Monografia dotycząca badań archeologicznych - Miasto Sieradz

Aleksander AndrzejewskiTomasz OlszackiSieradz poniŜej „skarpy miejskiej” -wstęp do charakterystyki archeologicznej.Monografia archeologiczna.Łódź 2008

2Spis treści:1. Sieradz poniŜej „skarpy miejskiej”. 32. Charakterystyka stanowisk archeologicznych. 42.1 Badania archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym 62.2 Badania archeologiczne stanowisk 3, 3 a, 3b, 4 i 5. 93. Osadnictwo wczesnośredniowieczne (osady otwarte i gród, tzw. starszy). 114. Sieradzkie zamki. 204.1 Zamek przejściowy - rezydencja Piastów kujawskich(około połowy XIII wieku - około 3 tercji XIV wieku) 204.2 Zamek murowany 274.2.1 Faza późnośredniowieczna (około 1357 - około 1500 r.) 294.2.2 Faza wczesnonowoŜytna (około 1500 – 1588 r.) 344.2.3 Faza nowoŜytna i upadek zamku (1588 r. – koniec XVIII w.) 425. Rejon zamkowego przygródka i sieradzkiej Pragi w świetle źródeł pisanychi badań terenowych. 466. Wnioski konserwatorskie - moŜliwości rewitalizacji. 487. Propozycja sposobu ekspozycji reliktów. 52

1. Sieradz poniŜej „skarpy miejskiej”.3PoniŜej tzw. skarpy miejskiej, czyli wysokiej krawędzi nadrzecznej terasy, na której torozwinęło się lokowane około 1255 roku miasto, znajdują się rozległe, a w przewaŜającej częściniezasiedlone obszary, sięgające obecnego koryta Warty. Ten dziś zapomniany rejon jestszczególnie waŜny dla historii Sieradza; stamtąd bowiem znamy ślady najstarszego,wczesnośredniowiecznego osadnictwa, tam rozwinęły się teŜ kolejno: dwuczłonowy gród i dwazamki, funkcjonowały przynajmniej dwie budowle sakralne i cmentarz, a takŜe przygródek, czylizespół zabudowań o funkcjach produkcyjnych i magazynowych, obsługujący sieradzkie castrum.Niestety, pomimo wieloletnich badań omawianego obszaru, do dziś stan wiedzy o nim jestwysoce niezadowalający, a jego obraz nadal kształtuje waŜna, ale przecieŜ juŜ dość dawnai tylko wstępnie zarysowująca temat, praca „Sieradz w średniowieczu” pod redakcją JaninyKamińskiej, która ukazała się w roku 1962 1 .Niniejsze opracowanie dotyczy sieradzkiego Wzgórza Zamkowego (stanowisko 1) i Pragi(stanowiska 3b i 4) oraz stanowisk połoŜonych w niewielkiej od nich odległości, czyli: terenutzw. „kępy B” podgrodzia (stanowisko 3), „kępy D” - przygródka (3b) oraz stanowisk 3 a („kępaC”) i 5 („kępa Z”). Przedstawione zostaną informacje pochodzące z publikowanych i (przedewszystkim) niepublikowanych materiałów z badań archeologiczno-architektonicznych, któreuzupełnione zostaną poprzez wiadomości zaczerpnięte ze źródeł pisanych, a takŜe ikonografię.W sumie, praca ta ma na celu zebranie i uporządkowanie dotychczasowego stanu wiedzy natemat wyŜej zarysowanej problematyki oraz reinterpretację niektórych dawnych ustaleń.Osobnym zamierzeniem jest zarysowanie z perspektywy archeologa moŜliwości działańkonserwatorskich, tudzieŜ rewaloryzacji terenu, co wydaje się szczególnie istotne w kontekścieplanowanych działań w tym zakresie.1 „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna” [dalej: PiMMAiE],nr 7: Sieradz w średniowieczu, pod red. J. Kamińskiej, Łódź 1962.

2. Charakterystyka stanowisk archeologicznych.4Wzgórze Zamkowe w Sieradzu, to rozległy, porośnięty drzewami i krzewami kopiec,o średnicy u podstawy około 115-125 m, przy średnicy platou około 75-80 m, który wyniesionyjest około 5,0 m ponad poziom okolicznych łąk (do około 135,0 m npm.) 2 . Jego wnętrze kryje nikłeślady murowanego zamku, zachowanego głównie w postaci negatywów murów i towarzyszącychim nawarstwień kulturowych, a takŜe relikty obwarowań starszych obiektów i związanych z nimibudowli: drewnianych i murowanych oraz poprzedzającego je osadnictwa otwartego. Kopiecposadowiony jest w odległości ponad 600 m od rynku miasta lokacyjnego. Od zachodu oblewa gouregulowana rzeczka śeglina - zachodni dopływ Warty, choć sytuacja ta nie jest toŜsama zestosunkami wodnymi panującymi w tym miejscu w średniowieczu, a nawet w czasachnowoŜytnych. Jak wskazują badania 3 , w średniowieczu Warta w okolicach miejscowości Chojnerozdzielała się na kilka odnóg, z których zachodnia płynęła łoŜyskiem obecnej śegliny. Owazachodnia odnoga Warty, wykorzystująca koryta śegliny i Mesznika (Myji) czytelna była jeszczew stuleciu XIX, a dopiero później nastąpiło ukształtowanie się cieków wodnych w formie obecnieczytelnej 4 . Od południa, wschodu i północy wzniesienie otacza okresowo nawodniona fosao szerokości około 7,50 m i przyległy do niej od zewnątrz wał ziemny. Współczesna forma kopcai fosy jest jednak w znacznym stopniu efektem działań porządkowych, przeprowadzonychw początkach XX stulecia 5 oraz wieloletnich prac ziemnych związanych z badaniamiarcheologicznymi. Ponadto w okresie II wojny światowej na terenie kopca zbudowano czteryŜelbetonowe schrony, posadowione od strony północnej, północno-zachodniej i wschodniej,a będące obecnie jedynymi zabudowaniami w obrębie stanowiska.Od południowego-wschodu, do fosy okalającej obszar Wzgórza Zamkowego przylegastanowisko Sieradz 3, kryjące relikty tzw. podgrodzia. Znajduje się ono na wypłaszczeniu terenu,połoŜonym na poziomie około 129,50-130,75 m npm., a obszar ów zajmuje obecnie Sieradzki ParkEtnograficzny 6 . Stanowisko 3a sąsiaduje natomiast z zamkową fosą od strony północnowschodniej,a od północy ogranicza je warciańskie starorzecze - Paradzianka 7 . PołoŜone jest ono nawysokości niwelacyjnej około 130,0 m npm.Stanowiska Sieradz 3b i 4 znajdują się na obszarze Pragi, czyli przedmieść połoŜonych2 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1 (Osada otwarta, gród starszy, gród młodszy), [w:] Sieradz w średniowieczu…,s. 83.3 K. KrauŜlis, Zmiany połoŜenia koryta Warty w pobliŜu Sieradza, Warszawa 1973 (mpis P.P. P.K.Z udostępniony przezPanią Mgr U. Perlikowską-Puszkarską. Za udostępnienie tego i innych niepublikowanych opracowań składamyserdeczne podziękowania).4 Tym samym anachronizmami są często spotykane w literaturze zdania, sytuujące dawny gród, bądź zamek sieradzkinad śegliną, leŜały one bowiem w widłach Warty.5 Źródła do historii miast łódzkiego okręgu przemysłowego w XIX w., oprac. R. Kaczmarek, Warszawa 1958. Materiałydo historii miast, przemysłu i klasy robotniczej w okręgu łódzkim, pod red. N. Gąsiorowskiej, t. 2, s. 179.6 A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe z XI-XIII w. w Sieradzu, [w:] Sieradz w średniowieczu…, s. 111-112.7 TamŜe, s. 125.

5pomiędzy podnóŜem skarpy, na której wykształciło się miasto lokacyjne, a terenem zamku (obecnieWzgórzem Zamkowym). Obszar ten, o powierzchni ponad 5000 m 2 i w przybliŜeniu kolistymkształcie, był pierwotnie rozległą wyspą, od zachodu i wschodu ograniczoną rozgałęzionymiodnogami Warty, a potem śegliny. Stanowisko 3 b (tzw. kępa D) znajduje się bliŜej zamku,w rejonie wschodniego odcinka ulicy Zamkowej i środkowego odcinka ulicy Podzamcze. Obszarpoddany badaniom znajdował się w rejonie posesji przy ul. Praga 4 (obecnie Zamkowa), nawysokości niwelacyjnej 130,70 m npm. Stanowisko 4 (tzw. kępa E), zlokalizowane jest w rejonieśrodkowego odcinka ulicy Zamkowej, w samym środku omawianego rejonu, w miejscu gdzieznajdował się drewniany kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy, rozebrany w XIX stuleciu.Fragmentarycznie zbadany teren stanowiska znajdował się na posesji przy ulicy Praga 48.Stanowisko Sieradz 5 (tzw. kępa Z) znajduje się około 300 m na południe od WzgórzaZamkowego, nad rzeczką śegliną 8 . Ta obecnie niewyróŜniająca się forma terenowa była w dobiewczesnego średniowiecza piaszczystym wyniesieniem (130,50-75 m npm.), nieznaczniewywyŜszonym ponad poziom podmokłych i okresowo zalewanych łęgów.8 A. Chmielowska, Osada otwarta z VI-VII w. na stanowisku 5 w Sieradzu (Kępa Z), [w:] Sieradz w średniowieczu…, s.73-82.

