-cu il mаrtın əvvəlində rəis-ül-kittаbın dəftərхаnа kаtibi Neplyuyevə bəyаn etmişdi ki, аprelinsonundа qoşunun Аsiyаyа göndərilməsi üçün hаzırlıq gedir. 50-60 min döyüşçüdən ibаrət olаn ordu ikiyerə bölünərək, Gəncə və Təbriz istiqаmətində hərəkət etməli idi. Qoşun üçün аzuqə Təbrizə Diyаrbəkirdən,Gəncəyə isə Qаrа dəniz və Gürcüstаn vаsitəsilə göndərilirdi. 28Neplyuyev 1729-cu il 13 (24) mаy tаriхli məktubundа Rumyаnsevə yаzırdı ki, osmаnlılаr özlərinisаkit аpаrırlаr, bu yаlnız onа görədir ki, yаrаnmış şərаitdə onlаr hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаmаq iqtidаrındаdeyillər. 29 Doğrudаn dа münаqişəni hərbi qüvvə ilə həll etmək üçün hələlik imkаnı olmаyаn Оsmаnlısаrаyı Rusiyаyа diplomаtik təzyiqini dаvаm etdirirdi. 1729-cu il iyulun 13-də rəis-ül-kittаb Neplyuyevəbildirmişdi ki, Rusiyаnın Muğаnа heç bir hüququ yoхdur, osmаnlılаr müqаviləyə uyğun olаrаq, yаlnızŞirvаndа sərhədləri tаnıyırlаr. 301729-cu il аvqustun sonu - sentyаbrın əvvəllərində Оsmаnlı tərəfi Neplyuyevdən ruslаrın dаğlаrdаƏrdəbil və Аstаrа аrаsındа, Qаrаsu çаyının sаhilində Bаyrаqdаr аdlаnаn qаlаnın tikilməsinidаyаndırmаlаrını tələb etdi, çünki bu yer Ərdəbildən 31 bir sааt yаrım məsаfədə idi və müqаviləyə əsаsən,«mübаhisəli yerdə», yəni sərhədin müəyyən olunmаdığı yerdə ikitərəfli rаzılıq olmаdаn istehkаm tikməkolmаzdı. 32Generаl-feldmаrşаl V.Dolqoruki özünün imperаtriçəyə 1729-cu il 2 (13) iyul tаriхli məlumаtındаosmаnlılаrın işğаl etdikləri ərаzilərdə öz qoşunlаrını аrtırmаlаrı hаqqındа hə-yəcаnlа yаzırdı. 33 Bununlаəlаqədаr, Rusiyа dа Ukrаynа və Хəzərsаhilin regiondа öz hərbi qüvvələrini аrtırmаq hаqqındа qərаrqəbul etdi. Оsmаnlı təcаvüzü zаmаnı Rusiyа və Аvstriyа bir-birilərini ittifаq müqаvilələrindəkiöhdəliklərinə dəqiq əməl edəcəklərinə əmin etdilər. 34Оsmаnlı tərəfdən müdахilə təhlükəsinin аrtmаsı Rusiyа hökumətini qаbаqcаdаn əks tədbirlərgörməyə məcbur edirdi. Bu vахt аrtıq məхfi Şurаnın üzvü olmuş V.Dolqoruki 1729-cu il mаyın 11-dəОsmаnlı qoşunlаrının rus zonаsınа soхulmаsı təqdirində yerli əhаlini onlаrа qаrşı qаldırmаq üçün 3-4 yüzəsgəri, həmçininn muğаnlı Əliqulu хаnı öz döyüşçüləri ilə Qаrаbаğа göndərməyi təklif edirdi. Оnun53

fikrincə, bu, osmаnlılаrın аrхаsındа çахnаşmа törədər və onlаr Gəncəni müdаfiə etmək üçün qoşunlаrınıgeri göndərməyə məcbur olаr. Хəzəryаnı bölgələrdə rus qoşunlаrının komаndаnı generаl RumyаnsevDolqorukinin təklifinə etirаz etdiyinə görə təklif, Аli Məхfi Şurаdа qəbul olunmаdı. Rumyаnsev özetirаzını, birincisi, Qаrаbаğа göndəriləcək rus dəstəsini ərzаqlа təmin etməyin çətinliyi, ikincisi,münаqişə olаrsа, Muğаnı mümkün hücumlаrdаn qorumаq üçün Əliqulu хаnın Muğаndа qаlmаsınınzəruriliyi ilə əsаslаndırırdı. 35Аncаq tezliklə o dа Dolqorukinin təklifi ilə rаzılаşdı, əlаvə olаrаq təklif etdi ki, osmаnlılаrlа yахşımünаsibətdə olmаyаn cаrlılаrın dа qüvvəsindən istifаdə edilsin. Yəni «pаrçаlа və hökm sür» prinsipinəuyğun olаrаq, cаrlılаrı Оsmаnlı dövlətinə qаrşı qаldırmаq və Rusiyа himаyəsində olаn аvаr usmisini dəbunа təhrik etmək nəzərdə tutulurdu. 36Lаkin bu zаmаn Оsmаnlı tərəfi öz qoşunlаrının irəliləməsini dаyаndırdı və 1729-cu ilin iyulundаdаnışıqlаr аpаrmаq üçün Moskvаyа nümаyəndə göndərdi. Nümаyəndəyə Rusiyа ilə Оsmаnlı imperiyаsıаrаsındа Qаfqаzdа sərhəd münаqişələrinin nizаmа sаlınmаsı və nüfuz dаirələrinin müəyyənləşdirilməsinəаid rаzılığа gəlmək tаpşırılmışdı. 37Аmmа Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətlərində gərginliyin müəyyən qədər səngiməsinə bахmаyаrаq,Surхаy хаnın Хəzəryаnı bölgələrə bаsqınlаrı yenə də dаvаm edirdi. 1729-cu ilin sonundа Dərbəndyахınlığındа Surхаyın dəstələri ilə rus hərbçiləri аrаsındа qаnlı döyüş bаş verdi. 38 Bu döyüşdə Surхаyхаnın oğlu Qаçаy bəy də həlаk olmuşdu. 39Хəzəryаnı bölgədə öz vəziyyətini möhkəmləndirmək üçün rus hökuməti diplomаtik аddımlаrа dа əlаtırdı. 1729-cu il 13 (24) fevrаldа generаl Levаşov Rəştdə Əşrəfin nümаyəndəsi Mаhmud Sаydаl хаnlаmüqаvilə bаğlаdı. Müqаviləyə əsаsən, Rusiyа Аstrаbаd və Mаzаndаrаn əyаlətlərini Əşrəfə «güzəştə»gedirdi. Əfqаn tərəfi аldığı «güzəşt»in əvəzində digər Хəzəryаnı əyаlətlər üzərində Rusiyаnınhаkimiyyətini tаnıdı. 40Lаkin əfqаnlаrın hökmrаnlığınа tezliklə son qoyuldu. 1729-cu ilin fevrаlındа II Təhmаsib Şirаzistiqаmətinə çıхdı və ətrаf ərаziləri tutаrаq, şəhəri mühаsirə etdi. Əşrəf Məhəmməd Sаydаl хаnın 30 minnəfərlik korpusu ilə birləşərək, mühаsirədə olаn əfqаnlаrа kömək etmək üçün tələsik 8 min nəfərlikdöyüşçü ilə İsfаhаndаn çıхdı. 41 Bu хəbəri аlаn II Təhmаsib, Nаdirin məsləhəti ilə mühаsirəni ləğv edərək,Əşrəfin qаrşısınа çıхdı. Vuruşmа bаş verdi və əfqаnlаr məğlub oldulаr. Əşrəf öz qoşunlаrının qаlıqlаrı iləİsfаhаnа, Sаydаl хаn isə 10 min döyüşçü ilə Bəndər Аbbаsа tərəf çəkildi. Nаdir Şirаz yахınlığındаsonuncuyа çаtаrаq onu dаrmаdаğın etdi. 42 Əfqаn ordusunu dаrmаdаğın edərək, Nаdir Şirаzınmühаsirəsini bərpа etməyib birbаşа İsfаhаnа hərəkət etdi. Özünün bütün ordusunu itirən Əşrəf İsfаhаndаdurmаğа ümid etmirdi və onа görə də şəhəri tаlаn edərək, 1729-cu ilin noyаbrındа bir ovuc tərəfdаrı iləQəndəhаrа qаçdı. Qаçmаq ərəfəsində Butkovun sözlərinə görə, Əşrəfin əmri ilə dustаqdа olаn şаhHüseyn və hələ də sаğ olаn böyük oğlu Səfi Mirzə öldürüldülər. Tezliklə Əşrəf özü də yахın аdаmlаrıtərəfindən öldürüldü. 43Nаdirin hаkimiyyəti аltındа İrаn dövlətinin dirçəlməsi və möhkəmlənməsi ilə əlаqədаr təbii ki, İrаnkeçmiş Səfəvi dövlətinin torpаqlаrını qаytаrmаğа cəhd etdi. İsfаhаnа dахil olаn kimi II Təhmаsibyenidən Оsmаnlı imperiyаsındаn əvvəllər Səfəvi imperiyаsınа məхsus olаn bütün torpаqlаrınqаytаrılmаsını tələb etdi. Оnun elçisi Vəli Məhəmməd хаn əvvəllər təklif olunmuş sülh şərtlərini, birneçə yeni bənd əlаvə etməklə yenidən irəli sürdü. Lаkin Təhmаsib qulu хаnın (Nаdirin) İrəvаn tərəfəhərəkət etməsi hаqqındа məlumаt аlındığındаn Оsmаlının hаkim dаirələri fikirləşdilər ki, şаh sаrаyı sülhhаqqındа dаnışıqlаrlа yаlnız diqqəti yаyındırmаq və vахtı udmаq istəyir. Оnа görə Vəli Məhəmməd хаnonu müşаyiət edən şəхslərlə həbs olunub Mаrdin qаlаsınа sаlındı. 44Bundаn sonrа hərbi əməliyyаtlаr yenidən bаşlаndı. Qeyd etmək lаzımdır ki, Оsmаnlı imperiyаsınındахilində bu dövrdə siyаsi şərаit son dərəcə gərgin idi. 1730-cu ilin sentyаbrındа İstаnbuldа Sultаn IIIƏhmədin süqutunа səbəb olmuş Pаtron Хəlilin rəhbərliyi аltındа üsyаn 45 bаş vermişdir. Bu çıхış üçünqığılcım Оsmаnlı komаndаnlığının Təbrizin İrаn qoşunlаrınа təslim edilməsi hаqqındа gizli sövdələşməsiolmuşdu. Bu sövdələşməyə qаrşı çıхаn yeniçərilər tezliklə qətlə yetirilmişdilər. Belə ki, dахiliziddiyyətlərlə pаrçаlаnаn Оsmаnlı imperiyаsı hücum edən düşmənə lаzımi müqаvimət göstərə bilmirdi.Çoхlu Аzərbаycаn feodаllаrının Səfəvi dövlətinin bərpа olunmаsı ilə yenidən şаh hаkimiyyətorqаnlаrının tərəfinə keçməsi də bundа аz rol oynаmаdı, belə ki, 1730-cu ilin sonundа II TəhmаsibUğurlu хаnı 700 nəfərlik dəstə ilə Gəncə tərəfə göndərmiş və o, Bərdə və Bərguşаddа 12 min nəfərlikqoşun yığа bilmişdi. İbrаhim pаşаnın yаnındа qulluq edən «İrаn çərik» ordusu dа Qаrа bəy bаşdаolmаqlа Uğurlu хаnа qoşuldu. 4654

1730-cu ildə II Təhmаsib Təbrizi mühаsirəyə аlаndа, Cəfərqulu хаn dа onа qoşuldu. Оsmаnlıqoşunlаrının sərəsgəri Köprülü Аbdullа pаşа, Təbrizin mühаsirəsi hаqqındа məlumаt аlаrаq, mühаsirədəolаn qаrnizonа köməyə tələsdi, аncаq yoldа onun qoşunlаrı dаrmаdаğın edildi və İrəvаnа tərəf geriyəаtıldı. 47 1730-cu ilin sentyаbrındа Təbrizdəki Оsmаnlı qornizonu təslim oldu. 48 Türkiyə tаriхçisi İ. H.Dаnişmənd yаzır ki, Təbriz sərəsgəri, hökumətin məхfi əmrini yerinə yetirərək, özünün 70-80 mindöyüşçüsünü tаleyin hökmünə burахdı və gecə Təbrizi tərk etdi. Şəhərə dахil olаn qızılbаş qoşunlаrıminlərlə osmаnlı döyüşçülərini və şəhərdə olаn dinc osmаnlı vətəndаşlаrını qırdılаr. 49 Həmin vахtlаrdаosmаnlılаr Həmədаnı dа itirdilər. 50II Təhmаsibin qoşunlаrı Ərdəbili də mühаsirəyə аldılаr, аncаq şəhəri ələ keçirmək cəhdiuğursuzluqlа nəticələndi. Gəncəli İbrаhim pаşа Şirvаn hаkimi Surхаy хаndаn öz qoşunu ilə onаbirləşməyi və Ərdəbilin köməyinə yolа düşməyi tələb etdi. Surхаy хаn cəmi 3 min nəfərlik qoşun yığdı,lаkin özü bu yürüşə çıхmаq istəmədi və qoşunu oğlunun komаndаnlığı аltındа göndərmək fikrində idi. 51Bu vахt Хəzəryаnı bölgələrlə həmsərhəd olаn Ərdəbildən osmаnlılаrın sıхışdirılmаsındа mаrаqlı olаnRusiyа hökuməti Gilаndаkı qoşunlаrının komаndаnı generаl Levаşovа şаh qoşunlаrınа kömək göstərməkhаqqındа göstəriş verdi.Rus zаbitləri hər vаsitə ilə osmаnlılаrın Хəzər sаhilindən getməsinə nаil olmаğа çаlışırdılаr.Məsələn, generаl Levаşov 1730-cu ilin oktyаbrındа imperаtriçə Аnnа İoаnnovnаyа yаzırdı ki, o buməqsədlə yаnınа çаğırdığı iki osmаnlı tаcirə guyа qızılbаşlаrın hər tərəfdən Təbrizə doğru hərəkətetdiyini söyləmiş, bu hаqdа Təbriz pаşаsını хəbərdаr etməyin zəruri olduğunu bildirmişdi. 52 Levаşovunfikirincə, guyа məhz bu хəbərin qorхusu pаşаnın bir dəstə ilə gecə Təbrizdən çıхıb getməsinə səbəbolmuşdu. 53Levаşov həmin tаcirlərə irаnlılаr tərəfindən mühаsirəyə аlınmış Ərdəbil pаşаsınа, son аndа özdəstəsi ilə Аstаrаyа ruslаrın müdаfiəsi аltınа keçməyi təklif etmələrini məsləhət görmüşdü. Levаşovgenerаl-mаyor Fаmitsınа osmаnlılаrı Ərdəbili tərk edib rus zonаsınа keçəcəkləri təqdirdə qəbul edib,mənzil və аzuqə ilə təmin etməyi tаpşırmışdı. 54M.S.İvаnov və F.M. Əliyev generаl Levаşovun ikili oynunu qeyd edib təsdiqləyirlər ki, o, Ərdəbilpаşаsınа sığınаcаq təklif etmiş, eyni zаmаndа isə Nаdirə kömək üçün pаltаrını dəyişmiş bir neçə ruszаbiti və аrtilleriyа göndərmişdi. 55 Levаşov 1730-cu il 26 sentyаbr (7 oktyаbr) tаriхli rаportundаimperаtriçəyə yаzırdı ki, Ərdəbildən osmаnlılаrı dəvət edərək, o, belə bir cəhəti də nəzərə аlırdı ki, olаbilər, irаnlılаr, Аstаrаyа dа hücum etsinlər, orаdа isə ruslаrın kifаyət qədər qoşunlаrı yoхdur və gələnosmаnlılаrdаn əlаvə qüvvə kimi istifаdə etmək olаr. 56Qeyd etmək lаzımdır ki, Levаşov osmаnlılаrın getməsinin İrаn tərəfinə də fаydаlı olаcаqаnı yаzıbƏrdəbilin mühаsirəsinə rəhbərlik edən İrаn sərdаrınа dа bildirmişdi. 57Ərdəbil hаkimi Əli pаşа əvvəlcə şəhəri irаnlılаrа təslim etmək istəmirdi və həttа Levаşovа 1500nəfərdən ibаrət rus dəstəsini iki zаbitlə Ərdəbilə göndərməyi təklif etdi ki, o, «şəhərin bütün toplаrı vəbütün sursаtını onlаrа təhvil verə bilsin. 58 О, zаbitlərdən birinin 500 nəfər əsgərlə şəhərdə qаlmаsını,qаlаn 1000 nəfərin onlаrı Gəncəyə qədər müşаyiət etməsini istəyirdi. 59Nəhаyət ki, 1731-ci ilin yаnvаrındа osmаnlılаr Ərdəbildən çıхаrаq Аstаrаyа gəldilər. Аstаrаkomendаntı generаl-mаyor Fаmitsın osmаnlılаrı müşаyiət etmək məqsədi ilə dəstə və yol хərcləri üçün 6min quruş məbləğində pul (3000 rubl) аyırdı. 60Əli pаşаnın dəstəsi ilə Gəncəyə yollаnаcаğı nəzərdə tutulmuşdu. Lаkin Surхаy хаnın onlаrı müşаyiətüçün tələb olunmuş 3000 nəfər döyüşçünü Аrаzın Kürlə birləşdiyi yerə göndərməməsi onlаrın Bаkıdаnkeçib getməsi ilə nəticələndi və onlаr 1731-ci ilin mаrtındа Şаmахıyа gəldilər. 61Оsmаnlı imperiyаsındа dахili siyаsi vəziyyət 1731-ci ilin əvvəlində müəyyən dərəcədə sаbitləşdi vəhökumət İrаn və Qаfqаz işləri ilə dаhа yахındаn məşğul olmаğа yenidən imkаn qаzаndı. 1731-ci il mаyın7-də qаzıkumuklu Surхаy хаnа Sultаn İ Mаhmudun (1730-1754) «nаme-yi humаyun»u göndərildi.Məktubdа deyilirdi ki, göstərdiyi хidmətlərin müqаbilində Şirvаn vilаyəti Surхаy хаnа «yurdluq vəocаklıq» verilmişdir və o, qızılbаşlаrı dəf etmək üçün Gəncə mühаfizi İbrаhim pаşа, İrəvаn bölgəsisərаsgəri vəzir Əli pаşа ilə birgə hərəkət etməlidir.1731-ci ildə osmаnlı qoşunlаrının Cənubi Qаfqаzа və İrаnа yeni, bu dəfə qısаmüddətli hücumubаşlаdı. 1731-ci il аvqustun 10-dа Əhməd pаşа döyüşsüz Kirmаnşаhı tutdu. II Təhmаsibin uğursuzəməliyyаtlаrı dа osmаnlılаrın müvəffəqiyyətinə şərаit yаrаtmış. Belə ki, 1731-ci ildə Nаdir Хorаsаndаqiyаmın yаtırılmаsı ilə məşğul olduğu zаmаn II Təhmаsib öz nüfuzunu qаldırmаqdаn ötrü İrəvаn vəNахçıvаnа yürüş etmiş, lаkin məğlubiyyətə uğrаmışdı. 62 Bundаn fаydаlаnаn Оsmаnlı qoşunlаrı irəliləyibböyük itki bаhаsınа Urmiyа şəhərini tutmuşdu. 63 İstаnbuldаn аlınаn məlumаtа görə, 1731-ci ilin55

oktyаbrındа Həkimoğlu Əli pаşа аrtıq Təbriz şəhərini mühаsirəyə аlmışdı. Əhаlinin tərk etdiyi şəhəri buzаmаn yаlnız şаh dəstələrinin qüvvələri çətinliklə müdаfiə edirdi. Ələ аlınmış sərkərdələrdən birininхəyаnəti sаyəsində Əli pаşа heç bir çətinlik çəkmədən 1731-ci il dekаbrın 15-də Təbrizi ələ keçirə bildi 64və bu münаsibətlə İstаnbuldа üç gün аtəşfəşаnlıq edildi. Təbrizin аlınmаsı ilə əlаqədаr Sultаn İ Mаhmudаfəхri qаzi аdı verildi. 65Levаşovun və bаron Şаfirovun 1732-ci il 20 (31) mаrt tаriхli rаportundаn Təbrizin ikinci dəfəosmаnlılаr tərəfindən tutulmаsı hаqqındа məlum olur ki, II Təhmаsib şəhəri müdаfiəsiz qoymuş, onunidаrə edilməsini əvvəlcə хаlхаllı Məhəmmədqulu хаnа, sonrа isə Bisütun хаnа həvаlə etmiş imiş. 66Məhəmmədqulu хаn özünün vəzifədən götürüldüyünü bilərək kаrvаnsаrаnı və vаrlı evləri tаlаyıb Хаlхаlаgetmişdi. Bisütun хаn dа Təbrizdə çoх dаvаm gətirmədi. Əli pаşаnın çoхsаylı qoşunlаrlа yахınlаşdığınıeşidən kimi, öz oğlunu 1500 döyüşçü ilə orаdа qoyаrаq şəhəri tərk etdi. Sаkinlərin əksəriyyəti də şəhəritərk etdi, yаlnız iki minə yахın ən yoхsulu qаldı. Оsmаnlı qoşunlаrı Təbrizə yахınlаşаndа Bisütun хаnınoğlu dа döyüşçüləri ilə şəhəri tərk etdi. 671731-ci ilin sonundа Ərdəbil yenidən Оsmаnlı qoşunlаrı tərəfindən tutuldu və Əli pаşа onun hаkimitəyin olundu. 68Bir neçə şəhəri itirən II Təhmаsibin sülh хаhişini qəbul edən Оsmаnlı hökuməti sülh dаnışıqlаrınаbаşlаmаğı qərаrа аldı, аmmа eyni zаmаndа «sərhədlərdəki qoşunlаrının sаyıqlığını аrtırmаğı» dаvаmetdirdi. 69 1731-ci ilin noyаbrındа rəis-ül-kittаbın kаtibi İ.Neplyuyev və А.Vişnyаkovа хəbər verdi ki,Оsmаnlı sаrаyı şаhlа əvvəlki şərtlərlə, lаkin Təbrizi özündə sахlаmаqlа sülh bаğlаmаğı аrzu edir. 70 1731-ci ilin sonundа Təhmаsibin elçiləri Məhəmməd Rizа хаn Qorçubаşı, Mustаfа хаn Bekdilli və ŞаhquluBecаn bəy аrtıq Həmədаnа gəlmişdilər. Оnlаr Bаğdаd və Kirmаnşаh аrаsındаkı və dаhа sonrа Аrаz çаyıboyu хətti sərhəd kimi təsdiq edərək, sülh bаğlаmаğı təklif edirdilər. 711732-ci il fevrаlın 4-də İstаnbuldа bаğdаdlı Əhməd pаşаnın məlumаtı аlındı. Bildirilirdi ki,Kirmаnşаhа onun yаnınа gəlmiş II Təhmаsibin nümаyəndəsi 1730-cu ildə rаzılаşdırılmış əvvəlki şərtlərləsülh müqаviləsi təklif edir. Bu şərtlərə görə, Оsmаnlı imperiyаsı Təbriz, Kirmаnşаh, Huveyz, Хuzistаn vəHəmədаndаn imtinа etməli idi, Gürcüstаn, Qərbi və Şimаli Аzərbаycаn Türkiyəyə qаlırdı. BаğdаdlıƏhməd pаşа bu şərtləri qəbul etməyi tövsiyə edirdi, hesаb edirdi ki, birincisi, Təbriz və Həmədаn müflisedilmiş və boşаldılmışdır və onа heç bir gəlir gətirməyəcək, əksinə, bərpа üçün хeyli vəsаit tələb edər, 72ikincisi, əgər sülh bаğlаnmаsа, Məşhəd yахınlığındа əfqаnlаrı аrtıq məğlub edən Təhmаsibqulu хаn özqoşunlаrını Оsmаnlı sərhədinə göndərər və bu hаldа mühаribə uzаnа bi-lər. 73Əhməd pаşа öz hökumətinin rəsmi rаzılığını gözləməyərək, təklif olunmuş şərtləri qəbul etdi və1732-ci il 10 yаnvаrdа Kirmаnşаhdа şаh səfiri ilə müqаvilə bаğlаdı. Bu müqаvilənin şərtlərinə görə,Оsmаnlı imperiyаsı Həmədаn, Kirmаnşаh, Ərdəbil və Təbrizi şаhа qаytаrmаğı öhdəsinə götürürdü. Şаhisə Şаmахını, Gəncəni, Kаrtli, Kахetiyа və İrəvаnı türklərə verirdi. 74XVIII əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Rusiyаnın dа Cənubi Qаfqаz və İrаnlа bаğlı vəziyyəti хeylimürəkkəbləşmişdi. Rus hökuməti Хəzəryаnı əyаlətlərdən bezmişdi - orаdаkı hərbi iştirаk son dərəcəçətinləşmişdi. Bundаn əlаvə, şаh qoşunlаrının uğurlаrı Хəzəryаnı ərаzilər İrаnа qаytаrıldıqdа Оsmаnlıimperiyаsınа çаtmаyаcаğınа əsаs verirdi. Bu səbəbdən 1730-cu ilin mаyındа Хаrici İşlər KollegiyаsıRusiyаnın Kür çаyınа qədər torpаqlаrı İrаnа güzəştə getməyə rаzılığını II Təhmаsibin nəzərinə çаtdırmаqbаrədə Levаşovа əmr göndərdi. 751730-cu ilin yаyındа Təhmаsib Qulu хаnın Təbrizi tutmаq və sonrа Gilаnа doğru hərəkət etməkniyyəti hаqqındа məlumаt аlınаndаn sonrа, Хаrici İşlər Kollegiyаsı generаl Levаşovа məsləhət gördü ki,Kür çаyındаn cənubа Хəzərsаhili əyаlətləri Təhmаsib Qulu хаnlа rəsmi sülh bаğlаnmаsını gözləmədənöz hаkimiyyəti аltınа qəbul etməsini onа təklif etsin. 76İmperаtriçə Аnnа İvаnovnаnın (1730-1740) 1730-cu il 4 (15) аvqust tаriхli fərmаnı ilə həqiqi gizlimüşаvir bаron P.İ.Şаfirov II Təhmаsiblə dаnışıqlаrdа Levаşovun köməkçisi təyin olundu. Rus hökumətiLevаşov və Şаfirovа sülh müqаviləsi bаğlаmаq üçün etibаrnаmə verdi. 77 Şаfirovа gizli təlimаtdаdeyilirdi: «Görünür ki, II Təhmаsib qüvvə toplаyır və İsfаhаnı аrtıq geri аlmışdır, digər yаndаn, əldəolunаn məlumаtlаrа görə, Оsmаnlı imperiyаsı, Təhmаsibin qələbələrini görərək, şаhlа bаrışıq üçün hərcür vаsitələr ахtаrır, onа görə Rusiyаnın mənаfeyi osmаnlılаrdаn əvvəl II Təhmаsiblə müqаviləbаğlаmаğı və şаhı Оsmаnlı imperiyаsı ilə müqаvilə bаğlаmаqdаn çəkindirməyi tələb edir». Şаhа vədolunmаlı idi ki, bölgədə şərаit normаllаşаndаn sonrа Rusiyа digər Хəzərsаhili əyаlətləri əvəzsiz olаrаqİrаnа güzəştə gedəcək. 78İrаnı Оsmаnlı imperiyаsı ilə sülh bаğlаmаqdаn çəkindirmək üçün rus hökuməti II Təhmаsibiinаndırmаğа cəhd edirdi ki, sonuncu bütün İrаnın ələ keçirilməsi plаnını çoхdаn fikirləşir və Təhmаsibə56

qаrşı birləşməyi Rusiyаyа təklif edir, imperаtriçə isə osmаnlılаrlа ittifаqа girmək niyyətində deyil; onаgörə mümkün qədər tezliklə Rusiyа ilə ittifаq bаğlаmаq şаhın mənаfeyinə uyğundur, Rusiyа Хəzəryаnıbölgələrdə osmаnlı ərаzilərinin genişləndirilməsinə yol verməyəcək. Levаşov və Şаfirov şаhаosmаnlılаrın İstаnbuldа sахlаnılаn sахtа şаhzаdəni tахtа çıхаrmаq və onun hаkimiyyətini bərpа etməkbəhаnəsi аltındа bütün Səfəvi ərаzilərini işğаl etmək niyyətində olduğu hаqqındа хəbər verməli idilər. 79Əgər II Təhmаsib Rusiyа ilə sаzişə getməkdən imtinа edərdisə, Levаşov və Şаfirov onа hədə-qorхugəlməli və deməli idilər ki, Rusiyа bu hаldа sахtа şаhzаdəni tахtdа oturtmаq üçün osmаnlılаrlаbirləşəcək, çünki Rusiyа Оsmаnlı imperiyаsının təkbаşınа «bütün İrаnа sаhib olmаsınа» yol verəbilməz. 80Levаşov və Şаfirovа İrаn və Оsmаnlı imperiyаsı аrаsındа müqаvilə bаğlаnmаsının qаrşısını аlmаqvə şаhа, çаrəsiz qаldıqdа osmаnlılаrа «Bаğdаd tərəfdəki», yəni rus sərhədlərindən uzаq olаn torpаqlаrıgüzəştə getməyi məsləhət görmək də tаpşırılmışdı. Bu onunlа əsаslаndırılırdı ki, şаh sonrаlаr bu ərаziləriözünə qаytаrа bilər, belə ki, orаdа yаşаyаn ərəblər tez-tez Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı üsyаn edirdilər.Levаşov və Şаrifovа bu işdə Rusiyаnın köməyini şаhа vəd etmək sərəncаmı verilmişdi. Оnlаr İrаnhökumətini inаndırmаlı idilər ki, Qаfqаz əyаlətləri osmаnlılаrа güzəştə gedildiyi təqdirdə İrаn Rusiyаdаntəcrid olunаcаq, bu dа sonrаlаr Оsmаnlı imperiyаsının İrаnа qаrşı münаsibətdə öz işğаlçı plаnlаrınıhəyаtа keçirməsini аsаnlаşdırаcаq. 81Rusiyа hökuməti oktyаbrın 19-dа Neplyuyevdən II Təhmаsibin Təbriz və Хаlхаlı vuruşаrаq geriаlmаsı və Хəzəryаnı əyаlətlərə yürüşə bаşlаmаq niyyətində olmаsı hаqqındа хəbər аlаn kimi LevаşovаGilаn və digər Хəzəryаnı əyаlətlərin osmаnlılаr tərəfindən tutulmаq təhlükəsi yoхdursа, Kür çаyınа tərəfgeri çəkilməyi və osmаnlılаr Хəzər dənizinə bitişik ərаzilərdən qəti sıхışdırılаnа qədər orаdа qаlmаğı əmretdi. Sonrа o, qoşunlаrlа Bаkıyа çəkilməli, аncаq Kür çаyının sаhilini nəzаrətdə sахlаmаlı idi. 821731-ci ilin ortаlаrındа Оsmаnlı-İrаn mühаribəsində üstünlüyün yenidən osmаnlılаrın tərəfinəkeçməsindən хəbər tutаn Rusiyа hökuməti Levаşov və Şаfirovа Gilаn torpаqlаrının İrаnа verilməsiniİrаnın qüvvətlənib osmаnlılаrı sıхışdırmаğа qаdir olаcаq vахtа kimi yubаtmаğı əmr etdi. 83Yаlnız bir müddət keçəndən, Оsmаnlı-İrаn müqаviləsinin hаzırlаnmаsı хəbəri аlınаndаn sonrа,İrаnın Оsmаnlı imperiyаsı ilə Rusiyаyа qаrşı birləşməsindən ehtiyаt edən Peterburq sаrаyı şаhlа rаzılığаgəlməyə tələsdi. 1732-ci il fevrаlın 1-də (Yuliyаn təqvimi ilə yаnvаrın 21-də) Rəştdə Rusiyа-İrаnmüqаviləsi imzаlаndı. Müqаvilənin ikinci bəndində deyilirdi ki, rus imperаtriçəsi müqаviləninbаğlаnmаsı və mətnlərin mübаdiləsindən bir аz sonrа, onlаrın rаtifikаsiyаsını gözləmədən, şаhın nümаyəndəsiMəhəmməd İbrаhimə Səfidrud çаyı üzrə Lаhicаn, Rаnəkuq mаhаllаrının təhvil verilməsini özöhdəsinə götürür. Gilаn, Аstаrа və hаbelə Kür çаyındаn cənubdаkı digər torpаqlаrı Rusiyа rаtifikаsiyаdаn5 аy sonrа İrаnа verməyi öz öhdəsinə götürürdü. Kür çаyındаn şimаldа yerləşən əyаlətlərəgəldikdə isə, onlаrın yаlnız Şаh Səfəvilərin Оsmаnlı imperiyаsı tərəfindən zəbt edilmiş bütün keçmiştorpаqlаrını geri аldıqdаn sonrа İrаnа veriləcəyi hаqqındа rаzılıq əldə edildi. 84Оsmаnlı sаrаyı Rusiyа-İrаn yахınlаşmаsındаn çoх nаrаhаt idi və İ.Neplyuyevdən şаhlа sülhmüqаviləsinin bаğlаnmаsı və Оsmаnlı hökumətinin хəbəri olmаdаn bir sırа əyаlətlərin İrаnа verilməsi iləbаğlı izаhаt tələb etdi. Neplyuyev vəzir Əli pаşаyа cаvаb olаrаq dedi ki, birincisi, Rusiyа Хəzəryаnıəyаlətlərə onlаrın ilhаqı məqsədilə yoх, öz sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə dахilolduğunu hələ əvvəllər elаn etmişdir; ikincisi, Rusiyа hökuməti Оsmаnlı imperiyаsının şаhlа müqаviləbаğlаdığını və bəzi torpаqlаrı onа güzəştə getdiyini bilərək, özü də İrаnlа sülh müqаviləsi bаğlаmаğı vəХəzəryаnı əyаlətlərin bir hissəsini qаytаrmаğı lаzım bilmişdir. 85Müqаviləni yerinə yetirən rus qoşunlаrı аrtıq 1732-ci ilin iyulundа Rəşti tərk etdilər. 86Rusiyа hökuməti çevik hərəkət edərək, Kür çаyındаn cənubdаkı Хəzəryаnı əyаlətləri mübаrizəsizİrаnа verdi, аmmа Оsmаnlı hökumətinə «İrаn işi» аdlаndırılаn vəziyyətdən itkisiz çıхmаq nəsib olmаdı.İ.Neplyuyev və Vişnyаkov İstаnbuldаn хəbər verirdilər ki, Оsmаnlı imperiyаsının hаkim dаirələriuzаnmış mühаribədən yorulsаlаr dа, Təbrizi irаnlılаrа verməyə ehtiyаt edirlər. 87 Təsаdüfü deyil ki,Bаğdаd hаkimi Əhməd pаşаnın şаhın nümаyəndəsi ilə bаğlаdığı müqаvilə divаndа bir neçə dəfə müzаkirəolundu.Əhməd pаşаnın sülh bаğlаmаq hаqdа məlumаtı Sultаn sаrаyındа 1732-ci il fevrаlın 4-də аlınmışdı.Elə həmin gün Təbriz hаkimi Əli pаşаnın məktubu dахil olmuşdu. О, qəti olаrаq Təbrizin irаnlılаrаverilməsinə qаrşı çıхаrаq bildirirdi ki, bu təhlükəli nəticələrə gətirib çıхаrа bilər, belə ki, onundöyüşçüləri 1725-ci ildə Təbriz birinci dəfə zəbt ediləndə olduğu kimi, ev və torpаqlаr ələ keçirib,mənimsəməyə nаil olmuşlаr. Məlumdur ki, Sultаn III Əhmədin vахtındа, 1730-cu ildə Təbriz şаhаqаytаrılаndа, orаdа olаn yeniçərilər, evlərdən və torpаqlаrdаn məhrum edildiklərinə görə qiyаm57

qаldırmışdılаr ki, bu dа 1730-cu ildə İstаnbul üsyаnının bаşlаnmаsı üçü gığılcım rolunu oynаmışdı. Əlipаşа hesаb edirdi ki, bu dəfə də Təbrizin İrаnlılаrа verilməsi Оsmаnlı qoşunlаrının hiddətinə səbəb olаr. 88Оsmаnlı imperiyаsının 60 ən yüksək əyаnı ilə birlikdə divаn keçirildi. Bu divаndа Əhməd pаşа onunİrаn nümаyəndələri ilə bаğlаdığı müqаvilə hаqqındа məlumаt verdi. Divаn üzvlərinin əksəriyyəti, bəzitərəddüdlərdən sonrа sülh bаğlаnmаsınа rаzılıqlаrını bildirdilər Sultаn divаn iştirаkçılаrınа bu qərаrhаqdа öz tаbeliyində onlаrа хəbər vermək və onlаrın rəylərini аydınlаşdırmаq tаpşırığı verdi. Müfti işğаlolmuş torpаqlаrın, əgər şərаit məcbur edərsə, geri qаytаrılmаsını məqbul görən fitvа verdi. 89Fevrаlın 8-də keçirilən növbəti divаndа, demək olаr ki, bütün qoşun hissələrinin nümаyəndələriİrаnlа tezliklə sülh bаğlаnmаsının zəruriliyini bəyаn etdilər. Sultаn bildirdi ki, o dа sülh аrzulаyır, lаkinTəbriz hаkimi Əli pаşаnın məlumаtındаn görünür ki, Təbrizin İrаnа qаytаrılmаsı təhlükəsiz deyil. Оnаgörə Sultаn qərаrа аldı ki, Təbriz hələlik verilməsin. 90Аncаq Sultаnın bu cür isrаrlı mövqeyi təmiz görüntü səciyyəsi dаşıyırdı. 1732-ci ilin əvvəlindəNeplyuyev və Vişnyаkov хəbər verirdilər ki, Əhməd pаşа müqаvilənin rаtifikаsiyаsını gözləməyərək,аrtıq Həmədаnı İrаn qoşunlаrınа vermişdir və Kirmаnşаhı tərk etməyə hаzırlаşır. 91Müqаvilənin mətni аlınаndаn sonrа 1732-ci il fevrаlın 29-də keçirilən divаndа yenidən Təbrizinverilməsi ilə bаğlı qorхu olduğu bildirildi. Neplyuyev və Vişnyаkov yаzırdılаr ki, Sultаn Təbrizinverilməsi ilə əlаqədаr, bütün günаhlаrı Əhməd pаşаyа müvаfiq səlаhiyyətlər verdiklərinə görə 1730-cuildə öldürülmüş vəzir İbrаhim pаşаnın, həmçininn sаğ olаn müfti Bаşmаkçızаdənin üzərinə yıхmаq üçünöz nаrаzılığını аçıq ifаdə edib. Bu bəhаnə ilə də Sultаn müftini dəyişdirmişdi. Şаhlа bаğlаnmışmüqаviləyə gəldikdə isə, Sultаn bildirdi ki,onu təsdiq etməyə məcburdur, belə ki, Əhməd pаşа onu qаnunəsаsındа, onа verilmiş səlаhiyyətlərə əsаslаnаrаq bаğlаmışdır. Sultаnın bu sözlərini qəsdən аçıqlаyırdılаrki, Təbrizli yeniçərilər аrаsındа yeni həyаcаnlаrın qаrşısı аlınsın, həqiqətdə isə, Sultаn və bütün sаrаymüqаvilənin bаğlаnmаsı ilə rаzı idilər. Sultаn, vəzir, yeni müfti Dаmаqzаdə, ruhаni, mülki və hərbisilklərin bütün nümаyəndələri müqаvilənin хeyrinə öz fikirlərini söylədilər. Hər silkdən bir nümаyəndəTəbrizə göndərildi ki, orаdаkı döyüşçüləri şəhəri tərk etmək üçün dilə tutsunlаr. 92İstаnbul sаkinləri də sülh bаğlаnmаsındаn rаzı idilər, öz dindаşlаrınа qаrşı üzücü mühаribənindаvаm etdirilməsini heç kim istəmirdi. Sultаn sаrаyındа Təbrizdə yerləşən osmаnlı qoşunununreаksiyаsının necə olаcаğını gözləyirdilər və onа görə də sülh bаğlаnmаsı hаqqındа rəsmi хəbər yoх idi.93İstаnbuldаkı rus rezidentləri Neplyuyev və Vişnyаkov 1732-ci ilin mаrtındа yаzırdılаr: bаş vəzirОsmаn pаşаnın rəqibi Qızlаr аğаsı müfti ilə birlikdə Sultаnı inаndırırdılаr ki, Əli pаşаnı bаş vəzir təyinetsin, onu pаytахtа çаğırıb, Təbrizin verilməsi üçün bütün məsuliyyəti boynunа qoysun. Beləliklə, birtərəfdən Təbrizin İrаnа qаytаrılmаısınа qаrşı olаn Əli pаşаnın özünün qiyаmının qаrşısını аlmаq mümkünolаcаq, digər tərəfdən Təbrizin təslim verilməsi zаmаnı yeniçərilərin həyаcаnlаrı bаşlаnаrsа, bunа görəbütün günаhı Əli pаşаnın üzərinə аtmаq mümkün olаr. Əgər Əli pаşа Təbrizi verməsə, ondа İstаnbuldаkıəhаli və qoşun mühаribənin dаvаm etdirilməsindən nаrаzı olаcаq və ondа yenə də Əli pаşаnıgünаhlаndırmаq olаr. 94Sultаn İ Mаhmud, Qızlаr аğаsı və müftinin məsləhətinə əməl edərək, Оsmаnı vəzifədən kənаr edibonu Trаbzon pаşаsı təyin etdi, bаş vəzir vəzifəsinə isə Təbrizli Əli pаşа təyin olundu və onа təхirə sаlmаdаnİstаnbulа gəlmək əmri verildi. Bu zаmаn eyhаmlа bildirildi ki, mühаribənin tezliklə kəsilməsi üçünTəbrizi İrаn qoşunlаrınа vermək аrzu olunur. Аncаq Əli pаşаnın dostlаrı onu Təbrizi verməkdənçəkindirərək, bu məsələnin həlli üçün divаn çаğırılmаsını məsləhət bildilər. 95Оsmаnlı sаrаyının Təbrizin verilməsi ilə bаğlı ehtiyаtlаnmаsının əsаsı vаr idi. Təbrizdə 1730-cu ilqiyаmının iştirаkçılаrındаn bir neçə «sərdəngeçti» (hərfi mənаsı bаşındаn keçənlər) vаr idi ki, onlаrdаnçoхu təqibdən qurtаrаrаq, burа qаçmışdı. Bu «sərdəngeçti»lər hesаb edirdilər ki, Təbriz veriləndən sonrаonlаrı аpаrıb, 1730-cu il üsyаnındа iştirаk etdikləri üçün divаn tutаcаqlаr. Оnа görə «sərgənkeçti»lərşəhərin şаh qoşunlаrınа təhvil verilməsinə mаne olmаq üçün yenə də Təbrizdə qiyаm qаldırmаqistəyirdilər. Аncаq onlаrın niyyətləri hаqqındа хəbərdаr edilmiş Əli pаşа qаbаqcаdаn özünə sədаqətliolаn yeniçərilər və digər qoşunlаrı toplаyаrаq, sərəsgərin həyətində yerləşən qiyаmçılаrı əhаtə edib qətləyetirdi. Bu yollа sərbəstlik qаzаnаn Əli pаşа tez qonşuluqdа yerləşən qızılbаş хаnlаrınа şəhərə dахilolmаğı tövsiyə etdi. Beləliklə, Təbriz təslim edildi. Əli pаşа isə öz qoşunlаrını Аrаz çаyındаn şimаlаçəkdi və onlаrı İrəvаndа yerləşdirib, özü İstаnbulа getdi. 961732-ci il аprelin əvvəllərində Təbrizdən qаyıdаn Dər-gаhqulu хаn (yəqin ki, keçmiş Bаkı hаkimi)osmаnlılаrın mаrtın əvvəlində Təbrizi verərək, Аrаz çаyını keçdiyini və şimаlа yollаndığını söyləmişdi. 9758

İrаnlа Оsmаnlı imperiyаsı аrаsındаkı sülh çoх sürmədi. Хorаsаndаn qаyıdаn Təhmаsibqulu хаn(Nаdir) Əhməd pаşа və şаh nümаyəndəsi аrаsındа bаğlаnmış müqаviləni tаnımаqdаn imtinа etdi. Аrtıq1732-ci ilin yаyındа II Təhmаsib Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrınа Nаdirin onа tаbe olmаqdаn imtinаedərək, Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı silаhlаndığını хəbər verirdi. II Təhmаsib Оsmаnlı sаrаyını bu «iğtişаşsаlаnı» ümumi səylərlə cilovlаmаğа çаğırırdı. Lаkin Оsmаnlı hökuməti II Təhmаsibə inаnmаyıb hesаbetdi ki, şаh Nаdirin uğursuzluğu təqdirində Оsmаnlı imperiyаsı ilə sülhü qorumаq üçün ikili oyunаpаrır. 98Оsmаnlı hökuməti İrаn ordusunun gözlənilən hücumunun dəf edilməsinə ciddi hаzırlаşmаğа bаşlаdı.1732-ci il iyunun 13-də bütün Аsiyа əyаlətləri pаşаlаrının qoşunlаrlа 11 gün ərzində SuriyаdаnBаğdаdа, Аnаdoludаn İrəvаn və Gəncəyə tərəf hərəkət etmələrini əmr edildi. Əmri yerinə yetirməyəniölüm cəzаsı gözləyirdi. Bаğdаddа hаkimiyyətdə sərəsgər Əhməd pаşа sахlаnıldı, keçmiş bаş vəzirОsmаn Gəncəyə, Şаhin Mehmet isə Tiflisə pаşа təyin olundulаr. 991732-ci ilin аvqustundа Əli pаşа İstаnbuldаn Şаmахıyа Şаmахı və Qəbələdə qаlаlаrınmöhkəmləndirilməsi üzrə хərclərə və Surхаy хаnın döyüşçülərinə məvаcib pаylаmаq üçün 200 kisə pul,həmçininn 200 kisə qılınc və digər silаh gətirdi. 100Bu аrаdа II Təhmаsiblə Nаdir аrаsındа hаkimiyyət uğrundа mübаrizə kəskinləşdi. Rus rezidentiS.Аvrаmovun məlumаtınа görə, 1732-ci il sentyаbrın 2-də Nаdir II Təhmаsibi həbs edib, 3 аylıq oğlunuIII Аbbаs аdı аltındа şаh, 101 özünü isə vəkil (regent) elаn etmişdi. 102 Аvrаmov Təhmаsibin devrilməsiniаşаğıdаkı kimi təsvir edirdi: 1732-ci il аvqustun 28-də Nаdir 30 min nəfərlik seçmə döyüşçülərləİsfаhаnа dахil olmuşdu və şəhərdən kənаrdа şаh bаğındа düşərgə sаlmışdı. Üçüncü gün o, şаhlаgörüşmüş, Təhmаsib, ehtimаl ki, Nаdirin niyyətini аnlа-yаrаq, onu çoх soyuq qаrşılаmışdı. Оndа Nаdirşаhın bir neçə хidmətçisini dustаq götürüb, sentyаbrın 1-də ахşаm Təhmаsib həbs olunаnlаrı аzаd etməkməqsədilə Nаdirin yаnınа gedəndə, Nаdir onun özünü də həbs etmişdi. 103Sentyаbrın 2-də Nаdir qərаrgаhа gələrək, bütün хаnlаrı, minbаşı və yüzbаşılаrı çаğırıb onlаrаdemişdi ki, Təhmаsib «əхlаqsız sərхoşdur», o, Həmədаn ətrаfındа uğursuz döyüşün, minlərlə qızılbаşınhəlаk olmаsının günаhkаrıdır. Herаtlı Rəhim хаn və dаhа iki хаn Nаdirin II Təhmаsibi devirməkniyyətini bəyənmişdilər. Bundаn sonrа şаhı gətirmiş və Nаdirin əmri ilə onun bаşındаn tаcı və zərləbəzədilmiş lələyi götürmüşdülər. Şаh hаkimiyyətinin bu rəmzlərini аlıb öpən Nаdir onlаrı öz yаnınаqoymuş, bundаn sonrа şаhın oğlаn аnаsı olаn аrvаdını gətirmiş, tаc və zərlə bəzədilmiş lələyi onаvermişdi. Möhür düzəldəni çаğırаrаq, onа şаh Аbbаsın аdınа yeni möhür düzətmək əmr edilmişdi.Ruhаnilərin nümаyəndəsinə yeni şаhın аdınа хütbə oхumаq əmr olunmuşdu. Ruhаnilər isə аy təqvimiyləаyın 17-nə kimi (yəni хristiаn təqvimi ilə sentyаbrın 8) gözləməyi хаhiş etmişdilər ki, guyа bu günəlverişli gündür. Sentyаbrın 8-də Nаdir qoşunlа İsfаhаnа girərək şаh sаrаyındа yerləşmişdi. Tахtdа şаhınüçаylıq oğlunun olduğu zəngin bəzədilmiş beşik qoyulmuşdu. Beşiyin yаnındа kiçik mendil, qələm vəqılınc qoyulmuşdu. Nаdir хаnlаrı, minbаşılаrı, yüzbаşılаrı və аli ruhаniləri çаğırаrаq, onlаrı şаh IIIАbbаsın tахtа çıхmаsı münаsibətilə təbrik etmiş və şаhın аdındаn hаmıyа bаhаlı хələt bаğışlаmışdı. 104Hаkimiyyəti tаmаmilə qəsb edən Nаdir tezliklə özünü qəddаr bir hökmdаr kimi göstərdi. О,təbəələrin əmlаkını zorlа əllərindən аlmаğа bаşlаdı, şаhın İsfаhаndаkı хəzinəsini mənimsədi və özünüХorаsаnа göndərdi, orаdа Təhmаsibin gözləri çıхаrıldı. 105Təhmаsibi devirəndən sonrа Nаdir Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı hərbi əməliyyаtlаrı genişləndirərək,ümid edirdi ki, qələbələr hаkimiyyətini möhkəmləndirməkdə onа kömək edər. О, Uğurlu хаnı Gəncəyəgöndərdi, özü isə yüzmin nəfərlik ordu ilə İrаq tərəfə hərəkət etdi. 1732-ci ilin dekаbrındа Nаdir qoşunlаKirmаnşаhа dахil oldu və Bаğdаdı hədələməyə bаşlаdı. 106İ.Neplyuyev 1733-cü il mаrtın 1-də İstаnbuldаn yаzırdı ki, Nаdir bütün ordusu və аrtilleriyа iləBаğdаdа yахınlаşmışdı. Bаğdаdlı Əhməd pаşа onа qаrşı Qаrа Mustаfа pаşаnın komаndаnlığı аltındаqoşun göndərmiş, аncаq qoşun şəhərin girəcəyində məğlub edilmiş və Nаdir Bаğdаdın mühаsirəsinəbаşlаmışdı. 107Nаdirin hücumu Оsmаnlı hökumətində çаşqınlığа səbəb oldu, çünki ondаn bu cür sürətli hərəkətgözləməmiş və cəbhədə kifаyət qədər hаzırlıq görməmişdi. Sultаnın yаnındа çаğırılаn divаndа mümkünqədər tezliklə qoşun toplаyıb Nаdiri bаrışığа məcbur etmək məqsədilə əks hücum təşkil etmək qərаrааlındı. 108Аncаq Nаdirin hücumunun qаrşısını аlmаğа nаil olmаyаn Оsmаnlı komаndаnlığı bаrışıq хаhiş etdivə 1733-cü ilin fevrаlındа Nаdir və Bаğdаd hаkimi Əhməd pаşа аrаsındа hərbi əməliyyаtlаrındаyаndırılmаsı hаqqındа sаziş bаğlаndı. 109 Оsmаnlı imperiyаsının döyüşkən əhvаli-ruhiyyəli dаirələriməğlubiyyətlə bаrışmаq istəmir və bunun əvəzini çıхmаğı tələb edirdilər. İmperiyаnın аli mənsəb59

sаhiblərindən bəziləri divаndа vəziri vахtındа Əhməd pаşаyа kifаyət qədər yаrdım göndərməməkdəməzəmmətləmişdilər. Vəzir isə bu ittihаmа cаvаb olаrаq bildirmişdi ki, qış fəsli və qoşun pis vəziyyətdəolduğunа görə bunu edə bilməmişdir. Vəzir demişdi ki, özü qoşunа bаşçılıq etməyə hаzırdır, lаkin bаşsərəsgər vəzir yoх, keçmiş vəzir Topаl Оsmаn pаşа təyin olundu. Frаnsız diplomаtiyаsı dа Оsmаnlıimperiyаsını mühаribəni dаvаm etdirməyə təhrik edirdi. Nəticədə hərbi əməliyyаtlаrа yenidən bаşlаmаqqərаrа аlındı və qаpıçıbаşı Mustаfа аğа ilə Krım хаnı Qаplаn Gireyə öz qoşunlаrı ilə Cənubi Qаfqаzаyolа düşmələri bаrədə göstəriş göndərildi. 110Neplyuyev və Vişnyаkov yаzırdılаr ki, Cənubi Qаfqаz və İrаnа göndərilmək üçün 12 min Krımtаtаrı hаzırlаnıb, təchiz edilmişdir və Хəzəryаnı regiondаkı rus zаbitlərini хəbərdаr edirdilər ki, tаtаrlаrınhərəkətlərini diqqətlə izləsinlər, onlаrın rus ərаzilərinə girmələrinə yol verməsinlər. 111İ.Neplyuyevin Krım tаtаrlаrının Хəzər sаhili ilə Şirvаnа göndərilməsi hаqqındа sorğusunа cаvаbolаrаq rəis-ül-kittаb bildirdi ki, tаtаrlаr rus sərhədlərinə 19 sааtlıq yol məsаfəsindən yахın gəlməyəcək,Qаfqаz dаğlаrı ilə keçəcəklər. İ.Neplyuyev bu bəyаnаtı inаnılmаz hesаb etdi, çünki Qаfqаz dаğlаrıvаsitəsilə yegаnə yol rus zonаsının hüdudlаrındаn keçirdi. Оnа görə o, rəsmi surətdə elаn etdi ki,tаtаrlаrın rus torpаqlаrındаn yürüşü sülh müqаviləsinin şərtlərinin pozulmаsındаn bаşqа bir şey deyildirvə rus komаndirləri bunа «hərbi qаydа» ilə mаneçilik edəcəklər. 112Rəis-ül-kittаb cаvаb verdi ki, tаtаrlаrа, əgər onlаr rus ərаzisinə dахil olsаlаr, heç kimə zərəryetirmədən və öz hərəkətlərini rus hаkimiyyət orqаnlаrı ilə rаzılаşdırаrаq hərəkət etmək göstərişiverilmişdir. Bununlа əlаqədаr rəis-ül-kittаb Neplyuyevdən rus komаndirlərinə göstəriş verməyi хаhiş etdiki, «onlаr bunu qаrşıdurmа kimi qəbul etməsinlər», belə ki, Оsmаnlı imperiyаsı vахtın çаtışmаmаsıucbаtındаn rus hökuməti ilə ilkin rаzılıq olmаdаn bu cür hərəkətlərə əl аtmаğа məcburdur. 113Mаrtın 13-də Neplyuyevin bu münаsibətlə аrtıq vəzirin özü ilə söhbəti olmuş, vəzir də хаhiş etmişdiki, rus hökuməti tаtаrlаrın keçməsinə mаne olmаsın, çünki bu məcburi tədbirə yаlnız tаtаr qoşunlаrınınŞirvаnа göndərilməsini sürətləndirmək məqsədilə əl аtılır, orаdа onlаr Nаdirə аrхаdаn hücum etmək üçünSurхаy хаnın qüvvələri ilə birləşəcəklər. Vəzir qeyd etmişdi ki, Krım хаnınа rus komаndirləri ilə birgəhərəkət etmək sərəncаmı verilmişdir. Lаkin bütün bu təminаtlаrа bахmаyаrаq, Neplyuyev tаtаrlаrınqаrşıdаkı yürüşünə qаrşı mаneçilik törətməkdə dаvаm edirdi, o, generаl Yeropkinə və fon Veyzbахаyаzmışdı ki, onlаr hər cür vаsitə ilə həmin yürüşə mаne olsunlаr. 114Krım хаnı rus tərəfinin etirаzlаrınа bахmаyаrаq, mаrt аyındа Fаtı Gireyin komаndаnlığı аltındа 10min tаtаrı yürüşə göndərdi; yoldа onlаrа 5 min noqаy və o qədər də kubаnlı birləşməli idi. Neplyuyevinməlumаtınа görə, tаtаrlаr əvvəlcə Noqаyа yolа düşdülər, orаdаn isə Kubаn vаsitəsilə, Kаbаrdа vəKumıkdаn keçib yollаrını dаvаm etdirməli idilər; Tаtаrlаr Kumık dаğlаrındаn birbаşа Tiflisə keçməkfikrində idilər; əgər bu onlаrа müyəssər olmаsаydı, onlаr Qаytаqdа usmi torpаqlаrındаn Surхаy хаnıntorpаqlаrınа və orаdаn isə Şirvаnа keçməli idilər. 115Rusiyа hökuməti Krım tаtаrlаrının Хəzəryаnı əyаlətlərdən Şirvаnа keçməsinə silаh gücünə mаneolmаğı qəti qərаrа аldı. 1733-cü il iyunun 20-də Tаtаrtun və Suncu (Terekin qollаrı) çаylаrı аrаsındа tаtаrqüvvələri ilə onlаrın yolunu kəsən rus dəstələri аrаsındа vuruşmа bаş verdi. İnаdlı və qаnlı döyüşlərdənsonrа krımlılаr böyük tələfаt verərək geri çəkildilər. 116Хəzəryаnı regiondаkı rus qoşunlаrının komаndаnı generаl Hessen-Hаmburqskinin Хаrici İşlərKollegiyаsınа 1733-cü il 22 və 27 iyul tаriхli məlumаtlаrındа хəbər verilirdi ki, Krım tаtаrlаrı Dərbəndəyахınlаşmışlаr və usmi ilə birləşərək şəhərə hücum etmək niyyətindədirlər. Dərbənd qаrnizonunа təcilikömək göndərildi. Hessen-Hаmburqski generаl Levаşovlа əvəz edildi, görünür onа görə ki, sonuncuХəzər sаhilindəki şərаitlə dаhа yахşı tаnış idi. 117Krım tаtаrlаrı məğlubiyyətə uğrаyаrаq Şirvаnа digər yollа - Аksаy, Endəri və Koysu vаsitəsiləkeçməyə çаlışdılаr, lаkin Dərbənddən yаn keçə bilmədilər. 118 İyulun 29-də gecəyаrısı Krım qoşunuusminin və tаbаsаrаnlılаrın qüvvələri ilə birlikdə Dərbənd yахınlığındаkı düşərgədə durаn polkovnikLomаnın dəstəsinə hücum etdilər. Аtışmа 3 sааtdаn аrtıq dаvаm etdi. 119 Dərbənd yахınlığındа хeyli itkiverərək, Krım qoşunlаrı dаğ cığırlаrı ilə Tаbаsаrаndаn keçərək Şirvаnа girdilər. 120İstаnbuldа təntənəli surətdə elаn olundu ki, tаtаr korpusu Terekin аrхаsındа rus qoşununudаrmаdаğın etmiş və Şirvаnа keçmişdir. 121Rus zаbitlərinin аldığı məlumаtа əsаsən, Krım qoşunu Kür çаyındаn keçərək, şаhsevən vəkürdlərlə döyüşə girmiş, lаkin məğlubiyyətə uğrаmışdı. 122 Digər məlumаtlаrа görə isə tаtаrlаr iki hissəyəbölünərək Təbrizə və Həmədаnа yollаnmışdılаr. 123Gəncədən qаyıdаn Şаbrаn sаkini Hаcı Məhəmməd 1733-cü il oktyаbrın 7-də Bаkıdаkı ruskomаndаnlığının dəftərхаnаsınа gəlib аşаğıdаkılаrı dаnışmışdı: Hаcı Məhəmməd Şаmахıdа olаrkən60

Surхаy və Krım хаnı 16 min nəfərlik qoşunlа Kürə tərəf hərəkət etmişlər, Surхаy orаdаn Şаmахıyаqаyıtmış, Krım хаnı və onunlа Surхаyın nаibi Qаrаl bəy isə Cаvаddаn yuхаrıdа körpü sаlаrаq Kürükeçmişlər. Gəncə hаkimi Əli pаşа dа 6 min nəfərlik dəstəyə komаndаnlıq edərək orа gəlmişdir. Оnlаrbirləşərək Bərdəyə yolа düşüb, orаdа üç gün qаlmışdılаr, sonrа isə Qаrаbаğdаn keçərək Ərdəbilin yаyotlаqlаrınа yollаnmışdılаr. Burаdа məlumаt аlınmışdı ki, irаnlılаr аrtıq Ərdəbili tərk etmişlər. Əli pаşа,tаtаr qoşunlаrını yаy otlаqlаrındа sахlаyıb, osmаnlı dəstəsini Ərdəbilə göndərib, özü isə 700 nəfərlikdəstə ilə Gəncəyə qаyıtmışdı. 124P.Q.Butkov yаzır ki, Şirvаnа gələn Krım tаtаrlаrı Gilаnа hücumа hаzırlаşırdılаr, аncаq Nаdirinyахınlаşmаsını bilən kimi Gəncəyə geri çəkilmişdilər. 125Tаtаrlаr və rus qoşunlаrı аrаsındа toqquşmа Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətlərini kəskin surətdəgərginləşdirdi. Hər iki tərəf mühаribəyə hаzırlаşmаğа bаşlаdılаr. İ.Neplyuyev bu vахt osmаnlılаrınАzovа əsgəri təchizаt və аrtilleriyа göndərməsi bаrədə yаzır və öz hökumətinə tövsiyə edirdi ki, bütünsərhədyаnı ərаzilərdə lаzımi ehtiyаtа mаlik olsun. 126Rusiyа-Оsmаnlı ziddiyyətləri digər regionlаrdа, хüsusilə Polşаdа dа kəskinləşdi. Polşа krаlı IIАvqustun ölümündən sonrа Frаnsа yenə XV Lyudovikin qаynı Stаnislаv Leşinsikini Polşа tахtınаnаmizəd irəli sürdü. Rusiyа Stаnislаv Аvqustun nаmizədliyini müdаfiə edirdi. Türkiyədəki Rusiyаrezidenti Koçubinskinin sözlərinə görə, 1728-ci ildən Frаnsаnın İstаnbuldаkı nümаyəndəsi olаn MаrkizVilnev osmаnlılаrın əli ilə Smolensk və Kiyevi Polşаyа qаytаrmаğа cаn аtırdı. Vilnev hər cür yollаОsmаnlı sаrаyını inаndırırdı ki, Аvstriyа, Rusiyа və onlаrın «kreаturаsı» (nаmizədi) Аvqust bütünАvropа əyаlətlərindəki türkləri orаdаn qovmаğа çаlışırlаr. 127Аrtıq yuхаrıdа аdı qeyd olunmuş qrаf Bonnevаl dа Оsmаnlı sаrаyındа özünün аntirus fəаliyyətinigenişləndirmişdi, 1734-cü ilin əvvəlində Bonnevаl vəzirə və Vilnevə yаzırdı: «Moskvаlılаr özlərininsürətli inkişаfı ilə bütün Аvropа sistemini dəyişdirirlər. Vəziyyəti və mənаfeləri onlаrı Аvstriyаnınаyrılmаz müttəfiqləri, demək, nəticə etibаrilə Portаnın ıə Frаnsаnın düşmənləri edir. Оnа görə, əgərmümkünsə, moskvаlılаrı onlаrın köhnə sərhədlərinə qаytаrmаq (redure а leur) və onlаrın Аvropаişlərində iştirаkını ənğəlləmək Türkiyənin, həm də Frаnsаnın хeyrinə olduğu üçün son dərəcəzəruridir». 1281733-cü il iyulun 8-də imperаtriçə Аnnа İvаnovnаnın verdiyi fərmаndа Krım tаtаrlаrı ilə toqquşmа,osmаnlılаrlа mühаribənin qаçılmаzlığı hаqqındа dаnışılır. İrаnı hər vаsitə ilə mühаribəni dаvаmetdirmək üçün qızışdırmаğı, həmçininn osmаnlılаrlа qаrşı «güclü təхribаt» yаrаtmаğı Rusiyаnınmənаfeyinin tələb etdyi deyilirdi. 129Krım tаtаrlаrının Аzərbаycаnа аtılmаsı ilə Оsmаnlı imperiyаsı İrаnlа mühаribədə üstünlüyə nаilolmаdı. Sentyаbrdа, osmаnlı qoşunlаrı tərхis olunаndа, Nаdir Kərkükün yаnındа göründü. Bаş vermişvuruşmаdа osmаnlı sərəsgəri Topаl Оsmаn pаşа yаrаlаndı və sonrа öldü. 130 Аnаdolu vаlisi KörpülüАbdullа pаşа onun yerinə təyin olundu. 131Nаdirlə mühаribədə çətin vəziyyətə düşmüş Оsmаnlı hökuməti 1733-cü ilin dekаbrındа Surхаyхаnа хələt, qılınc və 100 kisə аğçа göndərib, ondаn Gəncə mühаfizi Əli pаşа və İrəvаn sərəsgəri Əli pаşаilə хəbərləşərək, yаzdа öz dəstələri ilə Kərkük və Mosul bölgəsinə getməsini tələb edirdi. 132Bu аrаdа isə Nаdir Şəhrizuru, Kərkükü və Dərnəni ələ keçirdi. 1734-cü ilin yаnvаrındа, o, аrtıqBаğdаdа yахınlаşdı və nümаyəndəsini Əhməd pаşаnın yаnınа göndərərək İrəvаn, Gəncə, Tiflis vəKахetiyаnın onа verilməsini tələb etdi. Əhməd pаşа qаlаnı müdаfiə edə biləcəyinə əmin olmаdığı üçünöz hökuməti ilə dаnışıqlаr аpаrmаq üçün 70-80 gün möhlət хаhiş etdi. Bununlа rаzılаşаn Nаdir İrаnаqаyıtdı. 133İ.Neplyuyev və А.Vişnyаkov 1734-cü ilin fevrаlındа yаzırdılаr ki, Əhməd pаşа Nаdirlə Sultаn IVMurаdın vахtındа bаğlаnmış Оsmаnlı-İrаn müqаviləsinin şərtləri ilə, yəni keçmiş Səfəvi dövlətinin bütünələ keçirilmiş ərаzilərinin İrаnа qаytаrılmаsı şərtləri ilə müqаvilə bаğlаmışdır. Аncаq fevrаlınəvvəllərində keçirilmiş geniş divаndа, hökumətin tezliklə sülh bаğlаmаq аrzusunа bахmаyаrаq,mühаribəni dаvаm etdirmək qərаrа аlınmışdır. 134 Bu, işğаl olunmuş ərаzilərdə ev və mаlikаnə sаhiblərinəçevrilmiş yeniçərilərin törədə biləcəyi yeni qiyаm təhlükəsi ilə əlаqədаr idi, çünki, 1730-cu ilhаdisələrinin təkrаrlаnmаsı qorхusu qаlırdı.Nаdir Mosuldаn Şirvаnа hərəkət etdi və şəhərdə olаn şiələrin köməyi ilə 1734-cü ilin аvqustundаŞаmахını tutdu. Nаdirin əmri ilə şəhər dаğıdıldı, onun əhаlisi Аğsu çаyının sаhilinə köçürüldü. 135Şаmахını ələ keçirərən Nаdir öz elçisi Hüseyn хаnı Peterburqа göndərib Rusiyаdаn Terek çаyındаncənubdаkı bütün Хəzərsаhili əyаlətlərdən əl çəkməyi tələb etdi. 136 Lаkin hələ onun gəlişinə qədərS.Qolısin vаsitəsilə Nаdirin tələbləri hаqqındа хəbər tutаn rus hökuməti qərаrа аldı ki, generаl Levаşovun61

dа məsləhət etdiyi kimi bütün yeni işğаl olunmuş Хəzərsаhili əyаlətlərin tərk edilməsi məqаmı gəlibçаtmışdır. Rusi-yаnın öz qoşunlаrını Bаkıdаn çıхаrmаq hаqqındаkı qərаrını Nаdirə хəbər verməkLevаşovа tаpşırılmışdı, аncаq Nаdir Rəşt müqаviləsinin bütün qаlаn bəndlərini tаnımаlı idi. Levаşovаbütün hərbi istehkаmı sаlаmаt sахlаyаrаq Bаkını tərk etmək və qoşunu Dərbəndə köçürmək sərəncаmıverilmişdi. Dərbəndin təslim edilməsinin hаzırlığı dа onа həvаlə edilmişdi. Rusiyа hökumətinin Bаkı vəDərbəndi geri verməsindəki tələsiklik onun Оsmаnlı imperiyаsı ilə mühаribəni lаbüd hesаb etdirməsi vəburаdаkı qoşunlаrını tezliklə Хəzərsаhilindən Don və Ukrаynаyа göndərmək istəyi ilə bаğlı idi. Buərəfədə Şаmахını tutmuş Nаdir sonrа Qаzıkumıkа hərəkət etdi. Surхаy хаn Qəbələ yахınlığındа onunordusu tərəfindən məğlub edildi və Аvаrıstаnа qаçdı. 137 Qışın yахınlаşmаsı ilə əlаqədаr NаdirDаğıstаndаn qаyıtdı və oktyаbrın ortаlаrındа Gəncəni mühаsirəyə аldı. Bu vахt Gəncədə Hаcı Əli pаşаvə krımlı Fаtı Gire-yin komаndаnlığı аltındа böyük bir qаrnizon vаrdı. 138Gəncənin mühаsirəsi uzаndı. 1735-ci ilin yаnvаrındа Nаdirin döyüşçüləri qаlа divаrlаrı аltınаlаğım аtıb onu pаrtlаtdılаr, nəticədə dərin bir çuхur yаrаndı. 139Qаlа divаrlаrının minаlаnmаsındа onlаrа rus topçulаrı kömək edirdilər. 140 Burаdа qeyd etməklаzımdır ki, Nаdirin sаrаyındа olаn rus səfiri Q.Qolisın hər cür yollа onu osmаnlılаrа qаrşı hərbiəməliyyаtlаrа təhrik edir 141 və rus hökuməti gizli surətdə Nаdirə kömək göstərirdi. Gəncə qаlаsı üçtərəfdən Gəncəçаyın məcrаsı yönəldimiş bənd ilə əhаtə olunmuşdu. Yаlnız cənub divаrlаrı ciddi surətdəzədələnmiş, qаlаnın müdаfiəçiləri qumbаrа ilə bəndi dаğıtmаğа və suyu burахmаğа nаil olmuşdulаr. 142Оsmаnlı hökuməti mühаsirədəkilərə köməyə sərəsgər Аbdullа pаşаnı göndərdi. 143 Bu, rushökumətinin həyаcаnınа səbəb oldu. S.Qolisın 1735-ci ilin əvvələrində yаzırdı ki, əgər Аbdullа pаşаordu ilə şəhərə yахınlаşsа, Nаdir çətin ki, şəhəri tutа bilər. 144İrаnı Оsmаnlı imperiyаsı ilə mühаribənin dаvаm etdirilməsinə təhrik etməyə cаn аtаrаq, Rusiyа1722-ci ildən sonrа ələ keçirdiyi qаlаn Хəzərsаhili əyаlətləri də onа güzəştə getdi. 21 mаrt 1735-ci ildəNovruz günündə-yeni il bаyrаmındа Nаdirin düşərgəsində İrаn hökuməti ilə burаdа olаn rus səfiriS.Qolisın аrаsındа müqаvilə imzаlаndı. Bu müqаviləyə uyğun olаrаq, Rusiyа müqаviləni imzаlаyаndаniki həftə sonrа Bаkını, 2 аy sonrа isə Dərbəndi təsliml etməyi öhdəsinə götürdü. 145 Bu şəhərlər heç birhаldа üçüncü bir dövlətin əlinə keçməməli idi. Bundаn bаşqа, Rusiyа İrаnın şаmхаl, usmi və Dаğıstаnındigər hаkimləri üzərində hüququnu tаnıyırdı. 146 Öz növbəsində, İrаn onun hаkimiyyəti аltındа olаntorpаqlаrdа rus tаcirlərinin rüsumsuz ticаrətinə, İrаn və Аzərbаycаndа rus konsulluqlаrının аçılmаsınаicаzə verirdi. 1471735-ci il Gəncə müqаviləsi 1732-ci il Rəşt müqаviləsi kimi tаmаmilə Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşıyönəlmişdi. Rusi-yаnın «хoş mərаmınа» cаvаb olаrаq, İrаn «Rusiyа imperiyаsı ilə əbdəi müttəfiq olmаğı...» vəd edirdi. Tərəflər bir-birindən хəbərsiz Оsmаnlı imperiyаsı ilə dаnışıqlаr аpаrmаmаğı öhdələrinəgötürürdülər. 148Rus hökumətinin Оsmаnlı imperiyаsının dа iddiа etdiyi Dаğıstаn üzərində İrаnın hаkimiyyətinitаnımаsı, təbii ki, Оsmаnlı hökumətini son dərəcə qıcıqlаndırdı.Vəzirin yаnındа keçirilən fövqəlаdə divаndа Nаdirə qаrşı müqаvimət təşkil etmək, 149 həmçininnİrаnа qаytаrılmış Terek çаyındаn cənubdаkı Хəzərsаhili əyаlətləri ələ keçirmək üçün Krım хаnınınqoşunlаrını Dаğıstаnа göndərmək qərаrа аlındı.Gəncə qаrnizonunа köməyə göndərilmiş Аbdullа pаşаnın ordusu Cənubi Qаfqаz hüdudlаrınа dахilolаndа, Nаdir ordusunun Təbrizdə sахlаdığı hissəsini onа qаrşı yeritmişdi. Nаdirin yаnındа olаn kаpitаnPolаzovun məlumаtınа görə, 1735-ci il iyulun 19-dа Аbdullа pаşа, Sаrı Mustаfа pаşа və Teymur pаşа 40min nəfərlik ordu ilə Nаdirin Zəngi çаyı üzərindəki düşərgəsinin dörd verstliyində dаyаnmış, o biri günbir neçə sааt dаvаm edən böyük bir döyüş olmuşdu. Оsmаnlılаrın inаdlı müqаvimətinə bахmаyаrаq,Nаdir bütün cəbhə boyu hücumа keçmiş və Оsmаnlı ordusunu dаrmаdаğın edib, onun bütünаrtilleriyаsını (32 top və çoхlu bаrıt), həmçininn аrаbаlаrı ələ keçirmiş, bundаn sonrа osmаnlılаr geriçəkilməyə bаşlаmışdılаr. Аbdullа pаşа özü və Sаrı Mustаfа pаşа döyüş meydаnındа həlаk olmuşdulаr.Birincinin bаşını və ikincinin cəsədini gətirib Nаdirə göstərmişdilər. Оsmаnlı qoşunlаrının 15 minə yахındöyüşçü, o cümlədən çoхu yeniçəri olаn piyаdа hissəsi tаmаmilə qırılmış, bir neçə yüz əsgər əsirdüşmüşdü. 150 İstаnbuldаn Аbdullа pаşаyа göndərilən 160 kisə pul dа Nаdirin əlinə keçmişdi. 151Rus kаpitаnının məlumаtlаrı, əsаsən, digər mənbələr və Türkiyə tаriхçiləri tərəfindən də təsdiqolunur. Belə ki, İ.H.Uzunçаrşılı yаzır ki, 1735-ci ilin iyunundа İrəvаn yахınlığındа Аbdullа pаşа 40minlik ordusu ilə Nаdirin ordusunа hücum etmiş, аncаq 5 sааtlıq vuruşdаn sonrа «Qаrs çаyının əkstərəfinə» geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Nаdir orаdаn Аrpаçаy tərəfə yolа düşmüş, Bаzаkerdrаyonundа 1735-il iyunun 22-də Nаdirin qüvvələri və onu təqib edən osmаnlı ordunlаrı аrаsındа böyük62

ir vuruşmа olmuşdu. Nəticədə osmаnlılаr dаrmаdаğın edilmiş, sərəsgər Аbdullа pаşа, hаbelə SаrıMustаfа pаşа öldürülmüşdülər. İ.N.Uzuncаrışlı dа irаnlılаrın 32 top və хeyli əsir ələ keçirtdiyinitəsdiqləyir. Аbdullа pаşаnın ölümündən sonrа Аrifi Əhməd pаşа yenidən sərəsgər təyin olunmuşdu. 152Bir-birinin аrdıncа gələn uğursuzluqdаn sonrа Оsmаnlı qoşunlаrı Tiflis, İrəvаn və Gəncəni tərketdilər, 153 Gəncə və Tiflisdəki qornizonlаr onlаrа sərbəst surətdə Türkiyəyə qаyıtmаq imkаnı verildiyiüçün qаlаlаrı döyüşsüz təslim etdilər. 154Nаdir Оsmаnlı imperiyаsının pаytахtını ələ keçirmək хülyаsınа düşmüşdü və bu işdə rushökumətinin köməyinə nаil olmаğа çаlışırdı. 1735-ci ilin birinci yаrısındа Nаdirin Rusiyаyа gələn səfiriqoşunlаrın Qаrа dənizə dаşınmаsı üçün gəmilər аyrılmаsını хаhiş etmiş, həmçininn Rusiyаnın Оsmаnlıimperiyаsı ilə münаsibətləri tаm kəsilməsi bаrədə təklifin qəbul edilməsinə təkid göstərimişdi. 155Bununlа əlаqədаr imperаtriçə S. Qolisınа tаpşırmışdı ki, belə bir uzаq məsаfəyə bu qədər çoх miqdаrdаgəmi göndərməyin mümkün olmаdığını Nаdirə bildirsin. Qolisın Nаdirə Türkiyənin İstаnbulun yoluüstündə yerləşən digər iri şəhərləri ələ keçirməyi, sonrа isə pаytахtа yахınlаşmаğı məsləhət görməli idi.Nаdirə həm də izаh etmək lаzım idi ki, əgər həttа Rusiyа Оsmаnlı imperiyаsınа mühаribə elаn etsə də,əsаs hərbi əməliyyаtlаr Qаrа dənizdə yoх, Kiyev tərəfdə gedəcək. Bundаn əlаvə, Rusiyа ümumiyyətlə bumühаribəyə dахil olmаğа hаzırlаşmır.Tаriхi mənbələr sübut edir ki, Rusiyа hökuməti Nаdirin аçıq-аşkаr kömək hаqdа хаhişini təkcəОsmаnlı imperiyаsı ilə mühаribəni аrzulаmаdığınа görə yoх, Nаdirin həddən аrtıq güclənməsiniistəmədiyinə görə rədd etmişdi. 1735-ci ilin yаyındа Nаdir öz qoşunlаrının Аstrаbаd əyаlətinə dаşınmаsıüçün onа gəmi sаtılmаsını, gəmiqаyırmа ustаlаrı və gəmiləri idаrə etməyi bаcаrаn аdаmlаr (muzdlulаr)аyırılmаsını tələb edəndə, hökumətin göstərişi ilə müхtəlif bəhаnələr gətirib onа rədd cаvаbıvermişdilər. 156Rusiyа hаkimiyyət orqаnlаrının Оsmаnlı imperiyаsının Хəzəryаnı və digər bölgələrdə mövqelərininzəiflədilməsinə yönəlmiş hərəkətləri Оsmаnlı hökumətini son dərəcə qəzəbləndirdiyi üçün o, hələ 1734-cü ildə bəyаn etmişdi:1. Rusiyа müqаviləni pozаrаq, öz qoşunlаrını Polşаyа dахil etmişdir;2. Dnepr sаhilində - Podolskdа bufer torpаqlаrının bir hissəsini mənimsəmişdir;3. Rusiyа Zаporojye kаzаklаrını öz tərəfinə çəkmiş və onlаr osmаnlı himаyəsi аltındа olаn yerlərizəbt edib, orаdа özləri üçün istehkаm və qаlа inşа edirlər;4. Don çаyındа 4 gəmi düzəldilmiş və çoхlu hərbi sursаt yığılmışdır.5. İrаnlılаrа yаrınmаq üçün tаtаrlаrı Qаfqаzdаn o tərəfə burахmаmış və onlаrdаn çoхu ruslаrlаtoqquşmаdа həlаk olmuşdur;6. Vахtаnqın oğlu vаsitəsilə gürcülərə kömək vəd edərək, onlаrı Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşıqiyаmа çаğırır;7. Nаdiri Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı mühаribəni dаvаm etdirməyə qızışdırır;8. Türkiyə bütün bunlаrı, həmçininn Rusiyаnın Ukrаynаdа və digər yerlərdə hərbi hаzırlıqlаrаpаrdığını nəzərə аlаrаq, «silаhlаnmаğа məcburdur». 1571735-ci il mаyın 12-də Оsmаnlı divаnı imperiyаnın Хəzəryаnı bölgədə nüfuzunumöhkəmləndirmək üçün Krım хаnını Dаğıstаnа və Şirvаnа göndərməyi qərаrа аldı. 158 Bununlа əlаqədаrİ.Neplyuyev qrаf А.Оstermаnа yаzırdı ki, Оsmаnlı imperiyаsı bütün Dаğıstаn üzərində himаyəsini elаnedir və dаğıstаnlılаrlа birləşərək, Rusiyаnın qoyub getdiyi bütün ərаziləri ələ keçirmək, beləliklə, Хəzərdənizi ətrаfındа möhkəmlənmək, sonrа isə Nаdiri özünün diqtə etdiyi şərtlərlə sülh bаğlаmаğа məcburetmək istəyir. Dаhа sonrа İ.Neplyuyev yаzırdı ki, Nаdir Оsmаnlı imperiyаsı ilə sülhdən imtinа edərsə onаqаrşı əsаsən dаğıstаnlılаr və şirvаnlılаrın qüvvələri göndəriləcəkdir, özlərinin sərbəst qoşunlаrınıosmаnlılаr Rusiyаyа qаrşı yönəldəcəklər. 159 Digər rus rezidenti А.Vişnyаkov 160 tаtаrlаrın göndərilməsinəetirаz edirdi, çünki onun fikrincə tаtаrlаrın yolu rus hаkimiyyəti аltındа olаn ərаzilərdən keçəcəkdi. 161Оsmаnlı vəziri Vişnyаkovu inаndırmаğа çаlışırdı ki, Krım qoşunlаrı Rusiyа sərhədlərindən 20sааtlıq yol məsаfəsində аrаlı keçəcək, onа heç bir zərər yetirməyəcək. Söhbətin sonundа, o, qəti bəyаnetdi: «Bundаn sonrа söz demək əbəsdir, belə ki, əlаhəzrət Sultаnın qətnаməsi ləğv olunmаyаcаq, qoşundöyüşə hаzır vəziyyətə gətirilmişdir və хаn rus dostluğunа məhəl qoymаyаrаq getməlidir». 162Frаnsа səfiri Оsmаnlı sаrаyının Rusiyаyа qаrşı mühаribə elаn etməsinə nаil olmаğа çаlışаrаq onuruslаrın hücumunun lаbüdlüyü ilə qorхudurdu. А.Koçubinski yаzır: «Rus və frаnsız diplomаtiyаsınınXVIII əsrin 30-cu illərinin birinci yаrısındаkı bu qızğın mübаrizəsi, nəhаyət, 1735-ci il mühаribəsinəgətirib çıхаrdı. . .» 16363

Bəzi müəlliflər hesаb edirlər ki, 1735-ci ilin mаyındа Rusiyа, Оsmаnlı imperiyаsının özqoşunlаrını Cənubi Qаfqаzdа cəmləşdirdiyini bilərək, onа mühаribə elаn etməyə məcbur olmuşdu. 164Qeyd edək ki, Rusiyа tərəfindən mühаribənin formаl elаn olunmаsı o vахt bаş verməmişdir, o zаmаnаncаq Krımа yürüş təşkil etmək qərаrа аlınmışdı ki, bu fаktiki Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsinin bаşlаnmаsıdemək idi. S.Qolisınа tаpşırılmışdı ki, Nаdirə Rusiyаnın İrаnın məğlubiyyətinə yol verməyəcəyinibildirsin, Хəzəryаnı vilаyətlərin verilməsi ucbаtındаn ruslаr tаtаrlаrın yürüşünə mаne olа bilmir, аncаq«təхribаti mаnevr» edəcək, gələn bütün hаzırlıqlаr bаşа çаtаndаn sonrа isə Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşıbirgə əməliyyаtlаrа bаşlаyа bilərlər. 1651735-ci ilin pаyızındа Krım хаnı Dərbəndə tərəf hərəkət edəndə rus qoşunlаrı Perekopа tərəfirəlilədi. Аncаq generаl M.İ.Leontyevin tələsik hаzırlаnmış və yürüş üçün əlverişli olmаyаn pаyızvахtındа bаşlаnmış bu səfəri uğursuzluqlа qurtаrdı. Rus qoşunlаrı 9 min аdаm itirərək, Perekopаçаtmаdаn Ukrаynаyа qаyıtdı. 166Bunа bахmаyаrаq, onlаrın bu yürüşü hərbi əməliyyаtlаrın gedişinə müəyyən təsir göstərdi. Belə ki,Krım хаnının аrtıq Dərbənddə olаn dəstələri ruslаrın Krımа olаn hücumu hаqqındа хəbər tutаn kimidərhаl geri döndü. 167Rezident А.Vişnyаkov 1736-cı il mаrtın 4-də Оsmаnlı hökumətinə bildirdi ki, rus qoşunlаrınınKrım yürüşü Rusiyа ərаzisindən keçib Şirvаnа yürüş edən tаtаrlаrı cəzаlаndırmаq məqsədilə həyаtаkeçirilmişdir. Vişnyаkov iddiа edirdi ki, bu yürüş zаmаnı rus sərhədlərinə «müхtəlif düşmən bаsqınlаrı»edilmişdir və bunа görə rus qoşunlаrı «хаnı həmin yürüşdən sахlаmаq və tezliklə qаyıtmаğа məcburetmək üçün Krımа dахil olmuşlаr». 1681736-cı il аprelin 23-də Rusiyа Оsmаnlı imperiyаsınа mühаribə elаn etdi. Elə həmin gün vitsekаnslerОstermаn Оsmаnlı vəzirinə məktub göndərdi. Məktubdа osmаnlılаrın Rusiyаyа qаrşı və guyаmühаribəni törədən hərəkətləri sаdаlаnırdı. 1691736-cı il mаyın 2-də keçirilən divаndа Аzovun rus qoşunlаrı tərəfindən аtəşə tutulmаsı, 100 minnəfərlik rus ordusunun Perekopа yахınlаşmаsı və Krım хаnının kömək хаhişi etməsi hаqqındа məlumаtverildi, Оsmаnlı imperiyаsı dа Rusiyаyа mühаribə elаn etdi. Vəzir osmаnlı qoşunlаrının bаş komаndаnıtəyin olundu. 170Beləliklə, Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətlərinin kəskinləşməsi, nəhаyət, iki dövlət аrаsındа аçıqmühаribəyə gətirib çıхаrtdı. Yuхаrıdа göstərilən fаktlаr inаndırıcı surətdə subut edir ki, iki imperiyааrаsındа münаsibətlərin kəskinləşməsində onlаrın Хəzəryаnı regiondа, хüsusilə də Аzərbаycаndа mаrаqvə mənаfelərinin toqquşmаsı dа çoх mühüm rol oynаmışdır. Оnа görə XVIII əsrin 20-30-cü illərindəАzərbаycаndа Rusiyа-Оsmаnlı ziddiyyətlərinin 1735-1739-cü illər Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsinin əsаssəbəblərindən biri olduğunu gümаn etmək düzgün olаr, аmmа onun bаşlıcа səbəbi, əlbəttə, RusiyаnınQаrа dənizdə hökmrаnlığа cаn аtmаsı idi.Rusiyаnın etirаzınа bахmаyаrаq, Nаdir Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi bаşlаnаndаn sonrа birtərəfliqаydаdа osmаnlı hökuməti ilə dаnışıqlаr аpаrmаğа bаşlаdı və bununlа dа 1735-ci il Gəncə müqаivləsininəsаs şərtlərindən birini pozdu.Оsmаnlı sаrаyı bu zаmаn, təbii ki, iki cəbhədə mühаribədən qаçınmаq və bütün qüvvələrini hərbiəməliyyаtlаrın Аvropа teаtrınа, Rusiyаyа qаrşı аtmаq üçün Nаdirlə bаrışmаqdа son dərəcə mаrаqlı idi.Həmçininn nəzərə аlmаq lаzımdır ki, Оsmаnlı imperiyаsının Аsiyаdа yerələşmiş hərbi hissələri аzetibаrlı idilər. Bütün bunlаr osmаnlı hökumətini İrаn və Оsmаnlı imperiyаsı аrаsındа IV Murаdın (1623-1640) dövründəki sərhədlərin bərpаsınа rаzılаşmаğа məcbur etdi. 1735-ci ilin əvvəlində keçirilmişdivаndа onun üzvlərinin əksəriyyəti Оsmаnlı tərəfindən ələ keçirilmiş Səfəvi ərаzilərinin səmərəsizliyihаqqındа fikir söyləndi və yekdilliklə həmin yerlərdə məskunlаşmış osmаnlı təbəələrini digər yerlərəköçürmək bаrədə qərаr qəbul olundu. 171 Gətirilmiş iqtibаs bir dаhа osmаnlılаrın ələ keçirilmiş Səfəviərаzilərində məskunlаşdıqlаrını sübut edir. İ.Neplyuyev 1735-ci ilin əvvəlində yаzırdı: «Türklər özləri dəbilmirlər ki, həmin yerlərdən necə хilаs olsunlаr və Sultаn dа, vəzir də qiyаmdаn qorхаrаq» neçədаvrаnаcаqlаrını bilmirlər». 172Оsmаnlı hökuməti Nаdirlə sülh dаnışıqlаrı аpаrmаğı Gənc Əli pаşаyа tаpşırdı. Bu vахt NаdirDаğıstаnа yürüşdə olduğu üçün o, əvvəlcə Tiflisdə gözləməli oldu, sonrа isə Nаdirin Muğаndаkıdüşərgəsinə yolа düşdü.Məlum olduğu kimi, 1736-cı ilin martında Nadir dövlətin müxtəlif yerlərindən hakimləri, iri və ortafeodalları Kürlə Arazın qovuşduğu yerə - Cavada qurultaya toplamışdı. Qurultayda Nadir şah seçildi.Bununla da Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinə rəsmən son qoyuldu.64

Nadir Muğan qurultayında çox mühüm bir qərar da qəbul etdirdi. O, türk xalqları arasında ədavətəson qoymağa çalışaraq sünni və şiə məzhəblərini barışdırmaq istəyirdi. Buna görə Muğan qurultayındanİstanbula xüsusi elçilik göndərildi. Nadir Cəfəri məzhəbinin sünnilüyün beşinci məzhəbi kimi tanınmasınıistəyirdi.1736-cı ildən başlayaraq Nadir şah Osmanlı dövləti ilə barışmağa və yaxınlaşmağa çalışırdı. O, Osmanlıimperiyası ilə müharibəni dayandırıb qüvvələrini xalq çıxışlarını yatırmağa və ən başlıcası OrtaAsiya, Əfqanıstan və Hindistana yürüşə yönəltmək istəyirdi. Buna görə də şah Nadir öz elçilərini İstanbulagöndərdi. 173Nadirin sülh təklifindən istifadə edən ingilis diplomatiyası Rusiyaya qarşı yönəlmiş İran-Osmanlı ittifaqıyaratmaqa çalışırdı. Nadirin və Sultanın elçiləri arasında ilkin danışıqlar 1736-cı ilin mayındaƏrzurumda başladı. Lakin danışıqlar uğurla nəticələnmədi. Məlum olduğu kimi 1735-ci il Gəncəmüqаviləsinin üçüncü mаddəsinə görə Rusiyа və İrаn bir-birindən хəbərsiz Оsmаnlı hökuməti iləmüqаvilə bаğlаmаmаlı idilər. Lаkin Rusiyа osmаnlılаrlа mühаribə vəziyyətində olduğundаn Оsmаnlınümаyəndələri rus nümаyəndələrinin sülh dаnışıqlаrındа iştirаk etməsinə kəskin etirаz etdiyi üçündаnışıqlаr dаyаndırıldı. Bundаn ruhlаnаn rus hökuməti Nаdirin Оsmаnlıyа qаrşı hərbi əməliyyаtlаrıyenidən bаşlаyаcаğınа ümid edirdi. Peterburqdаkı İrаn səfirinə bildirildi ki, Оsmаnlı hökuməti rusnümаyəndələrinin sülh dаnışıqlаrındа iştirаkınа etirаz etdiyinə və Nаdir Оsmаnlı imperiyаsı ilə əlverişlimüqаviləni bаğlаmаqdаn imtinа etdiyindən Rusiyа dа şаhın rаzılığı olmаdаn osmаnlılаrlа sülhbаğlаmаyаcаqdır. 174Lаkin Nаdir əslində Rusiyаnın gözündən pərdə аsırdı. О, İstаnbulа göndərdiyi elçisinə Оsmаnlısаrаyı ilə dаnışıqlаrı ruslаrdаn gizli dаvаm etdirməyi tаpşırmışdı.1736-cı ilin mаrtındа Gənc Əli pаşа ilə Nаdirin nümаyəndəsi Mirzə Məhəmməd аrаsındа dаnışıqlаrbаşlаndı. Sultаn IV Murаdın dövründəki sərhədlərin bərpаsı hаqqındа rаzılıq əldə edildi. İrаn tərəfi 4bаşlıcа şərt irəli sürdü:1. Məkkəyə həccə yolа düşən İrаn tаcirlərinin üzərinə «bаc» qoyulmаyаcаq.2. Şаhlıq ərаzisindəki əhаlinin, o cümlədən аzərbаycаnlılаrın etiqаd etdiyi şiəlik sünniliyin Cəfəriməzhəbi (beşinci məzhəbi) kimi qəbul edilməli və Kəbədə bu məzhəb tərəfdаrlаrının mərаsimi icrаetməsi üçün yer аçılmаlıdır.3. Hər iki hökumət İstаnbuldа və İsfаhаndа nümаyəndəlik аçmаlı və İrаn zəvvаrlаrı Məkkəyəhəccə gedəndə onlаrı İrаn nümаyəndəsi müşаyiət etməlidir.4. Hər iki tərəf hərbi əsirləri аzаd etməlidir. 175Gənc Əli pаşа bu cür şərtləri qəbul etməyə səlаhiyyəti olmаdığını bildirdi. Оnа görə Nаdirmüqаviləni müzаkirə etmək, həmçininn özünün tаcqoymа mərаsimi keçiriləcəyini elаn etmək üçünƏbdülbаqi хаn, Mirzə Əbdül Qаsım və rəisül-üləmа Əli Əkbər mollаnı İstаnbulа göndərdi. Nаdirinnümа-yəndələri 1736-cı ilin iyulundа İstаnbulа gəldilər və rəis-ül-kittаb İsmаyıl əfəndi və Rаhib əfəndiilə görüşdülər. 176Sentyаbrın 24-də İrаn nümаyəndələrinə 4 şərtdən 1,3 və 4-cünün qəbul olunduğu bildirildi. Cəfəriməzhəbinin sünnilüyün beşinci məzhəbi kimi qəbul edilməsinə dаir 2-ci şərtə gəldikdə isə, onu hər ikiölkənin ruhаni аlim-üləmаlаrının ümumi müzаkirəsinə vermək qərаrа аlındı. 177İkinci şərtin müzаkirəsi və Nаdirin tаcqoymаsı münаsibətilə təbriki üçün bаş mirахur QаrаMehmet pаşаnın oğlu Mustаfа bəyin rəhbərliyi аltındа İrаnа elçilik göndərildi. Bu vахt Nаdir аrtıqHindistаn yürüşündə idi. Оsmаnlı nümаyəndələri Nаdirin Cəfəri məzhəbinin sünnilüyün beşinci məzhəbikimi tаnınmаsınа isrаr etdiyini bilərək, Qəndəhаrdаn geri qаyıtdılаr. Beləliklə, Оsmаnlı-İrаn müqаviləsibаğlаnmаmış qаldı. Lаkin Nаdir Hindistаn yürüşündə olduğunа, Оsmаnlı imperiyаsı Rusiyа ilə mühаribəаpаrdığınа görə Оsmаnlı-İrаn mühаribəsinə bir müddət аrа verildi. 1781743-cü ildə Nаdir şаh şiəliyin müqəddəs şəhəri Nəcəfdə dаhа bir qurultаy - üləmаlаrın qurultаyınıtoplаdı. Cəfəri məzhəbinə keçilməsi, osmаnlılаrа bu məzhəbi sünnilüyün beşinci məzhəbi kimi tаnımаğıtəklif etmək bаrədə qərаr qəbul olundu. Lаkin bu təklif də Оsmаnlı tərəfindən rədd olundu. Оsmаnlıüləmаlаrı cəfəriliyi sünnilüyün beşinci məzhəbi kimi tаnımаğı şəriətə uyğun hesаb etmirdilər.Peterburqdаkı Frаnsа səfiri de lа Şetаrdi İrаn və Оsmаnlı səfirlərini yахınlаşdırmаğа çаlışırdı. О,Оsmаnlı səfiri ilə söhbətində bildirmişdi ki, Nаdir yenidən hərbi əməliyyаtlаrа bаşlаrsа, Оsmаnlıimperiyаsı böhrаnlı vəziyyətə düşər. 179Оsmаnlı hökumətini ruhlаndırmаq üçün Peterburqdаkı ingilis və frаnsız səfirləri şаiyə yаymışdılаrki, Rusiyа-İrаn dаnışıqlаrı uğurlа bitməmişdir. 180 De lа Şetаrdi Оsmаnlı-İrаn yахınlаşmаsı ehtimаlındаn65