2.1 Archeologia na Wzgórzu Zamkowym.6Począwszy od połowy lat 50. XX wieku sieradzkie Wzgórze Zamkowe było przedmiotemwieloletnich prac archeologicznych, archeologiczno-architektonicznych oraz szeregu ekspertyzpomocniczych. W sumie, w latach 1956-1980, w róŜnym stopniu przebadano obszar o łącznejpowierzchni około 1200 m². Niestety, jak to juŜ zauwaŜono powyŜej, z wyjątkiem wynikównajstarszych wykopalisk, pozostałe doczekały się tylko skromnych publikacji, nieprzystających doniewątpliwego wysiłku badawczego włoŜonego w rozpoznanie stanowiska. Zasadniczy zasóbinformacji pozostaje natomiast nadal zdeponowany w niepublikowanych sprawozdaniachi dokumentacji z badań warszawskiego oddziału Państwowego Przedsiębiorstwa PracownieKonserwacji Zabytków [dalej: PKZ].Pierwszy etap, obejmujący lata 1956 oraz 1958-1960 związany był z większym programembadań nad Sieradzem wczesnośredniowiecznym, a kierowała nimi Janina Kamińska (MuzeumArcheologiczne i Etnograficzne w Łodzi) 9 . W roku 1956 na plateau kopca wytyczono sondaŜowąjednostkę badawczą o bliŜej nieokreślonej lokalizacji, którą eksplorowano do głębokości 1,0 m.W 1958 roku otworzono natomiast regularny wykop archeologiczny (dalej: „1958”), przecinającystok Wzgórza Zamkowego od strony północno-wschodniej, a który ostatecznie uzyskał wymiary:5,0-6,0 x 15,0m.Kontynuacji badań podjęła się w roku 1967 Anna Kufel - Dzierzgowska (MuzeumOkręgowe w Sieradzu), wytyczając w południowo-wschodniej części stanowiska wykop „1967”o wymiarach 5,0 x 30,0 (?) m, zorientowany na osi północ-południe 10 .Oberwanie się części wschodniego profilu tegoŜ wykopu i odsłonięcie fragmentu ceglanejbudowli centralnej zadecydowało o przekazaniu w roku 1969 prac PKZ, które prowadziły je przez12 kolejnych sezonów, to jest do 1980 roku. W latach 1969-1971 pracami wykopaliskowymikierował Krzysztof Nowiński 11 , zaś od 1972, do 1980 Urszula Perlikowska-Puszkarska 12 . Najwięcej9 Przede wszystkim poświęcona w całości tymŜe badaniom praca Sieradz w średniowieczu, gdzie: J. Kamińska, Sieradzwczesnośredniowieczny w świetle wyników badań archeologicznych, s. 43-58; J. Kamińska, Badania na stanowisku1…, s. 83-109 oraz popularnonaukowa praca J. Kamińskiej, A. Chmielowskiej, T. Łaszczewskiej, Z dziejówśredniowiecznego Sieradza, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1964.10 Jedyne wzmianki na temat tych badań odnajdujemy na łamach „Informatora Archeologicznego” (dalej I.A); I.A,1968 (Badania 1967), s. 363-364; I.A, 1969 (Badania 1968), s. 289-290 oraz A. Kufel-Dzierzgowska, Sieradz wświetle badań wykopaliskowych, [w:] Między północą a południem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnymśredniowieczu i czasach nowoŜytnych. Materiały z sesji naukowej w Kościerzynie koło Sieradza (4-6 grudnia 1991) ,pod red. T. Horbacza i L. Kajzera, Sieradz 1993, s. 187 (tam informacja, o początkowym zamiarze przecięciaWzgórza Zamkowego wykopem krzyŜowym). Ponadto, bardzo krótkie omówienie rezultatów badań, niewykraczające poza spostrzeŜenia J. Kamińskiej odnaleźć moŜna w: A. Kufel-Dzierzgowska, Pradzieje Sieradzkiego,[w:] Szkice z dziejów Sieradzkiego, Łódź 1977, s. 56-57 Dość skąpa dokumentacja znajduje się w sieradzkimMuzeum Okręgowym [za udostępnienie tych i innych materiałów składamy serdeczne podziękowania].11 K. Nowiński, Gród i zamek sieradzki w badaniach archeologicznych z lat 1969-1971, Sieradz 1971; TenŜe,Przyczynek badań nad rozwojem grodów w zamki, „Wiadomości Archeologiczne” R. 36 (1971), z. 3, s. 259-266;TenŜe, Od baszty do rotundy (czyli sieradzkie perypetie), „Z Otchłani Wieków”, R. 37 (1971) z. 2, s. 92-95; TenŜe,Problematyka naukowa, konserwatorska i ekspozycyjna ceglanej rotundy w Sieradzu, „Ochrona zabytków”, s. 33-37; Ponadto noty na łamach „Informatora Archeologicznego”: I. A, 1970 (Badania 1969), s. 313-314; I. A, 1971(Badania 1970), s. 203-204; I. A. 1972 (Badania 1971), s. 262-264. Najwięcej informacji w niepublikowanych

7uwagi poświęcono w tych latach południowo-wschodniej części Wzgórza Zamkowego, gdzierozpoznawano relikty ceglanej budowli centralnej. Wpierw wytyczono tam wykop 1/69 (ostatecznewymiary około 14,0 x 14,0 m), do którego doklejono od wschodu wykop 1A/72, a następnieprzyległe doń od północy 9/74 i 10/74. Łącznie kompleks wykopów sąsiadujących z 1/69określany teŜ bywa mianem 1A/73 (tak teŜ dalej w niniejszym opracowaniu), a jego obszar to około10,0 x 14,0 m. Od wschodu, do 1A/73 przylegał wykop 11/78, o wymiarach 5,0 x 20,0 m, zapomocą którego przecięto nawarstwienia średniowiecznych drewniano - ziemnych obwarowań.O wiele mniej informacji wniosły wykopy lokowane w innych częściach stanowiska. Ich niewielkierozmiary nie umoŜliwiały skutecznej obserwacji, na obiekcie o tak złoŜonej stratygrafii i znacznejmiąŜszości nawarstwień antropogenicznych. Sytuację tę nieco odmieniły próby przedłuŜaniamałych wykopów o kolejne, przyległe do nich jednostki badawcze, co realizował ostatni z badaczy.Niemniej, bez wyjątku, wyniki prac prowadzonych na wykopach poza południowo-wschodniączęścią stanowiska nie zostały w zasadzie zaprezentowane w formie publikacji, a podstawowym12pisanych dla P.P P.K.Z: K. Nowiński, Sprawozdanie z prac archeologicznych i wstępna analiza materiałuzabytkowego z badań w Sieradzu, woj. Łódzkie, w roku 1969 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1969), Warszawa 1970;TenŜe, Sprawozdanie z prac archeologicznych prowadzonych w Sieradzu, woj. Łódzkie w roku 1970 (dalej: Sieradz -sprawozdanie 1970), Warszawa 1970; TenŜe, Sieradz, pow. loco, woj. Łódzkie. Sprawozdanie z badańarcheologicznych prowadzonych od 11 czerwca 1971 do 15 sierpnia 1971 roku (dalej: Sieradz - sprawozdanie1971), Warszawa 1971. Wszystkie z wymienionych materiałów niepublikowanych, dostępne w archiwum MuzeumOkręgowego w Sieradzu.U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych w archeologicznych badaniach terenowychprowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu, PiMMAiE, nr 26, 1979, s.143-163; taŜ, Brick rotunda on theCastle Hill In Sieradz: Archeological and architectonic researches 1969 - 1971, „Archaeologia Polona”(dalej AP)XXIII, 1984, s.203-214, taŜ, Sieradz średniowieczny w świetle źródeł historycznych oraz wyników badańarcheologicznych i architektonicznych, [w:] Badania archeologiczne Pracowni Konserwacji Zabytków. Studia iMateriały, pod red. L. KrzyŜanowskiego, Warszawa 1988, s.167 -178. Ponadto krótkie noty zawarte w InformatorzeArcheologicznym: I. A, 1973, s.225; I. A, 1974, s.213-214; I.A, 1975, s.261-262; I. A, 1976, s.207; I. A., 1977, s.232-233; I. A, 1978, s. 195-196; I.A, 1979, s. 201-202; I. A, 1981, s. 216-217. Najwięcej informacji zawierająjednak niepublikowane materiały, pisane dla P.K.Z, z którymi mogliśmy się zaznajomić dzięki Ŝyczliwości ichautorki, a są to: U. Perlikowska, Sieradz. Stanowisko 1, woj. Łódzkie. Wstępne wyniki badań prowadzonych nastanowisku w latach 1972 - 1973 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1972 - 1973), Warszawa 1974; taŜ, Sieradz.Wzgórze Zamkowe, stanowisko 1. wstępne wyniki badań kompleksowych prowadzonych na stanowisku w latach1974 - 1975 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1974 - 1975), Warszawa 1976; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz.Wzgórze Zamkowe, stanowisko 1. Wstępne wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych nastanowisku w 1976 r. (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1976), Warszawa 1976 - 1977; taŜ, Sieradz. Wzgórze Zamkowe,stanowisko 1. Wstępne wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na stanowisku w 1977 r.(dalej: Sieradz - sprawozdanie 1977), Warszawa 1977; taŜ, Sieradz. Wzgórze Zamkowe. Wstępne opracowaniemateriałów z wykopów nr 3, 3B i 11 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1978), Warszawa 1979; U. Perlikowska-Puszkarska, Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu wdniach od 10.VIII do dnia 3.IX.1980 (dalej: Sieradz - sprawozdanie 1980); taŜ, Sieradz - Zamek, wykop nr 5.Opracowanie dokumentacji archeologicznej i materiału zabytkowego z badań wykopaliskowych przeprowadzonychw latach: 1969, 1973 – 1976 (dalej: Sieradz - wykop nr 5), Warszawa 1982; taŜ, Sieradz - Wzgórze Zamkowe ar 88,wykop 1A/73. Zestawienie materiału zabytkowego. Badania przyrodnicze, Warszawa 1989. W czasie, gdykierownikiem badań była U. Perlikowska-Puszkarska podjęto takŜe szereg działań badawczych wykraczającychpoza warsztat archeologiczny. Zazwyczaj nie publikowane, a przez to niemalŜe kompletnie nieznane rezultaty tychinterdyscyplinarnych badań, niejednokrotnie bardzo wiele wnoszą w poznanie dziejów osadnictwa na WzgórzuZamkowym. Ze znanych mi materiałów wymienić naleŜy: M. Dąbrowski, M. Borowik-Dąbrowska, E. Kamińska,M. Michniewicz, Sprawozdanie ze stanu badań przyrodniczych na stanowisku Sieradz - Zamek na rok 1975 [w:]Wstępne wyniki 1974 -1975, oprac. U. Perlikowska, Warszawa 1976; E. Kamińska, Badania karpologiczne nastanowisku Sieradz - Zamek; Sieradz - Zamek, st. 1 ar 88, wykop 1A/73; A. Lasota-Moskalewska, Analizaarcheozoologiczna, Warszawa 1989; K. KrauŜlis, Zmiany połoŜenia koryta Warty w pobliŜu Sieradza, Warszawa1973, (maszynopisy opracowań P.K.Z udostępnione przez mgr U. Perlikowską-Puszkarską), z publikowanych : J.Feelmann, Interdyscyplinary cooperation and surveying works in investigations of the rotunda located on the CastleHill in Sieradz, A.P XXIII, 1984, s. 215-224.

8źródłem ich poznania jest niekompletna juŜ dokumentacja P.K.Z. Wykop 2/69 posadowiony zostałw północno-wschodniej części platou, a zorientowano go na osi północ-południe. Początkowo miałon znaczne rozmiary: 5,0 x 25,0 m, jednak ostatecznie eksplorowano tylko obszar o wielkości 4,0 x5,0 m. Wykop 3/69, o wymiarach 5,0 x 14,0 m zlokalizowano w południowej partii WzgórzaZamkowego. W późniejszej fazie badań terenowych został on osadzony w szerszym kontekściestratygraficznym poprzez wytyczenie jednostek przyległych do niego od południa (3A/78 - 5,0 x5,0 m i 3B/78 - 4,0 x 9,0 m) i od północy (3C/80, o wymiarach 5,0 x 5,0 m). Na zachód odopisanego eksplorowany był wykop 4/69, o wymiarach 5,0 x 15,0 m. W zachodniej częścistanowiska załoŜono dwa wykopy: 7/71 (partia południowo-zachodnia), o ostatecznych wymiarach7,50 x 12,0 m i 6/70 (4,0 x 10,0 m, partia północno-zachodnia). Północny rejon stanowiska badanodwoma niewielkimi wykopami: 5/69 (o prawdopodobnych wymiarach 4,0 x 5,0 m) i 8/71 (zapewne4,0 x 5,0 m), z których tylko pierwszym udało się na wąskiej przestrzeni osiągnąć poziom calca.Wieloletnie badania stanowiska doprowadziły do wydzielenia czterech zasadniczychsekwencji osadniczych. Dwie najstarsze, związane były z cyklem kilku tzw. osad otwartych (XI-XIIw.) i starszym grodem, nawarstwienia późnośredniowieczne, to faza funkcjonowania dwóchzamków: drewnianego (około połowy XIII w, do około drugiej tercji XIV stulecia) i murowanego.Z murowanym, starościńskim castrum wiązały się takŜe poziomy nowoŜytne, odłoŜone w XVI-XVIII wieku. W znacznej części Wzgórze Zamkowe składa się takŜe z nawarstwieńpóźnonowoŜytnych i współczesnych (XIX-XX w.), dokumentujących intensywne prace ziemne,a często niszczących starsze (XV-XVIII wieczne) jednostki stratygraficzne i wydzielone obiekty.

2.2 Badania archeologiczne stanowisk 3, 3 a, 3b, 4 i 5.9O ile penetracjom w obrębie Wzgórza Zamkowego poświęcono wieloletnią uwagę, o tyleregularne badania pobliskich stanowisk 3, 3a, 3b i 5 prowadzone były tylko w latach 1956-1961 13 .Na stanowisku Sieradz 3, wyeksplorowano ponad sto jednostek badawczych, o róŜnym charakterze(regularne wykopy archeologiczne II-V, podłuŜne rowy kontrolne i ciągi niewielkich sondaŜy),o łącznej powierzchni około 700 m², celem których było ustalenie zasięgu osady, w tym przedewszystkim charakteru okalających ją konstrukcji obronnych oraz jej wewnętrznegozagospodarowania. Wykopem II oraz V (odcinek 2), o łącznej powierzchni 325 m 2 rozpoznanostratygrafię wewnątrz osady, pozostałe jednostki wytyczone zostały natomiast dookolnie - na liniijej obwarowań. Szerokie rozpoznanie terenu sondaŜami umoŜliwiało płytkie zaleganiei stosunkowo niewielka miąŜszość nawarstwień kulturowych, które zdeponowane były tuŜ podhumusem. Badania doprowadziły do odkrycia reliktów związanych z trzema zasadniczymi fazamiokupacji osadniczej, a mianowicie: osady otwartej, osady obronnej określonej mianem„podgrodzia” oraz etapu przełamania delimitacji terenu poprzez zajęcie dawnych umocnień podosadnictwo.Badania na stanowisku 3a 14 prowadzono w wykopie I, o wymiarach 5,0 x 15,0 m,wytyczonym w północno-wschodnim rejonie stanowiska oraz w dwóch rowach kontrolnych: 1 (1,0x 20,0 m) i 2 (1,0 x 10,0 m). W sumie przebadano obszar o powierzchni 105 m², wydzielającpoziomy związane z okresem wczesnośredniowiecznym.Na stanowisku 3 b wytyczono najpewniej kilka jednostek badawczych, ale bliŜszeinformacje mamy tylko o dwóch (numer II i III), o wymiarach 2,0 x 10,0 m (wykop II) oraz 1,50 x3,00 m (wykop III), wytyczony w odległości 2,50 m na północ od wcześniej wymienionego.W obrębie wykopów I i II wydzielono nawarstwienia datowane na okres wczesnego i późnegośredniowiecza oraz warstwy nowoŜytne - związane najpewniej z obszarem funkcjonującego tuw XVI-XVII wieku przygródka.Niewielki zasięg miały badania na stanowisku Sieradz 4, gdzie w sąsiedztwie murowanejkapliczki, w okresie badań koordynowanych przez J. Kamińską załoŜono tylko jeden wykopsondaŜowy o wymiarach 2,0 x 4,0 m 15 . Do badań na stanowisku powróciła U. Perlikowska-Puszkarska, która w roku 1978 wyeksplorowała kolejny sondaŜ o powierzchni 8,0 m² , niestetymiejsce jego wytyczenia nie jest dokładnie znane 16 . Badania te doprowadziły do odkrycia strukturmurowanych, a takŜe pochówki i materiał datowany od XIII, po XIX stulecie.13 A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe w XI-XIII w., w Sieradzu, [w:] Sieradz w średniowieczu…, s.111-149; T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami obronnymi podgrodzia, [w:]Sieradz w średniowieczu.., s. 151-182.14 A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe…, s. 125-130.15T. Łaszczewska, Sieradz lokacyjny w świetle dotychczasowych badań archeologicznych, [w:] Sieradz wśredniowieczu..., s. 197-200.16 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz. Stan. 4, I.A 1979 (Badania 1978), s. 250.

10Na stanowisku Sieradz 5 badania terenowe obejmowały eksplorację 4 wykopów i 8 sondaŜy,o łącznej powierzchni 235 m 2 , a ich eksploracja wskazała na fakt funkcjonowania w tym miejscuniewielkiej wczesnośredniowiecznej osady o charakterze obozowiska 17 .17 A. Chmielowska, Osada otwarta z VI-VII w..., s. 73-82.

113. Osadnictwo wczesnośredniowieczne (tzw. osady otwarte, dwuczłonowy gród i towarzyszącemu osady).ISchemat rozwoju wczesnośredniowiecznych struktur osadniczych w rejonie Sieradzanakreślony w wielokrotnie juŜ cytowanej pracy „Sieradz w średniowieczu” zyskał szerokąakceptację i pomimo niewielkich korekt zaproponowanych przez późniejszych badaczy, utrzymałsię do chwili obecnej. Za publikacją tą przyjąć naleŜy, iŜ osadnictwo wczesnośredniowiecznew rejonie nadwarciańskich łęgów rozwijało się na piaszczystych kępach, wyniesionych ponadpodmokłą dolinę rzeki, a rozdzielonych pasmami wodnych zastoisk 18 .Najstarsze jego ślady zidentyfikowano w obrębie „kępy Z”. Śladami działalnościantropogenicznej były tam paleniska, którym towarzyszyły ułamki naczyń glinianych, destruktyzwierzęcych kości, polepa i ŜuŜel. Odnaleziono takŜe kamienną osełkę oraz Ŝelazną podkowę.Zaproponowane przez Aldonę Chmielowską wnioski, upatrujące w stanowisku krótkotrwałej osadynie budzą większych zastrzeŜeń, z wyjątkiem wnioskowania o chronologii stanowiska, którezdaniem badaczki odnosić naleŜy do około VI-VII w 19 . Tak wczesne datowanie, typowe dla okresuw którym prowadzono prace eksploracyjne, nie moŜe być w świetle prezentowanych materiałówutrzymane; bardziej wiarygodne wydaje się natomiast datowanie osady na VIII-IX stulecie, cozaproponował ostatnio Jerzy Sikora 20 . Nie zmienia to wszakŜe faktu, iŜ osada - obozowisko na„kępie Z”, to najstarszy, jak dotąd, ślad obecności człowieka na nadwarciańskich łęgach w epocewczesnego średniowiecza.Po opuszczeniu „kępy Z” brak jest wyraźnej ciągłości zasiedlenia tych obszarów aŜ dookoło 2 połowy XI stulecia. Wówczas dopiero okupacji osadniczej poddana została rozległa „kępaA” (w miejscu obecnego Wzgórza Zamkowego), „kępa B” (późniejsze tzw. podgrodzie), a późniejtakŜe mniejsze „kępy” - C i D 21 .Więcej powiedzieć moŜna o osadnictwie w obrębie „kępy A”, choć i tu przedstawić moŜnadość ogólne wnioski wstępne, weryfikację których przynieść mogą tylko nowe badania terenowe.Trudności w badaniu najstarszych faz osadniczych w obrębie stanowiska 1 wynikają bowiemz niejednolitości nawarstwień, związanych z funkcjonowaniem kilku następujących po sobie osad,stratygrafię których (zachowaną na znacznej głębokości, trudnej do osiągnięcia przy pomocyniewielkich zazwyczaj jednostek badawczych) rozpoznano „punktowo”, teoretycznie tylkoidentyfikując ją z warstwami ciągłymi. Największe znaczenie dla badań nad omawianą18 Por np. J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., [w:] Sieradz w średniowieczu..., s. 43-44.19 A. Chmielowska, Osada otwarta z VI-VII w..., s. 77-81; J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s.41-43.20 J. Sikora, Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-osadnicze., tom 1, Łódź2005, s. 84 (mpis rozprawy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego).21 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle…, s. 43-49.