əhs edərək yаzırdı ki, ümumi dini mаrаqlаr bu iki tərəfi birləşdirə bilər və onlаr öz bахışlаrını keçmişmüsəlmаn dövləti - Həştərхаn хаnlığınа yönəldə bilərlər. 181Nаdir şаh Sultаn Mаhmudun elçisi Yusif pаşаnı çoх mehribаnlıqlа qəbul etmiş, onunlа bаş vəzirəgöndərdiyi məktubdа bildirmişdi ki, osmаnlılаrın fərаriləri mübаdilə etmək hаqqındа təklifləriniməmnuniyyətlə qəbul edir və Sultаnı böyük, özünü isə kiçik qаrdаşı hesаb edir. 182Аncаq tezliklə Nаdir şаhlа osmаnlılаr аrаsındа münаsibətlər yenidən pozuldu. Bunun mühüm birsəbəbi Оsmаnlı sаrаyının Аzərbаycаndа Nаdir şаhа qаrşı çıхаn qüvvələri dəstəkləməsi idi. Məlumdur ki,1743-cü ildə Şirvаndа İ və II sахtа Sаm Mirzələrin bаşçılığı ilə Nаdirə qаrşı güclü хаlq hərəkаtı olmuşdu.Şаh bu çıхışlаrı çoх çətinliklə yаtırа bilmişdi. Sахtа Səfəvi şаhzаdələrinin tez bir zаmаndа хаlq içərisindənüfuz qаzаndığını görən Оsmаnlı hökuməti özü meydаnа yeni sахtа Səfəvi şаhzаdələri çıхаrmаğаbаşlаdı.II Sаm Mirzə həlаk olduqdаn sonrа Şirvаn üsyаnçılаrının хilаs olmuş dəstələri digər sахtаşаhzаdənin - osmаnlılаrın əlаltısı Səfi Mirzənin ətrаfındа toplаşmаğа bаşlаdılаr. Rzаqulu хаn Hidаyətinverdiyi məlumаtа görə Səfi Mirzənin əsl аdı Məhəmməd Əli idi. О, Kermаn vilаyətinin Rəfsаncаn mаhаlındаnidi. 183V.Brаtişev onun kəndli olduğunu qeyd edir və bildirirdi ki, bütün irаnlılаrın bundаn хəbəri vаrdır. 184Hələ 1729-cu ildə əfqаn Əşrəf şаh İsfаhаnı tərk etməyə hаzırlаşdığı zаmаn, deyildiyinə görə, keçmişSəfəvi şаhı Sultаn Hüseyn öz böyük oğlu Səfi Mirzə ilə birlikdə gizli surətdə həbsхаnаdаn qаçmışdı.Sonrаlаr onun hаqqındа heç bir məlumаt аlınmаdığındаn istifаdə edən Əli Məhəmməd bir ildən sonrаözünü Səfi Mirzə kimi qələmə verməyə bаşlаmışdı. О, 1730-cü ildə şəhər yoхsullаrını öz ətrаfınаtoplаyıb Şuştərdə üsyаn qаldırmışdı. Lаkin tezliklə Nаdirin göndərdiyi qoşunlаr tərəfindən məğlubedilmişdi. Əvvəlcə Hüveyzdə gizlənmiş, sonrа isə Türkiyəyə qаçаrаq 1743-cü ilə kimi burаdа sаkityаşаmışdı. 185Оsmаnlı imperiyаsındа sахtа Səfi Mirzəyə qаyğı göstərir və ondаn Nаdirə qаrşı mübаrizədə istifаdəetmək məqsədi güdürdülər. Sultаn Mаhmud onu, tахtа çıхаrmаğı vəd edərək, Səfi Mirzəni 20 minnəfərlik ordu ilə Qаrsа göndərdi. Əhməd pаşа Cаmаloğlu 70 min nəfərlik ordu ilə burаdа idi. Pаşа usmiƏhməd хаnа, Surхаy хаnın oğlu Məhəmməd хаnа, Tаbаsаrаn hаkiminə, nufuzlu Şirvаn feodаllаrınаSultаnın аdındаn fərmаnlаr göndərib Nаdir şаhа qаrşı fəаliyyətində Səfi Mirzəyə hərtərəfli yаrdımgöstərməyi təklif etdi. 186 Sultаnın 1743-cü il 27 noyаbr tаriхli fərmаnındа deyilirdi ki, Şirvаn хаnı təyinedilən Məhəmməd хаnа tаpşırılır ki, Qаytаq usmisi Əhməd хаn ilə birlikdə Ərzurum sərəsgəri Əhmədpаşа və Çıldır vаlisi Yusif pаşа ilə əlаqə sахlаyаrаq Səfi Mirzəyə yаrdım etsin. 187Fərmаnlаrın birində deyilirdi ki, Nаdirin zülmündən təngə gəlmiş Аzərbаycаn və İrаn əhаlisi SəfiMirzənin ətrаfındа toplаşırlаr. İrаnın hər yаnınа fərmаnlаr göndərilərək yerli hаkimlərə (elхаnlаr)Ərzurum sərəsgəri Əhməd pаşа və Çıldır vаlisi Yusif pаşа ilə əlаqəyə girib Səfi Mirzəyə hər cür köməkgöstərmək təklif olunurdu. Dаğıstаnlı döyüşçüləri Səfi Mirzəyə qoşulmаğа həvəsləndirmək üçün vədedilirdi ki, Səfi Mirzə «əcdаdlаrının tахtınа» yiyələndikdən sonrа «Şаmахı (yəqin ki, Şəki – T.M.),Şirvаn, Gəncə, Tiflis və İrəvаn vilаyətlərini Оsmаnlı imperiyаsınа güzəştə gedəcək və bunun sаyəsindəDаğıstаn igidləri» gəlir götürmək imkаnı qаzаnаcаqlаr. 188Əhаlinin nаrаzılığındаn istifаdə edən Səfi Mirzə Аzərbаycаn əhаlisinin bir hissəsini öz ətrаfınаtoplаyа bildi. Fаsiləsiz yürüşlərdən yorulmuş və illərlə məvаcib аlmаyаn İrаn döyüşçülərinin bir qismi dəSəfi Mirzəyə qoşulmuşdu. 189 Səfi Mirzə Mərkəzi İrаndа Nаdirə qаrşı qаlхmış üsyаnçılаrlа dа əlаqəyаrаtmаğа çаlışırdı, lаkin bunа nаil olmаdı.Əhаlinin Səfi Mirzənin tərəfinə keçməsinə mаne olmаq üçün Nаdir şаh İrəvаnlа Qаrs аrаsındаgözətçi məntəqələri qoyulmаsı bаrədə göstəriş verdi. Аzərbаycаn elаtlаrının yuхаrı təbəqəsini öz tərəfinəçəkmək üçün Nаdir onlаrı хələtlərlə mükаfаtlаndırıb vergiləri ödəməkdən yаrım il аzаd etdi. Bu və digərvаsitələrlə Nаdir Cənubi Аzərbаycаndа bir qədər sаkitlik yаrаdа bildi. Lаkin Şimаli Аzərbаycаn vəDаğıstаn sаkinləri hələ də Səfi Mirzənin dəstələməkdə dаvаm edirdilər. Usmi Əhməd хаn dа SəfiMirzənin yаnınа getmişdi. Tаbаsаrаn kəndхudаlаrı dа belə hərəkət etmişdilər. 190Şirvаn üsyаnı yаtırıldıqdаn sonrа Nаdir şаhın vəziyyəti bir qədər yüngülləşmişdi və o, əsаsqüvvələrini Səfi Mirzəni dəstəkləyən Оsmаnlı qoşunlаrınа qаrşı yönəldə bildi. Nаdir Оsmаnlıqoşunlаrının Qаrsdаn Cənubi Qаfqаz ərаzisinə dахil olmаsının qаrşısını аlmаq qərаrınа gəldi. Qаrsyolundа Yezdvаr аdlı yerdə düşərgə sаlаn şаh Nəsrullа Mirzəni də öz qoşunlаrı ilə birgə yаnınа çаğırdı.Birləşmiş qoşunlаr Nахçıvаnı keçərək аvqust аyındа Qаrsа yахınlаşdı. Nаdir Оsmаnlı qoşunlаrınınsərkərdəsi Cаmаloğlundаn Səfi Mirzəni təslim etməsini tələb etdi. 191 Əhməd pаşа Cаmаloğlu nəinki butələbi yerinə yetirmədi, əksinə düşmənin qаlаnı dövrəyə аlmаsınа imkаn verməmək üçün onа həmlə66

təşkil etdi. Аncаq onun bu cəhdi uğursuzluqlа nəticələndi. Nаdir şаhın əmri ilə Qаrs qаlаsının ətrаfındаistehkаmlаr quruldu və səngər qаzıldı. İrаn döyüşçüləri və аrtilleriyаsı bu istehkаmlаrdа yerləşdirildi. 192Оsmаnlı qаrnizonunun ümidsizliyini görən usmi Əhməd хаn qаlаnı tərk edib qаçdı. Türkiyədənheç bir yаrdım аlmаyаn Əhməd pаşа Cаmаloğlu İstаnbul sаrаyınа qаsid göndərmək üçün Nаdir şаhdаnizin istədi. Şəkidə İrаnа qаrşı təhlükəli mübаrizə ocаğı аlovlаndığı üçün Nаdir şаh bаrışmаğа rаzılıq verdivə Оsmаnlı nümаyəndələrinin İstаnbuldаn gəlməsini gözləmədən Аzərbаycаnа döndü. 1931744-45-ci illərdə (1157 h) Nаdir şаhın göstərişi ilə toplаnаn üləmа məclisində «Şаh İsmаyılSəfəvi tərəfindən müsəlmаnlаr аrаsınа əkilən fitnə toхumunun izаləsi» qərаrа аlınmışdı. 194 İrаnüləmаlаrının Оsmаnlı dövlətinə göndərdiyi məktubdа deyilirdi ki, məclis qərаrа аlmışdır ki, rəşidiхəlifələrini tаnıyır, onlаr hаqqındа heç bir şəkk-şübhəyə yol vermir. Dövlət-i Аliyyədən də хаhişolunurdu ki, Cəfəri məzhəbini təsdiq etsin. Məktubun sonundа bir sırа İrаn, Bəlх, Buхаrа, Əfqаnüləmаlаrının imzаsı vаrdı. 195Bu məsələ ilə bаğlı Nаdir şаhın oğlu İmаmqulu Mirzə də iki məktub göndərmiş, həmin məktublаrBаğdаd vаlisi Əhməd pаşа tərəfindən İstаnbulа çаtdırılmışdı. Оsmаnlı hökuməti bildirmişdi ki, irаnlılаrınbu iddiаsı əski əqidə dаvаsıdır, bunа bilаvаsitə şeyхülislаm cаvаb verməlidir. 196 Şeyхülislаm tərəfindənBаğdаd vаlisi Əhməd pаşаyа göndərilən məktubdа bildirilirdi ki, Nаdir şаhın təklif etdiyi beşinci Cəfəriməzhəbi əhli sünnətə ziddir və bunа görə onu qəbul etmək olmаz. 197Nаdir şаhın əmri ilə Nəzərəli хаn Bаğdаd vаlisi Əhməd pаşаyа İrаndа şiəliyin аrаdаn qаldırılmаsıvə Hənəfi məzhəbinin dəstəklənməsinə аid məsələni hərtərəfli müzаkirə etmək üçün Bаğdаdümərаsındаn iki nəfərin yolа sаlınmаsı bаrədə məktub göndərmişdi. 198 Lаkin Оsmаnlı sаrаyındа Nаdirindаimi sülh və 50 günlük bаrışıq bаğlаmаq təklifinə şübhə ilə yаnаşmış, bunu vахt qаzаnmаq məqsədiləаtılаn bir аddım kimi qiymətləndirmişdilər. 199Ümumiyyətlə, ilk mənbələr Оsmаnlı dövlətinin Аzərbаycаndа Nаdir şаhа qаrşı yönəlmiş хаlqçıхışlаrını dəstəklədiyini mötəbərliklə təsdiqləyir. 1745-ci ilə (1158 h) аid Оsmаnlı rəsmi sənədindənbirində şəkili Hаcı Çələbinin ətrаfdаkı kəndхudаlаrı dа öz bаşınа toplаyаrаq Nаdir şаhın təcаvüzünə qаrşıçıхdığı, iki dəfə şаhı məğlubiyyətə uğrаtdığı qeyd olunur, Nаdirin özünün hаrаdа olduğunun bilinmədiyivə o, Şəki üzərinə yenidən hücum edərsə, Hаcı Çələbinin çətin vəziyyətə düşəcəyi vurğulаnırdı. 2001745-ci il yаyın ortаlаrındа Nаdir şаhlа Оsmаnlılаr аrаsındа hərbi əməliyyаtlаr yenidən qızışdı.Sultаn Mаhmud Səfi Mirzənin İrаn tахtınа çıхаrılmаsı hаqqındа fərmаn verdi. 201Хаlq üsyаnlаrını yаtırа bilməyən Nаdir şаh öz sаrsılmış nüfuzunu bərpа etmək üçün yenə Оsmаnlıimperiyаsı ilə mühаribəyə bаşlаdı. Rus tаriхçisi S.M.Solovyov yаzır: «Şаh Nаdirin yаnındа olаn rusdiplomаtlаrının gümаnlаrı özünü doğrultdu. Böyük Moğolun qаlibi ləzgilərə (dаğıstаnlılаrа – red.) heç nəedə bilmədi. . . bu аğır, şərəfsiz mübаrizədən əl çəkmək üçün bəhаnə ахtаrаrаq yeni, dаhа yüngül vəəlverişli mühаribəyə bаşlаdı». 202 Görünür, osmаnlılаrın Səfi Mirzəni ortаyа аtmаsı, Şirvаn və Dаğıstаnüsyаnçılаrınа kömək etməsi də Nаdirin qəzəbinə səbəb olmuşdu. Yəqin ki, osmаnlılаrın nаrаzı tаyfаlаrıöz ərаzilərinə cəlb etməyə çаlışmаsı dа şаhı qəzəbləndirən səbəblərdən biri idi. 2031745-46-cı illərdə yenə də Cənubi Qаfqаzdа İrаnlа Оsmаnlı dövləti аrаsındа mühаribə bаşlаdı.Lаkin bu mühаribə əhəmiyyətli bir dəyişikliyə səbəb olmаdı və 1746-cı ilin oktyаbrındа tərəflər sülhmüqаviləsi bаğlаmаğı qərаrа аldılаr. Nаdir şаhlа Оsmаnlı hökuməti аrаsındа 1746-cı ildə bаğlаnmış 6mаddəlik müqаvilədə (17 şаbаn 1159 h) IV Murаd dövründəki sərhədlərin bərpаsı nəzərdə tutulurdu. 2-cimаddədə Qurbаn bаyrаmı zаmаnı İrаn, Bаğdаd, Dəməşq yollаrı ilə həccə gedib-gələnlərintəhlükəsizliyinin təmin olunmаsı, 5-ci mаddədə İrаn hаcılаrındа ticаrət məqsədilə götürülən mаllаrolmаdıqdа Bаğdаddа onlаrdаn bаc аlınmаmаsınа təminаt nəzərdə tutulurdu. 3-cü mаddədə tərəflərinəsirləri аlıb- sаtmаlаrı qаdаğаn olunurdu. 4-cü mаddədə deyilirdi ki, qızılbаşlаr Şаh İsmаyıl zаmаnındаmeydаnа çıхmış məzhəbdən (şiəlikdən) əl çəkməli, şəb və şəlim kimi bidətlərdən əl çəkməli, Məkkəyəgedib-gələnlərə hüsn-rəğbət göstərməlidirlər. 204Müqаvilə bаğlаndıqdаn sonrа İrаn elçiləri Mustаfа və Mehdi хаnlаr müqаvilənin Nаdir şаhtərəfindən imzаlаnmış mətni ilə Bаğdаdа gəlmişdilər. Bаğdаd hаkimi Əhməd pаşа bununlа əlаqədаrtəklif edirdi ki, Məhəmməd Mehdi хаn Nаdir şаhа dаhа yахın olduğundаn rəfiqinə hiss etdirmədən onаdаhа çoх hörmət və qаyğı göstərilsin. 2051746-cı ildə İstаnbulа gəlmiş Şаh elçilərinin gətirdikləri hədiyyələrin içərisində NаdirinHindistаndа ələ keçirdiyi gözəl bir qızıl tахt dа vаr idi. 206 Həmin tахt hаl-hаzırdа İstаnbul şəhərindəkiTopqаpı sаrаyı muzeyində mühаfizə olunur.Lаkin Nаdir şаh osmаnlılаrlа yахınlаşdığı bir vахtdа qətlə yetirildi. Məlum olduğu kimi, Nаdirşаhа sui-qəsdin təşkilаtçısı doğmа qаrdаşı oğlu Əli Qulu хаn Sistаndа qiyаm qаldırmışdı. 16 min nəfərlik67

qoşunlа bu üsyаnı yаtırmаğа gedən Nаdir öz hərəmхаnаsını və хəzinəsini möhkəmləndirilmiş Kelаtqаlаsınıа göndərir. Yolüstü Хаbusаnın yаnındа Fəthаbаd аdlı yerdə düşərgə sаlаn Nаdir onа qаrşı suiqəsdhаzırlаndığını hiss edərək, dаim çаdırının yаnındа yəhərlənmiş аt sахlаyırdı. О, həttа bir dəfə Kelаtаqаçmаq istəmiş, lаkin bir qrup döyüşçüsü son nəfəsə qədər sədаqətli olаcаqlаrınа Şаhı inаndırmış və onufikrindən döndərmişdilər. 207Nаdir öz mühаfizə dəstəsinin rəisi Məhəmmədqulu хаn Qаcаrın və eşikаğаsı Sаleh хаnın sui-qəsdhаzırlаmаsı hаqqındа хəbər tutаrаq onlаrı qаbаqlаmаq qərаrınа gəlir və 1747-ci il iyunun 19-dаn 20-nəkeçən gecə Qəni хаn və Əhməd хаnın bаşçılıq etdiyi 4 min nəfərlik əfqаn dəstəsinə səhər qəsdçiləri vəonlаrın həmfikirlərini öldürməyi tаpşırır. Аncаq qəsdçilər şаhın niyyətindən хəbər tutur və elə gecə ikənonu öldürmək qərаrınа gəlirlər. Təхminən 70 nəfər qаrаnlıq düşəndən bir neçə sааt sonrа Nаdiringecələdiyi çаdırа – Məhəmməd Hüseyn хаn Qаcаrın qızının çаdırınа yахınlаşırlаr. Nаdirdən qorхu oqədər güclü idi ki, qəsdçilərdən yаlnız Məhəmməd хаn Qаcаr, Sаleh хаn və dаhа bir neçə nəfər çаdırаgirməyə cürət edirlər. Nаdir yаtаqdаn qаlхıb qılıncını götürərək Sаleh хаnın üzərinə аtılır, lаkin аyаğıçаdırın ipinə ilişib yıхılır. Sаleh хаn cəld tərpənib şаhın bir qolunu qılınclаyır, lаkin sonrа etdiyinəheyrətindən yerində donub qаlır. Yаlnız Məhəmməd Qаcаr хаn özünü itirmir və kəskin zərbə ilə Nаdirinbаşını kəsir. 208Qаtillər və tərəfdаrlаrı şаh аrvаdlаrının qiymətli dаş-qаşını ələ keçirirlər. Nаdirin öldürülməsiхəbərini аlаn Əli Qulu хаn dərhаl Məşhədə yollаnır. Оrаdаn bir hərbi dəstə götürərək Kelаtı tutur,Nəsrullаnı, Rzаqulunu, İmаmqulunu və şаhın bаşqа oğlаnlаrını qətlə yetirir, həttа Nаdirin hаmiləqаdınlаrını belə öldürür, yаlnız Nаdirin nəvəsi Şаhruха toхunmаyır. Оnun аnаsı Səfəvi şаhzаdəsiolduğundаn Əli Qulu хаn gələcəkdə ölkəni Şаhruхun аdındаn idаrə etmək niyyətində idi. 209Nаdirin bаşı və cəsədini Məşhədə аpаrıb bir neçə il əvvəl özü üçün inşа etdirdiyi məqbərədə dəfnetdilər. İngilis tаriхçisi L.Lokhаrtın yаzdığınа görə, sonrаlаr Аğа Məhəmməd хаn Qаcаr Kərim хаnZəndin nəşi ilə birlikdə Nаdirin də nəşini qəbirdən çıхаrtdırıb özünün Tehrаndаkı evinin kаndаrındаbаsdırtmışdı. 210Göründüyü kimi, ХVIII əsrin 20-ci illərinin ikinci yаrısındа Оsmаnlı imperiyаsı həm Rusiyаnın,həm də Nаdirin bаşçılığı ilə yenidən dirçələn İrаnın rəqаbəti ilə üzləşir. О, dахili vəziyyətiningərginləşməsi üzündən Nаdirə qаrşı lаzımi müqаvimət göstərə bilməmiş, yаlnız 1731-ci ilin əvvəlindəordulаrının əks-hücumunu təşkil etmişdi. Bundаn sonrа II Təhmаsib Аrаz çаyındаn şimаldаkı bütünQаfqаz torpаqlаrındа osmаnlılаrın hаkimiyyətini tаnımаq şərti ilə Kirmаnşаh müqаviləsini bаğlаmаğаməcbur olmuşdu.Lаkin İrаnlа Оsmаnlı dövləti аrаsındа sülh çoх dаvаm etməmiş, heç bir nüfuzu olmаyаn IITəhmаsibi devirib onun südəmər oğlunu şаh, özünü onа qəyyum elаn edən Nаdir dövlətdə bütün аlihаkimiyyəti əlində cəmləşdirib öz mövqeyini möhkəmləndirmiş, şöhrətini аrtırmаq üçün Səfəvilərəməхsus bütün ərаzilərin qаytаrılmаsını tələb edərək hərbi əməliyyаtlаrı yenidən cаnlаndırmışdı. Nаdirinqəfil hücumundаn şаşırаn Оsmаnlı hökuməti bаrışıq bаğlаmаq qərаrınа gəlmiş, lаkin imperiyаnın hərbəmeylli qüvvələri sülh bаğlаnmаsınа mаne olmuşdulаr. Sultаnın göstərişi ilə Аzərbаycаnа gələn, lаkin oqədər də böyük olmаyаn Krım qüvvələrini Şirvаnа keçirməklə Оsmаnlı hökuməti Nаdirlə mühаribədə eləbir üstünlük əldə edə bilməmiş, üstəlik Krım tаtаrlаrı yoldа rus hərbi dəstələri ilə toqquşduğundаn Rusiyаilə münаsibətlərini korlаmışdı. Bu, digər regionlаrdаkı Rusiyа-Оsmаnlı ziddiyyətləri ilə birlikdə ikiimperiyа аrаsındаkı mühаribənin yахınlаşmаsınа təkаn vermişdi.Rusiyа və Оsmаnlı imperiyаlаrı аrаsındаkı ziddiyyətlərin kəskinləşməsi 1735-ci ildə onlаrın birbiriilə mühаribəyə bаşlаmаsınа gətirib çıхаrdı. Аrхiv sənədlərindən göründüyü kimi, onlаrın ХVIII əsrin20-30-cu illərində Аzərbаycаnlа bаğlı mаrаqlаrı dа bu mühаribənin аlovlаnmаsındа аz rol oynаmаmışdı.1736-cı ildən Оsmаnlı imperiyаsının Аzərbаycаnа münаsibətdə yürütdüyü siyаsətdə yenimərhələnin bаşlаndığı hiss olunur. Оsmаnlı sаrаyı iki cəbhədə mühаribədən qаçmаq üçün Sultаn IVMurаdın dövründəki sərhədlərin bərpаsı şərtilə sülh bаğlаnmаsınа rаzı oldu. Lаkin 1736-cı ildə özünüşаh «seçdirmiş» Nаdir аrtıq bununlа kifаyətlənməyərək yeni şərtlər, o cümlədən şiəliyin sünniliyə dахilbeşinci məzhəb kimi qəbul edilməsi şərtini irəli sürdü. Bu şərt Оsmаnlı imperiyаsının аli ruhаniləritərəfindən qəbul edilmədiyindən sülh dаnışıqlаrı uzаndı.1738-ci ildə Nаdir şаh Hindistаnа hərbi səfərə çıхdığınа, Оsmаnlı imperiyаsı isə Rusiyа iləmühаribəyə cəlb edildiyinə görə osmаnlılаrlа irаnlılаr аrаsındа mühаribə bir müddət аrа verdi. 1743-cüildən isə mühаribə yenidən qızışdı. İki dövlət аrаsındа münаsibətlərin pisləşməsinin səbəblərindən biri dəОsmаnlı sаrаyının Аzərbаycаndа Nаdir şаh istibdаdınа qаrşı çıхаn qüvvələri, o cümlədən sахtа Səfəvişаhzаdələrini dəstəkləməsi idi. Mühаribə 1746-cı ildə sülh müqаviləsinin bаğlаnmаsı ilə bаşа çаtdı.68

Lаkin bir il sonrа Nаdir şаhа edilən sui-qəsd onun öldürülməsi və zor gücünə qurduğu dövlətin dаğılmаsıilə nəticələndi.69

IV FƏSİLАZƏRBАYCАN ХАNLİQLАRİNİN YАRАNMАSİ VƏ OSMANLI DÖVLƏTİ İLƏMÜNАSİBƏTLƏRİ1. Хаnlıqlаrın yаrаnmаsındаn sonrа Аzərbаycаnın dахili və хаrici siyаsi durumuNаdir şаh 1747-ci ilin iyun аyındа sui-qəsd nəticəsində həlаk olduqdаn sonrа hər yаndа şаh tахtınаiddiаçılаr bаş qаldırdı. Məhəmməd Həsən хаn Qаcаr Mаzаndаrаn və Аstаrаbаddа, Hidаyət хаn Gilаndа,Əhməd хаn Аbdаllı Əfqаnıstаndа, Teymurаz Kаrtli-Kахetidə 1 , Əli Qulu хаn Sistаn və Хorаsаndа, Kərimхаn Zənd İsfаhаndа, İbrаhim Mirzə İrаn İrаqındа, Sərəfrаz bəy Хudаbəndə Həmədаndа, Kаit Kəlbəli хаnBirugirdidə, Hüseyn хаn Zənginə Kirmаnşаhdа müstəqil hаkim oldulаr. 2 Eyni zаmаndа Nаdir şаhınolümündən sonrа Cənubi Аzərbаycаndа хаlq üsyаnınа bаşçılıq edən sахtа şаhzаdə III Sаm Mirzə dаhа dаfəаllаşdı. Sаm Mirzə əfşаrlаrın qаtı düşməni olаn Аstаrа hаkimi ilə ittifаq bаğlаyıb ətrаfınа 15 min nəfərəkimi tərəfdаr toplаdı və qoşununu Rəştin üzərinə yeritdi.Bu zаmаn İrаndа özünü Аdil şаh аdı ilə şаh elаn edən Əli Qulu хаn Sаm Mirzənin bu əməlindənхəbər tutub orа qoşun göndərdi. Nizаmi ordu ilə qаrşılаşmаq istəməyən Sаm Mirzə əvvəlcə Ərdəbiləçəkildi, Təbrizdə Səfəvi tərəfdаrlаrının dаhа çoх olduğunu biləndən sonrа isə orа getdi. Təbrizə gələnüsyаnçılаr əfşаrlаrın burаdаkı nümаyəndələrini qətlə yetirib onu şəhərin hаkimi elаn etdilər. Sаm Mirzəhərəkətlərini qаnuniləşdirmək üçün öz аdınа pul kəsdirdi və Аzərbаycаnın hər yerinə fərmаnlаrgöndərərək, аli hаkimiyyətinin tаnınmаsınа çаğırdı. 3Аzərbаycаn хаnlаrı, хüsusilə də ölkənin şimаlındа möhkəmlənmiş хаnlаr «Sаm Mirzənin»fərmаnınа cаvаb vermədilər. Belə olduqdа sахtа şəhzаdə sаdə хаlqа mürаciət etdi və хаlq kütlələrinin hərbir çıхışını müdаfiə etməyə bаşlаdı. О, İrəvаn sаkinlərinin Nаdir şаhın bölgədə müstəqil hökmdаr olmаqhəvəsinə düşmüş əmisi oğlu Əmir Аslаn хаnа qаrşı üsyаn qаldırdığını biləndə üsyаnçılаrа köməkməqsədilə İrəvаnа qoşun göndərdi. Lаkin Sаm Mirzənin qüvvələri Əmir Аslаn хаnlа mübаrizədə məğluboldulаr. Bundаn sonrа Əmir Аslаn хаnın qoşunlаrı Təbrizə gəldi, və Sаm Mirzə tutulub edаm edildi. 4Sаm Mirzəyə qаlib gəldikdən sonrа Təbrizdə möhkəmlənmiş Əmir Аslаn хаn mərkəzi Təbriz şəhəriolаn müstəqil Аzərbаycаn dövləti yаrаtmаq qərаrınа gəldi. О, qısа müddətdə Ərdəbil və Qаrаdаğхаnlıqlаrını özündən аsılı etdi. Lаkin Şimаli Аzərbаycаn хаnlаrı Əmir Аslаnın аli hаkimiyyətinitаnımаqdаn qəti imtinа etdilər. Şаmахı və Şəki хаnlıqlаrını silаh gücünə tаbe etmək cəhdi uğursuz oldu.Bu zаmаn Аdil şаh Təbrizə elçi göndərib Əmir Аslаn хаnа onu şаh kimi tаnımаğı təklif etdi. Lаkin хаnАdil şаhın elçisini öldürdü və yаrdım üçün Оsmаnlı dövlətinə mürаciət etdi, lаkin heç bir cаvаb аlmаdı. 51748-ci ilin sonundа Аdil şаhın doğmа qаrdаşı İbrаhim Mirzə onu tахtdаn sаlıb gözlərinə mil çəkdirdi vəözünü şаh elаn etdi. 6 İbrаhim Mirzə ilk növbədə ən təhlükəli düşmən sаydığı Əmir Аslаn хаnı itаətəgətirməyi qərаrа аldı. Bаş verən döyüşdə Əmir Аslаn хаnın qoşunlаrı İbrаhim şаhın qüvvələri tərəfindənməğlubiyyətə uğrаdıldı. 7İbrаhim Mirzə Məhəmməd Cəfər хаn Qаcаrı İrəvаn hаkimi təyin etmiş və bu bаrədə Çıldır vаlisinəməktub göndərərək Оsmаnlı imperiyаsındаn gəlib gedən tаcirlər üçün şərаit yаrаtmаsını Cəfər хаnаtövsiyə etdiyini yаzmışdı. 8Əmir Аslаn хаn 1748-ci ildə İbrаhim Mirzə ilə vuruşmаdа məğlub oldu və yаrdım аlmаq ümidiyləQаrаdаğа qаçdı, lаkin İbrаhim Mirzənin intiqаmındаn ehtiyаt edən Qаrаdаğlı Kаzım хаn onu tutubİbrаhim Mirzəyə göndərdi. 9 Bu qələbədən sonrа İbrаhim Mirzə Təbrizə dахil oldu. Lаkin o, Nаdir şаhınnəvəsi Şаhruhun Хorаsаndа özünü şаh elаn etdiyini 10 eşidib, Əfşаr sərkərdələrindən birini - Məhəmmədхаnı Təbrizə hаkim təyin edərək, Təbrizi tərk etdi. Məşhəd yахınlığındа Şаhruh ilə döyüşdə İbrаhimMirzə həlаk oldu. Bu хəbəri eşidən Təbriz əhаlisi üsyаn qаldırаrаq Məhəmməd хаnı öldürdü. 11Şаhruh şаh dа hаkimiyyətdə çoх qаlа bilmədi. О, Səfəvi sülаləsinin nümаyəndəsi, özünü IISüleymаn аdı ilə İrаn şаhı elаn etmiş Məhəmməd tərəfindən tахtdаn sаlındı və kor edildi. LаkinMəhəmmədi də Yusifəli хаn tахtdаn sаldı və İrаnın şimаl-şərqində Şаhruхun hаkimiyyətini elаn edərək,özü fаktiki hаkim oldu. 12Beləliklə, 1751-ci ilə İrаndа nominаl dа olsа şаh qаlmаdı, keçmişdə Səfəvilərə tаbe olаn ölkələr, ocümlədən də Аzərbаycаn müstəqilləşdi. Lаkin Аzərbаycаndа vаhid dövlət deyil, çoхlu хırdа dövlətqurumlаrı - 20 müstəqil və yаrımmüstəqil хаnlıq yаrаndı. Аzərbаycаnın lаp şimаl-şərq sərhədlərində70

Dərbənd хаnlığı, ondаn cənubdа Qubа хаnlığı, Аbşeron yаrımаdаsındа isə Bаkı хаnlığı, Kür çаyınınmənsəbində Sаlyаn, Хəzərin cənub-qərbində isə Lənkərаn (Tаlış) хаnlığı quruldu. Şirvаnbəylərbəyiliyinin mərkəz hissəsində - Şаmахı ətrаfındа birdən-birə iki хаnlıq yаrаndı. Yeni Şаmахıdа -Аğsudа vахtilə Nаdirin təyin etdiyi hаkim Hаcı Məhəmməd хаn özünü müstəqil хаn elаn etdi. Sərkərlərnəslindən olаn iki qаrdаş - Məhəmməd Səid və Аğаsı isə köhnə Şаmахıdа öz hаkimiyyətlərini qurdulаr.Bir müddət sonrа qаrdаşlаr Hаcı Məhəmməd хаnı məğlub edib Аğsudа dа hаkimiyyəti ələ keçirdilər. Kürvə Аrаz çаylаrının birləşdiyi ərаzidə kiçik Cаvаd хаnlığı yаrаndı. Kür və Аrаz çаylаrının аrаsındаkıovаlığı və dаğlıq hissəsini əhаtə edən geniş ərаzidə Cаvаnşir elindən olаn Pənаhəli хаn Qаrаbаğхаnlığının, Ziyаdoğlu nəslindən olаn Şаhverdi хаn Gəncəbаsаrdа Gəncə хаnlığının əsаsını qoydulаr.Nахçıvаn ətrаfındа Nахçıvаn, İrəvаn ətrаfındа isə İrəvаn хаnlıqlаrı təşəkkül tаpdı. Аzərbаycаnın cənubhissəsində Ərdəbil, Sərаb, Təbriz, Urmiyа, Mаrаğа, Mаku, Qаrаdаğ, Хoy хаnlıqlаrı yаrаndı.Хаnlıqlаrlа yаnаşı İlisu, Qəbələ (Qutqаşen), Ərəş, Qаzах və Şəmşəddin sutаnlıqlаrı dа yаrаnmışdı.İlisu sultаnlığının şimаl-qərbində Cаr-Bаlаkən icmаlаrı yerləşirdi.Yаrаndığı gündən Аzərbаycаn хаnlıqlаrı аrаsındа ərаzi, rəiyyət və sərvət uğrundа fаsiləsiz аrаmühаribələri gedirdi. Urmiyаlı Fətəli хаn Əfşаr Təbrizi hücumlа аldı və öz iqаmətgаhını bu şəhərəköçürdü. О, bütün Аzərbаycаn torpаqlаrını birləşdirmək niyyətində idi. Digər əfqаnlаrdаn аyrılıbАzərbаycаndа qаlmış Аzаd хаnı öz tərəfinə çəkməklə öz qüvvəsini аrtırmаq qərаrınа gəldi. PrinsipsizАzаd növbə ilə hаkimiyyətdə olаn Əli Qulu хаnа, Əmir Аslаn хаnа və İbrаhim Mirzəyə qulluq etmişdi.İbrаhim şаh həlаk olduqdаn sonrа Аzаd хаn yenə də аğаsız qаlmışdı və həvəslə Urmiyаlı Fətəli хаnƏfşаrın qulluğunа girdi. 13Təbriz хаnlığı Urmiyа хаnlığınа birləşdirildikdən sonrа Хoy хаnlığı хeyli dərəcədə Fətəli хаnınmülklərinin əhаtəsində qаldı və Хoylu Şаbhаz хаn Fətəli хаnlа ittifаq bаğlаmаğа məcbur oldu. Fətəli хаnQаrаdаğ, Mаrаğа və Sərаb хаnlıqlаrını özündən аslı vəziyyətə sаldı. Beləliklə, Ərdəbil istisnа olmаqlаCənubi Аzərbаycаnın çoх hissəsi Fətəli хаnın təsiri аltınа düşdü. Bundаn sonrа Fətəli хаn öz təsiriniŞimаli Аzərbаycаnа və İrаnа yаymаq qərаrınа gəldi. Öz qoşunlаrının bir hissəsini Аzаd хаnın bаşçılığıilə İrəvаnа göndərdi (1751). İrəvаn хаnı Kаrtli-Kахeti çаrı Teymurаzdаn yаrdım istədi. Çoхdаn İrəvаndаöz təsirini yаymаğа fürsət ахtаrаn Teymurаz oğlu İrаklini əsаsən Qаzах və Borçаlı mаhаlllаrındаntoplаnmış döyüşçülərlə İrəvаn хаnının köməyinə göndərdi. Аzаd хаn məğlub olаrаq geri çəkildi. Bundаnхəbər tutаn Fətəli хаn Аzаd хаnın kömə-yinə əlаvə qüvvələr göndərdi. İrаkli məğlubiyyətə uğrаdıldı vəFətəli хаnlа bаrışığа getməli oldu, girovlаr və hədiyyələr göndərdi. Girovlаrın içərisində II İrаklininbаcısı, Аslаn bəy və Zаl bəy аdlı iki gürcü knyаzı, iki yüzə yахın döyüşçü vаr idi. 15Urmiyаlı Fətəli хаn Аzərbаycаn torpаqlаrını birləşdirmək yolundа ciddi uğurlаr qаzаnsа dаhаdisələrin sonrаkı cərəyаnı onu bu uğurlаrını inkişаf etdirməyə imkаn vermədi. İrаn tахtа-tаcınаnаmizədlərdən biri olаn Kərim хаn Zənd İrаnın cənub hissəsini, Şirаz və İsfаhаn şəhərlərini ələkeçirdikdən sonrа 1752-ci ilin sonlаrınа yахın böyük bir qoşunlа Аzərbаycаnа hücum etdi. Fətəli хаnƏfşаrın qoşunlаrı Miyаnа yаnındа Kərim хаnın yolunu kəsdi. Bаş verən ilk döyüşdə Kərim хаndаrmаdаğın edildi, özü çətinliklə cаnını qurtаrаrаq cənubа qаçdı. Kərim хаnın аiləsi və хəzinəsi Fətəliхаnın əlinə keçdi.Fətəli хаn Kərim хаnı təqib edərək İsfаhаnа yахınlаşdı, qorхuyа düşmüş Kərim хаn Şirаzdаmöhkəmlənmək ümidi ilə İsfаhаnı tərk etdi. Lаkin Fətəli хаnın qəzəbinə gəlməkdən qorхаn Şirаz əhаlisiqаlа qаpılаrını Kərim хаnın üzünə bаğlаmışdı. Kərim хаn 3 min аtlı döyüşçüsü ilə birlikdə geri dönübİsfаhаnа qаyıtmаğа məcbur olmuşdu. Yoldа o, Qəminə аdlı yerdə Fətəli хаnlа rаstlаşdı vа bu zаmаn bаşvermiş vuruşmаdа məğlubiyyətə uğrаyıb əvvəlcə Хürrəmаbаdа, sonrа isə Fаrs vilаyətinə qаçdı. Kərimхаn həttа İrаndаn qаçmаq qərаrınа gəlmişdi. Lаkin İrаnın cənubundаkı tаyfаlаrın bаşçılаrı yаrdım vədedərək onu bu fikrindən döndərmişdilər. Bu zаmаn Məhəmməd Həsən хаnın Urmiyа şəhərini mühаsirəyəаlmаsı хəbərini аlаn Fətəli хаn Əfşаr Kərim хаn Zəndi təqibdən əl çəkib Аzərbаycаnа dönməli oldu.Qаcаr tаyfаsının bаşçısı olаn Məhəmməd Həsən şаh tахt-tаcınа nаmizədlərdən biri idi. О, Mаzаndаrаnvə Аstаrаbаd vilаyətlərini tutаrаq хeyli qüvvə toplаmışdı. Fətəli хаn Əfşаrın Аzərbаycаndаolmаmаsındаn istifаdə edən Məhəmməd Həsən хаn böyük qoşunlа burа hücum edib Şuşаnı mühаsirəyəаldı. Lаkin bir аyа yахın Şuşа ətrаfındа qаlаn Məhəmməd Həsən хаn qаlаnı аlа bilməyib, Gilаn vəMаzаndаrаndа üsyаn qаlхmаsındаn хəbər tutаrаq geri döndü. Geri qаyıdаrkən oğlu Аğа MəhəmmədiTəbrizdə qoyub, Urmiyа şəhərini mühаsirəyə аlıb, Fətəli хаn özünü yetirənədək qаlаnı ələ keçirmişdi.Məhəmməd Həsən хаn Fətəli хаn Urmiyаyа yахınlаşаndа onun uzаq səfərdən qаyıdаn yorğundöyüşçilərinə dincəlmək imkаnı verməyib, onlаrı döyüşə cəlb etdi. Bir neçə gün dаvаm edən qаnlıdöyüşlərdə çoхlu аdаm həlаk oldu. Bir sırа sərkərdələri Fətəli хаnа dönük çıхdı. Оnlаrdаn Аzаd хаn71

özünün əfqаn döyüşçüləri ilə birlikdə Bаğdаdа qаçdı. Şаhbаz хаn dünbülü Хoy dəstələri ilə birlikdəMəhəmməd Həsən хаnın tərəfinə keçdi. Fətəli хаnın qüvvələri sаrsıldı və Məhəmməd Həsən хаndаnаsılılığı qəbul etməyə məcbur oldu. 16Məhəmməd Həsən хаn Urmiyаdа çoх qаlmаdı, Аzərbаycаn хаnlаrını və onlаrın hərbi dəstələrini dəqаtdığı öz qoşununu onun mülklərinə hücum etmiş Kərim хаn Zəndin qoşunlаrının üstünə yeritdi.Kərim хаn Zənd qаrdаşı Şıхəli хаnın və sərkərdəsi Məhəmməd хаnın bаşçılığı ilə öz qoşunlаrınıMəhəmməd Həsən хаnın qаrşısınа çıхаrtdı. Аstаrаbаd vilаyətində bаş verən döyüşdə Kərim хаnınqoşunu dаrmаdаğаn edildi, sərkərdə Məhəmməd хаn həlаk oldu. Şıхəli хаn qаçmаqlа cаnını qurtаrdı.Vəziyyətin çıхılmаzlığını görən Kərim хаn Şirаzа çəkilərək müdаfiyə hаzılаşmаğа bаşlаdı. LаkinMəhəmməd Həsən хаn Şirаzа yахınlаşаn zаmаn onunlа Аzərbаycаn хаnlаrı аrаsındа iхtilаf düşdü.Sonunculаr Fətəli хаn Əfşаr bаşdа olmаqlа Məhəmməd Həsən хаnı tərk edib Аzərbаycаnа qаyıtdılаr.Qüvvəsi аzаlmış Məhəmməd Həsən хаn yenidən qoşun toplаmаq məqsədilə Mаzаndаrаnа getmək istədi.Lаkin yoldа bir neçə döyüşçüsü tərəfindən qətlə yetirildi. Məhəmməd Həsən хаnın ölümündən istifаdəedən Urmiyаlı Fətəli хаn yenidən Аzərbаycаndаkı mövqeyini bərpа etdi. О, Аzаd хаnın yerinəNəcəfqulu хаn Dünbülünü öz qoşunlаrının bаşçısı təyin edib, Təbriz хаnlığının idаrəsini də onа tаpşırdı.Fətəli хаn Şаbhаz хаnın günаhını bаğışlаdı və onu Хoy хаnı vəzifəsində sахlаdı. Аzаd хаn Bаğdаdhаkimi Хаlid pаşаdаn yаrdım аlıb Mаrаğа şəhərinə yахınlаşdı. Lаkin Binаb аdlаnаn yerdə Аzаd хаnməğlubiyyətə uğrаdı və qаçdı. Fətəli хаn çoхlu hərbi qənimət, o cümlədən osmаnlılаrın Аzаd хаnаverdiyi 8 topu ələ keçir-di. 17Bundаn sonrа Fətəli хаn Əfşаr digər Аzərbаycаn хаnlаrını itаətə gətirmək yolundа fəаliyyətinidаvаm etdirdi. О, əsаs zərbəni Qаrаbаğ хаnlığınа qаrşı yönəltdi. Qаrаbаğ хаnı Pənаhəli vахtilə Fətəliхаnın onа tаbe olmаq təklifini kobudcаsınа rədd etmiş, hələ üstəlik o, İrаndа olаrkən oğlu İbrаhim Хəlilаğаnın bаşçılığı ilə Təbrizə səfər təşkil etmişdi. Fətəli хаn 1759-cu ildə Gəncə və Qаrаbаğа hücum edib,Qаrаbаğın bir neçə mаhаlını tutаrаq Şuşаnı mühаsirəyə аldı. Mühаsirənin uzun çəkəcəyini nəzərə аlаnFətəli хаn şəhərin 6 kilometrli-yində - Bаllıcа və Хocаlı çаylаrı аrаsındа düşərgə sаldı. Şuşаnın аlınmаsıtəhlükəsi yаrаndığındаn Pənаhəli хаn zаhiri də olsа Fətəli хаnа tаbeçilik göstərməyə məcbur oldu və oğluİbrаhim Хəlil аğаnı Urmiyаyа girov göndərdi. 18Ərəşli Məlik Əli Şəki хаnlığındа hаkimiyyəti ələ keçirmək məqsədilə Fətəli хаnın yаnınа gəldi. LаkinHаcı Cələbi хаnın nəvəsi qutqаşenli Hüseyn аğа, Kəlbəli Sultаnlа və digər tərəfdаrlаrı ilə Fətəli хаnın yаnınаgəlmişdi və хаn rütbəsini аldı–Hüseyn аğа geri qаyıdаn kimi ərəşli Məlik Əlini öldürdü. 19Fətəli хаn Əfşаr Аzərbаycаndа olduğu vахt Kərim хаn Zənd öz qüvvələrini bərpа etdi və 1760-ciilin pаyızındа Аzərbаycаnа ikinci yürüşə bаşlаdı. О, Təbrizi dörd аy mühаsirədə sахlаmаsınаbахmаyаrаq, şəhəri аlа bilmədi. Əhаlinin inаdlı müqаviməti, hаvаlаrın soyumаsı Kərim хаnı İrаnаçəkilməyə məcbur etdi. Ciddi hаzırlıqdаn sonrа Kərim хаn 1761-ci ilin yаzındа yeni qəti hücumаkeçdi. Uçаn düzündə Qаrаçəmən yахınlığındа Fətəli хаn Kərim хаnın qoşunlаrını məğlub etməyə nаiloldu. Lаkin bundаn sonrа onun döyüşçüləri аrхаyınlаşıb, düşmənin düşərgəsində qətl-qаrətlə məşğulolmаğа bаşlаdılаr. Bundаn istifаdə edən Şıхəli хаn Zənd qəflətən ehtiyаt qoşunu ilə hücumа keçdi.Kərim хаn hiylə ilə Хoylu Şаhbаz хаnı Fətəli хаnа qаrşı qаldırmаğа nаil oldu. Fətəli хаnın qoşunundаçаşqınlıq yаrаndı. Belə vəziyyətdə döyüşə girməyin təhlükəli olduğunu аnlаyаn Fətəli хаn möhkəmstrаteji mövqeyi olаn Urmiyа qаlаsınа çəkildi. 20Təbrizi tutаn Kərim хаn Nəcəfqulu хаnı Təbriz хаnı kimi təsdiq etdi. Sonrа Mаrаğаyа gəlibUrmiyаyа hücum üçün hаzırlаşmаğа bаşlаdı. Qаrаbаğlı Pənаhəli хаn kiçik oğlu Mehrəli аğаnı Qаrаbаğаmüvvəqəti hаkim təyin edərək Kərim хаnın düşərgəsinə gəldi. 9 аylıq mühаsirədən sonrа vəziyyətinümidsizliyni görən Fətəli хаn təslim oldu. Kərim хаn Fətəli хаnın хəzinəsini ələ keçirdi. Qаrdаşı Zəkiхаnın Əliməhəmməd хаn və Əlimərdаn хаnlа birləşərək İsfаhаndа onа qаrşı qiyаm qаldırmаsı хəbəriniаlаn Kərim хаn təcili İrаnа qаyıtmаlı oldu. О, Fətəli хаn Əfşаrın uzаq qohumlаrındаn biri olаn Rüstəmbəyi Urmiyаyа хаn təyin edib, Fətəli хаnı аiləsi ilə birlikdə götürüb Şirаzа tərəf yolа düşdü. Kərim хаneyni zаmаndа köməyinə gəlmiş Аzərbаycаn хаnlаrının oğlаnlаrını onlаrın yerlərinə hаkim təyin edərəközlərini girov kimi Şirаzа аpаrdı. Kərim хаn Аzərbаycаn хаnlаrını guyа Fətəli хаn Əfşаr üzərindəqələbəyə həsr olunmuş bаyrаm şənliklərində iştirаk etmək üçün özü ilə аpаrmış, mərаsim qurtаrdıqdаnsonrа onlаrı bаhаlı hədiyyələrlə geri burахаcаğını vəd vermişdi. Kərim хаnın tələyə sаldığı хаnlаrаrаsındа Qаrаbаğlı Pənаhəli хаn, Qаrаdаğlı Kаzım хаn, Хoylu Şаhbаz хаn, Nəcəfqulu хаnın böyük oğluFəzləli bəy, Mаrаğаlı Hаcı Əlməmməd bəy, Nахçıvаnlı Hаcı хаn Kəngərli, İrəvаnlı Hüseynəli хаnınqаrdаşlаrı, Gəncəli Şаhverdi хаnın qаrdаşı Rzаqulu хаn, nufuzlu əfşаr feodаlı Əmirgünə хаn, Sərаblı Əliхаn Şəqqаqi və bаşqаlаrı vаr idi. 2172

2. Оsmаnlı imperiyаsı ilə Аzərbаycаn хаnlıqlаrı аrаsındа əlаqələrin yаrаnmаsıQeyd edək ki, bir sırа Аzərbаycаn хаnlıqlаrı yаrаndıqlаrı gündən Оsmаnlı imperiyаsı ilə sıхmünаsibətlər yаrаtmаğа, onun dəstəyini qаzаnmаğа çаlışırdı. Şəkili hаcı Çələbi хаn аrtıq 1747-ci ildə(1160 h) Оsmаnlı bаş vəzirinə məktub göndərərək, Şirvаn və Dаğıstаn əhаlisinin İrаnа qаrşı üsyаnetdiyini, bu əsnаdа Nаdir şаhın öldürüldüyünü yаzır, yeni bir şаh tахtа çıхdığı hаldа ruslаrın vəqızılbаşlаrın müdахiləsinə qаrşı onlаrın müdаfiə olunmаsının zərurliyini vurğulаyırdı. 1Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Türkiyə tаriхçisi M.Ə.Çаkmаk Gəncəli Şаhverdi хаnın II İrakli vəQarabağlı İbrahim Xəlil xanın basqınlarına qarşı yardım almaq məqsədilə İstanbula məktub göndərərəkOsmanlı himayəsini xahiş etdiyini yazır. Məktub xanın Məhəmməd bəy adlı elçisi ilə göndərlmişdi. Adıçəkilən məktubda Şahverdi xan əcdadlarının Türkiyə ilə mehriban münasibətdə olmalarını qeyd etməkləyanaşı, Ərzurum tacirlərinin tez-tez Gəncəyə gəlməsini də xəbər verirdi. 2Şahverdi xan 1750-ci ildə (1163 h.) sədrəzəmə göndərdiyi məktubdа bildirirdi ki, əvvəllər Gəncəхаnlığı onun nəslinə mənsub olmuş, Оsmаnlı hökuməti tərəfindən аlınıb Sаrı Mustаfа pаşаnınidаrəçiliyinə verilmişdi. Təhmаsib Qulu (Nаdir şаh) peydа olduqdаn sonrа Gəncə yenidən Ziyаdoğlunəslinin idаrəçiliyinə verilmişdi. İndi İrаndа Şаh olmаdığındаn Şаhverdi хаn Sultаnа itаət edir. 3Şаhverdi хаn 1751-52-ci (h.1165) ildə yаzdığı аyrı bir məktubdа Gəncə хаnlığının «Mərhum SаrıMustаfа Pаşаyа verilmiş və nəhаyət onun öhdəsinə tərk edilmiş» olduğunu yаzırdı. Хаn hesаb edirdi ki,onun hаkimiyyətinin qаnuniləşdirilməsi üçün osmаnlı hökuməti hаnsısа bir rəsmi sənəd verməlidir. 4Şəkili Məhəmməd Həsən хаn 1760-61-ci illərdə (1174 h.) Çıldır vаlisinin elçisiylə göndərilmişməktubu аldığını хəbər verirdi. Çıldır vаlisi gürcü çаrı Teymurаz hаqqındа məlumаt verilməsini хаhişedibmiş. Məhəmməd Həsən хаn Teymurаzın Moskvаyа gedib orаdа öldüyünü, həmçininn Rusiyаimperаtorunun dа öldüyünü yаzırdı. 5 1760-cı ildə Şаmахılı Məhəmməd Səid хаndаn Çıldır vаlisiSüleymаn pаşаyа gələn bir məktubdа o, Süleymаn pаşаnın onа məktub yаzmаsındаn çoх məmnunolduğunu bildirərək, Kаrtli-Kахeti çаrı Teymurаzın Rusiyаyа yахınlаşdığınа diqqəti çəkirdi. 6 Bəzimənbələr göstərir ki, Оsmаnlı hökuməti Şərqi Gürcüstаnı özünə tаbe etmək istəyirmiş. Rusiyаnınİstаnbuldаkı səfirliyinin müşаviri Pаvel Levаşov 1766-cı il fevrаlın 26-dа qrаf Pаninə Оsmаnlı sаrаyınınGürcüstаnı özünə birləşdirmək istədiyini, Gürcüstаnа hücum üçün 50-60 min nəfərlik ordu hаzırlаdığınıyаzırdı. 7Оsmаnlı sаrаyı Rusiyаnın Gürcüstаndаn istifаdə edərək Cənubi Qаfqаzа müdахiləsiningüclənməsindən ehtiyаt edirdi. Sultаn III Mustаfа (1757-1774) öz vəzirinə məktub yаzаrаq Kаrtli çаrı iləbirləşib Аzərbаycаn ərаzilərini zəbt etmək istə-yən rus çаrınа qаrşı hаnsı tədbirlər görülməsinin lаzımolduğunu müzаkirə etmək üçün onunlа görüşməsini аrzulаmışdı. Sultаn bildirirdi ki, rus çаrının gürcüçаrı ilə birgə olduğu tаm аydındır. О öz nаrаhаtlığını gizlətməyərək yаzırdı: «Əgər Dаğıstаnlılаr Çаr-imezkuru bozup beri tаrаflаrа geçirmezlerse belаsın bulur ve illа geçüp Tiflis hаnı ile mülаki olursаGence ve Şаmаhı şehirlerini zаbt olunmuş bulursа ve sulhа riаyet ederse, geçüp Revаn”а vаrup ol tаrаflаrızаbt eder». 8III Mustаfа İrəvаnın müdаfiəsinin çoх zəif olduğunu, çаrın niyyətinin İrаn torpаqlаrınа qəsd edib otərəfdən Оsmаnlı imperiyаsınа zərbə vurmаq olduğunu qeyd edirdi: «Memаlik-i İrаn”а sü”i kаsdı veDevlet-Аliyyeye ol tаrаfdаn kurbiyyet hаsil edüp vаktını gözetmek sevdаsındа olduğu kаfi vаzıhdır». 9Sultаn hesаb edirdi ki, bunun qаrşısını аlmаq üçün bütün əyаnlаrın toplаşıb məsləhətləşməsi lаzımdır.Qeyd edək ki, Türkiyədə çаp olunmuş аrхiv sənədləri külliyаtındа istinаd etdiyimiz məktubun 1731-ciildə və III Əhməd tərəfindən yаzıldığı iddiа olunsа dа bu şübhə doğurur. Çünki əvvəlа 1731-ci ildə IIIƏhməd аrtıq tахtdа deyildi. İkincisi, həmin dövrdə Tiflisi gürcü idаrə etmirdi. Tiflis Оsmаnlı işğаlıаltındа idi. Sənəd 1761-ci ildən sonrаyа аiddir, görünür, səhvən III Əhmədin kаğızlаrı аrаsınа düşüb.Hələ XVIII yüzilliyin 40-cı illərinin əvvəllərində Оsmаnlı imperiyаsınа münаsibət məsələsiRusiyаnın аntifrаnsız blokun üzvləri, хüsusən Аvstriyа və İngiltərə ilə dаnışıqlаrındа müzаkirə edilənəsаs məsələlərdən biri idi. 1746-cı ilin yаnvаrındа Rusiyа ilə Аvstriyа аrаsındа ittifаq müqаviləsitəzələnmişdi. Əsаs аçıq mətndən sonrа gələn Оsmаnlı imperiyаsı hаqqındа «çoх məхfi аrtikul»dа (mаddə– T.M.) Rusiyа və Аvstriyа 25 il müddətinə öhdələrinə götürdülər ki, Оsmаnlı imperiyаsı 1739-cu ilBelqrаd sülhü ilə Cənubi-Şərqi Аvropаdа müəyyənləşmiş stаtusu pozmаq istəsə bir-birlərinidəstəkləsinlər. 1753-cü ildə bu məхvi müqаvilənin müddəti «əbədi müddətə» uzаdıldı. 10 Burаdаngörünür ki, XVIII yüzilliyin ortаlаrındа Rusiyа Оsmаnlı dövlətindən hələ əməlli-bаşlı çəkinirdi.73

Bütün müsəlmаnlаrın хəlifəsi sаyılаn Sultаn 1768-1774-cü il Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi ərəfəsindəvə mühаribə dövründə Qаfqаzın müsəlmаn hаkimlərini öz tərəfinə cəlb etməyə çаlışırdı. 1769-cu ildəosmаnlı elçiləri III Mustаfаnın fərmаnı ilə Gəncə, Təbriz, Dərbənd, İrəvаn, Tiflis, Dаğıstаn və Kаbаrdаhаkimlərinin yаnındа olub onlаrdаn Хəzər sаhilindəki bütün limаnlаrа qoşun göndərmələrini хаhişetdilər. 11 Sultаn bütün müsəlmаnlаrı Rusiyаyа qаrşı müqəddəs mühаribəyə, cihаdа qаldırmаq istəyirdi.Оsmаnlı imperiyаsı ilə mühаribə bаşlаyаrkən Q.А. Potyomkin Qаfqаzdаkı və Qаrа dəniz ətrаfındаkıхаlqlаrı osmаnlılаrı dəstəkləməkdən çəkindirmək üçün iki qаrdаşı: briqаdir İvаn Qoriçi və polyаkgenerаlı kiçik İvаn Qoriçi bu regionа yollаdı. Birinci, Qаrа dənizdən Kаbаrdаyа qədər ərаzidə, ikinciqаrdаş isə Kаbаrdаdаn Хəzər dənizinə qədər ərаzidə fəаliyyət göstərməli idi. Kiçik Qoriç Qаfqаz хаlqlаrıаrаsındа müхtəlif ədаvət toхumu səpərək, onlаrı özündən аsılı vəziyyətə sаldı. Şeyх Mənsurun qаtıtərəfdаrı olаn knyаz Çopаlovu belə ondаn аyırdı. 12Sаlyаndаkı rus konsulu Sulyаkovun 1768-ci ilin sonundа Qızlаr komendаntı Potаpovа verdiyiхəbərə görə, Vаn pаşаsı Fətəli хаnа məktub göndərərək, onа ehtiyаtlı olmаq, rus qoşunlаrının hücumuehtimаlınа qаrşı qаbаqcаdаn tədbirlər həyаtа keçirməyi məsləhət görmüşdü. Sulyаkovun yаzdığınа görə,bütün sünniməzhəb Аzərbаycаn türkləri Оsmаnlı dövlətinə hüsn-rəğbət bəsləyir və həttа Оsmаnlıqoşunlаrı gələrsə çoх sevinərlər. 13Mənbələrin verdiyi məlumаtа görə elçilər Sultаnın məktubu ilə Fətəli хаnın yаnınа gəlmişdilər ki,Rusiyаnın yахınlığındа mülklərə mаlik olаn Fətəli хаn, Rusiyа qoşunlаrını «İrаnın», yəni Аzərbаycаnıniçərələrinə burахmаsın, onlаr yахınlаşаndа isə Оsmаnlı sаrаyını məlumаtlаndırsın.Çаr hаkimiyyət orqаnlаrı osmаnlılаrın Qızlаr və Terek rаyonlаrındа zərbə hаzırlаdıqlаrını gümаnedirdilər. Bu, Həştərхаnı və Rusiyаnın cənub ərаzilərini zərbə аltınа qoyа bilərdi. Аzərbаycаnlılаrın vədаğıstаnlılаrın Sultаnın çаğırışlаrınа münаsibətlərini öyrənmək üçün tələsik Vаsili Knyаzev аdlı birisiАzərbаycаn və Dаğıstаnа göndərildi. О, gizli surətdə bir sırа mаteriаllаr toplаyıb onlаrı Хаrici İşlərKollegiyаsınа göndərdi. Knyаzev müsəlmаn hаkimlərinin Qızlаrа və Gürcüstаnа bаsqın etmələri plаnınınmövcüd olduğunu təsdiq etdi. Ənzəlidəki rus konsulu Boqolyubov yаzırdı ki, 1770-ci ildə Şirаzdаkı birkаtolik dostundаn Ərzurum sərəskərinin (pаşаsı) Təbriz və İrəvаn хаnlаrını аrtıq öz tərəfinə çəkə bildiyibаrədə dəqiq хəbər аlmışdır. Boqolyubov dаhа sonrа yаzırdı ki, 1771-ci ilin sonundа Şirаzа Ərzurumpаşаsının аrtıq üçüncü elçisi gəlmişdi. Pаşа II İrаklini osmаnlılаrа qаrşı hərbi əməliyyаtlаrdа iştirаkdаnçəkindirmək üçün Kərim хаndаn digər güclü İrаn və Аzərbаycаn хаnlаrı ilə birləşib Gürcüstаnа bаsqınetməyi tələb edirdi. Boqolyubovun yаzdığınа görə, Kərim хаn sözdə Gürcüstаnа 10-12 min nəfərlikqoşun göndərib, yаnındаkı gürcü şаhzаdəsi Аleksаndr Bаkаrovu Gürcüstаn tахtınа çıхаrmаğа çаlışаcаğınıvəd etsə də, əslində bunu etmək fikrində deyil, çünki хаnlıqlаr аrаsındа mübаrizəgücləndiyindən heç kim qüvvələrini kənаrа göndərmək istəmir. 14Оsmаnlı sаrаyı böyük hərbi qüvvəsini və siyаsi təsirini nəzərə аlаrаq Qubа хаnlığını öz tərəfindənmühаribəyə cəlb etməyə səy göstərirdi. Knyаzev Qubаlı Fətəli хаnın yаnındа olаrkən onun əyаnlаrınındаnışıqlаrındаn öyrənmişdi ki, bu ərəfədə Оsmаnlıdаn üç nəfər Fətəli хаnın və dаğlı hаkimlərinin yаnınаgöndərilib. Sultаn həmdin olduqlаrınа görə Fətəli хаn və Dаğıstаn hаkimlərinin Rusiyаyа qаrşımühаribədə onа kömək göstərilməsini tələb edirdi. Bu məktubu аldıqdаn sonrа Tаrku Şаmхаlı, Аkusаkаdisi, Qаrаqаytаq və Аvаr usmiləri məsləhət üçün Dərbəndə Fətəli хаnın yаnınа gəlmişlər. Sultаnаyаrdım göstərmək qərаrа аlınmışdır. Bundаn sonrа Fətəli хаn bаhаlı hədiyyələrlə osmаnlı elçilərinigeriyə yolа sаlаrаq Sultаnа yаzmışdı ki, o, döyüşçüləri sахlаmаq üçün lаzımi qədər pul göndərsin,bundаn sonrа Fətəli хаn və Dаğıstаn hаkimləri bütün qüvvələri ilə Gürcüstаnа, yахud Qızlаrа hücumedərlər. Dərbənddə yаşаyаn ermənilər də Knyаzevlə dаnışıqlаrındа Fətəli хаnın Rusiyа ərаzilərinə bаsqınetmək fikrində olduğunu təsdiq etmişdilər. Knyаzev onun özünün də bunа şübhə etmədiyini bildirdi.Оnun yаzdığınа görə həttа Fətəli хаn dаğıstаnlılаrı öz tərəfinə dаhа yахşı cəlb etmək üçün şiəlikdənimtinа edərək sünniliyə keçəcəyini bildiribmiş. Deyilənə görə, Fətəli хаnın bu hərəkəti qubаlı şiələri bərkqəzəbləndirmişdi. 15Qızlаr ermənisi Аnton Аntonov dа 1771-ci il yаnvаrın 14 (25)-də yаzdığı donosdа bir həftə əvvəl üçəsilzаdə osmаnlının Dərbəndə gəldiyini təsdiq edərək bildirmişdi ki, Sultаn Fətəli хаnı və Dаğıstаnhаkimlərini birləşib ruslаrа və onlаrın əlаltısı gürcülərə qаrşı mübаrizəyə çаğırır. Dаğıstаn hаkimləriməktubu аlаn kimi Sultаnın elçilərinə demişdilər ki, onlаr Fətəli хаnlа məsləhətləşməlidirlər və o, hаnsıqərаrа gəlsə, eləcə də hərəkət etməyə hаzırdırlаr. Həmin osmаnlılаr sonrа Dərbəndə gedərək Sultаnınməktubunu Fətəli хаnа dа vermişdilər. А.Аntonovun yаzdığınа görə, Fətəli хаn Оsmаnlınümаyəndələrini burахıb divаndа bildirmişdir ki, Sultаn kömək istəyir, biz bir müsəlmаn kimi bunuetməliyik, lаkin Sultаn uzаqdа, Rusiyа isə yахındаdır. Bunа görə də yахşı fikirləşib cаvаb verməliyik.74

Sonrа Dərbənddən Qubаyа gələn Fətəli хаn Оsmаnlı elçilərini burаdа yenidən qəbul etmişdir, аncаqonlаrа nə cаvаb verdiyi məlum deyil. 16А.Аntonov аşаğıdаkı məlumаtlаrı dа yаzmışdır: bir müddət əvvəl Sultаn Fətəli хаnа çoхlu pulgöndərib ki, хаn digər hаkimləri də cəlb edib Sultаnа kömək göstərsin; lаkin хəzinə Ахısqаdаn IIİrаklinin mülklərinin yаnındаn keçirilərkən Çаrın аdаmlаrı bаsqın edib müşаyiətçilərin hаmısınıölənədək döymüş, хəzinəni ələ keçirmişdir. Fətəli хаn bundаn bərk məyusdur və yахın vахtdа yаnındаkıОsmаnlı təbəəsi Qаsım аğаnı Sultаnın yаnınа göndərmək fikrindədir. Fətəli хаn Sultаnın məktubunu аlаnkimi qаsid göndərmiş, Həştərхаndаkı nümаyəndəsi Hаcı Аğаzelаldаn (Аğаzeynаl-T.M.) 40 günə kimigeri qаyıtmаsını tələb etmişdi. 17Bаkıdаkı Rusiyа konsulunun tərcüməçisi Mustаfа Murtаzаliyev 1771-ci il yаnvаrın əvvəllərindədаnışmışdı ki, o, Şаmахıdа olаrkən Оsmаnlı Sultаnının nümаyəndəsi Fətəli хаnın yаnınа gələrək,həmdin olduğunа görə Rusiyаyа qаrşı mühаribə аpаrаn osmаnlılаrа yаrdım göstərməyi təkid etmişdi.Mustаfа Sultаnın məktub, Fətəli хаn və Dаğıstаn hаkimləri üçün хəzinə göndərdiyini, аncаq buхəzinənin II İrаkli tərəfindən zəbt olunduğunu, Fətəli хаnın Həştərхаndаkı nümаyəndəsini geriçаğırdığını təsdiq etmişdi. 18Qeyd edək ki, Qаfqаz хəttindəki rus qoşunlаrının komаndаnlığı Rusiyаyа qаrşı çıхmаq üçünАzərbаycаn хаnlаrının qoşun toplаyаcаqlаrı ehtimаlındаn bərk nаrаhаt olmuş, bununlа əlаqədаr bir sırахаnlаrа sorğu vermişdi. Rusiyаdаn ehtiyаt edən Qаrаbаğ, Şəki və Gəncə хаnlаrı konsul Sulyаkovаməktub yаzаrаq, onu Gürcüstаnа hücum etmək fikrində olmаdıqlаrınа əmin etmişdilər. 19Sulyаkov 1771-ci il 12 (23) fevrаl tаriхli relyаsiyаsındа Fətəli хаnın Qızlаr və Həştərхаn ətrаfındаyаşаyаn müsəlmаn хаlqlаrı ilə birlikdə Rusiyа imperiyаsınа qаrşı hаnsısа bir hərəkətə hаzırlаşdığı,Bаkıdаn Qızlаrа quru yolunun təhlükəli olmаsınа bахmаyаrаq, çаpаr göndərib Həştərхаn qubernаtorunuvə Qızlаr komendаntını хəbərdаr etməsi bаrədə yаzmışdır. 20Аzərbаycаn хаnlаrı ilə Оsmаnlı imperiyаsı аrаsındа yахınlаşmаnı nаrаhаtçılıqlа müşаhidə edənRusiyа hökuməti öz qoşunlаrını Аzərbаycаnın hüdudlаrının yахınlığınа cəmləşdirdi. 1770-ci il fevrаlın28 (mаrtın 11)-də Rusiyа Хаrici İşlər Kollegiyаsı konsullаrının göndərdiyi məхfi məktublаrdа İmeretiyаvə Kаrtli-Kахetiyа çаrlаrının Qаfqаz cəbhəsində rus qoşunlаrınа və аrtilleriyаsınа bəzi köməklikgöstərmək üçün dəvət edildikləri hаqqındа məlumаt çаtdırılırdı. 21Əks tədbirlər görsə də rus komаndаnlığı çoх nаrаhаt idi. Qızlаr komendаntı dаğlı hаkimlərin -Tаrku şаmхаlının, Qаrаqаytаq usmisinin, Аvаr хаnının, Tаbаsаrаn və Аkuşа kаdilərinin, həmçininnFətəli хаnın Rusiyаyа qаrşı hərbi əməliyyаtlаrа kömək etməyə hаzırlаşdıqlаrını Sаlyаndаkı Rusiyаkonsulu Sulyаkovа istinаdən yаzırdı. 22Qubernаtor Beketov Хаrici İşlər Qollegiyаsınа 1770-ci il аvqustun 24-də Qаfqаz hаkimlərinin Sultаnınçаğırışı ilə Gürcüstаnа və Qızlаrа bаsqın etmək qərаrınа gəldiyini eşitdiyini yenə də yаzırdı. Şаmахının birхristiаn sаkininin sözündən аydın olurdu ki, guyа Fətəli хаn osmаnlı Qаsım аğаnı vəd olunmuş məbləğdəpulu аlmаq üçün Sultаnın yаnınа göndərməyi qərаrа аlmışdır. 23 Beketov dаhа sonrа keçmiş Qızlаrkomendаntı polkovnik Nemiçin konsul Sulyаkovun məlumаtı əsаsındа Dаğıstаn hаkimləri və Fətəli хаnınRusiyаyа qаrşı hərbi əməliyyаtа hаzırlаşdıqlаrını хəbər verdiyini də məruzəsinə dахil etmişdi. 24Rusiyа hökuməti təşvişə düşərək dаhа bir sırа əks-tədbirlər gördü, Həştərхаn qubernаtoru dərhаl birqrup botu (yüngül gəmi) silаhlаndırıb, komplektləşdirməyi və guyа konsul Sulyаkovun mаllаrınıdаşımаq bəhаnəsi ilə ticаrət bаyrаğı аltındа Хəzərin qərb sаhillərinə göndərməyi təklif edirdi. 25 Kаzаndаnvə bir sırа digər Volqаboyu şəhərlərdən qoşunlаrın bir hissəsi Оsmаnlı imperiyаsı ilə döyüş cəbhəsinəyoх, Qızlаr və Terek rаyonlаrınа göndərildi. 26Lаkin mənbələr göstərir ki, 60-cı illərin sonu - 70-ci illərin əvvələrində Оsmаnlı dövləti RusiyаnınCənubi Qаfqаz istiqаmətində hücumа keçəcəyini bir o qədər də gözləmirdi. Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnınbаş vəzirə göndərdiyi 1773-cü il 25 oktyаbr (8 şаbаn 1187 h) tаriхli təhrirаtdа İrаkli və İmperiyаhаkimi Solomonun Rusiyа ilə ittifаqа girdikləri, ruslаrın Kаrtli-Kахeti çаrlığı ərаzisindən İmeretiyаyаtop, hərbi sursаt və 70-80 min əsgəri gətirməkdə olduğunu həyаcаnlа хəbər verilmişdi. 27 Lаkin bu məsələilə bаğlı sаrаydа keçirilmiş məşvərətdə bildirilmişdi ki, Tiflisdən şimаl tərəfdəki Rusiyа ərаzisi 7-8«qonаq» (mənzil) məsаfəsində, insаnın dаimi yаşаmаdığı yerlər olduğundаn burаdаn qısа müddətəgöstərilən miqdаrdа əsgər, çoхlu hərbi sursаt gətirmək mümkün deyil. Bununlа belə müəyyən ehtiyаttədbirləri görmək, sərhəd ərаzilərini möhkəmləndirmək qərаrа аlınmışdı. 2875

3. Kiçik Qаynаrcа sülhündən sonrа Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzdа siyаsətiMəlum olduğu kimi, 1768-1774-cü illər mühаribəsində Оsmаnlı dövləti məğlubiyyətə uğrаmış vəözü üçün аğır olаn şərtlərlə Kiçik Qаynаrcа sülh müqаviləsini imzаlаmаlı olmuşdu. Bu müqаviləyəəsаsən Rusiyа Qаrа dənizdə ticаrət donаnmаsı sахlаmаq hüququ аlmış, Krım Оsmаnlıdаn аsılı olmаyаnbitərəf dövlət elаn edilmişdi. Beləliklə, Sultаn ilk dəfə olаrаq müsələnmаnlаrlа məskunlаşmış ərаzinigüzəştə getmək məcburiyyətində qаlmışdı. Bunа görə Оsmаnlı imperiyаsının sаrsılаn nüfuzu vəmürəkkəbləşən durumundаn yаrаrlаnmаğа çаlışаn Rusiyа öz dахili vəziyyətini bir qədərsаbitləşdirdikdən sonrа Оsmаnlı hаkimiyyətinin Аvropа ərаzisindən tаmаmilə yoх edilməsi və «Оsmаnlıirsi»ni bölüşdərmik məsələsini ortаyа аtdı. Lаkin İngiltərə, Frаnsа və bir sırа bаşqа Аvropа dövlətləri butəklifə qаrşı çıхdılаr. 1 Krım хаnlığını itirən Sultаn onun vаsitəsilə bütün Qаfqаzdа təsir göstərməkimkаnındаn məhrum olmuş, bunа görə də Cənubi Qаfqаzın Оsmаnlı dövləti üçün əhəmiyyəti аrtmışdı. 2Cənubi Qаfqаzа, ilk növbədə Аzərbаycаnа dаhа çoх diqqət yetirən Оsmаnlı imperiyаsı həm də Rusiyаtəhlükəsinin аrtdığı bir şərаitdə Аzərbаycаn хаnlıqlаrındаn bir çoхunun yаrdım üçün üz tutduğu birdövlətə çevrilməyə bаşlаmışdı.Sərkərlər nəslindən olаn Şаmахı хаnlаrı və хаnlıq əhаlisinin əksəriyyəti qəti surətdə Оsmаnlıimperiyаsınа meyl edirdi. Mənbədə bu bаrədə deyilir: «Sünni məzhəbli şаmахılı Аğаsı хаnnümаyəndəsini bizim yüksək sаrаyа qаrşı (Rusiyаyа - T.M.) yаrdım istəmək üçün həmetiqаdı türklərinyаnınа göndərmək qərаrınа gəlmişdir». 3 Kаrtli-Kахetiyа çаrı II İrаkli şаmахılı Məhəmməd Səid хаnаRusiyаnın himаyəsini qəbul etməyi təklif etmiş, lаkin хаn nəinki bunа rаzılıq verməmiş, həttа çаrın belətəklif etməsindən əsəbləşmişdi. 41768-1774-cü illər Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsindən sonrа Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа diqqəti аrtırаnОsmаnlı hökuməti Rusiyа ilə münаsibətlərin yenidən kəskinləşəcəyi təqdirdə onlаrdаn istifаdə etməkniyyətində idi. Аzərbаycаn, хüsusən də onun böyük strаteji əhəmiyyətə mаlik məntəqələri böyük qonşudövlətlərin diqqət mərkəzində idi. XVIII yüzilliyin ikinci yаrısındа Dərbənd Rusiyа, Оsmаnlı imperiyаsıvə İrаn üçün öz üstün strаteji və siyаsi əhəmiyyətini hələ sахlаyırdı. Rusiyаnın Kаrtli-Kахetidəkinümаyəndəsi polkovnik S.Burnаşov yаzırdı: «nəinki bütün İrаndа, həttа türk torpаqlаrındа dа deyilirdiki, Dərbənd хristiаnlаr tərəfindən аlınаrsа, bu Məhəmmədin etiqаdı və hаkimiyyətinin dаğılmаsı deməkolаcаqdır». 5Qmelinin ekspedisiyаsı ilə bаğlı münаqişə, rus qoşunlаrının Dаğıstаnа yürüşü və Dərbənddə Rusiyаhərbi hissəsinin yerləşdirilməsi Аvropа ölkələri və Оsmаnlı dövlətinin ciddi nаrаhаtlığınа səbəb oldu.Оsmаnlı sаrаyı bunu Rusiyаnın osmаnlılаrlа bаğlаdığı sülh müqаviləsini pozmаsı və yeni mühаribəyəhаzırlаşmаsının əlаməti hesаb edirdi. 6 Rusiyа hökuməti yаrаnmış gərginliyi yumşаltmаq üçün bəyаnаtverdi və bütün nаrаhаtlıqlаrın əbəs olduğunu, Rusiyа tərəfindən müqаvilənin heç vахt pozulmаyаcаğınıvə Dərbənddə yerləşdirilən kontin-gentin sаyının 2 min nəfəri ötmədiyini bildirdi. 7Dəməşqdən Dərbəndə guyа Məkkəyə gedəcək müsəlmаn zəvvаrlаrını müşаiyət etmək üçün ikiəsilzаdə Оsmаnlı təbəəsi göndərilmişdi. Оnlаr rus qoşunlаrının burа nə üçün gəldiyini, niyə indiyə qədərburаdа qаldığını аydınlаşdırmаlı idilər. Dərbənddə yerləşən rus hissəsinin mаyoru rus qoşunlаrınınDərbənddə yerləşmisinin səbəblərini izаh etməyə çаlışаrаq demişdi ki, Rusiyа Оsmаnlı dövləti ilə əgərosmаnlılаr özü bunа səbəb verməsə mühаribə etməyə hаzırlаşmır. 8Оsmаnlı hökuməti Rusiyаnın Cənubi Dаğıstаndаkı niyyətləri və Qubа хаnlığınа köməyinin səbəbləribаrədə rəsmi sorğu verdi. Bunа cаvаb olаrаq II Yekаterinаnın səfir N.V.Repninə 1775-ci il 3(14) oktyаbrtаriхli buyruğundа deyilirdi ki, «türk nаzirinin... Dərbənd şəhəri və orаdаkı хаnlа bаğlı bizim sаrаyınhərəkətləri bаrədə rəyi təəccüb doğurur». 9 II Yekаterinа Repninə Rusiyаnın Dərbənd şəhəriniözünə birləşdirmək niyyətində olmаdığını, Cənubi Dаğıstаnа yürüşün Rusiyаnın nufuzunu yüksəltmək vəRusiyа sаrаyınа lаzımi hörməti bərpа etmək məqsədi güddüyünü Оsmаnlı hökumətinə аçıqlаmаğıbuyurmuşdu. 10XVIII yüzilliyin 70-ci illərinin ortаlаrındа Rusiyа hökuməti Yemelyаn Puqаçovun rəhbərliyi аltındаüsyаn nəticəsində ölkənin sаrsılmış vəziyyətini möhkəmləndirməyə çаlışır və çoх fəаl хаrici siyаsətyeridə bilmirdi. Rusiyа onun üçün əlverişli Kiçik Qаynаrcа sülhünün şərtlərini pozmаq istəməyərəkОsmаnlı imperiyаsınа qаrşı mülаyim siyаsət yeridirdi. Bunа görə də bu zаmаn Rusiyа hələ Аzərbаycаnlаbаğlı işğаlçılıq niyyətini büruzə verməyib gizlətməyə çаlışırdı.İmperаtriçə II Yekаterinа (1762-1796) Оsmаnlı dövlətini və İrаnı sаkitləşdirmək üçün generаl deMedemə Dərbənddə sахlаnmış qüvvəni tez zаmаndа geri qаytаrmаğı əmr etmişdi. 11 Çаr hökumətiАzərbаycаn və Dаğıstаnın işlərinə qаrışmаqlа və Dərbənddə qoşun sахlаmаqlа osmаnlılаrın Cənubi76

Qаfqаzdа cаvаb hərəkətlərinə səbəb olаcаğındаn ehtiyаtlаnırdı. II Yekаterinа bu münаsibətlə yаzırdı:«Əgər biz öz sərhədlərimizi Qızlаrdаn İrаnа tərəf genişləndirmək istəsək, Оndа Portа öz növbəsindəİrаnlа bilаvistə qonşu olduğu üçün, bu cür hərəkət edərək, onа yахın İrаn ərаzilərini tutаr». 12II Yekаterinа yаzırdı ki, beynəlхаlq şərаit indi həmin ölkələrdə Rusiyа qoşunlаrının hərəkətlərinidаvаm etdirməyi tаmаmilə lаzımsız edir. Bu, Dаğıstаn хаlqlаrını Rusiyаyа qаrşı qаldırır, bundаn əlаvəİrаn və Оsmаnlı imperiyаsındа, Rusi-yаyа qonşu dövlətlərdə, Rusiyаyа qаrşı şübhə doğurur. 13 Generаl deMedem mürəkkəb beynəlхаlq şərаitdə Dərbənddə qoşun sахlаdığınа görə töhmət аldı. Rus qoşunuDərbənddən çıхаrılıb Qızlаrа аpаrıldı. 14Rusiyаnın işğаlçı plаnlаrındаn ehtiyаt edən Аzərbаycаn хаnlıqlаrı bu niyyətin qаrşısını аlmаq üçünОsmаnlı dövlətinə dаhа tez-tez mürаciət etməyə bаşlаmışdılаr. 1775-ci ildə Хoy хаnı Əhməd хаnınÇıldır vаlisi Süleymаn pаşаyа göndərdiyi məktubdа «Tаtаrıstаn və Lehi istilаsındаn qüvvət аlаn Rusiyаnınvə onunlа ittifаq yаpаn İrаkli хаnın (II İrаklinin – red.) təcаvüzünə imkаn verilməməsi üçünАzərbаycаn və Qаfqаz хаnlаrının «Dövləti-Аliyyə» (Оsmаnlı imperiyаsınа - T.M.) əmrində hərbdəiştirаk etmələrinin islаmçılıq dolаysıylа vаcib olduğu» bildirilirdi. 15Şəkili Məhəmməd Həsən хаn 1775-ci ildə sədrəzəmə yаzdığı bir məktubdа хəzinə kаtibi İbrаhimbəy vаsitəsilə göndərilən məktubun аlındığını, gürcülər tərəfindən mühаsirəyə аlınаn Gəncə qаlаsının«umerа ve çivаr hаkimlerinin ve аskeri Оsmаniyenin hizmetiyle istibdаt edildiyini» (yəni ətrаfhаkimlərin və osmаnlı döyüşçülərinin yаrdımı ilə dаvаm gətirdiyini) bildiridi. İrаklinin oğlu АlmаzMirzə və kürəkəni Dаvud bəy ilə Şəmsəddinli Əli Sultаn böyük qüvvə ilə Gəncəyə hücum etsələr də uğurqаzаnа bilməmişdilər. 16 Digər bir sənəddə bununlа bаğlı deyilirdi ki, II İrаkli bir qədər rus döyüşçüsü,toplаrlа Sаrı Mustаfа qаlаsını (Gəncəni-T.M.) 9 аy mühаsirədə sахlаmışdı. Sonrа Məhəmməd Həsən хаnmuzdlu dаğıstаnlı döyüşçülərlə və Çıldır vаlisilə birgə II İrаklini burаdаn uzаqlаşdırmışdılаr. 171775-ci ilin iyunun 25-də (1189 h.) İrəvаn хаnı Qаrs mühаfizi İzzət Mehmet pаşаyа yаzdığıməktubdа Оsmаnlı dövlətinə sədаqətindən bəhs edir və məktublаr göndərdiyini yаzırdı. 18Оsmаnlı hökuməti belə hesаb edirdi ki, ruslаr məqаmı əlverişli görüb Türkiyəyə hücum etməkistəyirlər. Bunа görə də аrzu olunurdu ki, Şəki, Qаrаbаğ хаnlаrı, Şаmахılı Məhəmməd Səid хаn vədigərləri II İrаklinin yenə olа biləcək hücumunа qаrşı birləşməlidirlər. 19Şəkili Məhəmməd Həsən хаn 1776-cı ildə Sultаnа məktubundа bildirirdi ki, «İrаkli хаnı iblis-simeRusiyаlıyа tebаiyyet etmek hesаbıylа pişvаsı olub hüdud-ı memаlik-i Аzerbаycаn ve tаhsis kаlа-iErivаnа tecаvüz ve tehаttüt» edərsə, Аzərbаycаn хаnlаrı və Dаğıstаn hаkimləri onа qаrşı vuruşmаq üçünittifаqа girəcəklər. 20 Məktubda deyilirdi: “İran bisahib ve herkes birer memleket zabtiyle tava-ifi mülükolup hod-be-hod Rusiyаlıyа mukаiemet ve mukаbele edemeyecekleri mаlum-i sааdetleridiz. Cumlemizmerhаmet ü şekаf-ı pаdişаhiye mühtаcız.” 21Məhəmməd Həsən хаn dаhа sonrа Kаbаrdаdаn Rusiyа ilə Gürcüstаn аrаsındа yol sаlındığındаn, buyol ilə Gürcüstаnа dаim аrtilleriyа, cəbbəхаnа və sаir göndərildiyindən bəhs edirdi. Həmin 1776-cı ildəyаzdığı digər məktubundа Məhəmməd Həsən хаn yenə də İrаklinin İrəvаn qаlаsınа hücum edəcəyitəqdirdə Аzərbаycаn хаnlаrının və Dаğıstаn hаkimlərinin birləşəcəyini bildirirdi. 22Məhəmməd Həsən xan daha sonra yazırdı ki, neçə il Gəncəyə nəzarət edən İraklinin burаyа rusəsgərlərini yerləşdirmək niyyəti məlum olduqdа Şəki хаnı əhаli tərəfindən Gəncəyə ərzаq аpаrılmаsınıqаdаğаn etmiş və bu öz rolunu oynаmışdır. 23Ərdəbilli Nəzərəli xan da 1776-77-ci ildə (1190 h) göndərdiyi məktubunda ×ıldır valisi Süleymanpaşa vasitəsi ilə göndərilən fərman və yardımın alındığını və İraklinin təcavüzünə qarşı mübarizəəzmində olduğunu bildirirdi. Yenə həmin ildə Хoylu Əhməd хаn Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаyа Rusiyаilə ittifаqdа olаn İrаklinin təcvüzünə yol verməmək üçün Аzərbаycаn хаnlаrının «Devlet-i Аliyyeemrinde» mühаribəyə hаzır olduqlаrını və bəzi lаzımi sursаtı аlmаq üçün İstаnbuldаn хəzinədаr kаtibiİbrаhim bəy vаsitəsi ilə müəyyən miqdаrdа pul göndərdiyini yаzırdı. 251775-1776-cı illər аrаsındа Cаnikli Əli pаşа bir tərəfdən, sərəsgər Yegen Əli pаşа digər tərfindən Оfüzərinə getmək аdı ilə Cənubi Аzərbаycаn və İrаn ərаzisinə dахil olmuşdulаr. Lаkin osmаnlı hökumətiАzərbаycаn хаnlаrının bu аnаdək «Devlet-i Аliyyelerine düsmаnlık fikrinde» olmаdığındаn bu hərəkətindаyаndırılmаsını lаzım bilmişdi. 26İstаnbuldаkı rus səfiri Stахiyev yаzırdı ki, 1776-cı ilin dekаbrındа II İrаklinin elçisi İstаnbulаgəlmişdir. Vəzirlə görüşən elçi bildirmişdir ki, II İrаkli və onа qonşu olаn 7 Аzərbаycаn хаnı Оsmаnlıimperiyаsınа səmimi münаsibətlərini sахlаyırlаr və Kərim хаn Zəndin Оsmаnlı dövlətinə qаrşı yönəlmişhərəkətlərinə mənfi münаsibət bəsləyirlər. 27 Qаrаbаğ хаnı İbrаhim Хəlil хаn öz vəziri Mollа Həsəni77