12problematyką mają obserwacje poczynione w wykopach „1958”, 1A/73, 3A/78 i 5/69, którychwyniki poddać naleŜy w tym miejscu (dość niestety umownej) korelacji.Relikty najwcześniejszego osadnictwa na stanowisku 1 łączone są z warstwą numer VI(odłoŜona na calcu ciemno-brunatna próchnica, ze spalenizną i fragmentami drewna), którąwydzielono w wykopach 5/69, 1A/73 oraz 3A/78, gdzie zalegała na wysokości niwelacyjnej około128,95 (dno studni) - 129,70m n.p.m 22 . Z poziomem tym związane są takŜe relikty budynku,wzniesionego w konstrukcji zrębowej (?) oraz studni; odkrytych w wykopie 5/69 23 . Materiałruchomy wydzielony w omawianym poziomie osadniczym stanowiły ułamki glinianych naczyń -garnków, z cylindryczną szyjką, bądź o profilu esowatym, zdobionych za pomocą dookolnej linii,a takŜe skośnych grzebykowych i paznokciowych nakłuć 24 . Interesującym jest takŜe, stwierdzonydzięki analizom archeozoologicznym, fakt występowania wśród ludności omawianej fazy innegotypu konsumpcyjnego, w stosunku do obserwowanego w przypadku późniejszych mieszkańcówosad i grodu, a charakteryzującego się przewagą udziału szczątków świni 25 . Najstarsza z osad, jaki dwie kolejne, przestała egzystować na skutek powodzi, ślady której w postaci namytego materiałumineralnego oraz późniejszego moszczenia terenu drewnem czytelne były w wykopacharcheologicznych (choć nie moŜna takŜe wykluczyć poprzedzających je poŜarów) 26 . ZaU. Perlikowską-Puszkarską dość krótki okres funkcjonowania tej osady umiejscawiać moŜna w 2połowie - końcu XI stulecia 27 .Druga z osad, to pierwszy poziom antropogeniczny zarejestrowany przez J. Kamińskąw wykopie „1958” oraz odpowiadająca mu zapewne warstwa numer Va w wykopie 5/69eksplorowanym przez U. Perlikowską-Puszkarską oraz z duŜym prawdopodobieństwemz zalegającymi najbliŜej spągu warstwy Va nawarstwieniami w innych wykopach 28 . Osada ta byłaintensywniej uŜytkowana od wcześniej opisanej i miała trwalszy od niej charakter. Zanimzasiedlono teren wpierw starannie przygotowano go pod zabudowę, poprzez wymoszczenie terenudrewnem, chrustem i brzozową korą. W celu stabilizacji podłoŜa zabito w nie takŜe szereg palików.Zwrócić tu naleŜy uwagę na delimitację terenu w postaci palisady z dość rzadko nabijanych kołów(być moŜe pierwotnie połączonych dodatkowo chruścianą plecionką?). Konstrukcję takąstwierdzono w dwóch jednostkach badawczych („1958” i 11/78), we wschodniej i południowo-22 Warstwa ta nie jest natomiast analogiczna względem „pierwszego poziomu osadniczego” wyodrębnionego przez J.Kamińską. Badaczka ta, z przyczyn niezaleŜnych, nie doprowadziła wykopu „1958” na całej powierzchni do calca,przez co (jak moŜna przypuszczać) nie osiągnęła, najstarszego poziomu osadniczego, por. J. Kamińska, Badania nastanowisku 1 …, s. 84; Brak kompleksowego opracowania wyników badań prowadzonych przez P.K.Z doprowadziłjednak do ugruntowania roboczych przecieŜ hipotez J. Kamińskiej, które nawet w najnowszych publikacjachtraktowane są bez większych zastrzeŜeń23U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s. 11-12, ryc. 32.24 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz-wykop nr 5, s. 20-21, ryc. 47.25 A. Lasota-Moskalewska, op. cit., s. 4-6.26 U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych…, s. 158-159; taŜ, Sieradz - wykop nr 5, s.1127 TaŜ, Zastosowanie metod pomocniczych..., pag. cit.; taŜ, Sieradz - wykop 5, s. 13.28 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 86-89; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop 5, s. 11.

13wschodniej części stanowiska, gdzie wystąpiła na poziomie około 129,05-129,50 m npm 29 .Budowle wznoszone na tym, jak i na kolejnych poziomach związanych z osadnictwem XII -wiecznym, byłyby obiektami o konstrukcji zrębowej zaopatrzonymi w paleniska - najczęściejotwarte. Nie moŜna jednak wykluczyć takŜe istnienia lŜejszych konstrukcji typu szałasowego 30 .Spośród zabytków najliczniejszą grupę stanowiły ułamki glinianych naczyń, a pośród nich okazyręcznie lepione, a następnie obtaczane, głównie o profilu esowatym, zdobione odciskamii radełkiem, rzadziej linią falistą. Oprócz naczyń natrafiono takŜe m.in.: na Ŝelazne noŜe, podkowęi klucz oraz kościaną igłę 31 .Po zniszczeniu drugiej osady przez falę powodziową (w jej stropie czytelne byłynawarstwienia piaszczyste i piaszczysto-gliniaste 32 ) szybko powstała kolejna, trzecia juŜ osada -rozleglejsza i gęściej zabudowana (czyli drugi poziom osadniczy wg J. Kamińskiej) 33 . W świetlebadań pewnie łączyć z nią moŜna relikty czterech chat (z których przynajmniej dwie wyposaŜonebyły w paleniska) oraz liczny ruchomy materiał zabytkowy. Na ten ostatni składały się ułamkinaczyń (w przewaŜającej ilości całkowicie obtaczanych, wypalonych w atmosferze utleniającej nakolor brunatny, a ornamentowanych Ŝłobkami dookolnymi, z często występującym-choćrejestrowanym juŜ wcześniej - znakiem garncarskim) 34 . W wiele róŜnorodniej, w świetledokonanych znalezisk, prezentował się zbór artefaktów, które określić moŜemy mianemzbytkownych, spośród których wspomnieć moŜna o wyrobach rogowiarskich, wykonanych z Ŝelazai metali kolorowych, czy teŜ szklanej obrączce, ornamentowanej Ŝółtą polewą 35 . Kres istnieniutrzeciej osady „sieradzkiej” przyniosła następna powódź, po której pozostał czytelny ślad w postacigrubej warstwy piasku z fragmentami bierwion i drobinami węgli drzewnych 36 .Z czwartym poziomem osadniczym (trzecim wg J. Kamińskiej) 37 , identyfikować naleŜy m.in. dobrze zachowany obiekt odsłonięty w wykopie „1958” (określony mianem „domu nr 6”), któryzbudowany w konstrukcji zrębowej, z nawierzchnią ułoŜoną z dranic, piwniczkąi kilkuwarstwowym paleniskiem 38 . Z nawarstwień omawianej osady, oprócz ułamków naczyń(pośród których znalazły się takŜe, odnotowane równieŜ w poziomie trzecim, okazy kryte polewą)i destruktów kostnych, pozyskano takŜe m. in. tuleję grotu bełtu, tzw. przęślik owrucki, glinianą29 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s. 45; taŜ, Badania na stanowisku 1..., s. 86; U.Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 29-30.30 J. Sikora, op. cit., s. 143.31 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., Tabela 1; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop 5,, s. 19-20, Aneks -materiał ceramiczny z poziomów eksploracyjnych, s. 10-11.32 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 89. Obserwacja nawarstwień wykopie 5/69 moŜe równieŜ sugerowaćwcześniejszy poŜar, por. U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s. 8-9.33 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 89-9134 TamŜe, s. 90.35 Ibidem36 TamŜe, s. 92.37 TamŜe, s. 92-95.38 TamŜe, s. 92.

14grzechotkę 39 . W trakcie uŜytkowania czwartej osady zapoczątkowana została budowa wałów grodukasztelańskiego, co doprowadziło do jej częściowej niwelacji (obserwowanej w północnowschodniejpartii stanowiska), nie obejmującej wszakŜe strefy majdanu przyszłego grodu 40 .Na koniec zauwaŜyć naleŜy, iŜ nie wszystkie nawarstwienia odsłonięte na stanowisku 1,a łączone z fazą tzw. osadnictwa otwartego udało się przyporządkować któremuśz przedstawionych poziomów osadniczych. I tak, z młodsza fazą II poziomu osadniczego(wydzielonego przez U. Perlikowską-Puszkarską w wykopie 5/69), a więc z późnym etapemrozwoju osadnictwa otwartego („drugi” lub raczej „trzeci poziom osadniczy” wg J. Kamińskiej),utoŜsamiana być moŜe warstwa Va 1. Natomiast warstwę Va, zarejestrowaną w jednostkachbadawczych 3/69, 1A/73, 3A/78, 11/78 i 3C/80, na poziomie około 129,70-130,40 m npm., odnieśćmoŜna tylko ogólnie do osadnictwa poprzedzającego budowę grodu. Z omawianą warstwą łączyćnaleŜy dobrze zachowane relikty chaty (ślady podłogi i palenisko), w pobliŜu której wydobyto m.in. fragment obrączki ze szkła o barwie Ŝółtej, krzesiwo, noŜyk, przęśliki i klucz (wykop 1A/73) 41oraz fragmenty innych chat, najpewniej zrębowych, z wykopu 3C/80 42 . W wykopie 3/69, w jegoczęści centralnej, zaobserwowano natomiast nieregularną jamę śmietniskową, o głębokościdochodzącej do około 0,5 m, która wypełniona była torfiastą, ciemno-brunatną próchnicąz piaskiem oraz bardzo duŜą ilością fragmentów drewna, wiórów, kory, mchu i skór 43 .W około 2 połowie XI – XII stuleciu, takŜe na sąsiedniej „kępach” B, C i D ukształtowałysię pierwsze struktury osadnicze o charakterze osad otwartych, które wraz z największą z osad – na„kępie A”, tworzyłyby zespół o znacznej powierzchni około 3-4 ha 44 . Niestety silnezniszczenie uŜytkowych nawarstwień kulturowych, obserwowane w rejonie stanowiska Sieradz 3oraz fragmentaryczne rozpoznanie „kępy C” nie dają podstaw do wyodrębnienia i datowaniasekwencji stratygraficznych, a tym samym nie umoŜliwiają odniesienia poczynionych tamobserwacji do etapów rozwoju osadnictwa stwierdzonego w przypadku „kępy A”.Na obszarze stanowiska 3a zarejestrowano obecność trzech obiektów, określonych mianemdomów 1-3 45 . W większej części odsłonięte zostały domy 1 i 2, które przylegały do siebie,a elementem ich wyposaŜenia były paleniska lokalizowane w naroŜnikach ich ścian zachodnich.W wypełnisku domu 1 odnaleziono srebrny denar biskupi, datowany na około połowę XI stulecia.Ponadto w obiektach pozyskano ułamki silnie obtaczanych naczyń glinianych, wypalonych39 TamŜe, s. 92-95, Tabela 1.40 TamŜe, s. 95. W wykopie 5/69, leŜącym po wewnętrznej stronie wału nie zarejestrowano śladów niwelacji z tegookresu.41Poziom, na którym zaobserwowano pozostałości chaty U. Perlikowska utoŜsamiała z „trzecim poziomemosadniczym” wg, J. Kamińskiej, por. U. Perlikowska Sieradz - sprawozdanie 1972 - 1973, s.14.42 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1980, s. 15-16.43 TaŜ, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 22.44 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s. 44.45A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s. 125-129.

15w atmosferze utleniającej, zdobionych ornamentem dookolnych Ŝłobków i linii falistej, a takŜedoklejanych plastycznych listew. Pod naroŜnikiem domu 1 odnaleziono palenisko, zniszczonew trakcie budowy tegoŜ domostwa, co świadczy (podobnie jak w przypadku „kępy A”) o kilkufazach zasiedlenia omawianego stanowiska. Na stanowisku Sieradz - 3 b, oprócz paleniskzidentyfikowano takŜe dębowe pale, zabite ukośnie w calec, których nie poddano dalej idącejinterpretacji 46 . Obronny charakter tych konstrukcji wskazuje jednak, iŜ moŜna by je wiązaćz obwarowaniami chroniącymi gród, bądź teŜ sieradzki zamek, a niewykluczone, iŜ naleŜy jepostrzegać w kontekście umocnień okalających zamkowy przygródek.IIRelikty obwarowań związanych z grodem kasztelańskim rozpoznane zostały metodamiwykopaliskowymi w wykopach archeologicznych „1958”, 1/69, 3/69, 4/69, 1A/73 oraz 11/7847.Gród kasztelański okalał drewniano-ziemny wał o zróŜnicowanych cechach konstrukcyjnych,którego korona zachowana jest obecnie na wysokości około 130,60-131,10 m npm. Obserwacjepoczynione w wykopach „1958”, 3/69 i 4/69 wskazują, Ŝe był to przede wszystkim wał izbicowy,podściełany w niŜej połoŜonych miejscach (nieraz bardzo grubą) warstwą stabilizującej go faszyny.Skrzynie, tworzące zasadniczą konstrukcję wału, miały zróŜnicowane rozmiary, i tak na przykładw wykopie 3/69 obserwowano izbice o wymiarach 0,80 x 2,20 m, 1,50 x 2,30 m, podczas gdyw wykopie 4/69 - 2,20 x 2,40 m 48 . Na faszynę składały się obrobione pale o długości około 1,0 m,silnie wbite w podłoŜe koły o średnicy około 0,2 m oraz jednostronnie zaostrzone kołki o długoścido około 2,10 m, zarzucone warstwami gałęzi, brzozowej kory, trawy i słomy. Wypełnisko izbicstanowił materiał dostępny na miejscu, a więc warstwa kulturowa, zalegająca wówczas na obszarzeosady oraz równolegle ułoŜone belki, piasek i glina. Być moŜe umocnienia wieńczyła konstrukcjaprzekładkowa, ale obserwację tę odnieść moŜna, na skutek stanu zachowania korony umocnień,tylko do wykopu „1958” 49 . Z kolei opis wału odkrytego w południowo-wschodniej partii WzgórzaZamkowego (wykop 1A/73) sugeruje wystąpienie tam konstrukcji przekładkowej lub rusztowej juŜw partii dolnej, a więc (jeśli poczyniona obserwacja była słuszna) na tym odcinku umocnieniabudowane były w inny sposób 50 . Z konstrukcjami obronnymi grodu „starszego” wiązać teŜ moŜna,naszym zdaniem, belki dębowe, którymi wyłoŜony był obszar graniczący od północy z rotundą.46TamŜe, s. 130-132.47 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle…,s. 49-51; TaŜ, Badania na stanowisku 1…,s. 95-97; K.Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 4-7,10; tenŜe, Sieradz - sprawozdanie 1971, s. 2, 7-8; U. Perlikowska,Sieradz – sprawozdanie 1972-1973, s. 14; U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych…, s.157-159; TaŜ, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 26-28, 30.48K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 549J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 95-96.50U. Perlikowska, Sieradz - sprawozdanie 1972-1973, s. 14.

16Belki te, o szerokości około 0,30 m miały charakterystyczne grzbiety, odstające na około 0,15m,w których rozmieszczone były otwory o zróŜnicowanych średnicach 51 . Materiał ten spoŜytkowanywtórnie jako moszczenie terenu, musiał wcześniej w znacznej ilości znajdować się na grodzie,a przestał spełniać swe dawne funkcje w tym samym czasie. W związku z tym postawić moŜnahipotezę, iŜ był to płot-częstokół wieńczący wał. Belki były wbijane w ziemię z grzbietami dowewnętrznej strony grodu, a przez wspomniane otwory moŜna było łączyć sąsiadujące ze sobąelementy 52 . Wjazd do grodu znajdował się, jak wynika z obserwacji stratygrafii w wykopie „1958”,w północno-wschodnim odcinku wałów 53 .Spośród obiektów odkrytych w nawarstwieniach osadniczych, związanych z grodemkasztelańskim na szczególną uwagę zasługuje aŜ siedem reliktów zabudowy drewnianej.W wykopie „1958” na niewielkiej przestrzeni dzielącej izbicę wału od profilu zachodniego, nanawarstwieniach związanych z osadnictwem otwartym spoczywały relikty obiektu określonego,jako „dom nr 7”, z ubitą warstwą polepy, śladów spalonych bierwion oraz paleniska 54 . W tymsamym miejscu powstał następnie „dom nr 8” o dobrze czytelnej podłodze zbudowanej z dranic 55 .W wykopie 3/69 odsłonięto aŜ cztery obiekty nazywane „chatami” 56 . Wzniesione one zostałynajpewniej w konstrukcji zrębowej, choć towarzyszące im liczne pale, rejestrowane w pobliŜu ścianpozwalają przypuszczać, Ŝe budowane na zrąb chaty wzmacniane były od zewnątrz pionowymisłupami, a więc nie moŜna tu wykluczyć zastosowania konstrukcji przysłupowej. Przedstawionezabudowania zniszczone zostały na skutek poŜaru, którego ślady manifestowały się w postacispalenizny i popiołu 57 . Z poziomem uŜytkowym majdanu związanych było takŜe siedem paleniskumiejscowionych poza obrębem domostw. Znaczna miąŜszość niektórych z nich wskazuje na długiczas uŜytkowania tych obiektów, zaś dwa spośród nich rekonstruować moŜna jako relikty pieckopułkowych.W zbiorze zabytkowych ruchomości, pozyskanych z warstw uŜytkowych grodu (warstwaV), dominowały ułamki naczyń nie odbiegających w znaczący sposób od rejestrowanego nawcześniejszych poziomach osadniczych 58 . Naczynia nadal wypalane były w atmosferzeutleniającej, a wśród form dominowały okazy o profilach esowatych, zdecydowanie mniej byłonatomiast okazów z cylindryczną szyjką 59 . Wśród ornamentów spotykamy dookolne Ŝłobki, linię51 K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 3.52 Bez podania funkcji omawianych belek K. Koczorowski upatrywał w nich: „konstrukcje wałowe lub teŜ innenaleŜące do warstwy Va i V”: tenŜe, Ceglana rotunda grodowa w Sieradzu, Warszawa 1979, s. 13 (mpis w zbiorachBiblioteki Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, za jego udostępnienie składamy serdecznepodziękowania prof. Andrzejowi Tomaszewskiemu - promotorowi tejŜe dysertacji).53J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 96.54 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1…, s. 97.55J. Kamińska podaje informację, Ŝe najlepiej zachowana dranica miała prostopadle sterczący występ wysokości ok.8,5 cm., niewiadomego przeznaczenia”. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 100. Być moŜe była to więcbelka podobna do scharakteryzowanych powyŜej pochodzących hipotetycznie z korony wału.56 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 18-20.57 TamŜe, s. 15.58 J. Kamińska, Badania na stanowisku 1…, s. 100.59 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s. 15-18.