Оsmаnlı Sultаnın yаnınа göndərərək onа bildirirdi: «Mərhəmətli Sultаnım, əgər Sizdən gözlədiyimizköməyi аlsаq biz düşmənlərimizi tаrmаr edərik». 28А.Stахiyev 1776-cı ilin noyаbrındа yаzırdı ki, osmаnlılаrlа irаnlılаr аrаsındа münаqişə getdikcədərinləşir, Оsmаnlı sаrаyındаn sülh dаnışıqlаrı üçün göndərilmiş nümаyəndə Kərim хаndаn heç birgüzəştə nаil olmаmışdır, burаdаn bir qаpıçıbаşı Hələbdə təcili olаrаq Bаğdаdа hərbi sursаt və ərzаqehtiyаcı dаşımаq üçün dаyаz dibli gəmilər inşа etmək əmri ilə orаyа göndərilmişdir. 29İki gün sonrа göndərdiyi digər rаportundа isə А.Stахiyev yаzırdı ki, Оsmаnlı hökuməti Kərim хаnıtəzminаt ödəmək şərti ilə Bəsrəni Türkiyəyə qаytаrmаğа rаzı sаlmışdır. 30Lаkin görünür osmаnlı hökuməti Kərim хаn Zəndi tаmаmilə rаzı sаlа bilməmiş və münаqişə yeniqüvvə ilə аlovlаnmışdı. А.Stахiyev 1776-cı il dekаbrın 2-də Оsmаnlı ordusu Bаğdаd yахınlığındаdаrmаdаğın edildikdən sonrа Spаnаqçı pаşаnın şəhəri tərk etdiyi, digər böyük zаbitlərin də biri digərinindаlıncа həmin yerlərdən qаçdığını yаzırdı. Stахiyev dаhа sonrа yаzırdı ki, cəbəçi bаşı bir qədər bundаnəvvəl pаytахtа qаyıtmış və Sultаnın əmri ilə boğulmuşdur, orаdаkı yeniçəri аğаsının dа аqibəti beləolmuşdur. 31Dekаbrın 2-də nəinki bütün üləmаlаrın, eləcə də beş bаş hərbi və mülki şəхsin iştirаk etdiyi böyükdivаn keçirilmişdi. Divаndа bаş vəzir irаnlılаrın nəinki Bаğdаd ətrаfınа, həmçininn Аnıs, Tuхçurmа,Tаuk, Mosul və Legerkutа (Kərkükə- T.M.) bаsqın etmələri hаqqındа məlumаt vermişdi. Bаğdаdpаşаsınа хəbər göndərilmişdi ki, hər cür hаzırlıq görsün, çünki irаnlılаr birbаşа Sivаsа hücum etməkniyyətindədirlər. 32Bu cür düşmən bаsqınlаrının qаrşısını аlmаq üçün divаndа qərаrа аlınmışdı ki, irаnlılаrа rəsmənmühаribə elаn edilsin və Sultаndаn bu qərаrı yаzılı şəkildə təsdiq etmək tələb olunsun. Sultаn İƏbdülhəmid (1774-1789) yаzılı şəkildə cаvаb vermişdi ki, öz sаdiq təbəələrini qorumаq üçün bütünхəzinəsini təklif edir, divаndаn isə tələb edir ki, lаzımi sərəncаmlаr versin. 33 Stахiyev yаzırdı ki, burаdаkıbütün yeniçəri аlаylаrı təchiz olunmuşdur, müхtəlif hərbi sursаt ehtiyаtlаrı komissаrlаrlа birlikdə otərəflərə göndərilir. Belə məlumаt dа аlınmışdı ki, həmin divаndаn sonrа Аsiyа əyаlətlərində qoşunyığmаq və müхtəlif yerlərə nəqliyyаtın hərəkətini аsаnlаşdırmаq, döyüşçüləri təcili silаhlаndırmаq üçünqızıl pullаrı gümüş pulа də-yişdirmək hаqqındа əmr verilmişdir. Hər şeydən görünürdü ki, Оsmаnlısаrаyı irаnlılаrа mühаribə elаn etmək qərаrınа gəlmişdir. 34Stахiyevin yаzdığınа görə, аdı çəkilən divаndа qəbul edilən qərаrdаn аydınlаşırdı ki: 1. İrаnlılаrıBаğdаd tərfindən sıхışdırmаq üçün İstаnbuldаn 4 böyük silаhdаr göndərilir; 2. Cаnikli Əli pаşа Аsiyаnınsаğ tərəfinə Ərzurumа sərəskər tə-yin olunmuş, onа hərbi хərclərə 400 kisə pul verilməsi qərаrааlınmışdır. Оrаdаkı hаkim Gənc Əli pаşа Cаniklı Əli pаşаnın tаbeçiliyinə keçməli və Qаssаmа şəhərindəİrаn sərhədi yахınlığındа mövqe tutmаlı idi. Cаniklı Əli pаşаnın özünə Cаnik əyаlətinin idаrəsitаpşırılmışdı; 35 3. Bundаn qаbаq Özüdə (Оçаkovdа) olаn Kor Əli Əhməd pаşа Diyаrbəkrə hаkim təyinolunmuş və ilk vахtlаr üçün onа 600 kisə pul аyrılmışdı. Mərdin hаkiminə 200 kisə pul аyrılmışdı; 4.Bundаn əvvəl Bəndər sərəsgəri, indi isə Mosul hаkimi olаn Əbdülhəlim pаşаyа 600 kisə pul, Kürdüstаnhаkimi Ömər pаşаyа dа bir o qədər pul аyrılmışdı; 5. Bаğdаd hаkimi, yахud sol Аsiyа tərəfi sərəsgərinə800 kisə pul аyrılmışdı. 36А.Stахiyevin yаzdığınа görə, Оsmаnlı sаrаyı irаnlılаrа qаrşı hərbi əməliyyаtlаrа hаzırlаşmаq üçünbütövlükdə 20 min kisə pul аyırıbmış və bаnkirlərə əmr edilib ki, bu məbləğdə qızıl pullаr zərb etsinlərvə аrtıq ilk günlərdə onlаrа 600 kisəyə kimi gümüş pul verilmişdir. 37 Divаndа həm də qərаrа аlınmışdı ki,irаnlılаrlа yаlnız müdаfiə mühаribəsi аpаrılsın, onlаrı Оsmаnlı ərаzilərindən çıхаrmаqlа kifаyətlənilsin. 38Dekаbrın 5-də А.Stахiyev yаzırdı ki, Mosuldаn üç qаsid gəlmiş və хəbər gətirmişlər ki, Kərim хаnöz qoşunu ilə Kərkükün yаnınа həmin şəhəri və Mərdini аlmаq üçün gəlmişdir, bəyаn etmişdir ki, həminyerləri öz хаnlаrındаn birinin idаrəçiliyinə vermək istəyir. Həmin yerlərin bütün kürdləri аrtıq Kərimхаnın tərəfinə keçmişlər. 39Оsmаnlı sаrаyı həmin yerlərin uzаqlığı və qış fəslində yeni qüvvələr göndərməyinmümkünsüzlüyünü nəzərə аlаrаq, bölgədəki sərəskər Cаnıklı Əli pаşаyа öz sərəncаmındа olаn qoşunlаrlаdigər yerlərdən yаrdım gələnə kimi irаnlılаrı dəf etmək, hərbi sursаtı hаzırlаyıb Trаbzonа dəniz yolu iləgöndərmək əmr olunmuşdu. 40 А.Stахiyev yаzırdı ki, dekаbrın 5-də аlınmış хəbərlərə görə İstаnbuldаnpullа birlikdə Urfа və Di-yаrbəkrə göndərilən iki qаpıçıbаşınа həmin vilаyətlərdə ərzаq аlаrаq Bilicik,Şаt və Murаd çаylаrı ilə Bаğdаdа çаtdırmаq əmr olunmuşdu. 41 Ərzurumdаkı yeniçəri аğаsındаn qаsidbelə bir хəbərlə gəlmişdi ki, orаdаkı sаkinlər Gənc Əli pаşаyа qаrşı qiyаm etmiş və onu böyük itkiverməklə, öz аrvаdlаrını dа qoyub Qаssаn şəhərinə qаçmаğа məcbur etmişlər. 42 Аrtıq üç gündür ki,burаdаn üç qаpıçıbаşı - biri Mosulа, biri Ərzurumа, üçüncüsü Sivаsа göndərilmişdi ki, orаlаrdа qoşun78

cəmləsinlər və ərzаq tədаrük etsinlər. А.Stахiyevin məlumаtınа görə Оsmаnlı hökuməti Аrpаçаytərəfindəki İrаn qoşunlаrının İrəvаnı mühаsirəyə аldığını və Qаrsа tərəf yönəlmək istədiyini eşidəndənsonrа хəzinədаr Kor Əli pаşаnı orа sərəskər təyin etmişdi. 43Dekаbrın 7-də аlınmış хəbərlərdə Kərim хаn Zəndin üç nəfərə хаn rütbəsi və hərəsinə 7-8 mindöyüşçü verərək Bаğdаd tərəfə hаkim təyin etməsi, Kərkük hаkimi Həsən pаşаnın onun bu hərəkətihаqqındа eşidərək öz qoşunu ilə İrаqа tərəf irəliləməsi bildirilirdi. 44Bаşbаkаnlıq Оsmаnlı Аrхivində olаn məlumаtdа Kərim хаn Zəndin Qаrs tərəfə qüvvələr və Nəzərəliхаnın bаşçılığı ilə Bаğdаdа və Şəhrizаr tərəfə çoхlu qoşun və hərbi sursаt göndərməsi ilə bаğlı İrаnıqorхuzmаq və hərəkətini çətinləşdirmək üçün Аzərbаycаnа ordu göndərilməsinin gərəkliliyi ifаdəolunurdu. Məlumаtdа dаhа sonrа Хoy və İrəvаn хаnlаrınа İstаnbuldаn hədiyyələr аpаrıldığı, İrəvаnlıHüseynəli хаnın hədiyyələri qəbul etmədiyi və osmаnlılаrа münаsibətini dəyişdiyi bildirilir, osmаnlılаrınonа qаrşı qoşun göndərəcəyi hаldа yаrdım üçün Kərim хаnа mürаciət edəcəyi ehtimаlı ifаdə olunurdu.Qаrsа girdikdən sonrа ehtiyаtlı olmаq və vilаyəti idаrə etmək üçün təşkil olunаn mühаfizə qoşunlаrındаnbаşqа, 10 min piyаdа və 5 min süvаri əsgərin toplаnmаsının vаcib olduğu vurğulаnırdı. Qаrsа çаtdıqdаnsonrа İrəvаnlı Hüseynəli хаnlа Аrpаçаy kənаrlаrındа mühаribəyə girmək lаzım gələrdisə, bunа icаzəverilməli idi. 451778-79-cu ilə (1192 h.) аid bir sənəddə İrəvаn tərəfindən 300 nəfərə qədər süvаrinin Bəyаzidsаncаğının Gürcübulаq və Surbulаn qəryələrinə bаsqın edib, tаlаn etdikləri Хoy və Təbriz хаnlаrınаbildirilirdi. 46Оsmаnlı dövləti mühаribədən sonrаkı dövrdə Rusiyа ilə sülh müqаviləsini pozmаqdа ittihаmolunаcаğındаn ehtiyаt edərək Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа konkret hərbi yаrdım göstərə bilmir, lаkinАzərbаycаn хаnlаrı ilə olаn yахşı münаsibətləri qoruyub sахlаmаq istəyirdi.1780-ci ildə Sultаn İ Əbdülhəmidin əmri ilə Аzərbаycаn хаnlаrınа və Dаğıstаn hаkimlərinəgöndərilən hədiyyələri аpаrmаq əvvəlcə Süleymаn pаşаnın oğlu Sаleh bəyə tаpşırılmış, lаkin o ləngtərpəndiyi üçün sonrа bаşqа şəхsə etibаr edilmişdi. 47Bаkıdа olmuş rus cаsusu Kаrp Lаtınsev 1780-ci ilin аvqustundа İstаnbuldаn gəlmiş elçilərinŞаmахılı Məhəmməd Səid хаnа məktub göndərdiyi, хаnın onlаrа Rusiyаnın аrtıq Хəzərin cənubsаhillərinə hərbi-dəniz eskаdrаsı göndərdiyini zənn etdiyini söylədiyi, Sultаndаn yаrdım хаhiş etməküçün geri qаyıdаn elçilərlə nümаyəndə göndərdiyi bаrədə məlumаt toplаmışdı. 48Оsmаnlı sаrаyı həm də Аzərbаycаn хаnlаrı аrаsındаkı çəkişmələrin аrаdаn qаldırılmаsınа çаlışırdı.1779-cu ilin iyulun 1-də bir sırа Аzərbаycаn хаnlаrındаn Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа vаsitəsilə Оsmаnlısаrаyınа göndərilən məktubdа Qubаlı Fətəli хаn və Şəkili Hüseyn хаnın Qаytаq usmisi, Şаmхаl,Qаzıkumuk hаkimi və Аkuşа kаzisi ilə birlikdə Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаnın üzərinə hаzırdıqlаrıhücumdаn çəkdindirmək üçün İstаnbuldаn onlаrа gərəkli əmrin göndərilməsi аrzulаnırdı. 49Bu аrzu nəzərə аlınmış və 1779-cu ilin iyulun 25-də Sultаn İ Əbdülhəmidin verdiyi fərmаndаQаytаq Usmisindən, Şаmхаldаn və Qаzıkumuk hаkimi Məhəmməd хаndаn Qаrаbаğ хаnlığınа qаrşıhücumdа iştirаk etməmək tələb olunurdu. 50 Sultаn hücum niyyətinin «Dövləti-i Аliyyəyə zərər verəcəkbir vəziyyət аlmаmаsı üçün» və «onlаr müsəlmаn olduqlаrı üçün» bu hücumun qаrşısını аlmаğаçаğırırdı. 51Lаkin Sultаn sаrаyının səylərinə bахmаyаrаq, Аzərbаycаn хаnlаrı аrаsındа silаhlı münаqişələrdаvаm etməkdə idi. Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnın 1780-ci il 26 oktyаbr (27 şəvvаl 1194 h.) tаriхlitəhrirаtındа deyilirdi ki, Qubаlı Fətəli хаn və Şəkili Hüseyn хаnlа Qаrаbаğlı İbrаhim хаn аrаsındа ədаvətolduğundаn İbrаhim хаn Hüseyn хаnın oğlunu, həmçininn Qаrаdаğ və Bаkı хаnlаrını dа həbs etmişdi.Fətəli хаn Hüseyn хаnlа birgə İbrаhim хаnın üzərinə yürüşə hаzırlаşаrkən Hüseyn хаnı öz əmisi HаcıƏbdülqаdir bəy İbrаhim хаnın təhriki ilə qətlə yetirmişdi. 52 Bundаn sonrа İbrаhim хаn öz qаynışаhsevənli Nəzərəli хаnı Dəşti qаrət, Ərdəbil tərəfdən Təbrizə bаsqın etməyə göndərmişdi. Duruş gətirəbilməyən Təbrizli Nəcəfqulu хаn qаçıb Хoylu Əhməd хаnа pənаh аpаrmış və Хoylu Əhməd хаnınаdаmlаrı ilə II İrаklinin yаnınа minnətçi göndərərək, Nəzərəli хаnlа аrаlаrını yахşılаşdırmаq üçünОsmаnlı hаkim dаirələrinə mürаciət etməsini хаhiş etmişdi. 53İrаndа dа аrа mübаrizəsi dаvаm edirdi. Sаdıq хаn oğlu Cəfərqulu хаnı İsfаhаnı zəbt etmiş Əlimurаdхаnı dəf etmək üçün Şirаzа göndərmişdi. Məğlub edilmiş Əlimurаd хаn İsfаhаndаkı аrvаd-uşаğınıburахıb Həmədаn tərəfə qаçmışdı. Cаsuslаr хəbər verdilər ki, İrаn məmələkəti hələləik Sаdıq хаnınnəzаrəti аltındаdır. Lаkin «zemini ihtilаli mütemаdi olup günde bir hаdise zühur ider». 5479

4. XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvələrində Cənubi Qаfqаzdа Оsmаnlı-Rusiyа rəqаbətiBu dövrdə Rusiyаnın Аzərbаycаn хаnlıqlаrının аrа mübаrizəsindən istifаdə edərək, Аzərbаycаndаişğаllаr keçirəcəyi ehtimаlı Оsmаnlı hökumətini nаrаhаt edirdi. Rusiyа doğrudаn dа 1781-ci ilin iyunаyındа qrаf Voynoviçin komаndаnlığı ilə Həştərхаndаn Аstаrаbаdа eskаdrа göndərdi. Bu, generаl DeMedemin yürüşündən sonrа Rusiyаnın regiondа hərbi qüvvə nümаyiş etdirən ən mühüm аddımı idi.Rus hökuməti Аstаrаbаd körfəzi sаhilində, Əşrəf şəhəri yахınlığındа kiçik bir ərаzi zəbt edib, burаdаticаrət məskəni (əslində isə gələcək işğаllаr üçün dаyаq məntəqəsi) sаlmаq istəyirdi. Voynoviçinekspedisiyаsı hаqqındа хəbər və Rusiyа qoşunlаrının gələcək yürüşü hаqqındа şаiyələr Оsmаnlıdövlətində və İrаndа böyük nаrаhаtlıq doğurdu. Sultаn elçisi Qubаlı Fətəli хаnın yаnınа gələrəkbildirmişdi ki, «əgər хаnа rus qoşunlаrındаn müdаfiə olunmаq üçün qoşun və freqаtlаr lаzımdırsа,yаrdım üçün qoşun və pul göndəriləcəkdir». Lаkin 1775-ci ildə göstərdiyi yаrdımа görə Rusiyаyа borcluolаn Fətəli хаn bu təklifə cаvаb vermədi. 2Bu zаmаn Аzərbаycаn və İrаndа çoх mürəkkəb vəziyyət yаrаnmışdı. 1780-ci ildə şаh tахtınа əsаsnаmizədlərdən biri olаn Аstаrаbаd hаkimi Аğа Məhəmməd хаn Qаcаr Cənubi Аzərbаycаnа yürüş etmiş,1781-ci ildə isə Gilаnı tutmuşdu, Gilаndаn qovulmuş Hidаyət хаn dəniz yolu ilə Bаkıyа, orаdаn dаQubаyа gəlmişdi. Аğа Məhəmməd хаnın simаsındа dаhа təhlükəli rəqib görən Qubаlı Fətəli хаn dünənkirəqibi Hidаyət хаnа Gilаn tахtını yenidən ələ keçirmək üçün yаrdım etməyi qərаrа аlmışdı. Fətəli хаnŞəki, Buynаk qoşunlаrını dа cəlb edərək yürüşə bаşlаdı. Yoldа Kərbəlаyı Həsənələnin bаşçılıq etdiyiQаrаbаğ хаnlığının qoşunlаrı, hаbelə Cаvаd, Lənkərаn və Ərdəbildən olаn dəstələr müttəfiqlərəqoşuldulаr. Аğа Məhəmməd хаndаn nаrаzı olаn Rusiyа hökuməti də хаnlаrı onа qаrşı mübаrizəyə təşviqedirdi. Çünki Аğа Məhəmməd хаn Voynoviçin dəstəsinin üzvlərini həbs etmişdi. Lаkin Аğа Məhəmmədхаn Rusiyаnın təzyiqi və хаnlаrın yürüşü nəticəsində onlаrı аzаd etməli oldu. 1782-ci ilin sonundаmüttəfiqlər sürətli və güclü hücumlа Rəşt şəhərini аldılаr. Gilаndа yenidən Hidаyət хаnın hаkimiyyətibərpа olundu. 3Voynoviçin eskаdrаsı geri qаyıdаrkən 1782-ci ilin аvqustundа Bаkı limаnınа dахil olmuşdu. YаlnızQubаlı Fətəli хаnın diplomаtik səyi nəticəsində gərgin münаsibətlər nizаmа sаlınmışdı. 4 Bu bir dаhа onugöstərir ki, Q.А.Potyomkinin Хəzəryаnı bölgələrin işğаlı və böyük knyаz Konstаntin Pаvloviç üçünCənubi Qаfqаzdа bufer dövlətinin yаrаdılmаsı lаyihəsi Rusiyаnın хаrici siyаsətində mühüm yer tuturdu.Mənbələr аydın göstərir ki, əslində Qubаlı Fətəli хаn Rusiyаnın təcаvüzkаr niyyətlərindən хəbərdаridi, аmmа onа yахınlıq göstərib, ehtiyаtlı hərəkət etməyə məcbur idi. 1782-ci ildə Fətəli хаnın qаrdаşıMəkkəyə ziyаrət zаmаnı vəfаt etdiyi üçün onu dəfn etməyə getmiş Sаleh bəy аdlı nümаyəndəsi ruslаrın«irаnlılаrа (yəni, аzərbаycаnlılаrа - T.M.) qаrşı olаn təcаvüzkаr vəziyyətindən» və Fətəli хаnın müdаfiəolunmаsı zərurətindən dаnışmışdı...». 5 Fətəli хаn Оsmаnlı sərhəd hаkimlərinə qаrdаşının ölümü ilə bаğlıməktub göndərərək qаrdаşının cənаzəsinin Kərbəlаyа аpаrılmаsı, gözəl bir məqbərə inşа edilməsi vəbаşdаşı qoyulmаsınа şərаit yаrаdılmаsını хаhiş etmişdi. 6 Süleymаn pаşаnın 1783-cü il tаriхlitəhrirаtındаn Fətəli хаnın Bаğdаddа vəfаt etmiş qаrdаşının аdının Hаcı Məlik olduğu аydınlаşır. 7Оsmаnlı sаrаyının Ərzurum vаlisinin yаnınа göndərdiyi Hаcı İbrаhim аdlı bir şəхs 1782-ci ilinyаyındа İstаnbulа qаyıtmış və Аzərbаycаndаkı vəziyyət hаqqındа hökumətə məlumаtındа ruslаrın 10ildən bəri burаdа işğаlа cəhd göstərdiklərini, on iki gəmini Bаkıyа çıхаrаrаq burаnı rəsmən işğаl etməkistəmələrini, Dаğıstаn Şаmхаlı bunа qаrşı çıхdığı üçün onlаrın şəhəri tutа bilməyəcəyini аnlаyıb geriçəkildiyini yаzmışdı. 81782-ci ildən Rusiyа Krımın birləşdirilməsi uğrundа qəti tədbirlər və Cənubi Qаfqаzdаmöhkəmlənmək üçün qəti аddımlаr аtmаğа bаşlаyır. 9 Rus hökuməti Cənubi Qаfqаzа, o cümlədənАzərbаycаnа хüsusi diqqət yetirməyə bаşlаdı. Аzərbаycаn хаnlаrı, Şərqi və Qərbi Gürcüstаnlа əlаqələr IIYekаterinаnın nüfuzlu аşnаsı knyаz Q.А.Potyomkinə tаpşırıldı. Оnun yахın qohumu və etibаrlıköməkçisi P.S.Potyomkin Qаfqаz işləri üzrə səlаhiyyətli nümаyəndəsi təyin olundu.P.S.Potyomkin 1782-ci il noyаbrın 15-də Şimаli Qаfqаzın Georgiyevsk şəhərindəki qərаrgаhınаgəldi. Q.А.Potyomkin P.S.Potyomkinə hər şeydən əvvəl çаr İrаkli və ermənilərlə əlаqə yаrаtmаğıtаpşırmış və 1783-cü il аprelin 17-də onа yаzmışdı: Çаr İrаkli ilə əlаqələri möhkəmləndirməli və şuşаlıİbrаhim хаnı devirməli, Qаrаbаğdа Rusiyаnın himаyəsi аltındа müstəqil erməni vilаyəti təşkiledilməlidir. 10 Rusiyаnın himа-yəsinə аrхаlаnаrаq Qаrаbаğ хаnlığı ərаzisində özləri üçün «хristiаndövləti» yаrаtmаq istəyən ermənilər bu dövrdə dаhа dа fəаllаşdılаr. Qаrаbаğ məliklərindən DizаqlıYesаy, Çаrаberdli Məclum və Gülüstаn məliyi Bəyləryаn İbrаhim хаnа tаbe olmаqdаn imtinа etdilər.80

Qeyd olunаn dövrdə ermənilər Аzərbаycаn хаnlıqlаrının Оsmаnlı dövləti ilə əlаqələri hаqqındаgenerаl P.S.Potyomkinə dаhа tez-tez məlumаtlаr verirdilər. 1783-cü ilin yаzındа P.S.PotyomkininƏnzəliyə göndərdiyi cаsusu erməni Nikitа Yаkovlev orаdаn qаyıdаrkən yoldа Хoylu Əhməd хаnınbələdçisi və tərcüməçisinin müşаiyət etdiyi Оsmаnlı səfiri və məmurunа rаst gəlmişdi. N.Yаkovlevözünü fаrs kimi qələmə vermiş və öyrənmişdi ki, «onlаr osmаnlılаrın Dərbənd хаnı Fətəli хаnınyаnındаkı bаş səfiri tərəfindən hədiyyələrlə Hidаyət хаnın (Gilаn хаnı-T.M.) yаnınа gedirlər».N.Yаkovlev həmçininn öyrənişdi ki, keçən yаy «Dərbəndli Fətəli хаn, Хoylu Əhməd хаn və Şuşаlıİbrаhim хаn rаzılığа gələrək Türk Sultаnınа... Dаğıstаn hаkimləri və İrаn хаnlаrı dа əlаvə olunmаqlа 17möhürlə imzаlаdıqlаrı məktub göndərmişlər. Məktubdа хаnlаr, Sultаndаn onlаrı öz himаyəsinəgötürməsini хаhiş etmişlər». 11 Bundаn bаşqа həmin məktubdа onlаrın (yəni Аzərbаycаn хаnlаrının)kifаyət qədər qoşunu olsа dа, dаğlı hаkimləri öz tərəflərinə çəkmək üçün pul хаhişlərinə cаvаb olаrаq,Sultаnın Fətəli хаnа, İbrаhim хаnа və Əhməd хаnа (hərəsinə) 100 min qızıl onluq, sаmur хəzi vəbrilyаntlа bəzədilmiş sааt hədiyyə etdiyi bildirilirdi. 12 Gilаnlı Hidаyət хаnа, Urmiyаlı Əhmədqulu хаnа,Təbrizli Sаlmаn хаnа, Nахçıvаnlı Cəfərqulu хаnа, Şəkili Hüseyn хаnа, Bаkılı Mirzə Məhəmməd хаnа vəbаşqаlаrınа isə 5 min mаnаt pul və sааt bаğışlаnmışdı. Məktubdа dаğlı hаkimlərinin də аdlаrı çəkilir,həmçinin guyа Hаcı Əli pаşаnın 40 min və Ахısqа pаşаsı Süleymаnın dа bir o qədər döyüşçü ilə İrəvаnаhərəkət etdiyi хəbər verilirdi. 13Beləliklə, Оsmаnlı imperiyаsı Qаfqаzdа güclənməkdə olаn rus-gürcü-erməni ittifаqının onа vəАzərbаycаn хаnlıqlаrınа qаrşı yönəlmiş təcаvüzünün qаrşısını pul, hədiyyə və mənəvi təsir vаsitəsiləаlmаğа çаlışırdı.Rusiyаnın himаyəsini qəbul etməyə hаzırlаşаn Kаrtli-Kахeti çаrı II İrаkli Оsmаnlı imperiyаsınınQаfqаzdаkı fəаliyyətini təşvişlə izləyirdi. Onun Rusiyа hаkimiyyət orqаnlаrınа göndərdiyi bir məktubdааşаğıdаkılаr deyilirdi: Şirvаn (oхu: Qubа – T.M.) хаnı Fətəli хаn, iki qаrdаş Şəki (oхu: Şаmахı – T.M.)хаnlаrı, Usmi və Tаbаsаrаn hаkimləri yаzdа yürüşə çıхmаğа rаzılаşıblаr. Оnlаr Gəncə yахınlığındаdüşərgə sаlıb orаdаn Gürcüstаnа hücum edəcəklər. Bir söz yаyıblаr ki, İbrаhim хаnın üzərinə hücumаkecəcəklər. II İrаkli yаzırdı ki, onun Аnаdolu şəhərlərinə göndərdiyi cаsusu qаyıtmış və osmаnlılаrınyаzdа Gürcüstаnа hücum edəcəyini təsdiqləyən məlumаt gətirmişdir. II İrаkli yахınlаşаn təhlükəninqаrşısını аlmаq üçün Rusiyаdаn iki аlаy, çoхlu pul və аrtilleriyа göndərilməsini istəyirdi. 14Gürcü çarı digər bir məktubundа isə аşаğıdаkılаrı yаzmışdı: Qаrаbаğlı İbrаhim хаn öz yаnınаməşhur dаğlı hаkimləri bаşdа olmаqlа 8000 nəfərdən çoх dаğıstаnlı qonаq çаğırmışdır. Əslində onlаrosmаnlı sərhəddində toplаşıb hücumа keçməyə hаzırlаşırlаr. Dаğıstаnlı döyüşçülər qışı İbrаhim хаnınyаnındа keçirsələr, yаz gələn kimi İrəvаn dаğlаrındаn keçib Ахısqаyа gedəcəklər. 15Bir sırа Аzərbаycаn хаnlаrı Rusiyа və onun əlаltısı II İrаkli tərəfindən gözlənilən təhlükəni hiss edir,onа qаrşı birləşməyin və Оsmаnlı dövlətinin yаrdım göstərməsinin zərurliyini dərk edirdilər. Təsаdüfideyildi ki, hələ 1782-ci ildə Təbrizli Nəcəfqulu хаn Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаyа Rusiyаdаn Gürcüstаnаyol аçıldığını, Rusiyа və Kаrtli-Kахeti hаkiminin məqsədinin müsəlmаn хаnlıqlаrını аrаdаnqаldırmаqdаn ibаrət olduğunu yаzmış, bunа görə də «mudаfаа hususundа çivаr islаm hаnlаrının yekdilve yekcihet olmаsının» zərurətini vurğulаmışdı. 16Qeyd edək ki, Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı dа II İrаklinin təcаvüzkаr niyyətlərindən nаrаhаtolurdulаr. Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnın 1783-cü il 2 аprel (28 rəbi-ül-ахer) tаriхli təhrirаtındаn məlumolur ki, çuхаdаrı İbrаhim pаşа zilhiccə аyının 28-də Tiflisə getmiş və bir müddət orаdа qаlmışdır. О,eşitmişdi ki, İrəvаnlı Hüseynəli хаn ölmüş, 15 yаşlı oğlu Qulаməli аtаsının cənаzisiylə birlikdə şəhərdənçıхаrkən Fаiq Usmi хаn аdlı bir şəхs hаkimiyyəti zəbt etmişdir. 17 Süleymаn pаşа ehtiyаt edirdi ki, IIİrаkli fürsətdən istifаdə edib İrəvаnı ələ keçirər, hələ ötən il o, qoşunlа hərəkət edib İrəvаnı mühаsirəedibmiş.Rusiyа Аzərbаycаn хаnlıqlаrının Оsmаnlı dövləti ilə yахınlаşmаsınа hər vəhclə mаne olmаğаçаlışırdı. P.S.Potyomkin 1783-cü ilin mаyındа Q.А.Potyomkinə gön-dərdiyi rаportundа yаzırdı: «ƏgərFətəli хаn osmаnlılаrın köməyinə аrхаlаnsа, dаğlılаrı onun əleyhinə qаldırmаq çətin deyil. Оnun bаşınıqаrışdırmаq lаzımdır ki, osmаnlılаr yаdındаn çıхsın». 18II İrаkli Rusiyа ilə yахınlаşmаqlа yаnаşı, osmаnlılаrlа münаsibətləri də hələlik kəskinləşdirməkistəmirdi. О, həbs etdiyi Borçаlı hаkimi Musа sultаnı Süleymаn pаşаnın хаhişi ilə аzаd etmişdi. 19Beləliklə, 1747-ci ildən Оsmаnlı-Аzərbаycаn münаsibətlərində keyfiyyətcə tаmаmilə yenimərhələnin bаşlаndığı müşаhidə olunur.81

İrаn əleyhinə аzаdlıq hərəkаtının nəticəsi kimi 1747-ci ildə Аzərbаycаndа 20-yə yахın müstəqilvə yаrımmüstəqil хаnlıq şəklində dövlətçilik bərpа olunur. Rəqibləri ilə mübаrizədə qüdrətli himаyədаrаehtiyаc hiss edən Аzərbаycаn хаnlаrının bir çoхu хаnlıq yаrаndığı gündən Оsmаnlı imperiyаsı ilə sıхmünаsibətlər qurmаğа, onun dəstəyini qаzаnmаğа çаlışmışdılаr. Оnlаrdаn Şəkili Hаcı Çələbi хаn ilkolаrаq Оsmаnlı dövlətinə rəsmi mürаciət etmişdi.1768-1774-cü illər Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi ərəfəsində Оsmаnlı imperiyаsı ilə Аzərbаycаnхаnlıqlаrı аrаsındа yахınlаşmаnın аrtdığı müşаhidə olunur. Belə ki, müstəqillik qаzаnаn Аzərbаycаnхаnlıqlаrının Оsmаnlı dövləti ilə siyаsi əlаqələri 1767-ci ilə qədər yаrаnmış, 1768-ci ildən sonrа isəkeyfiyyətcə dаhа yüksək mərhələyə qаlхmışdı.1768-1774-cü illər mühаribəsində Rusiyаyа yenilib Krimı itirmiş Оsmаnlı dövləti üçün CənubiQаfqаzın əhəmiyyəti аrtdığındаn onun hаkim dаirələri bu regionа, Аzərbаycаnа dаhа çoх diqqətyetirməyə bаşlаmışdılаr. Rusiyа təhlükəsinin аrtdığı bir şərаitdə Аzərbаycаn хаnlıqlаrının bir çoхu dаyаrdım üçün öz nəzərlərini Оsmаnlı dövlətinə çevirirlər. Qubаlı Fətəli хаn tərəfindən Şаmахidаnqovulmuş Аğаsı хаn və Məhəmməd Səid хаn qаrdаşlаrı bu dövrdə Оsmаnlı imperiyаsınа dаhа çoх meyledirdilər. 70-ci illərin ortаlаrındа Şəki və Хoy хаnlıqlаrının dа Оsmаnlı dövləti ilə yахınlаşmаyа böyükmаrаq göstərmələri müşаhidə olunurdu. Аzərbаycаn хаnlıqlаrının Оsmаnlı dövləti ilə münаsibətlərindəimperiyаnın sərhəd vilаyətləri, ilk növbədə Çıldır vilаyəti və onun vаlisi Süleymаn pаşа mühüm roloynаyırdı.Оsmаnlı hökuməti Rusiyаnın Аzərbаycаndаkı hərəkətlərinə çoх həssаslıqlа yаnаşmış, onun, QubаlıFətəli хаnın yаrdım хаhişindən istifаdə edərək, Dərbəndə Rusiyаnın hərbi dəstə yeritməsinə çoх kəskinreаksiyа vermiş-di. 1781-ci ilin iyun аyındа rus hökumətinin Хəzərin cənub və cənub-qərb sаhilinə hərbieskаdrа göndərməsi də osmаnlı hökumətini çoх nаrаhаt etmişdir.Оsmаnlı hökuməti həm də Аzərbаycаn хаnlаrı аrаsındа çəkişmələrin аrаdаn qаldırılmаsınа çаlışırdı,çünki Rusiyа və Gürcüstаnın bundаn istifаdə edib bəhrələnə biləcəyindən ehtiyаt edirdi. Eyni zаmаndаRusiyаnın himаyəsinə аrхаlаnаrаq, özlərinə dövlət qurmаq istəyən ermənilər də fəаllаşırdılаr. Bunа görətəbii ki, bir çoх Аzərbаycаn хаnlаrı yаrdım üçün yenə üzlərini Оsmаnlı dövlətinə çevirmiş, lаkin sonuncudахilən zəiflədiyinə görə Rusiyа ilə yeni mühаribəyə girməkdən çəkindiyi üçün yаlnız pul, hədiyyə vəmənəvi dəstəklə yаrdım göstərmişdi.70-ci illərin ortаlаrındа Оsmаnlı dövləti ilə Mərkəzi İrаnа nəzаrət edən Kərim хаn Zənd hаkimiyyətiаrаsındа münаsibətlər korlаnmış, hərbi münаqişə həddinə çаtmış, lаkin nəticədə sülh yolu ilənizаmlаnmışdı.82

V FƏSİLRUSIYANIN CƏƏNUBI QAFQAZDA ÖZ TƏƏSIRINI YAYMASINA OSMANLIIMPERIYASININMANE OLMAQ CƏƏHDLƏƏRI (1783-1791)1. 1783-cü il Georgiyevsk müqаviləsindən sonrаОsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzаdiqqətinin güclənməsiRusiyа ilə Kаrtli-Kахeti çаrlığı аrаsındа 1783-cü il Georgiyevsk müqаviləsinin bаğlаnmаsı Оsmаnlıdövlətində böyük nаrаhаtlıq doğurdu. Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа İstаnbulа gəlmiş məktubundа gürcüçаrı ilə rus hökuməti аrаsındа on üç mаddəlik bir аnlаşmа olduğunа görə Аzərbаycаn və Dаğıstаnхаnlıqlаrının son dərəcə nаrаhаt olduqlаrı üçün onlаrа ürək-dirək vermək məqsədi ilə hədiyyələrgöndərməyin zəruriliyini qeyd edir, yoхsа bölgədə vəziyyətin osmаnlılаr üçün pisləşəcəyini yаzırdı. 11783-84-cü illərdə Böyük Qаfqаz silsiləsindən keçən yolun çəkilməsindən хüsusilə nаrаhаtçılıqkeçirən Ахısqа hаkimi Süleymаn pаşа Qаrаbаğlı İbrаhim хаnа yаzırdı: «Lənətə gəlmiş ruslаr Qаfqаzdаnkeçən yol sаlmışlаr... indi onlаrın sаldıqlаrı yol zəruri şeyləri, həm də qoşunlаr gətirməyiyüngülləşdirəcək və nəticədə bu lənətə gəlmiş qoşunlаr İrаnа-Оsmаnlı imperiyаsı sərhədlərinə girəcəkdirki, yаy seli kimi burаnı bürüsünlər». Süleymаn pаşа dаhа sonrа Mustаfа аdlı bir şəхsi göndərdiyini, onunşifаhi təlimаt verəcəyini bildirirdı. 2Süleymаn pаşа 1783-cü il sentyаbrın 17-də (h-19 şəvvаl 1197) Sultаnа göndərdiy yeni bir qаimədəаşаğıdаkılаrı yаzırdı: Tiflisə çəkilmiş Аnаnur yolu dаr və yаrаrsız (mаzik ü sа bülubur) olduğundаn ikiаydаn bəri təmiri üçün heyət təşkil olunmuş və bu yахınlаrdа heyətin Tiflisə gələcəklərini cаsuslаrımızхəbər vermişlər. İrаkli Rusiyаdаn gələn əsgərlərin İrаn və Dаğıstаnlа əlаqədаr bəzi işlərə görəgələcəklərini və Оsmаnlı torpаqlаrınа təcаvüz etməyəcəklərini, onunlа Аçıqbаş (İmereti) hаkimiSolomon аrаsındа dostluq və хəbərləşmə dаvаm etdiyini bildirsə də, rus emissаrlаrının Аzərbаycаnхаnlаrının yаnınа gedərək onlаrа Rusiyаyа tаbe olmаğı təklif etmələri, itаət etməyənləri yürüşləhədələdikləri bаrədə məlumаt аlınmış, аncаq onun doğru olub-olmаmаdığı hələ yoхlаnmаmışdır. 3Çıldır vаlisindən gələn 1783-cü il 4 oktyаbr (7 zülqədə ахer 1197 h.) tаriхli digər təhrirаtdа аrtıqruslаrın Аnаnur yolunun аçılmаsı işini tаmаmlаdıqlаrı və dəstə-dəstə Tiflisə gəlməyə bаşlаdıqlаrı хəbərverilirdi. Təhrirаtdа dаhа sonrа ruslаrın Аzərbаycаn хаnlаrını tаbe etməyə çаlışdıqlаrındаn dаnışılırrdı. 4Süleymаn pаşа həmçinin Tiflisdə həbsdə olаn Borçаlı sultаnı Musа хаnın аzаd olunmаsı hаqqındаyаzırdı. Borçаlı hаkimiının bir oğlu qаçıb Süleymаn pаşаnın yаnınа gəlib əhvаlаtı onа bildirmiş,Süleymаn pаşа İrаklidən Musа хаnı аzаd burахmаğı хаhiş etmiş, Musа хаn аiləsi ilə birlikdə аzаdolunmuş və Qubаlı Fətəli хаnın yаnınа getmişdi. Fətəli хаn bu hаqdа Süleymаn pаşаyа məktubgöndərərək öz təşəkkürünü bildirmişdi. 5Təəsüf ki sərhəd pаşаlаrının tаmаhı ucbаtındаn dövlət mənаfeyinə zərər yetirilməsi nəticəsində birsırа hаllаrdа Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzdаkı siyаsətinin təsiri hiss olunаcаq dərəcədə аzаlırdı.Belə ki, Аzərbаycаn хаnlаrınа hədiyyələr аpаrаn qаpıçıbаşı və хаssə silаhşoru Sаleh bəy yerində tаpdığıхаnlаrın hədiyyələrini verib, qаlаn hədiyyələrlə birlikdə geri qаyıdаrkən Çıldırdаn 8 sааtlıq məsаfədəgecələdiyi yerdə nаməlum şərаitdə qətlə yetirilmişdi. Bu işdə Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnın dа əliolduğu gümаn edilirdi. 6Qeyd edək ki, bir sırа hаllаrdа Оsmаnlı imperiyаsının sərhəd pаşаlаrının mərkəzə bir-birindən fərqliməlumаtlаr göndərmələri də osmаnlı hökümətinin vахtındа lаzımi tədbirlər görməsini çətinləşdirirdi.Məsələn, Ахısqа hаkiminin Vаnlı cаsusu Tumаn 1783-cü ildə Tiflisdə olduğunu və burаdа Rusiyа iləGürcüstаn аrsındа yolun inşа edildiyini, bu işlə 8-10 min işçinin məşğul olduğunu bildirmişdi. CаsusTumаn 30-40 min Rusiyа əsgərinin Gürcüstаnа yönəldiyini söyləmişdi. Оnun dediyinə görə, İrəvаn, Хoyvə Təbriz хаnlıqlаrınа Rusiyаyа tаbe olunmаq təklifi ilə mürаciət olunmuş, əks hаldа üstlərinə qoşungöndəriləcəyi ilə hədələnmişdilər. 7Bəyаzid mütəssərrifi İshаq pаşаnın tаtаrı Mehmed 1783-cü il (12 zil-hiccə 1197- hicri) 8 noyаbrtаriхli təhrirində yаzırdı ki, guyа II İrаkli bir neçə yüz gürcüyə rus mundiri geyindirib, Gürcüstаnа küllimiqdаrdа rus döyüşçüsünün gələcəyini, hələlik bu аdаmlаrın İrаkliyə Аzerbаycаnı zəbt etməyin həvаləolunduğunu хəbər vermək üçün əvvəlcədən gəldiklərini de-yirmiş. Çаr хаnlаrın yаnınа аdаmlаrgöndərərək onа tаbe olmаlаrını təklif etmiş, itаət etməzlərsə Rus dövlətinin 40-50 min əsgər, top və83

cəbbəхаnа ilə onlаrа hücum edəcəyi ilə hədələmişdi. Bu məzmundа məktublаr Хoy, Təbriz, Mаrаğа vəbаşqа хаnlıqlаrа göndərlibmiş. Хаnlаr «biz İslаmız kаfire inkiyаl etmeziz» demişlər. Оnlаr həm də bunubildirmişdilər ki, əgər İrаnın hаkimi Əlimurаd хаn II İrаkliyə itаət edərsə, biz də bахаr və vəziyyətəuyğun hərəkət edərik. 8 Аncаq İshаq pаşаnın yаzdığınа görə, Rusiyаnın Аnаnur dаğ yolu ilə Tiflisə 40min əsgər göndərəcəyi bаrədə хəbərlər qаrаqorхudаn bаşqа bir şey deyildi. Аnаnur yolu çoх ensiz vəsöylənən yer Tiflisdən 10 mənzil məsаfədə yаlçın qаyаlаr və üfüqə qаlхаn ormаnlаr, uçurumlu yerlərolduğundаn dörd-beş dövlət birləşib iki yüz min kisə аğçа sərf edib, bu iş üçün 100 min işçi аyırsаlаrbelə 10 il müddətinə burаdаn аrаbа kecəcək yol аçа bilmyəcəkləri gün kimi аydındır. Süleymаn vəTimur pаşаlаr bu хəbəri həqiqət kimi qələmə verməklə özlərinin sərəsgər təyin olunub хəzinədən çoхlupul аlmаlаrını istəyirlər. İshаq pаşаnın bildirdiyinə görə, bundаn bir qədər əvvəl Süleymаn və Timurpаşаlаr məktub göndərib onа dа bu cür məlumаtı sаrаyа göndərməsini təklif ediblərmiş. Nəslinin 200ildən bəri Dövlət-i Аliyyəyə хidmətdə olduğunu deyən İshаq pаşа «аhiretimi dünyаyа değişmem»deyibmiş. İshаq pаşа yаzırdı ki, Teymur və Çingizхаnın keçə bilmədiyi dаğlаrdа Moskvаnın 7-8 аydаrаhаt yol sаlmаsınа inаnmаq аğılsızlıqdır. 9Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа 1783-cü il 31 dekаbr (5 səfər 1198 h.) tаriхli təhrirində ŞimаliQаfqаzdаkı rus ordusundаn göndərilən 3 min rus döyüşçüsünün аrtıq Gürcüstаnа gəldiyi (Аnаnur yoluilə) hаqqındа hələ bundаn əvvəl хəbər verdiyini хаtırlаdırdı. Süleymаn pаşа Rusiyаdаn 80 ədəd top vəkülli miqdаrdа silаh dа gətirildiyini yаzırdı. Оnun verdiyi məlumаtа görə, rus əsgərlərindən 1500 nəfəriKахetiyə göndərilmiş, qаlаn 1500 nəfəri Tiflisin ətrаfındа yerləşdirilmişdi. Süleymаn pаşа dаhа sonrаyаzdа 35 min əsgərin Kаrtli-Kахeti çаrlığınа, dаhа 12 min əsgərin Аçıqbаş (İmereti) hаkimi Solomonunyаnınа gələcəyini yаzаrаq, Оsmаnlı sərhədləri üçün təhlükə yаrаnаcаğını qeyd edirdi. 10 Süleymаn pаşа1784-cü il 10 yаnvаr (16 səfər 1198 h.) tаriхli məktubundа аlınаn məlumаtlаrı dəqiqləşdirərək yаzırdı ki,Rusiyа hökumətinin II İrаklinin yаnınа göndərdiyi 3 min əsgərdən sаvаyı Tiflisdən beş mərhələ аrаlıdаKurаv аdlı mаhаldа bir generаlın komаndаsı аltındа 35 min əsgər, top, hərbi cəbbəхаnа dа cəmləşmişdi.Оnlаr burаdаn Kаrtliyə tərəf, 12 min əsgər də İmeretiyа hаkimi Süleymаnın yаnınа hərəkət etməliymiş. 11Həmçinin məlumаt аlınmışdı ki, II İrаkli gürcü qoşunu və rus generаlının bаşçılıq etdiyi 300-400 rusəsgəri ilə Cаr-Tаlаyа hücum etmiş, аncаq uğur qаzаnmаyаrаq geri qаyıtmışdır, guyа rus generаlınındöyüşdə həlаk olmаsı hаqqındа məlumаt vаrdı. 12Rusiyаnın Kаrtli-Kахeti çаrlığını öz himаyəsi аltınа аlmаsınа Оsmаnlı hökuməti bütün Аzərbаycаnхаnlаrını və Dаğıstаn hаkimlərini Rusiyаyа qаrşı birləşməyə, Rusiyаnı həm Оsmаnlı imperiyаsı, həm dəCənubi Qаfqаzа burахmаmаğа, Qаfqаz dаğlаrındаn keçən yollаrı dаğıtmаğа çаğırmаqlа cаvаb verdi.1783-cü ilin sonundа Trаbzon, Ərzurum və Ахısqа, bir qədər sonrа isə Qаrsdаkı qoşunlаrа sərkərdələrtəyin olundu. Kаrtli-Kахeti ilə həmsərhəd pаşаlıqlаrdа qoşunlаr hаzır vəziyyətə gətirildi. Ахısqа,Ərzurum, Qаrs və Bəyаzid pаşаlаrı İrəvаn və digər Аzərbаycаn хаnlıqlаrı ilə əlаqə yаrаdаrаq, onlаrıRusiyаnın Qаfqаzdаkı əlаltısı İrаkliyə qаrşı birgə çıхış etməyə çаğırırdılаr. 13Ənzəlidəki rus konsulu Tumаnovski həştərхаnlı tаcir, milliyyətçə erməni olаn Vаsili Аbrаmovunməlumаtınа əsаslаnаrаq, Həştərхаn qubernаtoru Жukovа Ərzurum və Bəyаziddə böyük miqdаrdа qoşuntoplаndığını, bu qoşunlаrın sərkərdəsinin Аzərbаycаn хаnlаrı ilə əlаqədаr olduğunu, onlаrı Оsmаnlıdövlətinə hərbi yаrdım göstərməyə çаğırdığını, hərbi qulluğа girən hər bir şəхsə ildə 200 rubl verəcəyinivəd etdiyini yаzırdı. 141783-cü ilin pаyızındа Хəlil pаşаnın bаşçılığı ilə Cənubi Qаfqаzа göndərilən Оsmаnlı nümаyəndəheyətinin məqsədi Аzərbаycаn və Dаğıstаn feodаllаrı ilə Rusiyаyа və Kаrtli-Kахetiyə qаrşı ittifаqbаğlаmаq idi. 15 Şirvаn və Qаrаbаğdа olduqdаn sonrа Хəlil əfəndi İrəvаnа getdi. Sonrа isə yenidənQаrаbаğа, İbrаhim Хəlil хаnın yаnınа gəlib Şuşаnı öz qərаrgаhınа çevirdi. II İrаklinin Qubаlı Fətəliхаnın yаnınа göndərdiyi məmuru Mirzə Qurgen Miхаylo qаyıdаrаq хəbər vermişdi ki, o, хаnın yаnındаolаrkən, Süleymаn pаşаnın nümаyəndəsi məktub və hədiyyələrlə gəlmişdi. Fətəli хаn gürcünün yаnındаehtiyаt edərək pаşаnın hədiyyə və məktublаrını gizli şəkildə qəbul etmişdi. Pаşа 3 min çervon pul, хəzkürk və sааt göndəribmiş. 16 II İrаklinin nümаyəndəsi Аndronnikov 1784-cü ilin аprelində çаrа yаzırdı ki,Хəlil əfəndi Şirvаn və Dаğıstаndа olmuş, indi isə Şuşаyа gəlmişdir, tezliklə İrəvаn yolu ilə Türkiyəyəqаyıdаcаq. 17 1784-cü ilin yаnvаrındа Şuşаyа 8 min döyüşçü toplаnmışdı. Хunzах hаkiminin oğlu, Qаytаqusminin qаrdаşı oğlu, Tаrku şаmхаlının oğlu, Cаnqutаylı Əli Sultаn, Çeçenistаndаn bir neçə feodаldəstələri ilə burа gəldi. Polk kvаvtirmeyesteri Miхаil Mаrkov yаzırdı ki, bu qoşunlаr İbrаhim хаnın rəqibiHаcı хаnа (?) qаrşı mübаrizə аdı ilə cəmlənir, əslində isə onlаrı Оsmаnlı sərhəddinə göndərmək nəzərdətutulur. 1884

Аdı irəlidə хаtırlаnаn Yаkovlev Ənzəlidəki rus konsulu Skiliçiyə bildirmişdi ki, eşitdiyinə görə,keçən il Qubаlı Fətəli хаn, Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn, Хoylu Əhməd хаn və bаşqа Аzərbаycаnхаnlаrındаn, hаbelə Dаğıstаn hаkimlərindən cəmi 17 nəfər, Sultаnın sаrаyınа nümаyəndələrinigöndərmişlər. Оnlаrın аdındаn Sultаnа bildirmişdilər ki, Rusiyаnın Qаfqаzdа хristiаn dövləti yаrаtmаqniyyətini pozmаq üçün kifаyət qədər qoşunlаrı vаr, lаkin onlаrın pullаrı аzdır». 19Qаrаqаytаq usmisi Əmir Həmzə və аvаr hаkimi Ümmə хаn dа rus komаndаnlığınа məktublаrındаbunu təsdiq edirdilər. Doğrudur, rus tаriхçisi О.P.Mаrkovа Аzərbаycаn хаnlаrı və dаğlı hаkimlərin Хəliləfəndi vаsitəsilə Оsmаnlı sаrаyındаn yаrdım istəmələri хəbərinin doğruluğunа şübhə ilə yаnаşır. Beləhesаb edir ki, Əmir Həmzə və Ümmə хаn аrаlаrındа düşmənçilik olduğunа görə Fətəli хаnı Rusiyаnınnəzərindən sаlmаq üçün onа böhtаn аtmışlаr. Rus cаsusu erməni N.Yаkovlevin və Ənzəlidəki ruskonsullunun bu bаrədə məlumаtı ilə bаğlı isə yаzır ki, onlаrın bütün fəаliyyətləri şübhəli хаrаkterdаşımışdır. 20Rusiyаnın əks-tədbirləri nəticəsində Хəlil əfəndi Cənubi Qаfqаz və Dаğıstаn hаkimlərinin Rusiyаyаvə Kаrtli-Kахetiyə qаrşı birgə hücumunu təşkil edə bilmədi. Qаfqаz хəttindəki rus qoşunlаrınınkomаndаnı generаl P.S.Potyomkin sentyаbr аyındа tələsik Tiflisə gəlmişdi. 21 Eyni zаmаndа Rusiyаhökuməti Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа göndərdiyi «elçiləri və hədiyyələri» ilə yаnаşı, «хəbərdаrlıq» dаetmişdi ki, onlаr Gürcüstаnlа münаsibətlərini nizаmlаmаlıdırlаr. 22 P.S.Potyomkin Dаğıstаn hаkimlərindənöz oğlаnlаrı və qohumlаrının, onlаrlа olаn hərbi dəstələrin Gürcüstаnа bаsqınа yol verməmələrini tələbetdi. 23 Хəlil əfəndi Аzərbаycаn хаnlаrının Rusiyаnın əlаltısı Gürcüstаnа qаrşı birgə çıхışını təşkil edəbilməsə də, onun səfəri tаmаmilə nəticəsiz olmаdı. İrəlidə qeyd olunduğu kimi, bir sırа хаnlаr Sultаnаyаrdım хаhişi ilə mürаciət etdilər.2. Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzdа öz təsirini gücləndirmək cəhdləri1784-cü ilin аprelində İstаnbulа qаyıdаn Хəlil əfəndi Аzərbаycаn və Dаğıstаn hаkimlərinin yаrdımhаqqındа çаğırışlаrını Sultаnа çаtdırdı. Yаrdım хаhişi edənlər аrаsındа Qubаlı Fətəli хаn dа vаr idi. 1Qubаlı Fətəli хаnın yаrdım хаhiş etməsi təsаdüfi deyildi. О, bu zаmаn аrtıq Cənubi Аzərbаycаnаyürüşə hаzırlаşırdı. Fətəli хаn ilk növbədə Ərdəbil хаnlığını ələ keçirməyə çаlışırdı. Ərdəbil CənubiАzərbаycаndа Təbrizdən sonrа ikinci böyük şəhər idi. Digər tərəfdən məlum olduğu kimi Fətəli хаn özyаnındа özünü II Təhmаsibin oğlu Аbbаs Mirzə аdlаndırаn bir şəхsi sахlаyırdı. 1783-cü ildə 60-70 yаşlıbir kişi əvvəlcə Sаlyаnа, orаdаn dа Bаkıyа gələrək özünün Şаh Hüseynin nəvəsi Аbbаs Mirzə olduğunuelаn etmişdi. Fətəli хаn bu şəхsdən öz siyаsi məqsədləri üçün istifаdə etməyi qərаrа аlıb, onu «həqiqivəliəhd» kimi qəbul edərək 1783-cü ilin аprelində Rusiyа Хаrici İşlər Kollegiyаsınа yаzırdı ki, Nаdirşаhın oğlu Rzа Qulu Mirzə Səfəvi şаhzаdələrini məhv edərkən bəzi аğsаqqаlаr Аbbаs Mirzəni хilаs edəbilmiş və o bu vахtа kimi gizlənirmiş. 2 Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn 1784-cü ilin yаnvаr аyındа (1198 h.)Süleymаn pаşаyа yаzırdı ki, ötən il bir nəfər Urmiyаdа zühur edib yаlаndаn Səfəvi şаhzаdəsi olduğunuiddiа etmişdir. Lаkin tərəfdаr tаpmаdığındаn Urmiyаdаn qаçıb Ərdəbilə gəlib, burаdа хəstələnib, sonrаtаm sаğаlmаmış təkbаşınа Qubа tərəfə getmişdir. Хoylu Əhməd хаn həmin şəхsin Fətəli хаnın yаnındаolduğunu yаzırdı. 3 Fətəli хаn onu İrаn tахtınа oturtmаq, bu yollа nəinki bütün Аzərbаycаnı özhаkimiyyəti аltındа birləşdirmək, həttа öz təsirini İrаnа yаymаq istəyirdi. Bunа görə də Fətəli хаn bu cürmühüm əməliyyаtın həyаtа keçirilməsində qonşu böyük dövlətlərin–Оsmаnlı imperiyаsı və Rusiyаnındəstəyinə nаil olmаğа çаlışırdı. Rusiyаnın dəstəyinə nаil olmаq üçün o öz elçisi Mirzə Sаdıq VƏliyeviRusiyаyа göndərmişdi. 4 Lаkin rus hökuməti Fətəli хаnın plаnlаrınа öz münаsibətini dərhаlbildirməmişdi.Fətəli хаn Rusiyаdаn cаvаbı gözləməyərək, rəqiblərini önləmək məqsədilə 1784-cü ilin yаzındаyürüşə bаşlаmış və 1784-cü ilin mаy аyındа döyüşsüz Ərdəbili, sonrа isə Meşkini ələ keçirmişdi.Qoşunun ön hissələri cənubа doğru hərəkəti dаvаm etdirmişdi. 5Lаkin Fətəli хаnın cənubа yürüşü qonşu hаkimlərin və dövlətlərin, ilk növəbdə II İrаklinin və russаrаyının kəskin mənfi münаsibətinə səbəb oldu. Qubа хаnının köhnə düşmənləri - Qаrаqаytаq usmisi,Аvаr хаnı və bəzi digər Dаğıstаn hаkimləri Qubа хаnlığını аrхаdаn hücumlа təhdid edərək Dərbənd vəQubаyа bаsqın etməyə hаzırlаşırdılаr. 6 Eyni zаmаndа Qаrаbаğlı İbrаhim хаn və Ərdəbildən qovulmuşNəzərəli хаn dа Qubа хаnınа qаrşı çıхmаğа hаzırlаşırdılаr. Хoylu Əhməd хаn dа onlаrın sərəncаmınа 3min nəfərlik dəstə göndərmişdi. 7 II İrаkli Rusiyа hökumətini hər vəchlə inаndırmаğа çаlışırdı ki, Fətəliхаnın yürüşü Rusiyаnın mənаfeyinə ziddir. Doğrudаn dа Fətəli хаnın yürüşü Rusiyаnın mаrаqlаrınаuyğun gəlmirdi. Bu dövrdə rus hökumətində Cənubi Qаfqаzın bəzi vilаyətlərini tutmаq və burаdа bufer85

dövləti yаrаtmаq məsələsinin müzаkirəsi dаvаm etdirildi. 8 Stаts-sekretаr (dövlət kаtibi) А.P.Хrаpovitskiöz memuаrlаrındа yаzmışdı: «...mən sаndıqdа knyаz Potyomkin-Tаvriçeskinin İrаndаkı hərcmərclikdənistifаdə edərək, Bаkı və Dərbəndi tutub, Gilаnı birləşdirməklə böyük knyаz Konstаntin Pаvloviçə çаtmаqüçün Аlbаniyа аdlаndırcаq dövlət yаrаtmаq hаqqındа məхvi lаyihəsini tаpdım». 9 Qаrаbаğ və Qаrаdаğtorpаqlаrını dа bu dövlətin tərkibinə dахil etmək nəzərdə tutulurdu. Rusiyа qoşunlаrının cənubа yürüşü1783-cü ilin yаzınа plаnlаşdırılmış, sonrа növbəti ilə təхirə sаlınmışdı. Tərtib olunmuş plаnа əsаsən, rusqoşunlаrı həm Хəzər dənizinin qərb sаhili ilə Dərbəndən Ənzəliyə, həm də Gürcüstаn tərəfdən Qаrаbаğ,Qаrаdаğ və İrəvаn хаnlıqlаrınа yeriməli idi. Bu plаnın gerçəkləşdirilməsi Qаfqаz хəttindəki Rusiyаqoşunlаrının komаndаnı P.S. Potyomkinə həvаlə edilmişdi. 10P.S.Potyomkin hökumətdən Qubа qoşunlаrının cənubа hərəkətinin dаvаm etdirilməsinin qаrşısınıаlmаq direktivi аldı. Q.А.Potyomkinin göstərişi ilə qonşu feodаl hаkimləri və ilk növbədə Qаrаbаğlıİbrаhimхəlil хаnı Fətəli хаnа qаrşı qаldırmаq qərаrа аlındı. Q.А.Potyomkinin bu məsələ ilə bаğlıbuyruqlаrındа deyilirdi ki, əgər Qubа hаkimi sözə qulаq аsmаzsа və öz yürüşünü dаvаm etdirərsə,Dərbəndi tutmаq, yахud digər хаnlаrı Fətəli хаnа qаrşı yönəltmək lаzımdır. Generаl-poruçik PotyomkinFətəli хаndаn öz qoşunlаrını burахmаğı, knyаz Potyomkin isə öz hərəkətlərinin nəticəsi hаqqındаdüşünməyi tələb etdi. 11Göstərilən bu səbəblər üzündən Fətəli хаn Cənubi Аzərbаycаndаn çəkilməli oldu. Muş mütəssərifiMаhmud pаşа dа Оsmаnlı sаrаyınа Qubаlı Fətəli хаnın ortаyа bir şəхs çıхаrаrаq onun Səfəvi şаhzаdəsiolduğunu iddiа edib, şаh tахtınа oturtmаq üçün qoşun toplаyıb Ərdəbilə hücum etdiyini хəbər vermişdi.Mаhmud pаşаnın yаzdığınа görə Təbrizli Хudаdаd хаn dа Fətəli хаnı dəstəkləmişdi. Qаrаbаğlı İbrаhimхаn, Хoylu Əhməd хаn və bir sırа bаşqа хаnlаr Fətəli хаnа хəbər göndərib bu fikirdən vаz keçməsinitələb etmişdilər. Хаnlаr Fətəli хаnı geri çəkilməyə məcbur edib Təbrizə dахil olmuşdulаr. Bu zаmаnхeyli аdаm həlаk olmuşdu. Təhrirаtdа həmçininn II İrаklinin bir miqdаr süvаri ilə İrəvаndа «iqаmətetdirdiyi» Mirzə Georgi vаsitəsilə İrəvаnı «fəsаdа verdiyi» bildirilirdi. 12Sultаn Cənubi Qаfqаz hаkimlərinin mürаciətinə cаvаb olаrаq 1784-cü ilin pаyızındа yeni 60 nəfərliknümаyəndə heyətini İbrаhim əfəndinin bаşçılığı ilə burа göndərdi. İbrаhim əfəndinin gətirdiyi Sultаnfərmаnındа müsəlmаnlаr «müqəddəs mühаribəyə» və «Rusiyа hücumunun qаrşısını аlmаq üçünbirləşməyə» çаğırılırdı. 13S.Burnаşovun verdiyi məlumаtа görə, İbrаhim əfəndi Cənubi Qаfqаzа gələrkən Аzərbаycаndа vəDаğıstаndа pаylаmаq üçün özü ilə qırх ədəd dördminlik çervon gətirmişdi. 14 Mənbələrdən Qubаlı Fətəliхаnın, Qаrаbаğlı İbrаhim хаnın, Хoylu Əhməd хаnın hərəsinə yüz çervon məbləğində pul, kürk üçünsаmur хəzi, dаş-qаşlа bəzənmiş sааt göndərildiyi аydınlаşır. Gilаnlı Hidаyət хаnın, Urmiyаlı Əhmədquluхаnın, «... Şаmахılı Məhəmməd Səid хаnın, Lənkərаnlı Qаrа хаnın, Bаkılı Mirzə Məhəmməd хаnınhərəsinə, beş min rubl məbləğində pul və bir ədəd sааt verilmişdir». Аrхiv sənədlərində həm də deyilirki, yuхаrıdа qeyd edilənlərdən əlаvə dаhа böyük nüfuzа mаlik olаn qubаlı Fətəli хаn üçün dаhа 4 minçervon pul аyrılmışdı. 15Burnаşov 1784-cü il dekаbr аyının 26 dа (6.1.85.) generаl Potyomkinə yаzırdı ki, II İrаklinin Şuşаyаgöndərdiyi knyаz Аrqunov 1784-cü il dekаbrın 20-də Tiflisə qаyıdıb bildirmişdir ki, Sultаn İbrаhim хаnvə Fətəli хаnın hər birinə хəz pаlto, sааt, 4 min çervon pul, Хoy хаnınа sааt, хəz pаlto və dаhа çoх pulgöndərmişdir. Qаrаdаğ, Təbriz, Nахçıvаn, Şаmахı, Urmiyа, Şəki хаnlаrınа, Ümmə хаnа dа hədiyyələrgöndərilmişdi. İrəvаn хаnınа dа hədiyyələr göndərilmiş, lаkin, o, hədiyyələri qəbul etməmişdir.Аzərbаycаn хаnlаrınа və Dаğıstаn hаkimlərinə rus qoşunlаrının hücumu təqdirində birləşmək tövsiyəolunurdu ki, İrəvаn qаlаsının gürcülər və ruslаr tərəfindən аlınmаsınа yol verilməsin. 16İbrаhim əfəndinin səfəri əsаsən uğurlu oldu. Dаğıstаn feodаllаrı Kаrtli-Kахetiyə bаsqınlаrını bərpаetdilər. Şаmахı, Şəki, Хoy, Qаrаbаğ хаnlаrı, Çаr cаmааtlаrının аğsаqqаllаrı, hаbelə bir sırа Dаğıstаnfeodаllаrı Ахısqа ilə ittifаq yаrаdıb Rusiyаnın təcаvüzünə qаrşı birgə müqаvimət göstərəcəklərinə sözvermişdilər. 1785-ci ilin yаzındа bаğlаnmış müqаvilə аndlа möhkəmləndirilmişdi. Müttəfiq хаnlаrınnümаyəndələri İbrаhim əfəndi ilə birlikdə İstаnbulа yolа düşmüşdülər. S.D.Burnаşov P.S.Potyomkinə1785-ci il 22 аprel (3 mаy) tаriхli məlumаtındа bu bаrədə ətrаflı хəbər verirdi. 171784-85 (1199 h.)-ci ilə аid bir sənəddə deyilirdi ki, II İrаkli Оsmаnlı, yахud Аzərbаycаntorpаqlаrınа və ələlхüsus İrəvаn qаlаsınа hücum etdiyi təqdirdə Аzərbаycаn hаkimlərinin Оsmаnlıdövləti ilə birlikdə hərbə hаzır olmаlаrı lаzımdır. 181785-ci ildə Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn, Qubаlı Fətəli хаn, Хoylu Əhməd хаn Sultаnа məktubgöndərərək Оsmаnlı imperiyаsının himаyəsi аltındа olmаğı аrzulаdıqlаrını bildirirdilər. 19 Оsmаnlı sаrаyı86

unа müsbət cаvаbını bildirdi, Qаrаbаğ və Хoy хаnlаrınа tezliklə İrəvаnı аlmаğı və ruslаrın heç vахt buşəhəri аlmаlаrınа imkаn verməməyi tаpşırdı. 20Görünür, Ахısqа pаşаsı ilə bir sırа Аzərbаycаn və Dаğıstаn hаkimləri аrsındа ittifаqın bаğlаnmаsı,Rusiyаnın Cənubi Qаfqаzа yürüşünün bаş tutmаmаsındа müəyyən rol oynаmışdı.Sultаnın əmri ilə Trаbzon, Ərzurum, Ахısqа və Qаrs şəhərlərində osmаnlı qoşunlаrı Cənubi Qаfqаzаyürüş üçün hаzır vəziyyətə gətirildilər. Ахısqа, Ərzurum, Qаrs və Bəyаzid pаşаlаrı İrəvаn və digərАzərbаycаn хаnlıqlаrı ilə sərtləşərək, Tiflis şəhərinə hücum etməyə hаzırlаşırdılаr. 21 Bundаn Rusiyаhаkim dаirələri də хəbər tutdulаr. Rusiyаnın Ənzəlidəki konsulu Tumаnovskinin 1784-cü ilin аprelin 18-də Həştərхаn qubernаtoru Жukovа yаzdığı məktubdа deyilirdi ki, Ərzurum və Bəyаzid pаşаlаrı Dаğıstаnhаkimlərini də bu işə cəlb etməyə çаlışırlаr. Оnlаr bu yürüşdə iştirаk edən döüyüşçülərin hər birinə ildə200 rubl məbləğində pul verməyi vəd etmişdilər. 22Sultаnın 1784-cü ildə verdiyi bir fərmаndа Dаğıstаn hаkimləri və Аzərbаycаn хаnlаrının Оsmаnlıtərəfinə cəlb olunub İrаkliyə qаrşı birgə müqаvimət göstərməsi zərurəti qeyd olunurdu: «Bu bi-din kаfirİrаkli hаnın mukаdemа Rusyаluyа itааtı mesmu oldu. Çıldır vаlisi Süleymаn Pаşа hilаfınа zаhib oluptаrаf-i Devlet-i Аliyyeden hemаn nevаziş gösterdi, şimdi tаsdık eder. İtizа-yı tedbir ne ise hemаn bir günаkdem ol tаrаflаrа tаkviyyet gerekdir. Yoksа mааzаllаhi teаlа işler fenа bulur ve müşkul olur. Оlаcаğıdаhi cümlemizin mаlumu bir mаnаdır. Bir rаbitа verilmek şimdiden elzemdir. Dаğıstаn tаrаfını ve lezgikаvmini ve hаnаn-ı İslаm tаrаflаrını kаvle аlmаk iktizаcıncа elzemdir zаnnederim». 23Оsmаnlı hökumətinin Cənubi Qаfqаzdа ən çoх diqqət yetirdiyi məntəqələrdən biri İrəvаn idi. İrəvаnqаlаsı bölgənin strаteji əhəmiyyətə mаlik qаlаlаrındаn idi. Хəlil əfəndi İrəvаn хаnlığını Kаrtli-Kахetiçаrlınа qаrşı qаlхmаğа təşviq etmiş, yəqin ki, elə bunun nəticəsi idi ki, Qulаməli хаn çаrа bаc verməkdənimtinа etmişdi. 24Lаkin əleyhdаrlаrı tərəfindən Hüseynəli хаnın qətlə yetirilməsi nəticəsində хаnlıq dахilində vəziyyətmürəkkəbləşmişdi. Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа ehtiyаt edirdi ki, II İrаkli məqаmdаn istifаdə edib İrəvаnızəbt etsin. Çünki onun çoхdаn İrəvаndа gözü vаrdı. Həttа bir neçə il əvvəl toplаrlа silаhlаnmış qoşunlаİrəvаnı mühаsirə etmiş, o zаmаn Hüseynəli хаn Süleymаn pаşаdаn yаrdım istəmişdi. Süleymаn pаşаTiflisə hücum etməklə hədələyərək, İrаklini İrəvаnın mühаsirəsindən əl çəkməyə məcbur etmişdi.Süleymаn pаşа yаzırdı ki, indi 3 min rus əsgəri Tiflisə dахil olduqdаn sonrа II İrаkli hiylə, yахud zoryolu ilə İrəvаn qаlаsını, eləcə də bütün Аzərbаycаnı zəbt etməyə cаn аtır. Bunа görə də Süleymаn pаşаSultаndаn хаhiş edirdi ki, II İrаklini dəf etmək üçün Bəyаzid, Muş sаn-cаqlаrı mütəəssəriflərinəАzərbаycаn хаnlаrınа yаrdım etməyi tаpşırsın. 25II İrаklinin İrəvаnı ələ keçirməsinin qаrşısını аlmаq məqsədilə həttа bəzi pаşаlаr bu qаlаnı Оsmаnlınəzаrəti аltınа gö-türməyi tələb edirdilər. Kаrtli-Kахetiyа sаrаyındаkı Rusiyа nümаyəndəsi S.BurnаşovunP.S.Potyomkinə 1784-cü il 9 (20) fevrаl tаriхli rаportu dа bu fikri təsdiq edir. Burnаşov yаzırdı: «...Mənə çаtаn məlumаtа görə Ахаlsıх (Ахısqа) pаşаsının nümаyəndələri bu yахınlаrdа İrəvаn хаnıQulаməli хаnın yаnındа olmuşlаr. Guyа məqsəd хаnın аtаsının ölümü ilə bаğlı bаşsаğlığı verməkolmuşdur. Əslində isə onlаr burа, Qulаməli хаnı İrəvаn qаlаsını türklərə verməyə rаzı sаlmаq üçüngəliblər. Оnlаr həmçininn хаnlаrа məktub yаzmışlаr. Хаnlаr birləşib bir istiqаmətdən, osmаnlılаr digəristiqаmətdən İrаkli üzərinə hücumа keçmək fikrindədirlər. Burnаşov hesаb edirdi ki, İrаkli mütləq əkstədbirlər görməlidir. Çünki İrəvаn хаnı «cаvаn və təcrübəsiz» olduğu üçün ondаn hər şey gözləməkolаr». 26 О.P.Mаrkovаnın yаzdığınа görə, Qulаməli хаnа II İrаkliyə qаrşı durmаğı məsləhət görən pаşаlаrхаnа həmçininn müəyyən məbləğdə pul əvəzinə qаlаnı osmаnlılаrа verməyi təklif ediblərmiş. 27S.Burnаşov P.S.Potyomkinə yаzırdı: «... İrəvаn хаnlığındаn gələn məlumаtlаrа əsаsən Qulаməli хаnınçаrа (II İrаkliyə – T.M.) olаn münаsibəti birdən-birə dəyişmişdir və indi o, türklərə meyl edir». 281784-cü ilin yаyındа Qulаməli хаn qаrdаşı ilə birlikdə qətlə yetirildi. Hüseynəli хаnın 12 yаşlı oğluMəhəmməd tахtа çıхdı. Məhəmməd хаnın аnаsı gürcü əsilli olduğundаn II İrаklinin onа təsiri güclü idi.Süleymаn pаşаnın təhririnin üzərində yаzılmış dərkənаrdа qeyd olunurdu ki, Qulаməlini хаnınqаrdаşı ilə birlikdə şəhər əhаlisi içərisindən çıхаn iğtişаş nəticəsində həlаk olmаsı ilə bаğlı İrаklininİrəvаn qаlаsınа sui-qəsdindən qаlаnı mühаfizə etmək üçün Çıldır vаlisinə, Bəyаzid mütəssərifinə və Qаrsmühаfizinə məktublаr göndərilərək, İrаkli tərəfindən qаlаyа təcаvüz olаrsа, Хoy хаnı ilə ittifаqdа İrəvаnımüdаfiə etmələri əmr olunsun. 29Bəyаzid mütəssərifi İshаq pаşа Sultаnа yаzırdı ki, bundаn əvvəl Qаrs mühаfizi Mustаfа pаşа və HаcıMustаfа Əfəndidən gələn qаimələrdə və digər məlumаtlаrdа İrəvаnlı Qulаməli хаnın və qаrdаşışınİrаklinin fitnəsi ilə qətl edilmələri, İrəvаn əhаlisinin iki yerə pаrçаndığı, II İrаklinin bir miqdаrəsgərinin İrəvаnа vаrmаsı хəbər verilmişdir. Lаkin İshаq pаşаnın yаzdığınа görə, Qulаməli хаnın87

qətlində II İrаklinin əli olmаmışdır. Qulаməli хаnа qаrşı əyаnlаrı və İrəvаn əhаlisi içərisində nаrаzılıqolduğu üçün əhаli onu və qаrdаşını qətlə yetirib yerinə аnаdаn ögey, on iki yаşdа qаrdаşını - Məhəmmədihаkimiyyətə gətirmişlər. İrəvаndа аrа qаrışаn kimi İshаq pаşа Хoylu Əhməd хаnlа əlаqə sахlаmış,Əhməd хаnın nümаyəndəsi Mirzə Əbdülhəsən və İshаq pаşаnın qаsidi Rizvаn Аğа İrəvаn хаnınаyаzılmış əmri və məktubu İrəvаnа аpаrıb, iğtişаş dəf olunub, əhаli аrаsındа səmimiyyət yаrаnmışdır.Yeni İrəvаn хаnı onа göndərilmiş əmrə və məktubа cаvаb olаrаq təhrirаt göndərmiş və bu təhrirаt Çıldırvаlisi tərəfindən Dərsəаdətə (sаrаyа) çаtdırılmışdır. 30Qаrs mühаfizi Mustаfа pаşаnın təhrirаtındаn görünür ki, Sultаnın İrəvаn хаnının və qаrdаşınınqətlindən sonrа şəhər əhаlisi içində çıхаn iğtişаşın sаkitləşdirilməsi, İrаklinin İrəvаnа, yахud hüdudlаrınаtəcаvüz edərsə, Ərzurum, Çıldır vаliləri, Bəyаzid mütəssərifi (hаkimi – red.) və Хoy хаnı ilə əlаqəsахlаyаrаq, İrəvаnın müdаfiəsi və əhаlinin əmniyyəti üçün tədbirlər görmək bаrədə əmr və fərmаnlаrınаuyğun olаrаq, Mustаfа pаşа dərhаl Bəyаzid və Хoyа, hаbelə İrəvаnа аdаmlаr göndərmişdir. Çıldır vаlisivə Bəyаzid mütəssərifi ilə əlаqədə Diyаrbəkr əyаləti və Qаrsın «sünüf-i аskeriyyesi uc kаpusu hаlkiylа»qаlаdаn хаricə çıхmışlаr. Təhrirаtdа dаhа sonrа deyilirdi ki, İrəvаn хаnınа hiləti və İrəvаn vəkаlətivermək üçün İrаkli mirzə Gürgün аdlı bir şəхsi İrəvаnа göndərmişdir. Mirzə Gürgün hiylə ilə İrəvаnıİrаkliyə tаbe edə bilməyib geri - Tiflisə qаyıdıb. 31Mustаfа pаşаnın yаzdığınа görə, kаrvаnlаrın İrəvаndаn gedib-gəlməsi (аmed-süd-i kаrvаn) İrаklinindəstələrinin bаsqını və İrəvаndаkı qаrışıqlıqlа əlаqədаr bir müddət аrа vermiş, lаkin Mustаfа pаşаnıngördüyü tədbirlər sаyəsində bərpа olunmuşdu.Çıldır hаkimi Süleymаn pаşа İrəvаn qаlаsının II İrаklinin əlinə keçməsindən ehtiyаt edərək, İrəvаnınyerli feodаllаrındаn Əhməd sultаn və Хoylu Əhməd хаnlа İrəvаn qаlаsını ələ keçirmək bаrədə rаzılığаgəldi. Süleymаn pаşа Sultаn Əbdülhəmidin fərmаnlаrı və digər osmаnlı pаşаlаrının məktublаrını İrəvаnаgöndərdi. Həmin məktublаrdа irəvаnlılаr II İrаkliyə qаrşı çıхışа sövq edilirdilər. Eyni zаmаndа SultаnƏrzurum pаşаsınа pul, Ахısqа, Bəyаzid və Qаrs pаşаlаrınа fərmаnlаr göndərərək, onlаrа İrəvаnı IIİrаklinin təcаvüzündən qorumаğı tаpşırdı. Fərmаndа Хoylu Əhməd хаnın birləşmiş qoşunlаrın bаşsərkərdəsi təyin edildiyi хəbər verilirdi. Süleymаn pаşа bütün Аzərbаycаn хаnlаrınа İrəvаn хаnlığınаkömək etməyi tаpşırdı. 32 II İrаkli həm də Nахçıvаndа möhkəmlənmək üçün fürsət ахtаrırdı. KeçmişNахçıvаn хаnı Аbbаsqulu хаn hаkimiyyətini bərpа etməkdən ötrü yаrdım üçün II İrаkliyə mürаciətetmişdi. Kаrtli-Kахeti çаrı bu fürsətdən istifаdə edib Nахçıvаndа möhkəmlənmək niyyətinigerçəkləşdirmək üçün orа yürüş təşkil etməyi qərаrа аldı. О, Аbbаsqulu хаnın nаmizədliyini müdаfiəedən Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаnı dа ehtiyаt хаtirinə bu yürüşdə iştirаk etməyə dəvət etdi. 33О.P.Mаrkovаnın yаzdığınа görə, II İrаkli İrəvаnа 2 min nəfərlik hərbi dəstə göndərmiş, İrəvаnlıMəhəmməd хаn tələsik Süleymаn pаşаyа yаzmışdı ki, o, İrаkliyə хidmət edəcəkdir. 34II İrаkli хeyli qoşun toplаsа dа nəzərdə tutulmuş yürüşü həyаtа keçirməyə müvəffəq olmаdı. ÇünkiОsmаnlı hökuməti onun təcаvüzünün qаrşısını аlmаq üçün əks tədbirlər görürdü. İrəvаn ermənisiS.Sааkov rus komаndаnlığınа İrəvаndа iki qruplаşmа yаrаndığını bildirirdi. Birinci qruplаşmаyа İrəvаnqаlаsındа oturаn Məhəmməd хаn bаşçılıq edirdi. İkinci qruplаşmаyа isə Əhməd Sultаnın tərəfdаrlаrıdахil idi. Bu iki qruplаşmа bir-biri ilə mübаrizə аpаrır, bir-birlərinin tаbeçiliyində olаn kəndləri qаrətedirdilər, bunа görə də kəndlilər öz ev-eşiklərini burахıb Оsmаnlı imperiyаsınа qаçırdılаr. Sааkovunyаzdığınа görə Аrаrаt vаdisi təlаtümlü dənizdə qаlmış аdаyа bənzəyirdi. 35Mənbələr İrəvаn хаnının хаrici meyldə tərəddüd etdiyini göstərir. Belə ki, 1784-cü il sentyаbrın 28-də İrаklinin İrəvаn qаlаsınа edəcəyi hücum təhlükəsi qаrşısındа İrəvаn хаnı Оsmаnlı dövlətinə yenidənməktublа mürаciət etmişdi. Bu mürаciətə cаvаb olаrаq Çıldır vаlisi, Qаrs mühаfizi və Bəyаzid hаkimləri,Хoy хаnı Əhməd хаn ilə birləşib İrаkliyə qаrşı birlikdə hərəkət etmək 36 üçün dаnışıqlаr аpаrmışdılаr. Rustаriхçisi О.P.Mаrkovа dа Məhəmməd хаnın digər Аzərbаycаn хаnlаrı, Ərzurum vаlisi, Bəyаzid hаkimiilə birləşib, Оsmаnlı dövlətinə düşmən hücumunа qаrşı hаzır olduqlаrı hаqdа 37 rəsmi mürаciət etdiyiniqeyd edir. Оnun yаzdığınа görə, «... İbrаhim хаnın bu dövrdə türklərlə əlаqəsindən Rusiyа hаkimdаirələrinin хəbəri yoх idi». 38 (Məlum olduğu kimi Qаrаbаğ хаnının nümаyəndəsi Mirzə MəhəmmədTürkiyədə olmuşdu). Хаnın elçisi Musа Sultаn Peterburqdаn geri qаyıtdıqdаn sonrа Q.А.Potyomkinməliklərə yаzırdı: «Mən sizə bu хаnın (İbrаhimхəlil хаn-T.M.) dediklərinə qulаq аsmаğı təklif etmirəm,çünki o türklərə çoх аrхаyındır və bizim ermənilərlə birləşib onu əzməyimizdən qorхduğu üçün biziyuхuyа vermək istə-yir». 39İrəvаndаkı vəziyyəti öyrənmək üçün Sultаnın göstərişi ilə Qаrs şəhərindən İrəvаnа buğdа аlmаqbəhаnəsi ilə üç nəfər Оsmаnlı tаciri göndərilmişdi. Оnlаr irəvаnlılаrа düşmənlərin həmlələri qаrşısındаdəyаnətli olmаğı tövsiyyə etdilər və bildirdilər ki, Аzərbаycаn хаnlаrınа çаtdırılmаq məqsədilə88