17falistą (niekiedy w połączeniu ze Ŝłobkami), jak teŜ ornamenty stempelkowe i ukośne nacięcia 60 .Odnaleziono takŜe cztery fragmenty naczyń z polewą, ale naleŜy je uznać za pochodzące z warstwstarszych 61 . W warstwie uŜytkowej grodu „starszego” odnaleziono takŜe przedmioty Ŝelazne(kabłąk wiadra, dwa szydła, skobel, niewielki grot strzały oraz haczyk do wędki - wszystkow wykopie 5/69), a takŜe trzy fragmenty szklanych obrączek, kawałki rogu i skór oraz pestkibrzoskwiń (w wykopie 3/69) 62 . Liczne zabytki odnalezione zostały takŜe w nawarstwieniach waługrodziska, nie musza one jednak być związane z osadnictwem z drugiej połowy XII i pierwszejpołowy XIII stulecia 63 .Od południowego-zachodu do kasztelańskiego grodu przylegało tzw. podgrodzie(stanowisko 3), czy teŜ raczej: drugi człon grodu kasztelańskiego. Jako, Ŝe teren ten badany byłw zasadzie tylko w latach 1956-1958, a wyniki tych prac zostały szczegółowo opublikowane 64 , niema potrzeby ich dokładnego referowania w tym miejscu, a ograniczyć się naleŜy do przypomnieniapodstawowych faktów.W fazie istnienia osady obronnej, rejon ten otoczony był wałem, o nerkowatym narysie 65 ,a obserwowane tam obwarowania miały dwojaką formę. Na przewaŜającym odcinku obserwowanomianowicie wały licowane od zewnątrz konstrukcją z trzech lub czterech warstw belek spojonychwpuszczonymi weń kołkami oraz podtrzymywanych poprzecznymi dylami o hakowatymzakończeniu 66 . Konstrukcje drugiego rodzaju występowały tam, gdzie wał zbliŜał się do obecnegoWzgórza Zamkowego, a charakteryzowało je występowanie grubej warstwy faszyny (podobnie jakw wykopach 3/69 i 4/69) oraz plecionej ścianki. Na tzw. „podgrodziu” występowały równieŜpionowo wbite koły, pomiędzy którymi analogicznie jak na Wzgórzu Zamkowym, spoczywałyskupiska kory i luźne fragmenty drewna.W obrębie majdanu osady (zbadanego w mniejszym zakresie, niŜ jej umocnienia obronne)zidentyfikowano ślady 14 palenisk (w tym takŜe obłoŜonych konstrukcjami kamiennymi), 6 jamodpadkowych oraz 39 dołków posłupowych 67 . Jedynym reliktem, który pewniej identyfikowaćmoŜna z pozostałościami domostwa było zaciemnienie, po którego zewnętrznej stronie wystąpiłszereg dołków posłupowych, na które natrafiono w wykopie II 68 . Skupiska obiektów osadniczychsugerowały, zdaniem badaczki majdanu „podgrodzia” - Aldony Chmielowskiej, iŜ występowała60 Ibidem61 Trzy z nich odnaleziono w wale, a tylko jeden, drobny fragment w warstwie uŜytkowej, por. J. Kamińska, Badaniana stanowisku 1..., s. 96; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - wykop nr 5, s. 16.62 TamŜe, s.17; taŜ, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 5-16, 18-19.63Były to liczne przedmioty Ŝelazne (12 sztuk), wśród nich elementy uzbrojenia: dwie ostrogi z krótkimi bodźcami ituleja grotu bełtu, wykonane z metali kolorowych (np. bransoleta z podwójnie skręconego drutu), kamienia (osełka),rogu (oprawa do noŜa) i szkła (paciorek), por. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 96-97, Tabela 164A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s. 111-125; T. Łaszczewska, Wyniki badań nadwczesnośredniowiecznymi konstrukcjami obronnymi podgrodzia, [w:] Sieradz w średniowieczu..., s. 151-182.65 J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle…, s. 50-51; T. Łaszczewska, Wyniki badań nadwczesnośredniowiecznymi konstrukcjami..., s. 151-168.66 T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami…, s. 154-155.67 A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s. 113, 134.68 TamŜe, s. 134.

tam zabudowa typu jednodworczego 69 . Zgromadzony na obszarze „podgrodzia” materiałzabytkowy, to przede wszystkim ułamki naczyń glinianych, obtaczanych na kole i wypalonychw atmosferze utleniającej na kolor szary, Ŝółtawy i brunatny. Pośród nich wydzielić moŜna dwazasadnicze typy, a mianowicie okazy esowate oraz z cylindryczną szyjką. Pomimo podkreślanej juŜniemoŜności rozwarstwienia warstwy kulturowej zalegającej na majdanie, zaobserwowano, iŜfragmenty naczyń pozyskiwane ze spągu są słabiej profilowane od tych, które zbierano bliŜejstropu. Ponadto wspomnieć naleŜy o zabytkach metalowych - denarach biskupich datowanych naokoło 1 połowę XI stulecia, zapince podkowiastej, sprzączkach, klamrze i fragmencie topora, jakrównieŜ odwaŜnikach do wagi, czy przęśliku z tzw. łupku owruckiego 70 .Na interpretacje utrwalone obserwacjami lat 50-60 XX wieku naleŜy dziś spojrzećz dystansem, jaki narzuca zupełne przewartościowanie stanu wiedzy archeologa o wczesnymśredniowieczu. Na zbyt wczesne datowanie osady z „kępy Z” oczywisty wpływ miały teoriaautochtoniczna, upatrująca konieczności przesuwania chronologii osad wczesnośredniowiecznychku schyłkowi okresu wpływów rzymskich - co dowodzić miało kontynuacji procesów osadniczych.Zgodnie z normą panującą w latach badań „milenijnych” odkryte podówczas ślady strukturosadniczych wyróŜniono jako gród z podgrodziem, o funkcji osady targowej i usługowej, a zespółten datowano (sugerując się, jak moŜna przypuszczać, głównie chronologią numizmatów) na2 połowę XI stulecia 71 . Zespołowi gród „starszy” - „podgrodzie”, towarzyszyć miały osady otwarte,zlokalizowane, z braku miejsca na „kępach” C i D. Nad datowaniem całego omawianego zespołumocno ciąŜyły takŜe dwie wzmianki źródłowe, a mianowicie pochodząca z Bulli Gnieźnieńskiej,z datą 1136 72 , gdzie wymieniono castello Ziraz oraz zaczerpnięta z relacji arabskiego podróŜnikaal-Idrisiego (połowa XII w.) 73 , w której Sieradz umieszczono pośród „sławnych stolic i silnychcentrów” państwa polskiego. Niesamodzielność dyscypliny i brak wypracowanych realnychinstrumentów badawczych, które umoŜliwiłyby oderwanie własnych obserwacji od ustaleńhistoryków spowodowały, iŜ dane archeologiczne posłuŜyły tu jako oczywiste potwierdzenieźródeł, poprzez korelację obiektów i materiałów przeprowadzoną na ich podstawie. Tymczasem,z datowaniem zaproponowanym przez badaczy „milenijnych” stoją w sprzeczności ustaleniaU. Perlikowskiej-Puszkarskiej, która wykorzystując źródła archeologiczne, ale teŜ i efekty analizpomocniczych (np. dendrochronologicznych) okres powstania grodu „starszego” przesuwała naokoło schyłek XII - początek XIII stulecia 74 . Obecnie konieczną wydaje się reinterpretacja dawnychustaleń dotyczących zarówno fazy funkcjonowania osadnictwa otwartego, jak i najpewniej69 Ibidem.70A. Chmielowska, Osadnictwo otwarte i podgrodowe..., s. 135-138; T. Łaszczewska, Wyniki badań nadwczesnośredniowiecznymi konstrukcjami…, 157-165.71Por. np. J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle…, s. 43-55. Sceptycznie względem podobnychatrybucji odnosił się takŜe K. Koczorowski, op. cit., s. 9.72Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, tom 1, Poznań 1877 nr 7, s. 12.73T. Lewicki, Polska i kraje sąsiedzkie w świetle „Księgi Rogera” geografa arabskiego z XII wieku al-Idrisiego, cz. 1-2, Kraków-Warszawa 1945, s. 142-143.74 Por. np. U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych..., s. 147, 159.18

19dwuczłonowego grodu, z towarzyszącymi mu osadami. Zagadnieniem zupełnie zasadniczym jestkoordynacja procesów osadniczych na omawianych stanowiskach w aspekcie chronologicznymi ustalenie rzeczywistych relacji pomiędzy nimi, co w niniejszym opracowaniu potraktowanezostały umownie, jako próba uporządkowania dotychczasowych osiągnięć badawczych.W kontekście badań nad osadnictwem „grodowym” zwrócić naleŜy uwagę na fazę egzystowaniaosady „otwartej”, z czytelną delimitacją w postaci częstokołu, która być moŜe była pierwszymsieradzkim ośrodkiem grodowym, z przyległym doń od południa suburbium. Wreszcie otwartympozostaje pytanie o czas powstania ksiąŜęcego grodu, którego relikty wyróŜniamy jako tzw. gród„starszy”. W świetle dostępnych materiałów przekonywujące wydaje się przesunięcie jegodatowania na około połowę, bądź nawet 2 połowę XII stulecia, a tym samym poszukiwanie ośrodkaznanego z wzmiankowanych wyŜej źródeł w jednej z tzw. osad otwartych. Obiektywizacjęwniosków płynących z ponownego opracowania materiałów ruchomych zapewnić powinna analizadendrochronologiczna próbek drewna pobranego z grodowych wałów, uzupełniona o analizęmetodą 14C.

4. Sieradzkie zamki.204.1. Zamek przejściowy - rezydencja Piastów kujawskich (około połowy XIII wieku - około3 tercji XIV wieku).Drewniany zamek ksiąŜęcy, nazywany najczęściej w literaturze „grodem młodszym” zostałdość dobrze rozpoznany; przynajmniej w partii otaczającego go narysu drewniano-ziemnychobwałowań. O wiele mniej powiedzieć moŜna niestety o zabudowie dziedzińca - majdanu, którybadany był tylko fragmentarycznie, przede wszystkim w rejonie reliktów ceglanej budowlicentralnej.W przeciwieństwie do XII-wiecznego grodu, obiekt powstały w XIII stuleciu nie składał sięz dwu członów. Jak wykazały badania archeologiczne, w schyłkowym okresie funkcjonowania tzw.podgrodzia dochodzi do przełamania obwodu warownego i zajęcia go pod osadnictwo 75 . Pomiędzy1247, a 1255 rokiem nastąpiła lokacja miasta Sieradza na tzw. skarpie miejskiej 76 , co zaskutkowałotrwałym rozdziałem głównego skupiska demograficznego od połoŜonego na łęgach grodu, odtądrozwijającego się juŜ dla innych potrzeb i w innych strukturach przestrzennych.Nowe wały budowane były po częściowej rozbiórce starszych umocnień, od których byłyszersze (osiągając u podstawy około 14-15m) i najpewniej wyŜsze 77 . Tym samym, średnicęzamkniętego fortyfikacjami platou orientacyjnie określić moŜna na około 80,0 m 78 . W trakcie badańza podstawowy wyróŜnik wałów „grodu młodszego” przyjęto obecność w ich wypełniskufragmentów cegieł i zaprawy wapiennej 79 . Analiza wyników badań archeologicznych wskazuje, iŜobwarowania wznoszone były w róŜnych miejscach w odmiennych konstrukcjach. Tak więc,w zachodnim i południowo-zachodnim odcinku obwodu warownego (wykopy: 4/69, 7/71)zidentyfikowano umocnienia, wnętrze których zbudowane było z kopulastego, kamiennego jądra,spoczywającego na izbicach, a przykryte było glinianym płaszczem 80 . Podobna konstrukcjaodsłonięta została takŜe i w południowej części wału (wykop 3/69, wymiar izbicy: około 2,40 x3,40 m), jej strop uległ tam jednak zniszczeniu na skutek robót remontowych (faza młodsza),polegających na instalacji nowych izbic (o rozpoznanym wymiarze: około 1,60 x 2,90 m) w koronieczęściowo rozebranych obwarowań 81 . Izbice znajdowały się takŜe w południowym skłonie wału(wykopy 3A i 3B/78), na nich to zalegał płaszcz z nasyconej gruzem, czarnej, ubitej próchnicy75J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle…, s. 51; T. Łaszczewska, Wyniki badań nadwczesnośredniowiecznymi konstrukcjami…, s. 167.`76R. Rosin, Sieradz średniowieczny w świetle źródeł pisanych, [w:] Sieradz w średniowieczu..., s. 27-28.77J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 102.78TaŜ, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle..., s. 56.79TamŜe, s. 56-57. Takie wnioskowanie przyjęli takŜe późniejsi badacze.80K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 9; tenŜe, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 6.81TamŜe, s. 4 -5.

21i gliny 82 . Po stronie północnej zarejestrowano odcinek wału zbudowany od wewnątrz w konstrukcjiizbicowej, front której licowany był rusztem (wykop 5/69) 83 . W połoŜonym nieco dalej na wschódwykopie 8/71natrafiono na ruszt (zapewne część frontowa umocnień podobnych do poprzednioodnotowanych) wzmocniony pionowo wbitymi palami, na którym spoczywał płaszcz glinianyo znacznej miąŜszości 84 . W połoŜonej po północno-wschodniej stronie Wzgórza Zamkowegojednostce badawczej „1958” rozpoznano natomiast partię centralną i wschodni stok wałuwzniesionego w konstrukcji izbicowej (wymiary izbic: 0,60 x 1,80-2,0m), wypełnionej glinąi przykrytej przepalonym glinianym płaszczem 85 . W koronie tegoŜ odcinka umocnień, podobnie jakw wykopie 3/69, wystąpiły ślady późnych interwencji remontowych, zachowanych w postacicienkich pasm rozłoŜonego drewna, którym towarzyszyły nie występujące niŜej ułamki naczyńwypalonych w atmosferze redukcyjnej 86 . Interesujące obserwacje poczyniono po południowowschodniejstronie Wzgórza Zamkowego, gdzie na miejscu zupełnie rozebranego wałuwczesnośredniowiecznego grodu wystąpiły relikty niewielkich izbic o wymiarach około 1,0 x2,0 m i resztki domniemanego kamienistego jądra 87 . Co istotne, przebieg wałów na tym odcinkudostosowany był do wielobocznego ukształtowania prezbiterium murowanej rotundy, co sugerujeich wtórność względem owej budowli 88 .Próbki drewna z wału poddane zostały analizom dendrochronologicznym, których wyniki,choć z pewnością wymagające weryfikacji, wydają się jednak interesujące. Z próbek wałuizbicowego, z kamiennym jądrem, badanego w zachodniej części Wzgórza Zamkowego (wykop7/71) uzyskano daty: 1255, 1267, 1280 i 1285, czyli mieszczące się w latach panowania księciaLeszka Czarnego i sieradzkiej „regencji” Władysława Łokietka. Konstrukcja „izbicowo - rusztowa”z wykopu 5/69 na podstawie rozpatrywanych analiz wydatowana została na około 1290 rok, a więcna okres samodzielnych rządów Władysława Łokietka. Próbki drewna z wykopu 8/71 (konstrukcjawału zapewne analogiczna do poprzedniej) pozwalają na wydzielenie trzech grup datbezwzględnych: wczesnej (1231, 1239), pośredniej (1273, 1281, 1290, 1292) i późnej (1321,1347) 89 .Specyfika badań archeologicznych na Wzgórzu Zamkowym, polegająca na „obrzeŜnym”penetrowaniu jego areału spowodowała, iŜ przebadano niewielki tylko obszar dziedzińca zamkudrewnianego. Tym samym wiedza o jego wewnętrznej dyspozycji przestrzennej i nasyceniuzabudową, tak monumentalną, jak i tą skromniejszą - drewnianą, jest więcej niŜ skromna.82U. Perlikowską-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1980, s. 2.83U. Perlikowska, Sieradz - wykop nr 5, s. 1-3.84TaŜ, Sieradz-sprawozdanie 1972-1973, s. 3-4.85J. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., s. 100-102.86TamŜe, s. 103.87K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 3-488K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 8.89J. M. Dąbrowski. M. Kardasz, Analiza dendrochronologiczna drewna dębowego ze stanowiskawczesnośredniowiecznego Sieradz-Zamek; U. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych..., s.155.

22Obiektem, który słusznie wzbudził największe (choć krótkotrwałe) zainteresowanie naukibyła ceglana budowla centralna - rotunda, powstała w dobie funkcjonowania ksiąŜęcej rezydencji.Analizę zachowanych struktur murowanych rotundy oraz studia porównawcze nad jej geneząprzeprowadził Klemens Koczorowski 90 . Składała się ona z dwóch dostawionych do siebie brył,a mianowicie z kolistej nawy oraz zamkniętego poligonalnie prezbiterium. Nawa, o średnicyzewnętrznej około 10,20 m i wewnętrznej około 6,20 m (pomiary nad odsadzkami w świetlezachowanego muru ceglanego), miała mury o grubości około 2,0 m, zaś wraz z odsadzkami - 2,40m. Od strony wschodniej zamykał ją mur o narysie nieregularnym - od środka nawy zamkniętypółkoliście, natomiast prosto od strony części wschodniej, mający tym samym róŜną grubość: 0,90-2,50 m.Mury prezbiterium zachowane były fragmentarycznie - najlepiej w partii południowowschodniejoraz na styku z północnym murem nawy. Pozostałe ich partie czytelne były tylkow postaci negatywów po zniszczonych murach. Mury części wschodniej miały mniejszą miąŜszość,niŜ rejestrowane w nawie, a mianowicie około 0,95-1,00 m. Na podstawie pomiarów wykonanychw świetle zachowanych struktur murowanych przyjąć moŜna, iŜ wymiary apsydy prezbiterialnej, tookoło 5,00 m (szerokość) x około 5,90 m (długość).Fundamenty rotundy zbudowane były z kamieni eratycznych, umieszczonych we wkopiefundamentowym, uzupełnianych w celach wyrównawczych oraz dla zapełnienia wolnychprzestrzeni mniejszymi kamieniami, bądź odłamkami cegieł. Na tak skonstruowanej ławiefundamentowej, o wysokości około 0,50 m wylano zaprawę wapienną, a powyŜej fundamentwznoszono juŜ z uŜyciem cegieł. W części zachodniej budowli trzy dolne warstwy cegieł pełniłyfunkcję poziomów wyrównawczych, o czym zaświadcza takŜe zastosowanie tam tzw. rolki (w tymprzypadku główki i wozówki układane na „sztorc”).Ponad poziomem fundamentowania cegły układano w wątku wendyjskim, z dwiema,a niekiedy trzema wozówkami obok siebie w tym samym poziomie, z uŜyciem zaprawy wapiennejjako spoiwa. Mury wznoszono z wypełnieniem w postaci cegieł i sporadycznie tylko uŜywanymi dotego celu kamieniami. Dla lepszego powiązania struktur murowanych zastosowano takŜe belkizbrojeniowe, umieszczone w specjalnie do tego przygotowanych kanałach, znajdujących się na tymsamym poziomie niwelacyjnym.W trakcie wykonywania wykopów fundamentowych pod budowlę centralną przeciętostarsze nawarstwienia kulturowe (wał) związane z grodem „starszym”, przez co we wnętrzu obiektuznalazły się belki i glina, interpretowane niekiedy jako moszczenie wnętrza, bądź nawet izolowaneułamkami naczyń warstwy podłogi. Na tych to konstrukcjach, na poziomie około 131,30 m npm.,posadowiono fundament filara sklepiennego (?), o wymiarach około 0,80 x 1,20 m, zachowany nawysokość około 0,20 m, połoŜony mniej więcej centralnie względem ścian wewnętrznych nawy. Na90K. Koczorowski, Ceglana rotunda grodowa w Sieradzu, Warszawa 1979. Na podstawie tejŜe pracy poniŜszeinformacje na temat obiektu.