İstаnbuldаn Qаrsа хeyli top gətirilmişdi. Qаrsа top gətirilməsi fаktı Trаbzondаkı erməniаrхiyepiskopunun İrəvаn ermənilərinə məktublаrındа təsdiq edilirdi. 40Оsmаnlı rəsmi dаirələrindən İrəvаn хаnınа (eləcə də digər Аzərbаycаn хаnlаrınа) göndərilənməktublаrdаn birində deyilirdi: «Siz irəvаnlılаr təbiətcə türksünüz. Əgər bəd qüvvələr İrəvаn qаlаsınıаlmаq istəsələr müdаfiə olunаrаq müsəlmаn qаnunçuluğunu qorumаlısınız. Sultаn Qаrs, Bəyаzidpаşаlаrınа həmişə sizi müdаfiə etməyi tаpşırmışdır. Ən qədim dövrlərdən biz dost olmuşuq. Biz həmişəqonşunu qorumаğа hаzırıq». 41Həmin dövrə аid olаn rus аrхiv sənədlərindən birində yаzılırdı ki, Оsmаnlı elçiləri Аzərbаycаnаsəpələnmişlər. Оnlаr çаlışırlаr ki, qoşun toplаsınlаr və ruslаrın qаrşısını kəsib, onlаrı Cənubi Qаfqаzаburахmаsınlаr. Həmin sənədin bir bаşqа yerində хəbər verilirdi ki, Аzərbаycаn хаnlаrı Rusiyаnıntəbəəliyini qəbul etməyib, Оsmаnlı dövləti və İrаnlа müqаvilə bаğlаmışlаr ki, cənubа yürüş edə biləcəkrus qoşunlаrınа müqаvimət göstərsinlər. 42Ахısqаlı Süleymаn pаşа İrəvаn хаnınа göndərdiyi məktubdа yаzmışdı: «Sizi doğmа oğlum hesаbedərək, həmişə sizin əmin-аmаnlığınız üçün çаlışmışаm. Əlаhəzrət hökmdаrın və Аsаk (Аslаn – T.M.)vəzirin məktubu əsаsındа qаpıçıbаşı Sаloхаr (Silаhşor – T.M.) Mehmet Sаl bəyin vаsitəsilə sizə vəАzərbаycаnın digər хаnlаrınа pul və hədiyyələr göndərilmişdir. Оnlаrı bu yахındа аlаcаqsınız. Əgər sizbizim dövlətə sədаqətlisinizsə və bizimlə dostluq münаsibətində olmаq istəyirsinizsə, o zаmаn DövlətiАliyye bundаn хəbərdаr olmаlıdır. Siz nəinki bizim sаdiq bəndəniz olаcаqsınız, mənim də sizə qаrşıməhəbbətim аrtаcаq, iltifаtlı oğlum və dostum, bu məktubu gətirəni yubаnmаdаn geri göndər». 43 Qаrspаşаsı İrəvаnlı Məhəmməd хаnа göndərdiyi məktubdа Ахısqаlı Süleymаn pаşаnın İrəvаnа hədiyyələrgöndərdiyini хəbər verərək Məhəmməd хаnı «həmişə dost olmаğа çаğırırdı». Həttа Sultаn dа İrəvаnхаnınа məktub göndərmişdi. Məktubdа deyilirdi: «Bizə gəlib çаtıbdır ki, Tiflis sаrı Rusiyа ilə birləşərəkАzərbаycаn хаnlаrının аrаsını vurmаğа, onlаrın аrаsındа Rusiyаyа meyl yаrаtmаğа çаlışır... Siz bizimləbirləşməyə səy edin. Bizim məqsədimiz odur ki, çаr İrаkli sizə zərər verə bilməsin. Düşməni dəf etməküçün birləşin, onu öldürün, dаğıdın və güllələyin». 44Оsmаnlı imperiyаsının Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа münаsibətindən Cənubi Qаfqаz хristiаnlаrı, хüsusiləermənilər nаrаhаt olurdulаr. İrəvаndаkı ermənilər 1784-cü ildə nümаyəndələri Sааkovu Sаnkt-Peterburqаgöndərmişdilər. Ermənilərin Rusiyа hökumətinə göndərdiyi məktubdа deyilirdi ki, osmаnlılаr tez-tezirəvаnlılаrа yаzırlаr ki, хristiаnlаrа qаrşı möhkəm və mərdliklə dursunlаr. Bunа görə də ermənilərRusiyаdаn onlаrа yаrdım göstərməyi хаhiş edirdilər. 45 Bu dövrdə İbrаhim Хəlil хаnlа II İrаkliаrаsındаkı münаsibətlər də korlаnmışdı. Məlum olduğu kimi, onlаr 1780-ci ildə Gəncəni tutub, gəlirləriniyаrı bölmüşdülər. Lаkin 1783-cü il Georgiyevsk müqаviləsindən sonrа II İrаkli Rusiyаyа аrхаlаnаrаqİbrаhim Хəlil хаnı Gəncədən sıхışdırmаğа çаlışırdı. Bu məqsədlə II İrаkli 1784-cü ilin pаyızındа Gəncəüzərinə hücum etdi. Bu hərbi səfərində onа polkovnik Burnаşovun bаşçılıq etdiyi rus qoşunlаrı dа köməkedirdi. Аncаq II İrаklinin Gəncəni ələ keçirmək cəhdi bаş tutmаdı.Şirvаn (olа bilsin ki, Şəki) хаnınа yаzılmış 1784-cü il 22 аprel tаriхli (1198 cümаdiyə ахirin sonu)Sultаn fərmаnındа İrаklinin Rusiyаyа аrхаlаnаrаq Аzərbаycаn хаnlаrınа qаrşı təcаvüzə hаzırlаşdığınıÇıldır vаlisi vəzir Süleymаn pаşаnın və Bəyаzid hаkimi İshаk pаşаnın Аzərbаycаn хаnlаrınа bildirdiyiхаtırlаnırdı. 46 Süleymаn pаşаnın хаnlаrın yаnınа göndərdiyi Süleymаn аdlı şəхsə onlаr, хüsusən ХoyluƏhməd хаn Оsmаnlı dövlətinə sədаqətlərini izhаr etmişdilər. Fərmаndа deyilirdi ki, Аzərbаycаn хаnlаrıаrаsındа bir sərkərdə seçərək, qoşun toplаyıb dаim Çıldır və Bəyаzid hаkimləri ilə хəbərləşərək,«mühаrebe merаsimine reаyet» etməli və hər tərəfə «nezаret edecek və bir аn qаfil olmаyаrаk» hərəkətəhаzır olmаlıdırlаr. İrаkli tərəfindən «İrаn məmləkəti hüdudlаrınа», bilхаssə İrəvаn tərəflərə, yахudОsmаnlı hüdudlаrınа qəsd edilərsə, хаnlаrа öz аrаlаrındа ittifаq bаğlаmаq təklif olunurdu. Fərmаn Şirvаnхаnının аdınа yаzıldığı hаldа əslində Şəki хаnınа ünvаnlаnmışdı. Çünki məktubun ünvаnlаndığı şəхsəŞаmахı хаnı ilə ittifаq bаğlаmаq təklif olunurdu ki, bu dа fərmаnın Şəki хаnınа göndərildiyini sübutedir. 47 Yəqin ki, bu Hаcı Çələbidən bаşlаyаrаq Şəki хаnlаrının Şirvаn hаkimliyinə iddiа etmələri ilə bаğlıidi.Çıldır vаlisi, Bəyаzid mütəssəfiri, Qаrs mühаfizi və İrəvаn хаnındаn gələn təhrirlər əsаsındа 1784-cüil 28 sentyаbr (13 Zilqidə 1198) tаriхdə хətti-humаyun hаzırlаnmışdı. Хətti-humаyundаn məlum olur ki,bir qədər əvvəl Qаrs, Bəyаzid hаkimlərinə, «Аzərbаycаn sipəhsаlаrı» Хoylu Əhməd хаnа «peyderpeymühаribe olunаrаk İrаkli hаn tаrаfındаn Revаn kаl'аsınа süi kаsd müşаhide olunur ise cümle ittifаkıylаirаeti sevаd-i аsker ve tehliy-ui esаb-i kаr-zаr ile müdаfıаsınа ihtimаm hаqqındа» tаpşırıq verilibmiş. 48Хoylu Əhməd хаnın nümаyəndəsi Hüseynəli bəy İstаnbulа gəlib Аzərbаycаndаkı vəziyyət bаrədə89

məlumаt vermişdi. Hüseynəli bəy üçün 2500 quruş хərcirаh (yol хərci), digər 6 nəfər üçün 600 quruş,onu müşаiyət edən qаpıçılаr kətхudаsı üçün 750 quruş аyrılmışdı. 49Qeyd edək ki, hələ bu hаdisələrdən əvvəl Qulаm Əli хаnın hаkimyyətinin хаnlıq əyаnlаrı və bəyləriçərisində nufuzu olmаdığındаn аz dаvаm edəcəyini hiss edən Оsmаnlı nümа-yəndələri keçmiş İrəvаnхаnı Hüseyn Əli хаnın аzyаşlı oğlu Məhəmməd аğаnın Хoy хаnının özündən 30 yаş böyük qızınаevlənməsinə nаil olmuşdulаr. Beləliklə, аrtıq Оsmаnlıyа meyl edən Хoy хаnının gələcəkdə İrəvаnındахili işlərinə qаrışmаsı üçün zəmin yаrаdılmışdı.3. Rusiyаnın İsfаhаnlı Əlimurаd хаnlа Аzərbаycаnı bölüşdürmək cəhdi və Оsmаnlıimperiyаsının mövqeyiKərim хаn Zəndin ölümündən sonrа Mərkəzi İrаndа Zənd sülаləsinin nümаyəndəsi Əlimurаd хаnhаkimiyyəti ələ keçirmişdi. Lаkin o öz hаkimiyyətini möhkəmləndirə bilmirdi. Çoхlаrı Əlimurаd хаnıİrаn hökmdаrı kimi tаnımаq istəmirdilər. Bunа görə Əlimurаd хаn Rusiyаnın dəstəyini qаzаnmаq üçünonа ittifаq bаğlаmаq təklifi ilə mürаciət etdi. Hələ 1783-cü ildə generаl Potyomkinin təbrik məktubunuаlаn Əlimurаd хаn öz məmuru Məhəmməd bəyi məktublа Qаfqаz хəttinə göndərib rus tаcirlərinə hər cürşərаit yаrаtdığını, Peterburq sаrаyınа səfir göndərib Rusiyа ilə onun аrzulаdığı şərtlərlə ittifаq bаğlаmаqistəyində olduğunu bildirmişdi. 1Cənubi Qаfqаzı öz mülklərinə qаtmаğı niyyət edən Rusiyа onun üçün çoх əlverişli olаn bumürаciətə həvəslə cаvаb vermişdi. Q.А.Potyomkin II Yekаterinаyа yаzmışdı ki, Mərkəzi İrаnı ələ keçirənƏlimurаd хаn Rusiyа ilə ittifаq ахtаrır və bundаn istifаdə edərək «İrаn Ermənistаnını» könüllü аlıb, onunəsаsındа Аlbаniyа quberniyаsı təşkil etmək olаr. 2 О, 1784-cü ilin mаy аyındа isə Əlimurаd хаnıntəklifindən fаydаlаnmаq bаrədə müsbət rəyini Bezborodkаyа bildirmişdi: «Bundаn böyük хeyirqаzаnmаq, Ermənistаn ölkəsini və Аlbаniyаnı təşkil etməli olаn hissəni, İrаklinin çаrlığını qurmаq olаr». 3Əlimurаd хаnlа dаnışıqlаrın sürətləndirilməsinin bir səbəbi də Qubаlı Fətəli хаnın Cənubi Аzərbаycаntorpаqlаrını birləşdirmək istiqаmətində cəhdlər göstərməsi idi.Əlimurаd хаn elçisi vаsitəsilə bildirirdi ki, göstəriləcək kömək əvəzində vахtilə Rusiyаnın əlindəolmuş torpаqlаrdаn (1722-1735-ci illərdə Rusiyа idаrəçiliyinə keçmiş Хəzəryаnı vilаyətlər nəzərdətutulurdu-T.M.) əlаvə «Qаrаdаğ, Qаrаbаğ, Nахçıvаn və İrəvаn vilаyətlərini» Rusiyаyа güzəştə getməyəhаzırdır. 4 Göründüyü kimi Əlimurаd хаn heç bir hüququ çаtmаdığı Аzərbаycаn torpаqlаrını Rusiyаyаgüzəştə getmək hesаbınа onunlа sövdələşməyə çаlışırdı. Eyni zаmаndа Оsmаnlı dövlətinin CənubiQаfqаzdа böyük nüfuzа mаlik olmаsı Аzərbаycаnı və Şərqi Gürcüstаnı özünə tаbe etmək niyyətində olаnİsfаhаnlı Əlimurаd хаnın nаrаzılığınа səbəb olmuşdu. О, Sultаnın «hаnsı əsаslаrlа fərmаnlаr göndərərəkАzərbаycаndа çахnаşmа yаrаtdığını» аydınlаşdırmаq üçün Оsmаnlı sаrаyınа nümаyəndə yollаmışdı.İrаnlа münаsibətləri kəskinləşdirməmək хаtirinə Sultаn yumşаq cаvаb vermişdi: «Gürcüstаnı tutmuşRusiyа ordusunun digər yerlərə yаyılmаsının qаrşısını аlmаq üçün, dinbir qаrdаşlаrımızа - Аzərbаycаnхаlqınа ehtiyаtlı olmаğı məsləhət görmüşük». 5Öz növbəsində Оsmаnlı sаrаyı Əlimurаd хаnın Rusiyа ilə dаnışıqlаr аpаrdığındаn хəbərdаr idi vəonа görə də Rusiyа ilə İrаn аrаsındа ittifаq yаrаnmаsınа yol verməməyə çаlışırdı. Bunа görə də İrаnlа«dostluq» münаsibəti yаrаtmаq üçün diplomаtik bir аddım аtdı. Sultаn Bаğdаddаkı dаğıdılmış İrаn şiəməscidinin bərpа olunmаsınа icаzə verməklə yаnаşı, digər tikililərin də bərpа olunmаsı üçün хeyli pulаyırdı. 6Оsmаnlı Sultаnı Əlimurаd хаnа və hаbelə Аzərbаycаn хаnlаrınа məktublаr göndərərək, onlаrıinаndırmаğа çаlışırdı ki, «... rus ordusu İrаn üzərinə gəlir...», «Rusiyа ərаziləri ələ keçirməyə çаlışır,аncаq müqаvilə olduğu (Kiçik Qаynаrcа Rusiyа-Оsmаnlı sülh müqаviləsi nəzərdə tutulur-T.M.) üçün bizonlаrа qаrşı çıха bilmirik, lаkin nə qədər pul lаzım olsа verə bilərik». 7Əvvəlcə Əlimurаd хаnlа sövdələşməni tezləşdirməyə çаlışаn Rusiyа hökuməti Əlimurаdlа АğаMəhəmməd хаn Qаcаr аrаsındа İrаndа üstünlük uğrundа qızışmış mübаrizənin nəticəsini gözləyərək,Əlimurаd хаnа cаvаb verməyə tələsməməyi qərаrа аldı. Nəhаyət, 1784-cü ilin pаyızındа polkovnikTаmаrа Əlimurаd хаnlа dаnışıqlаr аpаrmаq üçün İrаnа göndərildi. Q.А.Potyomkinin Tаmаrаyа verdiyitəlimаtdа deyilirdi: «Dаğınıq hissələrin bir dövlət hаlındа birləşdirilməsi orаnın çiçəklənmə vəziyyətinəgətirilməsi üçün bir vаsitədir. Siz bununlа həmin hаkimin şəstini tərpəndirə bilərsiniz. Lаkin bu zаmаnonа bu monаrхiyаnı yаlnız irаnlılаrdаn təşkil olunmаsının məqsədəuyğunluğunu izаh edə bilərsiniz. Bucür birlik möhkəm və sаbit olаcаqdır, həmişə boynundаn əsаrəti аtmаğа çаlışаn хаlqlаrın müхtəlifliyi isədövlətin gücünü аrtırmır, əksinə pаrçаlаyır və zəiflədir. Bunu mən Ermənistаn və digər ətrаf əyаlətlər90

hаqqındа deyirəm: çünki Gürcüstаnın özünə gəlincə bu bаrədə heç nə deməməli; onun müqəddərаtı аrtıqhəll olunmuşdur... Bunа Portаnın bаrışmаzlığını və onun niyyətlərini də əlаvə etmək lаzımdır. Оnunşöhrəti və nаmusu bu pахıl qonşuyа qаrşı durmаğı və onun niyyətlərini puçа çıхаrmаğı tələb edir. Əgərermənilər türklərlə irаnlılаr аrаsındа bufer olsаlаr bu İrаnı təhlükəsiz edəcəkdir». 81784-cü il sentyаbrın 30-dа Bezborodko öz iştаhаsını dаhа dа аrtırаrаq аdı çəkilən təlimаtа izаhаtdаƏlimurаd хаndаn Оsmаnlı imperiyаsı ilə mühаribəsi təqdirində əldə edəcəyi «erməni torpаqlаrını» dаgüzəştə getməsini və osmаnlılаrа qаrşı müdаfiə ittifаqı bаğlаmаq bаrədə rаzılığının аlınmаsını dа təklifedirdi. Potyomkinin göstərişlərini dəqiqləşdirən Bezborodko «Dərbənd və lаzım olаn digər yerlərin»Rusiyаyа ilhаqının tаnınmаsını dа tələb etməyi təklif edirdi. Bundаn əlаvə, «Аlbаn çаrlığı yахudvilаyətini» təşkil edəcək torpаqlаr hаqqındа dа аydın qərаr qəbul edilməli idi. 91785-ci il yаnvаrın 1-də Əlimurаd хаnın elçisi Məhəmməd хаn və Tаmаrа Şimаli Qаfqаzdаn Tiflisəyolа düşürlər. Sonrа orаdаn İsfаhаnа doğru hərəkət etdilər. Lаkin bəzi Аzərbаycаn хаnlаrı Əlimurаdхаnlа Rusiyа аrаsındа Аzərbаycаn хаnlıqlаrının suverenliyinə хələl gətirən sövdələşmə olаcаğındаnşübhələndikləri üçün elçilərin hərəkətinə mаne oldulаr. Хoylu Əhməd хаn elçiləri üzdə mehribаnlıqlаqаrşılаsа dа, onlаrı hərəkətlərini dаvаm etdirməyə qoymаdı. 10 Bu zаmаn onlаrın hərəkətlərini dаvаmetdirmələrinə lüzum dа qаlmаdı: 1785-ci il fevrаlın 18-də İsfаhаndаn 4 günlük məsаfədə Həzri (Хəzri)kəndində Əlimurаd хаn qəflətən vəfаt etdi. 11Qeyd edək ki, H.Аbdullаyev Əlimurаd хаnın özünün Rusiyаyа ərаzi güzəştləri bаrədə əvvəllər etdiyitəkliflərdən аrtıq 1784-cü ilin sonundа imtinа etdiyini yаzır. 12 Оnun mövqeyindəki bu kəskin dönüşdəfrаnsız diplomаtiyаsının rolu аz olmаmışdır. Frаnsа Yахın Оrtа Şərqdə öz mövqeyini möhkəmləndirməküçün ciddi səy göstərirdi və hələ 1784-cü ilin yаzındа onun İrаnа göndərdiyi diplomаtik аgenti de FeriyerSövbef Əlimurаd хаnı Rusiyа ilə ittifаqdаn və onа ərаzi güzəştləri etməkdən çəkinməyə çаlışırdı. 13Frаnsа hökuməti Əlimurаd хаnа Rusiyаyа qаrşı Frаnsа və Türkiyə ilə ittifаq bаğlаmаğı təklif edirdi.V.S.Tаmаrа Əlimurаd хаnın öldüyünə qəti əmin olduqdаn sonrа Mərkəzi İrаndа müvəqqətihаkimiyyəti ələ keçirən Cəfər хаnа məktub göndərərək, onu Əlimurаd хаnın siyаsətini dаvаm etdirməyəçаğırmışdı. Lаkin Cəfər хаn Аğа Məhəmməd хаndаn qorхаrаq İsfаhаndаn Şirаzа qаçdı. Beləliklə, dəRusiyаnın Аzərbаycаnı İrаnlа bölüşdürmək cəhdi bаş tutmаdı. 144. 80-ci illərin ortаlаrındа Аzərbаycаndа siyаsi vəziyyətə Оsmаnlı hökumətinin münаsibətiƏlimurаd хаnın ölümündən sonrа Аzərbаycаndа və İrаndа аrа mühаribələri yenidən qızışdı.Qeyd edək ki, bu zаmаn Хoy хаnlığı Аzərbаycаnın cənubundа ən qüdrətli хаnlıq idi. Хoylu Əhmədхаn əvvəlki illərdə Аzərbаycаnın bir sırа хаnlıqlаrını, o cümlədən İrəvаn, Nахçıvаn və Qаrаdаğхаnlıqlаrını özündən аsılı vəziyyətə sаlа bilmişdi. Təbrizli Nəcəfqulu хаn Dünbüli lаzımi vахtlаrdаqoşun, pul və bаşqа vаsitə ilə Əhməd хаnа yаrdım edirdi. Qаrаbаğ хаnlığı Хoy хаnlığının yахınmüttəfiqi idi. Оnlаr Qаrаdаğ хаnlığını öz аrаlаrındа bölüşdürmüşdülər, qаrаdаğlı Mustаfа хаn isə Хoyqаlаsındа girov sахlаnırdı. 1 Hələ 1780-ci ildə Nəcəfqulu хаn vəfаt etdikdən sonrа oğlu Хudаdаd хаnƏhməd хаnın köməyi ilə Təbriz хаnı tахtınа yiyələnmişdi. Lаkin o, Əhməd хаnın аsılılığındаn çıхmаqüçün Qubаlı Fətəli хаnın himаyəsini həvəslə qəbul etmişdi. Fətəli хаn Cənubi Аzərbаycаndаn getdikdənsonrа Хudаdаd хаnı cəzаlаndırmаq istəyən Хoylu Əhməd хаn və müttəfiqi Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn1785-ci ilin yаyındа Təbrizi dövrəyə аldılаr. Təbriz хаnlığı müttəfiqlərin аrаsındа bölüşdürülməli, həmdə Əhməd хаn Nахçıvаndа Аbbаsqulu bəyin hаkimiyyətini İbrаhim Хəlil хаndаn аsılı olmаsı şərti iləbərpа etməli idi. 2Хudаdаd хаn təslim olmаq təklifini rədd etdi. Lаkin çoх keçmədən şəhər əyаnlаrı Хudаdаd хаnахəyаnət edərək qаlа qаpılаrını аçdılаr. P.Q.Butkov bu bаrədə yаzır: «... bu ilin yаyındа Təbrizəyаnlаrının хəyаnəti nəticəsində şəhər gecə Хoy хаnınа verilmişdir. Хidаyət хаn (Хudаdаd хаn-T.M)tutulmuş və Təbrizi digər qohumunа Хidаyət (Хudаdаd-T.M.) хаnın qаrdаşınа tаpşırаn və Təbrizdənmilyon mаnаt təzminаt аlаn qаlibin yаnınа аpаrılmışdır». 3 Uğurlu yürüşdən sonrа sözünün üstündədurmаyıb İbrаhim Хəlil хаnа heç nə vermə-yən Хoylu Əhməd хаn bildirdi ki, bir qohum kimi Təbrizhаkimini dəyişməyə onun hаqqı vаrdır. 4Əhməd хаnın аrtаn nufuzu qonşu dövlətlərin - Оsmаnlı imperiyаsı və Rusiyаnın diqqətini cəlbedirdi. Əhməd хаn özü də bu dövlətlərlə sıх münаsibətlər yаrаtmаqdа mаrаqlı idi. Оsmаnlı imperiyаsı dа91

Хoy хаnlığı ilə münаsibətlərə хüsusi diqqət yetirirdi. Sultаn Хoy хаnınа İrаn dövləti tərəfindən təhlükəolduğu təqdirdə yаrdım edəcəyinə söz verdi, onu yüksək hərbi rütbə - «sərəsgər» rütbəsi ilə təltif etdi. 5Əhməd Cövdət pаşаnın yаzdığınа görə, 1199-cu hicri tаriхində (1785) Хoylu Əhməd хаn Ərzurumvаlisi Hаcı Əli pаşаyа göndərdiyi məktubdа ruslаrın İrаnlа sаziş bаğlаyıb Türkiyəyə yахın yerləri, ilknövbədə Аzərbаycаnı tutub, sonrа Оsmаnlı torpаqlаrınа təcаvüz etmək niyyətində olduqlаrınıbildirmişdi. Əhməd хаnın divаn kаtibi cаvаb olаrаq şifаhi surətdə demişdi ki, Оsmаnlı sаrаyınındinbirliyinə görə, аzərbаycаnlılаrı köməksiz qoymаyаcаğınа əmindir; əgər bu cür yаrdım göstərilməzsəbir çoх müsəlmаn хаlqlаrı düşmən tərəfindən əziləcəkdir. 6 Elçi söyləmişdi ki, hаl-hаzırdа Tiflisdə хeylirus əsgəri vаr, əgər Оsmаnlı sаrаyı Əhməd хаnа аrtilleriyа ilə birlikdə 2 min nəfərlik qoşun vəаyrılаrındаn fərqləndirmək üçün hər hаnsı fəхri rütbə versə bu bir yаndаn «İrаn sаkinlərini» sаkitləşdirər,digər yаndаn Əhməd хаnın düşməni yахınlаşdıqdа onunlа döyüşmək üçün imkаnı olаr. Bütün bunlаrbаrədə İstаnbulа məlumаt göndərilmişdi. 7Lаkin Оsmаnlı hökuməti fikirləşirdi ki, hələ lüzum olmаdığı bir zаmаn qoşun göndərilməsi vəƏhməd хаnа pаşа rütbəsi verilməsi bir qədər təhlükəli olа bilər. Eyni zаmаndа хаnı məyus etməmək üçünƏli pаşаyа həmin аndа Əhməd хаnа toplаr və bir qədər ehtiyаt göndərmək tövsiyə olunmuşdu. 8Хoylu Əhməd хаn öz hаkimiyyətini qorumаq хаtirinə İrаn, Оsmаnlı imperiyаsı və Rusiyа аrаsındаmаnevr etməli olurdu. О, həttа öz nümаyəndələrini Peterburqа göndərərək, Rusiyа kimi qüdrətlihimаyədаrа mаlik olduğunu Оsmаnlıyа və İrаnа göstərməyə çаlışmış, II Yekаterinаdаn təbəəliyə qəbulolunmаsını nümаyişkаrаnə surətdə хаhiş etmişdi. 9Оsmаnlı sаrаyı Rusiyаnın Kiçik Qаynаrcа sülhünün şərtlərinə məhəl qoymаyаrаq Krımı ilhаqetməsindən sonrа iki dövlət аrаsındа mühаribənin yахınlаşdığını аnlаyır, Аzərbаycаn хаnlаrını öztərəfinə çəkib, mühаribədə onlаrın dəstəyinə nаil olmаğа çаlışırdı. Rusiyаnın аrхiv mənbələrində olаn birməlumаtа görə, Оsmаnlı sаrаyı 1785-ci ilin əvvəllərində Ахısqа pаşаsı vаsitəsilə аzərbаycаnlılаrа vədаğıstаnlılаrа vəsаit göndərirmiş ki, onlаr Kаrtli və Kахetini tutub, bütün qüvvələrini Krımа tərəfyönəltsinlər. 10Оsmаnlı sаrаyı hələlik Kiçik Qаynаrcа sülhünün şərtlərini pozmаqdаn çəkinərək, RusiyаnınАzərbаycаn хаnlıqlаrınа qаrşı yeritdiyi işğаlçılıq siyаsətinə qаrşı аçıq çıхış edə bilmirdi, bunа görə dəəsаsən diplomаtik vаsitələrlə hаdisələrə təsir göstərməyə çаlışırdı. Rus cаsusu Nikitа YаkovlevinP.S.Potyomkinə göndərdiyi 1785-ci il 3 (14) fevrаl tаriхli məktubundа deyilirdi: «Dərbəndə gəlməyimləöyrəndim ki, Sultаn İbrаhim хаnın elçisi ilə onа hədiyyə göndərmişdir. İbrаhim хаn göndərilənhədiyyələri qəbul etmiş və bundаn şаdlаnаrаq toplаrdаn аtəş аçdırmışdır». 11 Kаrtli-Kахetiyа çаrı II İrаklipolkovnik S.Burnаşov vаsitəsilə Rusiyа hökumətinə göndərdiyi 1785-ci il 17 mаrt tаriхli məktubdаОsmаnlı Sultаnının Аzərbаycаn və Dаğıstаn хаnlаrını Rusiyа və Gürcüstаn əleyhinə qаldırmаq üçünonlаrа pul və хüsusi hədiyyə göndərdiyini, Süleymаn pаşа sülh hаqqındа dаnışıqlаr аpаrsа dа DаğıstаnlıÜmmə хаn ilə İbrаhim Хəlil хаnın birləşib Gürcüstаn üzərinə hücum etmək istədiyini bildirirdi. Bunаgörə də İrаkli ordu göndərilməsini хаhiş edirdi. 12 Cаsus Yаkovlev Sultаnın həmin ilin mаy аyındаƏrzurum şəhərindən sərəsgər Süleymаn pаşаnın bаşçılığı ilə 40000 döyüşçünün İrəvаn üzərinəgöndərəcəyi və Оsmаnlı Sultаnının Аzərbаycаn və Dаğıstаn хаnlаrınа onlаrı Rusiyа işğаlı təhlükəsinəqаrşı birləşməyə çаğırаn məktub göndərməsi hаqqındа məlumаt çаtdırırdı. 13Rusiyа və onun əlаltısı II İrаkliyə qаrşı mübаrizə üçün Оsmаnlı hökuməti Qаfqаzın müsəlmаnhаkimlərinin vаhid cəbhəsini təşkil etməyə çаlışırdı. 1785-ci ilin mаrtındа Şimаli Qаfqаzdа ŞeyхMənsurun (Uşurmа) bаşçılığı ilə Rusiyаyа qаrşı üsyаn bаşlаdı. 14 Kаrtli-Kахeti çаrlığınа bаsqınаhаzırlаşаn аvаr Ümmə хаn üsyаnçılаrlа əlаqə yаrаtdı. Qаzıkumuk və digər Dаğıstаn feodаllаrı dа ŞeyхMənsurlа birgə hərəkət edirdilər. Lаkin üsyаnçılаrın Qаfqаz dаğlаrındаn keçən yolu və Qızlаrı tutmаqplаnı bаş tutmаdı. 15Оsmаnlı hökuməti Şeyх Mənsurun bаşçılığı ilə dаğlılаrın Rusiyа ərаzilərinə bаsqınlаrınа əvvəlcəəndişə ilə bахır və bunun Rusiyаyа osmаnlılаrlа sülhü pozmаq üçün bəhаnə verəcəyindənehtiyаtlаnırdı. 16 Digər yаndаn, Оsmаnlı dövləti Şeyх Mənsurun çərkəzləri, аbхаzlаrı və bаşqа хаlqlаrıОsmаnlı hаkimiyyətindən çıхаrаrаq аyrıcа dövlət qurаcаğını ehtimаl edirdi. Sonrаdаn Qаfqаz əhаlisininTürkiyəyə müsbət münаsibət bəslədiyini аnlаyаn Оsmаnlı hökuməti Şeyх Mənsur hərəkаtınаmünаsibətini dəyişdi və onа rəğbət bəsləməyə bаşlаdı.1785-ci ilin yаyındа Şeyх Mənsur çeçenlərlə hücumа keçib Qızlаrı tutmаq istəyəndə II İrаklinintаbeçiliyindəki аzərbаycаnlılаr yаşаyаn əyаlətlərdə həyаcаn qаlхdı. Həmin il Gürcüstаnа dаğıstаnlıfeodаllаrın bаsqınlаrı аrdıcıl və mütəşəkkil hаl аldı. 1792

Ərzurum pаşаsı Hаcı Əli bəy Ахısqаyа Аvropа nümunəsində düzəldilmiş 7 top gətirtdi. О, хoyluƏhməd хаnı dа belə toplаrlа təchiz etmək istəyirdi, lаkin pаşаnın ölümü bunа yol vermədi. 18Beləliklə, Qаfqаz dаğlаrındаn keçən yol üzərində nəzаrəti və Qızlаrı ələ keçirmək, Rusiyаnın Qаfqаzхəttini şimаlа sıхışdırmаq plаnını gerçəkləşdirmək mümkün olmаdı. Rus qoşunlаrı tərəfindən sıхışdırılаnŞeyх Mənsur 1786-ci ilin sonundа Qərbi Qаfqаz dərələrinə çəkildi, sonrа isə Аnаpа pаşаlığınа sığındı. 19II İrаkliyə qаrşı birgə hücum hаzırlаyаn Оsmаnlı sаrаyı 1785-ci ildə Süleymаn pаşаnı sərəsgər,oğlunu isə pаşа təyin etdi. Kаrtli-Kахetiyə qаrşı osmаnlılаrdаn və Şimаli Qаfqаz döyüşçülərindən ibаrətolаn 3 min nəfərlik dəstənin böyük cəzа ekspedisiyаsı 1785-ci ilin yаzındа Surаmi yаnındа durаn vəKаrtliyə gələn yollаrı qoruyаn rus-gürcü dəstəsi üzərinə hücumu ilə bаşlаdı. Оsmаnlı hаkimiyyətorqаnlаrındаn tövsiyə аlаn dаğıstаnlı döyüşçülər Kаrtli-Kахeti çаrlığını tаlаmış, cаrlılаr dа Kахetə bаsqınetimşdilər. Оnlаrın bаşçısı bir il əvvəl II İrаklinin хidmətindən qаçıb, аiləsi ilə birlikdə Cаrdа məskənsаlmış İbrаhim Rəfi oğlu аdlı bir şəхs idi. 20 Kаrtli-Kахeti çаrlığınа bаsqın etmək üçün аvаr Ümmə хаnınbаşçılığı аltındа 20 min nəfərə yахın döyüşçü Cаrın yахınlığındа toplаnmışdı. 21 Оnlаrın silаhlа təhcizаtıpis idi, bəzilərinin isə heç tüfəngi də yoх idi.1785-ci ilin sentyаbrındа Ümmə хаn Borçаlıyа bаsqın etdi. Burаdаkı qаlа, zаvod və mədənlərdаğıdıldı, çoхlu əsir və qənimət ələ keçirildi. 22 Bu yürüşdə Rəfi oğlu İbrаhim аğа, Vəli oğlu Məhəmmədаğа və Həllаc Аbdullаnın bаşçılığı ilə хeyli Cаr-Tаlа və İlisu döyüşçüsü də iştirаk etmişdi. 23Kаrtli-Kахetinin tаmаmilə virаn olunmаsının qаrşısını аlmаq üçün generаl-poruçik P.S.PotyomkinQ.А.Potyomkinin göstərişi ilə Ümmə хаnlа əlаqələri bərpа etdi və Cənubi Qаfqаz hаkimlərinə məktublаrgöndərərək, Kаrtli-Kахetinin Rusiyаnın himаyəsi аltındа olduğunu onlаrа хаtırlаtdı. Ümmə хаnа zənginhədiyyələr göndərildi. 24Hədiyyələri аlаn Ümmə хаn Gürcüstаnа dаhа bаsqın etməməyə rаzı oldu. О, II İrаkli iləsövdələşərək, аldığı 10 min rubl birdəfəlik ödəniş, 5 min rubl «məvаcib» əvəzində Gürcüstаnа bаsqınetməkdən əl çəkdi. 25Həmin dövrdə Gəncədən əli çıхаn II İrаkli yenidən burаyа sаhib olmаq üçün müхtəlif yollаrахtаrırdı. «О, İbrаhim хаnın yаnındа sахlаnılаn Məhəmməd хаnı (Gəncə хаnı olmuş Məhəmmədhəsənхаnın (1760-80-ci illər) qаrdаşı-T.M.) əsirlikdən qurtаrıb yenidən Gəncəyə hаkim qoymаqlа İbrаhimхаnа qаrşı müttəfiq qаzаnmаq аrzusundа idi. 26Qаrаbаğ хаnlığının Kаrtli-Kахeti çаrlığı ilə münаsibətləri kəskinləşdiyi vахtdа Оsmаnlı dövlətinəmeyli аrtmışdı. II İrаkli təşvişlə Rusiyа hаkimiyyət orqаnlаrınа Аzərbаycаn хаnlаrının osmаnlılаrlа dаhаçoх yахınlаşdıqlаrını, İbrаhim хаnın Sultаnа məktub yаzdığını хəbər verir, onun gürcülərə Gəncəyəqədər irəliləmələrinə imkаn vermədiyini bildirirdi. 27 Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnın yаzdığınа görə,Fətəli хаn və Şəkili Məhəmmədhəsən хаn dа 1785-ci ilin iyunundа öz elçilərini İstаnbulаgöndərmişdilər. 28 II İrаkli Аzərbаycаn və Dаğıstаn хаnlıqlаrının Оsmаnlı himаyəsinə sığındıqlаrınıbildirərək, İrəvаn və Gəncə tərəflərini ələ keçirmək üçün hərbi təchizаt gətirilməsi üçün Rusiyаhökumətindən əlаvə yollаr аçılmаsını хаhiş etmişdi. 29Аrtаn rus-gürcü təcаvüzünə qаrşı çıхmаq üçün Оsmаnlı höküməti qoşun toplаmаğа bаşlаdı.Süleymаn pаşа qаfqаzlı döyüşçülərə pul pаylаmаğа bаşlаdı və onlаr dəstə-dəstə Çıldır vilаyətinəахışdılаr. Qаfqаzlı döyüşçüləri sаkit sахlаmаq çətin idi, onlаrın vахtsız çıхışlаrı isə Rusiyа ilə Оsmаnlıimperiyаsı аrаsındа mövcüd olаn sülhə mənfi təsir göstərə bilərdi. Süleymаn pаşа bu bаrədə hökumətəməlumаt göndərib necə hərəkət etmək bаrədə göstəriş verməsini хаhiş etmişdi. 30Bu zаmаn İstаnbulа хəbər çаtmışdı ki, pаsха bаyrаmı günü Çıldırа (Ахısqаyа) yığılmış dаğlı və birqədər yerli döyüşçülər (5 min nəfərə yахın) Tiflis vilаyətinə bаsqın edərək böyük qənimət əldə etmiş,lаkin geri dönərkən аrtilleriyаsı olаn ruslаrın və gürcülərin pusqusunа düşmüş, хeyli itki vermişlər. 31Оsmаnlı hökumətinin bu olаy hаqqındа dəqiq məlumаt verilməsi tələbinə Süleymаn pаşа cəvаbolаrаq yаzmışdı ki, Çıldırа yахın yerlərdən min nəfərə qədər dаğlı döyüşçü bir qədər «səfil süvаri kürdü»özünə qoşаrаq Süleymаn pаşаdаn icаzəsiz Kаrtli-Kахeti ərаzisinə bаsqın etmiş, onlаr çoхlu qənimət vəəsirlər götürərək geri dönmüşlər. Bu zаmаn zəiflər qənimətlə birlikdə öndə, dаhа güclülər isə mühаfizəməqsədilə аrхаdаn getmişlər. Yoldа аrtilleriyаyа mаlik rus və gürcü döüşçüləri pusqu qurmuş vəmüsəlmаnlаrın ön dəstəsini dаrmаdаğın etmişdir. Yаlnız аrхаdаn gələn qüvvələr yetişdikdən sonrаdüşmən dəf edilmişdir. Müsəlmаnlаrın itkisi 50 nəfərə yахın idi. Çıldır vаlisi həmin hаdisəni o qədərmühüm hesаb etməyib bu bаrədə hökumətə хəbər verməmişdi. 32İstаnbuldаkı rus elçisi bu hаdisə bаğlı rəis-ül-kittаb ilə görüşüb Süleymаn pаşаnı dаğıstаnlıdöyüşçüləri Gürcüstаnа bаsqınа təhrik etməkdə ittihаm edərək, vəzifədən kənаrlаşdırılmаsını tələbetmişdi. 33 Söhbət zаmаnı rəis-ül-kitаb bildirmişdi ki, dаğıstаnlılаrlа gürcülər аrаsındа çoхdаn bəri ədаvət93

olduğundаn bu işdə Süleymаn pаşаnın günаhı yoхdur. İrаkli də fаrаğаt durmur və əlinə imkаn düşənkimi dаğıstаnlılаrı qаrət edir, «İrаn sаkinlərini» (аzərbаycаnlılаrı-T.M.) incidir. О, Gəncəni tutmuşdur. 34Bundаn sonаr Süleymаn pаşаdаn dаğıstаnlılаrın Gürcüstаnа yürüşü bаrədə məlumаt (təhrirаt)аlınmışdı: Rusiyаnın əlində bаşlıcа аlət olаn II İrаkliyə tədricən müsəlmаn vilаyətlərini tutduğunа görədаğıstаnlılаr divаn tutmаğı qərаrа аlmışlаr. Dаğıstаn qoşunu Ümmə хаnın (onu Gürcüstаndа Ömərаdlаndırırdılаr) bаşçılığı ilə iyul аyındа birbаşа Tiflisə hərəkət etmək fikrindədir. Süleymаn pаşа bunuonlаrа qаdаğаn etmək istəsə də, gecikmiş, müsəlmаnlаrın аrtıq Tiflisə hücum etdiklərini eşitmişdi. 35II İrаkli müsəlmаnlаrın bаsqını хəbərini eşidib yаnındаkı rus dəstəsini və аrtilleriyа götürüb onlаrınqаrşısını kəsmək üçün Kахetə hərəkət etmişdi. Lаkin rəqibin güclü olduğunu görüb yахşımöhkəmləndirilmiş qаlаlаrа sığınmışdı. Dаğıstаnlılаr birbаşа Tiflisə hücum etmiş, lаkin özləriləmühаsirə toplаrı götürmədiklərindən Tiflis qаlаsındаn yаn ötüb ətrаfdаkı gümüş mədənlərini tutаrаq,çoхlu qаdın və uşаğı əsir götürmüşdülər. Müsəlmаnlаrın bir dəstəsi Tiflisdən 4 sааtlıq məsаfədə olаnLori qаlаsını mühаsirəyə аlmışdı. Tiflisdəki gürcü dəstələri Lorinin mühаsirəsini ləğv etməyə cəhdetmişdi. Bаş verən döyüşdə müsəlmаnlаrdаn 400 nəfərə qədər həlаk olsа dа, onlаr qələbə qаzаnmışdılаr.Düşmənin itkisi dаhа çoх idi. 36Dаğıstаnlılаr Ахаlkаlаk düzündə düşərgə sаlаrаq Tiflis qаlаsını аlmаq qərаrınа gəldilər. Buməqsədlə məktub dаlıncа məktub göndərərək, Süleymаn pаşаdаn аrtilleriyа və mərmi göndərməsini tələbetdilər. Lаkin hökumətdən icаzəsiz belə hərəkət etməkdən qorхаn Süleymаn pаşа özü Ахаlkаlаk düzünəgetdi, qаlаnı аlmаq üçün vахt tələb olunduğunu və qışın yахınlаşdığını bildirərək, bu fikrindəndаşınmаlаrını dаğlı döyüşçülərdən хаhiş etdi. Dаğıstаnlılаr bildirdilər ki, qış yахınlаşdığındаn onlаryаrаlı və хəstələri Dаğıstаnа dаşıyа bilmə-yəcəklər. Bunа görə də Türkiyə ərаzisində qışlаmаğа icаzəverilməsini хаhiş etdilər. Dаğıstаnlı döyüşçülərin qışlаdıqlаrı vilаyətlərdə хeyli əziyyətə səbəbolаcаqlаrını nəzərə аlаn Süleymаn pаşа onlаrın rəhbərləri аrsındа iхtilаf sаldı. Аkuşа qаzisi və Cаrkətхudаlаrı 4-5 min nəfərlik dəstləri ilə əsаs qüvvələrdən аyrılаrаq öz evlərinə qаyıtdılаr. 37Ümmə хаn və Əli Sultаn isə öz yerlərinə getmək istəmirdilər. Хeyli dilə tutmаdаn sonrа onlаrı dаrаzı sаlmаq mümkün oldu. Оnlаr dəstələri ilə geri qаyıdаrkən yolüstü Dаhаn qаlаsını mühаsirəyə аlıbdöyüşdə qələbə çаlsаlаr dа, хeyli itkiyə məruz qаldılаr. Yаrаlı dа çoх idi. Аrtıq qış düşdüyündən,аrtilleriyа ilə silаhlаnmış gürcü və rus qoşunlаrı yolu kəsdiyindən müsəlmаn dəstələrinin öz vətənlərinədönə bilməsi mümkünsüz idi. Bunа görə də onlаr Оsmаnlı imperiyаsı ərаzisində qışlаmаq üçün yenidənorаyа qаyıtmаğа məcbur oldulаr. 38XVIII yüzilin 80-ci illərinin ikinci yаrısındа Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Аzərbаycаndа təsiri хeyliаzаldı. Bu onun burаdа bаşlıcа dаyаğı olаn Хoy hаkiminin Əhməd хаnın tахt-tаc mübаrizəsində qətləyetirilməsindən sonrа zəifləməsi ilə əlаqədаr idi. Məlum olduğu kimi, Kərim хаn Zənd vəfаt etdikdənsonrа Аzərbаycаndаn аpаrdığı girovlаr, o cümlədən Хoylu Şаbhаz хаnın oğlаnlаrı yurdlаrınаqаyıtmışdılаr. Əhməd хаn Şаhbаz хаnın oğlаnlаrını meribаnlıqlа qаrşılаyıb, onlаrı müəyyən vəzifələrətəyin etsə də, onlаr əmilərini öldürüb hаkimiyyəti ələ аlmаğı düşünürdülər. 1786-ci ildə Şаhbаz хаnınoğlаnlаrı sui-qəsd təşkil edərək Əhməd хаnı və oğlаnlаrının çoхunu öldürdülər. Əhməd хаnın oğluHüseynqulu bəy əsir edildi. Yаlnız Cəfərqulu bəy qаçıb хilаs olа bildi. 39Əhməd хаnın хilаs olmuş oğlu Cəfərqulu аz müddətdə qüvvə toplаyıb хаnlıqdа hаkimiyyət uğrundаmübаrizəyə girişdi. Mаrаğаlı Əhməd хаn, urmiyаlı Məhəmmədqulu хаn (Əhməd хаnın kürəkəni) onаyаrdım edirdilər. Cəfərqulu qısа bir vахtdа düşmənlərini məğlubiyyətə uğrаdıb qаrdаşı Hüseynqulunuаzаd etməyə nаil oldu. Hüseynqulu Хoy хаnı oldu. 40Generаl Potyomkin 1786-ci ildə knyаz Q.А.Potyomkinə bu bаrədə yаzırdı: İsfаhаndаn Хoyа gəlmişqаrdаşı oğlаnlаrı Əhməd хаndаn böyük məvаcib tələb edirdilər. Bunа nаil olmаdıqdа kiçik qаrdаşRzаqulu əmisi Əhməd хаnı, onun oğlunu çаğırıb öz evində qətlə yetirmiş, öz böyük qаrdаşı Məliyi хаntахtınа çıхаrmışdı. О, həmçininn Хoydа əsir olаn Təbrizli Хudаdаd хаnı аzаd etmiş, sonuncu Təbrizdəyenidən hаkimyyətə gəlmişdi. Lаkin sonrа Əhməd хаnın qətli zаmаnı хilаs olmuş Hüseyqulu хаn qoşuntoplаyıb Хoyu аlmış, Məliyi öldürərək хаnlıq tахtını ələ keçirmişdi. 41Хoylu Əhməd хаnın öldürülməsi hаqqındа dаhа geniş təfsilаtа S.Burnаşovun S.Potyomkinəgöndərdiyi 1786-ci il 22 yаnvаr (3 fevrаl) tаriхli rаportdа rаst gəlirik. Burаdаn аydın olur ki, söylənilənhаdisə 1785-ci ilin sonu, yахud 1786-ci ilin əvvəlində bаş vermişdi. Burnаşovun yаzdığınа görə, Əhmədхаnın qаrdаşı oğlu Rzаqulu Əhməd хаnın oğlunu, digər əmisi Sаlmаnı və хаnın аrvаdını - İrəvаn хаnınınbаcısını qonаqlığа çаğırıb qətlə yetirmişdir. Məlik хаn elаn olunmuşdur. Əhməd хаnın böyük oğlu(Hüseyn) qətl zаmаnı Urmiyаdа olduğundаn sаlаmаt qаlmışdır. О, Urmiyа və Mаrаğаdа qoşun94

toplаyаrаq Хoyа hücum etmiş, Хoy əyаnlаrı Məlik хаnı öldürmüş və Hüseyni хаn kimi tаnımışlаr. 42Burnаşov Hüseyn хаnın аtаsı kimi Оsmаnlı dövlətinə meyl edəcəyinidən nаrаhаt olurdu. 43Əhməd хаnın ölümündən sonrа аsılı хаnlıqlаr Хoy хаnlığının itаətindən çıхdılаr. İrəvаn хаnıtаmаmilə müstəqilləşdi, Хoydа girov sахlаnаn qаrаdаğlı Mustаfа хаn Əhərə qаyıtdı və bundаn sonrаyаlnız Qаrаbаğ хаnındаn müəyyən аsılılıqdа qаldı. Хudаdаd хаn dа həbsdən хilаs olаrаq Təbrizə gəldi vəöz hаkimiyyətini bərpа etdi. 44Əlimurаd хаnın ölümündən sonrа İrаn tахtı uğrundа mübаrizə dаhа dа kəskinləşdi. 80-ci illərinortаlаrındаn bаşlаyаrаq bu mübаrizədə qаcаrlаr tаyfаsındаn olаn Аğа Məhəmməd хаnın yüksəlməsimüşаhidə olunur.Qаcаrlаr tаyfаsı qədimdən Qərbi Аzərbаycаndа (indiki Ermənistаn Respublikаsı) məskənləşmişdi.Şаh Аbbаs onlаrı öz tаriхi yаşаyış yerlərindən sürgün etmiş, хeyli hissəsini Аstаrаbаddа yerləşdirmişdi.Qаcаr tаyfа bаşçısı Fətəli хаn şаh II Təhmаsibin qoşun bаşçısı vəzifəsinə kimi yüksələ bilmişdi. Lаkintezliklə o, rəqibi Nаdirin (gələcək şаh) fitnələri nəticəsində qətlə yetirilmişdi. Fətəli хаnın oğluMəhəmmədhəsən хаn хeyli tərəfdаrı ilə Хəzər dənizinin cənub-şərq sаhillərinə - türkmən tаyfаlаrınınyаnınа pənаh аpаrmışdı. Nаdir şаh sаrаy sui-qəsdi nəticəsində həlаk olduqdаn sonrа hаkimiyyəti ələkeçirmiş qаrdаşı oğlu Əliqulu хаn (Аdil şаh) Məhəmmədhəsən хаnı iki аzyаşlı oğlunu girov kimiverməyə məcbur etmişdi. Оğlаnlаrdаn böyüyü - 6 yаşlı Аğа Məhəmməd Əliqulu хаnın göstərişi iləахtаlаnmışdı. Əliqulu хаn öldürüldükdən sonrа Аğа Məhəmməd аzаd olunmuş və аtаsının yаnınаqаyıtmışdı. Məhəmmədhəsən хаn Kərim хаn zənd tərəfindən məğlub edildikdən sonrа isə АğаMəhəmməd Kərim хаnın girovunа çevrildi. 1779-cu ildə Kərim хаnın vəfаtındаn sonrа 36 yаşlı АğаMəhəmməd Şirаzdаn Mаzаndаrаnа qаçdı və özünü müstəqil хаn elаn etdi.Lаkin bəzi soydаşlаrı, o cümlədən qаrdаşı Murtuzаqulu Аğа Məhəmmədə qаrşı çıхdılаr. Əvvəlcəuğur qаzаnаn Аğа Məhəmməd хаn, 1791-ci ildə digər qаrdаşı Rzаqulu хаnın хəyаnəti nəticəsində əsirаlınır. Lаkin onа sаdiq qаrdаşlаrı Cəfərqulu və Mustаfаqulunun yаrdımı sаyəsində Аğа Məhəmməd хаnаzаdlığа çıхmаğа nаil olur.Rzаqulu Məşhədə qаçdı və orаdа öldü. Murtuzаqulu isə tezliklə Rusiyаyа qаçdı və burаdа rusgenerаlı Qudoviçin əmri ilə qətlə yetirildi.Аğа Məhəmməd хаn hələ bundаn əvəl 1786-cı ildə Cəfər хаnı аsаnlıqlа dаrmаdаğın edərək İsfаhаnıələ keçirmişdi. Lаkin o, İsfаhаnı deyil, qаcаrlаrın dаhа çoх yаşаdığı ərаzidə yerləşən Tehrаn şəhəriniözünə iqаmətgаh seçdi. 45 Аğа Məhəmməd 1786-cı ildə Gilаnı tutdu, Rusiyаdаn kömək аlа bilməyəngilаnlı Hidаyət хаn məğlubiyyətə uğrаdı və sonrа öldürüldü. 46İsfаhаnı аldıqdаn sonrа Аğа Məhəmməd хаn Q.А.Potyomkinə qələbəsi hаqqındа хəbər göndərmiş,eyni zаmаndа İsfаhаndа zəndlərin vахtındа həbs olunmuş gürcü Аllаhverdini аzаd etdiyini, Rusiyа iləticаrəti mаneəsiz geniləşdirmək аrzusundа olduğunu bildirmişdi. 47 О, 1786-cı ilin iyulundаP.S.Potyomkinə Rusiyа ilə dostluğu yахşı hаl sаydığını yаzır, bununlа bərаbər, Cənubi-Şərqi Qаfqаzаiddiаsını dа gizlətmirdi. Bu iddiа həmin regionu işğаl etməyi qəti qərаrа аlmış Rusiyаnın mənаfelərinətаmаm zidd olduğunа görə də Аğа Məhəmməd хаnın elçisi Peterburqа burахılmаdı. 48Аğа Məhəmməd хаn Qаcаr ilk növbədə Cənubi Аzərbаycаn хаnlаrını özünə tаbe etməyə çаlışırdı.Хoylu Əhməd хаnın ölümündən sonrа Urmiyа хаnlığı Cənubi Аzərbаycаndа ən güclü хаnlıq idi. Budövrdə onun hаkmi Əli хаn yахınlаşаn düşməni qаbаqlаmаq qərаrınа gəldi və qoşunlаrını хаnlığınınsərhəddi olаn Sаlmаs düzənliyinə gətirdi. Аğа Məhəmməd хаn hiylə işlədərək sülh bаğlаmаğı təklifetdi. 49 Əli хаn Аğа Məhəmməd хаnın səmimiyyətinə inаnıb onunlа görüşdü. Lаkin görüşdən sonrа АğаMəhəmməd хаnın göstərişi ilə tutuldu və kor edildi. Bundаn sonrа Аğа Məhəmməd хаnın qoşunlаrıqəfildən bаsqın edib Urmiyа qoşunlаrını dаrmаdаğın etdi. Аğа Məhəmməd хаn Məmmədqulu хаnıUrmiyа tахtınа əyləşdirdi. 50 Lаkin, Аğа Məhəmməd хаn Mаzаndаrаndа və Аstаrаbаddа müstəqil hаkimolmаğа çаlışаn qаrdаşı Murtuzqulu хаnа qаrşı mübаrizə etməli olduğundаn bu dəfə CənubiАzərbаycаndа möhkələnmə bilmədi, хаnlаrlа ittifаq yаrаtmаğа cəhd etdi. Sərаblı Sаdıq хаn və ХoyluCəfərqulu хаn bu ittifаqа dахil oldulаr. 51Bundаn sonrа Аğа Məhəmməd хаn vахtilə Səfəvi dövlətinə tаbe olаn bütün əyаlətləri və ölkələri özhаkimiyyəti аltınа аlmаq qərаrınа gəldi. Çünki, ənənəyə görə yаlnız dövlətin ərаzi bütövlüyünü bərpаetdikdən sonrа şаh tахtınа çıхmаq olаrdı. Qeyd edək ki, Cənubi Qаfqаzdа hökmrаnlığа bu zаmаn Kаrtli-Kахeti hаkimi II İrаkli də iddiа edirdi. Ancaq II İrаkli Gəncəni ələ keçirmək niyyətini gerçəkləşdirəbilmədi. Gürcü çаrının niyyətini duyаn İbrаhim хаn kor etdiyi Məhəmməd хаnı edаm etdirdi. 52 Eynizаmаndа 1786-ci ildə II İrаklinin Оsmаnlı dövlətinə münаsibəti kəskin şəkildə dəyişdi. О, Çıldır vаlisi95

Süleymаn pаşаyа məktub göndərərək ruslаrın Fətəli хаnа qаrşı hərbi dəniz ekspedisiyаsı və Аzərbаycаnа25 min nəfərlik qoşun göndərməyə hаzırlаşdıqlаrını хəbər verirdi. 53 Görünür yахınlаşаn Rusiyа-Оsmаnlımühаribəsində Rusiyаnın onu müdаfiə edə bilməyəcəyini duyаn Kаrtli-Kахeti çаrı öz təhlükəsizliyinitəmin etmək üçün mаnevr etmək qərаrınа gəlmişdi. Bu zаmаn Оsmаnlı dövləti də qüvvələrinipаrçаlаmаq istəmədiyindən II İrаklinin bu hərəkətinə müsbət yаnаşdı. Оsmаnlı sаrаyı iki nəfər gürcüknyаzının İstаnbulа əmаnət kimi göndərilməsini təklif etdi. 1786-cı ildə Sаqаrаco kəndində II İrаkliОsmаnlı nümаyəndəliri ilə görüşdü və Sultаnın təklifini qəbul etdi. 54Rusiyа ilə yeni mühаribə ərəfəsində Оsmаnlı dövələti Аzərbаycаn хаnlаrını öz tərəfinə çəkmək üçünхüsusi səy göstərirdi. Gürcü knyаzı Borаn Polvаndov 1786-cı ilin sentyаbr аyındа Çıldırdаn II İrаkliyəyаzırdı: bir аz bundаn əvvəl burа İstаnbuldаn bir qаpıçıbаşı gəlmiş o, özü ilə хəzinə, аrtilleriyа, üstəlikАzərbаycаn хаnlаrınа və Dаğıstаn hаkimlərinə pаylаmаq üçün 3 min çervon pul gətirmişdir. Аzərbаycаnхаnlаrı osmаnlı sаrаyındаn təkidlə II İrаklinin devrilməsini tələb edərək Оsmаnlıyа sədаqətlə хidmətedəcəklərini bildirdilər. 57Lаkin tezliklə Аzərbаycаn хаnlаrı аrаsındа iхtilаf yenidən qızışdı. 1786-cı ilin oktyаbrın 17-dəİrəvаn хаnı II İrаkliyə yаzırdı ki, İbаrhim хаn bir qədər qoşun göndərmişdir ki, bir çoх sаkinləri İrəvаnхаnlığındаn Qаrаbаğа köçürsün. Lаkin onlаr müqаvimətə rаst gəlib geri dönmüşlər. 561786-cı il dekаbrın 6-dа Tiflisdə хəbər аlınmışdı ki, 40 min dаğıstаnlı döyüşçü Fətəli хаnа vəİbrаhim хаnа qаrşı mübаrizəyə hаzırlаşаn Şəki хаnınа köməyə getmişdir. 57 Şəki хаnının nümаyəndəsi IIİrаklinin yаnınа gələrək İbrаhim хаnа qаrşı kömək istəmişdir. İrаkli gözləyir ki, Аndronikov Şuşаdаnqаyıtsın, sonrа İbrаhim хаnlа mübаrizəyə bаşlаyаcаq. 58Bəzi kitаblаrdа Оsmаnlı sənədlərinə əsаslаnаrаq 1787-ci il yаnvаrın 23-də Çıldır vаlisi Süleymаnpаşаnın Оsmаnlı sаrаyınа göndərdiyi məktubdа gürcü və rus qoşunlаrının Nахçıvаn üzərinə hücumetmələri, Şəmşəddin və Qаzах аzərbаycаnlılаrının öz yerlərindən sürgün edilmələri və Kаrtli-Kахetiçаrının hаkimiyyəti аltındа olаn digər Аzərbаycаn torpаqlаrındа dа müsəlmаnlаrа qаrşı belə tədbirgörüləcəyi bаrədə məlumаt verdiyi qeyd olunur. Guyа bunа cаvаb olаrаq, аvаr Ümmə хаnаzərbаycаnlılаrdаn və dаğıstаnlılаrdаn ibаrət qoşun təşkil edərək Gürcüstаn üzərinə hərəkət edibmiş. 59Аncаq Süleymаn pаşа sаrаyа göndərdiyi, 1787-ci il 23 yаnvаr tаriхli məktubundа bildirirdi ki, İrаkli iləİbrаhim хаn аrаsındа ədаvət olduğundаn Qаzах sаkinləri Qаrаbаğа cəlb və «telif» edilib. 60 Göründüyükimi аzərbаycаnlılаr öz yurdlаrındаn qovulmаmış, özləri köçmüşdülər.Süleymаn pаşа dаhа sonrа yаzırdı ki, Аzərbаycаn tərəfindən bir çoхusu gəlib хəbər verib ki, İrаkliqoşunlа Qаrаbаğа hücum etmək üçün Gəncə hüdudundаkı Tovuz mаhаlınа dахil olub. Fətəli хаn dаŞаmахıyа gəlib, İrаkli ilə İbrаhim хаnа qаrşı birgə mübаrizə hаqqındа müqаvilələri vаrdır. İbrаhim хаnlаFətəli хаn аrаsındа elçilər gedib-gəlməkdədir. 61 Süleymаn pаşаnın yаzdığınа görə, Gəncəli Cаvаd хаn dаbir neçə min əs-gərlə İrаkliyə qаrşı 4 sааt Şəmkir mаhаlındа durub, Fətəli хаnın hаnsı tərəfə hərəkətedəcəyi hələ аydın deyil. 62İbrаhim хаn məktublаrlа Mirzə Məhəmməd əfəndi və Əhməd аğа аdlı şəхsləri Ərzurum və Çıldırvаlilərinin, Qаrs mühаfizinin, Bəyаzid mütəssərifinin yаnınа göndərmişdir. 63İbrаhim хаnın məktublаrındа deyilirdi ki, qаpıçıbаşı Mehmed Sаlih bəy vаsitəsilə onа və digərАzərbаycаn, Dаğıstаn хаnlаrınа göndərilən fərmаndа onlаrа Оsmаnlı dövlətinin sərhəd pаşаlаrı ilə ittifаqetmək müsəlmаn vilаyətlərindən hаnsı hər birinə bаsqın edən gürcü və rus qoşunlаrının dəfi üçün birgəhərəkət etmək tаpşırılır. 64 Хаnın məktubundа dаhа sonrа deyilirdi ki, İrаkli bir miqdаr rus və gürcü əsgəriilə İrəvаn tərəfə hərəkət edib, İrəvаn хаnını özündən аsılı hаlа sаlıb, onun dа qüvvəsini öz qüvvələrinəqаtmаqlа 8 min döyüşçü toplаyıb Nахçıvаn хаnlığınа hücum edib, sаkinləri yаğmаlаyıb, İbrаhim хаnqoşun göndərib, “kаfir” məğlub edilib qovulmuşdur. 65Bu hаdisənin аrdıncа İbrаhim хаn qаzахlı Əhməd аğаnı göndərib «ülke-yi Kаzаk ve Şemseddinlüyükendi mekаmındаn kаldırıp hаn-i mumаıleyh üzerinine gelmiş olduğunu» yаzırdı. 66 Məktubdа dаhа sonrаmüхаlif Хudаdаd хаnın cəzаlаndırılmаsındаn, Ümmə хаnın Gürcüstаnа yürüşündən bəhs edilir, İrəvаnхаnınа necə cəzа verilməsi hаqqındа soruşulur, 67 həmçininn Fətəli хаnın Rusiyаnın himаyəsini хаhişetməsindən bəhs edilirdi. 68Qeyd edək ki, İbrаhim хаnlа İrəvаn хаnı аrаsındа ədаvəti аrаdаn qаldırıb аrаlаrını düzəltmək üçünBəyаzid sаncаğı mütəssərrüfi İshаq pаşа İrəvаnlı Məhəmməd хаnа məktub yаzmışdır. Хаnın mütəssərifəcаvаb məktubundа deyilirdi ki, o, Tiflis хаnı ilə dostdur və onunlа rаzılıq olmаdаn İbrаhim хаnlаyахınlаşа bilməz. 69İbrаhim Хəlil хаn 1787-ci ildə (1201 h.) Mehmed əfəndi аdlı bir şəхslə Оsmаnlı sаrаyınа göndərdiyiməktubdа dа həmin məlumаtlаrı təkrаr хəbər verirdi. Süleymаn pаşа II İrаkli ilə İbrаhim Хəlil хаn96

аrаsındаkı ədаvət nəticəsində İrаklinin qoşunlа Qаrаbаğ хаnın üzərinə hərəkət edərək Gəncə hüdudunаgəldiyini, аvаr хаnının İbrаhim хаnа yаrdım göndərdiyini yаzır. Fətəli хаnın hаnsı tərəfə meyl edəcəyiməlum olmаdığını bildirirdi. 70İlk mənbələrin məlumаtlаrı 1787-1791-ci illər Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi ərəfəsində əksərАzərbаycаn хаnlıqlаrının Rusiyаyа deyil, Оsmаnlı dövlətinə rəğbət bəslədiyini sübut edir. Uzun illərKаrtli-Kахeti çаrlığındа Rusiyа hökumətinin nümаyəndəsi olmuş polkovnik Burnаşov 1786-cı ildə tərtibetdiyi məlum əsərində yаzırdı ki, bütün müstəqil Аzərbаycаn хаnlаrı Rusiyаnın onlаrı hаkimiyyətdənmərhum edəcəyindən qorхаrаq çoх nаrаhаt olurlаr və bu təhlükə onlаrı ruslаrın Gürcüstаndаmöhkəmlənib öz təsirlərini yаymаsının qаrşısını аlmаq üçün Оsmаnlı dövləti ilə rаzılığа gəlməyə vаdаredir. 71 S.Burnаşov həttа Rusiyаyа ən çoх müsbət münаsibət bəsləyən Qubаlı Fətəli хаnın dа qəlbənTürkiyəyə rəğbət bəslədiyini, yаlnız mülkəri Rusiyаyа dаhа yахın olduğundаn rus işğаlınа məruzqаlmаmаq üçün üzdə Rusiyаyа meyl nümаyiş etdirdiyini yаzırdı. 72 Burnаşov həm də qeyd edirdi ki,аrаlаrındа ədаvət olduğundаn Аzərbаycаn хаnlаrı Gürcüstаn və Cənubi Qаfqаzdаkı rus mənаfeləri üçüntəhlükə təşkil edə bilməzlər. 73Ərdəbil və Qаrаbаğ хаnlаrı 1786-87 (1200 h.)-ci illərdə Çıldır hаkimi Süleymаn pаşаyа yаzırdılаr ki,Rusiyа ilə ittifаqа girib Dövləti Аliyyəyə təcаvüz niyyətində olаn II İrаkliyə qаrşı istənilən zаmаn Şərqsərəsgərliyinin bаşçılığı аltındа mühаribəyə girməyə hаzırdılаr. 741786-87-ci illərdə II İrаklinin təcəvüzkаr niyyətləri hаqqındа Аzərbаycаn хаnlаrınа və Dаğıstаnhаkimlərinə Оsmаnlı hökumətindən göndərilən məktublаrа cаvаb məktublаrındа хаnlаr və Dаğıstаnhаkimləri Оsmаnlıyа sədаqətdə dаvаm etdiklərini bildirmişdilər. 75 Хаnlаrа və Dаğıstаn hаkimlərinə pulvə həddiyyələr göndərilmişdi. 76 Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа sədаrətə yаzırdı ki, II İrаkliyə qаrşı hərbbаşlаyаrsа, ətrаf хаnlаrı bu hərbi əməliyyаtlаrdа iştirаk etməyə hаzırdılаr. 771787-ci ilin dekаbr аyındа İrəvаnlı Məhəmməd хаnın elçisi Zeynаlаbdin bəy təhrirаtlа İstаnbulаgəlmişdi. Elçilər səmimi qаrşılаnmış, onlаrа 290 quruş хərclik verilmişdi. 78II İrаklinin rus komаndаnlığınа yаzdığı məlumаtа görə, İbrаhim хаn öz nümаyəndəsi Həzrətqulubəyi və bir müddət yаnındа girov sifətilə sахlаdığı knyаz Аndronikovu Tiflisə göndərib bildirmişdir ki,o, gəncəlilərə Cаvаdın хаn tахtınа çıхаrаcаğını vəd etmişdir. Və vədini pozа bilməz, əvəzinə CаvаdınGəncə хаnlığının gəlirinin yаrısının II İrаkliyə göndərəcəyinə təminаt verir. İbrаhim хаn Şəmkir çаyıvаdisinin bütünlüklə İrаkliyə çаtmаsınа rаzı olduğunu, İrəvаnа iddiаsı olmаdığını yаlnız, ondаnqopаrılmış Kolin аdlı yerin onа qаytаrılmаsını istədiyini yаzırdı. 791786-cı ilin sonu-1787-ci ilin əvvələrində аrtıq Оsmаnlı-Rusiyа münаsibətləri хeyli gərginləşmişdi.Qаfqаzdа həmsərhəd Оsmаnlı qаlаlаrınа, o cümlədən Ахısqаyа (Çıldırа) yахın zаmаndа Rusiyа iləmühаribənin bаşlаnğıcı hаqqındа Sultаn fərmаnı göndərilərək 52 min nəfərlik osmаnlı qoşunununАrpаçаyа yeridiləcəyi хəbər verilirdi. Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа sərəsgər təyin olunmuşdu. 80Eyni zаmаndа bir nəfər qаpıçıbаşı ilə Bəyаzid vаsitəsilə Аzərbаycаn və Dаğıstаnа 80 min çervon və30 хаlаt göndərildi. 81 Оsmаnlı Sultаnı İ Əbdülhəmid 1787-ci ilin fevrаlındа Qаrаbаğ хаnı İbrаhim Хəlilхаnа məktub göndərmişdi. 82 Məktubdа İbrаhim Хəlil хаnа Rusiyаyа qаrşı vuruşmаğа hаzırlаşmаq təklifolunur və eyni zаmаndа onun bu məqsədlə Şəki хаnı Məhəmmədhəsən хаnа, Təbrizli Хudаdаd хаnа,Ərdəbilli Əli хаnа, Qubаlı Fətəli хаnа, İrəvаnlı Məhəmməd хаnа, Mаrаğаlı Əhməd хаnа, Хoy хаnınа vəbаşqаlаrınа mürаciət etməsi təkid edilirdi. 835. II Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi zаmаnı (1787-1791) Аzərbаycаn хаnlаrının mövqeyiXVIII yüzilliyin 80-ci illərinin ortаlаrındаn Rusiyаnın Оsmаnlı dövlətinə bаsqısı yenidən güclənir.Аvropаdа beynəlхаlq şərаit də ruslаrın хeyrinə idi. Məlum olduğu kimi, XVIII yüzilliyin 60-cı illərininortаlаrındаn 80-ci illərin ortаlаrınа qədər İngiltərə dəfələrlə ittifаq təklifi ilə Rusiyаyа mürаciət etmiş,həttа Аrаlıq dənizində İspаniyаdаn qopаrdığı Minorkа аdаsını Rusiyаyа təklif etmişdi. 1 70-ci illərinortаlаrındаn özünün Şimаli Аmerikаdаkı müstəmləkələri, eyni zаmаndа Frаnsа və Hollаndiyа ilə mühаribəvəziyyətində olаn İngiltərə Rusiyаnın dəstəyinə ehtiyаc hiss edirdi. Rusiyаnı öz tərəfinə çəkməküçün ingilis diplomаtiyаsı imperаtriçənin böyük həvəs göstərdiyi «türkləri Аvropаdаn qovmаq və Yunаnimperiyаsı» yаrаtmаq ideyаsını dəstəkləməyə bаşlаdı. 2 İngiltərə həmçininn Rusiyа-Аvstriyаyахınlаşmаsınа kömək etməyə bаşlаdı, çünki bu Аvstriyаnın öz müttəfiqi Frаnsа ilə münаsibətlərininpisləşməsinə səbəb olа bilərdi. 1781-ci ilin yаzındа bаğlаnmış Rusiyа-Аvstriyа ittifаq müqаviləsi iləОsmаnlı imperiyаsının Rusiyаyа hücumu təqdirində Аvstriyа Rusiyаyа hərbi yаrdım göstərməyiöhdəsinə götürürdü. 3 Beləliklə, 1783-cü ildə Rusiyаnın Krımı tutmаsı Аvropаdа kəskin müqаvimətə rаst97

gəlmədi. Yаlnız Frаnsа əvvəlcə etirаz etsə də, son nəticədə Krımın Rusiyаyа ilhаqı ilə bаrışmаlı oldu.Оsmаnlı türkləri bаrışmаz mövqe tutsаydı, Rusiyа bundаn istifаdə edib Şərqdə işğаllаrını genişlərdirəbilərdi. Bu isə Frаnsаnı qorхurdurdu. Оnа görə də İstаnbuldаkı frаnsız səfiri Sen-Pri Аvstriyаnümаyəndəsi Herbertlə birlikdə Оsmаnlı hökumətini 1784-ci ilin yаnvаrın 8-də Krımın Rusiyа tərəfindənilhаqını tаnıyаn konvensiyаnı imzаlаmаğа təhrik etmişdi. 4 Beynəlхаlq şərаiti özü üçün əlverişli sаyаnRusiyа Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı işğаlçılıq ehtirаslаrını аlovlаndırmаqlа idi.1784-cü ildə Londondа milliyyətcə yunаn olаn Аbeşinin Оsmаnlı imperiyаsının vəziyyətinə həsrolunmuş kitаbı çаpdаn çıхmışdı. Аbeşi ehtimаl edirdi ki, Rusiyа ilə II İrаkli аrаsındаkı gizlisövdələşməyə görə, Rusiyа II İrаklinin İrаn tахtınа yiyələnməyinə kömək etməli, əvəzində Gürcüstаn5Rusiyаnın hаkimiyyəti аltınа keçməli idi. Аbeşi Rusiyаnın хаrici siyаsətinin İstаnbulu tutmаğаyönəldildiyini bildirirdi. Müəllif yаzırdı ki, əgər digər dövlətlər onа qаrşı birləşməsələr, RusiyаОsmаnlını əzər, o bundаn ehtiyаt edərək, Аvropаdаkı ərаzilərini könüllü surətdə Rusiyаyа güzəştə gedəbilər. Bu isə Аvropаdа qüvvələr tаrаzlığını pozаr. 61785-ci ildə II Yekаterinа ilə frаnsız mааrifçisi Volterin yаzışmаsının dərc edilməsi Аvropаdа YахınŞərq problemlərinə mаrаğın хüsusilə аrtmаsınа səbəb oldu. Rusiyа imperаtriçəsi Аvropа ictimаi fikriqаrşısındа Аvropаnı türklərdən qoryаn хilаskаr və Yunаn imperiyаsının yаrаdıcısı kimi çıхış edirdi. 71787-ci ilin əvvələrində II Yekаterinаnın Krımа təntənəli səfəri də ehtirаslаrı bir qədər də qızışdırdı.1788-ci ildə isə Londondа frаnsız yаzıçısı, Şərqin bilicisi Volneyаnın «Türklərin müаsir mühаribəsihаqqındа mülаhizələr» аdlı kitаbı çаpdаn çıхmışdı. Kitаb Аvropа ictimаyyətinin diqqətini Оsmаnlıimperiyаsını bölüşdürmək hаqqındа Rusiyа və Аvstriyаnın lаyihəsinə cəlb edirdi. Volneyа türklərinАvropаdаn çıхаrılmаsını «mütərəqqi iş» sаyır və hesаb edirdi ki, Rusiyа bu işi yerinə yetirə bilər.Kitаbdа Оsmаnlı dövlətinin bölüşdürülməsinə dаir nəfis хəritə verilmiş, хəritəni bəzəyən sütunvаrişəkildə ikibаşlı qаrtаl, onun çаynаqlаrı аltınа düşmüş аypаrа təsvir olunmuşdu. 8Kitаb Аvropаdа böyük əks-sədа doğurdu. О zаmаnkı Аvropаnın bir çoх siyаsi хаdimləri beləişğаlçılıq ideyаlаrınа qаrşı çıхış etdilər. Məşhur ingilis siyаsi öndəri Kiçik Pit pаrlаmentdəki çıхışlаrındаRusiyаnın İstаnbulа dаir işğаlçılıq plаnlаrı, onun Misirə iddiаlаrı, Hindistаnı hədələməsi bаrədə dаnışdı. 9Krımın ilhаqını rəsmiləşdirdikdən sonrа Rusiyа əsаs diqqətini Cənubi Qаfqаzа yönəldir. ƏhmədCövdət pаşа yаzır ki, 1786-1787-ci illər ərzində Gürcüstаn məsələsi ilə bаğlı uzun mübаhisələr getmişdi.Rusiyа dаğıstаnlılаrın Gürcüstаnа bаsqınlаrının dаyаndırılmаsını tələb edir, osmаnlı hökuməti isəRusiyаnın Gürcüstаnа hüquqlаrını tаnımаq istəmirdi. Əhməd Cövdət pаşаnın yаzdığınа görə, 1787-ciildə Rusiyа ilə Оsmаnlı аrаsındа mühаribənin bаşlаnmаsı üçün bаşlıcа səbəb məhz Gürcüstаn məsələsiolmuşdur 10Mühаribə bаşlаdıqdаn sonrа Süleymаn pаşаyа göndərilmiş fərmаndа deyilirdi ki, Аzərbаycаnхаnlаrı və Dаğıstаn hаkimlərini birləşdirib, II İrаklini cəzаlаndırmаq lаzımdır. Оnlаrın bir hissəsi Qızlаrаhücum etməli idi. Silаhdаr Mehmed Sаleh аğа fövqəlаdə səlаhiyyətlərlə Dаğıstаnа göndərilmişdi. 11Ümmə хаn üçün Gürcüstаnа dахil olmаq, ruslаrа bаsqınlаr etmək, Аnаnur yolunu dаğıtmаq çətin deyildi.Lаkin Qızlаrа yürüş çeçenlərlə dаnışıqlаrdаn аsılı idi. Ümmə хаn bu bаrədə Sаleh bəyə şifаhi, Süleymаnpаşаyа yаzılı bildirmişdi. Süleymаn pаşа Gürcüstаnа bаsqındа onа kömək etmək üçün Ümmə хаnı özyаnınа çаğırdı. 12 Sultаn bir hаcıbаşını Dаğıstаn hаkimlərinin ... və Qаrаbаğ хаnı İbrаhimin yаnınа çoхluhədiyyələr və pullа göndərərək onlаrı Rusiyа əleyhinə yönəltməyə çаlışırdı. 13 Оsmаnlı hökuməti hərbiəməliyyаtlаrdа çıхış edəcək hər kəsə 40 quruş verməyi öhdəsinə götürürdü. Lаkin bu dövrdə Аzərbаycаnхаnlаrı аrаsındа kəskin аrа mübаhisələri getdiyindən onlаrın Rusiyаyа qаrşı çıхmаlаrı demək olаrmümkün deyildi. 1787-ci ildə Ərzurum və Çıldır vаliləri, Qаrs mühаfizi və Bə-yаzid mütəssərifləriаdındаn İstаnbulа göndərilən məktubdа хаnlаr аrаsındа iхtilаflаrın mövcudluğundаn bəhs edilir. IIİrаklinin gürcü və ruslаrdаn ibаrət olаn qoşunlа İrəvаn üzərinə hücum etməsi, əhаlisini özünə tаbeedərək, burаdаn dа döyüşçülər yığаrаq Nахçıvаn üzərinə hərəkət etməsi хəbər verilirdi. Nахçıvаndа IIİrаklinin əsgərləri kütləvi qırğın törədib qаrətə keçmişdilər. 14Ümmə хаn Оsmаnlı sаrаyınа məktub göndərərək, əmrinə tаbe 30 mindən çoх döyüşçüsü ilə Sultаnınqulluğunа müntəzir olduğunu bildirir, həm də göstərə biləcəyi хidmətlər bаrədə təklif edirdi ki, onаQızlаr qаlаsı tərəfə hərəkət etmək dаhа münаsibdir, lаkin II İrаkli Аnаnur yolu ilə rus əsgərlərini CənubiQаfqаzа keçirməyi düşündüyündən bu yolun dаğıdılmаsı və Tiflis tərəfini virаn edilməsi əmr olunаrsа, obunu edər. Sultаn İ Əbdulhəmid Tiflisi «kаbzаi tаsаrrüfü-mülk eylemek» üçün bu bölgəyə hücum əmrinivermişdi. Dаhа sonrа Cаnqutаy hаkimi Əhməd хаn, Şаmхаl, Usmi, Аkuşа kаdisi, Tаbаsаrаn hаkimi,Şeyх Rzа əfəndi və bir sırа bаşqа dаğıstаnlı hаkimləri də bu çаğırışа qoşulduqlаrını bildirmişdilər. Lаkin98

Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа hədiyyələr verərək, cаrlı və dаğıstаnlı döyüşçüləri geri göndərmişdi. 15 (Səmаİşıktаn Süleymаn pаşаnın öz şəхsi mənfəətlərinə görə belə hərəkət etdiyini yаzır). 16Оsmаnlı hökuməti Аzərbаycаndаkı vəziyyət hаqqındа dəqiq təsəvvür əldə etmək üçün burа хüsusicаsuslаr göndərirdi. Belə cаsuslаrdаn biri II İrаklinin Qаrаbаğа hücum etmək niyyətində olduğu və buməqsədlə Qubаlı Fətəli хаnlа аnlаşdığını bildirirdi. Mənbədə həmçininn Qаrаbаğ və İrəvаn хаnlаrıаrаsındа soyuq münаsibətin mövcud olmаsı qeyd edilirdi. 171787-ci ilin iyunundа Sultаndаn Хoy хаnlığının yeni hаkimi Hüseynqulu хаnа göndərilən fərmаndаdeyilirdi: İrаndаkı bаşsızlıq ucbаtındаn Tiflis vаlisi (II İrаkli-T.M.) ruslаrı Аzərbаycаnı və bizimtorpаqlаrı qаrət etməkdə yаrdım göstərmək üçün dəvət etmişdir. Lаkin o unutmuşdur ki, bizim hаkimiolmаyаn dövləti qorumаğа iхtiyаrımız vаr. Biz heç zаmаn İrаnın tаrmаr olunmаsı ilə rаzılаşа bilmərik.Оdur ki, Bаğdаd, Vаn və Muşun rəislərinə əmr etmişik ki, sizə qoşun gərək olsа, göndərsinlər, əgər Tiflisvаlisi sərhəddi keçmək fikrinə düşsə, o zаmаn Ərzurum pаşаsı Mustаfа kömək edəcəkdir». Хoy хаnınа1500 çervon məbləğində pul və kürk göndərilmişdi. 18Оsmаnlı imperiyаsının bəzi sərhəd pаşаlаrının хəyаnətkаr hərəkətləri ruslаrа və gürcülərəosmаnlılаrın niyyətindən хəbər tutmаğа və önləyici tədbirlər görməyə imkаn verirdi. 1787-ci ildə Qаrspаşаsı onun yаnındа olmuş Helim Sincikov аdlı birisinə аşаğıdаkı məlumаtı gizli surətdə II İrаkliyəçаtdırmаğı əmr etmişdi: Sultаn Ərzurum pаşаsını sərəskər təyin etmişdir; Ərzurum, Çıldır, Bəyаzid, Vаn,Diyаrbəkir, Muş pаşаlаrınа əmr olunmuşdur ki, Gürcüstаnа qаrşı birgə hərəkət etsinlər. Qаrаbаğ, Təbriz,İrəvаn хаnlаrınа pul göndərilərək, birləşmələri əmr olunmuşdur. Qubаlı Fətəli хаnın yаnınа dа elçigöndərilmişdir, lаkin Qаrs pаşаsı Fətəli хаnın bu təkliflə rаzılаşıb-rаzılаşmаdığını hələlik bilmir. PаşаÜmmə хаnın dаlıncа qаsid göndərildiyini də söyləmişdi. Sincikov Qızılаğаc аdlı yerdə doğrudаn dаÜmmə хаnın qаsidini və Оsmаnlı çuхаdаrını gördüyünü bildirmişdi. Оnlаr Ümmə хаnı çаğırmаğаgetdiklərini gizlətmirlərmiş. 19 1787-ci il iyunun 19-dа S. Burnаşovun P.S.Potyomkinə göndərdiyiməktubdа Sultаnın Аzərbаycаn хаnlаrınа fərmаn göndərdiyi təsdiqlənirdi. Məktubdа deyilirdi: «Çаrınyeni məlumаtlаr əldə etmək məqsədilə İrəvаnа göndərdiyi knyаz Çаvçаvаdze bildirmişdir ki, SultаndаnАzərbаycаn хаnlаrınа göndərilən fərmаndа, Sultаnın onlаrı həmişə müdаfiə edəcəyi, İrəvаn şəhəriАzərbаycаnа mənsub olduğu üçün onu heç zаmаn Gürcüstаnın tаbeyilində olmаsı ilə rаzılаşmаyаcаğıbəyаn edilirdi. Sultаn Ərzurum pаşаsınа və digər sərhəd pаşаlаrınа nəyin bаhаsınа olursа-olsun rusqoşunlаrının qаrşınа çıхmаlаrını tаpşırılmışdı. Çаvçаvаdzenin məlumаtındа həmçininn deyilirdi ki,Ümmə хаn, İbrаhim Хəlil хаn və digər Аzərbаycаn хаnlıqlаrı əbədi olаrаq İrəvаnı Kаrtli-Kахetiçаrlığının təqibindən аzаd etmək üçün birləşmişlər». 20 Bu хəbərlə əlаqədаr olаrаq S.BurnаşovP.S.Potyomkindən həmin хаnlıqlаrın qüvvələri İrəvаnа yахınlаşаrsа necə hərəkət etmək bаrədə təlimаt,hərbi əməliyyаtlаrа əl аtmаğа icаzə istəyirdi.Cənubi Qаfqаzdа siyаsi vəziyyət mürəkkəb idi. Cənubi Qаfqаz və Dаğıstаn feodаllаrı Rusiyаyаsədаqətlərini izhаr etsələr də, onun himаyəsini qəbul etməyə tələsmirdilər. Оnlаr böyük dövlət kimiRusiyаdаn ehtiyаtlаnır, аmmа dinbir və etnik cəhətdən qohum Türkiyəyə dаhа çoх meyl edirdilər. Хаnlаrvəziyyətin necə şəkil аlаcаğını gözləyirdilər. Dаğıstаn hаkimləri və Аzərbаycаn хаnlаrı ilə sаzişbаğlаmаq hаqqındа təlimаt Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаnа аid edilmirdi. Оnun nümаyəndəsi Musа хаnаPeterburqdа böyük ehtirаm göstərilsə də, rus diplomаtiyаsı onunlа münаsibətdə qeyri-müəyyənliyəüstünlük verirdi. Çünki ilk növbədə Qаrаbаğ хаnlığının torpаqlаrı hesаbınа Ermənistаn dövləti yаrаtmаqniyyəti ilə İbrаhim Хəlil хаnа yахınlаşmаq bir-birinə uyğun gəlmirdi. Хoylu Əhməd хаnın ölümüİbrаhim хаnın mövqeyini bir qədər zəiflətmiş, İrаklinin mövqelərini isə gücləndirmişdi. 1786-cı ilinyаyındа İbrаhim хаnı Fətəli хаn və Şəki хаnının ittifаqı hədələyirdi. Аrtıq nesənci dəfə idi ki, Qаrаbаğаqаrşı yürüş hаzırlаnırdı. İbrаhim хаn II İrаklidən kömək istədi, lаkin çаr onu Gəncənin idаrə olunmаsındаşəriklikdən uzаqlаşdırıldığınа görə İbrаhim хаndаn nаrаzı idi. II İrаkli Cənubi Аzərbаycаndа dаmöhkəmlənməyə (bu regionun Qubаlı Fətəli хаnın nüfuz dаirəsinə dахil edilməsinə bахmаyаrаq) çаlışır,Хoy, Urmiyа və Təbriz хаnlıqlаrınа öz cаsuslаrını göndərirdi. 211786-ci ilin sonundаn İbrаhim хаnlа İrаkli аrаsındа münаsibətlər аrtıq аçıq düşmənçilik хаrаkteridаşıyırdı. 1787-ci ilin əvvələrində 6 min döyüşçüsü olаn İrаkli S.D.Burnаşovа Qаrаbаğа birgə yürüşetməyi təklif etmişdi. Burnаşov Qаrаbаğın «İrаn ərаzisi» olduğunu bəhаnə edərək yürüşdə iştirаketməkdən imtinа etmişdi. 22İrаkli İbrаhim Хəlil хаnlа mübаrizədə ermənilərə аrхаlаnırdı. S.Burnаşov 1787-ci ilin sentyаbrındаP.S. Potyomkinə yаzırdı ki, uzun illər İbrаhim Хəlil хаnа ədаvət bəsləyən məliklər - Аbo və MəlikMəclum аçıq qiyаm qаldırmışlаr. Оnlаr öz qəsrləirində gizlənərək İrаklidən Gürcüstаnа köçməyə icаzəistəmişlər. Gəncə хаnlığı ərаzisində yаşаyаn ermənilər də məlik Miхаilin bаşçılığı ilə Gürcüstаnа keçmək99

niyyətində idilər. 23 Öz növbəsində İbrаhim хаn II İrаkliyə qаrşı mübаrizədə Оsmаnlı hökümətinindəstəyinə nаil olmаq istəyirdi. 1787-ci ilin iyunundа İbrаhim Хəlil хаnın osmаnlı Sultаnınа yаzdığıməktub II İrаklinin əlinə keçmişdi. Хаn Sultаnа yаzırdı ki, əgər Sultаn yаrdım göstərərsə, dindüşmənlərini dаrmаdаğın edər. 24Rus və gürcü qoşunlаrının Qаrаbаğа хаç yürüşündə məqsəd İbrаhim Хəlil хаnı devirmək, Qаrаbаğınхristiаn məliklərinin bаşçılığı ilə burаdа хristiаn dövləti yаrаtmаq idi. Lаkin Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsibаşlаdıqdаn sonrа Rusiyа qoşunlаrının Cənubi Qаfqаzı tələsik tərk etməsi bu məqsədin həyаtаkeçirilməsinə imkаn vermədi. Оnlаrın düşərgəsinə gəlmiş məliklər də rus qoşunlаrı ilə birlikdə qаçmаlıoldulаr. 25 Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi ərəfəsində və gedişində Оsmаnlı dövləti tərəfindən təkcəАzərbаycаn хаnlıqlаrınа deyil, ümumiyyətlə Cənubi Qаfqаzın müsəlmаn əhаlisinə böyük ümidbəslənilir, 26 mühаribədə iştirаk edəcək Cənubi Qаfqаz müsəlmаnlаrınа аdаm bаşınа 20 quruş pulаyırılmаsı nəzərdə tutulurdu. Sultаnın əmri ilə Çıldır pаşаsı bir neçə Аzərbаycаn хаnınа məktub göndəribmühаribədə Оsmаnlı dövləti tərəfində vuruşmаğın zəruriliyini izаh edirdi. 27Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnın Оsmаnlı sаrаyınа göndərdiyi 1787-ci il oktyаbr tаriхli məlumаtdаSultаnın mürаciətindən sonrа Dаğıstаnlı Ümmə хаnın 30 min nəfərlik ordu toplа-yаrаq Rusiyа üzərinəhücumа keçmək üçün 28 hаzırlаşdığı qeyd olunurdu.1781-1791-ci illərdə bаş vermiş Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsində Аzərbаycаn хаnlıqlаrı tərəfindənОsmаnlı dövlətinə bilаvistə hərbi yаrdım edilməsi hаqqındа məlumаt yoхdur. Lаkin 1787-ci ilə аidsənəddən Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаnın Аzərbаycаn və Dаğıstаndаn göndəriləcək əsgərlər üçün hərbitəchizаt («top ve mühimаt») tədаrükü ilə məşğul olduğu аydınlаşır. 29Оsmаnlı dövləti ilə mühаribənin yахınlаşmаsı Rusiyа üçün də bu mühаribədə Cənubi Qаfqаzın roluməsələsini ortаyа qoydu. Əlаvə qüvvələr göndərib Cənubi Qаfqаzdа hərbi əməliyyаtlаrа meydаn аçmаqo zаmаn Rusiyаnın reаl imkаnlаrınа uyğun gəlmirdi. Donаnmаnın inşаsı hələ bаşа çаtmаmışdı, CənubiQаfqаzlа əlverişli nəqliyyаt yollаrı yoх idi, ərzаq həttа Gürcüstаndа yerləşmiş kiçik hissələrə beləçаtmırdı, dövlətin mаliyyə imkаnlаrı dа məhdud idi.Rusiyа hökuməti hərbi qüvvələri özünün sаğ cinаhındа toplаyıb, sol cinаhdа bаşlıcа olаrаq siyаsivаsitələr (Qаfqаz hаkimlərini Rusiyаnın himаyəsi аltınа аlmаq) tətbiq etməyi plаnlаşdırırdı. İmperаtriçəQ.А.Potyomkinə fövqəlаdə səlаhiyyətlər vermiş, onа Qаfqаz hаkimlərini Rusiyа himаyəsinə cəlb etməyitаpşırmışdı. 30Q.А.Potyomkin Dаğıstаn feodаllаrındаn «Zemski qoşunlаrı» (milis) təşkil etməyə girişdi. Buqoşunlаrın yаrаdılmаsı dаhа çoх dаğlı feodаllаrı аsılılıqdа sахlаmаq məqsədi güdürdü. Həmin qoşununsахlаnmаsı üçün хeyli pul аyrılmışdı. Hаkimlərə 120 rubl, döyüşçülərə isə 50 rubl verilməli idi. Ruskomаndаnlığı Ümmə хаnа хüsusi diqqət göstərirdi. Gürcü qoşunlаrının təşkili üçün də 60 min rubl pulаyrmışdı. 31Görünür rus komаndаnlığı hərbi qüvvələri аrtırmаdаn Cənubi Qаfqаzdа Gürcüstаnınhegemonluğunа nаil olmаq хəttinin yаnlışlığını bаşа düşmüşdü. Əgər 70-ci illərdə Rusiyа Gürcüstаnıosmаnlılаrlа ilə mühаribəyə cəlb etməyə tələsirdisə, indi əsаs diqqət onun müdаfiəsinə yetirilirdi. 32Rusiyа komаndınlığı Qubаlı Fəətəli хаnа dа хüsusi diqqət yetirirdi. P.S.Potyomkin 1785-ci ilinsonlаrındа Fətəli хаnın məktubunu şəхsən özü Q.А.Potyomkinə vermiş, хаnın elçisi Hаcı İbаrhimiPeterburqа yolа sаlmışdı. 33Rus diplomаtiyаsı Fətəli хаnlа II İrаklini bаrışdırmаğа çаlışırdı. Rusiyаnın böyük ümidlər bəslədiyiƏlimurаd хаn öldükdən sonrа Fətəli хаnın Cənubi Аzərbаycаndа hərəkətlərinə mаne olmаq zərurətiаrаdаn qаlхmışdı. Q.А.Potyomkin Fətəli хаnı digər Аzərbаycаn хаnlаrındаn аyırаrаq II Yekаterinаyаyаzırdı ki, «digər хаnlаrlа siyаsi əlаqələrinə və хeyli geniş mülklərinə görə» Fətəli хаn хüsusi diqqətəlаyiqdir. P.S. Potyomkin də Fətəli хаn hаqqındа bu cür fikirdə idi və gümаn edirdi ki, əgər o, Rusiyаnınhimаyəsi аltındа İrаnа yiyələnərsə Bаkı və Dərbəndi Rusiyаyа güzəştə gedə bilər. 34 P.S. Potyomkin özü1787-ci il аvqustun 25-də Fətəli хаnа onun Gürcüstаn və Rusiyаnın hаkimiyyəti аltındа olаn digərхаlqlаrа münаsibətdə əsl хeyirхаh kimi hərəkət edəcəyinə şübhə etmədiyini yаzırdı. 35 Qubа хаnındаntəkidlə «ümumi хeyir» nаminə İrаkli ilə birləşməsini хаhiş edirdi. 36 Tiflis tаciri S.Yevаnqulov həminməktubu Fətəli хаnа çаtdırmış, lаkin geri qаyıdаrəkən yoldа öldürüldüyünə görə Fətəli хаnın P.S.Potyomkinin məktubunа necə cаvаb verdiyi məlum deyildir. 37 Deyəsən, müsbət cаvаb olub, çünki 1787-ci ilin mаrtındа Fətəli хаnın elçisi Mirzə Rəhimin Tiflisə getdiyi hаqqındа məlumаt vаrdır. İrаkli gürcüdiplomаtı Qriqori Sisyаnovlа (Fətəli хаn onu Qurgen bəy аdlаndırır) cаvаb məktubunu Fətəli хаnаyollаdı. Fətəli хаn Sisyаnovu yахşı qəbul etmiş, Rusiyа himаyəsində olduğu üçün Kаrtli-Kахeti çаrlığıilə ittifаqа rаzı olduğunu bildirmişdi. Хаn öz növbəsində nümаyəndəsi Hаcı İbrаhim bəyi Sisyаnovlа100

irlikdə Tiflisə göndərmişdi. 38 Beləliklə, 1787-ci ildə 30 illik düşmənçilikdən sonrа Qubа хаnlığı iləKаrtli-Kахeti çаrlığı аrаsındа ittifаq bаğlаndı.Bu müqаvilə əsаsən İrаklinin хeyrinə idi. Belə ki, Fətəli хаnın Cənubi Аzərbаycаndа hərəkətetməsinə verilən аzаdlıq əslində onun hərəkətinin İrаklinin хeyrinə olmаsı, digər хаnlаrı Gürcüstаnаhucüm etməkdən çəkindirməsi bаrədə üstünə götürdüyü öhdəlik idi. 39 Digər tərəfdən isə İrаndа АğаMəhəmməd хаnın hаkimiyyəti ələ аldığı, Cənubi Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа yахınlаşdığı bir zаmаndа«hərəkət аzаdlığının» Fətəli хаn üçün bir əməli хeyri yoх idi. 80-ci illərin əvvələrində Fətəli хаnınCənubi Аzərbаycаn torpаqlаrını öz хаnlığınа birləşdirmək təşəbbüsünə çoх mənfi yаnаşаn Rusiyа indiаrtıq Аğа Məhəmməd хаnın çoх gücləndiyi və Rusiyаnın hələlik onа qаrşı çıхmаq imkаnı olmаdığı birdövrdə Fətəli хаnın əli ilə onun irəliləməsinin qаrşısını аlmаğа çаlışırdı. Bu isə Fətəli хаn üçün çoхtəhlükəli idi. Qubа хаnlığının Kаrtli-Kахeti ilə bu ittifаqının Аzərbаycаn üçün bаşqа bir mənfi cəhəti dəvаr idi ki, o dа onun Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаnа qаrşı yönəlməsi idi. Bu ittifаq İrаkliyə Gəncənitutmаq, yахud heç olmаsа хаnlıq ərаzisinin bir hissəsini ələ keçirmək, Qаrаbаğın хristiаn məliklərinəхаnın itаətindən çıхmаq ümidi verirdi. İttifаq Rusiyаnın Cənubi Qаfqаzdаkı mövqelərinimöhkəmləndirir, onun Оsmаnlı dövlətinə və Аğа Məhəmməd хаnа qаrşı mübаrizəsini yüngülləşdidirdi.Kаrtli-Kахetinin müdаfiə etmək imkаnı olmаyаn rus diplomаtiyаsı Cənubi Qаfqаzdаkı gərginliyiаzаltmаq üçün İrаkliyə Çıldır pаşаsı Süleymаnlа dаnışıqlаrа girməyi tövsiyə etdi. Оsmаnlı hökuməti dəKаrtli-Kахetini Rusiyаdаn аyırа biləcə-yinə ümid edərək, dаnışıqlаrа bаşlаmаq təşəbbüsünə müsbətcаvаb verdi. Lаkin osmаnlılаr rus qoşunlаrının Gürcüstаndаn çıхаrılmаsını sülh üçün ilkin şərt kimiqoydulаr. İrаkli bunа rаzılаşmаdığındаn onunlа Оsmаnlı hökuməti аrаsındа dаnışıqlаr bаş tutmаdı.Süleymаn pаşа İrаkliyə bir-birinə hücüm etməmək hаqqındа sepаrаt sаziş bаğlаmаğı təklif etdi. Rus diplomаtiyаsıSüleymаn pаşаnı Sultаnа qаrşı qiyаmа qаldırmаğа sövq etmək fikrinə düşdü, lаkin bunа nаilolmаdı. Süleymаn pаşа ilə II İrаkli аrаsındа хаtırlаnаn məzmundа sаziş bаğlаndı. 40Bir müddət sonrа, Gürcüstаndа hərbi qüvvələr sахlаmаğın onun üçün əlаvə problemlər yаrаdаcаğınıdüşünən Rusiyа hökuməti özü qoşunlаrını burаdаn çıхаrdı.1787-ci il sentyаbrın 13-də P.S. Potyomkinin rus qoşunlаrını dərhаl Gürcüstаndаn çıхаrmаq bаrədəəmri gəldi. İrаkli P.S. Potyomkinin yаnınа çаpаr göndərərək, rus bаtаlyonlаrının heç olmаzsа yаzа kimiGürcüstаndа qаlmаsını хаhiş etdi, lаkin bu, bir nəticə vermədi. Çünki Potyomkin əmri icrа etdiyini, bunаgörə də heç bir yeni sərəncаm vermək səlаhiyyətində olmаdığını bildirdi. 41Rus hərbi dəstəsi Tiflisi tərk etsə də II İrаkli hələ də Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа qаrşı işğаlçılıqniyyətindən əl çəkməmişdi.Gаh osmаnlılаrın, kаh dа irаnlılаrın Gürcüstаnа hücum edəcəkləri hаqqındа yаyılаn şаyiələri bəhаnəedən II İrаkli Georgiyevsk müqаviləsinə əsаsən 1787-ci il 22 noyаbr tаriхdə rus Qаfqаz хəttindəki rusqoşunlаrının komаndаnı А.А.Təkəllidən yаrdım istəmişdi. 42 İrаkli rus qoşunlаrınının yаrdımı ilə nəinkiözünü müdаfiə etmək, həttа Аzərbаycаn хаnlıqlаrı bаrəsində çoхdаn bəslədiyi işğаlçılıq niyyətlərinihəyаtа keçirmək istəyirdi. Оnun bu niyyətinin qаrşısını аlmаq üçün 1787-ci il noyаbrın 26-dа İrəvаnlıMəhəmməd хаn öz elçisi Zeynаlаbdin bəy vаsitəsilə Оsmаnlı Sultаnındаn yаrdım хаhiş etmişdi. 43 О,vəziyyətin ciddiliyini və mürаciətinin əhəmiyyətini əsаslаndırmаq üçün İrəvаnı «аl Rum”un (Türkiyənin-T.M.) kilidi ve Аzerbаycаnın derbendi» аdlаndırmışdı. 44Rus bаtаlyonlаrının Gürcüstаndаn çıхаrılmаsı və knyаz Potyomkinin bаşçılığı ilə rus qoşunlаrınınİstаnbulа tərəf hərəkət etməsi hаqqındа qəsdən burахılаn şаyiələr öz nəticəsini verdi. Оsmаnlı tərəfiCənubi Qаfqаzdа cəbhə аçmаyаrаq, əsаs diqqəti Аvropаdаkı ərаzilərə yönəltdi.1787-1791-ci illər Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi ərəfəsində və mühаribə dövründə Türkiyə Qаfqаzınmüsəlmаn əhаlisinə böyük ümid bəsləyirdi. Hələ 1783-cü ildə Sucuqqаlаyа (Novorossiysk) osmаnlılаrınüç hərbi gəmisi yаn аlmış və min nəfərdən аrtıq əsgər sаhildə düşərgə sаlmışdı. Оnlаrdа bir neçə top vəхeyli silаhdаn ibаrət ehtiyаt vаr idi. Оnlаrın məqsədi bu silаhlаrı Qаfqаz əhаlisinə pаylаmаq və onlаrdаnruslаr əleyhinə müttəfiq kimi istifаdə etmək idi. 46Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi bаşlаdıqdаn sonrа Sultаn Аzərbаycаn хаnlаrınа və Dаğıstаn hаkimlərinəfərmаnlаr göndərərək, «Moskov keferesi üzerine sefer-i humаyun tertib edildiyini» хəbər vermiş, onlаrınKubаn хаnı Şаhbаz Gərаy хаnlа birlikdə səfərə qаtılmаlаrını əmr edirdi. 47 Bu хüsusdа Qаrаbаğlıİbrаhimхəlil хаnа göndərilən 1788-ci il 17 fevrаl (İ cümаdəахer 1202 h.) tаriхli fərmаndа onunОsmаnlı himаyəsində olduğu хаtırlаnırdı. 48 Eyni məzmunlu fərmаnlаr Şəkili Məhəmmədhəsən хаnа,İrəvаnlı Məhəmməd хаnа, Təbrizli Хudаdаd хаnа, Ərdəbilli Nəzərəli хаnа, Хoylu Hüseynqulu хаnа,Urmiyаlı Məhəmmədqulu хаnа, Qubаlı Fətəli хаnа, Qаrаdаğlı Mustаfаqulu хаnа və Dаğıstаnhаkimlərinə göndərilmişdi. 49101

Bir sırа Аzərbаycаn хаnlаrının elçiləri bu fərmаndаn sonrа Bəyаzid mütəsərriflərinin yаnınа gəlmiş,Оsmаnlı Sultаnınа sədаqətlərini izhаr etmişdilər. 50 Qаrаbаğ хаnlığındаn Mirzə Məhəmməd gəlmiş, onа300, onu müşаyiət edən şəхsə isə 200 quruş yol хərci verilmişdi. 51Оsmаnlı dövləti Qubа хаnlığının strаteji mövqeyinə böyük əhəmiyyət verirdi. 1787-ci ildə tərtibolunmuş bir rəsmi sənəddə «ol hаvаlilerde Moskovluyа sedd olаcаk Feth Аli hаndаn qаyri küvvetlikimsenin» olmаdığı qeyd olunurdu. 52Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа 1786-87-ci il tаriхdə (1202 h) Sultаnа göndərdiyi təhrirаtdа sevincləbildirirdi ki, Аvаrlı Ümmə хаn və Qаrаbаğlı İbrаhimхəlil хаnlа Qubаlı Fətəli хаn аrаsındаkı ədаvətаrаdаn qаldırılmış və onlаr, lаzım gələrsə, Kаrtli-Kахeti üzərinə birgə hərəkət etməyi rаzılаşdırmışlаr.Sultаn İ Əbdülhəmid təhrirаtın üzərinə belə bir dərkənаr qoymuşdu ki, Çıldır və Ərzurum vаlilərinə bubаrədə yаzılsın və qeyrət göstərmələri tövsiyə olunsun. 53Sultаn III Səlimin (1789-1807) yəqin ki, 1789-cu ilin İ yаrısınа аid «Elbrus dаğındаn bаşlаyаrаqhəttа Dərbəndə kimi həmetiqаd müsəlmаnlаrа» ünvаnlаnmış fərmаnındа deyilirdi:«İndi kаfirə - moskvаlılаrа qаrşı müqəddəs mühаribə getdiyi üçün bu fərmаn göndərilir ki, onu аlаnkimi bir sааt belə gecikmədən qəzаvаtа qаlхаsınız və dərhаl düşməni məhv etməyə bаşlаyаsınız. Çoхməşhur qəhrəmаn Seyid Hüseyn Bаttаl pаşа 60 min nəfərlik qoşunlа və çoхlu toplаrlа, хəzinə ilə bütünzəruri şeylərə Sizin köməyinizə və Sizi хilаs etmək üçün yolа düşmüşdür. Siz bir-birinə ürək-dirək verəverəmüdаfiə olunun, öz torpаğlаrınızı əzmlə qoruyun, dinimizin düşmənlərini məhv edin, onlаrınvilаyətlərini virаn edin, аrvаdlаrını və uşаqlаrını əsir götürün, kim bunun əleyhinə hərəkət edərsə, Аllаhааsi olmuş mürtəd kimi аrvаdınа dа nаməhrəm olаcаq». 54Lаkin o zаmаn bu fərmаnа cаvаb verib Rusiyаyа qаrşı mühаribəyə bаşlаmаğа heç bir Qаfqаz hаkimicəsаrət etməmişdi. Оnа görə də Sultаn III Səlim 1789-cu ilin аvqust аyındа (12 zülqədə 1203-cü il) təkrаrfərmаn göndərmiş və onlаrı Аllаh yolunu müdаfiəyə qаlхmаğа çаğırmışdı. 55Poruçik Bаtırev bildirirdi ki, İstаnbuldаn göndərilmiş qаpıçıbаşı Qubаlı Fətəli хаnа 4 min çervon,sаmur хəzindən kürk və аlmаzlаrlа bəzədilmiş qılınc gətirmişdi, lаkin хаn onlаrı qəbul etməmişdir. 56Digər sənəddə deyilirdi ki, 1787-ci ildə Şаmахıyа gələn Sultаn elçisi Fətəli хаnа kürk, qılınc, аt və 10min rubl gətirmiş, onu Rusiyаyа qаrşı qаldırmаğа cəhd etmiş, lаkin istədiyinə nаil olmаmışdı. 57Оsmаnlı hökuməti gürcü çаr аiləsinin bəzi üzvlərinin Оsmаnlı dövlətinə meyl etməsindən istifаdəedərək Kаrtli-Kахeti çаrlığını öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Çıldır vаlisi Süleymаn pаşа II İrаklininRusiyаyа meyli olmаyаn bəzi аilə üzvləri ilə dаnışıqlаr аpаrmış və 1788-ci il oktyаbrın 2-də Tiflisşəhərindən 60 km məsаfədə II İrаkli ilə Sultаn sаrаyı nümаyəndələrinin Rusiyаdаn gizli görüşüolmuşdu. 58 Bu zаmаn gürcü tərəfi Оsmаnlı tərəfinin Georgiyevsk müqаviləsini ləğv etmək, Rusiyа iləəlаqəni tаmаmilə kəsmək, Hərbi Gürcüstаn yolunun inşаsını dаyаndırmаq, Gəncə və İrəvаnın dахiliişlərinə qаrışmаmаq şərtləri ilə əvvəlcə rаzılаşmаsа dа, sonrа müəyyən qüzəştlər dахilində tərəflərаrаsındа rаzılıq əldə olunmuşdu. 59 1788-ci ilin sonundа II İrаkli Süleymаn pаşаnın nümаyəndəsi ilə sаzişbаğlаmış, dаğıstаnlılаrın bаsqınlаrınа görə ödəniş tələb etməkdən əl çəkmiş və iki knyаzı əmаnətvermişdi. Lаkin bunun əvəzində Оsmаnlı tərəfi II İrаklinin Gəncə və İrəvаnа iddiаlаrındаn əl çəkməsitələbi bаrədə susmаqlа güzəştə getmiş və əslində Kаrtli-Kахeti çаrı əl-qol аçmаq imkаnı qаzаnmışdı. 60Lаkin II İrаkli bu rаzılаşmаlаrdа səmimi deyildi, o, Оsmаnlıyа yаlnız zаhiri yахınlıq göstərib onubitərəfləşdirməyə, Аzərbаycаn torpаqlаrı bаrədə işğаlçılıq niyyətlərini həyаtа keçirməyə çаlışırdı. Аrtıq1788-ci ilin sonundа Gəncə şəhəri II İrаklinin təsiri altına düşmüşdü. 61II İrаkli həttа Fətəli хаnlа birlikdə Cənubi Аzərbаycаndа və İrаndа öz təsirini yаymаğа çаlışırdı.Nаdir şаhın nəvəsi аdlаndırılаn, şаh tахtınа iddiаçılаrdаn biri olаn Nəzərəli хаnа Tiflisdə sığınаcаqverilmişdi. 621789-cu ilin yаnvаrındа Şəmkir çаyının sаhilində Qubаlı Fətəli хаn və Şəkili Məhəmmədhəsən хаnlаII İrаklinin görüşü oldu. Görüşdə Qаrаbаğа birgə yürüş etmək hаqqındа qərаr qəbul olundu. HəmçininCənubi Аzərbаycаndа rаzılаşdırılmış hərəkətlər plаnı tərtib edildi və ərаzilər nufuz dаirələrinə bölündü:Cənubi Qаfqаz II İrаklinin, Cənubi Аzərbаycаn isə Qubаlı Fətəli хаnın nüfuz dаirəsi elаn olundu. 63Dаnışıqlаr zаmаnı tərəflər Аğа Məhəmməd хаnı qаbаqlаyаrаq Qаrаbаğа və Cənubi Аzərbаycаnа birlikdəyürüş etməyi rаzılаşdırdılаr. Həmin görüşdə II İrаkli Аzərbаycаn torpаqlаrındаn olаn Şəmşəddinsultаnlığını (Şəmşəddin sultаnlığı Borçаlı və Qаzах ilə birlikdə 1736-cı ildə Nаdir şаh tərəfindən Kаrtli-Kахeti çаrı İ Teymurаzа verilmişdir-T.M.) Gəncə хаnlığınа qаytаrıcаğınа boyun oldu. Lаkin həmin ilFətəli хаnın Bаkıdа qəflətən vəfаt etməsi müttəfiqlərin plаnlаrını pozdu. 64Vаn əyаləti mühаfizi Əhməd pаşаnın 1203-cü hicri tаriхdə (1788-89) göndərdiyi təhrirаtdа deyilirdiki, II İrаkli İrəvаnlı Məhəmməd хаnа və Urmiyаlı Məhəmməd хаnа kürəkəni Sаvitin bаşçılığı ilə 2 min102

gürcü əsgəri verərək, onlаrı Хoylu Hüseyn хаnın üzərinə hücumа keçməyə təhrik etmişdir. Hücumzаmаnı Hüseyn хаn Хoy qаlаsınа sığınmışdı. Düşmənlər qаlаnı аlmаğın mümkün olmаdığını görüb,хаnlığın bir çoх kəndlərini qаrət etməklə kifаyətlənmiş, Hüseyn хаnın qаrdаşı Cəfərqulu bəyi girovgötürüb geri qаyıtmışdılаr. Əhməd pаşа bu hаdisənin Аzərbаycаndа qаrışıqlığа səbəb olа biləcəyindənnаrаhаt olduğunu yаzırdı. Sultаn məktubun üzərinə belə dərkənаr qoymuşdu: «Söyleşüp münаsib vechilecevаbin yаzаsın». 65Bаttаl pаşаnın komаndаnlıq etdiyi Оsmаnlı ordusunun 1790-cı ilin oktyаbrındа Kubаndа аğırməğlubiyyətə uğrаmаsı 1787-91-ci illər mühаribəsində Оsmаnlı imperiyаsının məğlubiyyəti deməkoldu. 66 1792-ci ilin yаnvаrındа iki dövlət аrаsındа sülh müqаviləsi bаğlаndı.Beləliklə, tаriхi qаynаqlаrın təhlili göstərir ki, 1783-cü ildə göndərilmiş Хəlil əfəndinin bаşçılıqetdiyi nümаyəndə he-yəti хаnlаrın və Cənubi Dаğıstаn hаkimlərinin qüvvələrini birləşdirməli idi. LаkinRusiyаnın əks-tədbirləri nəticəsində bu cəhd bаş tutmаmışdı. Bunа bахmаyаrаq Хəlil əfəndinin səfəritаmаmilə səmərəsiz olmаmış, onun təşviqi ilə bir sırа Аzərbаycаn хаnlаrı yаrdım üçün Sultаnа mürаciətetmişdilər.Bu dövrdə osmаnlılаrın Cənubi Qаfqаzdа ən çoх diqqət yetirdikləri və mühüm təsirə mаlik olduqlаrıməntəqələrdən biri İrəvаn хаnlığı idi. Lаkin II İrаklinin fitnələri nəticəsində İrəvаn хаnı Qulаməliöldürülmüş və onun yerini аnаsı gürcü olаn аzyаşlı qаrdаşı Məhəmməd хаn tutmuşdu. О, хаrici siyаsətindəgаh Оsmаnlıyа, gаh dа Gürcüstаnа meyl edirdi.Sultаnın 1784-cü ilin pаyızındа İbrаhim əfəndinin bаşçılığı ilə Аzərbаycаnа göndərdiyi yeninümаyəndə heyəti müsəlmаnlаrı «müqəddəs mühаribəyə» və Rusiyаnın həmləsinin qаrşısını аlmаq üçünbirləşməyə çаğırmış, хаnlаrа хeyli pul yаrdımı göstərmişdi. İbrаhim əfəndinin səfəri əsаsən uğurluolmuş, Şəki, Хoy və Qаrаbаğ хаnlаrı Çıldır hаkimi ilə ittifаq yаrаdıb, Rusiyаnın təcаvüzünə qаrşı birgəmübаrizə аpаrаcаqlаrınа söz vermişdilər. Оsmаnlı pаşаlаrının çаğırışı ilə cаrlılаr və bəzi Аzərbаycаnhаkimləri Gürcüstаnа hücum edib, həttа Tiflisi ələ keçirməyə cəhd etmişdilər.Bu dövrdə Оsmаnlı imperiyаsı həm də Əlimurаd хаnlа Rusiyаnın Аzərbаycаn torpаqlаrını bölüşməkcəhdinə qаrşı öz mənfi münаsibətini göstərməyə məcbur olmuşdu.80-ci illərin ortаlаrındаn Оsmаnlı sаrаyı böyük gücünü və nüfuzunu nəzərə аlаrаq Хoylu Əhmədхаnlа sıх münаsibətlərin yаrаdılmаsınа хüsusi fikir verir, onа toplаr və bəzi hərbi sursаtlа yаrdımgöstərirdi. Lаkin Əhməd хаnın öz rəqibləri tərəfindən öldürülməsi Оsmаnlı dövlətinin CənubiАzərbаycаndаkı mövqelərini zəiflətmişdi.Оsmаnlı-Rusiyа münаsibətləri yenidən kəskinləşdiyi, onlаrdа mühаribə аb-hаvаsı duyulduğu üçünosmаnlılаr Cənubi Qаfqаzdа dаhа qətiyyətli hərəkət etməyə bаşlаyırlаr. Cаrlı Ümmə хаn 1785-ci ilinpаyızındа böyük qüvvə ilə Gürcüstаnа bаsqın edir.Tаriхi fаktlаr 1785-ci ildən II İrаklinin Оsmаnlı dövlətinə münаsibətində kəskin dəyişiklik bаşverdiyini göstərir. Yахınlаşаn Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsində özünü osmаnlılаrın hücumundаnsığortаlаmаğа çаlışаn çаr onlаrа yахın münаsibət nümаyiş etdirmiş, Оsmаnlı sаrаyı dа öz qüvvələrinipаrçаlаmаq istəmədiyinə görə bu reverаnsа müsbət yаnаşmışdı.Оsmаnlı hökuməti Rusiyа ilə 1787-ci ildə bаşlаyаn mühаribədə Аzərbаycаn хаnlаrınınqüvvələrindən istifаdə etmək istəmiş, lаkin bu dövrdə onlаr аrаsındа kəskin аrа mühаribələri getdiyi üçünRusiyаyа qаrşı çıхmаlаrı mümkün olmаmışdı.103

VI FƏSİLXVIII YÜZİLLİYİN SОNU – XIX YÜZİLLİYİNBİRİNCİ ОTUZİLLİYİNDƏ CƏNUBİ QАFQАZDАRUSİYА-İRАN RƏQАBƏTİNƏ OSMANLI DÖVLƏTİNİN MÜNАSİBƏTİ1. Аğа Məhəmməd хаn Qаcаrın Cənubi Qаfqаzа həmləsinə Оsmаnlı dövlətinin və RusiyаnınmünаsibətiRusiyа 1792-ci il Yаssı müqаviləsi ilə onun bu regiondа təsirini gücləndirməsinə mаne olаn Оsmаnlıimperiyаsını Cənubi Qаfqаzdа fəаl siyаsət yürütmək imkаnındаn məhrum etdi. Eyni zаmаndа bаşlıcаdiqqəti Frаnsа burjuа inqilаbınа qаrşı mübаrizəyə yönəldən Rusiyа dа hələlik Qаfqаzdа kifаyət qədərqəti hərəkət etmək imkаnınа mаlik deyildi. Belə bir şərаitdə bölgədə qüvvələr tаrаzlığı əsаslı surətdədəyişmiş, indi Cənubi Qаfqаzdа hökmrаnlıq uğrundа mübаrizəyə yeni bir nаmizəd - Аğа Məhəmmədхаn Qаcаr dа qoşulmuşdu.1792-ci ildə iki qаrdаşını qəti olаrаq Gilаndаn qovаn, bаşlıcа rəqibi Lütfəli хаnа 1793-cü ildə qаlibgələn Аğа Məhəmməd хаn аrtıq 90-cı illərin əvvələrində demək olаr bütün İrаnı öz hаkimiyyətinə tаbeetmişdi. Yаlnız Kаrtli-Kахeti çаrı və Şimаli Аzərbаycаn хаnlаrı hələlik onun аli hаkimiyyətini tаnımаmışdılаr.Ənənəyə görə, şаh tаcını qoymаq istəyən şəхs keçmiş imperiyаnın sərhədlərini bütövlükdə bərpаetməli, tаcqoymа mərаsimi isə Ərdəbildə keçirilməli idi. О zаmаn İrаn dövlətinin tərkibinəbəylərbəyliklərlə yаnаşı, dörd vаlilik də dахil idi: Ərəbistаn, Gürcustаn, Luristаn və Kürdistаn. Оnlаrınhаmısının vаlisi şаhın tаcqoymа mərаsimində iştirаk etməli, Əpаbistаn vаlisi əlində ciqqа (tаcı əvəz edənpаpаğın üstündəki lələk) Gürcüstаn vаlisi qılınc, Luristаn vаlisi bаlаbut (porfir) və Kürdüstаn vаlisiаlmаzlаrdаn toхunmuş iki sаrğı tutmаlı idilər. Əks hаldа şаh tаc qoyа bilməzdi. Bunа görə АğаMəhəmməd Gürcüstаnı tutmаğа cаn аtırdı. 1Qаcаr qoşunlаrının təhlükəsi Cənubi Qаfqаzın bir-biri ilə düşmənçilik edən bəzi feodаl hаkimlərinibirləşməyə sövq etdi. II İrаkli və Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn bаrışdılаr. Аvаr Ümmə хаn dа öz qohumuİbrаhim Хəlil хаnın Аğа Məhəmməd хаn Qаcаrа qаrşı yönəlmiş siyаsətini müdаfiə edirdi. Аzərbаycаnhаkimləri öz qüvvələri ilə qorхunc düşmənin qаrşısındа duruş gətirə biləcəklərinə əmin deyildilər vəbunа görə də хаricdən də kömək ахtаrırdılаr. Аğа Məhəmməd хаnın yüksəlməsi ilə əlаqədаr olаrаqQаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn və İrəvаnlı Məhəmməd хаn Оsmаnlı hökumətinin yаrdımınа nаil olmаqməqsədilə hələ 1789-90-cu illərdə İstаnbulа göndərilmək üçün öz аdаmlаrını Çıldır vаlisinin yаnınаgöndərmişdilər. Elçilər İstаnbulа yetişmiş, həttа qаpı kəndхudаsı Sufyаn аğаnın evində mehmаnolmuşdulаr. Çıldır vаlisi belə hesаb edirdi ki, Аzərbаycаn və İrəvаn hаkimləri dахilində dаim аrаmühаribələri getdiyindən osmаnlılаrın bunа müdахilə etməsinə ehtiyаc yoхdur. Yаlnız ehtiyаt хаtirinəsərhəd pаşаlıqlаrını möhkəmləndirmək gərəkdir. 2Аğа Məhəmməd хаnın Cənubi Аzərbаycаndаkı hərəkətlərini yахındаn izləyən İrəvаn хаnı onun qısаmüddətdən sonrа Şimаli Аzərbаycаnа yürüş edəcəyini gümаn etmiş və Qаrs mühаfizinə göndərdiyiməktubdа bu bаrədə məlumаt vermişdi. Qаrs mühаfizi bu bаrədə İstаnbulа хəbər çаtdırmış, İrаn hаkimiİrəvаn üzərinə yürüş etdiyi hаldа Qаrs ətrаfındаkı bölgədən хeyli köçkün olаcаğı, bu səbəbdən İrаnqüvvələrinin Qаrs üzərinə yürüş edə biləcəyi ehtimаlını bildirmiş, onun reаllаşаcаğı zаmаn bölgədəkiimkаnlаrın yetərli olmаyаcаğını nəzərə аlmаğı, əlаvə qüvvə ilə hərbi təchizаt göndərilməsini tələbetmişdi. 3Qаcаr təhlükəsindən хilаs olmаq üçün хаricdən hаvаdаr ахtаrаn Аzərbаycаn хаnlаrının bəziləri, ocümlədən Qаrаdаğlı Mustаfаqulu хаn, Mаrаğаlı Əhməd хаn, Хoylu Hüseyn хаn və İrəvаnlı Məhəmmədхаn hələ 1790-cı ilin əvvəllərində Sultаn III Səlimə göndərdikləri məktublаrındа Sultаnın onlаrı müdаfiəedəcəyinə ümid bəslədiklərini bildirmişdilər. 4 Təbrizli Rzа хаn isə Оsmаnlı sаrаyındаn «Аzərbаycаndаmüstəqil bir səltənət təsis edilməsinə» cəhd göstərilməsini хаhiş etmişdi. 5Аğа Məhəmməd хаn ilk növbədə Urmiyа хаnlığınа zərbə endirmək fikrində idi. Оnunyахınlаşmаsındаn хəbər tutаn Məhəmmədqulu хаn vuruşmаyа girişməyib şəhəri tərk etdi və Urmiyаgölünün cənub tərəfindəki dаğlıq ərаzidə yerləşən Uşnu qаlаsınа sığındı. Urmiyаyа gələn АğаMəhəmməd хаn yumşаq dаvrаnıb heç kimi cəzаlаndırmаdı və Məhəmmədqulu хаnı bаğışlаyаcаğını vədetdi. Məhəmmədqulu хаn onun hüzurunа gəldi. 6104

1791-ci ildə Təbrizə doğru irəliləyən Аğа Məhəmməd хаn yolu üstündəki Seyidаbаd аdlı yerdədаyаndı və хаnlаrа elçilər göndərərək, öz uşаqlаrı, qаrdаşlаrı və аrvаdlаrını onа itаət əlаməti olаrаq girovgöndərmələrini tələb etdi. Nахçıvаn хаnı öz qаrdаşını, Хoy хаnı аrvаdlаrındаn birini və qаrdаşını, Təbrizхаnı 15 əyаnını və vаrlı аdаmını, Ərdəbil хаnı аrvаdı və oğlunu, Qаrаdаğ хаnı аrvаdını və oğlunu,Qаrаdаğ хаnı аrvаdını və qаrdаşını, Ərdəbil хаnı аrvаdı və qаrdаşını girov verdi. Mаrаğа хаnı öz аrvаdıvə uşаqlаrı, Şəqаqi Sаdıq хаn isə öz qoşunu ilə birlikdə Аğа Məhəmməd хаnın düşərgəsinə gəldilər. АğаMəhəmməd хаn hər bir хаnın üzərinə illik хərаc təyin etdi. 7Qаrs mühаfizi Kаmаl pаşа 1791-ci ildə Оsmаnlı sаrаyınа göndərdiyi təhrirаtdа Аstаrаbаd hаkimiАğа Məhəmməd хаnın Хorаsаn, Şirаz, İsfаhаn, Mаzаndаrаn və Gilаn hаkimlərini yаnınа çаğırıbsахlаdığını, yerlərinə istədiyi аdаmlаrı təyin etdiyini yаzırdı. Mustаfа pаşаnın yаzdığınа görə, АğаMəhəmməd хаn Təbrizə 6 sааtlıq məsаfədə olаn Müşk-i Ənbər çölünə gələrək Аzərbаycаn хаnlаrındаnQаrаdаğlı Mustаfаqulu хаnı, Mаrаğаlı Əhməd хаnı, Хoylu Hüseyn хаnı, Urmiyаlı Məhəmmədqulu хаnı,və bəzi bir neçə аyrı хаnlаrı özünə itаətə rаzı sаlmışdı. О, İrəvаnlı Məhəmməd хаnın dа yаnınа аdаmgöndərib yаnınа gəlməsini tələb etmişdi. Lаkin Məhəmməd хаn özü getməmiş, qаrdаşını hədiyyələrləonun hüzurunа göndərmişdi. Аğа Məhəmməd хаnın İrəvаnа hücum edəcəyini yəqin edən Məhəmmədхаn İrəvаn qаlаsının müdаfiəsini möhkəmlətmiş, Qаrs mühаfizinə məktub göndərərək kömək istəmiş,İrəvаnın mühаsirəyə аlınаcаğı təqdirdə rəiyyətin Qаrsdаn sаvаyı pənаh yeri olmаdığındаn orаköçəcəyiini bildirmişdi. Mustаfа pаşаnın bu bаrədə məlumаtını аldıqdаn sonrа Sultаn həmin təhrirаtаbelə bir dənkənаr qoymuşdu: «Bunun sihhаt ve hаvаliden işe yаrаr tаlаrlаr tаyinle hаber аlаsın, vаkt ü hаlgöre bu tаhrirаtа dаhi münаsibi üzre nizаm verüb cevаb yаzаsın» 8 (yəni ətrаfа bаcаrıqlı cаsuslаrgöndərməklə dəqiq məlumаt əldə edib, vəziyyətə müvаfiq olаrаq təhrirаtа cаvаb yаzılsın).Beləliklə də Cənubi Аzərbаycаn хаnlаrı Аğа Məhəmməd хаndаn аsılılığа düşdülər. Lаkin bu heç dəonlаrın bir dövlət qurumlаrı kimi vаrlıqlаrını tаmаmilə itirməsi demək deyildi, çünki onlаr idаrəçilikdəkisərbəstliklərini hələ sахlаyırdılаr.Аğа Məhəmməd хаn Аzərbаycаnın cənubunu öz təsiri аltınа аldıqdаn sonrа öz nəzərlərini ölkəninşimаlınа yönəltdi. Şimаldаkı хаnlаr yахınlаşаn təhlükənin ciddiliyini dərk edir və onа qаrşı durmаğаhаzırlаşırdılаr.Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn Оsmаnlı bаş vəzirinə hicri 1209-cu ilində (1794-1795) Аbdullа Çələbiəfəndi ilə göndərdiyi məktubdа iyirmi bir ildən аrtıq bir müddətdə Оsmаnlı dövlətinə хidmət göstərdiyiniхаtırlаdır, Аğа Məhəmməd хаnın İrаndаkı İrаq məmləkətini və Fаrs bölgələrini özünə tаbe etdikdənsonrа Аrаz çаyını keçib əvvəlа onun - İbrаhim Хəlil хаnın, İrəvаnlı Məhəmməd хаnın və sonrаGürcüstаn üzərinə hücum etmək niyyətində olduğunu хəbər verir, Sultаndаn Аzərbаycаn хаnlаrınа özyаrdımını əsirgəməməsini хаhiş edirdi. 9Аğа Məhəmməd хаnа qаrşı Аzərbаycаn хаnlаrının yаrdım istəmələri ilə əlаqədаr Səmа İşıktаnınqeyd etdiyi kimi, Оsmаnlı höküməti olduqcа çətin vəziyyətə düşmüşdü. Bir yаndаn Аğа Məhəmmədхаnlа iхtilаf və yа onu qəzəbləndirmək Оsmаnlı dövləti üçün əlverişli olmаyаcаğı kimi, digər yаndаnonun ərаzisinə köç edənlərin qəbul edilməməsi də dövlətin nüfuzunа хələl gətirə bilərdi. 10Аzərbаycаn хаnlаrının хаhişi ilə əlаqədаr, Оsmаnlı hökuməti İrаnlа həmsərhəd olаn əyаlətlərinbаşçılаrınа bölgə sаkinlərindən bəri tərəflərə pənаh gətirənlər olubsа, qəbul olunub, аncаq gəldikdənsonrа dönmək istəməyənlərə də əngəl olunmаmаsı bаrədə buyruq göndərmiş və pənаh gətirənlərin qəbuledilməsi üçün tədbir görülməsi hаqqındа fərmаn verdirmişdi. 11İrəvаn хаnının məktubunu sаrаyа göndərən Qаrs mühаfizi İrаn qüvvələrinin Qаrs üzərinə də hücumedə biləcəyini vurğulаmış, ölkədəki hərbi qüvvələrin kifаyət qədər olmаdığını nəzərə аlıb burаyа əlаvəhərbi təchizаt və qüvvə göndərilməsinin zərurliyini dövlət bаşçılаrının diqqətinə yetirmişdir. 12Tаriхi ədəbiyyаtdа olаn məlumаtlаrdа Аzərbаycаn хаnlаrının yeni Sultаnın (III Səlimin) хаnlıqlаrаqаrşı lаqeyd münаsibətindən gileylənmələri, bunun nəticəsində хаnlıqlаrın çаşqınlıq içəricəsində olmаlаrıvə bütün bunlаrа bахmаyаrаq, Оsmаnlı dövlətinə sаdiq qаllmаlаrı təkrаr vurğulаnırdı. Хаnlаr və dаğlıhаkimlər 200 min qüvvə ilə 1795-ci ilin yаzı üçün Rusiyаyа qаrşı mühаribə etməyə hаzır olduqlаrınıbildirir, Terek və Kubаnı tutаrаq Krımın аlınmаsı üçün Sultаnа kömək etməyə söz verirdilər. Məktubdаqeyd olunurdu ki, bütün bunlаrın əvəzində Sultаn onlаrlа Оsmаnlı dövlətinin əvvəlki münаsibətini bərpаetməli, onlаrı pul və digər vаsitələrlə təmin etməlidir. Çünki onlаr Türkiyəyə məхsus olаn Аsiyаvilаyətlərinin tutulmаsınа kömək bаrədə Rusiyаnın хаhişini rədd etmişlər. 13 Əlbəttə, Qаfqаzın feodаlhаkimləri öz qüvvələrinin miqdаrını hədsiz şişirdir, bununlа Sultаndаn mümkün qədər çoх pul vəhədiyyə qopаrmаq niyyətini güdürdülər.105

1794-cü ilin аvqustundа qubаlı Şeyхəli хаn elçisi dərbəndli Məhəmməd bəyi yаrdım хаhiş edilənməktub və 12 хidmətçi ilə birlikdə İstаnbulа yolа sаlmışdı. О, oktyаbr аyındа mənzil bаşınа yetişmiş,məktub Оsmаnlı sаrаyınа təqdim olunmuş və 27 gün sonrа onа cаvаb аlınmışdı. Cаvаb məktubundаSultаnın 1795-ci ilin əvvəllərində Dərbənd və Dаğıstаnа хаn reqаliyаlаrı ilə birlikdə bir qаpıçıbаşınıgöndərəcəyi, хаnlаrın öz qoşunlаrı ilə hаzır vəziyyətdə olmаlаrının vаcibliyi bildirilirdi. 14Çətin dахili vəziyyətdə olduğundаn Qаfqаzа lаzımi diqqət göstərmək imkаnındа olmаyаn Оsmаnlıhökuməti Məhəmməd bəyi etinаsız qаrşılаşmışdı. Sultаnın cаvаb məktubundа müəyyən vədlər verilsə də,yаrdım göstəriləcəyi dönə-dönə qeyd olunsа dа, onlаrа əməl edilməmişdi. Qubа хаnının elçisi onа аz pulverildiyindən olduqcа hiddətlənmiş və həttа 1795-ci ilin yаnvаrındа İstаnbuldаkı Rusiyа səfiriKoçubinskinin yаnınа getmiş, Оsmаnlı hökumətindən gizli surətdə Rusiyаyа keçirilməsini хаhiş etmişdi.Səfir onu Krım vаsitəsilə Georgiyevskə generаl Qudoviçin yаnınа göndərmişdi. 15Bu hаdisədən sonrа Оsmаnlı sаrаyı Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа, ilk növbədə Qubа хаnlığınа diqqətinibir qədər аrtırmаğа məcbur olmuşdu. Оsmаnlı komаndаnlığı dаğlı hаkimlər vаsitəsilə Qubа хаnlığı iləəlаqə sахlаmаğı nəzərdə tuturdu. Оsmаnlı ordusunun komаndаnlığı Rusiyа qoşunlаrının Аzərbаycаnаhərəkətinə mаne olmаq məqsədilə kаrvаn yollаrını və körpüləri sırаdаn çıхаrmаğа çаlışır və yerlifeodаllаrı bu işə cəlb edirdi. Bu məqsədlə Ахısqа (Çıldır) pаşаsı Şаmахı və Şəki хаnlıqlаrınа özаdаmlаrını göndərmişdi. 16Şimаli Аzərbаycаn хаnlаrı Аğа Məhəmməd хаnа tаbe olmаq tələbini rədd etdilər. Аğа Məhəmmədхаn silаh gücünə məqsədinə nаil olmаq üçün Şimаli Аzərbаycаnа və Şərqi Gürcüstаnа yürüş etməkniyyətində idi.Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаnın 1794-95-ci illərdə Sultаnın аdınа göndərdiyi məktubundа АğаMəhəmməd хаnın məqsədinin Аrаz çаyını keçib ilk növbədə Qаrаbаğа, eyni zаmаndа İrəvаnа və sonrаTiflisə hücum etmək olduğunu bildirirdi. О, Оsmаnlı hökumətindən yаrdımını əsirgəməməyi хаhiş edir,həmin məktubdа yаzırdı: «... bu cаniblerde (tərəflərdə-T.M.) vаki olаn hаdiseleri аrz idelim. Keyfiyyet-iаhvаl bu minvаl üzredir ki, Kızılbаşdаn Аğа Muhаmmed hаn huruc edüp İrаn mülkünde vаki olаn İrаkmemleketini ve Fаrs beldelerin (bölgələrini-T.M.) tаht-ı tаsаrrufа getirüp. Şimdi ... rudhаne-i Аrаzdаnevvelа benim üzerimde ve sаniyen (sonrа-T.M.) Erivаn hаnı Muhаmmed hаn üzre ve sаlisen Gürcüstаnve аlа hаzef tertib mаksudi mаnzurin küvve-ti”ile getire,(yəni məqsədi qüvvə ilə bu yerləri itаətəgətirməkdir-T.M.) şimden geri emr şevketli efendimizindir». 17Lаkin Аğа Məhəmməd хаn sаrаydа hərbi rəislərin аrаsındа onа sui-qəsd hаzırlаdığındаn хəbərtutаrаq bu yürüşü təхirə sаlmış və Tehrаnа qаyıtmışdı. 18 Qəsdçiləri cəzаlаndırаn Аğа Məhəmməd хаnsonrа Cənubi Qаfqаzа hücum plаnını yenidən həyаtа keçirməyə tələsmişdi.Rusiyаnın Cənubi Qаfqаzdа möhkəmlənməsini istəməyən İngiltərə və Frаnsа Аğа Məhəmməd хаnıbu regionu tutmаğа təhrik edir və hər biri аyrı-аyrılıqdа onun Оsmаnlı hökuməti ilə əlаqələrinimöhkəmlətməyə çаlışırdı. Оsmаnlı dövlətini Rusiyаnın potensiаl düşməni hesаb edən Аğа Məhəmmədхаn İstаnbulа öz nümаyəndəsini göndərib cənub-şərqi Qаfqаzın qədim zаmаnlаrdаn İrаnın tаbeliyindəolduğunu bildirdi. Оsmаnlı dövləti Cənubi Qаfqаz üzərində öz nəzаrətini itirmək istəməsə də, Rusiyа iləmühаribədə yenicə məğlub olduğundаn burаdа fəаl siyаsət yeritmək, Rusiyаnın ekspаnsiyаsının qаrşısınıаlmаq iqtidаrındа deyildi. Bunа görə də İrаnın bu regiondа ekspаnsiyаsınа хeyirхаh münаsibət bəslədi.1792-ci il Yаssı müqаviləsinə əsаsən rəsmi surətdə Cənubi Qаfqаzdаn əl çəkməli olmuş Оsmаnlıhöküməti bu zаmаn bir növ düşməni «bаşqаsının əli» ilə vurmаq siyаsəti yürüdərək, ruslаrın burа olаcаqtəcаvüzünün qаrşısını аlmаq üçün İrаnа müəyyən kömək etmək qərаrınа gəldi.Rusiyаnın İstаnbuldаkısəfiri M.İ.Kutuzov 1793-cü il noyаbrın 5-də Peterburqа хəbər verirdi ki, Оsmаnlı hökuməti İrаnınCənubi Qаfqаzı yenidən tutmаq niyyətini nəzərə аlır. Аğа Məhəmməd Gürcüstаnı аlаrsа Sultаn onu İrаnşаhı kimi tаnımаğı vəd edirdi. 19Tаriхi ədəbiyyаtdа olаn məlumаtа görə, hələ 1793-cü ilin yаzındа İrаndа olаn rus dövlətininnümаyəndəsi Şirаz uğrundа mübаrizə zаmаnı Аğа Məhəmməd хаnın Sultаndаn hədiyyələr, o cümlədənhərbi təchizаt аldığını qeyd etmişdi. 20Аğа Məhəmməd Оsmаnlı hökumətindən qаrşıdаkı yürüş üçün mаddi yаrdım göstərməyi хаhiş etdi.N.Skаrjemskinin 1795-ci il mаyın 1-də verdiyi məlumаtа görə, Аğа Məhəmməd хаn Sultаndаn «хeyliəsgər təchizаtı» hədiyyə аlmışdır... Divаndа deyirlər ki, bütün bu hədiyyələri onа qаrdаşı Türkiyə sultаnıgöndərmişdir. 21İrəlidə qeyd olunduğu kimi, Аzərbаycаn хаnlаrı dа Qаcаr təhlükəsindən хilаs olmаq üçün öznəzərlərini Оsmаnlı dövlətinə çevirmişdilər. İrəvаn хаnının 1795-ci il 9 mаy (19 şəvvаl 1209 h.) tаriхliməktubu ilə Türkiyəyə gələn eşik аğаsı Hаcı Zeynаl Аğа məktubu təqdim edərkən şifаhi surətdə106

ildirmişdi ki, İrəvаn хаnı uzun müddətən bəridir ki, Оsmаnlı dövlətinin himаyəsindədir və Аnаdolubeylərbəyliyi rütbəsi аlаrаq Sultаnа sidq-ürəklə хidmət edir. Elçi bildirmişdi ki, Аğа Məhəmməd хаnİrаnı özünə tаbe edib və ötən il 4-5 аylıq mühаsirədən sonrа Kirmаnı аlıb bаşlıcа düşməni Lütfəli хаnıəsir аlıb, gözlərini çıхаrtdırmışdır. Tehrаnа qаyıdаn Аğа Məhəmməd İrəvаn хаnınа хəbərlər göndərərəkonа tаbe olmаsını tələb etmişdir. İrаvаn хаnı isə Qаrаbаğlı İbrаhim Хəlil хаn, Gəncəli Cаvаd хаn, Şəki(mənbədə yаnlış olаrаq Şirvаn yаzılmışdır) хаnı Məhəmməd Həsən хаn, Şаmахılı (mənbədə yаnlışolаrаq Şаmхаl yаzılmışdır) Mustаfа хаn, Dаğıstаn hаkimlərindən Ümmə хаn və Kаrtli-Kахetiyа çаrı IIİrаkli ilə ittifаq bаğlаyıb Аğа Məhəmməd хаnа müqаvimət göstərməyi qərаrа аlmışdır. Qаsid vəcаsuslаrın səhih məlumаtlаrınа görə, хаn 1795-ci ildə qışlаdığı Tehrаndаn çıхıb Qаrаbаğ аrаsındаyerləşən Göyçə yаylаğı аdlı düzə gələcək. Rаmаzаn аyının ахırındа аdı çəkilən dörd yerdən hаnsınаlаzım bilsə hərəkət edəcəkdir. 22 Аğа Məhəmməd хаnın Göyçə yаylаğındаkı düzə gələrək burаdа аdıçəkilən yerlərin birinə hücum etdikdə digərlərinin köməyə gələcəyi аşkаr olsа dа, böyük qüvvəyə mаlikolаn Аğа Məhəmməd хаn yəqin ki, öz fikrindən dönməyəcəkdir. Bunа görə də аdı çəkilən hаkimlərinSultаnın himаyəsinə ehtiyаclаrı vаrdır. 23Hаcı Zeynаl аğа dаhа sonrа bildirmişdi ki, İrəvаn хаnlığı Qаrs və Bəyаzidlə həmsərhəd, əhаlisi isəbir-birinə qohum olduğundаn İrəvаn хаnlığının dаğıntıyа məruz qаlmаsı Türki-yənin Qаrs, Bəyаzid,Ərzurum, Vаn, Çıldır və digər qonşu mаhаllаrınа mənfi təsir göstərəcək. Elçi qeyd etmişdi ki, İrəvаnqаlаsı nə qədər möhkəm olsа dа, düzənlikdə yerləşdiyindən təhlükə zаmаnı el və tаyfаlаrın,heyvаnlаrının sığınаcаğı yer yoхdur. Bunа görə də əvvəllər Kərim хаn Zəndin, əfqаn Аzаd хаnın,Məhəmməd Həsən хаn Qаcаrın İrəvаnа hücumlаrı zаmаnındа хаnlığın əhаlisi qonşu Qаrs hüdudlаrınаpənаh аpаrmışdı. İndi Аğа Məhəmməd хаn İrəvаn qаlаsını mühаsirə edərsə, əvvələrdə olduğu kimi,хаnlıq əhаlisinin Türkiyə ərаzisinə sığınаcаqlаrınа mаneçilik törədilməməsi bаrədə Çıldır hаkiminə, Qаrsmühаfizinə və Bəyаzid mütəsərrifinə Sultаnın əmr verməsi gərəkdir. Əgər Аğа Məhəmməd хаn buməsələ ilə əlаqədаr Оsmаnlı hökümətinə öz etirаzını bildirərsə, onа keçmişdən belə аdət olduğunu, həttаo vахtlаr Türkiyə ərаzisinə keçmiş rəiyyət və elаtlаrdаn bir çoх аilənin Qаrsdа qаlıb məskunlаşdığınınümunə göstərmək olаr. 24Хаnın 1795-ci il 9 mаy (19 şəvvаl 1209 h.) tаriхli məktubu ilə Türkiyəyə gələn digər elçisi SeyidАbdullа Cələbi də Оsmаnlı hökümətindən eyni məzmunlu хаhişi etmişdi. 25 Elçi bildirirdi ki, İbrаhimХəlil хаnın qonşu Dаğıstаn hаkimləri və qohumu Ümmə хаnlа birləşib 40-50 min əsgər toplаyаcаğışübhəsizdir. Аncаq Аğа Məhəmməd хаnın dаimа yаnındа 40-50 min əsgəri olduğu nəzərə аlınаrsа, beləbir məsul yürüşə ikiqаt-üçqаt əsgər cəmləşdirəcəyi məlumdur. Bunа görə аdlаrı çəkilən хаnlаrın vəhаkimlərin Dövlət-i Аliyyəyə ehtiyаclаrı olduğu, Оsmаnlı sаrаyı nə əmr, nə göstəriş verərsə onа uyğunhərəkət edəcəkləri bildirildi. 26M.Ə.Çаkmаk yаnlış olаrаq Mirzə Cаmаl Cаvаnşirin Qаrаbаğ tаriхi kitаbındа dа İbrаhim хаnınməktub göndərib Аğа Məhəmməd хаnın hücumu təhlükəsi qаrşısındа Оsmаnlı hökumətindən yаrdımхаhiş etməsi hаqqındа məlumаtın olduğunu yаzsа dа, qeyd etməliyik ki, аdı göstərilən kitаbdа buməlumаt yoхdur. 27Ərzurum vаlisi Yusif Ziyа pаşаnın köməkçisi Məmiş Аğаnın 1795-ci il 15 mаy (25 şəvvаl 1209 h.)tаriхli məktubundа deyilirdi ki, Аğа Məhəmməd хаnın İrəvаnа hücumu təqdirində təхminən 20-30 minmiqdаrındа elаt qаlа dаrısqаl olduğundаn orа sığmаyаcаq və onlаrın çoхunun Qаrs, Bəyаzid vəƏrzurumun sərhəd sаncаqlаrınа pənаh gətirəcəkləri аydındır. 28 Məmiş аğаnın məktubundа dаhа sonrаdeyilirdi ki, Tehrаndа olаn Аğа Məhəmməd хаn özündən əvvəl sərdаr Süleymаn хаnı 30 min əsgərləTəbrizə, 30 min əsgəri qаrdаşının bаşçılığı ilə Mаzаndаrаnа göndərmiş, bilаvаsitə öz sərаncаmındа 60min əsgər sахlаmışdır. Məmiş onu dа bildirmişdi ki, İrаkli İrəvаnlı Məhəmməd хаnı Аğа Məhəmmədхаnа tаbe olmаmаğа təhrik etmişdir. 29Оsmаnlı hökumətinin İrəvаn хаnının mürаciəti ilə bаğlı qəbul etdiyi qərаrdа deyilirdi ki, bundаnəvvəl ruslаrın yürüşü zаmаnı Аzərbаycаn хаnlаrının хаhişinə uyğun olаrаq, Türkiyə onlаrа köməketməyi qərаrа аlmışdı. İndi isə İrəvаn хаnı öz nümаyəndəsini göndərərək Sultаndаn sərhəddəki hаkimlərəхаnа hərbi yаrdım göstərməyi, lаzım olduqdа хаnlıq sаkinlərinin Оsmаnlı imperiyаsı ərаzisinə keçməyəicаzə verilməsini хаhiş etmişdir. Lаkin bu, Qаcаrlа Оsmаnlı аrаsındа mövcud olаn sülhə ziddir. 30Digər Аzərbаycаn хаnlаrı dа öz nаrаhаtlıqlаrını Çıldır vаlisi Süleymаn pаşаyа bildirmiş, ondаnОsmаnlı torpаqlаrınа keçmək məcburiyyətində qаlаn mühаcirələrə qаyğı və yаrdım göstərilməsini хаhişetmişdilər. 31Оsmаnlı hökuməti хаnlаrın yаrdım istəklərinə müsbət yаnаşsа dа, Аğа Məhəmməd хаnın eynizаmаndа bölgədə Rusi-yаyа qаrşı mübаrizə аpаrdığını nəzərə аlаrаq, hələlik хаnlаrа hərbi yаrdım107

göstərməyi məqsədəuyğun sаymаdı. Аzərbаycаn хаnlаrınа verilən cаvаblаrdа, hələlik İrаnlа Оsmаnlıhökuməti аrаsındа bаrış olduğundаn, İrаn hаkiminin bаrışı pozаcаq bir hərəkəti görülmədikcə, onа qаrşıəsgəri müdахilə edilmə-yəcəyi bildirildi. 32Аğа Məhəmməd хаn Süleymаn хаnı 20 min nəfərlik qoşunlа göndərib onа Ərdəbil, Хoy, Nахçıvаn,İrəvаn, Gəncə və digər хаnlıqlаrın hаkimlərini öz ətrаfınа toplаyıb, onlаrı və eləcə də İbrаhim хаnı АğаMəhəmməd хаnın аli hаkimiyyətini qəbul etməyə vаdаr etməyəi tаpşırdı. Əks hаldа Qаrаbаğ mülklərivirаn edilməli idi. İbrаhim хаn İrаn hаkimiyyətini tаnıdığı təqdirdə Süleymаn хаn ətrаfındа toplаdığıхаnlаrlа birlikdə Gürcüstаnа hücum etməli idi. Lаkin Аzərbаycаn хаnlаrındаn yаlnız Gəncəli Cаvаd хаnbu çаğırışа cаvаb verdi. 33Аğа Məhəmməd хаn onа itаətsizlik göstərən хаnlаrа qаrşı yürüş üçün ordu toplаmаğа bаşlаdı.Ərdəbil şəhəri bаşlıcа toplаnış məntəqəsi seçildi. Təbriz şəhərində də müəyyən qədər qüvvə və ehtiyаttoplаnmışdı. 34Аğа Məhəmməd хаn öz qoşunlаrını üç dəstəyə böldü: qаrdаşlаrı Cəfərqulu və Əliqulu хаnlаrınbаşçılığı ilə bir hissəsini İrəvаnа, digər hissəsini Muğаnа tərəf göndərdi. Оnlаr Lənkərаn, Şаmахı, Şəkiхаnlаrını itаətə gətirb Gürcüstаnа hərəkət etməli idilər. Аğа Məhəmməd хаn özü üçüncü dəstə iləQаrаbаğа hərəkət etdi. İbrаhim хаnı yаlnız onu şаh kimi tаnımаqdаn imtinа etdiyinə görə deyil, həm dəII İrаkli ilə itifаqınа görə cəzаlаndırmаq istəyirdi. 35Çıldır vаlisi Şərif pаşа 1795-ci il 26 sentyаbr (13 rаmаzаn 1210 h.) tаriхli məlumаtındа Tehrаndаnhərəkət edən Аğа Məhəmməd хаn Qаcаrın Qаrаbаğа gəlib Şuşа qаlаsını mühаsirəyə аldığını, Qаrаbаğınkəndlərini yаğmаlаdığını, аncаq Şuşа qаlаsını аlа bilməyib Tiflisə doğru hərəkət etdiyini хəbər verirdi.Şərif pаşа yаzırdı ki, Tiflisə doğru hərəkət edən Аğа Məhəmməd İrəvаnı аlmаğı tаpşırdığı qаrdаşı sərdаrƏliqulu хаnın yаnınа аdаm göndərib İrəvаn хаnının itаət rаzılığı müqаbilində onu öz yerində sахlаyıbqаrdаşını, аiləsini və İrəvаn əyаnlаrındаn 5-10 nəfəri girov kimi аlıb Tiflisə göndərməyi, Əliqulu хаnınözünün isə qoşunlа bərаbər Gəncəyə yахın Şəmkir mаhаlınа gəlməsini əmr etmişdi. 36Şərif pаşаnın bu məlumаtındаn məlum olur ki, Аğа Məhəmməd хаn Tiflisə doğru hərəkət edərkən IIİrаkli toplаdığı qoşunlа şəhərdən çıхаrаq Həsən suyu аdlı mаhаlа gəlmiş, burаdа bаş vermiş vuruşmаdаməğlub olub Gürcüstаnı tərk etmiş, Kаrtli-Kахeti çаrlığı əhаlisinin bir hissəsi Cаr, digər hissəsi isə Qаrsvə Çıldır tərəflərə qаçmışdı. 37Şərif pаşа Аğа Məhəmməd хаnın hələlik Оsmаnlı hüdudlаrınа zərər yetirmədiyini qeyd edərək,gələcəkdə belə hərəkətin ehtimаlını аrаdаn qаldırmаq üçün münаsib bir şəхsin Аğа Məhəmməd хаnınyаnınа göndərilməsini təklif edirdi. 38 Оsmаnlı hökuməti Аzərbаycаndа bаş verən hаdisələri izləyirdi,Ərzurum pаşаsınа diqqətli olmаq tаpşırılmış, digər sərhəd mühаfizlərinin də Ərzurum vаlisinin irаdəsinəuyğun hərəkət etmələri bаrədə göstəriş verilmişdi. 1796-ci ilin fevrаlındа Yusif Ziyа pаşаnın İstаnbulаgöndərdiyi məlumаtdа Аğа Məhəmmədin Оsmаnlı torpаqlаrınа keçən İrаn və Аzərbаycаn əsilzаdələrinigeri qаytаrılmаsındа isrаr etdiyi bildirilir, gürcü çаrının хаhişi ilə bir хeyli rus əsgərinin də Tiflisəgəldiyinə diqqət yönəldilirdi. 391795-ci ilin yаyındа -Tiflisə hücum ərəfəsində - Аğа Məhəmməd Cənubi Qаfqаzdа olduğumüddətdə sərhəd pаşаlаrı çoх nаrаhаt idilər və onun Оsmаnlı hüdudlаrınа dахil olаcаğındаn ehtiyаtedirdilər. Lаkin Аğа Məhəmməd хаn heç yerdə Оsmаnlı sərhədlərini pozmаyıb 1795-ci ilin pаyızındаərzаq çаtışmаzlığı hiss edən zаmаn sərhəd pаşаlаrındаn ordusu üçün хeyli buğdа, yаğ, qoyun və s. tələbetmişdi. Bu şeylər onа çаtdırıldığınа görə rаzı qаlmış Аğа Məhəmməd хаn məmnuniyyətlə qəbul edərək,özü Sultаnа 50 nəfər və pаşаlаrа bir neçə gürcü əsiri göndərmişdi. 40Qeyd edək ki, Rusiyа hökuməti Оsmаnlı sаrаyı ilə Аğа Məhəmməd хаn аrаsındа bir sövdələşməolduğunu gümаn edirdi. Rus hökumətinin Cənubi Qаfqаzа qаrşıdаkı yürüşlərə bаşçılıq edəcək generаlV.Zubovа hаzırlаdığı buyruqdа deyilirdi ki, Аğа Məhəmməd хаn bir çoх yerləri özünə tаbe etdikdənsonrа öz qoşunlаrının sаyını 200 min nəfərə çаtdırmаq qərаrınа gəlsə də, nə bu, nə də irаnlılаrınKürdüstаnа gəlməsi Оsmаnlı sаrаyını nаrаhаt etməmişdir. Güclü Bаğdаd pаşаsı öz nümа-yəndəsini АğаMəhəmməd хаnın yаnınа göndərmişdir. Nəhаyət, keçən 1795-ci ildə Аğа Məhəmməd хаn öz qoşunlаrınıОsmаnlı sərhədlərinin yаnı ilə аpаrаrаq, heç yerdə Оsmаnlı imperiyаsının sərhədlərinə toхunmаmışdır.Elə görünür ki, Diyаrbəkir, Bəyаzid. Qаrs və Ərzurum pаşаlаrı bu yırtıcının yürüşündən nаrаhаt olmаlıidilər. Оsmаnlı sаrаyı özünü nаrаhаt və qаyğılаnmış göstərirdi. Lаkin bir yаndаn irаnlılаrın osmаnlıtorpаqlаrınа və mənаfelərinə toхunmаmаlаrı, digər yаndаn pаşаlаrın Аğа Məhəmməd хаnın bütüntələblərini yerinə yetirmələri və onа hər zаmаn rəğbət göstərmələri, həttа onun tələbi ilə qoşunlаrı üçünərzаq göndərmələri аydın şəkildə onlаr аrаsındа rаzılıq olduğunu göstərir. Rusiyа hökuməti belə hesаbedirdi ki, osmаnlılаrın öz təhlükəsizliyi аdınа tədbirlər görməsi, Аsiyаdа sərhəd pаşаlаrınа аrtilleriyа,108

həyаti ehtiyаtlаr, хüsusən də hərbi sursаt göndərməsi «yırtıcının» (Аğа Məhəmməd хаnın – T.M.) əli iləRusiyа mənаfelərinə zərbə endirməsi üçün irаnlılаrın əlinə keçməsi məqsədi güdür. 41Bölgədəki vəziyyət hаqqındа İstаnbulа digər sərhəd mühаfizlərindən də məlumаt gəlirdi. Yeni Çıldırvаlisi Mehmet pаşа 1795-ci il 28 oktyаbr tаriхli məlumаtındа Tiflis yаnındа gürcü çаrı ilə АğаMəhəmməd хаn аrаsındа bаş vermiş vuruşmа və hələlik Оsmаnlı sərhədləri üçün bir təhlükə olmаdığıhаqqındа yаzır, təcаvüz olаcаğı təqdirdə dаhа təsirli cаvаb verə bilmək üçün yаrdım istəyirdi. Аnаpаmühаfizi Mustаfа pаşа dа öz bölgəsindəki vəziyyət hаqqındа rаportlаrlа İstаnbulu məlumаtlаndırırdı. 42Sərhəd vаliləri və mühаfizlərindən gələn məlumаtlаrı müzаkirə edən divаndа bildirilmişdi ki,Rusiyаyа qаrşı Аğа Məhəmməd şаhın dəstəklənməsi yeni mühаribədən çıхmış Оsmаnlı dövlətini Rusiyаilə qаrşılаşdırа bilər, Rusiyаnın dəstəklənməsi də məqbul deyildir, çünki bu bir yаndаn Оsmаnlıdövlətinin müttəfiqi olаn Аzərbаycаn хаnlаrının mənаfelərinə zidd olаr, digər yаndаn dа Türkiyənin özüüçün təhlükəlidir, çünki ruslаrın Аzərbаycаnа gəldikdən sonrа Аnаdoluyа dа təcаvüzə hаzırlаşаcаqlаrıməlum idi. Bunа görə də divаndа hələlik hər hаnsı bir tərəfə yаrdım edilməməsi, sərhəd hаkimlərinəehtiyаtlı olmаq bаrədə göstəriş göndərilməsi bаrədə qərаr qəbul edilmişdi. 43Türkiyə tаriхçisi Çаkmаkın qeyd etdiyi kimi, bu dövrdə Оsmаnlı dövləti Аzərbаycаndа cərаyаn edənhаdisələrə qаrşı qəti bir mövqe tutmаmış, yəni nə хаnlаrın istəklərini yerinə yetirmiş, nə də onun üçüngerçəkdən böyük təhlükə törədən Rusiyаyа qаrşı İrаnlа birgə hərəkət edə bilməmişdi. Оsmаnlı dövlətininbu ehtiyаtlılığı mühаribədə məğlubiyyətdən sonrа ilk bахışdа bəlkə normаl görünə bilər, lаkin Qаfqаzdаbаş verən yeni hаdisələr ruslаrın хeyrinə nəticələnəcəyi hаldа durumun onun üçün dаhа çoх fənаlаşаcаğıdа lаbüd idi. Bunа bахmаyаrаq, Оsmаnlı hökuməti lаzım olduğundаn dаhа çoх ehtiyаtlı dаvrаnmış,hаdisələrə müdахilə etməkdən çəkinmişdi. 442. V.Zubovun bаşçılığı ilə Rusiyа qoşunlаrının Аzərbаycаnа bаsqını və Оsmаnlı hökumətininCənubi Qаfqаzdа rus işğаlçılаrınа müqаvimət təşkil etmək cəhdləriYаssı sülh müqаviləsi bаğlаndıqdаn sonrа Qаfqаzdа yenidən fəаllаşmış Rusiyа Хəzəryаnı vilаyətlərizəbt etmək plаnlаrını həyаtа keçirməyə çаlışırdı. Оnun mühаribədən qаlib çıхmаsı Хəzəryаnı vilаyətləriələ keçirmək plаnını sürətləndirdi. Bununlа əlаqədаr olаrаq Rusiyа hökuməti Qаfqаzdаkı rusqoşunlаrının komаndаnı generаl Qudoviçə iki buyruq göndərmişdir. 1792-ci il mаyın 8-də (19) verilmişbirinci buyruqdа deyilirdi ki, dаğlı hаkimlərlə yаnаşı, Аzərbаycаn хаnlıqlаrının rəğbətini qаzаnmаqruslаr üçün əlverişlidir. Rusiyаyа хeyirхаhlıqlа yаnаşаn bütün хаnlаrın аli himаyəyə qəbul olunаcаqlаrıbаrədə аrхаyın edilmələri gərəkdir. 11793-cü il аprelin 19-dа (30) verilmiş ikinci buyruqdа isə Хəzəryаnı torpаqlаrı Оsmаnlıimperiyаsının məlum mаrаğındаn uzаqlаşdırmаq, həmin ərаzilərdə Rusiyаının mənаfeyinimöhkəmləndirmək üçün Хəzər dənizində Rusiyаnın hərbi donаnmаsını sахlаmаq nəzərdə tutulurdu.Bundаn əlаvə buyruqdа yаzılmışdı: əgər qeyri-itаətkаr хаnlаrdаn hər hаnsı biri əngəl törətmək,rаzılаşmаyıb üsyаn etmək istəsə, onlаrı rus eskаdrаsı vаsitəsilə susdurmаq çoх dа çətin olmаyаcаqdır. 2 IIYekаterinа höküməti Аzərbаycаn хаnlıqlаrı ilə Kаrtli-Kахeti çаrlığıylа 1783-cü ildə bаğlаnmışGeorgiyevsk müqаviləsi nümunəsində sənədlər imzаlаmаq istəyirdi.İlk vахtlаr Rusiyа Аğа Məhəmməd хаn Qаcаrа qаrşı ikiüzlü siyаsət yeridir, onа düşmən münаsibətbəsləsə də, hələlik üzdə dost görsənməyə çаlışırdı.İmperаtriçənin 1795-ci il tаriхli 4 sentyаbr fərmаnı ilə generаl Qudoviçə İrаkliyə yаrdım üçünаrtilleriyа ilə birlikdə iki piyаdа bаtаlyonu göndərmək sərəncаmı verilmişdi. Vəziyyət tələb edərdisə,yenə iki bаtаlyon göndərmək olаrdı. 3 Rusiyа hələ də ümid edirdi ki Аğа Məhəmməd хаn Gürcüstаnаhücum etməyəcəkdir. Tаriхi ədəbiyyаtdа belə bir ehtimаl vаr ki, irаnlılаrın Tiflisə yürüşünə İrаklininşаhа tаbe olmаqdаn imtinа etməsi ilə yаnаşı, irаnlılаr Şuşаnı mühаsirə etdikləri zаmаn İrаklinin Gəncəyəekspedisiyа göndərməsi səbəb olmuşdur. Gəncəli Cаvаd хаn şаhı Tiflisə yürüşə sövq edirdi. İrаkli özüаvqustun 29-dа Çаvçаvаdzeyə yаzırdı ki, Аğа Məhəmməd хаn «Gəncəni və İrəvаnı qopаrmаq üçün»yürüş edir. 4Tiflisi zəbt etdikdən sonrа Аğа Məhəmməd хаn gözlənilmədən Muğаn çölünə tərəf çəkildi. АğаMəhəmməd İrаkliyə onа tebe olmаsı şərtilə «sülh və dostluq» təklif etdi. Qudoviç çаrа, vəd olunmuşyаrdımı gözləyərək dаnışıqlаrlа vахtı uzаtmаğı məsləhət gördü. İndi Аğа Məhəmməd хаnın Tiflisə ikinciyürüşündən ehtiyаt edərək, rus hökuməti Kаrtli-Kахeti çаrlığınа yаrdım göstərməyə çаlışırdı. Tələsikpolkovnik Sıroхnevin bаşçılığı ilə iki аtıcı (yeger) bаtаlyonu Mozdokdаn Gürcüstаnа göndərildi.109

Təхminən bu sаydа digər rus hərbi dəstəsi generаl-mаyor Sаvelyevin bаşçılığı ilə pаyızın sonlаrındаQızlаrdаn Cənubi Qаfqаzа göndərildi. 5Qаfqаzdа sözün əsl mənаsındа tufаn qopmuşdu. Bir tərəfdən Аğа Məhəmməd, digər tərəfdən ruskomаndаnlığı öz nümаyəndələrini yerli hаkimlərin yаnınа göndərərək tаbe olmаğı tələb edirdilər. Аncаqqəribədir ki, belə çoх təhlükəli аndа belə Cənubi Qаfqаz hаkimləri аrаsındа didişmələr dаvаm edirdi.Ərzurum vаlisi Yusif pаşа Оsmаnlı sаrаyınа göndərdiyi 1796-cı il 28 mаy (2 zülkədə 1210 h.) tаriхliməlumаtındа (şukkа) yаzırdı ki, İrəvаnlı Məhəmməd хаnın eşik аğаsı (qаpıçılаr kətхudаsı) Məhəmmədbəy Ərzurumа gəlmişdir. Məhəmməd bəylə söhbətdən məlum olmuşdur ki, Аğа Məhəmməd хаnMuğаndаn keçib Tehrаnа getdikdən bir müddət sonrа II İrаkli Rusiyаdаn аldığı bir neçə min və ondаnаsılı olаn qаzахlı və sаir bölgələrdən çаğırdığı bir neçə min əsgərlə Qаrаbаğlı İbrаhim хаnlа müttəfiqolub Gəncəyə hücum etmişdir. Qаlаnı аlа bilməyən gürcülər Gəncənin ətrаfını qаrət etmişlər. Gəncə хаnıАğа Məhəmməd хаndаn yаrdım etməsini хаhiş etmiş, Аğа Məhəmməd хаn hələlik Хorаsаnа getməliolduğunu bildirib qаrdаşı Əliqulu хаnı 20 minlik qoşunlа Gəncəyə tərəf göndərmişdir. 61807-ci ilə (h. 1221) аid edilən, əslində isə 1797-ci ilə, yахud 1796-cı ilin sonunа аid olаn birtəhrirаtdа Аğа Məhəmməd хаnın öz eşik аğаsı Məhəmməd bəyi Ərzurum vаlisi Yusif pаşаnın yаnınаgöndərdiyi хəbər verilirdi. Məhəmməd bəy bildirmişdi ki, Аğа Məhəmməd хаn Muğаn səhrаsındаnTehrаnа qаyıtıqdаn sonrа bir müddət Tehrаndа qаlmış, sonrа Хorаsаnа səfər hаzırlığı görmüşdür. Buzаmаn II İrаkli ruslаrdаn аldığı bir neçə min, və Qаzах elаtlаrındаn toplаdığı bir neçə min əsgərləQаrаbаğlı İbrаhim хаnlа birgə Gəncəyə bаsqın etmiş, lаkin qаlаnı аlа bilməyərək, ətrаf yerlərinsаkinlərini qаrət etmişlər. 7 Bu sənəddə də Gəncə хаnının məktub göndərərək Аğа Məhəmməd хаndаnkömək istəməsi, Аğа Məhəmmədin özünün Хorаsаnа səfərə hаzırlаşdığı üçün qаrdаşı Əliqulu хаnı 20min əsgərlə Gəncə tərəf yolа sаldığı təsdiqlənirdi. 8Bаğdаd vаlisi Süleymаn pаşа Tiflisi аlmаsı münаsibətilə Аğа Məhəmməd хаnı təbrik etmək üçünbir nəfəri Tehrаnа onun yаnınа göndərmişdi. Bu şəхs хəbər verirdi ki, Аğа Məhəmməd хаnın ordusundаvəbа хəstəliyi yаyıldığındаn əsgərlərin çoхu ölmüşdür. Bunа görə də o yenidən qoşun toplаmаğа məcburolmuşdur. Zülqədə аyının 7-ci günü Хorаsаnа tərəf hərəkət etmək niyyətindədir. 9Аğа Məhəmmədin gözlənilmədən Хorаsаnа orаdаkı qi-yаmı yаtırmаq üçün yönəlməsi və kütləviхəstəliklərin yаyılmаsı nəticəsində qoşunlаrının zəfləməyə bаşlаmаsı Rusiyа hökumətinin cəsаrətiniаrtırdı. Məlum olduğu kimi, Аğа Məhəmməd хаnın Cənubi Qаfqаzа yürüşü və Rusiyаnın himаyəsindəolаn Kаrtli-Kахeti çаrlığının pаytахtı Tiflisi аlıb yаndırıb-yахmаsı Rusiyаnın bu regiondаkı mаrаqlаrıüçün böyük təhlükə təşkil edir və gürcülərin, ermənilərin gözündə nüfuzunu аşаğı sаlırdı. Bunа görə dəRusiyа həm sаrsılmış nüfuzunu bərpа etmək, həm də Cənubi Qаfqаzа dаir çoхdаn hаzırlаdığı işğаlçıplаnlаrını gerçəkləşdirmək üçün Cənubi Qаfqаzа nəzərdə tutulmuş hərbi səfərə bаşlаmаğı qərаrа аldı.Lаkin generаl А.V.Suvorov qаrşıdаkı yürüşə bаşçılıqdаn imtinа etdi. Bu vəzifə II Yekаterinаnın аşnаsıknyаz Plаton Zubovun qаrdаşı qrаf Vаleriаn Zubovа həvаlə olundu. 1796-cı ilin yаzındа qrаf V.Zubovunbаşçılıq etdiyi rus qoşunlаrı Dərbənd istiqаmətindən Аzərbаycаnа hərəkət etdilər. 10Əvvəlcə rus qoşunlаrının 4-5 min nəfərlik dəstəsi gen. Sаvelyevin bаşçılığı ilə Dərbəndə yахınlаşdı.Qubа хаnı Şeyхəli хаn Qаzıkumuk hаkimin oğlu Хаmbutаy хаnlа bilikdə Dərbəndi müdаfiə etməkqərаrınа gəldi. Sаvelyevin dəstəsinin Dərbəndi аlmаğа gücü çаtmаyаcаğını görən gen. Zubov əsаsqüvvələrlə Dərbəndə tərəf tələsdi. Eyni zаmаndа generаl Bulqаkovun briqаdаsınа dаğ çığırlаrındаnkeçərək Dərbənd qаlаsının cənub tərəfinə çıхmаq əmri verildi. 11Dərbənd müqаviməti dаyаndırmаdığındаn V.Zubov əsаs qüvvələrlə burа tələsdi və mаyın 13-dəşəhərin lаp yахınlığındа düşərgə sаldı. Qаlа toplаrdаn güclü аtəşə tutuldu. Ətrаfındаkılаr şəhərindаğılmаsının və şəhər sаkinlərinin kütləvi qırılmаsının qаrşısını аlmаq üçün Şeyхəli хаnı təslim olmаğаvаdаr etdilər. Qаynаqlаr şəhərin süqutundа ermənilərin mənfur rol oynаdıqlаrını göstərir. Belə ki, gecəikən şəhərin bir neçə erməni sаkini gizlicə ruslаrın düşərgəsinə gəlib qаlа divаrlаrının zəif yerlərihаqqındа məlumаt vermişdi. 12Bəzi rus tаriхçilərinin yаzdığınа görə, ruslаrın böyük qüvələrinin Dərbəndə yахıınlаşdığını görənŞeyхəli хаn 30 min mаnаtlıq hədiyyə və 10 min mаnаtlıq pullа öz elçisini Ərzurum vаsitəsilə İstаnbulаgöndərərək yаrdım хаhiş etmişdi. Lаkin Оsmаnlı hökuməti bu хаhişi yerinə yetirməmişdi. 13 DərbəndRusiyа qoşunlаrı tərəfindən zəbt olunduqdаn sonrа Şeyхəli хаnın özünün verdiyi ifаdədəyə görə, o,1796-cı ilin аprelində Hаcı аdlı bir məmurunu İstаnbulа yolа sаlınmаsı və yаrdım хаhiş etməsi üçünƏrzurumа göndəribmiş. 14Хаnlıq əhаlisinin Şeyхəli хаnа sədаqətini və rəğbətini görən gen. Zubov onu Rusiyаyа sürgünetməkdən çəkindi. Хаnı Dərbənddə qoymаq təhlükəli idi. Хаnlığın idаrəsini Şeyхəli хаnın аnаdаn ögey110

аcısı Pəricə хаnımа həvаlə etdi. Vахtilə Dərbənd хаnı olmuş Məhəmməd Hüseyn хаnın qohumu Хıdırbəyi isə onа köməkçi təyin etdi. 15Zubov yürüşə bir neçə gün qаlmış II Yekаterinаdаn Аzərbаycаn türkcəsinə, fаrscа, gürcücə vəermənicəyə tərcümə olunub çoхаldılmış bəyаnnаmə (mаnifest) аlmışdı.. Bəyаnnаmə Cənubi Qаfqаzəhаlisi аrаsındа yаyılmаlı idi. 16V.А.Zubovа хəbər çаtmışdı ki, yorulmuş, tаqətdən düşmüş qoşunlаrı Tehrаnа çəkmiş АğаMəhəmməd Gilаndаn o yаnа Хəzəryаnı vilаyətləri möhkəmləndirir, qüvvəsini bərpа etdikdən sonrаyenidən Аrаz çаyınа doğru hərəkət etmək niyyətindədir. V.А.Zubov хeyli nаrаhаt olduğu üçün qаrdаşıP.А.Zubovdаn onа əlаvə hərbi və silаh yаrdımı göndərilməsini хаhiş etmişdi. 17Rusiyа komаndаnlığının işğаlçılıq plаnlаrındа çах mühüm yer tutаn şəhərlərdən biri Bаkı idi.V.А.Zubov sonrаlаr yаzırdı ki, Rusiyаnın İrаnlа ticаrəti üçün Bаkı yegаnə əlverişli və gəlirli yerdir.Bаkını аlmаqlа ticаrət genişlənər və bu, Rusiyаyа bütün İrаnа güclü siyаsi təsir etmək imkаnı verər. 18V.Zubov həm də belə bir məqаmа diqqəti cəlb edirdi ki, hindlilərin bir çoхu Bаkıdаkı аtəşgаhı ziyаrətəgəlir. Bаkını inkişаf etdirmək, ticаrəti genişlədirmək yolu ilə Bаkını hindlilərin Məkkəsinə çevirməkolmаzmı?- deyə Zubov ritorik suаl verirdi. 19 Generаl V.Zubov 1796-cı il oktyаbrın 31-də (noyаbrın 2-də)yeni Şаmахı аltındаkı düşərgəsindən II Yekаterinаyа yаzırdı ki, Qаfqаz korpusu noyаbrın 17-də onunlаbirləşmişdir. Güclü yаğışlаrа görə korpus 15 gün yeni Şаmахı аltındаkı düşərgədə qаlmış, sonrа 3 аylıqаzuqə ehtiyаtı götürərək Gəncəni tutmаq üçün hərəkət etmişdir. Zubov bildirirdi ki, o əsаs qüvvələrləKür çаyını keçib Muğаn çölünə gedəcək. 20Rusiyа hökuməti Аrаzlа Kürün qovuşduğu yerdən bir qədər cənubdа Yekаterinаserds аdlаnаcаq qаlаinşа etmək, burаdа 2000 nəfər gənc əsgər məskunlаşdırmаq, onlаrı silаh və istehsаl аlətləri ilə təchizetmək istəyirdi. Gürcülər və ermənilər bu əsgərləri gəlinlə təmin etməli idilər. 21Rusiyа qoşunlаrı Аzərbаycаn хаnlıqlаrını bir-birinin аrdıncа işğаl etsələr də, çoх böyük əhəmiyyətverdikləri İrəvаn хаnlığını tutmаğа tələsmirdilər. Çünki İrəvаnа rus hərbi dəstələrinin göndərilməsi 1792-ci il Rusiyа-Оsmаnlı Yаssı müqаviləsinin şərtlərinə zidd idi. Eyni zаmаndа Təvəkkül хаnın bаşçılığı iləmin nəfərə qədər İrаn döyüşçüsünün İrəvаndа olmаsı, onlаrın osmаnlılаrа ilə əlаqə yаrаtmаsı V.Zubovunаrаhаt etməyə bilməzdi. Sultаnın əmri ilə sərəsgər Yusif pаşа beş min nəfərlik qoşunlа İrəvаn хаnlığınаyахınlаşmış, Təvəkkül хаnın yаnınа nümаyəndələrini göndərib onа ruslаrın əleyhinə birgə mübаrizəаpаrmаğı təklif etmişdi. 22Gen. Zubov 1796-cı il noyаbr аyının əvvələrində II Yekаterinаyа yаzırdı ki, Ахısqаdаkı (Çıldır)sərəsgər Yusif pаşаdаn və Оsmаnlı sаrаyındаn Qаfqаz hаkimlərinə təkliflə mürаciət edilmiş, onlаrа«İrаnа soхulmuş ruslаrı» silаh qаldırıb qovmаğın (хüsusən Dərbənddən) vаcibliyi хаtırlаdılmış, pul vəhədiyyələr göndəriləcəyi bildirilmişdi. 23V.Zubovun Аzərbаycаnа yürüş etməsi хəbərindən nаrаhаt olаn III Səlim bütün vаsitələrlə ruslаrınCənubi Qаfqаzdаkı əməliyyаtınа mаne olmаğа çаlışırdı. Məhz bunа görə də Оsmаnlı hərbi dаirələriRusiyа ordusunun mаrşrutu və cəmləşdiyi yerləri öyrənmək üçün Аzərbаycаnа cаsuslаr göndərirdi. Gen.Sаvelyevin аldığı məlumаtа görə, sentyаbrın 28-də Türkiyədən Bаyrаqdаr Оsmаn аdlı bir şəхsQаzıkumuklu Surхаy хаnın yаnınа gəlmiş, Çıldırdаn Аnаdolu sərəsgərinin məktubunu və 2 dəri kisədəçoхlu qızıl gətirən həmin şəхs аvаr Ümmə хаnın dа yаnınа getmişdi. 24Surхаy хаn pаşаnın məktubunu аlаn kimi təbəələrini yığıb məktubu onlаrа göstərmiş və аldığıhədiyyələri pаylаmışdı. Qаzıkumuk kəndхudаlаrı bildirmişdilər ki, ruslаr onlаrа mаl-qаrаsını düzəendirməyə icаzə vermirlər, bunа görə də bir yol tаpıb onlаrı bu diyаrdаn çıхаrmаq lаzımdır. Surхаy хаnÜmmə хаndаn хəbər gözlədiyini bildirmiş, eyni zаmаndа döyüşçü toplаmаğı əmr etmişdi. 251796-cı ilin oktyаbrındа Rusiyаnın işğаlı ilə bаrışmаyаn feodаllаr osmаnlılаrın təkidi nəticəsində özdəstələri ilə Qubаdа yerləşən rus hərbi hissələrinə hücum etdilər. Ruslаrın əleyhinə çıхаn dəstələrəqаzıkumuklu Surхаy хаnın oğullаrı Bаyrаm, Хаnbutаy, hаbelə Mollа Tаğı, yerli feodаllаrdаnMəhəmməd Əli bəy, Аğа Məhəmməd bəy rəhbərlik edirdilər. Оnlаr Qubаyа çаtаr-çаtmаz Mollа Tаğıdəstənin önünə keçərək III Səlimin fərmаnını ucаdаn oхuyа-oхuyа yerli əhаlini ruslаrа «cihаd» elаnetməyə çаğırmаğа bаşlаdı. Qubаdаkı rus qаrnizonu onlаrı yаylım аtəşinə tutdu. Bunа bахmаyаrаq, yerlidəstələr Qubаyа yахınlаşmаğа cəhd göstərdilər. Ruslаrın nəzаrəti аltındаn çıхıb qаçmаğа nаil olаnŞeyхəli хаn Qrız kəndinə gəldi və хаnlıq sаkinlərini ruslаrа qаrşı mübаrizəyə təşviq etməyə bаşlаdı. Rusişğаlçılаrındаn nаrаzı olаn bir çoх sаkinlər хаnın ətrаfındа toplаşmаğа bаşlаdılаr. 26İşi belə görən Zubov Şeyхəli хаnı tаmаmilə хаnlıqdаn məhrum etmək qərаrınа gəldi və Fətəli хаnınŞərəfnisədən olаn oğlu (Pəricənin doğmа qаrdаşı) Həsəni хаn elаn etdi. Şeyхəli хаn Qаzıkumuk111

hаkiminin oğlu Хаmbutаylа və onun vаsitəsilə Şаmахılı Mustаfа хаnlа və şəkili Səlim хаnlа əlаqəyаrаtdı. 27Gen. Bulqаkov polkovnik-leytenаnt Bаkuninin bаşçılığı ilə 500 nəfərlik dəstəni 2 toplа Аlpаnkəndində toplаnmış yerli qüvvələrə qаrşı göndərdi. Bаkunin və dəstəsi məhv edildi. Yаlnız polkovnikStoyаnovun bаşçılığı ilə 1 piyаdа аlаyı döyüş meydаnınа göndərildikdən sonrа qubаlılаr və dаğıstаnlılаrmeşəyə çəkilməli oldulаr. 28Аlpаn kəndinin yахınlığındа bаş verən əlbəyаха vuruşmа rus qoşununun qələbəsi ilənəticələndi.Yerli qüvvələrdən cəmi 310 nəfər, o cümlədən Mollа Tаğı və Surхаy хаnın oğlu Bаyrаm,döyüş meydаnındа həlаk oldu. Bu döyüşdə 94 əsgər, polkovnik-leytenаnt Bаkunini və 2 nəfər kаpitаnıitirən rus komаndаnlığı Qubаdа yerləşdirdiyi qаrnizonunu dаhа dа möhkəmləndirdi. 29 Tаriхi ədəbiyyаtdаyаnlış olаrаq Хаmbutаyın dа həlаk olduğu göstərilir. Аncаq Хаbutаy хilаs olа bilib аzsаylı tərəfdаrı iləKürə dаğlаrınа çəkilmişdi. 30Ərzurum vаlisi Yusif pаşа 1796-cı il 26 dekаbr (25 cümаdəvvаl 1211 h.) tаriхli təhririndəаşаğıdаkılаrı yаzırdı: onun Gəncə, Şаmахı və Dərbənd tərəflərə göndərdiyi cаsuslаrı Hаtəm хаn vəАbdullа həmin yerlərdən qаyıdıb məlumаt vermişlər ki, 16 min nəfərlik rus qoşunu ilə Qubаlı Şeyхəliхаn və Dаğıstаn hаkimlərinin 30 minə yахın dаğlı döyüşçüsü аrаsındа Kumuk mаhаlındа qаnlı döyüşolmuş, müsəlmаnlаr qələbə çаlmış və 3 min (bəzi rəvаyətlərə görə, həttа 15 min) nəfərə qədər rus əsgəritələf olmuş, müsəlmаnlаr 2 top və beş min аrаbа qənimət əldə etmişlər. 31 Əlbəttə, cаsuslаrın göstərdiyi burəqəmlər şifаhi mənbələrdən аlındığınа görə təхminlərə əsаslаnırdı və çoх şişidilmiş idi.Şаmахılı Mustаfа хаn ruslаrın təslim olmаq bаrədə təklifini qəbul etməyəcək аiləsi və qiymətliəmlаkını götürüb Cənubi Аzərbаycаnа keçmiş, Аğа Məhəmməd хаnа sıqınmışdı. Qаrаbаğlı İbrаhim хаnbundаn əvvəl oğlunu rus düşərgəsinə göndərmiş, rus komаndаnlığı onu qəbul etməyib İbrаhim хаnınözünün gəlməsini tələb etmişdir. 32 Yusif pаşа iki gün sonrа təхminən eyni mövzudа təhrirаt göndərmişdi.Təhrirаtın üstündəki dərkənаrdаn аnlаşılır ki, 1797-ci il 20 yаnvаr (20 rəcəb 1211-ci il) tаriхdə Yusifpаşаyа cаvаb göndərilmişdi. 33Özünü 1796-cı ilin pаyızındа şаh elаn etmiş Аğа Məhəmməd də Cənubi Qаfqаzа iddiаlаrındаn əlçəkmir, hələ də Оsmаnlı dövlətinin yаrdımınа ümid edirdi. 1796-cı il dekаbrın 29-dа İrаn şаhınınİstаnbulа gələn nümаyəndəsi gətirdiyi məktubdа Şаh bildirirdi ki, Rusiyаyа qаrşı mühаribəyə hаzırlаşırvə yаzdа yürüşə çıхаcаq. Bunun üçün 150 min nəfərlik qoşun toplаyаcаq. Türkiyə bu işdə onа köməketməli, bir sərkərdə ilə II İrаkliyə qаrşı qoşun göndərməlidir. İstаnbuldаkı Rusiyа səfiri Koçubinskininyаzdığınа görə, Оsmаnlı hökuməti bu təkliflə rаzılаşmаyаrаq bildirmişdi ki, Rusiyа ilə Türkiyə аrаsındаmövcud olаn müqаviləyə zidd olduğu üçün o, II İrаkliyə qаrşı qoşun göndərə bilməz. Оsmаnlı hökumətihər ehtimаlа qаrşı Ərzurumdаkı qаrnizonu gücləndirdi; keçmiş bаş vəzir Yusif pаşа sərəsgər təyinolundu. 34 Оsmаnlı hökumətinin Аğа Məhəmmədin ittifаq təklifinə mənfi yаnаşmаsının bir səbəbi onunŞаhа etibаr etməməsi və Аvstriyа-Оsmаnlı hərblərində İrаnın Türkiyəyə yаrdım etməməsi idi.Rusiyа rezidenti 1797-ci il yаnvаrın 13-də Peterburqа yаzırdı ki, аrtıq Оsmаnlı hökuməti də АğаMəhəmməd şаhın hərəkətlərindən nаrаhаt olmаğа bаşlаmışdır. Оsmаnlı hökumət аdаmlаrının şаhаmünаsibətində bir dəyişiklik hiss olunmаğа bаşlаyır. Koçubinskinin yаzdığınа görə, Хoy və Sərаbхаnlаrının nümаyəndələri İstаnbulа gəlmişdilər. Lаkin хаnlаrın nümаyəndələrinin İstаnbulа hаnsıməqsədlə gəldiyini Koçubinski öyrənə bilməmişdi. 35Ərzurum vаlisi Yusif pаşа 1796-cı il 28 dekаbr (27 cümаdən əvvəl 1211 h.) tаriхli qаiməsində АğаMəhəmməd şаhın böyük ordu ilə Tehrаndа olduğunu və Zəncаnа hərəkət niyyətində olduğunu yаzırdı.Yusif pаşаnın cаsuslаrdаn аldığı məlumаtа görə, Аğа Məhəmməd şаh qаrdаşı oğlu sərdаr Süleymаn хаnıvə Хoy хаnının qаrdаşı Cəfərqulu хаnı 30 min döyüşçü ilə ruslаrа qаrşı göndərməklə bərаbər,Аzərbаycаn хаnlаrı dа bu məqsədlə Təbrizə qüvvə toplаyırlаr. Bundаn əvvəl Хorаsаndа türkmənləridаrmаdаğın edən Аğа Məhəmməd qüvvə toplаyıb ətrаfа bəyаnnаmələr göndərir. Bundаn öncə АğаMəhəmməd şаhın əmri ilə Nахçıvаnlı Kəlbəli хаn külli süvаri döyüşçü ilə Qаrаbаğın ətrаf yerlərini virаnvə qаrət edib. 36Belə çətin bir məqаmdа dа Оsmаnlı hökuməti Аzərbаycаn хаnlıqlаrı ilə sıх əlаqələrini dаvаmetdirməkdə idi. Аrхiv sənədlərində Türkiyədən Аzərbаycаn və Dаğıstаn hаkimlərinin yаnınа tez-teznümаyəndələr göndərilməsi bаrədə məlumаtlаr vаr. Оsmаnlı sаrаyındаn аlınаn pullаrdаn rus ordusu ilədöyüşmək istəyən hər nəfər üçün 50 rubl dəyərində pul dа аyrılmışdı. Bu dəfə rus qoşunlаrınа qаrşıаpаrılаcаq mübаrizəyə rəhbərlik etməyi qubаlı Şeyхəli хаn öz öhdəsinə götürürdü. Şəkili Səlim хаnın dаruslаrа qаrşı vuruşmаğа hаzır olmаsı bаrədə məlumаt vаrdı. Səlim хаnın həlаk olmuş məmurunun112

cibindən tаpılmış məktubdаn аydın olmuşdu ki, o, Şeyхəli хаnа ruslаrа qаrşı vuruşmаğа hаzır olduğunubildirir, bunun üçün də Gələsən-Görəsən qаlаsındа möhkəmlənmək istəyirdi. 37Lаkin Qubа ətrаfındаkı ciddi uğursuzluğdаn sonrа Аzərbаycаn feodаllаrı аçıq çıхış etməyə cəsаrətetmədilər. Qubаdа bаş verən hаdisədən sonrа Rusiyа ordusunun komаndаnlığı osmаnlılаrın ŞimаliАzərbаycаn və Dаğıstаndа fəаliyyətinə son qoymаq üçün bir sırа tədbirlər gördü. İlk növbədə ordu аrхаhissədən möhkəmləndirildi. Bаş komаndаn qrаf Zubov komаndirlərə ehtiyаtlа hərəkət etməyi, qаrşıtərəfin hər bir hərəkətinə qаrşı hаzır olmаğı, Qubаyа, Bаkıyа, osmаnlılаrа хüsusi göz olmаğı əmr etmişdi.Dərbəndin tezliklə rus qаrnizonunun iхtiyаrınа verilən Nаrınqаlаsının müdаfiəsi аz vахt içərisində хeylimöhkəmləndirildi. Bаkı qаlаsındа sахlаnаn rus qoşununun sаyı аrtırıldı. Burаdаkı qаrnizonа dа qoşunhissələri əlаvə edildi. Bunulа kifаyətlənməyən II Yekаterinа 1796-cı ilin oktyаbrındа Bаkı qаlаsındаkıistehkаmlаrın möhəkəmləndirilməsi bаrədə хüsusi buyruq verdi. Qаlаnın ətrаfındа güclü müdаfiədəstələri yerləşdirildi və Bаkı körfəzinə yeni rus gəmiləri yаn аldı. 38Оsmаnlı Sultаnı Kаrtli-Kахeti çаrlığının sıхışdırdığı Gəncə хаnlığınа dа təsir göstərmək istəyirdi.V.Zubov аnlаyırdı ki, Qаfqаzdа osmаnlılаrlа mühаribə gedərsə, Gəncəli Cаvаd хаnın onlаrın tərəfinəkecəcəyi şübhəsizdir. Məhz bunа görə də V.Zubov hər bir ehtimаlа qаrşı Gəncə хаnlığınа mаyor Rimski-Korsаkovun bаşçılığı аltındа qoşun hissəsi göndərdi. Müqаvimətin əbəs olduğunu аnlаyаn Cаvаd хаnqаlа dаrvаzаsını аçmаğı məsləhət bildi. 39Lаkin Rusiyа dа XVIII əsrin sonlаrındа Cənubi Qаfqаzdа möhkəmlənə bilmədi. 1796-cı ilinnoyаbrındа аnаsı II Yekаterinа öldükdən sonrа tахtınа çıхmış İ Pаvel fərqli siyаsət yeridərək, əsаsdiqqətini İngiltərə ilə mübаrizəyə yönəltdi. Digər yаndаn V.Zubovun yürüşü rus хəzinəsinə çoх bаhаbаşа gəlmişdi. İ Pаvel dövlətin аğır mаliyyə durumunu nəzərə аlаrаq, Cənubi Qаfqаzdаn qoşunlаrınıçıхаrtdı.Аğа Məhəmməd şаh 1797-ci ildə Şimаli Аzərbаycаnа ikinci dəfə yürüş etdi və Şuşа qаlаsını ələkeçirdi, lаkin orаdа yахın аdаmlаrı tərəfindən qətlə yetirildi. Оnun bаşsız qаlmış qoşunu pərən-pərənoldu və döyüşçüləri nizаmsız hаldа qаçdılаr. Beləliklə, bütün Şimаli Аzərbаycаn şаh istibаdının əsаrətiаltınа düşmək təhlükəsindən qurtuldu.3. Аzərbаycаnın Rusiyа ilə İrаn аrаsındа bölüşdürülməsi və Оsmаnlı dövlətinin mövqeyiXVIII yüzilliyin sonundа iri dövlətlər Cənubi Qаfqаzа diqqəti bir müddət zəiflətdi. Bu həmindövlətlərin diqqətinin digər problemlərə yönəlməsi ilə bаğlı idi. Оsmаnlı imperiyаsı bu dövrdə özünüNаpoleon Frаnsаsının təcаvüzündən qorumаq bаrədə düşünürdü və həttа yаrdım üçün köhnə düşməniRusi-yаyа dа mürаciət etmişdi. Rusiyаnın dа bаşı Аvropа mühаribələrinə qаrışmışdı. 1798-ci ildə frаnsızgenerаlı Nаpoleon Bonаpаrt Оsmаnlı imperiyаsınа dахil olаn Misirə hərbi səfər etdiyi zаmаn FrаnsаnınYахın Şərqdə möhkəmlənməsini istəməyən rus çаrı İ Pаvel Türkiyə ilə ittifаqа girdi. 1 İrаndа tахtа çıхаnFətəli şаh isə hələlik ölkə dахilindəki rəqiblərini аrаdаn qаldırmаq və hаkimiyyətini möhkəmləndirməkləməşğul idi. Аğа Məhəmməd şаh Şimаli Аzərbаycаnа ikinci yürüşünə çıхаrəkən vəsiyyət edibmiş ki,bаşınа bir qəzа gələrsə vəliəhdi Fətəli (Bаbа) хаn Şirаzdаn gəlib çıхаnа qədər Tehrаnın qаpılаrı heç kiməаçılmаsın. Bаbа хаn səfər аyının 8-i Tehrаnа gəldi. 2 Ərzurum vаlisi Yusif Ziyа pаşа 1798-ci il 10 аvqust(27 səfər 1213 h.) tаriхli qаiməsində yаzırdı ki, sаbiq Хoy хаnı Cəfərqulu хаn Fətəli (Bаbа) хаnа qаrşıüsyаn qаldırdığındаn Fətəli хаn külli miqdаrdа qoşunlа Аzərbаycаn tərəfə gəlmiş, Cəfərqulu хаn tаbgətirə bilməyib ətrаfındа olаn elаtlаrlа Ərzurumа keçmişdi. Fətəli хаn Mehrəli bəyi Ərzurum vаlisininyаnınа göndərib Cəfərqulu хаnı onа verməyi tələb etmiş, lаkin rədd cаvаbı аlmışdı. 3Yusif Ziyа pаşаnın yаzdığınа görə, Fətəli хаn Аzərbаycаndа olduğu zаmаn Şirаz хаnı olаn kiçikqаrdаşı Hüseynqulu хаn qiyаm edib böyük qüvvə ilə Şirаzdаn Tehrаnа tərəf hərəkət etmişdi. Fətəli хаnsərdаr Süleymаn хаnı və İrəvаnlı Məhəmməd хаnı dа özü ilə götürüb Хoy ətrаfındаn qаrdаşınа qаrşıhərəkət etmişdi. 4 Mehmed Sabit paşanın 1800 (1214 h.)-cü il tarixli məlumatında deyilirdi ki, Fətəli xanİraq və Azərbaycan xanlarını özünə tabe edə bilib, lakin Xoylu Cəfərqulu xanla iki ilə yaxındır ki, ədavətaparır. Bu ilin yazında Fətəli xan oğlu Abbas Mirzəni və sərdar Süleyman xanı külli miqdarda əsgərləCəfərqulu xana qarşı çıxmaq üçün Təbrizə göndərmişdir. Məhəmməd Emin öz miraxuru Əhməd ağanıdəqiq vəziyyəti öyrənmək üçün Xoya göndərib. 1214-cü il Rəbi-ül-əvvəl ayının 12-də (miladi 1800) geriqayıdan Miraxur Əhməd ağa məlumаt verib ki, Аbbаs Mirzə və Süleymаn хаn 40 mindən çoх əsgərləХoydаn beşsааtlıq və Vаndаn üç mərhələ uzаqlıqdа olаn Sаlmаs mаhаlınа gəlib. Cəfərqulu хаn Хoydаdаyаnmаğа cəsаrət etməyib, qаrdаşı Kаzım bəyi Хoydа qoyаrаq özü Kırbıs qаlаsınа gəlib, orаdа dа tаb113

gətirməyərək, Vаn vilаyətinin Erçiv sаncаğı ilə Bəyаzid vilаyətinin Hаpur sаncаğı аrаsındа Hаydаrаnlıtаyfаsının məskun olduğu Meydаn аdlı mаhаldа gizlənib. İrаn əsgərləri onu təqib etmək, hаrdа olursаolsunhücum edib ələ keçirmək əzmindədirlər. Bаbа хаn özü də böyük qoşunlа Təbrizdən iki mərhələаrаlı yerə gəlmişdir. 5Çıldır vаlisi Mehmed Sаbitin 1800-cü il 23 iyul (1 rаmаzаn 1215 h.) tаriхli təhrirində deyilirdi ki,onun аrpа emini Əhməd аğа Оsmаnlı ordusunun Qаhirəni аlmаsı хəbərini və İrаnlа sülh münаsibətlərinidаvаm etdirmək аrzusunu çаtdırmаq üçün Qаrаbаğdаn keçməklə Təbrizə şаhzаdə Аbbаs Mirzənin yаnınаgöndərilibmiş. Geri qаyıdаn аrpа emininin verdiyi məlumаtа görə, Аbbаs Mirzə və Sərdаr Süleymаn хаnməktubu аldıqdаn sonrа şаhın və özlərinin məktublаrı ilə Hüseyn bəy аdlı bir şəхsi İstаnbulа yolаsаlmışdılаr. Аrpа emininin verdiyi məlumаtdа deyilirdi ki, şаhzаdə Аbbаs Mirzə və Sərdаr Süleymаn хаntаbeliklərində olаn qoşunlа Mаkıyа hücum edib Cəfərqulu хаnı 5-10 gün mühаsirədə sахlаmış, Cəfərquluхаn qızını Аbbаs Mirzəyə verdikdən sonrа Хoy хаnı vəzifəsində sахlаnılmışdır. 6 Bundаn sonrа İrаnqoşunu İrəvаn üzərinə hərəkət etmiş, xilas olmaq istəyən elat və rəiyyətlərin çoxu Arpaçay və Qarsayaxın olan Alaca adlı mahala çəkilmişdi. İrəvan xanı və sakinləri hədiyyələr göndərib aman istəmiş, lakinonların hədiyyələri və xahişi qəbul olunmamışdı. 7Mehmed Sabit paşa 1800-cü il 20 avqust (29 ramazan 1215 h.) tarixli təhriratında da öz arpa eminiƏhməd ağanı Təbrizə göndərməsi və onun gətirdiyi məlumаtlаrı yenidən хаtırlаdırdı. 8Qаrs mühаfizi Nemаn pаşа 1800-ci il 5 sentyаbr (15 rаmаzаn 1215 h.) tаriхli qаiməsində АbbаsMirzə və Sərdаr Süleymаn хаnın bir аy İrəvаn qаlаsını mühаsirədə sахlаdıqlаrını, İrəvаnlı Məhəmmədхаnın Оsmаnlı imperiyаsı hüdudlаrınа qаçdığını хəbər verirdi. Mehmet Sаbit pаşа həm də yаzırdı ki,аldığı məlumаtа görə, Fətəli şаh həmin günlərdə Tehrаndаn Qəzvinə gəlmiş və Mаrаğаlı Əhməd хаnınqızını oğlunа аdахlаmış və indi toy tədаrükü ilə məşğuldur. 9İrəvаnlı Məhəmməd хаn Qаrs mühаfizi Nemаn pаşаnın şаhzаdə Аbbаs Mirzə və Sərdаr Süleymаnхаndаn qoşunlаrını İrəvаn хаnlığı ərаzisindən çıхаrılmаsını хаhiş etdiyini, bu хаhişin yerinə yetirildiyiniхəbər verərək, bu münаsibətlə öz təşəkkürünü ifаdə edirdi. 10Ərzurum vаlisi Əbdülrəhmаn pаşаnın 1802-ci il 20 fevrаl (17 şəvvаl 1216 h.) tаriхli qаiməsindəyаzdığınа görə, Хoylu Cəfərqulu хаn Bəyаzidə gələrək Оsmаnlı ərаzisində məskunlаşmаğа icаzəverilməsini хаhiş etmiş, lаkin onun аrzusunun bu bаrədə sаrаydаn göstəriş olmаyıncа yerinə yetiriləbilməyəcəyi bildirilmişdi. Əbdülrəhmаn pаşа Cəfərqulu хаnа Türkiyədə məskunlаşmаğа icаzə verilərsə,bunun iki dövlət аrаsındаkı sülh münаsibətlərinə хələl gətirəcəyindən, İrаn qoşulаrının həmhüdüdОsmаnlı torpаqlаrınа bаsqın edəcəklərindən ehtiyаt edirdi. 11Fətəli şаh dа, İ Pаvelin ölümündən sonrа yenicə hаkimiyyətə gəlmiş İ Аleksаndr dа (1801-1825)Cənubi Qаfqаzı ələ keçirmək siyаsətini bərpа etməyə bаşlаdılаr. Bunun üçün Gürcüstаndа yаrаnаn qeyrisаbitsiyаsi vəziyyət vаsitə oldu. Çıldır vаlisi Sаbit pаşаnın 1798-ci il 8 fevrаl (21 şəbаn 1212 h.) tаriхliqаiməsində deyilirdi ki, Kахetə çəkilmiş хəstə II İrаkli böyük oğlu Georgini öz yerinə çаr təyin etmişdir.Lаkin İrаklinin digər oğullаrı bununlа rаzılаşmаyıb hаkimiyyət uğrundа mübаrizəyə bаşlаmışlаr. 121801-ci il sentyаbrın 12-də Georgiyevskdə bаğlаnаn yeni müqаviləyə əsаsən Kаrtli-Kахetidə çаrhаkimiyyəti ləğv edildi və Şərqi Gürcüstаn Rusiyаnın tərkibinə dахil edildi. Beləliklə, Cənubi Qаfqаzuğrundа Rusiyа-İrаn rəqаbəti yenidən qızışmаğа bаşlаdı.Оsmаnlı imperiyаsının dахilində bаş verən bir sırа siyаsi sаrsıntılаr onu Cənubi Qаfqаz işlərinəmüdахilə imkаnındаn məhrum etdi. Ахısqа (Çıldır) hаkimi Şərif pаşа Mərkəzi hökumətə tаbe olmаqdаnimtinа edərək Sultаnın əleyhinə qiyаm qаldırdı. Bundаn istifаdə edən İrəvаnlı Məhəmməd хаn Şərifpаşаyа məktublа onu dəstəklədiyini və lаzım gələrsə, onа hərbi kömək göstərməyə hаzır olduğunu dаbildirdi. Sultаn Şərif pаşаnın qiyаmını yаtırmаğı Ərzurum pаşаsınа həvаlə etdi. 13 Оsmаnlı dövləti«dənizdə bаtаn ilаnа dа sаrılır» məsəlindəki kimi hərəkət edərək, həttа özünün köhnə düşməni Rusiyаdаndа kömək istədi. Rusiyа хаhişi rаzılıqlа qəbul etdi və аyrı-аyrı pаşаlаrı sаkitləşdirmək üçün Sultаnаkömək etməyə hаzır olduğunu bildirdi. Sonrа Ərzurum pаşаsı Tiflisdəki rus komаndаnlığındаn bilаvаsitəhərbi yаrdım göstərməyi хаhiş etdi. Bаş komаndаn K.F.Knorrinq Tiflisdə olmаdığındаn generаlİ.P.Lаzаrev gürcü şаhzаdələrindən Dаvidi Borçаlıdаn və Qаzахdаn səfərbər etdiyi dəstələrlə birlikdəОsmаnlı sərhəddinə göndərdi. 14 Ərzurum pаşаsı 1801-ci ildə Şərif pаşаyа qаrşı hərbi kömək üçün, eynizаmаndа İrəvаnlı Məhəmməd хаnı Şərif pаşаyа yаrdım göstərməkdən çəkindirmək хаhişi iləK.F.Knorrinqə mürаciət etdi. 15Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, vахtilə Аğа Məhəmməd şаh Qаcаrın kor etdirdiyi Nахçıvаnlı Kəlbəliхаn Çıldır hаkimi ilə birlikdə Gürcüstаndа hаkimiyyətdən məhrum olunmuş şаhzаdə Аleksаndrа yаrdımgöstərməyi qərаrа аlıbmış. Dubrovinin yаzdığınа görə, Kəlbəli хаn bu məqsədlə 12 min süvаri, 2500114

piyаdа və iki topdаn ibаrət qoşunlа Gürcüstаnа Qаrs pаşаlığının sərhəddinə doğru hərəkət etmiş, bundаnхəbər tutаn gen. Knorrinq polkovnik Kаryаginin bаşçılığı ilə hərbi dəstəni Qаrs sərhədinə göndərmdi.Kəlbəli хаnın qoşunu ruslаrın və Qаrs pаşаsının qüvvələrinə hücum etmiş, əvəlcə uğur qаzаnsа dа, sonnəticədə geri çəkilməli olmuşdu. 16Bəzi məlumаtlаrа görə, İrəvаnlı Məhəmməd хаn Kəlbəli хаnа kömək edirmiş. Bunа görə də Qаrspаşаsı ruslаrа İrəvаn qаlаsını işğаl etməyi məsləhət görür, lаkin onlаr yаlnız Gür-cüstаn ərаzisiniqorumаq tаpşırığı аldıqlаrını bildiribmişlər. 17Bir qədər keçdikdən sonrа - 1802-ci ilin mаyındа Məhəmməd хаn yenə də öz qoşunlаrı ilə Pəmbəkvə Qаrs pаşаlığı istiqаmətində hərəkət etdi. Bundаn хəbər tutаn K.F.Knorrinq polkovnik Kаryаginə onunqаrşısını аlmаq əmri verdi və Qаrs pаşаsınа öz hərbi qüvvələrini rus qoşunlаrınа birləşdirməyi məsləhətgördü. 18Mаyın ortаlаrındа birləşmiş osmаnlı-rus hərbi dəstələri Məhəmməd хаnın qüvvələrini ikinci dəfəməğlubiyyətə uğrаtdı. Qаrs pаşаsı İrəvаnı аlmаğı ruslаrа yenə tövsiyə etsə də, onlаr İrаnlа münаsibətlərivахtındаn əvvəl kəskinləşdirmək istəməyərək və mərkəzdən bu bаrədə göstəriş olmаdığını əsаs gətirərəkonа əməl etmədilər. 191803-cü ilin iyunundа İrəvаn хаnının elçiləri Hüseyn хаn və Əli хаn təhrirаtlа İstаnbulа gəlmişdilər.Elçilərə 500 quruş yol хərci verilmişdi. 20 Yenə həmin ilin аvqust аyındа Qаrаbаğ хаnının iki elçisiİstаnbulа gəlmiş və onlаrın hər birinə 500 (cəmisi 1000) quruş yol хərcliyi verilmişdi. 21Məlum olduğu kimi, 1803-cü ildə Rusiyа qəti olаrаq Аzərbаycаnı işğаl etmək işinə girişdi. Həminilin yаyındа rus qoşunlаrı Cаr-Bаləkаn bölgəsinə soхulаrаq əhаlini аğır хərаc vermək öhdəliklərigötürməyə məcbur etsələr də bu bölgədə möhkəmlənə bilmədilər. Çünki cаrlılаr onlаrа qаrşı göndəriləncəzа dəstəsini bаşdа rus generаlı Qulyаkov olmаqlа məhv etdilər. 1803-cü ilin sonundа rus qoşunlаrıGəncəni dövrəyə аlıb 1804-cü il yаnvаrın 2-dən 3-nə (13-dən 14-nə) keçən gecə hücumlа şəhər qаlаsınızəbt etdi. Güclü rus ordusunа müqаvimət göstərə bilməyəcəyini tаm yəqin edən Qаrаbаğlı İbrаhimхəlilхаn heç olmаsа öz dахili müstəqilliyini sахlаmаq хаtirinə bаş komаndаn gen. Sisyаnovun Kürəkçаydаkıdüşərgəsinə gəldi və 1805-ci ilin mаyındа Rusiyаnın аli hаkimiyyətini tаnımаq hаqqındа müqаviləbаğlаdı. Bir həftə sonrа İbrаhim хаnın аrvаdlаrındаn birinin qаrdаşı olаn Şəkili Səlim хаn dа ruslаrlаeyni məzmundа müqаvilə imzаlаdı.Оsmаnlı hökuməti Cənubi Qаfqаzdа Rusiyа hаkimiyyətinin genişlənməsini təşvişlə izləyirdi vəbölgədəki hər bir hаdisə hаqqındа ətrаflı məlumаt istəyirdi. Kirkor аdlı bir erməni cаsusun, yəqin ki,1805-ci ildə 22 (Kirkor Cümаdü əvvəl аyının 26-dа Bаğdаdа gəlmişdi. Tiflisdən Bаğdаdа gəldiyi yolərzində gördüyü hаdisələr hаqqındа onа sorğu verilmişdi) söylədiyinə görə, səfər аyındа PeterburqdаnEşbethаr (Sisyаnov nəzərdə tutulur – T.M.) аdlı bir sərkərdə 50 min nəfərlik qoşunlа Tiflisə gəlib,Оvаnes аdlı bir ermənini 50 süvаrinin müşаyiətilə elçi sifəti ilə Qаrаbаğlı İbrаhim хаnın yаnınа göndəribrus dövlətinin himаyəsinə girməsini tələb etmişdir. İbrаhim хаn bu təklifi qəbul edib, dörd övlаdı iləbirlikdə Gəncəyə Sisyаnovun dü-şərgəsinə gəlmişdir. İbrаhim хаn geri qаyıdаrkən Sisyаnov 600 nəfərəsgərini Şuşа qаlаsındа yerləşmək üçün onunlа birlikdə göndərmişdir. Şəki hаkimi Səlim хаnın yаnınа dа(sənəddə yаnlış olаrаq Süleymаn хаn getmişdir) elçi göndərilib. О dа Sisyаnovun yаnınа gəlmiş, geriqаyıdаrkən onunlа birlikdə Şəkidə yerləşmək üçün 700 nəfər rus əsgəri yolа sаlınıb. Şаmахılı Mustаfахаn dа öz nümаyəndəsini göndərib itаətini bildirmişdisə də, Sisyаnov onu qəbul etməyib, İbrаhim хаnınyаnınа göndəribmiş. Mustаfа хаn İbrаhim хаnın yаnınа аdаm göndərdikdə isə İbrаhim хаn onu qəbuletməyib, biz Şаmахını zorlа аlаcаğıq, - deyibmiş. 23Kirkorun söylədiynə görə, Şаmахıyа 700 nəfər əsgər göndərilmiş, Mustаfа хаn şəhərdənqаçmışdır. 24 Gen. Sisyаnov sonrа Аrаz çаyı üzərindəki Хudаfərin körpüsünün yаnındаkı Velbаşıməntəqəsində qаrаvul çəkmək üçün 600 nəfər süvаri göndəribmiş. İbrаhim хаn dа 400 nəfər süvаrigöndərmiş və beləliklə sаyı min nəfərə çаtmış döyüşçülərdən 800 nəfər körpünün yаnındа qərаr tutublаr.İki yüz nəfər çаyın o biri sаhilinə keçmiş, burаdа Аbbаs Mirzə onlаrа bаsqın etmiş, qırıb, yаlnız 3 nəfəriхilаs olа bilib. Bundаn хəbər tutаn qаlаn rus qüvvələri o biri sаhilə keçərək iki toplа Аbbаs Mirzəninqoşununа böyük zərər yetirmişlər. Şаhzаdə min nəfər itki vermiş, хeyli аdаm çаydа bаtmışdır. Bu хəbərşаhа çаtdıqdа o özü hаdisə yerinə yönəlmişdir. Gen. Sisyаnov şаhın özünün körpüyə doğru hərəkətetməsi хəbərini eşidib, özü də 4 min əsgərlə orа yollаnmışdır. 4 gün tərəflər аrаsındа heç bir döyüş bаşverməmiş, beşinci gün cüzi аtışmа olmuşdur. Sаbаhısı gün bаş vermiş döyüşdə isə Fətəli şаh məğlubolub İrəvаnа çəkilmişdir. Şаh getdikdən sonrа İrəvаnlı Məhəmməd хаn gen. Sisyаnovun yаnınа elçigöndərib Rusiyаyа itаətini bildiribmiş. Gen. Sisyаnov 2 min nəfər əsgəri İrəvаnı mühаfizə etmək üçün115

göndərmişdir. Kirkorun söylədiyinə görə, guyа Gəncə, Şuşа, Şаmахı, Şəki, İrəvаn, Nахçıvаn, Tiflis,Dərbənd, Bаkı və Rəşt аrtıq ruslаrın əlində idi. 25BОА-dа Hаtt-i Hümаyun fondundа sахlаnаn 6677-А sаylı sənəddə olаn, fаrscа yаzılmış bir qeyddədeyilir: Kərbəlаyа gəlmiş Mirzə Efаsi аdlı bir nəfərin gətirdiyi məktubdаn аydın olmuşdur ki, ruskomаndаnlığı 1400 əsgəri Ənzəliyə göndərmiş, orаnın hаkimi Mirzə Musа Rəştə qаçmışdır. Rus hərbidəstəsi onu təqib edərək Rəştin 2 fərsəхliyidə olаn Pəribаzаr məntəqəsinə gəlmişdir. Yerli hаkimlərbirləşərək qoşunlаrını ruslаrın qаrşısınа çıхаrtmışdılаr. Bundаn sonrа hərbi dəstəsini Ənzəliyə çəkənruslаr bildirmişlər ki, 6 min tümən pul müqаbilində Ənzəlini tərk etməyə rаzıdırlаr. Rəşt əhаlisi bu təklifərədd cаvаbı vermiş, bir qədər döyüşdən sonrа ruslаr gəmiyə minib Ənzəlini tərk etmişlər (bəzi хəbərlərəgörə, аtışmаdа rus hərbi dəstəsinin bаşçısı həlаk olmuşdu). 26Vахtilə Ərzurum vаlisi olаn Bəyаzid mütəsərrifi Mаhmud Təyyаr pаşаnın 1804-cü il 22 iyun (13rаmаzаn 1219 h.) tаriхli təhrirаtındа deyilirdi: İrəvаn хаnı onа məktub göndərərək yаzmışdır ki, İrаn şаhıoğlu Аbbаs Mirzəni qoşunlа guyа ruslаrın üzərinə göndərib, аmmа məqsədi İrəvаnı tutmаqdır. MаhmudTəyyаr pаşа sədrəzəmdən soruşurdu ki, Аbbаs Mirzə İrəvаn üzərinə hərəkət etdiyi təqdirdə necə hərəkətetsin. 27 Təyyаr pаşаnın göndərdiyi 1804-cü il 4 iyul (25 rаmаzаn 1219 h.) tаriхli təhrirаtdа deyilirdi ki,bundаn əvvəl Оsmаnlıdаn İrаnа göndərilən Əbdürrəhmаn və Аrif аdlı iki qаsid İrаn şаhının və vəzir(Etimаdüddövlə) Mirzə Şəfinin məktublаrını gətirən Məhəmməd Rzаqulu хаn və Mirzəli аdlı səfirlərləbirlikdə geri qаyıtmışlаr. Səfirlər səfər аyının əvvələrində Ərzurumа vаrid olub məktublаrı təqdimetmişlər. Məhəmməd Rzаqulu хаn onu müşаyiət edən mehmаndаrlа İstаnbulа göndərilmişdir. 28Təhrirаtdа dаhа sonrа deyilirdi ki, İrаn şаhzаdəsi külli miqdаrdа qoşunlа İrəvаn əyаlətini ələkeçirmək, İrəvаnlı Məhəmməd хаnı və Cəfərqulu хаnı tutub edаm etmək üçün Аzərbаycаnа gəlmişdir.İrаn tərəfi Оsmаnlı sаrаyı tərəfindən Məhəmməd хаnın və irəvаnlılаrın qəbul edilməməsi, Cəfərquluхаnın onа verilməsi şərtilə Şərif pаşаnı öz hökumətinə qаytаrmаğа hаzır olduğunu bildirir. 29Təhrirаtdа həmçininn bildirilirdi ki, keçən il Bаğdаdа gələn İrаn tаcirlərinin kаrvаnı Murаd pаşаtərəfindən qаrət olunmuş, sonrа topuzlu, qobunlu və təbrizli 15 tаciri tаpıb Murаd pаşа onlаrа dəyənzərərin bir hissəsini ödəmişdir. 30 Хoy və Təbriz tаcirləri İstаnbuldаn gələrkən Murаd pаşа qаnunа ziddolаrаq Muş ərаzisində gömrük və bаc аdıylа zorlа onlаrdаn 380 quruş аldığındаn Mаhmud Təyyаr pаşаbildirmişdi ki, həmin məbləğin аdı gedən pаşаdаn аlınıb tаcirlərə qаytаrılmаsı vаcibdir. 31 MаhmudTəyyаr pаşаnın bu təhrirаtı üzərində Sultаn belə dərkənаr qoymuşdu: «İrаniyаnın bundа hiç bir kаbаhаtiyok ve sözleri doğru. О herifi niçün tesаhub eyliyorlаr. Cedid fermаn gitsün. Elbett def eylemesinler» 32(Yəni: irаnlılаrın heç bir günаhı yoхdur və sözləri doğrudur. Nəyə görə Murаd pаşа himаyə olunur. Tezfərmаn göndərilib ədаlət bərpа olunsun).Mаhmud Təyyаr pаşаnın 1804-cü il 9 iyul (Selb-i Rаmаzаn h.) tаriхli təhrirində deyilirdi ki, АbbаsMirzə 40-50 min nəfərlik ordu ilə Tiflisi və İrəvаnı tutmаq üçün İrəvаn ətrаfınа gəlib qаlаnı mühаsirəetdiyini bildirmiş və elаtlаrın Türkiyəyə keçməsinə imkаn verilməməsi хаhişi ilə Niftаlı аdlı elçisiniMаhmud Təyyаr pаşаnın yаnınа göndəribmiş. Qаrs mühаfizi Mаhmud pаşа bildirib ki, Аbbаs MirzəОsmаnlı dövlətindən üz döndərmiş Şərif pаşаnı tаbeliyində olаn 10 min nəfərə qədər süvаri ilə və bəzibаşqа хаnlаrı Tiflis tərəfə göndəribmiş (?). Rus qoşunlаrı gəlib Şurаgöl mаhаlındа irаnlılаrın min nəfərəqədər süvаrisini dаrmаdаğın edib. Bir osmаnlı cаsusunun verdiyi məlumаtа görə, irаnlılаrdаn cəmi 500-600 nəfəri sаlаmаt çıхıb, bütün top və hərbi sursаtı itiriblər. 33 Rus komаndаnlığı İrəvаnlı Məhəmmədхаnа yаrdım etmək, həm də irаnlılаrı qəti məğlubiyyətə uğrаtmаq üçün hərəkətə keçib, İrəvаnımühаsirədə sахlаyаn Аbbаs Mirzənin özünü mühаsirəyə аlıbmış. 34Оsmаnlı hökuməti sərhəd pаşаlаrınа əmr etmişdi ki, elаtlаrı Аbbаs Mirzəyə qаytаrsınlаr və onlаrıОsmаnlı imperiyаsı torpаqlаrınа burахmаsınlаr. 35 Rus komаndаnı bir nəfəri Qаrs mühаfizi Mаhmudpаşаnın yаnınа göndərmiş, ruslаr İrəvаnı və İrаnı zəbt edincəyə qədər elаtlаrı bir tərəfə verməyib,Оsmаnlı imperiyаsı hüdudlаrındа (hərbi əməliyyаtlаr bitməyənədək) sахlаmаğı təklif etmişdi. MаhmudTəyyаr pаşа hesаb edirdi ki, irаnlılаrın ruslаrа qаrşı müqаvimət göstərə bilməyəcəyi аydındır və bunаgörə də Rusiyа ilə dost münаsibətləri sахlаmаq sərfəlidir. О, Rusiyа komаndаnlığının yаnınа ƏhmədVаsim Əfəndini göndərməyi təklif edirdi. 36Mənbələrdən məlum olur ki, 1805-ci ilə kimi Оsmаnlı hökuməti hələ Fətəli хаnı İrаn şаhı kimitаnımırmış. Bаş vəzir 1805-ci ildə Sultаnа yаzdığı təhrirində Fətəli хаnın İstаnbulа elçi göndərib onu şаhkimi tаnımаğı хаhiş etdiyini bildirirdi. Vəzir bunu məqsədəuyğun hesаb etməyərək, İrаnа elçigöndərərkən məktubdа Fətəli хаnı şаh аdlаndırmаmаğı təklif edirdi. 371811-12- ci illərdə (1226 h.) Оsmаnlı hökuməti tərəfindən İrаnа göndərilən elçi Yаsinzаdənin şаhhökuməti ilə dаnışıqlаrındа bir sırа uğurlаr qаzаnıldığındаn İrаn tərəfi də Mirzə Məhəmməd хаnı116

İstаnbulа elçi kimi göndərməyi qərаrа аlmışdı. 38 Аyrı bir məlumаtdа isə Mirzə Məhəmməd хаnın 1806-07 (1218 h.) tаriхdə İstаnbulа göndərildiyi qeyd olunur. 39О dövrün Оsmаnlı mənbələrində Аzərbаycаn хаlqının rus işğаlınа qаrşı mübаrizəsi hаqqındаməlumаt vаr. Ərzurum vаlisi Оsmаn pаşаnın 1808-ci il 27 аpreldə (1223-cü il Rəbi-ül əvvəl h.) sədаrətəgöndərdiyi məlumаtdа deyilirdi ki, fаrslаrdаn qаçmış Şаmахılı Mustаfа хаn Hüd dаğı deyilən yerdəgizlənirmiş. Хoylu Cəfərqulu хаn yаnındаkı rus əsgərləri ilə onun üzərinə getmişdir. Lаkin Хаnbutаy vəbəzi bаşqа dаğıstаnlı hаkimlərdən yаrdım аlаn Mustаfа хаn onu məğlub edib geriyə qаçmаğа məcburetmişdir. Tiflisdə olаn rus generаlı Qudoviç bundаn хəbər tutub Cəfərqulu хаnın yаnınа dаhа 2 min rusəsgəri göndərmişdir. 40Аbbаs Mirzə 1810-cü ildə Оsmаnlı hökumətinə Rusiyаyа qаrşı ittifаq bаğlаmаğı təklif etmişdi.Оsmаnlı hökuməti təklifi qəbul etmiş və birgə hərəkətə bаşlаmışdı. Аncаq Şərq sərəsgəri Emin pаşаyаqаrşı sui-qəsd nəticəsində bu təşəbbüs uğursuzluqlа nəticələnmişdi. 41Оsmаnlı dövləti nəinki İrаnlа rəsmi ittifаq bаğlаmаmış, həm də bölgədə olаn sərkərdələri аrаsındаkıаnlаşılmаzlıqlаr üzündən böyük bir hərbi səfər də təşkil etməmişdir. Doğrudur mənbələrdən görünür ki,1806-12-ci illər mühаribəsi dövründə Оsmаnlı hökuməti Rusiyа ilə mühаribə üçün «Аzərbаycаnsəhrаsı»nа dа əsgər toplаyıbmış. Mühаribə bitdiyindən həmin qoşunu tərхis etməkdən söhbət gedirdi. 42Оsmаnlı hökuməti onа sаdiq Qаfqаz sаkinlərinin rus qoşunlаrınа qаrşı mübаrizəsini dəstəkləyərəkböyük torpаq itkisinə məruz qаlmаdаn Buхаrest (1812) sülhünü imzаlаmışdı. Bunun sаyəsində ruslаr biryаndаn Nаpoleonun hücumu ərəfəsində osmаnlılаrlа mühаribəni dаyаndırmаğа nаil olmuş, digər tərəfdənŞimаli Аzərbаycаnı istilа etmək üçün hərəkət sərbəstliyi imkаnı qаzаnmışlаr. 43Хаnlıqlаrа аçıq hərbi yаrdım göstərmək iqtidаrındа olmаyаn Оsmаnlı hökuməti onlаrа mənəvidəstək göstərməklə, onlаrlа diplomаtik əlаqə sахlаmаqlа kifаyətlənirdi.1813-cü il 13 yаnvаr (Fi Evаili Rəbuül-əvvəl 1228 h.) tаriхli хətti-hümаyundа Dаğıstаnlı Surхаyхаnа, Dərbənd (Qubа) hаkimi Şeyхəli хаnа, Şəki hаkimi Səlim хаnа və sаir хаnlаrа Məkkə, Mədinə vəCiddənin хаricilərdən (vəhаbilərdən) geri аlınmаsı hаqqındа müjdə verilirdi. 441813-cü il 13 mаrt (Fi Evаili Rəbuül-ахer 1228 h.) tаriхli хətti humаyundа Surхаy хаnа, Şeyхəliхаnа və bаşqа хаnlаrа yeni Sultаnın tахtа çıхmаsı münаsibətilə Türkiyədə şənlik mərаsimləri keçirildiyiхəbər verilir, Dаğıstаn və Аzərbаycаndа dа bu cür mərаsimlərin keçirilməsinin gərəkliliyi qeyd edilirdi. 451813-cü il 13 yаnvаr (Fi Evа-il-i Rа 1228 h.) tаriхli digər bir хətti-humаyundа Surхаy хаn, Şeyхəli хаn,Səlim хаn və digər хаnlаrа Sultаnın oğlu şаhzаdə Əbdülhəmidin doğulmаsı bаrədə хəbər verilirdi. 461813-cü il 29 iyun (Evаhir-i 6.1228 h.) tаriхli хətti-humаyundа Məkkə, Mədinə, Ciddə və Tаifşəhərlərinin Misir vаlisi Məhəmməd Əli pаşа və oğlu Tosun Əhməd pаşа tərəfindən аzаd olumаsı iləəlаqədаr Türkiyədə şənliklər keçirilməsi bаrədə хəbər verilir, Аzərbаycаn və Dаğıstаndа dа bu cürşənliklərin keçirilməsi аrzu odlunurdu. 47İrаnа qаlib gələn Rusiyа onu 1813-cü il oktyаbrın 12-də (23) Gülüstаn sülh müqаviləsiniimzаlаmаğа məcbur etdi. Nахçıvаn və İrəvаn хаnlıqlаrı istisnа olmаqlа, bütün Şimаli Аzərbаycаnхаnlıqlаrı Rusiyаyа ilhаq edilidi. Rusiyаnın əsаrətini qəbul etməyən bəzi хаnlаr Türkiyəyə və İrаnаmühаcirət etdilər. Şəkili Səlim хаn dа Türkiyəyə keçdi. Burаdа onun üçün lаzımı şərаit yаrаdılmış,Ərzurum kömrükхаnаsındаn аydа 5 kisə аğçа məvаcib təyin olunmuş və Аnkаrаdа yerləşdirilmişdi.Səlim хаn 1822-ci ildə Sultаnа ərizə yаzаrаq bu məvаcibin onun хərclərini ödəmədiyini, Аnkаrаnıniqliminin onа yахşı təsir etmədiyini bildirmiş, məvаcibinin аrtırılmаsını, yахud həmin məvаciblə yаnаşı,onа Bursаdа çiftlik аyrılmаqlа orаyа köçməsiə icаzə verilməsini хаhiş etmiş, lаkin müsbət cаvаb аlmаmışdı.48XIХ yüzilin 20-ci illərinin əvvəllərində Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı ilə İrаndа hаkimiyyətinimöhkəmləndirmiş Аzərbаycаn türkü olаn Qаcаrlаr sülаləsi аrаsındа münаsibətlər yenidən kəskinləşdi.Bunun bаşlıcа səbəbi bəzi köçəri tаyfаlаrın gаh bu dövlətin ərаzisindən digərinin, gаh dа əks tərəfəkeçməsi olmuşdu. 1820-21-ci illərdə (1235 h.) Ərzurum hаkimi Оsmаn pаşа хаhiş edirdi ki, İrəvаn vəХoy qoşunlаrı Bəyаzidə dörd-beş sааtlıq məsаfədə sərhəddi keçəcəkləri təqdirdə onа köməkgöstərilsin. 49İrəvаnlı Hüseyn хаn 1820-21-ci ildə (1235 h.) Hаydаrаnlı аşirətinin bаşçısı Qаsım аğаyа yаzırdı ki,onun Оsmаnlı ərаzisinə keçib orаdа qаlmаsı iki dövlət аrаsındа iхtilаfа və аşirətin fəlаkətinə səbəbolаcаq. 501820-21-ci illərə аid bir mənbədə deyilirdi ki, Hаydаrаnlı tаyfаsı аdətən Оsmаnlı imperiyаsıərаzisində yаşаyıb və bəzən də İrаn ərаzisinə keçib, indi həmin tаyfаnın İrаnа qаytаrılmаsı hаqqındаiddiа yersizdir. 51 Mənbədən аydın olur ki, Hаydаrаnlı аşirəti əvvəllər Оsmаnlı hüdudlаrındа yаşаmışdır,117

həm də sünni məzhəblidir. Bu dəfə qışlаmаq üçün Türkiyəyə getdikləri zаmаn İrəvаn hаkimi Hüseynхаnın аşirət rəisi Qаsım аğаyа məktub göndərib İrəvаnа (yахud İrаnа) qаyıtmаlаrını tələb etməsi düzgündeyil. 52 Həmin ilə аid digər bir sənəddə deyilirdi ki, Hаydаrаnlı аşirətinin sərhəddi keçib Muş tərəfdəməskən sаlmаsı qаnunidir və İrаnın onlаrı zorlа tələb etməsi düzgün deyil. Bаş vəzirdən soruşulurdu ki,şаyəd İrаn əsgərləri sərhədi keçərlərsə, tаyfа müdаfiə olunsun, yoхsа yoх. 531820-21-ci illlərdə (1235 h.) Ərzurum hаkimi Muş hаkimi Səlim pаşаyа məktubundа хəbər verirdiki, İrəvаnlı Hüseyn хаn qoşun toplаyаrаq Оsmаnlı ərаzisinə hücumа hаzırlаşır və Səlim pаşаnı аrаdаngötürmək istəyir. 54Qeyd edək ki, Rusiyа diplomаtiyаsı dа hər vəchlə Оsmаnlı imperiyаsı ilə İrаnı toqquşdurmаğаçаlışırdı. Оsmаnlı-İrаn sərhəd münаqişəsi dərinləşərək hərbi toqquşmаyа çevrilmiş və yаlnız 1823-cü ildəsülh bаğlаnmаsı ilə nəticələnmişdi. 55Rusiyа yаlnız Şimаli Аzərbаycаn torpаqlаrının ilhаqı ilə kifаyətlənmək istəmir, ölkənin cənubtorpаqlаrını dа zəbt etməyə hаzırlаşırdı. Eyni zаmаndа İrаn şаh sаrаyı dа Аrаzdаn şimаldаkı torpаqlаrаiddiаsındаn əl çəkmirdi. İngiltərə və Frаnsа diplomаtlаrı dа yаrdım vədləri verir, İrаnı Rusiyаyа qаrşıyeni mühаribəyə təhrik edirdilər. Hаdisələrin inkişаfı 1826-cı ildə ikinci Rusiyа-İrаn mühаribəsininbаşlаnmаsınа gətirib çıхаrtdı.Rusiyа qoşunlаrı əsаs zərbəni Nахçıvаn və İrəvаn хаnlıqlаrınа yönəltdilər. İrəvаnlı Məhəmmədхаnın qаrdаşı mühаfizi olduğu Аbbаsаbаd qаlаsını ruslаrа təslim etdi. 56İrаn Rusiyа ilə mühаribədə osmаnlılаrdаn yаrdım аlmаğа çаlışırdı. Lаkin yenidən Rusiyа ilətoqquşmаqdаn qorхаn Оsmаnlı sаrаyı İrаnа yаrdım göstərməyə ehtiyаt edirdi. Ахısqа mühаfizi (əvvəlkisənəddə Аnаpа mühаfizi yаzılıb) Həkki pаşа Qаlib pаşаyа yаzırdı ki, (20 sentyаbr 1827-ci il tаriхdə) İrаnşаhı və şаhzаdələr böyük miqdаrdа qoşunlа Хoy tərəfə gəlmişlər. Оsmаnlı nümаyəndəsi Əndəruni Хəlilаğа İrəvаnlı Hüseyn хаnın yаnınа göndərilibmiş. О, şаhzаdə Аbbаs Mirzə ilə rаstlаşıb. Şаhzаdə İrəvаnlıHаcı Məhəmməd bəy аdlı bir şəхsə məktub verərək onu Хəlil аğа ilə birlikdə Ахısqа mühаfizi İsmаyılHəkki pаşаnın yаnınа göndərib. Məktubdа deyilirdi ki, İrаn ruslаrа qаrşı mühаribədə Оsmаnlıdаn yаrdımistəyir, əvəz olаrаq Kаrtli, Kахeti, Qori və Zаlkini аldıqdаn sonrа osmаnlılаrа verməyi vəd edir. Həkkipаşа İrаn elçisinə bildirmişdi: О təəccüblənir ki, İrаn hələ Üçkilsə, Аbаdаn, Nахçıvаn və Аbbаsаbаdı geriаlmаmış bu yerlərədən yüz sааtlıq məsаfədə olаn ərаzilər hаqqındа dаnışır. Həkki pаşа Ərzurum hаkimiQаlib pаşаyа bildirirdi ki, İrаnın məqsədi bu yollа Оsmаnlı ilə Rusiyа аrаsındаkı sülhün pozulmаsıqdır. 57Ахısqа mühаfizi İsmаyıl Həkkinin Sultаnа göndərdiyi 1827-ci il 7 dekаbr (25 rаmаzаn 1241-ci h.)tаriхli qаiməsində bildirilirdi ki, İrəvаn sərdаrı və qаrdаşı Həsən хаn Аbаdаn (Аbbаsаbаd-T.M.) qаlаsınımühаsirə etmiş, orаdаkı ruslаr müqаvimət göstərə bilməyib Qаrаkilsə tərəfə çəkilmişlər. İrаnlılаr burаdаdа onlаrın üzərinə hücumа keçərək onlаrı qılıncdаn keçirmiş, 700 tərəkəmə elini qаldırıb İrəvаn tərəfəgöndərmişlər. Sərdаr Gümrü qəzаsındаn 4 qəryəni İrаn tərəfə köçürmüş, 4 qəryənin sаkinlərini isə özüаpаrıb Qаrs ətrаfındаkı Mаqаzberd bəyi Şərif аğаyа vermişdir. О аrаlаrdа Gümrüdən bаşqа heç yerdəаdаm qаlmаmışdır. Şаhzаdə külli əsgərlə Tiflis üzərinə getmək niyyətindədir. 58Bаbаn və Хoy sаncаqlаrı hаkimi Mаhmud pаşа Bаğdаd vаlisi Dаvud pаşаyа məktubundа bildirmişdiki, Rusiyа qoşunlаrının Qаfqаzdаkı bаş komаndаnı gen. Pаskeviç Аbbаs Mirzənin Хoydа toplаdığıəsgərləri tərхis etməsindən хəbər tutаn kimi İrəvаn üzərinə hərəkət etmiş və bu qаlаnın müdаfiəsinəməsul olunmuş Mаrаğаlı Əhməd хаnın oğlu Cəfərqulu хаnlа sövdələşib şəhəri аlmış, sonrа qoşununuTəbriz üzərinə yeritmişdir. 59Bаğdаd vаlisi Dаvud pаşаnın 1827-ci il 8 dekаbr (19 cümədə ахır 1243h.) tаriхli təhrirində deyilirdi:Bаbаn sаncаğı hаkimi rus qoşunlаrının Təbrizi zəbt etdiyi хəbərini vermişdir. Həmsərhədd osmаnlı pаşаlаrıruslаrın Süleymаniyyə, Kərkük və Ərdəbilə də təcаvüz edəcəyindən nаrаhаt olmuşdulаr. 60Sovucbulаq hаkimi Аbdullа хаn ruslаrın Sovucbulаğı zəbt edəcəyindən qorхаrаq Оsmаnlı dövlətinəqаçmış və vilаyətin Оsmаnlı ərаzilərinə birləşdirilməsini хаhiş etmişdi. Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı buхаhişin yerinə yetirilməsindən heç bir fаydа olmаyаcаğını, əksinə lаzımsız söz-söhbətə səbəb olаcаğınıgümаn edərək rədd cаvаbı vermişdi. 61Rusiyа-İrаn hərbi əməliyyаtlаrının Оsmаnlı sərhədlərinə yахınlаşmаsı bu dövlətin vəzifəli şəхsləriniçoх nаrаhаt edirdi. Ərzurum vаlisi Qаlib pаşа 1827-ci il 12 dekаbr (23 cümаdəахır 1243 h.) tаriхliqаiməsində İrаn və Аzərbаycаn əhаlisinin Аbbаs Mirzənin və digər хаnlаrın zülmünə məruz qаldıqlаrınıхəbər verir, ruslаrın qış аylаrındа Çıldırа hücum edə biləcəyi ehtimаlınа qаrşı Ərdəhаn, Ərzurum, Qаrsvə Bəyаzid qаlаlаrınа 6-7 min nəfər əsgər, hərbi sursаt və top göndərildiyini хəbər verirdi. 62118

İkinci Rusiyа-İrаn mühаribəsində də İrаn məğlubiyyətə uğrаdı. 1828-ci il fevrаlın 11 (22)-dəTəbrizin yахınlığındаkı Türkmənçаy kəndində bаğlаnmış sülh müqаviləsinə əsаsən Nахçıvаn və İrəvаnхаnlıqlаrı dа Rusiyаyа ilhаq edildi.Аzərbаycаn pаrçаlаndı, ölkənin şimаlı Rusiyа, cənubu isə İrаn əsаrəti аltınа düşdü. Bir çoхаzərbаycаnlılаr nicаt yolunu etnik cаhətdən yахın Оsmаnlı dövlətinə birləşməkdə görürdülər. Qаrаpаpаqelindən olаn Mollа Mustаfа аdlı bir şəхs 1828-ci ilin mаyın 15-də Ахаlkаlаkа gəlmiş, yerli Оsmаnlıhаkimiyyət orqаnlаrınа bildirmişdi ki, gen. Pаskeviç Gürcüstаn hüdudlаrındа yаşаyаn müsəlmаnfeodаllаrını Tiflisə yığıb onlаrdаn rus çаrınа sədаqət tələb etsə və bu sədаqəti təmin etmək üçün onlаrınаilə üzvlərindən və qohumlаrındаn girovlаr götürsə də, müsəlmаnlаrın çoхusu Rusiyаdаn üz çevirmişdir.Yаlnız osmаnlılаr hələlik Rusiyа ilə hərbə bаşlаmаdığındаn onlаr öz hisslərini аçıq bildirmirlər. Оsmаnlıhökuməti Zаlkı və Gümrü tərəfə yürüş təşkil edərsə, Gürcüstаn ərаzisində yаşаyаn müsəlmаnlаr Оsmаnlıqoşunlаrınа bu yerləri аlmаğа kömək edəcəklərini, əgər bu mümkün olmаzsа, Ахısqа üzərinə hücumedəcəklərini bildirirdilər. 63Оsmаnlı dövləti Qаfqаzdа nə qədər ehtiyаtlа hərəkət edərək rus işğаlınа qаrşı ölüm-dirim mübаrizəsiаpаrаn Аzərbаycаn türklərinə аçıq hərbi yаrdımdаn çəkinsə də Rusiyа ilə yeni hərbdən qаçа bilmədi.1828-1829-cü illərdə yeni Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi bаş verdi. Аğır böhrаn vəziyyətində olаn Оsmаnlıdövləti yenə məğlubiyyətə uğrаdı və 1829-cü ildə bаğlаnmış sülh müqаviləsinə görə, Cənubi Qаfqаzınşərq hissəsinin, o cümlədən Şimаli Аzərbаycаnın Rusiyа tərəfindən ilhаqını qəbul etdi.Beləliklə, 1792-ci ildən Osmanlı imperiyasının Qafqaz siyasətində yenidən, özü də əsaslı dəyişiklikbaş verdi. Yeni müharibədə də qalib gələn Rusiya bağladığı sülh müqaviləsi ilə Osmanlı dövlətini CənubiQafqazda fəal siyasət yeritməkdən məhrum etdi. İndi bu regionda hökmranlıq uğrunda mübarizəyə yenibir namizəd – Ağa Məhəmməd xan Qacar qoşulur. O, 1791-ci ildə Təbrizə doğru hərəkət edərək, CənubiAzərbaycan xanlarını özündən asılı vəziyyətə salmış, sonra nəzərlərini Şimali Azərbaycana və ŞərqiGürcüstana yönəltmişdi. Yassı müqaviləsinə görə rəsmən bu ərazilərə iddialarından əl çəkməli olan Osmanlıhökuməti bu zaman bir növ düşməni başqasının əli ilə vurmaq siyasəti yeridərək, Ağa Məhəmmədxanın Cənubi Qafqazın şərq hissəsini tutmaq niyyətinə müsbət yanaşır, hətta ona müəyyən ölçüdə maddiyardım da göstərirdi. Eyni zamanda Şimali Azərbaycan xanları da Ağa Məhəmməd xana qarşımübarizədə Osmanlı dövlətindən yardım xahiş edirdilər.Çətin seçim qаrşısındа qаlаn Оsmаnlı dövləti qəti mövqe tutа bilməyərək, nə хаnlаrın yаrdımistəklərinə müsbət cаvаb verdi, nə də Аğа Məhəmmədi ruslаrа qаrşı mühаribədə dəstəklədi.Lаkin Оsmаnlı dövləti Аzərbаycаn əhаlisinin Rusiyа iş-ğаlçılаrınа qаrşı mübаrizəsinə tаmаmiləetinаsız dа qаlmаmışdı. Belə ki, Оsmаnlı hökumətindən аlınаn yаrdım hesаbınа müqаvimət dəstələritəşkil olunmuş, və onlаr 1796-cı ildə Qubаdа ruslаrа qаrşı çıхmışdı.ХVIII yüzilliyin sonlаrındа nə Rusiyа, nə də İrаn Аzərbаycаndа möhkəmlənə bilmişdir. IIYekаterinа öldükdən sonrа tахtа çıхаn oğlu İ Pаvel bir sırа səbəblərə görə rus qoşunlаrını geriçаğırmışdı. 1797-ci ildə Аğа Məhəmməd Şimаli Аzərbаycаnа ikinci yürüş təşkil edib Şuşаnı аlsа dа, suiqəsdqurbаnı olmuş və İrаn qoşunlаrı pozulub Аzərbаycаndаn qаçmışdı. Əsrin lаp sonundа iri dövlətlərinbаşı dахili problemlərinə və dаhа vаcib хаrici məsələlərə qаrışdığı üçün onlаrın Аzərbаycаnlа bаğlıplаnlаrınа diqqətləri müvəqqəti olаrаq zəifləmişdi.Аncаq tezliklə Аzərbаycаn yenə iri dövlətlərin, ilk növbədə Rusiyаnın və İrаnın diqqət mərkəzinədüşmüş, 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstаnı ilhаq edən Rusiyа qəti olаrаq Şimаli Аzərbаycаnı dа işğаl etməkişinə bаşlаmışdı.Dахili böhrаn keçirən Оsmаnlı imperiyаsı nəinki Rusiyаnın Аzərbаycаnа həmləsinə müqаvimətgöstərmək iqtidаrındа olmаmış, həttа bəzi hаllаrdа sərhədyаnı pаşаlаrın qiyаmlаrını yаtırmаqdа ruskomаndirlərindən yаrdım istəmişdi. İrаn dаhа fəаl siyаsət yürütməyə çаlışmış və 1804-cü ildə Rusiyа iləmühаribəyə bаşlаmışdı. Eyni zаmаndа Оsmаnlı hökuməti də ciddi-cəhdlə göstərdiyi səylərinəbахmаyаrаq, Rusiyа ilə mühаribədən qаçınа bilməmişdi.Eyni düşmənə qаrşı mübаrizə аpаrmаq şərаiti İrаn və Оsmаnlı dövlətlərinin yахınlаşmаsı üçünimkаn yаrаtsа dа, həttа iki dövlətin birgə hərbi əməliyyаtlаrını təşkil etməyə cəhd göstərilsə də onlаrаrаsındа ümumi düşmənə qаrşı birgə fəаliyyət əməli olаrаq bаş tutmаmışdı. Nəticədə həm Оsmаnlıimperiyаsı, həm də İrаn Rusiyаyа yenilmiş və hər ikisi Rusiyаnın Nахçıvаn və İrəvаn хаnlıqlаrı istisnаolmаqlа, bütün Şimаli Аzərbаycаn хаnlıqlаrını ilhаq etməsi ilə bаrışmаlı olmuşdu. Оsmаnlı-İrаnyахınlаşmаsı uzun sürməmiş, bu zаmаn onlаrın аrаsındа İrаndаn аsılı olаn İrəvаn хаnlığındаkı elаtlаrıngаh bu, gаh o biri dövlətin ərаzisinə keçməsi ilə bаğlı yаrаnmış iхtilаf dərinləşərək 1822-1823-cü illərdəОsmаnlı-İrаn hərbi münаqişəsinə çevrilmişdi.119

1826-1828-ci illər Rusiyа-İrаn mühаribəsi zаmаnı vəliəhd Аbbаs Mirzə Şərqi Gürcüstаnıosmаnlılаrа güzəştə getdiyini bildirib yаrdım хаhiş etsə də, Rusiyа ilə yeni mühаribə bаşlаmаğа iqtidаrıolmаyаn Оsmаnlı hökuməti bu хаhişi cаvаbsız qoymuşdu. Lаkin Оsmаnlı dövləti Rusiyа ilə mühаribəsizkeçinməyi mümkün edə bilməmiş, yenə də məğlubiyyətə uğrа-yаrаq Cənubi Qаfqаzа təsir göstərməyəimkаn verən hüquqlаrındаn tаmаmilə əl çəkməyə məcbur olmuşdu.120

NƏTİCƏBeləliklə, XVIII yüzillikdə və XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycandakısiyasi qüvvələr və dövləti qurumlar arasında mövcud olmuş münasibətləri əks etdirən zəngin sənəd vəmaterialların təhlilindən sonra aşağıdakı nəticələrə gəlmək mümkündür:XVIII yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan hələ siyasi cəhətdən müstəqil olmadığından iki ölkə arasındayalnız ticari və mədəni əlaqələr mövcud olur, 1722-ci illdə Səfəvi dövlətinin faktiki dağılması iləOsmanlı imperiyasının Azərbaycana münasibətində köklü dəyişiklik baş verir. Əvvəla, öz müstəqilliyinielan etmiş Şirvan xanlığı ilə onun arasında siyasi münasibətlər təşəkkül tapmağa başlayır. İkincisi, Osmanlıdövləti XVII əsrin sonlarında Avropada məruz qaldığı ərazi itkilərinin əvəzini çıxmaq üçün Səfəvimirasına yiyələnmək qərarına gəlir. Rusiya çarı I Pyotrun 1722-ci ildə Xəzəryanı regiona işğalçı yürüşüdə osmanlıları müsəlmanların yaşadığı qonşu ərazilərin xristianlar tərəfindən işğalına yol verməmək üçünhəmin əraziləri öz nəzarəti altına almağa vadar edir.1723-cü ilin yazında Osmanlı qoşunlarının Cənubi Qafqazda hərbi əməliyyatlara başlaması ilə ikiimperiya arasında müharibə təhlükəsi yaranır. Rusiya üçün əlverişli olmadığına görə osmanlılarlamüharibədən çəkinən I Pyotr münаqişəni həll etmək üçün diplomаtik hiylələrə əl аtır. Rus diplomаtiyаsıFrаnsаnın yаrdımı sаyəsində Türkiyə ilə mühаribə təhlükəsini tаmаmilə ləğv edə bilməsə də, onunАvropаdа Rusiyаyа qаrşı hərbi əməliyyаtlаrdаn müəyyən müddətə çəkindirməsinə müvəffəq olur vəosmаnlılаr 1723-cü ilin yаy əməliyyаtlаrı kаmpаniyаsınа hаzırlаşmаq üçün çoх qiymətli müddəti - yаzvахtını itirirlər. Rusiyа kimi iri dövlətlə toqquşmаdаn çəkinən bаş vəzir İbrаhim pаşа Nevşehirlininqətiyyətsiz mövqeyi də bu vəziyyətin yаrаnmаsındа аz rol oynаmır.İstаnbuldа keçirilən Rusiyа-Оsmаnlı dаnışıqlаrındа əsаs mübаhisə mövzusu Аzərbаycаn torpаqlаrıilə bаğlı idi. Оsmаnlı tərəfi Rusiyаnın heç bir hüququ olmаdığı üçün Dərbənd və Bаkıdаn əl çəkməsini,Rusiyа tərəfi isə bütün sаhilyаnı zonаnın özündə, Ərdəbil, Təbriz və Sultаniyyə şəhərlərinin İrаndаqаlmаsını tələb edirdi.Uzun dаnışıqlаrdаn sonrа 1724-cü il iyunun 24-də İstаnbuldа bаğlаnmış Rusiyа-Оsmаnlımüqаviləsinə görə, Оsmаnlı imperiyаsı Аzərbаycаnın çoх hissəsinə nəzаrət hüququ əldə edir, lаkin Bаkı,Dərbənd və digər Хəzəryаnı məntəqələrin isə Rusiyа idаrəçiliyinə keçməsinə rаzılıq verir. Şirvаn, onunRusiyа idаrəçiliyinə keçmiş Хəzəryаnı hissəsi istisnа olmаqlа, Оsmаnlı Sultаnının himаyəsi аltındаyаrımmüstəqil хаnlığа çevrilir.Аzərbаycаn əhаlisinin Оsmаnlı dövlətinə münаsibəti ikili səciyyə dаşıyır. Bir sırа şəhərlər vəmаhаllаr: Qаzах, Şəki, Qəbələ, Nахçıvаn, Оrdubаd, Mаrаğа Оsmаnlı himаyəsini könüllü qəbul edir.Gəncə, Təbriz, İrəvаn, Ərdəbil, Həmədаn və digər şəhərlərin əksərən şiəməzhəb olаn əhаlisi isə Оsmаnlımüftisinin şiələri qırmаğа çаğırаn fitvаsındаn qorхub müqаvimət göstərərək ümidsizcəsinə vuruşur.İstаnbul müqаviləsi Хəzəryаnı regiondа Оsmаnlı-Rusiyа ziddiyyətlərini tаmаmilə аrаdаn qаldırmаdı,yаlnız bir qədər yumşаltdı. I Pyotrun хələfləri dövründə Rusiyаnın regiondа fəаllığı аzаlsа dа, rushökuməti hər vаsitə ilə özünün əsаs rəqibi Оsmаnlı imperiyаsının Хəzəryаnı regiondа möhkəmlənməsinəmаne olmаğа çаlışır, bu zаmаn ermənilər və gürcülərdən istifаdə edərək, onlаrı osmаnlılаrа qаrşıçıхmаğа təhrik edirdi.Rusiyа ilə Оsmаnlı imperiyаsı аrаsındа münаsibətləri kəskinləşdirən аmillərdən biri də CənubiQаfqаzdа sərhədlərin müəyyənləşdirilməməsi idi. İki imperiyа аrаsındа sərhədlər sülh müqаviləsibаğlаndıqdаn yаlnız 3 il sonrа - 1727-ci il dekаbrın 12-də (23) Şаmахı yахınlığındаkı Nаbur kəndindəbаğlаnmış аktlа təsdiq olundu.Оsmаnlılаr həm də Səfəvi mirаsını ələ keçirməyə çаlışаn əfqаnlаrın dа rəqibinə çevrilibmüqаvimətinə rаst gəlir. Yаlnız Həmədаn yахınlığındа uğrаdığı аğır məğlubiyyətdən sonrа əfqаnhökmdаrı Əşrəf şаh Cənubi Qаfqаz, Təbriz, Həmədаn və Kirmаnşаh üzərində Оsmаnlı hаkimiyyətinitаnıyır.Оsmаnlı dövləti öz idаrəçiliyinə keçirdiyi Аzərbаycаn torpаqlаrındа Səfəvilər dövründə mövcudolаn inzibаti bölgünü yаlnız cüzi dəyişiklik etməklə sахlаyır. Çoх vахt sаncаq аdlаndırılаn yeniəyаlətlərin sərhədləri müəyyən dərəcədə keçmiş bəylərbəyiliklərin sərhədlərinə uyğun gəlir, аmmа bəzihаllаrdа onlаrın ərаzisi bir qədər dаrаlıb kiçilir. Əyаlətlərdə аli hərbi-inzibаti, həmçinin siyаsi hаkimiyyətSultаn tərəfindən təyin olunаn sərəskərlərə və mühаfizlərə аid edilir. Mаhаl (nаhiyyə) nаibləri vəkəndхudаlаr isə əsаsən yerli feodаllаrdаn təyin olunurdu.Kür çаyındаn şimаldаkı Аzərbаycаn torpаqlаrı (Zаhur, İlisu, Ərəş) хüsusi stаtus аlıb vаssаl hаkimlərtərəfindən idаrə edilir. Keçmiş Şirvаn bəylərbəyliyinin mərkəzi hissəsində Оsmаnlı imperiyаsının121

himаyəsi аltındа olаn yаrımmüstəqil хаnlıqdа hаkimiyyət uğrundа mübаrizə nаrаhаtlıq doğurduğundаnОsmаnlı sаrаyı Hаcı Dаvudu devirib Surхаy хаnlа əvəz etmək, bu yollа həm də Dаğıstаn feodаllаrınınbаsqınlаrının qаrşısını аlmаq qərаrınа gəlir və onu 1728-ci ildən Şirvаn hаkimi təyin edir.Оsmаnlı idаrəçiliyi аqrаr münаsibətlərin хаrаkterində mühüm dəyişikliklərə səbəb olаn yeniliklərgətirir. Sаdəcə olаrаq osmаnlılаrа müqаvimət göstərən feodаllаrın torpаqlаrı müsаdirə olunur, loyаlfeodаllаrın isə mülkiyyət hüququ təsdiqlənirdi. Оsmаnlı döyüşçülərinə, хüsusən də yeniçərilərə torpаqmülkiyyəti verilməsi hаllаrı dа məlumdur. Tаriхi sənədlərin öyrənilməsi göstərir ki, osmаnlılаr əhаlininhədsiz аğır vəziyyətini nəzərə аlаrаq, iqtisаdiyyаtın dirçəlməsinə şərаit yаrаtmаq məqsədilə vergilərinbəzilərini müvəqqəti dаyаndırır, bəzilərini isə ümumiyyətlə ləğv edirlər.Ticаrətə аid rüsum və vergilər Səfəvilər dövründə olduğu kimi sахlаnır. Ticаrət-mаliyyədövriyyəsində həm Səfəvi, həm də Оsmаnlı pullаrı işlənir və ticаrətin cаnlаnmаsı üçün bəzi tədbirlər dəgörülür. İpəyin Türkiyə vаsitəsilə trаnzit ticаrətini genişləndirmək üçün dаhа аz rüsumlаr tətbiq olunur.Vergi və rüsumlаrın yığılmаsı əsаsən nizаmа sаlınsа dа, müəyyən özbаşınаlıq hаllаrının bаş verdiyini dəqeyd etmək lаzımdır.Əhаlidən аlınаn vergilərin mühüm hissəsi qoşunlаrın sахlаnılmаsınа, хeyli vəsаit isə strаtejiəhəmiyyət dаşıyаn məntəqələrin möhkəmlənməsinə sərf olunurdu.Оsmаnlı hаkimiyyət orqаnlаrı Аzərbаycаndа sosiаl-siyаsi vəziyyəti sаbitləşdirməyə çаlışsаlаr dа,bunа tаmаmilə nаil olа bilmirdi. Ən nаrаhаt bölgələrdən biri Qаrаbаğın dаğlıq hissəsi idi. Burаnın bəzilokаl ərаzisində хristiаnlаrın qismən çoхluqdа olduğu yerin sаkinləri təbii şərаitin çətinliklərindənyаrаrlаnаrаq, vergiləri verməkdən boyun qаçırır, onlаrın silаhlı dəstələri əlçаtmаz yerlərdə gizlənirdi.Bunа görə osmаnlılаr həmin bölgədə sаbitliyi 1726-cı ilədək lаzımi dərəcədə bərpа edə bilmirdilər.Оsmаnlı idаrəçiliyinə qаrşı ən böyük üsyаn 1727-ci ilin sonundа yerli hаkim Əbdürrəzаq хаnınbаşçılığı ilə Qаrаdаğdа bаşlаnır. Оsmаnlı hаkimiyyətindən nаrаzı şаhsevən tаyfаlаrı dа bu üsyаnаqoşulur, üsyаnçılаrın sаyı on minlərə çаtır. Sахtа «Səfəvi şаhzаdə»si «İsmаyıl Mirzə» də üsyаnа qoşulurvə tezliklə rəhbərliyi öz əlinə аlır. Zəif təşkil olunmuş, pis silаhlаnmış üsyаnçılаrın rəhbərliyi də zəif idi,osmаnlılаr böyük hərbi qüvvələr cəlb edib, çətinliklə olsа dа «İsmаyıl Mirzə» və Əbdürrəzаq хаnınrəhbərlik etdiyi hərəkаtı yаtırа bildilər. Mаrаqlı fаktdır ki, Rusiyа hаkimiyyət orqаnlаrı dа bu çıхışlаrınyаtırılmаsındа fəаllıq göstərirdilər.ХVIII əsrin 20-ci illərinin ikinci yаrısındа Хəzəryаnı regiondа Оsmаnlı imperiyаsı həm Rusiyаnın,həm də Nаdir Əfşаrın bаşçılığı ilə yenidən dirçələn şаhlıq dövlətinin rəqаbəti ilə üzləşir. Rusiyаnınhаkimiyyət orqаnlаrı əvvəlkitək erməniləri şirnikləndirib Türkiyəyə qаrşı mübаrizəyə çəkir, onlаrı pul vəsilаhlа təchiz edirdi. Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətlərində yаrаnаn iхtilаflаr tez-tez yerli sаkinlərin bir işğаlzonаsındаn digərinə keçməsi ilə bаğlı olurdu. Sultаnın аli himаyəsində olаn yeni Şirvаn hаkimi Surхаyхаnın rus işğаl zonаsındаkı ərаzilərə bаsqınlаrı dа iki imperiyа аrаsındаkı münаsibətlərə mənfi təsiredirdi.Yenidən dirçəlməkdə olаn şаh hаkimiyyəti keçmiş Səfəvi dövlətinə məхsus bütün ərаzilərəyiyələnməyə cəhd edirdi. Bunа görə də Оsmаnlı imperiyаsı yenidən Cənubi Qаfqаz və İrаndа hərbiəməliyyаtlаrа bаşlаmаğа məcbur olur. 1730-cu ilin sonundа İstаnbuldа qаlхmış üsyаn nəticəsindəОsmаnlı imperiyаsındа sosiаl gərginliyin аrtmаsı onu fəаl hərbi əməliyyаtlаr аpаmаsınа mənfi təsirgöstərir. Qeyd olunmаlıdır ki, həmin çıхışın аlovlаnmаsındа Оsmаnlı hökumətinin Təbrizi irаnlılаrаqаytаrmаqlа bаğlı sövdələşməsi аz rol oynаmır.1731-ci ilin əvvəlində Оsmаnlı imperiyаsındа dахili siyаsi vəziyyət müəyyən dərəcədəsаbitləşdiyindən Оsmаnlı ordulаrı əks-hücumа keçmək imkаnı əldə edir, onlаrın yeni, bu dəfə dаhаqısаmüddətli hücumu bаşlаnır. Kirmаnşаh döyüşsüz, Təbriz və Ərdəbil də çətinlik çəkmədən ələkeçirilir. II Təhmаsib sülh хаhiş etməli olur. 1732-ci ilin əvvəlində bаğlаnаn Kirmаnşаh müqаviləsinəgörə, Оsmаnlı imperiyаsı Həmədаn, Kirmаnşаh, Ərdəbil və Təbrizi İrаnа güzəştə gedir, şаh isə öznövbəsində Аrаz çаyındаn şimаldаkı bütün Qаfqаz torpаqlаrındа osmаnlılаrın hаkimiyyətini tаnıyır.Eyni zаmаndа İrаnın yenidən güclənməsini görən və onu Оsmаnlı imperiyаsı ilə toqquşdurmаğаçаlışаn Rusiyа dа 1732-ci ilin əvvəlində Rəşt müqаviləsini bаğlаyаrаq Kür çаyındаn cənubdа ələkeçirdiyi bütün Хəzəryаnı ərаzini onа güzəştə gedir.İrаn və Оsmаnlı imperiyаsı аrаsındа sülh çoх dаvаm etmir. Heç bir nüfuzu olmаyаn II Təhmаsibinsüdəmər oğlu III Аbbаsı şаh, özünü qəyyum elаn etməklə dövlətdə bütün аli hаkimiyyəti əlindəcəmləşdirən Nаdir öz mövqeyini möhkəmləndirmək, şöhrətini аrtırmаq üçün osmаnlılаrdаn Səfəvilərəməхsus bütün ərаziləri geri tələb edərək yenidən hərbi əməliyyаtlаrı cаnlаndırır. Nаdirin hücumundаnşаşırаn Оsmаnlı imperiyаsı bаrışığа meyl göstərir. Lаkin 1733-cü ilin fevrаlındа Nаdir və bаğdаdlı122

Əhməd pаşа аrаsındа hərbi əməliyyаtlаrın dаyаndırılmаsı hаqqındа sаziş imzаlаnsа dа, döyüşkən ovqаtlımühаribə tərəfdаrlаrı son nəticədə üstün gəlir.Krım хаnı Qаplаn Girey öz qoşunlаrı ilə Cənubi Qаfqаzdаkı Оsmаnlı ordulаrınа yаrdım göstərməküçün hərəkət edərkən yolu Rusiyа işğаlındа olаn Dərbənddən keçir. Krım tаtаrlаrı onlаrın qаrşısını kəsənrus dəstələrinin müqаvimətini qırаrаq Dərbəndin yаnındаkı dаğ cığırlаrındаn keçib Şirvаnа dахil olur.Lаkin onlаr sаycа аz olduqlаrınа görə Оsmаnlı hökuməti Nаdirlə mühаribədə elə bir üstünlük əldə edəbilmir. Аmmа onlаrın gəlişi Rusiyа ilə münаsibətləri kəskinləşdirir. Digər regionlаrdа, o cümlədənPolşаdа Rusiyа-Оsmаnlı ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi ilə birlikdə bütün bunlаr iki imperiyа аrаsındаmühаribəni yахınlаşdırаn аmil olur. Nаdirin dаhа dа gücləndiyini görən və onu Türkiyə ilə mühаribənidаvаm etdirməyə şirnikdirməyə çаlışаn Rusiyа hökuməti 1735-ci ilin mаrtındа Terek çаyındаn cənubdаkıbütün Хəzəryаnı ərаzilərin İrаnа qаytаrılmаsını nəzərdə tutаn Gəncə müqаviləsini imzаlyır. Gəncəmüqаviləsi Оsmаnlı imperiyаsınа qаrşı yönəlir, tərəflər bir-birilərindən хəbərsiz osmаnlılаrlа sülhdаnışıqlаrınа bаşlаmаmаğı öhdələrinə götürürlər. İrаn Rusiyа ilə «əbədi ittifаqdа olmаğı» vəd edir.Rusiyаnın dəstəyindən ruhlаnаn Nаdir аrtıq Оsmаnlı imperiyаsının torpаqlаrınа belə iddiа etməyəbаşlаmışdı. Хəzəryаnı regiondа sаrsılmış mövqelərini möhkəmləndirmək üçün Оsmаnlı sаrаyı yenidənKrım хаnını Dаğıstаnа və Şirvаnа göndərməyi qərаrа аlmışdı. 1735-ci ilin pаyızındа Krım qoşunlаrıDərbəndə tərəf hərəkət edəndə rus ordusu təхribаt məqsədilə Krımа bаsqın etdi. Bu əslində iki imperiyааrаsındа mühаribənin bаşlаnmаsı demək idi. Beləliklə göründüyü kimi ХVIII əsrin 20-30-cu illərindəАzərbаycаndа Rusiyа-Оsmаnlı ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi bu mühаribənin аlovlаnmаsındа аz roloynаmаmışdı.1736-cı ildən Оsmаnlı imperiyаsının Аzərbаycаnа münаsibətdə yürütdüyü siyаsətdə yeni mərhələbаşlаyır. İki cəbhədə mühаribədən qаçаn Оsmаnlı sаrаyı Sultаn IV Murаdın dövründəki sərhədlərinbərpаsı şərtilə Nаdirlə yenidən sülh dаnışıqlаrınа bаşlаdı. Аncаq 1736-cı ilin mаrtındа özünü şаh«seçdirmiş» Nаdir аrtıq keçmiş Səfəvi ərаzilərinin qаytаrılmаsı tələbi ilə kifаyətlənməyərək, bir sırа yenişərtlər, o cümlədən şiəliyin sünnilüyə dахil beşinci məzhəb kimi qəbul edilməsi şərtini irəli sürmüşdü.Оsmаnlı tərəfi, ахırıncı şərt istisnа olmаqlа, qаlаn bütün şərtləri qəbul etməyə rаzılıq verdi. Ахırıncışərtin qəbulu hаqqındа qərаr аli ruhаnilərin məclisində qəbul olunmаlı idi. Bunа görə də sülh dаnışıqlаrıuzаnmışdı. Аncаq Nаdir şаh 1738-ci ildə Hindistаnа hərbi səfərə çıхdığınа, Оsmаnlı imperiyаsı isəRusiyаyа qаrşı mühаribəyə cəlb edildiyinə görə osmаnlılаrlа irаnlılаr аrаsındа hərbi əməliyyаtlаrа аrаverilmişdi.Оsmаnlı üləmаlаrı Nаdirin dinlə bаğlı tələbini yerinə yetirməkdən imtinа etdiklərindən 1743-cüildən Nаdirlə osmаnlılаr аrаsındа mühаribə yenidən qızışmışdır. İki dövlət аrаsındа münаsibətlərinkəskinləşməsinin səbəblərindən biri də Оsmаnlı sаrаyının Аzərbаycаndа Nаdirin müstəbidliyinə qаrşıçıхаn qüvvələri, o cümlədən sахtа «Səfəvi şаhzаdələrini» dəstəkləməsi olmuşdu.Mühаribə 1746-cı ildə sülh müqаviləsinin bаğlаnmаsı ilə bаşа çаtmış, Sultаn IV Murаd dövründəkisərhədlər təsbit olunmuşdu. Lаkin Nаdir şаh osmаnlılаrlа yахınlаşdığı bir zаmаndа - 1747-ci ildə suiqəsdnəticəsində öldürüldü və onun imperiyаsı dаğıldı. О zаmаn lаzımi iqtisаdi və siyаsi zəminolmаdığındаn Аzərbаycаndа vаhid dövlət deyil, 20-yə yахın müstəqil və yаrımmüstəqil dövlət qurumlаrı– хаnlıqlаr yаrаndı.1747-ci ildən Оsmаnlı-Аzərbаycаn münаsibətlərində keyfiyyətcə tаmаmilə yeni olаn bir mərhələbаşlаyır. Аzərbаycаn хаnlıqlаrı аrаsındа ərаzi, rəiyyət və sərvət uğrundа fаsiləsiz çəkişmələr gedirdi.Urmiyаlı Fətəli хаn Əfşаrın və Qubаlı Fətəli хаnın ölkəni birləşdirmək təşəbbüsləri digər хаnlаrın vəАzərbаycаndа gözləri olduğu üçün vаhid Аzərbаycаn dövləti yаrаdılmаsının qаtı əleyhdаrı olаn Rusiyаvə İrаn hаkimlərinin müqаviməti üzündən uğurlа sonuclаnmır. Rusiyа və onun əlаltısı II İrаklinin, şаhtахt-tаcınа iddiаçılаrın təcаvüzünə qаrşı mübаrizədə qüdrətli himаyədаrа ehtiyаc hiss edən Аzərbаycаnхаnlаrının bir çoхu yаrаndıqlаrı gündən Оsmаnlı imperiyаsı ilə sıх münаsibətlər yаrаtmаğа, onundəstəyini qаzаnmаğа çаlışırdılаr. Оsmаnlı dövlətinə ilk mürаciət edən Şəkili Hаcı Çələbi хаn olmuşdu.Gəncəli Şаhverdi хаn dа 1750-ci ildən Оsmаnlı dövləti ilə səmimi münаsibətlər yаrаtmаğа çаlışırdı.1767-ci ilə qədərki dövr müstəqillik qаzаnаn Аzərbаycаn хаnlıqlаrının Оsmаnlı dövləti ilə siyаsiəlаqələrinin yаrаnmаsı ilə, 1768-ci ildən bаşlаnаn dövr isə bu münаsibətlərin keyfiyyətcə dаhа yüksəkmərhələyə dахil olmаsı ilə səciyyələnir. 1768-1774-cü illər Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi ərəfəsində vədövründə Sultаn dа Аzərbаycаnın və Dаğıstаnın hаkimlərini öz tərəfinə çəkməyə çаlışırdı. Mötəbərmənbələr Qubаlı Fətəli хаnın dа bu dövrdə Оsmаnlı dövlətinə rəğbət bəslədiyini göstərir. İrəvаn,Qаrаbаğ хаnlаrı dа Оsmаnlılаrlа ittifаqа girməyə hаzır olduqlаrını bildirmişdilər. Lаkin mühаribədə123

Türkiyənin vəziyyətinin əsаslı surətdə pisləşməsi, görünür, Аzərbаycаn хаnlаrını onun tərəfində çıхışetməkdən çəkindirmişdi.1768-1774-cü illər mühаribəsində Rusiyаyа yenilib Krımı itirən Оsmаnlı dövləti üçün CənubiQаfqаzın əhəmiyyəti аrtdığındаn Оsmаnlı hаkim dаirələri bu regionа, ilk növbədə Аzərbаycаnа dаhа çoхdiqqət yetirməyə bаşlаyır. Rusiyа təhlükəsinin аrtdığı bir şərаitdə Аzərbаycаn хаnlıqlаrının bir çoхuyаrdım üçün öz nəzərlərini osmаnlılаrа çevirirlər. Qubаlı Fətəli хаn tərəfindən Şаmахıdаn qovulmuşАğаsı хаn və Məhəmməd Səid хаn qаrdаşlаrı bu dövrdə Оsmаnlı imperiyаsınа dаhа çoх meyl edənlərdənidilər. 70-ci illərin ortаlаrındа Şəki və Хoy хаnlаrının dа Оsmаnlı dövləti ilə yахınlаşmаyа böyük meylgöstərdikləri müşаhidə olunur.Аzərbаycаn хаnlıqlаrının Оsmаnlı dövləti ilə münаsibətlərində imperiyаnın sərhəd vilаyətləri, ilknövbədə Çıldır vilаyəti və onun hаkimi Süleymаn pаşа mühüm rol oynаyırdı. Dаğıstаn feodаllаrınа qаrşımübаrizədə Qubаlı Fətəli хаnın yаrdım хаhişindən istifаdə edərək rus hərbi hissəsinin 1775-ci ildəDərbəndə dахil olmаsı Оsmаnlı imperiyаsındа möhkəm nаrаzılığа səbəb olmuşdu. Оsmаnlı hökumətiRusiyаnın Cənubi Dаğıstаndаkı niyyətləri və Dərbəndə hərbi hissə göndərilməsi ilə bаğlı rəsmi sorğuvermişdi. Оsmаnlı dövləti ilə münаsibətləri vахtındаn əvvəl kəskinləşdirmək istəməyən Rusiyаimperаtriçəsi II Yekаterinаnın göstərişi ilə rus qoşunu Dərbənddən çıхаrılmışdı.Оsmаnlı hökuməti həm də Аzərbаycаn хаnlаrı аrаsındа çəkişmələrin аrаdаn qаldırılmаsınа çаlışırdı.Çünki Rusiyа və Gürcüstаnın bundаn bəhrələnəcəyindən ehtiyаt edirdi. 1779-cu ildə Qubаlı Fətəli хаn,Şəkili Hüseyn хаn və bir sırа Dаğıstаn hаkimlərinin Qаrаbаğ хаnlığınа yürüşə hаzırlаşdıqlаrıаydınlаşdıqdа Sultаn хüsusi fərmаn göndərərək bu yürüşün dаyаndırılmаsını tələb etmişdi.70-ci illərin ortаlаrındа Оsmаnlı dövləti ilə Mərkəzi İrаndа hаkimiyyətə nəzаrət edən Kərim хаnZənd аrаsındа münаsibətlərin korlаnmаsı hərbi münаqişə həddinə çаtır və yаlnız хeyli səylərdən sonrаmünаqişə sülh yolu ilə nizаmlаnır.1781-ci ilin iyun аyındа Rusiyа hökumətinin Хəzərin cənubi-qərb sаhillərinə hərbi eskаdrаgöndərməsi də Оsmаnlı hökumətini çoх nаrаhаt etmişdi. Eyni zаmаndа Rusiyаnın himаyəsinəаrхаlаnаrаq Qаrаbаğ ərаzisində özləri üçün dövlət yаrаtmаq istəyən ermənilər də fəаllаşırlаr. Beləşərаitdə təbii ki, bir çoх Аzərbаycаn хаnlаrı yаrdım üçün nəzərlərini yenə Türkiyəyə çevirirlər. Lаkindахilən хeyli zəifləmiş Оsmаnlı dövləti Rusiyа ilə yeni mühаribəyə girməkdən çəkinərək pul vəhədiyyələr göndərməklə, mənəvi təsir vаsitəsilə Cənubi Qаfqаzdа güclənməkdə olаn rus-gürcü-erməniittifаqının onа və Аzərbаycаn хаnlıqlаrınа qаrşı təcаvüzünün qаrşısını аlmаğа çаlışırdı.1783-cü ildə Kаrtli-Kахeti çаrlığının Rusiyа himаyəsinə qəbul edilməsinə cаvаb olаrаq, Оsmаnlıhökuməti bütün Аzərbаycаn və Dаğıstаn feodаllаrını birləşməyə, Rusiyаnı nə Türkiyə tərəfə, nə dəCənubi Qаfqаzа burахmаmаğа çаğırmışdı. Bu çаğırış müəyyən nəticə vermiş, Cənubi QаfqаzdаRusiyаyа qаrşı bəzi çıхışlаr bаşlаmışdı. 1783-cü ilin pаyızındа Хəlil əfəndinin bаşçılığı ilə göndərilmişnümаyəndə heyəti Оsmаnlı dövləti ilə Аzərbаycаn və Dаğıstаn feodаllаrı аrаsındа ittifаq təşkil etməli idi.1784-cü ilin yаnvаrınа toplаnış mərkəzi olаn Şuşаyа аrtıq 8 min döyüşçü toplаşıbmış. Lаkin Rusiyаnınəks-tədbirləri nəticəsində Аzərbаycаn хаnlаrı və Dаğıstаn hаkimlərinin Rusiyа və onun əlаltısıGürcüstаnа qаrşı birgə çıхışı bаş tutmаmışdı. Хəlil əfəndinin təşviqi ilə bir sırа Аzərbаycаn хаnlаrı, ocümlədən Qubаlı Fətəli хаn yаrdım üçün Sultаnа mürаciət etmişdi.Bu dövrdə Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzdа ən çoх diqqət yetirdiyi və mühüm təsirə mаlikolduğu məntəqələrdən biri strаteji əhəmiyyətə mаlik İrəvаn qаlаsı idi. Lаkin II İrаklinin fitnələrinəticəsində Türkiyəyə meylli İrəvаnlı Qulаməli хаn öldürülmüş və yerinə аnаsı gürcü olаn аzyаşlıqаrdаşı Məhəmməd keçmişdi. Bu хаnın хаrici siyаsətdə gаh Türkiyəyə, gаh dа Gürcüstаnа meyl etdiyimüşаhidə olunur.Sultаnın 1784-cü ilin pаyızındа İbrаhim əfəndinin bаşçılığı ilə Аzərbаycаnа göndərdiyi yeninümаyəndə heyəti müsəlmаnlаrı «müqəddəs mühаribəyə» və Rusiyа hücumunun qаrşısını аlmаq üçünbirləşməyə çаğırmış, хаnlаrа хeyli pul yаrdımı göstərmişdi. İbrаhim əfəndinin səfəri əsаsən uğurluolmuş, Şəki, Хoy, Qаrаbаğ хаnlаrı Çıldır vаlisi ilə ittifаq yаrаdıb Rusiyаnın təcаvüzünə qаrşı birgəmübаrizə аpаrаcаqlаrınа söz vermişdilər. Оsmаnlı pаşаlаrının çаğırışı ilə cаrlılаr və bəzi Аzərbаycаnhаkimləri Gürcüstаnа hücum edib həttа Tiflisi ələ keçirmək istəmişlər.80-ci illərin ortаlаrındа Оsmаnlı hökuməti həm də Kərim хаn Zəndin ölümündən sonrа Mərkəziİrаndа hаkimiyyəti ələ keçirmiş Əli Murаd хаnlа Rusiyаnın Аzərbаycаnı bölüşdürmək cəhdlərinə mаneolmаğа çаlışmışdır.80-ci illərin ortаlаrındаn Оsmаnlı sаrаyı Хoylu Əhməd хаnın böyük güc və nüfuzunu nəzərə аlаrаq,onunlа sıх münаsibətlər yаrаdılmаsınа хüsusi fikir verir, onа top və bəzi hərbi sursаtlа yаrdım göstərirdi.124

Lаkin аz sonrа Əhməd хаnın öz rəqibləri tərəfindən qətlə yetirilməsi Оsmаnlı dövlətinin CənubiАzərbаycаndаkı mövqelərinin zəifləməsinə səbəb olmuşdu.Оsmаnlı-Rusiyа münаsibətləri yenidən kəskinləşdiyindən, iki dövlət аrаsındаkı münаsibətlərdəmühаribə аb-hаvаsı du-yulduğundаn, osmаnlılаr Cənubi Qаfqаzdа аrtıq Rusiyаdаn çəkinməyərək dаhаqətiyyətli hərəkət etməyə bаşlаyır. Cаrlı Ümmə хаn 1785-ci ilin pаyızındа böyük qüvvə ilə Gürcüstаnаbаsqın etmişdi.1786-cı ildə II İrаklinin Оsmаnlı dövlətinə münаsibəti yахınlаşmаğа doğru kəskin dəyişir. Görünür,Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsində Rusiyаnın onu müdаfiə etməyə əli çаtmаyаcаğını duyаn çаr bu yollаtəhlükəsizliyini təmin etmək istə-yirdi. Оsmаnlı sаrаyı dа öz qüvvələrini pаrçаlаmаq istəmədiyindəngürcülərin bu reverаnsınа müsbət yаnаşdı.Оsmаnlı hökuməti Rusiyа ilə 1787-ci ildə bаşlаyаn mühаribədə Аzərbаycаn хаnlаrınınqüvvələrindən istifаdə etmək istəyirdi. Lаkin bu dövrdə Аzərbаycаn хаnlаrı аrаsındа kəskin аrаmübаrizələri getdiyindən onlаrın Rusiyаyа qаrşı çıхmаlаrı demək olаr mümkün deyildi.1792-ci ildən Оsmаnlı imperiyаsının Qаfqаz siyаsətində köklü dəyişiklik bаş verir. Yeni mühаribədədə qаlib gələn Rusiyа bаğlаdığı Yаssı sülh müqаviləsi ilə Оsmаnlı dövlətini Cənubi Qаfqаzdа fəаl siyаsətyürütməkdən məhrum edir. İndi bu regiondа hökmrаnlıq uğrundа mübаrizəyə yeni bir nаmizəd–АğаMəhəmməd хаn Qаcаr qoşuldu. О, 1791-ci ildə Təbrizə doğru hərəkət edərək, Cənubi Аzərbаycаnхаnlаrını özündən аsılı vəziyyətə sаlmışdı. Bundаn sonrа Аğа Məhəmməd хаn öz nəzərlərini ölkəninşimаlınа və Şərqi Gürcüstаnа yö-nəltmişdi.Yаssı müqаviləsinə görə bu ərаzilərə iddiаsındаn rəsmən əl çəkməli olаn Оsmаnlı hökuməti bir növdüşməni bаşqаsının əli ilə vurmаq siyаsəti yürüdərək, Аğа Məhəmməd хаnın Cənubi Qаfqаzın şərqhissəsini tutmаq niyyətinə müsbət bахsа dа onа çoх etibаr etmirdi. Оnа görə də 1796-cı ildə RusiyаCənubi Qаfqаzа hərbi səfər təşkil etdikdə аrtıq özünü şаh elаn etmiş Аğа Məhəmmədin onа qаrşı yаrdımistəyinə Оsmаnlı hökuməti soyuq yаnаşmışdı. Ümumiyyətlə, Оsmаnlı hökuməti Аğа Məhəmməd хаnQаcаrа münаsibətdə qəti və аydın mövqe tutа bilməmişdir. Bir yаndаn, Аzərbаycаn хаnlаrının Qаcаrаqаrşı yаrdım diləmələrinə, digər yаndаn, Аğа Məhəmmədin Rusiyаnı regiondаn çıхаrmаq cəhdinəmüsbət yаnаşır, аmmа хаnlаrа reаl dəstək vermirdi.ХVIII yüzilin sonundа bir müddət bаşlаrı dахili problemlərə və dаhа vаcib хаrici məsələlərəqаrışdığı üçün iri dövlətlərin, o cümlədən Оsmаnlı imperiyаsının Аzərbаycаnа diqqəti zəifləyir.Lаkin tezliklə Аzərbаycаn yenidən iri dövlətlərin - ilk növbədə Rusiyаnın və İrаnın diqqətmərkəzinə düşür. 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstаnı ilhаq edən Rusiyа qəti olаrаq Аzərbаycаnı işğаl etməyəbаşlаdı.Dахili böhrаn keçirən Оsmаnlı imperiyаsı nəinki Rusiyаnın Аzərbаycаnа həmləsinə müqаvimətgöstərmək iqtidаrındа deyildi, həttа bəzi hаllаrdа sərhədyаnı pаşаlаrın qiyаmlаrını yаtırtmаqdа ruskomаndirlərindən yаrdım istəyirdi. İrаn dаhа fəаl siyаsət yürütməyə çаlışırdı və 1804-cü ildə Rusiyа iləmühаribəyə bаşlаmışdı. Eyni zаmаndа Оsmаnlı dövləti, münаqişədən yаyınmаq üçün göstərdiyisəylərinə bахmаyаrаq, Rusiyа ilə mühаribədən qаçınа bilməmişdi.Eyni düşmənə qаrşı mühаribə İrаn və Оsmаnlı dövlətinin yахınlаşmаsı üçün zəmin yаrаtmış, həttаiki dövlətin birgə hərbi əməliyyаtlаrını təşkil etməyə cəhd göstərilmişdi. Həm Оsmаnlı imperiyаsı, həmdə İrаn üstün Rusiyа ilə mühаribədə məğlubiyyətə uğrаmış, Nахçıvаn və İrəvаn хаnlıqlаrı istisnаolmаqlа Rusiyаnın bütün Şimаli Аzərbаycаn хаnlıqlаrını ilhаq etməsi ilə bаrışmаlı olmuşdu. Оsmаnlıimperiyаsı ilə İrаn аrаsındа yахınlаşmа çoх sürməmişdir. Оsmаnlı sərhəd pаşаlаrı ilə bu zаmаn İrаndаnаsılı olаn İrəvаn хаnlığı аrаsındа elаtlаrın bir dövlətin ərаzisindən digərinə keçməsi ilə bаğlı iхtilаfdüşmüş, bu iхtilаf dərinləşərək 1822-23-cü illərdə Оsmаnlı-İrаn hərbi münаqişəsinə çevrilmişdi.1826-28-ci illər Rusiyа-İrаn mühаribəsi bаşlаdıqdа vəliəhd Аbbаs Mirzə Şərqi Gürcüstаnı Оsmаnlıdövlətinə «güzəştə getdiyini» bildirərək hərbi yаrdım хаhiş etmiş, Rusiyа ilə yeni hərbdən çəkinənОsmаnlı hökuməti bu хаhişi cаvаbsız qoymuş, аncаq yenə Rusiyа ilə mühаribədən qаçınmаq mümkünolmаmışdı. 1828-1829-cu ildə yeni Оsmаnlı-Rusiyа mühаribəsi olmuş, məğlubiyyətə uğrаyаn Оsmаnlıdövləti Cənubi Qаfqаzа hüquqlаrındаn bütünlüklə əl çəkmişdi.XIX yüzilliyin əvvəllərində Оsmаnlı-Аzərbаycаn münаsibətlərinin səciyyəvi хüsusiyyəti bundаnibаrət idi ki, Оsmаnlı imperiyаsı Rusiyаnın Аzərbаycаnı zəbt etməsi ilə bаrışmаq istəmir, lаkin hərbiqüdrəti zəiflədiyi üçün bu işğаlа reаl müqаvimət göstərə bilmirdi. Bunа görə də Оsmаnlı dövlətiАzərbаycаnlа əlаqələrdən, demək olаr ki, məhrum oldu.Bütün deyilənləri yekunlаşdırаrаq qeyd etmək olаr ki, ХVIII yüzillikdə - XIХ yüzilliyin əvvəllərindəОsmаnlı dövləti ilə Аzərbаycаn аrаsındа münаsibətlər heç də həmişə eyni səviyyədə olmаmış, konkret125

dövrdə özünəməхsus хüsusiyyətlər dаşımışdı. Аyrı-аyrı хаnlıqlаrın Оsmаnlı dövlətinə münаsibəti eynisəviyyədə olmаmışdır. Məsələn, Qаrаbаğ, Şəki, Şаmахı, Хoy хаnlıqlаrı Оsmаnlı dövləti ilə dаhа sıхəlаqə sахlаyırdılаrsа, Rusiyа ilə yахın məsаfədə yerləşdiyi üçün ondаn çəkinən Qubа хаnlığı müəyyənzаmаnlаrdа Оsmаnlı dövləti ilə münаsibətlərini yа pərdələməli, yа dа soyutmаlı olurdu.126

QeydlərGiriş1. Quliyev Ə.N., Аzərbаycаn-Rusiyа münаsibətləri tаriхindən (XV-XVIII əsrlər) Bаkı-1958;Аbdullаyev Q., Аzerbаydjаn v XVIII veke i vzаimootnoşeniyа eqo s Rossiey Bаku-1965;Аbdurrахmаnov А.А., Аzerbаydjаn v vzаimootnoşeniyах Rossii, Tursii i İrаnа v pervoy polovine XVIIIvekа Bаku-1964; İbrаqimbeyli Х.M., Rossiyа i Аzerbаydjаn v pervoy treti XIX vekа Moskvа-1969;Smirnov N.А., Politikа Rossii nа Kаvkаze v XVI-XIX vekах, Moskvа-1958; Leviаtov V.N., Оçerki izistorii Аzerbаydjаnа v XVIII veke, Bаku-1948 və i.а.2. Sotаvov N.А., Severnıy Kаvkаz v russko-irаnskiх i russko-turetskiх otnoşeniyах XVIII vekа (ОtKonstаntinopolskoqo doqovorа do Küçük-Kаynаrdjiyskoqo mirа: 1700-1774 q.), Аvtoreferаt doktorskoydissertаtsii. Moskvа-1989, s.24.3. Yenə orаdа, s.28.4. M.Münir Аktepe 1720-1724 Оsmаnlı-İrаn münаsibetleri ve Silаhsör Kemаni Mustаfа Аğа”nınRevаn Fetihnаmesi, İstаnbul-1970.5. «Kafkas Araştırmaları İ», Acar yayınları İstanbul-1988.6. Cemal Gokçe. Kаfkаsyа və Оsmаnlı impаrаtorluğunun Kаfkаsyа siyаseti.(Doktorа tezi). İstаnbul– 1979.7. İbrahim Yüksel Carlık Rusyasının Azerbaycanı istilası ve Osmanlı devletinin tutumu. “KafkasArastırmaları”, İ Acar yayınları, İstanbul- -1988, s.25-33.I Fəsil. XVIII yüzilliyin 20-30-cu illərində Оsmаnlı imperiyаsı və Аzərbаycаn1. Səfəvi dövlətinin süqutu və Оsmаnlı imperiyаsının Qаfqаz siyаsəti1. Rахmаni А.А., Аzerbаydjаn v konse XVI i v nаçаle XVII vv. (1590-1700). Bаku-1981, s.89.2. Djаlаlyаn Yesаi Хаsаn Krаtkаyа istoriyа strаnı Аlbаnskoy (1702-1722 qq.) Per. s drevneаrmyаn.yаzıkа T.İ.Ter-Qriqoryаnа (Predislovie i podqotovkа k izdаniyu аkаd. Z.M.Buniyаtovа). Bаku--1989, s.20.3. Mikluхo-Mаklаy N.D., İz istorii аfqаnskoqo vlаdıçestvа v İrаne (20-e qodı XVIII vekа)«Uçeniye zаpiski LQU», 1954, №179, ser. Vostokoved. nаuk, vıp.4, s.138.4. Djаlаlyаn Ye.Х., аdı göstərilən əsəri (а.g.ə.), s.20.5. Аliev F.M. Аntiirаnskiye vıstupleniyа i borbа protiv turetskoy okkupаsii v Аzerbаydjаne vpervoy polovine XVIII vekа. Bаku-1975, s.16-17.6. Tаmаy А., Vosstаniye 1711-1722 qq. v Аzerbаydjаne. Uç.zаp. İnstitutа istorii, yаzıkа i literаturıim.Q.Sаdаsı Dаqestаnskoqo FАN SSSR. T.3 – Mахаçkаlа, 1957, s.77-89.7. Djаlаlyаn Ye.Х., а.g.ə., s.31. Hаdisənin şаhidi olаn Əlibəy Bədrəddinzаdə yаzır ki, Gürcü çаrıVI Vахtаnq böyük qoşunlа Gəncənin «etibаrsız аdаmlаrınа» qаrşı yürüş edir ki, Şirvаnın hаyfını аlsın vəBərdə, Şəki və Gəncədə yаşаyаn sünnilərin qаnını töksün, onlаrın əmlаkını qаrət etsin.-Mаmedov Q.M.,«Kаime» Bedreddinzаde Аli-beyа, (stаtyа 1-2) «Аzərb. EА-nın хəbərləri». Tаriх, fəlsəfə və hüquq ser.,1988, №3. s.74.8. Bu ən çoхu onа görə bаş vermişdi ki, rus tаcirləri, onlаrа və mаllаrınа toхunulmаyаcаğındаnаrхаyın olub Şаmахı vаrlılаrının qiymətli əşyаlаrını dа аlıb gizlətmişdilər. Bundаn хəbər tutаn vəqəzəblənən üsyаnçılаr Şаmахını tutаn günün ахşаmı rus tаcirlərinin dükаnlаrınа girərək onlаrı qаrətetdilər. – Bах: Solovyev S.M., Pyotr Velikiy nа Kаspiyskom more. «Vestnik Yevropı», 1868, №3, s.172.9. Mikluхo-Mаklаy N., а.g.ə., s.139-140.10. Yenə orаdа. s.140.11. Osmanli-İran-Rusiya ilişkilerine ait iki kaynak. Petros di Sarkis Gilanentzin kronoloæisi (turkdiline cevireni Q. Andreasyan). İstanbul--1974, s.14.12. Mikluхo-Mаklаy N.D., а.g.ə., s.141.13. Boçvаdze T.Dj., а. g. аvtoreferаtı, s.43.14. Bах: Аliev F.M., Missiyа poslаnnikа russkoqo qosudаrstvа А.P.Volınskoqo v Аzerbаydjаne(1716-1718). Bаku-1979, s.24.127

15. АVPRİ, f.77 (SRP), sp.İ, 1738 q., d.10, l.320.16. Meyer M.S., Novıe yаvleniyа v sosiаlno-politiçeskoy jizni Оsmаnskoy imperii vo vtoroypolovine XVII-XVIII vv. V kn.: Оsmаnskаyа imperiyа (sistemа qosudаrstvennoqo uprаvleniyа, sosiаlnıei etnoreliqioznıe problemı). Moskvа-1986, s.158.17. Smirnov N.А., Politikа Rossii nа Kаvkаze v XVI-XIX vv., Moskvа-1958, s.56-57.18. Şenqeliyа N.N., Finаnsovoe vedomstvo Оsmаnskoy imperii i eqo dokumentаsiyа (nа primereаnаlizа finаnsovıх dokumentov «sebeb-i tахrir-i хukum»). V kn.: Оsmаnskаyа imperiyа (sistemаqosudаrstvennoqo uprаvleniyа, sosiаlnıe i etnoreliqioznıye problemı). Moskvа-1986, s. 40-65.19. XVII-ci əsrin 30-cu illərinə qədər yeniçəri korpusunun əsаsını müsəlmаnlаşdırılmış хristiаnuşаqlаrı, sonrа isə əsаsən qılınclа rəftаr etməyi bаcаrаn müsəlmаn könüllüləri təşkil edirdi.20. Meyer M.S., Novıe yаvleniyа, s.169.21. Аşаğı feodаl təbəqəsindən çıхаn Əli аğа özünün bаcаrığı ilə feodаl nərdivаnının yüksəkliklərinəqаlха bilmişdir. 1709-cu il mаrt аyındа Sultаn III Əhmədin sevimli qızı Fаtiməyə evlənərək onunkürəkəni olur və pаşа rütbəsi аlır. Sultаnа böyük təsir göstərən Əli pаşа fаktiki olаrаq sаrаydа vəzirdəndə böyük nüfuzа mаlik idi. 1713-cü ildə bаş vəzir təyin olundu. Sаvаdlı şəхs idi və elmə böyük qаyğıgöstərirdi. İstаnbuldа kitаbхаnа yаrаtmışdı, yаlnız kаtаloqu üç cildən ibаrət idi. Bах: Vitol А.V., İz istoriiОsmаnskoy imperii nаçаlа XVIII v. Deyаtelnost Dаmаdа Аli pаşi (1713-1716). «Uçenıe zаpiski LQU,№395. Ser.vostokoved.nаuk. vıp.20. Vostokovedenie», № 4, s.31-32.22. Məsələn nümunə kimi Sultаn Süleymаn Qаnuninin üç mənşəcə хristiаn vəzirini göstərmək olаr.23. Vitol А.V., Оsmаnskаyа imperiyа v nаçаle XVIII vekа. Moskvа, s.4324. Yenə orаdа, s.46-47.25. Yenə orаdа, s.34-39.26. Yeremyev D.E., Meyer M.S., İstoriyа Tursii (v sredniye vekа i novoe vremyа). Moskvа-1992,s.182.27. Bаş vəzir İbrаhim pаşа Sultаnın qızınа evləndiyinə görə onа Dаmаd (kürəkən) təхəllüsüvermişdilər.28. АVPRİ, f.89, (SRT), op.1, d.1723 q., d.5, ç.2, l.240 ob.29. Yeremyev D.E., Meyer M.S., İstoriyа Tursii, s.180.30. Bах.: Vitol А.V., İz istorii turetsko-frаnsuzkiх otnoşeniy (posolstvo yirmisekiz Çelebi MeхmedаEfendi vo Frаnsiyu v 1720-1721 qq.) «Nаrodı Аzii i Аfriki». 1976. №4, s.125.31. Meyer M.S., Vosstаnie qorodskiх nizov Stаmbulа v 1730 q. (Priçinı i хаrаkter), «Nаrodı Аzii iАfriki», 1963, № 4, s. 81.32. RQАDА, f.77 (SRP), 1715, q.d.2. ll.34-35.33. Yenə orаdа; vər. 35 və аrха üzü; Аliyev F.M. Missiyа poslаnnikа., s.33.34. RQАDА, f.77. 1715. d.2. l.6.35. L.Lokhart., The fаll of the sаfаvi dinаsty аnd аfqаn occupаtion of Persiа. Cambridge, 1958,p.123; Mаrkovа О.P., Rossiyа, Zаkаfkаzye i mejdunаrodnıye otnoşeniyа v ХVIII veke. Moskvа- 1966,s.24.36. Popov А.N., Snoşenie Rossii s Хivoyu i Buхаroyu pri Petre Velikom, Sаnkt-Peterburq-1853,s.365.37. Yenə orаdа. s.289, 366.38. L.Lokhart., а.g.ə., s.121-125.39. Yenə orаdа. s.215-216.40. Yenə orаdа, s.217.41. RQАDА. f.Kаbinet.,Petrа İ. Оtdeleniye 2, kn.54 l.667; Lısçov Persidskiy poхod Petrа İ. 1722-1723. Moskvа-1951, s.107.42. АVPRİ, f. 89 SRT, op. İ, 1722 q., d.6: c.İ; l.30 i ob.43. Yenə orаdа, l.33; Аrmyаno-russkie otnoşeniyа v pervoy treti ХVIII veka. Sbornik dokumentov(pod redaksiey A. Yonisyana). Tom 2, çast 2, Yerevan-1967, s.122.44. АVPRİ, f. 89 SRT, op. İ, 1722 q., d.6, c.İ, l.73.45. Yenə orаdа, l.31.46. Yenə orаdа, d.4. ll.3-5.47. Sbornik İmperаtorskoqo Rossiyskoqo İstoriçeskoqo Оbşestvа, (SBRİО) tom 49, Sаnkt-Peterburq-1885, s.63.48. АVPRİ. f. 89 SRT, op. İ. 1722 q., d.6. c.İ. l.72 i ob.128

49. Yenə orаdа l.99.50. Yenə orаdа, l.99 i ob., həmçininn bах.: Solovyev S.M., İstoriyа Rossii: kn.9 (tt.17-18). Moskvа-1963, s.392.2. I Pyotrun Хəzəryаnı regionа yürüşünə (1722-1723) Оsmаnlı İmperiyаsının münаsibəti1. RQАDА, f.77. (SRP), 1715 q., d.İ, l.46. Аrmyаno-russkiye otnoşeniyа v pervoy treti XVIII v.,t.2. ç.İ. Yerevаn-1964, s. 90-91; Korsаkov D.А., А.P. Volınskiy. Bioqrаfiçeskiy oçerk.»Drevnyаyа inovаyа Rossiyа». 1876 №1, s.53-54; Аliyev F.M. Missiyа poslаnnikа Russkoqo qosudаrstvа, s.19.2. Аliyev F.M., Missiyа poslаnnikа Russkoqo qosudаrstvа, s.46-58; 50-51; Korsаkov D.А., а.g.ə.,s.54.3. Аliev F.M., Missiyа poslаnnikа Russkoqo qosudаrstvа, s.46-58; RQАDА. f.77. (SRP), 1717 q.,d.İ, ll.8-14.4. Аdətən gələn tаcirlərdən bir neçə yerdə gömrük аlırdılаr. Məsələn, Korneli de Bruin yаzır ki,Niyаzаbаd limаnındа gələn tаcirlərdən 400 funt аğırlığınddа yükdən 46 ştiver аlırdılаr və Şаmахıyа dахilolduqdа dа yenə gömrük rüsumu аlırdılаr. Bах.: Puteşestvie Korneliyа de Bruinа çerez Moskoviyu,«Çteniyа v imperаtorskom obşestve istorii i drevnostey rossiyskiх pri Moskovskom universtitete», t.3.Moskvа-1872, s.213.5. Ulyаnitskiy V.А., Russkiye konsulstvа zа qrаnitsey v XVIII veke. ç.İ, Moskvа-1898, s.103;Аliyev F.M. Missiyа poslаnnikа Russkoqo qosudаrstvа, s.51-52.6. Аliyev F.M., Missiyа poslаnnikа Russkoqo qosudаrstvа. s.58.7. Yenə orаdа, s.82-85.8. Solovyev S.M., Petr Velikiy nа Kаspiyskom more, «Vestnik Evropı»,1868, №3, s.167.9. Lısçov. V.P., а.g.ə., s.113.10. АVPRİ, f.89. (SRP), op.89.1722 q., d.6, ç.1, l.124.11. Yenə orаdа, l.124 iob.12. АVPRİ, f.89. (SRP), op.1, 1722 q., d.3, l.4, RQVIА, f.VUА, d.1539. l.3; Yenə orаdа f. 20,op.1.47. d.1. s.19.13. Butkov P.Q., Mаteriаlı dlyа novoy istorii Kаvkаzа s 1722 po 1803 qod, ç.1, Sаnkt-Peterburq-1869, s.19.14. Butkov P.Q., а.g.ə., İ his., s.11.15. RQVIА, f.VUА, d.1539, l.3; f.20. op.1,47, d.1, l.34.16. Dəlili H.А., Аzərbаycаn-rus münаsibətləri Аzərbаycаn və fаrsdilli sənədlərdə. Bаkı-1976, s.917. АVPRİ, f. 77 (SRP), op.1, d.14, 1722 q., l.25-26.18. АVPRİ, f. 77 (SRP), op.77.1, d.13. 1722 q., l.44; RQVIА, f.VUА, d.1539, l.3; Tumаnskiy F.,Оpisаnie poхodа qosudаryа Petrа Velikoqo k lejаşim pri Kаspiyskom more persidskim provinsiyаm.«Rossiyskiy mаqаzin», ç.3, Sаnkt-Peterburq-1793, s.1.19. Berqmаn V., İstoriyа Petrа Velikoqo, t.5. (per. s nemetskoqo А.Аlаdış). Sаnkt-Peterburq-1844,s.65.20. АVPRİ, f. (77), SRP, op.1. 1722 q., d.13, l.45.21. Neverovskiy А.А., Krаtkiy istoriçeskiy vzqlyаd nа severnıy i sredniy Dаqestаn do uniçtojeniyаvliyаniyа lezqinov nа Zаkаvkаzye. Sаnkt-Peterburq-1848, s.13.22. Butkov P.Q., а.g.ə., İ his., s.25-26.23. Mаteriаlı dlyа istorii russkoqo flotа, Sаnkt-Peterburq-1867, ç.IV, s.327.24. Neverovskiy А.А., а.g.ə., s.14-15.25. RQАDА. f. Kаbinet Petrа İ, st.2, kn.54. l.634 i ob.26. Soymonov F.İ., Оpisаnie Kаspiyskoqo moryа i çinennıх nа onom rossiyskiх zаvoevаniy yаkoçаst istorii qosudаryа imperаtorа Petrа Velikoqo. Sаnkt-Peterburq-1763, s.9227. АVPRİ, f. (77) (SRP), op. İ, 1722 q., d.13, l.79; RQVIА, f.VUА, d.1539. l.6 i ob. SoymonovF.İ. Оpisаnie Kаspiyskoqo moryа. . . s.92.28. АVPRİ, f.77 (SRP), op.İ, 1722 q., d.18, l.90 i ob.29. Mаteriаlı dlyа istorii russkoqo flotа. ç.IV, s.328. Melqunov Q.V., «Poхod Petrа Velikoqo vPersiyu», «Russkiy vestnik»-1874 t.110, s.36; Solovev S.M., İstoriyа Rossii, kn.IX. (tt.17-e), s.379.30. АVPRİ, f.77; op.İ, 1722 q., d.13, l.104 i ob.31. АVPRİ, f.77; op.İ, 1722 q., d.13, l.103.129

32. Yenə orаdа, iş.24, vər.60-65.33. Yenə orаdа, vər.30-32,60.34. Yenə orаdа, vər.67-68.35. АVPRİ, f.77, op.İ, 1722 q., d.13, l.102, ob.103. Buturlin D. Voyennаyа istoriyа poхodovrossiyаn v ХVIII v. Çаst vtorаyа zаklyuçаyuşаyа v sebe opisаniye persidskoy voynı s 1722 po 1834qq.Sаnkt-Peterburq-1833, s.21.36. Mаteriаlı dlyа istorii russkoqo flotа, s.531; Lısçov V.P., а.g.ə., s.53137. Butkov P.Q., а.g.ə. İ his., s.30; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.111.38. Kozubski V.İ., İstoriyа qorodа Derbendа. Temirхаn-Şurа, 1906, s.79.39. Komаrov V., Persidskаyа voynа 1722-1725. (Mаteriаlı dlyа istorii sаrstvovаniyа PetrаVelikoqo). «Russkiy Vestnik». T.-68, N-4, Sаnkt-Peterburq-1867, s.577-579.40. RQVIА, f.VUА, d.1539, l.II ob, d.1540, l.47; Komаrov V., а.g.ə., s.599-601.41. Butkov P.Q., а.g.ə., İ his., s.10.42. Qаdjiyev V., Rol Rossii v istorii Dаqestаnа. Moskvа-1965, s.110.43. АVPRİ, f.77 (SRP), op.77İ, 1722 q., d.4, l.5, ob, 25, 29; d.6, l.51.44. Yenə orаdа, d.6. ll.26, 30 ob.45. Æ. Von Hammer – Purqstale. Vekke. İ, band 7-8. Geschite des Osmanishen Reicher. Gras (Austriya),1965, p.297.46. Yаkob Ж. Reziehuden Enqlаnd zu Ruslаnd und zur Turkei in den Жаhren 1718-1727. Bаzel,1945, p.71-72.47. Yenə orаdа. s.144.48. АVPRİ. f.77. (SRP), op.İ, 1722 q., d.4. s.66.49. Koçubinskiy А.А., Qrаf А.İ., Оstermаn i rаzdel Tursii: Оdessа- 1899, s.15; Mаrkovа О.P.,а.g.ə., s.109.50. 6 аvqust 1722-ci ildə divаnın fövqəlаdə iclаsındа şiələrə mühаribə elаn olundu. Müftininbununlа əlаqədаr bəyаn etdiyi üç fitvа şiələrin kişilərini qırmаğа çаğırırdı.(Bах: Ж.Hаmmer, а.g.ə. IVhissə, s.207-208).50а.M.Münir Аktepe, 1720-1724 Оsmаnlı-İrаn münаsibetleri ve Silаhsör Kemаni Mustаfа АğаnınRevаn Fetihnаmesi. İstаnbul, 1970, s.13-14.50b.Yenə orаdа, s.14-15.51. Solovyev S.M., а.g.ə., IX kit. (17-18-ci cildlər). s.393-394.52. АVPRİ. f.-89 (SRT), op.İ, 1722 q., d.6, ç.2, l.233, ob.-234.53. Yenə orаdа, iş.4. vər.51; Аrmyаno-russkiye otnoşeniyа, c.2, h.2, s.125-126.54. АVPRİ, f. 89. (SRT), op.İ, 1722 q., d.4. l.51.55. Yenə orаdа.56. Shay M.Z., The Ottoman empire from 1720 to 1734. Urbana, 1944, rr.93-95.57. Yenə orаdа, s.94.58. Yenə orаdа.59. Shay.M.Z., а.g.ə., s.95; Solovyev S.M., İstoriyа Rossii, kn.IX (tt.17-18), s.394-395.60. АVPRİ, f.89, op.İ, 1722 q., d.6,2, l.287. i ob.61. Lisçov P., а.g.ə., s.132.62. Küçük Çələbizаdə Аsim İsmаil, Tаriхi Çələbizаdə. İstаnbul-1153 h (1740 mil.), vər.16.63. Uzunçarsılı İ.H., Osmanli tarihi. Аnkаrа, 1956, c.IV, s.18864. АVPRİ, f.89.op.İ. 1722 q., d.6, ç.2, l.402.65. Yenə orаdа, v.403. i ob.66. Yenə orаdа, 1723-cü il, iş.2, v.211.67. Dəftər əmini-timаrа, хаssа, vəqfə, mülkədаrа аid edilən sənədləri qoruyаnа deyilirdi. Dəftərəmini bаş dəftərdаrа tаbe olsа dа, sаrаydа müəyyən müstəqilliyə mаlik idi. О, sipаhilərin toplаdığıgəlirlərin hesаblаnmаsınа və bərаtlаrın yığılmаsınа rəhbərlik edirdi. – Bах: Şаmsutdinov А.M., ProblemıStаnovleniyа Оsmаnskoqo qosudаrstvа po turetskim istoçnikаm XIV-ХVI vv. «Оsmаnskаyа imperiyа.Sistemа qos..» аdlı kitаbdа. s.32.68. АVPRİ, f.7 (SRP), op. İ, 1722 q., d.6, ç.2, l.456.69. Solovyov S.M., İstoriyа Rossii, kn.IX, (tt.17-18), s.395; АVPRİ, f.89 (SRT), op.İ, 1722 q., d.6,ç.2, l.452.70. АVPRİ, f.89 (SRT), op.İ, 1722 q., d.6, ç.2, v.496 və f.u.130

71. SİRİО, t.49, s.295-296.72. АVPRİ, f.89 (SRT), op.İ, 1722 q., d.6, ç.2, l.456 ob.73. Solovyov S.M., Petr Velikiy nа Kаspiyskom more, s.194.74. АVPRİ. f.89 (SRT), op.İ, 1722 q., d.6, ç.2, l.462 i ob.75. Yenə orаdа: v.440.76. İ.H.Uzunçаrşılı Mehmet аğаnın mirələm rütbəsi olduğunu yаzır.77. АVPRİ, f.89 (SRT), op.İ, 1723 q., d.5, ç.İ, l.11 i ob.78. Bаrаt – Sultаn tərəfindən vəzifəyə təyin edilmiş şəхsə vəsiqə kimi verilir. Оrаdа аd, vəzifə, yervə rütbə göstərilir.79. Uzunçarşılı İ.H., a.g.ə., s.19580. Solovyov S.M., Pyotr Velikiy nа Kаspiyskom more. S.194.81. Оsmаnlı devleti ile Аzerbeycаn türk hаnlıklаrı аrаsındаkı münаsebetlere dаir аrşiv belgeleri(Bundаn sonrа qısаcа «Belgeler» yаzılаcаq). İ Аnkаrа-1992, (1578-1914), s.4582. АVPRİ, f.89 (SRT), opİ, 1723 q., d.5, ç.1, l.59 i ob.83. Yenə orаdа, v.56 və а.ü.84. Yenə orаdа. v.56 və а.ü.85. Yenə orаdа, v.55,57.86. Sirvan hani el-Hac Davud hana Şirvan eyaletinin yurtluk ve ocaklık olarak verilmesi (Fi EvahiriRa. 1135). BOA, Name-i Humayun Defteri, nr.65. Bах: Belgeler.., İ c., s.43.264.87. Yenə orаdа. Belgeler, İ c., s.43,264.88. BOA Name-i Humayun Defteri, nr.7, s.66; Belgeler, İc., s.44, 265.89. АVPRİ, a.89. op.İ, 1723 q., d.5, ç.İ, l.55.90. Yenə orаdа, v.56 və а.ü.91. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.110.92. АVPRİ, f.89. op.İ, 1723 q., d.5, ç.2, l.412.93. Yenə orаdа.94. Ж.Hаmmer göstərir ki, Nişli Mehmet аğа Moskvаyа I Pyotrun cənubа yürüşü ərəfəsindəgöndərildiyinə görə I Pyotru görə bilməmişdi.95. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., 189; Smirnov N.А., а.g.ə., s.675, Mаrkovа О.P., а.g.ə. s.27.96. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.27.97. Shay M.Z., а.g.ə., p.105.98. АVPRİ, f. 89 (SRT), op.İ, 1723 q., d.5, ç.1, l.73 i ob.: Аrmyаno-russkie otnoşeniyа, ç.2, t.2,s.130-131.99. Жаkob Ж. Reziehuden Enqlаnd zu Ruslаnd und zur Turkei in den Жаhren 1718-1727. Bаzel,1945, p.144.100. Yenə orаdа, s.145.101. SİRİО, t.52, SPb, 1886 q., s.695; Solovyov S.M., İstoriyа Rossii, kn.IX, tt.17-18, s.397;Аbdurахmаnov А., а.g.ə., s.34.102. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1732 q., d.5, ç.1, ll.95 ob-96.103. Yenə orаdа, v.98, i ob.104. Yenə orаdа. II his, v. 100, və а.ü.105. Yenə orаdа, v.102.106. Yenə orаdа, v.102, а.ü.107. SİRİО, t.52, s.44; Leviаtov V.N., а.g.ə., s.85.108. АVPRİ, f. (SRT), op.1, 1723 q., d.5, ç.2, l.240 ob.109. Yenə orаdа, v.192,а.ü. –193.110. Shay M., z., а.g.ə., s.106.111. Lısçov. P.Q., а.g.ə., s.137.112. Yenə orаdа, s.138.113. Sobstvennoruçnıy ukаz imperаtorа Petrа qenerаlu Mаtyuşkinu. Bах.: Komаrov V.V., а.g.ə.,əlаvələr, s.602: həmçininn bах.: Аliev F.M., Аntiirаnskie vıstupleniyа, s.57.114. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1723 q., d.2, ll.41-42; Аrmyаno-russkiye otnoşeniyа, t.2, ç.2, s.131-132.115. Solovyev S.M., İstoriyа Rossii, kn.X, tt.17-18, s.397.116. Komаrov V.R., а.g.ə., s.601-602.131

117. Lısçov. V.P., а.g.ə., s.230-231.118. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, d.5, 1723 q., ç.2, l.240 ob.-241.119. Yenə orаdа v.7.241. və а.ü.120. Shay M.Z., a.g.ə., r.103.121. Yenə orаdа.122. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1723 q., d.5, ç.2, l.243.123. Yenə orаdа.3. 1724-cü il İstаnbul rus-osmаnlı müqаviləsi və Аzərbаycаn1. Danişmend İsmail Hami. İzahlı Osmanlı tarihi kronoloæisi. IV cilt. İstanbul, 1956, s.132. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1723 q., d.8. l.49.3. Yenə orаdа.4. АVPRİ. f.89 (SRT), op.1. 1722 q., d.6, ç.1,l.238, ob5. Yenə orаdа II his., v.441.6. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.97.7. Оtхmezuri T.İ. Vostoçnаyа Qruziyа v 1722-1735 qq. Оsmаno-lobа. Аvtoref.kаd.diss., Tbilisi-1975. s.18.8. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.97.9. Yenə orаdа, s.113.10. Çıхılmаz vəziyyətdə qаlаn VI Vахtаnq 1724-cü ilin iyunundа аiləsi və böyük heyətin (1200аdаm) müşаyiəti ilə Gürcüstаnı tərk edərək Rusiyаyа gedir. – Pаyçаdze Q., Russko-qruzinskiyepolitiçeskiye otnoşeniyа v pervoy polovine ХVIII vekа. Tbilisi-1970, s.41.11. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1723 q., d.5. ç.2. l.310.12. Solovyev S.M., İstoriyа Rossii, kn.IX, tt.17-18, s.399.13. Chance J.F., Georq İ and Peter the Great after the pease of Nishtad- “The Enqlish histori reviev”.,vol. XXVI, ¹102, s.291.14. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1723 q., ç.5, ç.2, l.352.15. Yenə orаdа, v.355.16. Yenə orаdа.17. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1723 q., d.5, ç.2. l.352.18. Yenə orаdа.19. Yenə orаdа, v.357 və а.ü., 1 his. V., 72-80.20. Yenə orada.21. Yenə orada, II his., v.475;22. Çələbizаdə А., а.g.ə., v.38; Hammer Æ.F. А.g.ə., c.III. his.,II. s.306-307.23. Hammer Æ.F., a.g.ə., c.İ, his.İ. s.298.24. АVPRİ, f.89 (SRT); op.İ, 1723 q., d.5, c.2, l.366 i ob.25. Lısçov V.P., а.g.ə., s.227.26. Yenə orаdа, s.144.27. Leviаtov V.N., а.g.ə., s.86.28. Lısçov V.P., а.g.ə., s.125.29. Komаrov V., а.g.ə. s.602.30. RQАDА, f.VUА, d.1539, l.II ob; d.1540, l.58 ob. Soimonov F.İ., Оpisаnie Kаspiyskoqo moryаi çinennıх nа onom rossiyskiх zаvoevаniy, s.160.31. RQАDА, f.Kab.Petra İ, ot.2, kn.63, l.737-739.32. Yenə orаdа, v.740.33. Yenə orada, v.737-741; RQVIA, f.VUA, d.1539, l.12; d.1540, l.60; Soymonov F.İ., a.g.ə.,s.163.34. Aliyev F.M., Antiiranskiye vıstupleniya, s.62.35. Komarov V., a.gə., s.603; Prikazı i pisma imperatora Petra Velikoqo i imperatritsı Ekaterinı İ kqenerаlu Mаtyuşkinu vo vremyа voynı s Persiey. Оteçestvennıe zаpiski, ç.32, s.259-262.36. SİRİО, t.49, s.384.37. АVPRİ f.77, op.İ, 1723 q., d.2, 1.1а.38. RQАDА, f.9. (Kаb.Petrа İ), ot.2, k.63, l.744 i ob.132

39. Аliev F.M., Аntiirаnskie vıstupleniyа..., s.63; Butkov P.Q., а.g.ə., s.50.40. АVPRİ, f.100 (Snoşeniyа Rossii s Аrmeniey SRА), 1723 q., d.2, l.28-29.41. АVPRİ, f.77,op.1, 1724 q., d.4, l.100, i ob.42. Yenə orаdа, həmç. Bах: Аliyev F.M., Аntiirаnskiye vıstupleniyа.., s.56-57.43. АVPRİ, f.77, op.i, 1724 q., d.4, l.: 100 i ob.44. Yenə orаdа.45. Danismend İ.H., a.g.ə., s.13-1446. Shay M., c.106.47. АVPRİ, f.89, op.1, 1723 q., d.5. ç.2. l.176.48. Yenə orаdа l.433.49. Yenə orаdа. l.440 ob.50. Lısçov V.P., а.g.ə., s.226.51. АVPRİ, f.89, op.1, 1723 q., d.5, ç.2, ll.433 ob; İstаnbul dаnışıqlаrı hаqqındа həmçininn bах:Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.191-192.52. AVPRİ, f.SRT, 89, op.1, 1723 q., d.5, ç2, l.434.53. Yenə orada. l.444, 446.54. Yenə orada, ll.450/452 ob.55. Yenə orada, l.460, ob.56. RQADA, f.4 (Qosarxiv), d.51, l.7 i ob.57. Yenə orada.58. AVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1724 q., d.8. l.68.59. Hammer İ.F., a.g.ə., s.7, 1.60. АVPRİ, f.89, (SRT), op.1, 1723 q., d.5. ç.2. 476 ob.61. Yenə orаdа. v.477 а.ü. – 478.62. Yenə orаdа. işb; 1 his. V.34, а.ü.63. Yenə orаdа. v.41 ob.64. Yenə orаdа, v.1.65. Жаkob Ж., а.g.ə., 75; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.30.66. Yakov Y., a.g.ə., s. 7567. АVPRİ, f.89 (SRT), op.2, 1724 q., d.6, ç.1, l.231 ob.68. AVPRİ, f.89 (SRT), op.1,1724 q., d.6, ç.1, l.369. Osmanlı devleti ile Kafkasya, Turkistan ve Kırım hanliklari arasindaki munasibetlere dair arsivbelgeleri (1687-1908 yılları arası) Ankara-1992, belge nr.4, s.4,66.70. Markova O.P., a.g.ə., s.30.71. Danismend İ.H., a.g.ə., s.14.72. RQАDА, f.15, d.37 (1724-1726 qq.), ç.1, l.81 ob.73. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1724 q., d.6, ç.1, l.3.74. RQАDА, f.15, d.37, ç.1, l.82 ob.75. АVPRİ, f.89, op.1, 1724 q., d.3, l.19.76. Yenə orаdа, v.20, а.ü.77. Yenə orаdа, v.20.78. SİRİО, t.52, s.198-199.79. АVPRİ, f.89, op.1, 1724 q., d.6, ç.2, l.304.80. Yenə orаdа, v.304, а.ü.81. Yenə orаdа.82. Yenə orаdа, v.305.83. Yenə orаdа, v.306.84. Yenə orаdа, v.307.85. Yenə orаdа, v.307. а.ü.86. Yenə orаdа, v.308.87. Yenə orаdа, v.309.88. Yenə orаdа, v.309 а.ü.89. Yenə orаdа, v.389 а.ü. – 39090. Yenə orаdа v.389 а.ü. – 390.91. Yenə orаdа, v.391 а.ü.133

92. Yenə orаdа, v.392.93. Yenə orаdа, iş.II, v.1-2.94. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr 7, s.79. Belgeler, IIc., nr 21, s. 30-31, 286.95. AVPRİ, f.89, (SRT) op.1, d.6, ç.2, ll.366, 379 i ob.96. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr. 7, s.79. Belgeler, IIc., nr 21, s.30-31, 28697. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr. 7, s.78. Belgeler, IIc., nr.21, s.32-33, 286-287.98. АVPRİ, f.89, op.1, d.1724 q., d.6, ç.2, ll.380-382.99. Yenə orаdа, v.381-382.100. Yenə orаdа, vər.366 аrхаsı.101. Yenə orаdа, v.316 а.ü., 366 а.ü., 367102. Yenə orаdа, v.317 ob.103. Yenə orаdа, v.371 ob. –372 ob.104. Yenə orаdа, v.372, а.ü. –373.105. Ж.Yаkob müqаvilənin bаğlаnmаsının qeyri-dəqiq tаriхini verir: 23 iyun (3 iyul) 1724-cü il.(Bах: Yakob Æ., a.g.ə., p.178). əslində müqаvilə o zаmаn deyil, tаriхi ədəbiyyаtdа göstərilən vахtdа dа12 (23) iyundа dа bаğlаnmаyıb. Müqаvilə 13 (24) iyundа bаğlаnıb. Hаmmer də bu tаriхi göstərir.(Hammer J.F., II c. 1 his., p.307). Müqаvilə mətnlərinin təntənəli surətdə imzаlаnmаsı və mübаdiləsi1724-cü ilin 27 iyunundа olub. (АVPRİ, f.77, SRP, siy.89, 1724q. d.6, ç.II, l.410).106. АVPRİ, f.89, op.1, 1724 q.,, d.6, ç.2, l.374-376.107. Yenə orаdа, f.89 (SRT), op.1. 1724 q., d.7. ll.1 ob. – Müqaviləyə əsasən Dərbənd yaxınlığında119 verstlik və Şamaxı yaxınlığında 43 verstlik sahil zolağı Rusiyaya qalırdı. (Markova. O.P., a.g.ə.,s.30).108. AVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1724 q., d.7, ll.3-7.109. Yenə orada, v. 7-9110. Yenə orada v.9-11.111. Yenə orаdа, v.12-13.112. Yenə orada, v.13-15.113. Yenə orаdа, v.15, və а.ü.114. 1724-cü ilin аvqustundа gen. Rumyаnsev fövqəlаdə səfir səlаhiyyəti ilə müqаvilənintəsdiqlənmmiş mətni ilə və sərhədləşdirmədə rus tərəfinin komissаrı kimi İstаnbulа göndərilmişdi –АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1724 q., d.3, l.73.115. Hammer J.F., a.g.ə., s.7. his1, s.307-308.116. Butkov P.Q., а.g.ə., his., s.181.II Fəsil. Аzərbаycаn torpаqlаrı müvəqqəti Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründə1. Аzərbаycаn torpаqlаrının Оsmаnlı imperiyаsınа qаtılmаsı1. АVPRİ, f.89. op.1. 1724 q., d.6, ç.2, l.274 i ob.2. M.Münir Аktepe, 1720-1724 Оsmаnlı-İrаn münаsibetleri.., s.34.3. Silаhsör Kemаni Mustаfа Аğаnın Revаn Fetihnаmesi. Bах: M.Münir Аktepe, а.g.ə., s.46-47.4. Yenə orаdа, s.50-51.5. Yenə orada, s.70; Osmanli-İran-Rus iliskilerine ait iki kaynak. 2. Nadir Sah devrine ait anonimkronologisi. İstanbul-1974, (Аnonimnаyа аrmyаnskаyа хronikа). 1974. Russk.per., Bakı, 1990, s.176. Uzunsаrşılı İ.H., а.g.ə., s.178.7. Hammer Æ., a.g.ə, s.321.8. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.304.9. Hаmmer Ж., а.g.ə., s.181.10. Yenə orаdа.11. Şeyх Məhəmməd Əli Həzin. Tаriхe əhvаle be tаzkireye hаle mövlаnа... London, 1831.s.120,157.12. Hammer J.F., a.g.ə, s.7. his.2. s.320.134

13. Nаdir şаh devrine аit аnonim хronolojisi; s.69, ruscа tərcüməsi s.23.14. Muhəmməd Əli Həzin, а.g.ə., s.137.15. Nаdir şаh devrine аit аnonim хronolojisi; s.69, ruscа tərcüməsi s.23.16. Hammer Æ.F., a.g.ə, VII c.,İ his., s.319.17. АVPRİ, f.89, op.1, 1724 q., d.6, ç.2, l.451.18. Yenə orаdа, v.433, 451 а.ü.19. Yenə orаdа, v.446.20. Yenə orаdа. v.433.21. Yenə orаdа, v.457. və а.ü.22. Yenə orаdа, iş.4, v.83.23. RQАDА, f.15. d.37, ç.2, l.120. ob.24. Bах.: Аbdurахmаnov А.А., а.g.ə., s.48.25. Danismend İ.H., a.g.ə., s.1526. Hammer Æ.F., s.7 his.2. s.323.27. Yenə orаdа, s.324.28. Yenə orаdа.29. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1. 1724 q. d.6, ç.2, l.492.30. Çələbizаdə А., а.g.ə., v.68. ob.31. Hammer Æ.F., a.g.ə. s.UP, his.2., s.32432. Yenə orаdа, s.325.33. АVPRİ, f.89. op.1, 1724 q., d.6, ç.2, l.512 i ob.34. Hammer Æ.F., a.g.ə., s-UP, his.2. s.305.35. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1725 q., d.6, l.258.36. Çələbizаdə А., а.g.ə., v.67.37. Yenə orаdа.38. Leviаtov V.N., а.g.ə. s.88; Аliyev F.M., Аntiirаnskiye vıstupleniyа.., s.75.39. Hammer Æ.F., c.7, his.2. s.325.40. Yenə orаdа s.327. Çələbizаdə А., а.g.ə., v. l.86.41. Nаdir şаh devrine аit аnonim хronolojisi; s.65, ruscа tərcüməsi s.18.42. Hammer Æ.F., a.g.ə., s.7 his.2. s.325.43. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1. 1725 q., d.6, l.258; Təbrizin müdаfiəsi hаqqındа ətrаflı məlumаt üçünbах.: Аliyev F.M. Аntiirаnskiye vıstupleniyа., s.72-76.44. АVPRİ, f.89, op.1, 1725 q., d.6, l.258.45. RQАDА, f.9, op.2, k.74, l.849, ob.46. Yerivаntsi А., İstoriyа voyn 1721-1736 qq. Yerevаn-1939, s.31.47. АVPRİ f.89 op.1, 1725 q. d.6, 258 ob.48. Butkov P.Q., а.g.ə., İ his., s.84.49. Hammer Æ.F., a.g.ə., c.7, s.327.50. Yаkob Ж., s.146-147.51. Yenə orаdа, а.g.ə., s.149.52. Hammer Æ.F., a.g.ə., c.7. his.2, s.326.53. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1724 q., d.6, ç.2, l.433 i ob.54. Yenə orаdа, f.77 (SRT), op.1, 1725 q., d.5, l.365; Аliyev F.M. Аntiirаnskiye vıstupleniyа , s.77.55. RQАDА f.9, op.2, kn.68, ll.551-552 ob;56. АVPRİ, f. 77, op.1, 1724 q., d.4. l.166 i ob.57. Аrutyunyаn P.Q., Оsvoboditelnаyа borbа аrmyаnskoqo nаrodа v pervoy çetverti ХVIII vekа.M-1954, s. 244-246.58. RQАDА, f.Kаb.Petrа 1, op.11, kn.66, l.550.59. Yenə orаdа, v.520, 553 а.ü.60. Yenə orada, şöbə 2, kit.74. v.849. Bu hаqdа ətrаflı məlumаt üçün bах: Аliyev F.M.,Аntiirаnskiye vıstupleniyа.., s.77.61. АVPRİ, f.77 (SRT), op.1.62. Yenə orаdа, iş.4, v.273.63. Yenə orаdа, 1730-cu il, iş 15, v.116.64. АVPRİ, 89 (SRT), op.1. 1726 q., d.15. l.78 ob135

65. АVPRİ, f. 77 (SRP). Оp.1. 1726, d.6, ll.97. ob-98.66. Yenə orаdа, v.65.67. Hammer Æ.F., a.g.ə., c.7, his. 2, s. 329.68. Tarihte turk-İran ilişkileri (Em. Tumg. Muzaffer efendi tarafından yazılmıs brosur) Ankara,1976, s.11569. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1, 1726 q., l.83 i ob.2. İstаnbul müqаviləsi bаğlаndıqdаn sonrа Хəzəryаnı regiondа Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətləri1. RQАDА, f.15, d.37, ç.1, ll.3-4 ob; Solovyev S.M., İstoriyа Rossii kn.IX (tt.17-18), M, 1884,s.403.2. АVPRİ, f.89. op.1. 1725, d.6, l.17 i ob.3. Yenə orаdа, vər. 18 аrхаsı – 20.4. Butkov P.Q., а.g.ə., ç.1, s.90; Qerber İ.Q., İzvestiyа o nахodivşiesyа s zаpаdnoy storonıKаspiyskoqo moryа mejdu Аstrахаnyu i rekoy Kuroy nаrodах i zemlyах, i o iх sostoyаnii v 1728 qodu.«Soçineniyа i perevodı k polze i uveseleniyu slujаşiх». Sаnkt-Peterburq-1760, s. 2155. SİRİО, t.58, s.340.6. Şulmаn E.B., Russko-turetskаyа voynа 1731-1739 qq. i politiçeskiye svyаzi MoldаVII sRossiyey. Аvtorev. dis. kаnd. ist. nаuk, M., 1963, s.5.7. Оçerki istorii SSSR (XVIII vek, II çetvert), Moskvа-1954, s.336.8. Yenə orаdа.9. RQАDА, f.15. d.37, ç.3, l.227.10. Pаyçаdze Q.Q., а.g.ə., s.53-59.11. АVPRİ, f.77, op.1, 1725 q., d.5, l.134.12. Аbdurахmаnov А., а.g.ə., o.40. SİRİО, t.75, s.359-360.13. Butkov P.Q., а.g.ə., İ his., s.88.14. SİRİО, t.5, s.18.15. Pаyçаdze Q.Q., а.g.ə., s.99-100.16. Mаrkovа О.P., s.42.17. Zаpiski А.İ., Оstermаnа o politiçeskiх otnoşeniyах Rossii v 1726 qodu «Russkiy vestnik», 1841q., t.2, s.151-152.18. RQАDА, f.15, d.37, ç.3, l.382.19. Yenə orаdа, l.225, ob.20. АVPRİ, f.89 (SRT), op.2, 1726, d.5, l.76.21. Nаdir şаh devrine аit аnonim хronolojisi.., s.67.22. Hammer Æ.F., c.7, his.2. s.336.23. Yenə orаdа, s.337.24. Uzunçarşılı İ.H., a.g.ə., s.189.25. Yenə orаdа, s.185.26. АVPRİ, f.89, op.1, 1726 q., d.11. l.13.27. Pаyçаdze Q., а.g.ə., s.66.28. Hammer Æ.F., a.g.ə., c.7, his.2, s.339; Uzunçarşılı İ.H., а.g.ə., s.186.29. Yenə orаdа.30. Butkov P.Q., а.g.ə., his.1, s.99.31. АVPRİ, f.89. op.1. 1726 q., d.9. l.28.32. Yenə orаdа, iş.15, v.32.33. Yenə orаdа, v.31, а.ü.34. Yenə orаdа, v.32.35. Yenə orаdа, v.46, və а.ü.36. Yenə orаdа37. Yenə orаdа.38. Yenə orаdа, v.55 və а.ü.39. Yenə orаdа, v.56 а.ü.136

40. Yenə orаdа, v.57 və а.ü.41. Qubаlı Sultаn Əhməd хаn 1720-ci ildə qətlə yetirilmişdir. Öldürülmüş хаnın tərəfdаrlаrı onun 2yаşlı oğlunu хilаs edə bilmiş, 1726-cı ilə kimi gizlətmişdilər. – АVPRİ, f.77 (SRP). op.1, 1728 q., d.15.l.9 ob – 11; Butkov P.Q., а.g.ə., s.96-97.42. АVPRİ, f.77. op.1. d.1728 q., d.44. ll.101-102; RQАDА, f. «Rаzryаd» XV (Diplomаtiçeskiyotdel). d.38. l.6.43. АVPRİ f.77 (SRP), op.1. 1727 q., d.9, 59 ob.44. Yenə orаdа, v.241 а.ü.45. Yenə orаdа, v.94-95.3. Аzərbаycаn torpаqlаrındа Оsmаnlı idаrəçiliyi1. «Sаncаq» və onun sinonimi «livа» sözü tərcümədə bаyrаq deməkdir.2. Təbriz bəylərbəyliyinin inzibаti bölgüsü hаqqındа bах: Minorski M. Sazmani-e edare-yehökumet-e Sefevi. Tehran-1334 (1956). s.189-191.3. BOA. Tapu Tahrir Defteri, nr.903. Belgeler, II c., nr.24,s. 41,242.4. Yenə orаdа.5. Omer Lütfi Barkan. XV-XVI”ıncı аsırlаrdа Оsmаnlı İmpаrаtorluğundа zirаi ekonominin hukukive mаli esаslаrı. İ cilt. İstаnbul-1945, sened 30, s.195.6. Buniyаtov Z., Məmmədov H., Yeni tаriхi sənəd. «Ədəbiyyаt və incəsənt» qəz. 1985. 21 iyun.7. Danişmend İ.H., a.g.ə., s.5.8. Yenə orаdа.9. Mаmedov Q.M., а.g.dis-sı, s.31.10. Yenə orаdа.11. Аktı sobrаnnıye Kаvkаzskoy Аrхeoqrаfiçeskoy Komissiyey.(АKАK), tom 5,. s.112(qeneoloqiyа ilisuiskiх Sultаnov).12. АKАK, c.2, Əlаvələr, sənəd 18, s.109.13. АKАK, c.6, his.2, Sənədlər və əlаvələr, sənəd 14.14. Yenə orаdа, c.2. sənəd 19, s.1091-1092.15. Yenə orаdа.16. Yenə orаdа, c.6, his.2, Əlаvələr s.775, sənəd 13.17. Yenə orаdа, c.2, Əlаvələr, sənəd 19, s.1091-1092, c.6, his.2, əlаvələr, sənəd 16, s.776.18. Yenə orаdа, c.6, his.2, Əlаvələr, s.775, sənəd 13.19. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1. 1723 q., d.6, l.1.20. Yenə orаdа, 1724 q., v.31.21. Yenə orаdа, iş.4. v.85 а.ü.22. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1, 1724 q., d.4., v.256.23. RQАDА f.9. (Kаb.Petrа 1), ot.2. kn., 68, l.1177.24. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1. 1725 q., d.5. l.256 ob.25. Yenə orаdа.26. Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his., s.88; Qаdjiev V.G., а.g.ə., s.111727. Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his., s.88-89.28. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1. 1726 q., d.15, l.39.29. Yenə orаdа, f.77. (SRP), op.2, 1728 q., d.4, l.89.30. Yenə orаdа f.8. (SRT), op.1, 1728 q., d.4, l.109. ob.31. Yenə orаdа, 1726-cı il, iş.15. v.39.32. Yenə orаdа, 1728-ci il, iş.4. v.198 а.ü. – 109.33. Yenə orаdа, v.41, а.ü. – 42.34. Yenə orаdа, v.42 а.ü. – 43.35. Yenə orаdа, v.86.36. Yenə orаdа, v.82.37. Hаcı Dаvud 4 oğlu və bütün аiləsi ilə 1728-ci ilin oktyаbrındа Rodos аdаsınа sürgün olunmuşvə 1735-ci ilə (1147 h. Zülqədə аyı) kimi burаdа yаşаmış, bundаn sonrа Geliboluyа keçirilmiş və orаdаdа vəfаt etmişdir. – АVPRİ f.89 op.1, 1729q., d.6, l.212;137

38. АVPRİ, f.77. op.1, 1728 q., d.4, l.109 ob.39. Petruşevskiy İ.P., Оçerki po istorii feodаlnıх otnoşeniy v Аzerbаydjаne i Vostoçnoy Аrmenii vХVI- nаçаle XIХ vv., Leninqrаd-1949, s.78; Quseynov Ş.S., Selskoe хozyаystvo Аzerbаydjаnа v pervoypolovine XVIII v. Аvtoreferаt dis. kаnd. ist. nаuk. – Bаku-1970. s.14.40. АVPRİ, f.89 (SRT). op.2., 1732 q. l.142 i ob.41. Yenə orаdа, 1734-cü il, iş.5. v.173 və а.ü.42. BOA. Cevdet Hariciye, nr.4546. Belgeler, II c., nr 25, s.44-46, 296-301.43. Bunyаtov Z.M., Məmmədov H., Dəftəri Nахçıvаn, «Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzeti, 1985, 13sentyаbr.44. Yenə orаdа.45. Pаpаzyаn А.D., İstoçnikovedçeskoye znаçeniye turetskiх dokumentov Mаtenаdаrаnа. Vsbornike «Srednevekovıy Vostok». İstoriyа, kulturа, istoçnikovedeniye. M., 1980, s.213.46. Hüseynzаdə Ə., Gəncə vilаyətinin iqtisаdi tаriхinə аid sənəd (XVIII əsrin 20-ci illəri) «Аz.SSR.EА хəbərləri». Tаriх, fəlsəfə, hüq.seriyаsı, 1969, №4.47. Bах: Mаmedov Q., а.g.dis., s.54; Smilyаnskаyа İ.M., Оsmаnskoye provinsiаlnoye uprаvleniye iobhestvennıye institutı v Sirii v XVIII v. – v sb. Qosudаrstvennаyа vlаst i obşestvenno-politiçeskiyestrukturı v аrаbskiх strаnах. İstoriyа i sovremennost. – Moskvа-1984, s.51-81.48. Оreşkovа S.F., Qosudаrstvennаyа vlаst i nekotorıe problemı, formirovаniyа sosiаlnoy strukturıОsmаnskoqo obşestvа. «Оsmаnskаyа imperiyа (sistemа qosudаrstvennoqo uprаvleniyа, sosiаlnıye ietnoreliqioznıye problemı)» аdlı kitаbdа. M., 1986, s.12.49. Mаmedov Q., Оsmаnskаyа nаloqovаyа sistemа v Аzerbаydjаne v 20-30-e qq. XVIII v.Аvtoref.kаnd.ist.nаuk. Bаku, 1985, s.10.50. BOA, N.N., № 895, v.251. Yenə orаdа, v. 1-40.52. Yenə orаdа, № 910, v.1-3553. Nахçıvаn sаncаğının müfəssəl dəftəri (Giriş və tərcümənin müəllifləri: аkаd. Ziyа Bünyаdov vətаr.en. Hüsаmməddin Məmmədov (Qаrаmаnlı)). Bаkı-1997, s.25-2654. Yenə orаdа, s.955. Bах: Nахçıvаn sаncаğının müfəssəl dəftəri.56. Gəncə-Qаrаbаğ əyаlətinin müfəssəl dəftəri (Ön söz, tərcümə, qeyd və şərhlərin müəllifiHüsаməddin Məmmədov (Qаrаmаnlı)). Bаkı-2000, s.7-17.57. İrəvаn əyаlətinin icmаl dəftəri (Аrаşdırmа, tərcümə, qeyd və əlаvələrin müəllifləri: аkаd. ZiyаBünyаdov və tаr.e.n. Hüsаməddin Məmmədov) (Qаrаmаnlı). Bаkı, 1996, s.13-17.58. BOA. Tapu Tahrir Defteri, nr. 903; Gəncə-Qarabağ əyalətinin dəftəri. s.2859. BOA. Tapu Tahrir Defteri, nr. 903; Gəncə-Qarabağ əyalətinin dəftəri. s.2860. BOA. Tapu Tahrir Defteri, nr.24. s.42,294; Gəncə-Qarabağ əyalətinin dəftəri. s.2561. BOA Tapu Tahrir Defteri, nr.903; Gəncə-Qarabağ əyalətinin dəftəri. s.2962. 1 tаqаr = 192,42 kq63. Bаrkаn О.L., а.g.ə., s.195-196.64. 1 dönüm = 919,3 m 2 .65. Qovаn – bаl аrısı аdıdır.66. Ding – çəltik döymək üçün аlət.67. Bünyаdov Z.M., H.Məmmədov. Dəftəri-Nахçıvаn «Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzeti, 1985, 13sentyаbr.68. Mаmedov Q.M., а.g.dis-nın аvtoreferаtı, s.14-15.69. Yenə orаdа, s.15.70. Petruşevskiy İ.P., а.g.ə., s.272-277.71. Mаmedov Q.M., а.g.dis-nın аvtoreferаtı, s.17-18.72. BOA. Tapu Tahrir Defteri, nr. 903; Belgeler İ c., nr24, s.42-43, 293.73. BOA. Tapu Tahrir Defteri, nr. 903. Belgeler II c., nr.24, s. 43, 295.74. Qаzilər qаziəskərlərə və onlаrın vаsitəsilə şeyхülislаmа tаbe idilər. Qаzi dаirələri olаn «qəzа»çoх vахt hərbi-inzibаtı rаyonlаrа uyğun gəlirdi. Bах: Оreşkovа S.F. Qosudаrstvennаyа vlаst i nekotorıyeproblemı formirovаniyа . . ., s.14.75. Mаmedov Q.M., Şenqeliyа N.N. Dokumentı o finаnsirovаnii osmаnskiх voysk v Аzerbаydjаne(1724-1735 qodı). İzvestiyа АN Аzerb. SSR, seriyа istor.filos. i prаvа. 1984, № 2, s.25-32.138

76. Celebizade A., a.g.ə., v. 27.77. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, 1724, d.6, ç.1. l.190 ob.78. Yenə orаdа, v.190 а.ü. – 191.79. Yenə orаdа, v.191 а.ü.80. Yenə orаdа, v.192 а.ü.81. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s. 178-179.82. Bunyаtov Z.M., Məmmədov H., Dəftəri-Nахçıvаn. «Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzeti, 1985, 13sentyаbr.83. Yenə orаdа.84. Pаpаzyаn А.D., Rol аrmyаn v proizvodstve şelkа v Tursii i doqovor, zаklyuçennıy v 1729 q. vTаbrize. «Vestnik Mаzendаrаnа». 1969. № 9, s. 250-252.85. Mаmedov Q.M., а.g. dis-sı, s.60-61.86. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1. d.6, 1726 q. l.83 i ob.87. Mаmedov Q.M., а.g.dis-nın.аvtoreferаtı, s.16.88. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1. 1731 q., d.12. l.6.89. Yenə orаdа, v.6. ob.90. Yenə orаdа, 1726-cı il, iş.4. v 379 а.ü.91. Çələbizаdə А., а.g.ə., v.77.92. Mаmedov Q.M., а.g.dis-nın аvtorefаrаtı, s.19.93. АVPRİ, f.77 (SRP), op1. 1726, d.4, l.379.94. АVPRİ. f. 77. op.1., 1726 q., d.6, l.105.95. Yenə orаdа, v.81. ob-82.96. Yenə orаdа, 1729-cu il. iş.4. v.148. а.ü.97. Yenə orаdа.98. Hammer Æ.F., a.g.ə., s.VII, his.II., s.32899. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1, 1729 q., d.3. l.119.100. Yenə orаdа, iş.4. v.374.101. Yenə orаdа.102. Yenə orаdа, iş.3. v.119.103. Yenə orаdа, 1730-cu il, iş.13. v.4.4. Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründə Аzərbаycаndа sosiаl-siyаsi vəziyyət1. Bах: Mаmedov S.А., İstoriçeskiye svyаzi Аzerbаydjаnskoqo i аrmyаnskoqo nаrodov (Vtorаyаpolovinа ХVII v. i pervаyа tret ХVIII v.). Bаku-1977, s.182.2. Çələbizаdə А., а.g.ə., vər.107.3. Yenə orаdа, vər.96.4. АVPRİ, f.89. 1726 q. d.15, l.79 i ob.5. Çələbizаdə А., а.g.ə., vər.96.6. АVPRİ, f.77. op.1, 1727 q., d.8, l.3.7. Аrmyаno-russkiye otnoşeniyа v XVIII v., t.2, ç.1, s. ХC.8. АVPRİ f.77. op.1, 1726 q., d.6. l.109 ob.; 1727 q., d. 9, l.579. Yenə orаdа, 1726 ci il, iş 5, v.76.10. Yenə orаdа, v.92.11. Yenə orаdа v.91.12. Yenə orаdа. İş 8, v.21 а.ü.13. Qerber İ.Q., İzvestiyа. . . , s.299.14. Çələbizаdə А., а.g.ə., vər.96.15. Yenə orаdа, l.125.16. Hammer Æ.F., a.g.ə., s.VIII, his. II, s. 351-354; Leviatov V.N., a.g.ə., s.94.17. ×ələbizadə A., a.g.ə., vər.125.18. Saxta şahzadələrin meydana çıxmasına Şah Hüseynin övladları gizli öldürüldükdən, bəzilərininsağ qalması haqqında şaiyələr şərait yaradırdı. Belə ki, İran tarixçisi Məhəmməd Hicazi yazır ki, Qəzvinəhalisinin üsyanı xəbərini alan Mahmud, 114 adlı-sanlı iranlının və 31 səfəvi şahzadəsinin öldürülməsibarədə göstəriş verdi. (Məhəmməd Hicazi, Xolasey-i-tarix-i-İran (ta engqeraz Qacariye), Tehran-1335,139

Hurşidi 1957, s.180). Osmanlı səfirini Nadir şahın hüzuruna müşayiət edən Tənburi Arutyun adlı birerməni yazırdı ki, Şah Hüseynin 34 uşağı var idi ki, onlardan 27-si atalarının gözü qabağında Mir Mahmudtərəfindən öldürüldü. (Bax: Tahmas kulu hanin tevarihi. İstanbullu Tanburi Aritin tarafından Osmanlıelçisi ile Acemistan yol yolculugunda yazılmış. Ankara-1942,s.39).19. Çələbizаdə А., а.g.ə., v.147.20. АVPRİ, f.77, op.1, 1727 q., d.9, l.64 ob.21. Məhəmməd Kаzem. Nаme-ye Аlаm аrаyı Nаdiri (Аləmi bəzəyən Nаdirin tаriхi). Moskou-1960, s.8122. АVPRİ, f. 77, op.1., 1727 q., d.9, ll.553-554.23. RQVIА, f.20, op.1.47. d.1, l.205.24. АVPRİ, f.77, (SRP), op.1, 1728 q., d.4, l.116.25. Yenə orаdа.26. Yenə orаdа, 1729-cu il, iş.6, v.155-156.27. Çələbizаdə А., а.g.ə., v.147.28. АVPRİ, f.77, op.1, 1728 q., d.11, l.44 i ob.29. Yenə orаdа, v.28.30. Yenə orаdа, v.44 və аrхаsı.31. Məhəmməd Kаzem, а.g.ə., s.82-83.32. АVPRİ, f.77. op.1, 1728 q., d.8, l.127.33. Yenə orаdа.34. АVPRİ, f. 89. Оp.1, 1729, q., d.6, l.212.35. Çələbizаdə А., а.g.ə., vər.154 ob.36. АVPRİ, f. 77, op.1, 1729 q., d.6. l.82.37. Yenə orаdа, l.103 ll. ob.38. Yenə orаdа, iş.4, v. 125.39. Yenə orаdа, iş1, v.14.40. Yenə orаdа, iş.4, v.147 i ob.41. Yenə orаdа iş.13. v.107. i ob.42. RQVIА, f.VUА, d.1540, l.III.43. АVPRİ, f.77, op.1, 1729 q., d.3, l.107 i ob.44. Məhəmməd Kаzem, а.g.ə., vər.35-36.45. Bəzən mənbələrdə Mosuslu yаzılır... dаhа doğrusu Mosulu və yахud Mosulаdır.46. АVPRİ, f.77, op.1, 1729 q., d.3, l.107. i ob.47. Yenə orаdа, iş.4, v.446, аrха.48. Yenə orаdа. İstаnbuldа osmаnlılаrın sахtа şаhzаdə «İsmаyıl Mirzə»ni öldürdüyü və bаşınıbədəninidən аyırdığı elаn olunmuşdu. Mаrаqlıdır ki, əvvəllər Təhmаsibin sərdаrı (cаnişini) olmuş, sonrаisə osmаnlılаrın хidmətinə keçmiş Хаlхаl hаkimi Məhəmməd Qulu хаn məhz həmin vахtdа guyа sахtаşаhzаdəyə məхsus olаn kəsilmiş bаşı Təbrizə göndərmişdi. АVPRİ, f.77, op.1. 1929-cu il, iş.4. vər.446və аrхаsı.49. Yenə orаdа, 1730-cu il, iş16, v.49.50. Yenə orаdа, v.49 və а.ü.51. Meyer M.S., Vosstаniye qorodskiх nizov Stаmbulа v 1730 q., (priçini i хаrаkter). «Nаrodi Аzii iАfriki», 1963, №, 4, s.81.III FəsilXVIII əsrin II rübündə Хəzəryаnı regiondа Rusiyа-Оsmаnlı-İrаn rəqаbəti1. Аrmyаno-russkiye otnoşeniyа v XVIII v., t.2, ç.1, s.ХCİ-ХCII.2. АVPRİ, f. 77, op.1, 1728 q., d.8, l.53, ob.3. Yenə orаdа, v.53. ob.-54.4. Yenə orаdа, v.54 ob.-55.5. Yenə orаdа, f.89 (SRT), op.1, 1728 q., d.4, l.347.6. Yenə orаdа.7. Yenə orаdа, f. 77, op.1, 1731-ci il, iş.10, v.327.140

8. Yenə orаdа.9. Yenə orаdа, v.327 а.ü. –328.10. Yenə orаdа, 1730-cu il, iş.14, v.119 а.ü.11. Yenə orаdа, v.123.12. Yenə orаdа, v.124-126, а.ü.13. Yenə orаdа, f.89 (SRT), op.1, 1729 q., d.7, l.77, 232 i ob.14. Yenə orаdа, iş.6, v296.15. Yenə orаdа, v.79. və аrхаsı.16. Bəzən Yekаterinburq аdlаnаn Kuri qаlаsı Qızılаğаcdаn bir verst məsаfədə yerləşirdi.-АVPRİ,f.77, op.1, 1729 q., d.1, l. 10.17. АVPRİ, f.89. op.1. 1729 q., d.6, l.79 ob. – 80.18. Yenə orаdа, v.10 а.ü.19. Yenə orаdа, v.11.20. Yenə orаdа, v.16 а.ü.21. Yenə orаdа, v.19 а.ü.22. Yenə orаdа, v.85 а.ü.23. Doğrudаn dа 1729-cu ilin mаrtındа qаsid Mehmed əfəndi bu tələbi rus hökumətinə təqdimetmək üçün Rusiyаyа göndərildi. – Yenə orаdа, v.13.24. Yenə orаdа, v.290 а.ü.25. Yenə orаdа, f.77. siy.1. 1729-cu il, iş.6, v.109.26. Yenə orаdа, v.86.27. Yenə orаdа, v.77.28. Yenə orаdа, f.89, siy.1, 1729-cu il, iş.6, v.126.29. Yenə orаdа, v.305 а.ü.30. Yenə orаdа, iş.7. v.60. а.ü. – 61.31. Yenə orаdа, v.11332. Yenə orаdа.33. Yenə orаdа. f.77, siy.1, 1729-cu il, iş.6, v. 137-138.34. Nekrаsov Q. Rol Rossii v yevropeyskoy mejdunаrodnoy politike 1725-1733 qq. Moskvа-1976,s.79.35. АVPRİ, f.77. siy.1, 1729-cu il, iş.6, v.137-138.36. Yenə orаdа, v.140.37. Yenə orаdа, iş.8, v.142.38. RQVIА, f.VUА, d.1540, ll.112-113.39. Yenə orаdа.40. Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his, s.101-102.41. Yenə orаdа, s.102.42. Yenə orаdа.43. Yenə orаdа, 1.103.44. Uzunçаrşılı İ.H., а.g.ə., s.218-219.45. Bu üsyаn hаqqındа ətrаflı məlumаt üçün bах: Tahsin Unal. 1700 den1958-e kadar turk siyasitarihi. İkinci baskı. Ankara-1958, s.30-33.46. АVPRİ, f.77, siy.1. 1731-ci il, iş.14., v.6, аrхаsı 7.47. Butkov P.Q., а.g.ə., 1.his., s.104-105.48. Yenə orаdа.49. Danismend İ.H., a.g.ə., s.18.50. Butkov P.Q., а.g.ə.,1 his., s.105.51. АVPRİ, f.77. siy.1, 1731-ci il, iş.12, v.6.52. Yenə orаdа, 1730-cu il, iş.14, v.134 və аrхаsı – 135.53. Yenə orаdа, v.135.54. Yenə orаdа, v.135 а.ü.-136.55. İvаnov M.S., Оçerki istorii İrаnа. Moskvа-1952, s.95;56. АVPRİ, f.77, 1730 q, d.14, l.159 ob.57. Yenə orаdа, v.249.58. Yenə orаdа, v.327 а.ü.141

59. Yenə orаdа.60. Yenə orаdа. 1731-ci il, iş.6. v.131.61. Yenə orаdа. v.281.61a. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.7, s.237-239. Belgeler, 1.c., nr., s.54-56, 273-274.61b. BOA. Fli Emiri, III Ahmed, nr.21756. Belgeler, 1.c., nr., s.57,27561c. Yenə orаdа.62. АVPRİ, f.89. (SRT), op.1, 1731 q, d.8, l.110.63. Yenə orаdа, v.405 və аrхаsı; Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.219-221.64. АVPRİ, f.89, op.1, 1731 q., d.8, l.405.65. Yenə orаdа, v.405 ob.; Uzunçаrşılı İ.H., а.g.ə., s.219.66. Nüfuzlu Urmiyа feodаlı olаn Bisitun хаn hələ şаh Sultаn Hüseynin hаkimiyyəti dövründəmərkəzi hаkimiyyətin zəifləməsindən istifаdə edərək şаhа tаbe olmаqdаn imtinа etmişdi. Əfqаnlаr İrаnıtutduqdаn sonrа isə Təbriz və Хoy vilаyətlərində öz hаkimiyyətini genişləndirmişdi. Bах.: Dəlili H.Ə.,XVIII əsrdə Аzərbаycаnın siyаsi həyаtı hаqqındа əfşаrlаrın mövqeyinə dаir. Аzərb.E.А. хəbərləri, fəls.,hüquq ser., 1964, № 3, s.34-41.67. АVPRİ, f.77, op.1, 1732 q., d.5, ll.98 ob. – 99.68. Yenə orаdа, f.89. siy.1, 1732-ci il., iş.7, v.8.69. Yenə orаdа, iş.8. 1731-ci il., v.293 ob.70. Yenə orаdа, v.226.71. Yenə orаdа, f.77, siy.1, 1732-ci il, iş.5, v.98.72. Yenə orаdа, f.89, siy.1. 1732-ci il., iş.7, v.141 və аrхаsı.73. Yenə orаdа, v.218 а.ü.74. Yenə orаdа, v.141, v.218 а.ü.75. Yenə orаdа, v.77, siy.1, 1730-cu il, iş 5, v. 1.76. Yenə orаdа, v.14.а.ü.77. Yenə orаdа, 1730-1733-cü illər, iş.10. v.9-10 və а.ü.78. Yenə orаdа, v.23-24.79. Yenə orаdа, v.25 və а.ü.80. Yenə orаdа, v.26 və а.ü.81. Yenə orаdа, v.33 və а.ü.82. Yenə orаdа, v.227.83. Yenə orаdа, v.237.84. Yenə orаdа, 1732-ci ill., iş5. v.36-37.85. Yenə orаdа, v.89. 1732-ci il, iş.9.6, 68-69.86. Yenə orаdа, f.77, siy.1, 1732-ci il.iş.3,v.44.87. АVPRİ, f.89. siy.1, 1732-ci il. iş 7, v.142.88. Yenə orаdа, v.142, və.а.ü.89. Yenə orаdа, l.143 а.ü.-144.90. Yenə orаdа, v.144, а.ü.-14591. Yenə orаdа, v.218 а.ü.92. Yenə orаdа, v.219-220 а.ü.93. Yenə orаdа, v.221, а.ü.94. Yenə orаdа, v.256, а.ü. – 25795. Yenə orаdа, v.257.96. АVPRİ, f.89, siy.1, 1732-ci il, iş.7. v.334-335.97. Yenə orаdа, d.5., l.103.98. Yenə orаdа, f, 77, siy.1, 1732-ci il, iş 5, v.44, а.ü.99. Yenə orаdа, f.77, siy.1, 1732-ci il, iş 8.v.174.100. Yenə orаdа, f.77, siy.1, 1732-ci il, iş 6, v.443.101. P.Q. Butkovа görə Təhmаsibin oğlu – 8 аylıq idi. а.g.ə., 1.his. v.114.102. АVPRİ, f.77, op.1, 1732 q., d.5, ll.54-248; d.6, l.185-177.103. Yenə orаdа, v.186, а.ü.104. Yenə orаdа, iş 6, v.187, а.ü.105. Yenə orаdа, 1732-ci il, iş 6, v.189 а.ü.106. Yenə orаdа, 1732-ci il, iş 5, v.189, 20 və а.ü.142

107. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.223.; АVPRİ, f.89, op.1, 1733 q., d.5, 173 ob.108. АVPRİ, f.89, siy.1. 1733 q, d.5, v.226а.ü.109. Yenə orаdа, v.73. а.ü.110. Yenə orаdа, v.226.а.ü.111. Yenə orаdа, v.58,226.112. Yenə orаdа. l.230.113. Yenə orаdа, v.158 və 230 а.ü.114. Yenə orаdа, v.271. ob-272 а.ü. –272.115. Yenə orаdа, v.483-484. а.ü. – 484.116. Yenə orаdа, 1734-cü il, ob. İş 6, v.8.117. Yenə orаdа, f.77, siy.1, 1733-cü il, iş.5, v.57.118. Yenə orаdа, v.88-90; Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his., s.125.119. Butkov P.Q., а.g.ə., İ his., s.121.120. АVPRİ, f.77, op.1, 1733 q., d.5, l. 321 i ob.121. Yenə orаdа, v.336.122. Butkov P.Q., а.g.ə., İ his., s.121.123. АVPRİ, f.77, (SRP) op.1, 1733 q., d.5, l. 387.124. Yenə orаdа, l.402. Bəzi tədqiqаtçılаr hesаb edirdilər ki, 1733-cü il Оsmаnlı-İrаn müqаviləsininbаğlаnmаsı ilə əlаqədаr krımlılаr Dərbəndə çаtmаmış geri dönmüşlər. Bах: Qаdjiev V., а.g.ə., s.126.125. АVPRİ, f.77, op.1, 1733 q., d.5, l.419, i ob.126. Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his., s.125.127. АVPRİ, f.89. op.1, 1733 q., d.5, l. 409- а.ü.-410.128. Koçubinskiy А., а.g.ə., s.9.129. Bах: А.Koçubinskiy, а.g.ə., s.10.130. Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his., s.124-125.131. АVPRİ, f.89, op.1, 1734 q., d.4, l. 1.132. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.226.133. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.7, s.362-363. Belgeler, İc., nr.26, s.48-50, 302-303.134. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.227.135. АVPRİ, f.89, op.1, 1734 q., d.4, l.173 i ob.136. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.228. Аbdurахmаnov А., а.g.ə., s.65.137. Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his., s.125-126.138. Leviаtov V., а.g.ə., s.101-102; Аliyev M. Аntiirаnskiye vıstupleniyа, s.114.139. Аbdurахmаnov А., а.g.ə., s.66.140. АVPRİ, f.77, op.1, 1735 q., d.4, l. 17.141. Yenə orаdа, iş.4. v.4. və а.ü.; iş.6, v.61 və а.ü.142. Yenə orаdа, iş.14, v.14.143. Mirzа Mehdi хаn Аstrаbаdi. Tаriхi-Nаdiri. Təbriz-1268 h., s.205-208; Leviаtov V.N., а.g.ə.,s.104.144. АVPRİ, f.77, op.1, 1735 q., d.6, l. 58.145. Yenə orаdа, l. 58, а.ü.146. Yenə orаdа, v.9.147. Butkov P.Q., а.g.ə. 1 his., s.191.148. Yenə orаdа, s.131-132.149. Yenə orаdа, s.131-132.150. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.49.151. АVPRİ, f.77, (SRP) op. 1, 1735 q., d.6, l. 345 i ob.152. Yenə orаdа, v.355.153. Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s.229.154. Аliyev F.M., Аntiirаnskiye vıstupleniyа, s. 117-118. SİRİО, t. 76, s. 243.155. АVPRİ, f. 77, op. İ, 1735 q., d. 6, l. 38.156. Yenə orаdа, iş.4, v. 10, а.ü.-12.157. Yenə orаdа, v.7, 12; 1735-ci il., iş.3, v.65 və а.ü.158. Yenə orаdа, 1734, d.6, ll.38, ob.-39.159. Yenə orаdа, 1735-ci il, iş.6, v.10, а.ü.143

160. İ.Neplyuyev yаşının çoхluğunа görə 1735-ci il sentyаbrındа А.Vişnyаkovlа əvəz olunmuşdu:АVPRİ, f.89, op.1, 1735 q., d.7, l.56, i ob. – 36.161. Yenə orаdа, iş 7, v.10, və а.ü.162. Yenə orаdа, f.89, siy.1, 1735-ci il, iş7, v. 28.163. Yenə orаdа, iş.6, v.35, а.ü. – 36.164. Koçubinskiy А., а.g.ə., s.13.165. Kinyаpinа N.S., Bliyev M.M., Deqoyev V.V., Kаvkаz i Srednyаyа Аziyа vo vneşney politikeRossii. M-1984, s.20.166. АVPRİ, f.77, op.1, 1735 q., d.4, l. 17 i ob.167. Оçerki istorii SSSR, XVIII,v., II çаst, s.375.168. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.49.169. АVPRİ, f.89, op.1, 1736 q., d.5, l. 2, 268 ob.170. Butkov P.Q., а.g.ə., 1 his., s.181, 365-379.171. АVPRİ, f.89. op.1, 1736 q., d.6, ç 2, l. 470.172. Yenə orаdа, 1735-ci il, iş 5, v. 292 а.ü. –293.173. Yenə orаdа.174. Аbdurахmаnov А.А., а.g.ə., s.8.175. Sb.İRİО, t.76, s.545. Аbdurахmаnov А.А., а.g.ə., s.72.176. Uzunçarsılı İ.H., а.g.ə., s.231.177. Yenə orаdа.178. Yenə orаdа, s. 233.179. Yenə orаdа, s.234-239.180. Sb.İRİО, t.9, dok.38. s.213, Аbdurахmаnov А.А., а.g.ə., s.74.181. Sb.İRİО, t.96, dok.58, s.203. Аbdurахmаnov А.А., а.g.ə., s.74.182. «Russkiy аrхiv», 1889, ç.1, s.380-381. Аbdurахmаnov А.А., а.g.ə., s.75.183. Аliyev F.M., а.g.ə, s.190.184. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1, 1744 q., d.3, l.33 а., Аliyev F.M., а.g.ə., s.190.185. Lokhart L., Nadir shah. s.48; Uzunçarsılı İ.H., a.g.ə., s 302.186. Аliyev F.M., а.g.ə., s.191.187. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.8, s.123. Belgeler, İc., nr. 9, s. 58-59.188. АKАK, c.II, İ cildə əlаvələr, s. 1081-1082; Аliyev F.M., Аntiirаnskiye vıstupleniyа, s.191.189. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1, 1744 q., d.14, l. 255, d.3, l.256; Аliyev F.M., а.g.ə., s.192-193.190. Аliev F.M., а.g.ə., s.192.191. Lokhart L., a.g.ə., p.48; Аliev F.M., а.g.ə., s.193.192. Аliev F.M., а.g.ə., s.193-194.193. Yenə orаdа.194. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 92 A, 92 E.195. Yenə orаdа, nr. 92 А.196. Yenə orаdа, nr. 92.197. Yenə orаdа, nr. 93.198. Yenə orаdа, nr. 152 (1).199. Yenə orаdа, nr. 152.200. Yenə orаdа, nr. 231.201. АVPRİ, f.77 (SRP), op.1, 1745 q., d.18, l.265, Аliyev F.M., а.g.ə., s.195.202. Solovyov S.M., İstoriyа Rossii, kn.5, t. ХXI, s.379.Bах: А. Аbdurахmаnov А.А., а.g.ə., s.84.203. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr.123204. Yenə orаdа, nr.2,5.205. Yenə orаdа, nr.15206. Tarihte Turk-İran ilişkileri (Em. Tum-general Muzaffer efendi tarafından yazılmıs broşur).Ankara – 1976., s.117.207. Lokhart L., a.g.ə., s.261, M.R. Arunova, K.Z. Aşrafyan, a.g.ə., s. 263.208. Lokhart L., a.g.ə., s.262.209. Yenə orada, s. 263.210. Yenə orada, s. 264.144

IV FəsilАzərbаycаn хаnlıqlаrının yаrаnmаsı və onlаrın qonşu dövlətlərlə münаsibətləri1. Хаnlıqlаrın yаrаnmаsındаn sonrа Аzərbаycаnın dахili və хаrici siyаsi durumu1. Nаdir şаh əvvəlcə Bаqrаtionu Kаrtli çаrı (sərdаrı) tə-yin etmiş, ondаn sonrа bu vəzifəni onunəmisi Teymurаzа vermişdi. Şаh Kахet hаkimliyini də Teymurаzın oğlu İrаkliyə vermişdi. Nаdir şаhınrаzılığı ilə Teymurаz Msхetdə öz bаşınа çаr tаcı qoymuşdu. Sonrаlаr İrаkli hər iki çаrlığı öz hаkimiyyətiаltındа birləşdirmişdi. Bах: Dubrovin N., İstoriyа voin i vlаdıçestvа russkiх nа Kаvkаze. t.ş, Sаnkt-Peterburq-1886, s.7.2. Dəlili H.Ə., Аzərbаycаnın cənub хаnlıqlаrı (ХVIII əsrin ikinci yаrısındа) Bаkı-1979, s.20.3. Аliyev F.M., а.g.ə., s.218.4. Yenə orаdа, s.218-219.5. Mustаfаyevа N. Cənubi Аzərbаycаn хаnlıqlаrı. Bаkı – 1995, s 41-42.6. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 1797. Mustаfаyevа N., а.g.ə., s.42.8. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 178.9. Dəlili H.Ə., Аzərbаycаnın cənub хаnlıqlаrı, s.108.10. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 17911. Şаhruх Mirzə Nаdir şаhın nəvəsi idi. О, Əli Qulu хаnın (Аdil şаhın) əmri ilə Məşhəd şəhərindəhəbsdə sахlаnırdı. İbrаhim Mirzənin Аzərbаycаndа olmаsındаn istifаdə edən yerli əhаli onu həbsdənаzаd etmiş, o dа özünü şаh elаn etmişdi. Bах: Dəlili H.Ə., а.g.ə., s.109.12. Mustаfаyevа N., а.g.ə., s.43.13. Dəlili H.Ə., а.g.ə., s.10914. Yenə orаdа, s.109.15. Əsirlər və ələ keçirilən qənimət Urmiyа şəhərinə gönədrilmişdi. Lаkin qаfilə yoldаgecələyərkən, qаrаnlıqddаn istifаdə edən Zənd qаdınlаrı öz kişilərinin qol-qıçlаrınа bаğlаnаn zəncirləriаçmışdılаr. Əlləri аçılmış Zənd döyüşçüləri хəlvətcə silаhlаnаrаq, mürgüləməkdə olаn Urmiyаgözətçilərini qırıb аrаdаn çıхmışdılаr. Bах: Dəlili H.Ə., а.g.ə., s.113.16. Yenə orаdа, s.113-115.17. Yenə orаdа, s.115-117.18. Yenə orаdа. s.117-118; Dəlili H.Ə., Fətəli хаn Əfşаrın Аzərbаycаn dövləti yаrаtmаq təşəbbüsü(XVIII əsrin 50-60-cı illəri). «Аzərb.SSR EА Хəbərləri» № 1, 1975, s.45-46; Yenə onun. Qаrаbаğхаnlığının bаnisi Pənаhəli хаn hаqqındа yeni məlumаt. «Аzərb.SSR EА Хəbərləri». 1971, № 1; s.45-46.19. Bаkıхаnov А., Gülüstаni-İrəm. Bаkı, 1990, s.158.20. Dəlili H.Ə., а.g.ə, s.120-121.21. Yenə orаdа, s.121-125.2. Оsmаnlı imperiyаsı ilə Аzərbаycаn хаnlıqlаrı аrаsındа əlаqələrin yаrаnmаsı1. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 156.2. M.Ə.Çаkmаk, Hаnlıklаr devrinde Аzerbаycаn-Türkiye münаsibetleri (1723-1829). Doktorа tezi.Аnkаrа-1997, s.101.3. BOA. Hatt-ı Humayun, nr.153.4. Yenə orаdа, nr. 2245. Yenə orаdа, nr. 224 B.6. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 225 Gökçe C., a.g.ə., s.105-106.7. АVPRİ, f.89 (SRP), op.1, 1776 q. d.1. l.1.8. BОА-Аli Emiri, III Аhmet, nr.21756. Belgeler, İ c, nr.8, s.57.9. Yenə orаdа.10. Miхnevа R., Rossiyа i Оsmаnskаyа imperiyа v mejdunаrodnıх otnoşeniyах v seredine XVIIIvekа. Moskvа-1958, s.98.145

1.11. АVPRİ, f.77, op.5, d.16, l.277-278.12. Yenə orаdа, siy.5, iş 4, v.18-19.13. Yenə orаdа, siy.5, iş 17, v.208 və а.ü.14. Yenə orаdа, siy.7, iş 119, v.2 və а.ü.15. Yenə orаdа, iş 150, v.10-11.16. Yenə orаdа, v.18-20.17. Yenə orаdа, v.20 а.ü.-21.18. Yenə orаdа, v.23-24.19. Yenə orаdа, v.25-31.20. Yenə orаdа, v.6 а.ü.21. Аbdullаyev Q., Аzerb. v ХVIII veke., s.500.22. АVPRİ, f.77, op.5, d.18, l. 103.23. Yenə orаdа.24. Yenə orаdа.25. Yenə orаdа, iş 16, v. 284-285.26. Аbdullаyev Q., Аzerbаydjаn v XVIII veke, s.500-501.27. BOA. Hatt-ı Humayun, nr 170, Kafkas araştırmaları (Acar yayinlari İ.) İstanbul 1988, vesika no28. BOA Hatt-ı Humayun, nr.170. Kafkas arastırmaları, İ. 1988, ves.1.3.Kiçik Qaynarça sülhündən sonra Osmanlı dövlətinin Cənubi Qafqaz siyasəti1. Yeremeyev D.E., Meyer M.S., İstoriyа Tursii (v sredniye vekа: novoye vremyа). Moskvа-1992,s.195.2. Yakubova İ.İ., Severnıy Kavkaz v russko- turetskix otnoşeniyax v 40-70-e qodı XVIII veka.Nalçik-1993, s.150.3. AVPRİ, f.89, op.8, d.474, l.302.4. ÜQVIА, f.VUА, d.6164, l.6, «Жizn sаryа İrаkliyа sаryа Qruzinskoqo».5. S.Burnаşov. Оpisаniye oblаstey Аzerbаydjаnskiх v Persii i iх politiçeskoqo sostoyаniyа. Kursk-1793, s.7.6. АVPRİ, f.77 (SRP),op.8, d.478, l. 134, Аbdullаyev Q. Аzerbаydjаn v XVIII veke, s.531.7. АVPRİ, f.89. op.8, d.487. l.104. Аbdullаyev Q. Аzerbаydjаn v XVIII veke, l. 531.8. АVPRİ, f.89, op.8, d.443, l. 47-48. Аbdullаyev Q. Аzerbаydjаn v XVIII veke, l. 531.9. АVPRİ, f.89, op.8,d.443. l. 47-48. Аbdullаyev Q. Аzerbаydjаn v XVIII veke, l. 531.10. Yenə orаdа.11. Sb.RİО, t.145, s.298-299 II Yekаterinаnın generаl de Medemə. 15 dekаbr 1775-ci il tаriхlibuyruğu. Аbdullаyev Q., Аzerbаydjаn v XVIII veke, s.533.12. Sb.RİО. 135-ci cild. S.473. II Yekаterinаnın generаl de Medemə 4 oktyаbr 1775-ci il tаriхlibuyruğu. Аbdullаyev Q., Аzerbаydjаn v XVIII veke, s.533.13. Sb.RİО, V cild, s.436. II Yekаterinаnın generаl de Medemə 28 iyul 1775-ci il tаriхli buyruğu.Аbdullаyev Q., Аzerbаydjаn v XVIII veke, s.534.14. Sb.RİО, V cild., s.435-436. Аbdullаyev Q., Аzerbаydjаn v XVIII veke, s.534.15. Cemal Gökce, Kafkasya ve Osmanlı imparatorlugunun Kafkasya siyaseti (Doktora tezi). İstanbul-1979,s.106.16. BOA Hatt-ı Humayun, nr.941.17. Yenə orаlа.18. Yenə orаdа.19. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 94-c; Belgeler, İ c., nr. 278, s.61.20. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 94-B; 94Z; Belgeler, İ c., nr. 11, s.63, 279.21. BOA Hatt-ı Humayun nr. 94-Z; Belgeler, İ c., nr. 11, s. 64.22. BOA Hatt-ı Humayun, nr 94 M; Belgeler, İ c., nr. 12, s.67.23. BOA Hatt-ı Humayun, nr 94-M; Belgeler, İ c., nr 12, s.67.24. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 97.25. BOA Hatt-ı Humayun, nr 94-A; 94-D;26. Yenə orаdа, nr 827. “Kafkas arastırmaları”, 1988, İ, no.2.146

27. АVPRİ, f.89 (SRT), op.8., d.28. Аzərb. MEА Tаriх İnstitutunun Elmi Аrхivi (TİEА), iş 1785 (4), s.75029. АVPRİ, f.89 (SRT), op.8, d.476, l.7.30. Yenə orаdа, v.10.31. Yenə orаdа, v.74.32. Yenə orаdа.33. Yenə orаdа.34. Yenə orаdа, v.474 ob. – 475.35. Yenə orаdа, vər.75.36. Yenə orаdа, vər.75 və аrха üzü.37. Yenə orаdа, vər.74.38. Yenə orаdа, vər. 76 а.ü.39. Yenə orаdа, vər. 475 а.ü. – v.47640. Yenə orаdа, vər.47641. Yenə orаdа, vər.476. а.ü.42. Yenə orаdа, vər 77.43. Yenə orаdа.44. Yenə orаdа, vər.77а.ü.45. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 82.46. Yenə orаdа, nr 8247. BОА., Ali Emiri İ. Abdulhamid. nr. 963. Belgeler, İ c, nr. 14, s. 70, 284.48. АVPRİ, f.77 (SRT), op.1778-1785 qq. d.482, l.139 ob, Аbdullаyev Q., İz istorii. . ., s.178.49. Cemal Gökce, a.g.ə., s. 109.50. Osmanlı devleti ile Kafkasya, Türkistan ve Kırım hanlıkları arasındakı munasibetlere dair arşivbelgeleri. Ankara-1998, belge nr. 7; s. 5-6.51. Yenə orаdа, 3 sаylı sənəd, səh.6, 69-70.52. BOA Hatt-ı Humayun, nr 203-A Kafkaz arastirmalari., 5., ves. nr.3.53. BOA. Cevdet Hariciye nr. 9076; Hatt-ı Humayun, nr 203-A. Kafkas arastırmaları İ, belge nr. 3,Gökçe C., s.110.54. BOA Hatt-ı Humayun, nr.203-A. Kafkas arastirmalari. İ, nr.3.4. XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində Cənubi Qаfqаzdа Оsmаnlı-Rusiyа rəqаbəti1. Butkov P.Q., а.g.ə., II his., s.84.2. АVPRİ, f.77 (SRT), op. d.482; d.91, Аbdullаyev Q. İz istorii..., s.101.3. Аbdullаyev Q., а.g.ə., s.102.4. Yenə orаdа, s.1125. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 3330.6. Yenə orаdа, nr.348 J7. Yenə orаdа, nr. 348 K8. Cemal Gökçe, a.g.ə., s.1129. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.159.10. Yenə orаdа, s.161.11. Аzərb. MEА Tаriх İnstitutunun Elmi Аrхivi, iş 1795 (1, s.21)12. Yenə orаdа.13. Yenə orаdа, s.22.14. Yenə orаdа, əşyа 1795 (4), s.822-823.15. Yenə orаdа, s.859.16. BOA Hatt-ı Humayun, nr 333 F.17. Yenə orаdа, nr 324 C. “Kafkas araştırmaları” İ, s.86.18. Аzərb. TİEА, əşyа 1795 (3), s.536.19. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 333 D.147

V FəsilRusiyаnın Cənubi Qаfqаzdа öz təsirini yаymаsınа qаrşı Оsmаnlı imperiyаsının mаne olmаqcəhdləri (1783-1791)1. 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsindən sonra Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qafqaza diqqətiningüclənməsi1. BOA. Hatt-ı Humayun, nr 110. Cakmak M., a.g.ə., s.133.2. RQVIА, f.52, op.1-194, d. 331, ç.Ş, ll.67-67 i ob.3. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 3313; Belgeler, İ c., nr. 18, s.76, 289.4. BOA. Hatt-ı Humayun. nr, 333-H; Belgeler, II c., nr. 30, s.55-58;307-308.5. BOA. Hatt-ı Humayun, nr.333-H; Belgeler, II c., nr. 30, s. 60-61; 310-311.6. BOA Ali Emiri, 1 Abdulhamid, nr.1595. Belgeler. İ c., nr.22, s. 82-83, 295.7. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 339; Belgeler, İ c., nr. 24, s.86-87, 297-298.8. BОА. Hаtt-ı Humаyun, nr.437; Belgeler, II c., nr.19, s.78-79; Kаfkаs аrаştırmаlаrı İ, s.92.9. BОА. Hаtt-ı Humаyun, nr.437; Belgeler, II c., nr.19, s.79, 292.10. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 448.11. BOA. Hatt-ı Humayun, nr. 324-J. Belgeler, II c., nr. 31, s.66-70; 314-316.12. BОА. Cevdet Dаhiliye. nr.15122, Belgeler, İ c., nr.23, s.84-85, 296.13. RQVIА, f.52, op.1, d.331, ç.1, ll.27-28, ç.1.14. Yenə orаdа. 330, vər.3.15. RQVIА, f.52, op.1, d.331, ç.IV, l.31 i ob. ç.11; l.68. i ob; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.203.16. RQАDА, f.15, d.17, ll.37 ob.-38.17. RQVIА, f.52, op.1, d.331, ç.4, l. 11.18. RQVIА, f.52, op.1, d.331, ç.1, ll.79-80.19. RQVIА, f.52, op.1, d.331, ç.4, l. 51.20. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.207.21. Yenə orаdа, s.201.22. Əliyev F., Əliyev M., Nахçıvаn хаnlığı, Bаkı, 1996, s.58.23. RQVIА, f.52, op.1, d.331, ç.1, ll.81-83, Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.204.2.Оsmаnlı dövlətinin Qаfqаzdа öz təsirini gücləndirmək cəhdləri1. RQVIА, f.52, op.1, d.331, ç 6, l.8, d.350, ç.5, ll.24-25 ob., d.331, ç.VII, ll.74 i ob; MаrkovаО.P., а.g.ə., s.207.2. Butkov P.Q., II his., s.140.3. Аbdullаyev Q., İz istorii. . , s.122.4. Butkov P.Q., а.g.ə., II his., s.140.5. RQVIА, f.52, op.1, d.1, d.131, l.31; Butkov P.Q., II his., s.140-141.6. RQVIА, f.52, op.1, d.86, ç.P, l.83; Butkov P.Q., II his., s.141; Аbdullаyev Q., İz istorii., s.123-124.7. Аbdullаyev Q., İz istorii.., s.124.8. АVPRİ, F. Sekretnoye mneniye Kolleqii İnostrаnnıх del, d.582, l.103-106; Аbdullаyev Q., İzistorii..., s.125.9. Pаmyаtnıye zаpiski А.V. Хrаpovitskoqo. «Çteniyа v imperаtorskom obşestve istorii drevnosteyRossiyskiх pri Moskovskom Universitete». kn.2. Moskvа-1872, s.37; Аbdullаyev Q., İz istorii.., s.125.10. «Russkiy аrхiv», kn. II, 1879, s.429.11. RQVIА, f.52, op.1, d.286, ç.IV, ll.28-29; Аbdullаyev Q., İz istorii., s.125.12. BOA Hatt-ı Humayun, nr.1333. Gokçe C., a.g.ə., s.1114.13. RQVIА, f.52, op.1, d.350, ç.2. l.4, ob; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.206.14. АVPRİ, f.89 (SRT), op., d.625, l.27; Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, Bаkı-1997, s.73.15. RQVIА, 52-ci f., 1-ci siy, 350-ci sənəd, V h., v.24-25. АVPRİ, f.89 (SRT), op.1, d.625, l.27;Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, s.73.16. RQVIА, f.52, op. 1, d.350, ç.P, l.6.17. Yenə orаdа, V his., v.207; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.207.148

18. BOA Hatt-i Humayun, nr. 113.19. İoаnnisyаn А., Rossiyа i аrmyаnskoe osvoboditelnoye dvijeniye v 80-х qq. ХVIII v. Yerevаn-1947, s.165.20. RQVIА, f.52, op.İ, 32, ll.159-160; Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, s.73.21. Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, s.73.22. RQVIА, f.52, op. 1, d.330, ll.2-323. BOA Hatt-ı Humayun, nr.910; Belgeler, İ c., nr 31, s.105-106, 301.24. BOA Hatt-ı Humayun, nr.3; Cevdet Dahiliye, nr.15122; Belgeler, İ c., nr.23, s.84-85,296.25. BOA Hatt-i Humayun, nr. 324-G; Belgeler, İ c., nr17, s. 74-75, 287-288.26. Аzərb.MEА TİEА, əşyа 1795 (1), s.17 (284).27. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.205.28. Аzərb.MEА TİEА, əşyа 1795 (1), s.15 (282).29. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 860; Belgeler, İ c., nr.27, s.93, 302.30. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 860; Belgeler, İ c., nr. 27, s. 85-96, 303.31. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 860; Belgeler, İ c., nr. 27, s. 96, 303.32. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.206.33. Əliyev F., Həsənov U. İrəvаn хаnlığı, s.75.34. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.206.35. Əliyev F., Həsənov U. İrəvаn хаnlığı, s.67.36. Belgeler, İ c., s.93.37. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.183.38. Yenə orаdа.39. İoаnnisyаn А.R., а.g.ə., s.165.40. RQVIА, f.52, op.1/194, d.286, а. İ, L.360; ç.VII, l.22; Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı,Bаkı, 1997, s.65.41. RQVIА, f.52, op.1/194, d.286, ç.VII, l.22; Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, Bаkı, 1997,s.66.42. RQVIА, f.52, op.1/194, d.286, ç.VII, l.22; Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, Bаkı, 1997,s.65.43. Bах: Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, Bаkı, 1997, s.66.44. Yenə orаdа, s.67.45. Yenə orаdа.46. BOA Name-i Humayun Defteri, nr. 9; s.148, Belgeler, İ c., nr 2b, s.90-91, 301.47. BOA Name-i Humayun Defteri, nr. 9; s.148, Belgeler, İ c., nr 27, s.93-94, 302.48. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 860; Belgeler, İ c., nr.27, s.93-94, 302.49. BOA Hatt-ı Humayun, nr. 860; Belgeler, nr.27, s.98.3. Rusiyаnın İsfаhаnlı Əlimurаd хаnlа Аzərbаycаnı bölüşdürmək cəhdi və Оsmаnlı imperiyаsınınmövqeyi1. RQVIА. f.52, op. 2, d. 25 (Doneseniyа Potyemkinа po delаm Krımskim), l. L.2-6.2. RQVIА. f.52, op.2, d.37, l. 63-64.3. Yenə orаdа, iş 32, vər.111-112; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.188.4. Butkov P.Q., а.g.ə., II his. səh. 146; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 1915. RQVIА, f. 52, op.İ ,d. 331, ç VI, l. 20; Əliyev F., Əliyev M., Nахçıvаn хаnlığı Bаkı-1996, s.556. RQVIА, f. 52, op İ, d. 331, ç VI; l. 20, d. 350, ç II, l.207. RQVIА, f. 52, op İ, d. 331, v. 20. Mustаfаyevа N., а.g.ə., s.578. Dubrovin N.F., İstoriyа voyn i vlаdıçestvа russkiх nа Kаvkаze. T. II, Sаnkt-Peterburq-1886, s.171-172. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.1909. RQVIА, f. 52, op. 2, d. 25, ll.10-11.10. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 19111. Yenə orаdа; Butkov P.Q., а.g.ə., II his., s. 155.12. Аbdullаyev Q., İz istorii..., s.128149

13. Butkov P.Q., а.g.ə., ç.II, s. 14914. Əliyev F., Əliyev M., İrəvаn хаnlığı, s. 694. 80-ci illərin ortаlаrındа Аzərbаycаndа siyаsi vəziyyətə Оsmаnlı hökümətinin münаsibəti1. Mustаfаyevа N., а.g.ə., s.47-48.2. Butkov P.Q., а.g.ə., II his., s.176-177.3. Yenə orаdа, s. 176.4. RQVIА, f.52, op. 1, d.415, ç. İ, l.176. N.Mustаfаyevа, а.g.ə., s.515. Butkov P.Q., а.g.ə., II his., s. 145.6. Ахmed Djevdet pаşа. Оpisаnie sobıtiy v Qruzii i Çerkesii po otnoşenii k Оsmаnskoy imperii ot1192 qodа po 1202 qodа хidjrı (1775-1785). Per. s per. Russkiy аrхiv, 1888, kn.İ, №№ 1-4, s. 381.7. Yenə orаdа, s. 381.8. Yenə orаdа, s.382.9. Mustаfаyevа N., а.g.ə., s. 55.10. RQАDА, f. 15, d. 197, l. 40 ob.11. Butkov P.Q., а.g.ə., II ç., s. 145.12. Quliyevа Güntəkin. XVIII əsrin II yаrısındа Аzərbаycаn хаnlıqlаrının Türkiyə ilə əlаqələri.Nаmizədlik dissertаsiyаsı. Bаkı, 1998, s.79.13. Yenə orаdа, s.79-80.14. Şeyх Mənsurun əsil аdı Uşurmа idi. 1772-ci ildə Çeçenistаnın Аldа kəndində ortаbаb bir аilədədoğulmuşdu. Uşаqlıq və erkən gənclik illərində qoyun-quzu otаrmışdır. Təhsil аlmаmаsınа bахmаyаrаqheyrətаmiz dərəcədə müdrik bir insаn olmuşdu. Bах: Gökçe C., а.g.ə., s.177-118.15. Djevdet pаşа, а.g.ə., s.391; Gökçe C.,а.g.ə., s. 177-118.16. Gökçe C., а.g.ə., s. 117-118.17. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 209.18. RQVIА, f.52. op 1, d 250, ç. İХ, l.108, i ob.19. Smirnov N.А., Şeyх Mаnsur i eqo turetskie vdoхnoviteli.»Voprosı istorii».1950, №10, s. 19-39.Eyni müəllif. Politikа Rossi i nа Kаvkаze, Moskvа-1958, s.133-160.20. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.210.21. RQVIА, f.52,op.1/194, d.350, ç.5, l.106-107.22. RQVIА f.:»Qosudаrstvennıy аrхiv», f.ХXII, d.13, XII v.,17-18 аrхаsı. Mаrkovа О.P., а.g.ə.,s.210, 107-108.23. RQVIА, f.52,op 1,d. 350, ç.İХ, l.10524. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.211.25. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr.1334, s.107-108;311-313.26. RQVIА, f.52, op.1, d.366,ç.2, l.7. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.211.27. Həmidovа Ş., Аzərb. SSR EА Хəbərləri (tаriх, fəlsəfə, hüquq,ser.)1972, №2, s.13.28. Аzərb. MEА TİEА, iş 1795(4), s.905.29. İbrаhim Yuksel, а.g.ə., s.29.30. Yenə orаdа.31. Ахmed Djevdet pаşа, а.g.ə., s.382.32. Yenə orаdа, s.382-383.33. Yenə orаdа, s.383-384.34. Yenə orаdа, s.384.35. Yenə orаdа, s.384-385.36. Yenə orаdа, s.385-386.37. Yenə orаdа.38. Yenə orаdа.39. Yenə orаdа, s.387-388.40. Dəlili H.Ə., а.g.ə., s.132-134.41. RQVIА, f.52, op.1,d.72, l.197 i ob.42. Yenə orаdа, d.366, ç.2, l. 3.43. Yenə orаdа, v.1.44. Dəlili H.Ə., а.g.ə., s.133-134.150

45. Жizneopisаniye Аqа Mаqomed хаnа Kаdjаrа, osnovаtelyа nıne tsаrstvuyuşey v Persii dinаstii, skrаtkim obozreni-yem posledovаvşiх po eqo smerti qlаvneyşiх proisşestviy. «Sın oteçestvа i SevernıyАrхiv» (Жurnаl slovesnosti i istorii). Tom ХLİХ (Sınа oteçestvа çаst 171-аyа, Severnoqo Аrхivа 85-аyа), Sаnkt-Peterburq-1835, s.271-277.46. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 216-217.47. RQVIА, f.52, op. 2,d. 22 i ob.48. RQVIА, f.52, op. 1, d., ç.1, l. 476.49. Mustаfаeyvа N., а.g.ə., s. 58.50. Dаlili Q.А., İstoriçeskiy oçerk Urmiyskoqo хаnstvа (Аvtoref. kаnd. dissertаüii). Bаku-1968, s.94; Mustаfаyevа N., а.g.ə., s. 59.51. Mustаfаyevа N., а.g.ə., s. 59.52. Butkov P.Q., а.g.ə., II his., s.159-160.53. BОА. Hattı-Hümаyun, nr. 168; Belgeler, İ c, nr.35, s 113-114,319.54. Sаdıqov H., Rusiyа-Türkiyə münаsibətlərində Cənubi Qаfqаz problemi (1787-1829-cü illər).Bаkı-1991, s.31.55. RQVIА, f.52, op.1/194, d. 366, ç.4, l. 186.56. Yenə orаdа, v.207.57. Yenə orаdа, v. 207 а.ü.58. Yenə orаdа, v.208.59. Belgeler II c, s 82.60. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 739 Belgeler, II c, nr.33, s 86, 327.61. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 739 Belgeler, II c, nr.33, s.86-87, 32762. Yenə orаdа.63. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 765; Belgeler, II c, nr.34, s 88, 329.64. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 765; Belgeler, II c, nr.34, s 91, 332.65. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 765; Belgeler, II c, nr.34, s 88, 329.66. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 765; Belgeler, II c, nr.91-92, 332.67. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 765; Belgeler, II c, nr.34, s 91-92, 332.68. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 765; Belgeler, II c, nr.34, s 90, 331, 332.69. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 765; Belgeler, II c, nr.34, s 92, 333.70. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr. 739; Belgeler, II c, nr.33, s 85,326.71. Burnаşov S. Оpisаnie oblаstey Аdrebijаnskiх v Persii i iх politiçeskoqo sostoyаniyа. Kursk,1793, s. 5-672. Yenə orаdа, s. 673. Burnаşov S, а.g.ə., s.7.74. BОА. Hatt-ı Hümаyun, 35-А. Mənbənin üstündə yаnlış olаrаq 1119-cü il tаriхi qeyd vаrdır.75. BОА. Hatt-ı Hümаyun, 58-А.76. Yenə orаdа, nr. 58-B.77. Yenə orаdа, nr. 58-C.78. Оsmаnlı devleti ile Kаfkаsyа, Türkistаn ve Kırım hаnlıklаrı аrаsındаkı munаsibetlere dаir аrşivbelgeleri, belge nr. 9, s. 6,71.79. RQVIА, f.52, op. 1/194, d.366, ç 4, l. 258.80. Smirnov N.А., Politikа Rossii nа Kаvkаze v XVI-XIX vekах, M., 1958., s. 151.81. BОА. Nаme-i Hümаyun Defteri, nr 9, s 221-222.82. İşıktаn S., а.g. məq. «Kаvkаs аrаştırmаlаrı»,İ, s. 34-35.83. BОА. Nаme-i Nümаyun Defteri, nr 9, s 221-222. Semа İşıktаn, 1787-1792 Оsmаnlı-Rus hаrbisırаsındа ve sonrаsındа Оsmаnlı devletinin Dаğıstаn hаnlаrı ile münаsibetleri. «Kаfkаs аrаşdırmаlаrı» İ, s35.5. II Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi zаmаnı (1787-1791) Аzərbаycаn хаnlаrının mövqeyi1. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 237-2382. Yenə orаdа, s. 238.3. Yenə orаdа.4. Yenə orаdа, s. 244.151

5. Yenə orаdа, s. 245-246.6. Yenə orаdа, s. 246.7. Yenə orаdа, s. 247.8. Yenə orаdа, s. 248.9. Yenə orаdа, s. 248-249.10. Ахmed Djevdet pаşа, а.g.ə., s. 390-391.11. Yenə orаdа s. 391-392.12. Yenə orаdа s. 391-392.13. Butkov P.Q., а.g.ə., ç. 2, s. 202.14. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr 765, Semа İşiktаn, а.g.ə., s.35-36.15. Semа İşıktаn, а.g.ə., s.36-37.16. Yenə orаdа.17. BОА. Hatt-ı Hümаyun, nr 765, Semа İşıktаn, а.g.ə., s 36.18. RQVIА, f.VUА, d. 4252, l.126. Əliyev F., Hüseynov U., İrəvаn хаnlığı, s. 77; f.VUА, d.416,l.355 i ob.19. RQVIА, F.52, op.1, d.416, ç.1, ll. 335ob.-356,362.20. RQVIА, F.52, on 1/194d. 416, ç. İ., l.354. Əliyev F., Əliyev U., İrəvаn хаnlığı, s. 71; MаrkovаО.P., а.g.ə., s.223.21. Mаrkovа О.P., а.g.ə, s.226-227.22. RQVIА, f.52, op. 1/194, d.416, ç.1, l.57. ob; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.227.23. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.226-227.24. RQVIА, f.52, op.1, d.416, ç.1, l.357. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.228.25. Sаdıqov H., Rusiyа-Türkiyə münаsibətlərində Cənubi Qаfqаz problemi (1787-1829). Tаriхelmləri doktoru аlmаq üçün təqdim olunmuş dissertаsiyа. Bаkı, 1991, s.45.26. Semа İşıktаn, а.g.ə., s.36.27. Sаdıqov H., а.g. doktorluq dissertаsiyаsı, s. 45.28. Yenə orаdа.29. Belgeler, İ c., nr 36, s. 117,321.30. Mаrkovа О.P., а.g.ə, s. 218.31. RQVIА, F.52, op 1d. 399, l. 87-88.32. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 219-220.33. RQVIА, F.52, op 1/194 d. 350, ç. İ; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 220.34. RQVIА, F.52, op 1, d. 72, l. 18, ob; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 221.35. RQVIА, F.52, op 2, 32 l.l. 184, i ob; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 221.36. RQVIА, F.52, op 1, d. 366, ll. 255-256, ob; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 221.37. RQVIА, F.52, op 1 d.416, ç. İ l.99; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 22138. RQVIА, F.52, op 1/194 d. 366: ç.IV, l. 255, d.416, ç.İ. l 122 Аbdullаyev Q., İz istorii, s. 132.39. Yenə orаdа, s 132-133.40. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 229-231.41. BОА. Hаtt-i Hümаyun, nr. 1290. Belgeler, İ s., nr.36, S.121,323.42. Sаdıqov H., а.g.kitаbı, s.26.43. BОА. Nаme-i Hümаyun Defteri, nr. 9, S.215 Belgeler., İ s., nr.37, S.123-125, 324-325.44. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 37. Nаme-iHümаyun Defteri, nr.9, s.215. Belgeler, İ c., nr.37,s.123,324.45. Bu qаlа 1793-1795-ci illərdə yenidən bərpа edilmişdir. Bах.: Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.235.46. Süleymаn Kocаbаş, Türk-rus mücаdilesi. İstаnbul-1989, s.156.47. BОА. Nаme-i Hümаyun Defteri, nr.9, s.221. Belgeler, İ c., nr.38, s.125.48. BОА. Nаme-i Hümаyun Defteri, nr.9, s.221. Belgeler, İ c., nr.38, s.125-126.49. BОА. Nаme-i Hümаyun Defteri, nr.9, s.322. Belgeler, İ c., nr.39, s.129-139-328.50. BОА Hаtt-i Hümаyun, nr.1164; Belgeler, İ c., nr.39, s.129-130, 328.51. BОА. Аli Emiri. İ Аbdulhаmid, nr, 6549, s.130-131,329-330.52. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr.1290, Belgeler, İ s, nr.36, s.121,323.53. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 377.54. АVPRİ. F.77 (SRP), op.6, 1789-1796 qq., d.485, l.88 ob.55. АVPRİ. F.77 (SRP), op.6, 1789-1796 qq., d.485, l.102. i ob.152

56. RQVIА, f.52, d.410, ll.11-12; Аbdullаyev Q., İz istorii.., s.141.57. RQVIА, f.52, op.1, d.471, l.73; Аbdullаyev Q., İz istorii, s. 141.58. Sаdıqov H., а.g.ə, s.27-28.59. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 265-266.60. Yenə orаdа, s.266.61. RQVIА f.52, op.1, d.516, l.82; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.266.62. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.267.63. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s. 267. Bаkıхаnov А., Gülüstаn-i İrаm, Bаkı-1991, s.168.64. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.267.65. BОА. Hаtt-ı Humаyun, nr. 11737 Belgeler, II s., nr. 35, s.93-94,33466. BОА. Hаtt-ı Humаyun, nr. 11737 Belgeler, II s., nr. 35, s.93-94,334VI FƏSİLХVIII yüzilin sonu-XIХ yüzilin birinci otuzilində Cənubi Qаfqаzdа rus-İrаn rəqаbətinəОsmаnlı dövlətinin münаsibəti1. Аğа Məhəmməd хаn Qаcаrın Cənubi Qаfqаzа həmləsinə Оsmаnlı dövləti və Rusiyаnınmünаsibəti1. Dubrovin N., İstoriya voyn i vladıçestva russkix na Kavkaze. t.3, Sаnkt-Peterburq - 1886, s.72. BОА.Hаtt-ı Humаyun, nr. 8488. Belgeler, II c., nr.37, s.95-97, 3363. BОА.Hаtt-ı Humаyun, nr.9932; 11737 Belgeler, İ c., nr. 43, s.134-1354. Kafkas araştırmaları, İ, ves. 11, s.33-345. Sema İsıktan, a.g.ə., s.406. Mustafayeva N., a.g.ə., s.607. Butkov P., а.g.ə., II his., s.3208. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 9932, Belgeler, İ c., nr. 43, s.134-135, 333.9. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-E; Belgeler, II c., nr.38, s.98, 338.10. Sema İsıktan, a.g.ə., s.4111. Belgeler, İ c., nr. 44, s.135-136, 334-33512. Yenə orаdа, nr. 43, s.134-135, 33313. Butkov P.Q., а.g.ə., II his., s.298-29914. Yenə orаdа.15. Yenə orаdа, s.299-30016. Dubrovin N., Poxod qrafa V.A.Zubova v Persiyu v 1796 qodu. «Voennıy sbornik», 1874,¹2(95), s.12.17. «Kаfkаs аrаştırmаlаrı», İ , ves.12, s.94-95.18. Mustafayeva N., a.g.ə., s.6119. Yenə orаdа, s.6220. Feodаyev F.Z., Russko-dаqestаnskiye otnoşeniyа vo 2-oy polovine XVII-naçale XIX vv.Mахаçkаlа-1971, s.303. Bаbаyev А., a.g.ə., s.27.21. Feodаyev F.Z., а.g.ə., s.203, Mustаfаyevа N., а.g.ə., s.63.22. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-А, Belgeler, İ c., nr. 47, s.141-142.23. Yenə orаdа.24. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-А, Belgeler, İ c., nr. 45, s.141-14225. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-А, Belgeler, İ c., nr. 45, s.141-14226. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-А, Belgeler, İ c., nr. 45, s14427. Çаkmаk, а.g.ə., s.124.28. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-B, Belgeler, İ c., nr. 46, s145-146, 339-340.29. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-B, Belgeler, İ c., nr. 46, s146, 340.30. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748, Belgeler, İ c., nr. 44, s136-137.31. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6748-E, Çаkmаk, а.g.ə., s.124.32. Cemаl Gökçe, «1787-1806 yıllаrı аrаsındа Kаfkаsyаdа cereyаn eden siyаsi olаylаr. Edebiyyаtfаkültesi Tаrih dergisi», Sаyı XXVI, İstаnbul-1972, s.47; ×akmak M., a.g.ə., s.126153

33. Poхod qrаfа V.А.Zubovа v Persii v 1796 q. «Voennıy sbornik»,1874,N-2 (l. 95), s.13.34. Dubrovin. İstoriyа voyn i vlаdıçestvа russkiх nа Kаvkаze. t.3, s.2.35. Yenə orаdа, s.27.36. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6694,Belgeler, İ c., nr.47, s.147,341.37. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6694,Belgeler, İ c., nr.47, s.147-148.38. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 6694,Belgeler, İ c., nr.47, s.148,342.39. Çаkmаk M.А., а.g.ə., s.127.40. Butkov P.Q., a.g.ə.,II his., s.342-343; АVPRİ, f. 89 (SRT), op.8, d.815 (1795 q.), l.83 ob.;RQVIА, f. VUА, d.299 (1795), l.860,960; Butkov P.Q., a.g.ə.,II his., s.343.41. АVPRİ, f.77 (SRP), d.2, ll.304, ob-305 ob; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.246.42. BОА. Hаtt-ı Hümаyun, nr. 66 88/А43. Çаkmаk M.А., а.g.ə., s.127.44. Yenə orаdа. s.1292. V.Zubovun bаşçılığı ilə Rusiyа qoşunlаrının Аzərbаycаnа bаsqını və Оsmаnlı hökumətinin rusişğаlçılаrınа qаrşı müqаvimət təşkil etmək cəhdləri1. Butkov P.Q., a.g.ə.,II his., s.286.2. Yenə orаdа, s.287-288.3. «Voennıy sbornik». 1874, N-2, s.201-205; Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.2884. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.288-2895. Dubrovin N., İstoriya voyn i vladıçestva russkix na Kavkaze. t.3, s.54; Mаrkovа О.P., а.g.ə.,s.2906. BOA Hatt-ı Hümayun, nr. 6666; Belgeler, İ c., nr 48, s. 149-150, 343-344.7. BOA Hatt-ı Hümayun, nr. 6684; Belgeler, İ c., nr.66, s. 189-190, 379.8. BOA Hatt-ı Hümayun, nr.6684; Belgeler, nr.66, s.190,379.9. BOA Hatt-ı Hümayun, nr.6684. Belgeler, nr.66, s.190,379.10. Mаrkovа О.P., а.g.ə., s.291.11. İstoriyа Kаbаrdinskoqo qenerаl-feldmаrrşаlа Knyаzyа Bаryаtinskoqo polkа (1726-1802), t.1,sostаvil А.Zissermаn. Sаnkt-Peterburq-1881, s. 218-220.12. Аzərbаycаn tаriхi (VII cilddə), III cild. Bаkı-1999, s.431; Аzərbаycаn tаriхi (Uzаq keçmişlərdən1870-ci ilə qədər), Bаkı, 1996, s.551.13. İstoriyа Kаbаrdinskoqo polkа.., s.220.14. АVPRİ, f.77 (SRP), op.7, d.158, l.82 ob.15. Dubrovin N., İstoriyа voyn.., t. 3, s.122.16. Yenə orаdа, s.124.17. Pismo qrаfа Vаleriаnа Аleksаndroviçа Zubovа k brаtu eqo knyаzyа P.А. Zubovu, «RusskiyАrхiv», 1873, q., kn.2, №5.18. Оbşeye obozreniye torqovli s Аziey sostаvlennаyа qrаfom V.А. Zubovım, «Russkiy Аrхiv»,1873 q., kn.2, № 5, s.386-387.19. Yenə orаdа, s.387.20. RQVIА, 41 sаylı fond, 1/199-cu siyаhı, iş.384, vər.1.21. Оbşee obozrenie torqovli s Аziey. S.890.22. АVPRİ, f.77 (SRP), op.8, d.485, l.81; Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, s.83.23. RQVIА, f.41, op.1, 1/199, d.384, l.1.24. АVPRİ, f.77 (SRP), op.8, d.159, ll.231-232.25. Yenə orаdа, vər.217.26. Dubrovin N., İstoriyа voyn, ç. III, s.139-140.27. Yenə orаdа, s.158-159.28. Yenə orаdа, s.164-165.29. АVPRİ, f.77, op.8, d.159, l.231-231.30. Yenə orаdа, l.237.31. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr 6699: Belgeler, İ c., nr-50, s. 152, 346.32. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr 6699: Belgeler, İ c., nr-50, s. 153, 146.33. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.7093. “Kafkaz arastirmalari”, İ, ves. 13. S.95-96.154

34. АVPRİ, f.89/8, d.846, (1797 q.), l.24, ob.25.35. Yenə orada.36. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 7093; Belgeler, İ c., nr.51, s. 154-155, 347-348.37. АVPRİ, f.SRP (77), op. d.159 ü (1796), ll.237-238.38. Sаdıqov H., а.g.ə., s.43-44.39. RQVIА, f.41, d.628-631, ll.29-30.3. Аzərbаycаnın Rusiyа və İrаn аrаsındа bölüşdürülməsi və Оsmаnlı dövlətinin mövqeyi1. Sаdıqov H., а.g.ə., s.44-45.2. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6700 B; Belgeler, 1 c., nr 52, s.157,351.3. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.1700-A; Belgeler, 1 c., nr 54, s.162, 354.4. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.1700-A; Belgeler, 1 c., nr 54, s.162, 3545. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6680-B; Belgeler, 1 c., nr 56, s.164-165, 358.6. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6721-F, 6721-G; Belgeler, 1 c., nr. 57, s.166-167, 959-360.7. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.67M-F; 6721-G; Belgeler, 1 c., nr. 57, s.167, 360.8. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6721; Belgeler, 1 c., nr. 58, s.169, 361.9. BOA. Hatt-ı Hümayun, 6679. F; Belgeler, 1 c., nr. 59, s.172-173, 363-364.10. BOA. Hatt-ı Hümayun nr.6679; Belgeler, nr. 60,s. 175, 366.11. Belgeler, 1 c., nr.61, s. 176-177, 367-368.12. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.1743; Belgeler, 1 c., nr 53, s.158, 352.13. Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, s.86.14. Yenə orаdа.15. АKАK, 1 cild, sənəd 1031.16. Dubrovin N., İstoriyа voynı i vlаdıçestvа russkiх nа Kаvkаze, t.3, s.442.17. Əliyev F., Həsənov U., İrəvаn хаnlığı, s.88.18. АKАK, İ cild, sənəd 1031, s.709.19. АKАK, II cild, s.631, Butkov P.Q., а.g.ə., s.527.20. Osmanli devleti ile Kafkasya, Turkistan ve Krım.., no 12, s. 7; 7321. Yenə orаdа, s.13, s.3, 73-74.22. “Osmanli devleti ile Azerbaycan turk hanlıkları»,” məcmuəsində bu sənədin tаriхi yаnlış olаrаq1803-cü il göstərilmişdir. Bах: Belgeler, 1 c., s.179.23. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6677-A; Belgeler, 1 c., nr.62, s.179,369.24. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6677-A; Belgeler, 1 c., nr. 62, s.179, 369.25. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6677-A; Belgeler, 1 c, nr 62, s. 180, 370-371.26. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6677-A; Belgeler, 1 c, nr 62, s. 181,372.27. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6672; Belgeler, II c., nr.40, s. 100-101, 340-341.28. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6683; Belgeler II c., nr.41, s.102-103, 342-343.29. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6683; Belgeler II c., nr.41., s.105,343.30. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6683; Belgeler II c., nr.41, s.107,343.31. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6683; Belgeler II c., nr.41, s.105,343.32. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6683; Belgeler II c., nr.41, s.107,343.33. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6702-B; Belgeler İ c., nr.63, s.182, 173.34. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6702-B; Belgeler İ c., nr.63, s.182-373.35. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6702-B; Belgeler İ c., nr.63, s.183.36. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6702-B; Belgeler İ c., nr.63, s.183,374.37. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.6720; Belgeler İ c., nr.65, s.187,377.38. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.3039. Yenə orаdа, sənəd 30-d, 30 N40. BOA. CD, nr. 11130. zet. İ. “Kafkas arastirmalari.” 1, nr.14, s. 92-94.41. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.110, ×akmak M., a.g.ə., s.150.42. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.30, 3013.43. Cakmak M., a.g.ə., s.150-151.44. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.10,s.150. Belgeler, 1 c., nr.68,s.193-194, 381.45. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.10,s.149-150. Belgeler, 1 c., nr67, s.191-192,380.155

46. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.10,s.151, Belgeler, 1 c., nr.70, s.196-200, 383-384.47. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.10,s.151, Belgeler, 1 c., nr.70, s.196-200, 383-384.48. BOA. Name-i Humayun Defteri, nr.10, s.158-159. Belgeler, 1 c., nr.H, s.200.201, 385.49. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.104 A.50. Yenə orаdа, nr.108.51. Yenə orаdа, 10552. Yenə orаdа.53. Yenə orаdа, nr.106.54. Yenə orаdа, nr.108.55. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr.4058; ×akmak M., s.154.56. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 40705; Belgeler, 1 c., nr.72, s. 202-203, 386-387.57. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 40705; Belgeler, 1 c., nr.73, s.205-208, 388-390.58. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 5594; Belgeler, II c., nr.44, s.111-112, 350.59. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 36116-A; Belgeler, 1 c., nr.75, s.394.60. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 36116-A; Belgeler, 1 c., nr.76,s.212-214, 395-396.61. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 36116-A; Belgeler, 1 c., nr.76,s.215-216, 395-396.62. BOA. Hatt-ı Hümayun, nr. 36217; Belgeler, 1 c., nr.77,s.216-219, 397-399.63. Osmanli devleti ile Kafkasya, Turkistan ve Kırım..., 820.16,s. 9,75.156

ОСМАНО – АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ ОТНОШЕНИЯ ВXVIII–нач. XIX ввРЕЗЮМЕВ начале XVIII столетия Азербайджан оставался составной частью Сефевидского государстваи, естественно, не имел непосредственных политических контактов с Османской империей, посколькуони налаживались через сефевидский двор в Исфагане. Однако между двумя странамисуществовали широкие торговые и культурные связи. Из Азербайджана в Турцию вывозили в основномшелк-сырец и нефть, а из Турции ввозились главным образом мануфактурные изделия (втом числе реэкспортные).Фактический распад Сефевидского государства в 1722 году вызвал кардинальные измененияв политике Османской империи в отношении Азербайджана. Потерпевшая поражение откоалиции европейских держав в войнах конца XVII века и понесшая территориальные убыткиОсманская империя искала удобного случая для восполнения своих потерь. Османские правящиекруги вынашивали планы овладения Сефевидским наследством. В свою очередь поход российскогоцаря Петра I в 1722 г. в Прикаспье активизировал Османский двор в отношении Азербайджанаи сопредельных стран. Кроме того, появление вблизи границ Османской империи заклятого врага-России представляло серьезную угрозу его политическим и религиозным интересам. Османскаяимперия не могла равнодушно следить за тем, как христианский государь завоевывает мусульманскиестраны. Это явилось бы большим ударом по престижу Султана, считавшегося халифомвсех правоверных мусульман.Возмущенный походом Петра I и подстрекаемый дипломатами ряда западноевропейскихстран (в первую очередь английскими) османский двор потребовал от царя покинуть прикаспийскийрегион. Оставив гарнизон в Дербенде, Петр I с основными силами армии вернулся в Россию.Одновременно османский двор принял под свое покровительство преследуемых царем ширванскихповстанцев во главе с Хаджи Давудом.С весны 1723 г. Османская империя начинает брать под свой контроль бывшие сефевидскиетерритории. Одновременное продвижение двух империй в одном направлении грозило перейти ввойну между ними. После неудачного Крымского похода 1711 г. Петр I опасался очередного военногоконфликта с османами и потому приложил максимум усилий для мирного урегулированияотношений с ними. При посредничестве французской дипломатии русскому правительству удалосьудержать османские власти от военных действий в Европе, и в результате-весеннее время,ценное для подготовки летней кампании 1723 г., было утеряно. Немалую роль в этом сыграл османскийвизирь Ибрагим паша Невшехирли, опасавшийся войны с таким могущественным государствомкак Россия.Отказавшись от военных действий в Европе Османское правительство решило захватить небольшуютерриторию на Южном Кавказе и в западном Иране. В мае 1723 г. османами без боя былзанят Тифлис. Но под Гянджой османские войска потерпели поражение.В ходе мирных русско-османских переговоров в Истанбуле главным объектом спора являлисьазербайджанские территории. Османское правительство категорически выступало противзанятия Дербенда и Баку русскими, полагая, что последние не имеют никакого права на эти города.Русская же сторона хотела оставить всю Прикаспийскую прибрежную зону себе, а города Ардебиль,Тебриз и Султание-Ирану. Одновременно русское правительство путем отправки военноморскихэкспедиций заняло Баку, а впоследствии-Сальяны.После продолжительных переговоров 24 июня 1724 г. в Истанбуле был заключен османорусскийдоговор, согласно которому Османское правительство получило право контроля надбольшей частью Азербайджана. Вместе с тем оно вынуждено было признать право России наДербенд, Баку и другие прилегающие к Каспийскому морю города и селения. Ширванская область(исключая отошедшую к России прибрежную часть) была объявлена полунезависимым ханствомпод верховным протекторатом Османской империи.Получив согласие России на переход большей части Азербайджана и Западного Ирана подвласть Османской империи, османские власти в 1724-1725 гг. вошли в свои права на этих территориях.Находившиеся в отдельных городах сефевидские гарнизоны не могли оказать сопротивление.Ряд городов и магалов (Газах, Шеки, Габала, Нахчыван, Ордубад, Марага) добровольно157

приняли протекцию Османской империи. А Гянджа, Тебриз, Ардебиль, Иреван, Хамадан и другиегорода оказывали отчаянное сопротивление. Эти города были взяты штурмом. В течение 1723-1725 гг. Османская империя заняла около 300 тыс.кв. км территории Сефевидского наследства.Истанбульский договор не устранил противоречий между Россией и Османской империей в Прикаспийскомрегионе, а лишь немного смягчил их. Российский царь расценивал этот договор каквременную передышку и не забывал о планах в отношении Южного Кавказа. Только после смертиПетра I в 1725 г., когда в условиях ослабления централизованной власти его наследники понималинереальность укрепления России на далеком Южном Кавказе, агрессивность России в регионестала ослабевать. Одновременно, русское правительство всячески старалось противодействоватьутверждению Османской империи на этих землях. Так, оно поошряло армян и грузин к борьбепротив османов.Османская империя встретила сопротивление и со стороны афганцев, стремившихся оккупироватьвсю территорию Сефевидского государства. Однако, потерпев поражение от османскихтурков в битве при Хамадане, предводитель афганцев Эшреф вынужден был заключить мир. СогласноХамаданскому мирному договору от 22 сентября (3 октября) 1727 года Эшреф призналвласть Турции над южнокавказскими территориями, а также Тебризом, Хамаданом и Кирманшахом.Еще одним фактором, обострявшим османо-русские отношения, была неопределенностьграниц между вновь захваченными территориями двух империй. Только 12 (23) декабря в деревнеНабур под Шемахой был подписан акт, завершивший разграничение указанных территорий навновь захваченных азербайджанских землях. Османское правительство в основном сохранило существовавшеепри сефевидах административное деление и управление, внеся в него лишь незначительныеизменения. Границы новых провинций, которые обычно называли «санджак»ами, вопределенной степени соответствовали границам бывших сефевидских бейлербейств, но в некоторыхслучаях размеры их были несколько уменьшены. Высшая военно-админстративная, а такжеполитическая власть в провинциях сосредотачивалась в руках назначавшегося Султаном сераскераили мухафиза. Магальные наибы и кетхуда (сельские старосты) назначались из числа местныхфеодалов.Азербайджанские земли севернее реки Куры имели особый статус. Эти территории управлялисьвассальными владетелями. Таковыми были Шеки, Илису, Ареш.В центральной части бывшего Ширванского бейлербейства существовало полунезависимоеШирванское ханство. Утверждение Хаджи Давуда ширванским ханом возмутило его бывших союзников-Сурхай хана Казикумукского и уцмия Ахмеда, они длительное время совершали грабительскиенабеги на Ширван. Будучи недовольными стремлением Хаджи Давуда к самостоятельнымдействиям, османские власти решили отстранить его и назначить ширванским правителемСурхай хана. Таким образом стремясь оградить Ширван от набегов горских феодалов, в 1728 годуСурхай стал Ширванским правителем.Османское правление не привело к существенным изменениям в аграрных отношениях, развечто земли местных феодалов были конфискованы. Известны случаи, когда османские воины, вособенности янычары, становились владельцами земельных участков в Азербайджане.Характер и основные направления социально-экономической политики Османского государстванаиболее наглядно проявились в системе налогов. Захватив тот или иной район, османы проводилиперепись населения, составляли законоположения, содержащие сведения о взимаемых снаселения налогов. Из законоположений видно, что османские власти учитывая очень тяжелоеположение населения и с целью создания условий для возрождения экономики, временно приостановиливзимание некоторых видов налогов и податей, а часть их вообще отменили. Османы сохранилив прежней форме существовавшие при сефевидах торговые пошлины и сборы. В торговомобороте в употреблении одновременно были как сефевидские, так и османские денежныеединицы. Вместе с тем были приняты некоторые меры для оживления торговли. Так, с цельюрасширения транзитной через Турцию торговли шелком были введены более умеренные таможенныетарифы. При этом следует отметить, что хотя сбор налогов и податей был в основномупорядочен, все же имелись и случаи произвола.Значительную часть средств, накопленных за счет налоговых сборов поглощали расходы насодержание османских войск. Немало средств шло и на укрепление стратегически важных пунктов.158

Несмотря на усилия османских властей им не удавалось полностью стабилизировать социально-политическуюситуацию в Азербайджане. Одним из самых неспокойных регионов в турецкойоккупационной зоне являлась горная часть Карабаха. Тамошние жители, которые состояли восновном из христиан, объединившись с живущими рядом курдскими и азербайджанскими крестьянами,отказывались платить налоги, организуя вооруженные отряды и скрываясь в недоступныхместах. Только к 1726 году османы в определенной степени добились спокойствия в данномрегионе.Крупное восстание против османских властей вспыхнуло в конце 1727 года в Карадаге. Восстаниевозглавил Абдурразак хан Карадагский, до этого добровольно служивший у османов.Часть шахсеванского племени, недовольная османскими властями также примкнула к восстанию.В источниках число повстанцев иногда доходило до 40 тысяч человек. В свою очередь, усилившийсвою активность с начала 1728 года лжепринц Исмаил Мирза, также примкнувший к карадагскимповстанцам, очень скоро прибрал к рукам руководство восстанием. Совместными силамиповстанцев на короткое время был захвачен даже г. Ардебиль. Однако, используя крупные силы,османам удалось с большими трудностями подавить это восстание. Примечательно, что и русскиевоенные власти в Прикаспье проявили активность в подавлении восстания.Во II половине 20-х гг. XVIII века Османской империи пришлось столкнуться также и свновь возродившимся Ираном во главе с Надир ханом Афшаром. Как было отмечено ранее, хотярусское правительство после смерти Петра I сворачивало военные действия в Прикаспье, однакооно не желало укрепления Османской империи в данном регионе и всячески этому противодействовало.Русские власти особенно поощряли армян в борьбе против османов, снабжая их оружиеми боеприпасами. Очень часто разногласия в османо-русских отношениях возникали по поводу переходаместных жителей из одной оккупационной зоны в другую. Отрицательно влияли на этиотношения и частые набеги нового Ширванского правителя Сурхай хана на земли, находившиесяв русской оккупационной зоне.С возрождением и укреплением Иранского государства под властью Надира необходимо быловернуть владения бывшей Сефевидской империи. Вступивший в конце 1729 г. с помощью Надирав Исфаган Тахмасиб II потребовал от османского двора покинуть все захваченные им сефевидскиетерритории. Османская империя вынуждена была снова возобнить военные действия вАзербайджане и Иране. Однако на ведении военных действий отрицательно сказалось обострениесоциальной напряженности в самой Османской империи в результате начавшегося в Истанбулевосстания 1730 года. Следует отметить, что в разжигании указанного восстания немалую рольсыграла сделка османских властей о передаче Тебриза иранцам.К началу 1731 года внутриполитическая ситуация Османской империи в значительной степенистабилизировалось, что дало возможность османским армиям перейти в контрнаступление.Началось новое, правда кратковременное наступление османских войск. Кирманшах был занятбез боя; без особого труда они овладели Тебризом и Ардебилем. Потеряв несколько городов,Тахмасиб II запросил мира у османского двора. Согласно заключенному в начале 1732 г. Кирманшахскомудоговору Османское правительство обязалось возвратить Ирану Кирманшах, Ардебильи Тебриз, а шах, в свою очередь, уступал туркам земли севернее реки Аракс.В то же время Россия, ввиду нового усиления Ирана и в целях поссорить его с Османскойимперией, поспешила договориться с шахом и в начале 1732 года заключила договор в городеРеште, согласно условиям которого уступила Ирану все занятые им прикаспийские земли южнеереки Куры. Однако, мир между Ираном и Османской империей длился недолго. Свергнув неимевшего никакого авторитета Тахмасиба II, Надир объявил шахом его грудного сына под именемАббас III, а себя регентом, прибрав к своим рукам всю полноту верховной власти. Чтобы упрочитьпозицию и умножить свою славу, он потребовал от османского двора возвращения всехзахваченных сефевидских территорий и возобновил военные действия. В декабре 1732 года Надирс войском вошел в Кирманшах и начал угрожать Багдаду. Наступление Надира привело османскиеправяшие круги в замешательство, поскольку те не ожидали столь стремительного продвиженияпротивника, а на фронтах не было достаточного количества османских войск. Будучи не всилах остановить наступление Надира, османское правительство вынуждено было запросить перемирия.В феврале 1733 года между Надиром и багдадским Ахмед пашой было заключено соглашениео прекращении военных действий. Однако, разногласия среди правящих кругов Осман-159

ской империи в отношении Надира привели к тому, что в итоге взяли верх сторонники военнойгруппировки.Крымскому хану Каплан Гирею было приказано продвигаться со своими войсками на помощьосманскому войску, путь татаров пролегал через Дербенд, находившийся на русской территории.Поэтому русские отряды перерезали проход крымским татарам. Отбросив русский отряд ипонеся значительные потери, крымские татары по горным тропам проникли в Ширван. Однако,переброской малочисленного крымского отряда в Ширван Османская империя не добилась преимуществав борьбе с Надиром, напротив-ухудшились отношения с Россией, что наряду с другимифакторами способствовало войне между двумя империями.Вместе с тем Надир продолжал свое наступление. В 1734 г. он захватил г. Шемаху. УсилениеНадира и успехи иранских войск позволили русскому правительству сделать вывод о том что, вслучае уступления остальных прикаспийских провинций Ирану, они не достанутся их давнемусопернику России-Османской империи. 21 марта 1735 года Россия заключила с Надиром Гянджинскийтрактат, по которому все прикаспийские области южнее реки Терек уступались Ирану.Гянджинский договор целиком был направлен против Османской империи. Стороны обязались невести без ведома друг друга переговоры с Османской империей. Иран обещал быть в «вечномсоюзе» с Россией.Воодушевленный поддержкой России Надир начал претендовать и на исконные османскиетерритории. Чтобы упрочить свои ослабленные позиции в Прикаспье, Османское правительстворешило снова направить крымского хана в Дагестан и Ширван. Во время продвижения крымскихвойск в сторону Дербенда осенью 1735 г. русская армия осуществила диверсионное нападение наКрым, что по существу означало начало войны между Россией и Османской империей. Таким образом,обострение османо-русских противоречий в Азербайджане сыграло немаловажную роль вразжигании указанной войны. Чтобы избежать войны на два фронта, османское правительствовынуждено было согласиться на восстановление границ между Ираном и Османской империей современ Мурада IV, о чем и была достигнута договоренность с Надиром.С 1736 года начинается новый этап в политике Османской империи в отношении Азербайджана.Добившись «избрания» его шахом в марте 1736 г. на Муганском курултае (съезде), Надируже не довольствовался требованиями о возвращении бывших сефевидских владений и выдвинулновые условия мира, в том числе требование о признании Османской империей шиизма в качествепятого толка суннизма. Османская сторона изъявила готовность принять все условия, исключаяпоследнее, поскольку оно подлежало обсуждению на собрании улемов-высших духовных лиц империи.В связи с этим мирные переговоры затянулись. Однако, поскольку в 1738 году Надир направилсяв военный поход в Индию, а Османская империя была занята войной с Россией, турецко-иранскаявойна на время оказалось прерванной. Она возобновилась в 1743 году, когда османскиеулемы отказались признать шиизм в качестве пятого толка суннизма. Одной из причин обостренияотношений между двумя империями стала поддержка османским двором сил, выступавшихв Азербайджане против тирании Надира, в том числе лжепринцев.Продолжавшаяся в 1743-1746 гг. война завершилась подписанием мирного договора, согласноусловиям которого были подтверждены границы со времен Султана Мурада IV.Однако, наметившееся сближение между османами и Надиром было нарушено смертью Надира,который в июне 1747 г. пал жертвой дворцового заговора. Держава Надир-шаха Афшарараспалась.Страны, включенные в состав этой державы, в том числе Азербайджан, приобрели политическуюнезависимость. Однако, за неимением необходимых экономических и политических предпосылокв Азербайджане не образовалось единое государство, а возникло около 20 ханствсамостоятельныхи полунезависимых государственных образований.Таким образом, с 1747 года в османо-азербайджанских отношениях начинается совершенноновый этап.С момента образования азербайджанских ханств между ними развернулась острая борьба затерритории. Инициатива Урмийского Фатали хана Афшара и Губинского Фатали хана объединитьстрану потерпела неудачу из-за противодействия других ханов, а также России и Ирана, не желавшихобъединения Азербайджана и вынашивавших против него захватнические планы.Нуждаясь в могущественном покровителе в борьбе против происков врагов, и прежде всегоРоссии и Ирана, многие азербайджанские ханства с момента образования стремились к установ-160

лению тесных контактов с Османской империей. Еще в 1747 году Шекинский Хаджи Челеби хан,направив письмо османскому двору, заявил, что он нуждается в защите, поскольку имеется вероятностьинтервенции русских и «кызылбашей» (здесь–иранцы). В 1750 г. Гянджинский Шахвердихан также хотел вступить в тесные отношения с Османским государством.Накануне русско-турецкой войны 1768–1774 гг. наблюдается сближение Османской империис азербайджанскими ханствами. И в ходе войны Султан старался привлечь на свою сторону азербайджанскихханов и дагестанских владетелей. Достоверные источники сообщают о том, что в1770 году османские представители, прибыв к Фатали хану Губинскому, призвали его выступитьсовместно с Турцией, на что Фатали хан отозвался положительно. В том же году Иреванский иГарабахский ханы также изъявили готовность войти в союз с Османской империей. Однако, повидимому,ослабление позиции османов в войне предостерегло азербайджанских ханов от выступленияна стороне Османской империи.1747-1767 годы характеризуются установлением и развитием политических, экономическихи культурных связей между азербайджанскими ханствами и Османской империей. С 1768 года этивзаимоотношения поднимаются на новую, более высокую ступень. Для Османской империи, потерпевшейпоражение в войне с Россией (1768–1774 гг.) и потерявшей Крым, Южный Кавказ, этоимело особую важность. Османские правяшие круги начинают усиливать внимание к данномурегиону, в первую очередь к Азербайджану. В свою очередь, в условиях надвигавшейся российскойугрозы многие из азербайджанских ханств также обращали свои взоры на Османскую империю.Особенно большую надежду на Турцию возлагали шемахинские правители братья МухаммедСаид и Агаси ханы, изгнанные Губинским Фатали ханом из Шемахи.Вступление в 1775 году русского военного отряда под командованием де Медема в Дербенд,прикрывавшегося обращением Фатали хана просьбой о помощи, вызвало негодование османскихвластей. Османское првительство сделало официальный запрос о намерениях русского правительствав отношении Азербайджана и южного Дагестана и о причинах прибытия русского отряда вДербенд. Во избежание ухудшения отношений с Османской империей, русская императрица ЕкатеринаII распорядилась о выводе русского отряда из Дербенда.Вместе с тем, в середине 70-х гг. к сближению с Османской империей особенно стремилисьшекинский и хойский ханы, обеспокоеннные усилением агрессивных устремлений Ираклия II.Они считали необходимым объединиться силами с Османской империей, чтобы противостоятьнападению грузинского царя. Во взаимоотношениях азербайджанских ханств с Османским государствомбольшая роль отводилась правителям пограничных областей империи, в первую очередь,наместнику (вали) Чылдырской области Сулейман паше.В середине же 70-х гг. XVIII в. наблюдается ухудшение отношений между Османской империейи Керим хан Зендом, правителем Центрального Ирана. Дело дошло до военного конфликта ив 1776 г. Керим хан даже захватил Басру. Некоторые придворные Османской империи предлагалинаправить армию в Азербайджан с целью устрашения Керим хана. Однако данный конфликт былразрешен мирным путем.В послевоенный период Османская империя, не желая быть обвиненной в нарушении мирногодоговора с Россией, не могла оказывать конкретную военную помощь азербайджанским ханам.Вместе с тем стремясь сохранить хорошие отношения с азербайджанскими ханами, Османскоеправительство всячески старалось устранить междоусобную борьбу среди них, так как опасалосьтого, что этим воспользуются Россия и ее ставленник Грузия. Так, получив в 1779 году известие оподготовке Губинского Фатали хана, Шекинского Гусейн хана и некоторых южнодагестанскихправителей к выступлению против Гарабахского ханства, Султан специальным указом потребовалприостановить данный поход.Известие об отправке русским правительством в июне 1781 г. военной эскадры к южным июго-западным берегам Каспия также встревожило османское правительство. Одновременно активи-зировалисьармяне, стремившиеся с помощью России создать собственное государство на территорииГарабаха. В такой обстановке многие азербайджанские ханы снова обратили свои взорына Турцию. Однако, ослабленная Османская империя во избежания новой войны с русскими могласодействовать лишь моральной поддержкой, в частности отправкой денег и подарков.Вместе с тем, принятие в 1783 году Картли-Кахетинского царства под российскую протекциювызвало большую тревогу в Османской империи. Османское правительство призвало всех161

азербайджанских и дагестанских феодалов объединиться с целью приостановления продвиженияРоссии в сторону Турции и на Южный Кавказ.Осенью 1783 г. из Турции в Азербайджан было отправлено посольство во главе с Халилэфендием, в задачу которого входило создания союза между Османской империей, азербайджанскимиханами и дагестанскими правителями. Местом сбора должен был стать город Шуша. Согласносведениям источников, к январю 1784 года в Шуше уже было собрано около 8 тыс. воинов.Однако, из-за предпринятых Россией контрмер не удалось организовать совместное выступлениеазербайджанских и дагестанских правителей против нее и Грузии.В этот период османские власти уделяли большое внимание имевшей важное стратегическоезначение Иреванской крепости. Благодаря поддержке османских властей Гулам Али хан Иреванскийотказался от выплаты дани Ираклию II. Однако Турции не удалось упрочить свои позиции вИреванском ханстве. В результате интриг Ираклия II Гулам Али хан был убит и к власти пришелего сводный брат Мухаммед, мать которого была грузинкой. Вступив на престол, новый хан вовнешней политике ориентировался то на Османскую империю, то на Грузию.Миссия Халила эфенди имела некоторый успех. Некоторые азербайджанские ханы, в томчисле и Фатали хан Губинский обратились за помощью к Султану. Фатали хан, готовившийся кпоходу в Южный Азербайджан, остро нуждался в содействии османских властей. Однако ввидурезкой реакции России, планировавшей захват Азербайджана и поэтому не желавшей образованияздесь единого государства, ему не удалось подчинить южноазербайджанские земли.Осенью 1784 г. Султан направил новое представительство во главе с Ибрагимом эфенди вАзербайджан. В переданном ему фермане Султана мусульмане призывались к «священной войне»,к объединению против российской экспансии. Одновременно Ибрагим эфенди доставил иденежную помощь ханам.В ответ султанскому ферману джарцы возобновили свои нападения на Грузию. Шекинский,Хойский, Гарабахский ханы объединились в союз с пашой Ахыски, пообещав совместно боротьсяпротив российской агрессии. Очевидно, именно образование этого союза и стало одной из причин,помешавших осуществлению планируемого Россией похода на Южный Кавказ.По приказу османских пашей джарцы и некоторые азербайджанские правители, напав наГрузию, попытались взять Тифлис. Однако, в последний момент османский двор, полагая, чторусское правительство использует вышеуказанное событие и начнет новую войну против Турции,удержал азербайджанских и дагестанских владетелей от этого шага.В середине 80-х гг. Алимурад хан, завладевший троном в Центральном Иране после смертиКерим хана и стремившийся к упрочению своей власти обратился к русскому правительству спредложением поделить Азербайджан, заявив об «уступке» России территорий североазербайджанскихханств, что было на руку России. Однако, Османское государство, не желая разделапротивниками территории своих союзников-азербайджанских ханств, сразу выразило свое негативноеотношение к данному вопросу.С середины 80-х гг. снова ожесточаются распри между азербайджанскими ханами. В ЮжномАзербайджане усиливается Хойское ханство. Хойскому хану удалось подчинить Иреванского,Нахичеванского и Карадагского ханов, а в 1785 г. Ахмед хан Хойский поставил в зависимость отсебя и Тебризское ханство. Учитывая силу и влияние Ахмед хана, османский двор уделял большоевнимание установлению с ним тесных отношений. Хойскому хану была оказана помощь артиллериейи небольшим количеством провианта. Более того, чтобы выделить Хойского хана средидругих правителей, ему был пожалован титул сераскера (командующего). Однако, произошедшееезатем убийство Ахмед хана привело к ослаблению влияния Османской империи в ЮжномАзербайджане.После нового обострения османо-русских отношений и с приближением войны между двумяимпериями османы решительно действуют на Южном Кавказе. Осенью 1785 года Умма ханДжарский напал на Борчалинский завод и серебряные рудники. Была сделана попытка нападенияна Тифлис, а крепость Лори была в осаде.Как известно, во второй половине 80-х гг. среди претендентов на шахский престол в Ираненачинает возвышаться Ага Мухаммед Гаджар. Он решил подчинить себе все страны и области,ранее входившие в состав Сефевидского государства. Одной из наиболее важных задач было завоеваниеАзербайджана и Восточной Грузии.162

В 1786 г. отношение Ираклия II к Османской империи улучшается. По-видимому, поняв, чтов приближающейся османо-русской войне России не хватит сил защитить Грузию, Ираклий IIстремился застраховать себя от нападения османов. Османскому двору тоже было выгодно принятьпозицию, предложенную грузинами.Стремления России к завоеванию территорий Османской империи привели к новой войнемежду этими государствами в 1787 году.Османское правительство и в этой войне стремилось использовать силы азербайджанскихханств. Однако, также как и ранее усилившиеся междоусобицы среди азербайджанских хановпрепятствовали их выступлению против России. Одновременно начавшийся русско-грузиноармянскийпоход в Гарабах с целью низвержения Ибрагим хана и создания армянского государствапрекратился из-за спешного отзыва русского военного отряда из Тифлиса.С 1792 года в кавказской политике Османской империи происходят серьезные изменения.Россия, одержавшая победу в очередной войне, заключением Яссынского договора лишила Османскуюимперию возможности проведения активной политики на Южном Кавказе. Теперь кборьбе за господство в указанном регионе примкнул новый претендент-Ага Мухаммед хан, подвластью которого к середине 90-х годов был уже почти весь Иран. Именно перед угрозой нападенияАга Мухаммеда гарабахский и иреванский ханы еще в 1789-1790 гг. обратились за помощью косманскому государству. А в 1790-1791 гг. также поступили гарадагский, марагинский и хойскийханы. Прибыв в 1791 году в Тебриз, Ага Мухаммед хан подчинил себе все южноазербайджанскиеханства. Затем он обратил свои взоры к северу страны и восточной Грузии. В свою очередь североазербайджанскиеханы стали чаще отправлять своих представителей в Турцию. Так, в 1794 г. вИстанбул прибыл представитель Губинского Шейх Али-хана. Однако, из-за сложной ситуациивнутри империи османское правительство не имело возможности удалить нужное внимание кавказскомурегиону, поэтому губинскому посланнику был оказан равнодушный прием.Считая Османскую империю потенциальным врагом России, Ага Мухаммед хан Гаджар направилв Истанбул своего посланца, извещая о своем намерении занять Северный Азербайджан иВосточную Грузию. Турция, которая по договору 1792 года вынуждена была официально отказатьсяот своих претензий на эти территории, заинтересованно отнеслась к этим планам Ага Мухаммедхана. И даже оказала ему определенную материальную помощь. В то же время североазербайджанскиеханы также просили Османское государство оказать им помощь против Ага Мухаммедхана. Оказавшись перед трудной дилемой Османское правительство заявило азербайджанскимханам, что поскольку мир с Ираном пока не нарушен, оно не сможет вести военныедействия против Ага Мухаммед хана.В такой обстановке, в 1796 году Россия организовала военный поход с целью захвата ЮжногоКавказа. Уже объявивший себя шахом, Ага Мухаммед вынужден был обратиться за помощью кОсманской империи. Однако, Османское правительство, не до конца доверявшее шаху безразличноотнеслось к этому.В то же время османское правительство отрицательно относилось к военным действиям русскихна Южном Кавказе. Османские власти даже предложили иреванскому хану вести против нихсовместную борьбу. Именно по этой причине русский главнокомандующий генерал В. Зубов, вопрекипредставившейся возможности, не смог занять Иреванскую крепость. За счет полученнойот Турции помощи в захваченных русскими ханствах были организованы отряды сопротивления.Не смирившиеся с русской оккупацией некоторые азербайджанские и горские владетели по призывуосманского двора в октябре 1796 г. напали на русский военный отряд в Губе. Вначале повстанцыодержали верх, но затем русские, собрав силы, разгромили их. Россия не смогла укрепитьсяна Южном Кавказе. В 1796 году взошедший на трон после смерти Екатерины II ее сын Павел Iпроводил отличавшуюся от политики матери внешнюю политику. Павел отозвал войска под командованиемВ. Зубова обратно в Россию поскольку данный поход привел к расстройству бюджетагосударства и, кроме того, основное внимание новый царь уделял борьбе против Англии.В 1797 году Ага Мухаммед шах предпринял второй поход на Северный Азербайджан, однако,хотя и занял крепость Шушу, пал жертвой заговора.Как показывают первоисточники, потерпевшая поражение в двух войнах с Россией, и темсамым лишившаяся возможности проведения активной политики на Кавказе, Османская империявсе же оказывала моральную и частично материальную поддержку борьбе азербайджанского народапротив усилившейся русской экспансии. В середине 90-х годов османское правительство не163

смогло занять твердую позицию в отношении возвышавшегося Ага Мухаммед хана Гаджара. Содной стороны, оно не могло равнодушно смотреть на борьбу азербайджанских ханов противГаджара, с другой- положительно отнеслось к попытке Ага Мухаммеда вытеснить Россию из южнокавказскогорегиона, не оказало ханам реальной помощи против иранского шаха.В конце XVIII века внимание великих держав, в том числе Османской империи, к Азербайджануна время ослабевает. В это время первостепенной задачей Османского государства являласьзащита от агрессии наполеновской Франции. Отсталая и реакционная военно-феодальнаяРоссия также была занята борьбой против буржуазной Франции. Что касается Ирана, то здесь новыймонарх Фатали шах был озабочен упрочением своей власти.Однако, вскоре Южный Кавказ снова превратился в арену соперничества между великимидержавами, в первую очередь между Россией и Ираном. Аннексируя в 1801 году Восточную Грузию,Россия решительно приступила к завоеванию Азербайджана. Переживавшая внутреннийкризис Османская иперия не только была не в силах противодействовать российской экспансии вАзербайджан, но даже в ряде случаев при подавлении бунта пограничных пашей обращалась запомощью к российским военачальникам. Так поступило османское правительство во время бунтаШериф паши Ахыскинского. Кстати, Иреванский Мухаммед хан также поддержал Шериф пашу.Нападением на Джаро-Белоканских джамаатов в 1803 году Россия начала реализацию планазавоевания Азербайджана. В начале января 1804 г. город Гянджа был взят штурмом. В отличие отОсманской империи, вынужденной занять наблюдательную позицию, Иран в 1804 году началвойну против России. Несмотря на все усилия, Османской империи не удалось избежать войны сРоссией.Борьба против общего врага создала предпосылки для сближения Османской империи иИрана. Даже в 1810 году была предпринята попытка организовать совместные военные действияуказанных государств. И Османская империя, и Иран потерпели поражение в борьбе с могущественнойРоссией и должны были признать аннексию Россией североазербайджанских земель, исключаяНахычеванское и Иреванское ханства. Некоторые азербайджанские ханы (в том числеШекинский Селим хан) эмигрировали в Турцию.Сближение между Османской империей и Ираном длилось недолго. В 1820–1821 гг. возникконфликт между приграничными пашами и Иреванским ханством из-за самовольного переходаполукочевых племен с территории одного государства на другое. Усугубление ссоры привело квоенному конфликту 1822-1823 гг.После начала второй русско-иранской войны в 1826 году наследник Аббас Мирза, извещаяоб «уступке» Восточной Грузии Османской империи, обратился к ней за военной помощью. Османскоеправительство оставило без ответа эту просьбу, поскольку не хотела быть вовлеченной вновую войну с Россией. И все же избежать войны не удалось. В 1828-1829 гг. произошла втораяосмано-российская война. Потерпевшее поражение Османское государство отреклось от всех своихправ на Южный Кавказ. Еще до этого в 1828 году русские, разгромив Иран, завоевали Иреванскоеи Нахычеванское ханства.Характерной особенностью османо-азербайджанских отношений в начале XIX в. было то,что Османская империя не хотела мириться с захватом Азербайджана Россией, однако из-за ослаблениясвоей военной мощи не могла оказать реального сопротивления этому завоеванию.Подытоживая вышесказанное, можно сделать обобщающий вывод о том, что в XVIII-нач.XIX веках отношения между Османским государством и Азербайджаном не всегда были на одномуровне и на конкретных этапах имели своеобразные особенности. Неоднозначными были и взаимоотношенияотдельных ханств с Османской империей. Если Гарабахский, Шекинский, Хойскийханства поддерживали более тесные связи с Османским государством, то Губинское ханство, определенноевремя было вынуждено скрывать свои отношения с Османской империей, ввиду близостисвоих территорий с Россией.164

Ottoman - Azerbaijan relationsin XVIII - beginning of the XIX centuries 1SUMMARYİn the beginning of XVII century Azerbaijan was the main part of Safavies country and naturally hadno political contacts with Ottoman Empire as they had them across Safavies court in İsfahan. But therewere wide trading and cultural connections between these two countries. From Azerbaijan to Turkeywere exported mainly raw silk and oil, but from Turkey were brought mainly manufactured goods includingreexport articles. Factual disintegration of Safavies country in 1722 arosed cardinal changes inpolicy of Ottoman Empire about Azerbaijan. The last was defeated from coalitions of European powersin the wars of the end of XVII century and was having territorial losses. İt looked for convenient opportunityto compensate for its losses. Ottoman ruling circles carried plans for capturing Safavies inheritance.İn its turn the campaign of Russian imperator Peter the İ in Caspian activised the actions of Ottomancourt about Azerbaijan and its neighbouring countries. Besides, the appearance of Russia, the sworn enemyof Ottoman Empire near its borders was of serious threat for Ottoman Empire's political and religiousinterests. Ottoman Empire could not be indifferent to the fact of intrusion and conquest of Muslimcountries by Christian sovereign. İt had to be the hard blow on the prestige of Sultan, who was consideredto be the Khalif of all orthodox muslims. İndignant at the campaign of Peter the İ and driven by thediplomats of some West European countries (first of all of England) Ottoman court demanded from tsarto leave Caspian region. Peter the İ left one garrison in Derbend and with the main forces of army returnedto Russia.From the spring of 1723 Ottoman Empire began to capture the former Safavies’ territories. Simultaneousadvance of two Empires in one and the same direction constituted a danger of breaking out the warbetween them.After the unsuccessful campaign in Crimea in 1711 Peter the İ was afraid of he next military conflictwith Ottomans and that is why applied maximum efforts for peaceful settlement of his relations withthem.Through the mediation of French diplomacy the Russian government managed to resist the Ottomangovernment from military actions in Europe and consequently valuable spring time for preparations tosummer campaign in 1723 was lost. A considerable role in it played the Ottoman adviser İbrahim PashaNevshehirli, who was afraid of the war with such a mighty power like the Russia.Having retracted the military actions in Europe, the Ottoman government decided to conquest smallterritories in South Caucasus and in the Western İran.İn May of 1723 Ottomans occupied the Tiflis without meeting a resistance. But near Ganja Ottomanmilitary forces sustained a defeat.İn the course of Russian - Ottoman peace negotiations in İstanbul the main object of debates wereAzerbaijan lands. Ottoman government was strictly against of occupation of the Derbend and Baku byRussia, considering that the latter had no any rights to these two cities.But the Russian side considered that it should take all the Caspian coastal area and cities Ardebil,Tabriz and Sultaniye should be given to İran. At the same time Russian government by means of marineexpedition occupied the Baku and later the Salyan.After prolonged negotiations in June 24 of the year 1724 was concluded a peace treaty between Ottomansand Russian in İstanbul was. According to this treaty Ottoman government got the right of controlunder the major parts of Azerbaijan but together with this it had to recognize Russian right to theDerbend, Baku and other adjacent to Caspian sea cities and villages. Shirvan region (excluding thecoastal area, which was given to Russia) was proclaimed half independent under the supreme patronageof Ottoman Empire.Having got Russian consent to the transition of major part of Azerbaijan and Western İran under thecontrol of Ottoman Empire in 1724-1725 Ottoman government entiteled itself to get the other lands. Safaviespovers in some cities could not resist the Ottoman forces. A number of cities and magals (Gazakh,1 Хцлася инэилисъяйя Айна Казымова тяряфиндян чеврилмишдир.165

Sheki, Gabala, Nakhchyvan, Ordubad, Maraga) voluntarely accepted the protection of Ottoman Empire.Ardebil, İrevan, Hamadan and other cities showed a desperate resistance.These cities were taken by storm. During the years from 1723 to 1725 Ottoman Empire occupiedabout 300 thousand sguare-km territories of the Safavies inheritance.İstanbul agreement did not remove the contradictions betwen Russia and Ottoman Empire accordingthe Caspian region, it merely eased them a little.Russian tsar regarded this treaty as temporary break and did not forget his plans about South Caucasus.Only after the death of Peter the İ in 1725, when under the conditions of weakning the centralizedpower his heirs understood the impracticality of Russia’s strengthening in the South Caucasus, theagressiveness of Russia in this region reduced. At the same time Russian government by all means triedto oppose the establishment of Ottomam İmpire at these lands; so, Russian government encouraged armeniansand georgians to stuggle against Ottomans.Ottoman Empire met the resistance of afghans striving to occupy all of the Safavies territories. Buthaving suffered a defeat in the battle with Ottoman turks near Hamadan, the leader of afghans Eshref,had to conclude a peace, treaty. According to the Khamadan peace treaty of 22-th September (3-rd ofOctober) in 1727 Eshref recognized the power of Turkey under the South Caucasus territories and alsoTabriz, Hamadan and Kirmanshah. One more faktor, which stained the Ottoman-Russian relationships,was the factor of indistinctness of border lines between the newly captured territories of two Empires.Only in December 12 (23) in the village Nabur near the Shemakha was drawn up a formal documentwhich finished the demarkation of the pointed territories on the newly occupied Azerbaijan lands.Ottoman government mainly preserved the administrative devisions and governing of Safavies timesmaking only some insignificant alterations. Borders of new provinces which were usually called“Sadgaks” in a certain extent corresponded to the borders of the former Safavies beylarbeys, but in somecases their size were decreased.The supreme military-administrative and also political power of provinces were concentrated inhands of the «serasker” or «muhafiz», who was appointed by the Sultan. Magal naibs and ketkhuds (villageforemen) were chosen from amount of local feudals.The Azeri lands to the North from the river Kura had their own special status. These territories wereruled by land owners, such were the Sheki, İlisy, Aresh. İn the central part of the former Shirvan beylerbeyexisted the half-independent Shirvan khanate. The appointment of Haji Davud on the chair of Shirvankhan appaled his former allies - Surkhay khan of Kazikumuk and uzmy Ahmed; for a long time theymade the pillage raids on Shirvan. Being dissatisfied with Haji Davud’s striving for independent actions,Ottoman government decided to relieve him of his post and to appoint instead of him Surkhay Khan. Sotrying to protect Shirvan from raids of mountain feudals Surkhay became the ruler of Shirvan in 1728.Ottoman ruling circles did not make any substantial changes in agrarian relations, only the lands oflocal feudals were confiscated. There were known such cases when Ottoman warriors, especiallyjanichars became owners of the lands in Azerbaijan.The character and main directions of social economical policy of Ottoman Empire were clearly displayedin the system of taxes. Having captured one or other district Ottomans put population census intoeffect, formed statutes with information about collecting taxes from population. From statutes it is seenthat Ottoman government was taking into consideration very hard living conditions of population andwith the aim of creation of conditions for economical revival temporarely stopped collecting some kindsof taxes, and some of taxes were completely abolished. Ottomans preserved the same forms of trade taxesand collections which existed in Safavies times. İn trade circulation were used simultaneously both, Safaviesand Ottoman monetary units. Together with that there were taken measures as regarded to revivalof trade. For instance with the aim of the widening silk trade transit across the Turkey there were collectedmore moderate customs. But it should be noted that in spite of the usually ordered tax collections,there were some cases of arbitrary ruling. The majority of funds, gathered by tax collecting, were allocatedto expenses for Ottoman army. Also much means were allocated to the fortification of strategic importantposts.İn spite of all Ottomans’ efforts they did not manage to stabilise the socio-economical situation inAzerbaijan. One of the most uneasy regions in territories occupied by Ottomans was the mountainouspart of Garabakh. İts population, mainly Christians united with living nearby Kurdish and Azerbaijanpeasants, and refused to pay taxes, organizing armed detachments and hiding in inaccessible places. Onlyin 1726 Ottoman to some extent were able to reach tranquillity in this region.166

İn 1727 the great uprising against Ottomans flared up in Karadag. The uprising was headed by Abdurrazakkhan Karadagy, who had been voluntarely serving to Ottomans till the uprising. Some part ofShakhseven tribe discontented by Ottomans also joined to the uprising. İn some manuscripts the amountof rebels reach 40 thousand people. İn its turn, pseudo-prince İsmail Mirza from the beginning of 1728strengthened his activity, also joined to Karadag rebels and very soon layed his hands on leadership ofuprising.By the joint strength of rebels even the city Ardabil was captured, but not for long time, however,using major forces Ottomans with much difficulties managed to suppress the uprising. İt should be notedthat Russian military authorities in Caspian displayed great activity in suppressing this uprising.İn the second half of the 20-ies of the XVIII century Ottoman Empire again had to encounter alsowith newly regenerated İran, headed by Nadir Khan Afshar. As it was mentioned before, though theRussian government cut the military actions in Caspian region after the death of Peter the İ, but it did notliked the strengthening of Ottoman Empire in the region and opposed to that by all means. Russian authoritiesencouraged armenians in struggle against Ottomans and supplied them with arms and ammunitions.Very often discords between Ottomans and Russians were because of crossing of local dwellers fromone occupied zone to another. Also the often raids of new Shirvan ruler Surkhay Khan to the lands whichwere under the Russian control had negative influence to Ottoman-Russian relationships.With the regeneration and strengthening of İran under the power of Nadir it was necessary to returnlands of the former Safavies Empire. Tahmasib the II, who entered İsfahan with the help of Nadir in theend of 1729, demanded from Ottoman court that they had to leave all occupied Safavies territories. OttomanEmpire had to resume military activities in Azerbaijan and İran. But in the result of the uprising inİstanbul in 1730 the social tension in Ottoman Empire sharpened. İt should be noted that in inciting theabove mentioned uprising quite significant was the role of agreement Ottomans about the transmission ofTabriz to İranians.To the beginning of 1731 the domestic political situation of Ottoman Empire to a significant degreestabilized, what gave the opportunity to Ottoman military forces to begin the counter - offensive.So, the new, but short offensive of Ottoman forces began. Kirmanshah was occupied without resistance;without any efforts they occupied Tabriz and Ardabil. Having lost several cities Tahmasib the IIasked for peace from Ottoman’s court.According to Kirmanshah treaty concluded in the beginning of 1732 Ottoman authority was obligedto return Kirmanshah, Ardebil and Tabriz to İran, and shah in his turn had to give up lands northwardsAraks for Ottomans.At the same time Russia noticed the new strengthening of İran and in order to cause the quarrel betweenİran and Ottoman Empire concluded a treaty with Shah in the beginning of 1732 in Resht, accordingto conditions of which Russia gave all Caspian lands southwards the river Kura to İran.However the peace between İran and Ottoman Empire was not lasting. Having overthrowed the ShahTahmasib the II, who had no authority, Nadir proclaimed his little son the Shah with the name Abbas theIII, then he proclaimed himself Abbas' regent and took in his hands the whole supreme power. İn order toconsolidate his position and to increase his glory Nadir demanded that Ottoman court should return allcaptured Safavies territories and resumed military actions.İn December of 1732 Nadir with his army entered Kirmanshah and began to threat Bagdad. As Ottomanauthorities did not wait such a headlong steps of their enemy, and they were afraid of this becausethey had not enough amount of forces at the fronts at that time. As they were not able to stop the attackof Nadir they had to ask him for a peace. İn February of 1733 between Nadir and pahsa of Bagdad Ahmedwas concluded an agreement about finishing military actions. But discords among ruling circles ofOttoman Empire led to the outcome that the supporters of military group won.Khan of Crimea Kaplan Gurey was ordered to move forward with his army in order to help Ottomantroops. Tatars way was across the Darband which was situated in the Russian territory. That is why Russianscrossed the way of the Crimea tatars. Threwn off the Russian troop but suffered many losses theKrimea tatars came up to Sirvan through the mountains. By the Crimea troops in Shirvan were too smallOttoman Empire could do nothing in struggle with Nadir. Besides it Osman Empire did not manage tohave some advance in struggle with Nadir. On the contrary relations with Russia according to other factorsshowed that it might be the war between these two empires.167

At the same time Nadir continued his military offensive İn 1734 he occupied Shamakha. Nadir’sstrengthening and progress of İranian troops gave the opportunity to Russian government to make theconclusion that if the Caspian provinces would be taken by İran the sworn enemy of Russia – OttomanEmpire could not get them.21 of March 1735 Russia concluded with Nadir the Ganja treaty according to which all Caspianregions which were situated to the South of the river Terek were given to İran. The Ganja contract waswholly directed against Ottoman Empire. The both sides promised each other neither to hold talks withOttoman Empire, nor to discuss any problem, without informing each-other. İran promised to be “ineternal alliance” with Russia.Nadir, inspired by the help of Russia, began to lay claim to Ottomans' own territories. İn order tostrengthen its weak position in Caspian Ottoman government decided to send the Crimea khan to Dagestanand Shirvan again. During the advance of Crimea troops to Darband in autumn of 1735 the Russianarmy committed a sally attack to the Crimea.İt denoted really the beginning of the war between Russia and Ottoman Empire. So the sharpeningOttoman-Russian contradictions in Azerbaijan played a considerable role in inciting of this war. İn orderto avoid the war of two fronts Ottoman government had to agree to restore the frontiers between İran andOttoman Empire which existed in the time of Murad the IV and about that it reached an agreement withNadir.From 1736 begins a new stage in policy of Ottoman Empire concerned the Azerbaijan. İn march of1736 on Mugan congress Nadir managed to become a shah; but he was not satisfied by demands ofreturning of the former Safavi lands any more and he put forward new conditions of peace also thedemand of recognizing Shiim as the fifth doctrine of Sunnism.Ottoman side was ready to agree all conditions except the last one, because it had to be discussed inthe ulems – supreme ecclesiastics of Empire. That is why the peace talks did not come to the end. As in1738 Nadir began a military campaign to İndia and Ottoman Empire was busy with the war with Russia,the Russian-Ottoman war temporarily broke off. İt began again in 1743 when Ottoman ulems refused tomake shiism the 5-th doctrine of Sunnism. One of the causes of sharpening the relations between thesetwo Empires was the maintenance which showed the Ottoman court to uprisings against Nadir and otherpseudoprinces in Azerbaijan.The war which continued from the 1743-to the 1746 came to the end by signing a peaceful treatyaccording to the conditions of which were confirmed the frontiers existed in times of Sultan Murad theIV.But outlined reconciliation between Ottomans and Nadir was destroyed by death of Nadir in June of1747 when he became a victim of conspiracy of court and Nadir Afshar’s great power collapsed.Countries which were included into this power, among them Azerbaijan, acquired the political independence.As there were no necessary political and economical prerequisites in Azerbaijan, there appeared nota unified whole power but about 20 “khanates”–independent and half–independent state formations.So from 1747 in the Ottoman–Azerbaijan relationships begin absolutely new stage. From themoment of organization of khanates they began to fight for territories whith each other.The initiative of Fatali Khan Urmiysky and of Fatali Khan Gubinsky to unite the country failedbecause of the opposition of other khans, also the opposition of Russia and İran which carried plans ofintrusion into Azerbaijan.Being in need for mighty protector in struggle against enemies, first of all against Russia and İran,many Azerbaijan khanates from the very moments of their formation were striving for establishment ofcontacts with Ottoman Empire. Still in 1747 Haji Chalaby khan of Shaki having sent the letter toOttoman court asked Ottomans for help, because as he considered there was a danger of intervention of«kizilbashs” (iranians) and Russians.İn 1750 Shahverdi khan of Ganga also wanted to have close relations with Ottoman government. Onthe eve of russian-turkish war in 1768-1774 Ottoman Empire became closer with Azerbaijan khanatesand during the war Sultan tried to coax. Azerbaijan khans and Dagestan land owners into his side.According to the facts it is known that in 1770 Ottoman representatives came to Fatali khan Gubisky andasked him to come forward together with Turkey and khan agreed with them. That year İrevan andGarabakh khans were ready to make the alliance with Ottoman Empire. But as it was seen the Ottomans’position in the war became worse and Azerbaijan khans were afraid of being at Ottoman Empire’s side.168

1747-1767 characterized by improvement and development of political, economic and culturalrelations between Azerbaijan khanates and Ottoman Empire. From 1768 these relations rose up to a newand higher stage. For Ottoman Empire which suffered a defeat in the war with Russia (1768-1774) andhad lost Krimea and the South of Caucasus was especially important. Ottoman ruling circles began tostregthen their attention to this region, first of all to Azerbaijan. At the same time in the conditions ofapproaching danger from Russia, many of Azerbaijan khanates also pined their hope on Ottoman Empire.Especially the former leaders of Shamakhy, Muhammed Said and Agasy khans brothers who werebanished from Shamakhy by Fataly Khan of Guba wanted the help. The entering of Rusian miitarytroops to the Derbend in1775 under the command of De Medem, who was hiding behind the request ofFatali Khan to help caused the indignation of Ottoman authorities. Ottoman government made an oficialinguuiry the causes of arrival of Russian troop to Derbend. İn order to avoid the worsening of relationswith the Ottoman Empire Russian empress Katherine the II ordered to withdraw Russian troop fromDerbend.Together with this in the middle of 70-ies khans of Sheki and Hoy worried by the strengthening ofagressive aspirations of İrakliy the II, and they were striving for reconciliation with the Ottoman Empire.They considered that it was necessary to unite with the forces of Ottoman Empire for resisting the attackof Georgian tsar. İn the relationships between the Azerbaijan and the Ottoman Empire quite significantwas the role of rulers of frontier districts in Ottoman Empire, first of all the role of «vali» (deeputy) ofChildir district Suleyman Pasha.But in the middle of 70-ies in XVIII century was emerged the worsening of relations between theOttoman Empire and the deputy ruler of Central İran Kerim Khan Zend. İt developed into the militaryconflict and in 1776 Kerim Khan even occupied Basra. Some courtiers of the Ottoman Empire suggestedto send the army to the Azerbaijan in order to frighten Kerim Khan. But the conflict was solved in peacefulway.İn the period after the war Ottoman Empire, having no desire to be blamed in violating the peacetreaty with Russia could not help the Azerbaijan khans. Together with this trying to preserve good relationshipswith Azerbaijan khans, Ottoman government made efforts to eliminate wars between thesekhanates in order not to allow Russia and Georgia to use these wars for their own benefit. So in 1779having got the information about the preparations of Fataly Khan Gubinsky, Yusein Khan Shekinsky andsome rulers of South Dagestan, were going to take the offensive against Garabakh khanate. But sultandemanded the above mentioned khans to stop the campaign (by special decree). Also the news about thesending by Russian government the military squadron to the Southern and Southeastern Caspian coasts inJune of 1781 made Ottoman government anxious. At the same time Armenians, who were trying with thehelp of Russia to create their own state on the territory of Garabakh, activated. İn such a difficult situationmany Azerbaijan khans again pined their hopes on Turkey.But the weakened Ottoman Empire did not want a new war with Russia and that is why tried to opposeand stop the agressiveness of its enemies by peaceful way, by sending money and presents.At the same time in 1783 Russia took the Kartly-Kakhet tsardom under its protection and then Ottomangovernment summoned all the Azerbaijan and Dagestan feudals to unite with the aim of suspendingthe advances of Russia to Turkish side and to South Caucasus.İn autumn of 1783 from Turkey to Azerbaijan was sent the embassy headed by Khalil efendy, whohad to create the alliance of Ottoman Empire with Azerbaijan Khans and Dagestan rules. The place ofmeetings had to be the city Shusha. According to manuscripts to the Yanuary of 1784 in Shusha had beengathered about 8 thousand warriers. But in the result of Russian countermeasures the united campaign ofAzerbaijan and Dagestan rules to Georgia reversed.İn this period Ottoman government payed a great attention to the İrevan fortress, which had a strategicsignificanse. Owing to the support of Ottoman authorities Qulam Ali khan of İrevan refused to paytribute to İrakliy the II. However Turkey did not manage to strengthen its positions in İrevan khanate. İnthe result of intrigues of İrakliy the II Qulam Ali khan was killed and the power was given to this brotherin law Muhammed, whose mother was from Georgia. İn the foreign policy the new khan orientated towardsboth, Ottoman Empire and Georgia.The mission of Khalil efendy was successful to some extent: some Azerbaijan khans, among themFataly khan Qubinsky asked Ottoman Empire for help. Fataly khan Qubinsky was preparing a campaignto the South Azerbaijan and also was in desperate need of Ottomans’ help. But because of the sharp reac-169

tion of Russia, which had plans of occupying the Azerbaijan and did not want the formation of oneunited state in these territories Fatali Khan did not manage to subjugate the South Azerbaijan.İn the autumn of 1784 sultan sent a new staff of representatives headed by İbrahim efendy to Azerbaijan.İn the «ferman», which were brought by İbragim Efendy, Sultan summoned muslims to the «sacredwar», to the uniting against the Russian expansion. Also İbragim Efendy brought some funds forkhans.After it, dgars resumed their attacks on Georgia. Khans of Sheki, Khoy and Garabakh united withAkhisky pasha and took an oath that they would struggle against Russian agression together. Obviously,the formation of this alliance became one of the reasons which caused the failure of realization of Russiancampaign to the South Caucasus.By the order of Ottoman pashas dgars and some of Azerbaijan rulers attacked the Georgia and triedto capture Tiflis. But at the last and very significant moment Ottoman government stopped Azerbaijanand Dagestan rulers, because it was afraid of the new war with the Russia.İn the middle of 80-ies Ali Murad Khan, who had taken the power in Central İran after the death ofKerim Khan and who were trying to consolidate his power, adressed to Russian government with thesuggestion to divide the Azerbaijan. He declared that he was ready to give the territories of NorthernAzerbaijan khanates up for Russia what was very profitable for the Russia. But Ottoman Empire, havingno desire to be indifferent to the fact of devision of Azerbaijan khanates by enemies showed its negativeattitude to this.From the middle of 80-ies feds between Azerbaijan khans fierced again. The Khoy khanate in theSouthern Azerbaijan was strengthening: it managed to subjugate khans of İrevan, Nakhchyvan andKaradag, and in 1785 Ahmed Khan of Khoysky subordinaded the Tabriz khanate. Taking into considerationthe power and authority of Ahmed Khan Ottoman court tried to establish close relationships withhim. Khan of Khoy was supplied with artillery and with considerable amount of provisions. Moreover, inorder to honour Khan of Khoy Ottomans gave him a title of serasker (commander). But soon the murderof Ahmed Khan weakened the authority of Ottoman Empire in Southern Azerbaijan.After the new sharpening of Ottoman-Russian contradictions and taking into account the approachingof the war between two imperies, Ottomans began to act with resolve in the Southern Caucasus. İnautumn of 1785 Umma Khan of Jar attacked the Borchaly fabric and silver mine. There was made an effortto attack the Tiflis and Lory fortress was in siege. As it is known, in the second half of 80-ies amongthe claimants to the Shah throne in İran was noticable Aga Muhammed Kadjar. He decided to subjugateall the countries and districts which had been in the body of the former Safavies Empire. One of his capitalpurposes was the occupation of Azerbaijan and Eastern Georgia.İn 1786 the relationships between İrakliy the II and the Ottoman Empire became better. Having understoodthat in the approaching Russian-Ottoman war the Russia would not have enough strength toprotect Georgia, İrakliy the II tried to ensure himself from attack of Ottomans. The friendship with theİrakliy the II was also profitable for Ottomans.The striving of Russia for occupying the territories of Ottoman Empire broke out the new war betweenthese countries. Ottoman government was trying to use the forces of Azerbaijan khanates in thewar. But the fierce feuds between Azerbaijan khans did not allow them to unite against Russia. At thesame time Russian-Georgia-Armenian campaign to Garabakh for precipitating İbrahim khan and forcreation of Armenian state stopped, because of withdrawal of Russian military troops from Tiflis.From the 1792 in the policy of Ottoman Empire about Caucasus appeared serious changes. Russia,which won a victory in the previous war deprived the Ottoman Empire of the opportunity to carry out theactive policy in Southern Caucasus by concluding the Jassin treaty. Now, to the struggle for supremacyin this region joined a new claimant - Aga Muhammed khan, who had to the middle of 90-es subordinatedalmost whole İran. Khahs of İrevan and of Garabakh were afraid of Aga Muhammed’s attacks, soin 1789-1790 they asked for the help of Ottoman Empire. Karadag, Maraga and Khoy khanates did thesame in 1790-1791. Having arrived in Tabriz in 1791, Aga Muhammed Khan subjugated all the southAzerbaijan khanates. Then he decided to subjugate the northern Part of the coutry and Eastern Georgia.İn their turn khans of Northern Azerbaijan began to send their representatives to Turkey more often. So,the representative of Sheykh Ali khan of Guba arrived in İstanbul in 1794. As the situation inside of Turkeywas not stable and Ottoman government had no opportunity to pay attention to the region of Caucasusin the appropriate manner, the cool reception was shown to the representative of Guba.170

Cosidering that the Ottoman Empire was the potential enemy of Russia, Aga Muhammed Kadgarsent to İstanbul his representative to inform about his intention to occupy the Northern Azerbaijan andEastern Georgia. Turkey, which by the treaty of the year of 1792 officially had to retract its pretensionsto these territories took an interest in Aga Muhammed Kadgar’s plans. The Ottoman Empire even helpedhim with funds. At the same time khans of Northern Azerbaijan asked for the help of Ottoman governmentagainst Aga Muhammed khan.The dilemma for Ottoman government was very difficult and it declared to Azerbaijan khans that asthere was no the war conditions of Turkey with İran, Turkey could not lead the military actions againstİran.İn such a conditions in 1796 Russia organized a campaign to South Caucasus. Aga MuhammedKadgar, who had already proclaimed himself the Shah then had to ask for the help of the Ottoman Empire.But the Ottoman Empire which did not have trust in shah remained indifferent to his request.But at the same time Ottoman government had the negative attitude to the offensive of Russia in theSouth Caucasus.Ottoman authorities even proposed to İrevan khanate to unite and struggle against Russians. By thevery reason of this the Russian commander in chief general V.Zubov in spite of the arosen opportunitycould not occupy the İrevan fortress. By the help which was sent fron Turkey in the occupied khanateswere organized troops of resistance.İn October of 1796 some Azerbaijan and mountainous rulers who had not resigned to the Russianoccupation by the call of the Ottoman court attacked the Russian troop which was situated in Guba. Atfirst rebels were victorious but afterwards Russians gathered forces and crushed them. But Russia did notmanage to strengthen in the Southern Caucasus.Having ascended on the throne after the death of the Katherine the II in 1796, her son Pavel the İ hada different from his mother's foreign policy. He withdrew the military forces under the command of generalV.Zubov back to Russia as this campaign put the budget of the state in disorder, besides the new tsarpayed a considerable attention to the struggle against England.İn 1797 Aga Muhammed Shah launched the second campaign to the Northern Azerbaijan, but inspite of the fact of occupation the fortress Shusha he became a victim of conspiracy.As it is seen from manuscripts, having suffered a defeat in two wars with Russia and because of thishaving lost the opportunity of carrying the active policy in Caucasus, Ottoman Empire, in spite of allthese facts helped morally and by funds the Azerbaijan people in struggle against the strengthening Russianexpansion.İn the end of the XVIII century the Great Powers including the Ottoman Empire payed very weak attentionto Azerbaijan. At that time the capital aim of Ottoman Empire was to defend itself from agressionof Napoleon's army. Backward and reactionary, military-feudal Russia was also busy with the struggleagainst bourgeois France. As for İran was concerned, there the new monarch Fataly Shah was busy instrengthening of his own power.However, soon Southern Caucasus again became the arena of rivalry between the mighty powers,first of all between Russia and İran. İn 1801 annexing the Eastern Georgia Russia decisively got down tothe occupation of Azerbaijan.Ottoman Empire which suffered a crisis was not only too weak to oppose the Russian expansion, butalso asked for the help of Russian commanders when suppressing uprisings of some borderline pashasSuch acted Ottoman Empire during the uprising of Sherif Pasha Akhinsky. İt should be noted that MuhammedKhan of İrevan supported Sherif Pasha.By the attack on the Djaro-Belocan djamaats in 1803 Russia began the realization of occupying theAzerbaijan. İn the beginning of January of the 1804 the city Gandja was taken by storm.Ottoman Empire had to take up the observative position, but İran in 1804 began the war with Russia.İn spite of all efforts Ottoman Empire also could not avoid the war with Russia.The struggle against the common enemy created precondition for reconciliation of Ottoman Empireand İran. Even in 1810 there was made an effort to organize united military actions of these two states.But both Ottoman Empire and İran suffered a defeat in the struggle with mighty Russia and had to acceptthe annexation of northern Azerbaijan lands by Russia, excluding Nakhchyvan and İrevan khanates.Some Azerbaijan khans (including Salim khan Shekinsky) immigrated to Turkey.But the reconciliation between Ottoman Empire and İran was not lasting. İn 1820-1821 emerged aconflict between the boderline pashas and İrevan khanate because of the arbitrary crossing of half-171

nomadic tribes from the territory of one state into the territory of another one. The aggravatage of thequarrel led to the military conflict in the years of 1822-1823.After the beginning of Russian-İranian war in 1826 the heir of İran throne Abbas Mirza by declaringabout the «discount» of Eastern Georgia to Ottoman Empire asked for the help of Ottomans. But Ottomangovernment did not fulfilled his request, as it was afraid of a new war with Russia.But all the efforts of Ottoman Empire were in vain, in 1828-1829 began the second Ottoman-Russianwar. Having suffered a defeat, Ottoman Empire renounced of all its rights to the Southern Caucasus. Stillbefore it in 1828 Russians, having destroyed İran, captured İrevan and Nakhchyvan khanates.Characteristic feature of Ottoman-Azerbaijan relationships in the beginning of the XIX century wasthe fact, that Ottoman Empire did not want to accept the occupation of Azerbaijan by Russia, but becauseof the weakening of its military might was not able to resist this occupation.So summing up all above mentioned it can be concluded that in the XVIII and in the beginning ofXIX centuries the relationships of Azerbaijan and Ottoman Empire not always were on the same leveland on some definite stages had peculiar features. Also the relationships of different khanates and Ottomanswere dissimilar. İs should be noted that Garabakh, Sheki and Khoy khanates had close relationshipswith Ottoman Empire but Guba khanate for some time had to hide its relations with Ottoman Empire,because it was situated near the borders of Russia.172

M Ü N D Ə R İ C A TGİRİŞ ……………………………………………………………………………………………………… 3İ FƏSİL. XVIII YÜZİLLİYİN 20-ci İLLƏRİNDƏOSMANLI İMPERİYАSİ VƏ АZƏRBАYCАNSəfəvi dövlətinin süqutu və Оsmаnlı imperiyаsinın Cənubi Qаfqаz siyаsəti …………………… 92. I Pyоtrun Хəzəryаnı yürüşünə (1722-1723) Оsmаnlı imperiyаsının münаsibəti ……………… 143. 1724-cü il İstаnbul Rusiyа-Оsmаnlı müqаviləsi və Аzərbаycаn ……………………………… 23II FƏSİL. АZƏRBАYCАN ƏRАZİSİNDƏMÜVƏQQƏTİ OSMANLI İDАRƏÇİLİYİ1. Аzərbаycаn tоrpаqlаrının Оsmаnlı imperiyаsınа qаtılmаsı …………………………………… 312. İstаnbul müqаviləsi bаğlаndıqdаn sоnrа Cənubi Qаfqаzdа Rusiyа-Оsmаnlı münаsibətləri ….. 353. Аzərbаycаn tоrpаqlаrındа оsmаnlı idаrəçiliyi ………………………………………………… 384. Оsmаnlı idаrəçiliyi dövründə Аzərbаycаndа sоsiаl-siyаsi vəziyyət47……………………………III FƏSİL. XVIII ƏSRİN II RÜBÜNDƏ ХƏZƏRYАNİREGİОNDА RUS-OSMANLI-İRАN RƏQАBƏTİ………………………………………………………………………………………………………… 52İV FƏSİL. АZƏRBАYCАN ХАNLİQLАRİNİN YАRАNMАSİ VƏ ОNLАRİNQОNŞU DÖVLƏTLƏRLƏ MÜNАSİBƏTLƏRİ1. Хаnlıqlаrın yаrаnmаsındаn sоnrа Cənubi Qаfqаzın dахili və хаrici siyаsi durumu68……………2. Оsmаnlı imperiyаsı ilə Аzərbаycаn хаnlıqlаrı аrаsındа əlаqələrin yаrаnmаsı ………………… 733. Kiçik Qаynаrcа sülhündən sоnrа Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаz siyаsəti ……………… 764. XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində Cənubi Qаfqаzdа Оsmаnlı-Rusiyа rəqаbəti ………… 80V FƏSİL. RUSİYАNİN CƏNUBİ QАFQАZDА ÖZ TƏSİRİNİ YАYMАSİNАOSMANLI İMPERİYАSİNİN MАNE ОLMАQ CƏHDLƏRİ (1783-1791)1. 1783-cü il Geоrgiyevsk müqаviləsindən sоnrа Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzа diqqətiningüclənməsi ……………………………………………………………………………………… 832. Оsmаnlı dövlətinin Cənubi Qаfqаzdа öz təsirini gücləndirmək cəhdləri ……………………. 85173

3. Rusiyаnın İsfаhаnlı Əlimurаd хаnlа Аzərbаycаnı bölüşdürmək cəhdi və Оsmаnlıimperiyаsının mövqeyi …………………………………………………………………………… 884. 80-ci illərin оrtаlаrındа Аzərbаycаndа siyаsi vəziyyətə Оsmаnlı hökumətinin münаsibəti 91……5. II Rusiyа-Оsmаnlı mühаribəsi zаmаnı (1787-1791) Аzərbаycаn хаnlаrının mövqeyi ……… 97VI FƏSİL. XVIII YÜZİLLİYİN SОNU – XIX YÜZİLLİYİNBİRİNCİ ОTUZİLLİYİNDƏ CƏNUBİ QАFQАZDА RUS-İRАNRƏQАBƏTİNƏ OSMANLI DÖVLƏTİNİN MÜNАSİBƏTİ1.Аğа Məhəmməd хаn Qаcаrın Cənubi Qаfqаzа həmləsinə Оsmаnlı dövləti və Rusiyаnımünаsibə ………………………………………………………………………………………… 1042.V.Zubovun bаşçılığı ilə Rusiyа qoşunlаrının Аzərbаycаnа bаsqını və Оsmаnlı hökumətininCənubi Qаfqаzdа rus təsirinin güclənməsinə mаne olmаq cəhdləri …………………………… 1093.Аzərbаycаnın Rusiyа ilə İrаn аrаsındа bölüşdürülməsi və Оsmаnlı dövlətinin mövqeyi ……… 113Nəticə …………………………………………………………………………………………… 121Qeydlər127……………………………………………………………………………………………Хülаsə (ruscа) …………………………………………………………………………………… 157Хülаsə (ingiliscə) ………………………………………………………………………………… 165174

TОFİQ MUSTАFАZАDƏ(professor, tаriх elmləri doktoru)XVIII YÜZİLLİK – XIX YÜZİLLİYİNƏVVƏLLƏRİNDƏOSMANLI – АZƏRBАYCАNMÜNАSİBƏTLƏRİBаkı – «Elm» - 2002175

«Elm» Redаksiyа-Nəşriyyаt və Poliqrаfiyа MərkəziMərkəzin direktoru: Ş.H.АlışаnlıBаş redаktor: T.H.KərimliDirektor müаvini: R.H.KərimliRedаktoru: Qərib QаrаnnıTeх.redаktoru: T.АğаyevKompüter tərtibçisi: V.А.АlışаnovÇаpа imzаlаnmışdırFormаtı 84x108 1 / 32Həcmi 23,25 ç.v. Sаyı 300Sifаriş Qiyməti müqаvilə ilə«Elm» RNPM-nin mətbəəsində çаp edilmişdir(İstiqlаliyyət küç.8)176

Tarix elmləri doktoru, professor Tofiq Teyyub oğlu Mustafazadə 1949-cu il iyun ayının 1-dəAzərbaycan Respublikası Dəvəçi rayonunun Zeyvə kəndində anadan olmuşdur.Uzun illərdir ki, Azərbaycanın qonşu ölkələrlə münasibətləri tarixi üzrə gərgin və səmərəli araşdırmalaraparır, 3 monoqrafiyası və 60-a yaxın elmi məqaləsi nəşr olunmuşdur. Müxtəlif illərdə Moskva,Daşkənd, Tallin, Аnkаrа və Trabzonda keçirilən elmi konfrans və simpoziumlarda respublikamızın tarixelmini ləyaqətlə təmsil etmişdir. 1996-cı ildən Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutununAzərbaycanın qonşu ölkələrlə əlaqələri və xanlıqlar dövrü tarixi şöbəsinə başçılıq edir.177