23wysokości niwelacyjnej około 132,31 m npm., rozpoznano relikty oporu sklepienia, które wkontekście opisanego powyŜej fundamentu filara interpretować naleŜałoby jako sklepieniepalmowe.W zachowanych reliktach murów rotundy rozpoznano takŜe pozostałości otworówkomunikacyjnych, a mianowicie otworu o szerokości 1,11 m (w płaszczyźnie lica zewnętrznego), zprogiem na poziomie 132,11 m npm., którego węgary od strony zewnętrznej tworzyły prosty uskoko głębokości 0,125 m i szerokości 0,28 m. Otwierał się on do środka glifem, do szerokości 1,50 m,w płaszczyźnie lica wewnętrznego. W kierunku wnętrza otwór obniŜa się takŜe od poziomu progu,za pomocą trzech poziomów ceglanych stopni. Na zachód od opisanego, zachowany był otwór oszerokości około 2,50 m, z progiem na wysokości niwelacyjnej 131,44 m npm., bez wątpieniawtórny, a powstały poprzez rozkucie muru rotundy. W jego świetle od strony zewnętrznej doobiektu przylegała kamienna ława, będąca podobnie jak elementy murowane odkryte w na partiiwschodniej obiektu, takŜe strukturą wtórną.K. Koczorowski zinterpretował ceglana budowlę centralną jako prywatną ksiąŜęcą kaplicę(capella privata) grodową, odrzuciwszy tym samym proponowane wcześniej jej obronneprzeznaczenie, a dopuszczając co najwyŜej wtórne wykorzystanie jej w tych celach. Co się tyczyrekonstrukcji bryły rotundy, przyjęto iŜ była to budowla jednoosiowa, dwuczłonowa idwupoziomowa, mająca (nie bezpośrednie wprawdzie) analogie w wielobocznie zamkniętychkarnerach z Sopron (Węgry) i Starego Města (Morawy). Jako jej potencjalnego fundatora K.Koczorowski wysunął księcia Leszka Czarnego, co podobnie jak wnioski odnoszące się doarchitektury obiektu zyskało powszechną akceptację 91 .Rozpatrując problematykę zabudowy wewnętrznej, a znając niepublikowane wyniki badańarcheologicznych nie sposób jednak pominąć waŜkiego zagadnienia, jakim jest ewentualnaobecność na sieradzkim Wzgórzu Zamkowym obiektu (bądź obiektów?) murowanego starszego niŜopisana powyŜej rotunda. Jest to problem zupełnie nie rozpoznany i nie pojawiający sięw publikacjach poświęconych grodom i zamkowi, a wobec towarzyszącej badaniom destrukcjiterenu w rejonie rotundy powątpiewać moŜna, czy zostanie on kiedykolwiek w przekonującysposób wyjaśniony. Tymczasem, jak to odnotował K. Koczorowski, pod prezbiterium budowlicentralnej natrafiono takŜe na ślad wkopu fundamentowego, starszego (być moŜe nigdy niezrealizowanego?) budynku, którego ścianki przecięte były przez wkop fundamentowy rotundy 92 .W partii stropowej tegoŜ starszego wkopu, powstałego najpewniej na rozwalisku wału grodowego,znajdowała się zaprawa i fragmenty cegieł. Obserwacje te rozpatrzyć naleŜy w kontekście innychodkryć poczynionych na analizowanym stanowisku. I tak, występowanie cegły w nawarstwieniachpoprzedzających budowę wałów drewnianego zamku jest bezsporne, na co wskazuje odkrycie91Por. np. L. Kajzer, J. Augustyniak, Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym Sieradzkiego w XIII-XVII/XVIII wieku, Łódź 1986, s. 19, 190.92 K. Koczorowski, op. cit., s. 14-15.

24w wykopie 4/69 obiektu o wymiarach około 1,20 x 1,30 m, zbudowanego z dwóch warstw cegieł -palcówek (o duŜym formacie: 100-120 mm x 125-130 mm x 260-280 mm), których spoiwotworzyła glina 93 . W wykopie 3C/80 zidentyfikowano natomiast „hałdy gruzowe”, zalegające luźno,bądź we wkopach śmietniskowych, nie związanych z funkcjonowaniem XIII-wiecznego zamku.Pośród odnalezionych tam cegieł-palcówek (rozbiórkowych), o formacie 90-95 mm x 115-120 mmx ?, trafiały się takŜe cegły z rowkiem, a jedna była specjalnie formowana 94 . Zastanawiające jesttakŜe intensywne nasycenie gruzem nawarstwień tworzących wał XIII-wiecznego zamku,rejestrowany przecieŜ nie tylko w najbliŜszym sąsiedztwie rotundy.Zebrane w tym miejscu archeologiczne fakty nie składają się oczywiście na przybliŜonynawet obraz ewentualnych murowanych struktur budowlanych, jakie miałyby egzystowaćw omawianym miejscu przed budową leszkowej rotundy; nie moŜna teŜ wykluczyć nawiezieniamateriału budowlanego spoza rejonu Wzgórza Zamkowego. Niemniej sygnalizowane tuspostrzeŜenia powinny stać się przedmiotem dalszych badań weryfikacyjnych, których wynikiw istotny sposób mogłyby wpłynąć na stan wiedzy o początkach budownictwa monumentalnegow Sieradzkiem.Pozostałe, z rozpoznanych elementów zabudowy drewniano-ziemnego zamku, bez wyjątkuwzniesione były z materiałów nietrwałych. W południowej części dziedzińca, w wykopie 4/69,odsłonięto relikty drewnianej chaty, o wymiarach ok. 2,30 x 2,50 m, której północny fragment uległzniszczeniu w trakcie budowy murów zamkowych. Jej zasięg wyznaczały dwie belki (południowai zachodnia), ułoŜone względem siebie pod kątem prostym; wewnątrz obiektu rozpoznanonatomiast ślady drewnianej podłogi, spoczywającej na gliniastej warstwie z węglami drzewnymi,okruchami cegieł i fragmentami zaprawy wapiennej. W wypełnisku chaty (o miąŜszości 0,50 m)odnaleziono bardzo duŜo, ułamków glinianych naczyń oraz zwierzęcych kości, świadczącycho intensywnym jego wykorzystywaniu 95 . RównieŜ w południowym rejonie dziedzińca, w wykopie3C/80 zarejestrowano obiekt utoŜsamiany z chatą zrębową, pozostałości którego manifestowały sięw postaci ciemnej, piaszczystej warstwy, ze spalenizną i częściowo przepaloną gliną. W jejsąsiedztwie odnajdowano liczne fragmenty desek o zróŜnicowanym układzie 96 . Po północnowschodniejstronie platou (wykop 2/69) odsłonięto dobrze zachowany obiekt, zapewne studnię,której eksploracja nie została niestety sfinalizowana 97 .Sieradzka siedziba ksiąŜęca, kumulująca juŜ (pomimo archaizmu systemu obrony) w istociefunkcje późnośredniowiecznego zamku, budowana była najpewniej od 2 ćwierci XIII stulecia,93 Interpretacja tegoŜ reliktu nie jest jasna, moŜna wszakŜe w nim widzieć resztki paleniska, bądź cokołu, por. K.Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 9, 24; tenŜe, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 6.94 U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1980, s. 6-13. Cegłę - kształtkę odnaleziono natomiast wnawarstwieniach łączonych z XII-XIII wiecznym grodem, w wykopie 7/71, w południowo-zachodniej częścistanowiska: taŜ, Sieradz - sprawozdanie 1972-1973, s. 8.95K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 8, 23-24.96U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdnie 1980, s. 12-13.97TamŜe, s. 16; I. A 1981 (Badania 1980), s. 216-217.

25przez Konrada Mazowieckiego i jego potomków w linii kujawskiej. Przypomnieć naleŜy, Ŝepomimo trwałego wyodrębnienia osobnego Księstwa Sieradzkiego dopiero na mocy rozejmuzawartego w roku 1263 pomiędzy Kazimierzem Konradowicem, a jego zbuntowanym synemLeszkiem Czarnym 98 , wyjątkowa ranga grodu, jako siedziby ksiąŜęcej mogła poprzedzać tenmoment. JuŜ bowiem w roku 1233 Konrad Mazowiecki osadził tam na rok swego syna - Bolesława,tytułującego się podówczas księciem Sieradza 99 , po tym zaś, aŜ do śmierci w 1247 roku, gródsieradzki dzierŜył ponownie ksiąŜę Konrad. Dbałość tego władcy o fundacje obronne jest zaśszerzej znana, choćby dzięki przykładowi interesującego wczesnego załoŜenia zamkowego(schemat motte and bailey), którego relikty znajdują się w podwarszawskiej miejscowościBłonie 100 . Pełnił takŜe Sieradz waŜną rolę (w tym zapewne i ksiąŜęcej rezydencji) w latachpanowania na tych ziemiach księcia Kazimierza (w latach 1247 - 1263), który więził tu w roku1254 swego brata Siemowita Konradowica z Ŝoną tegoŜ - Gertrudą 101 . JuŜ w pierwszej połowieXIII wieku odbywały się tu takŜe (w jakim miejscu?) prowincjonalne synody kościelne (1213,1233), zwoływane takŜe i w 2 połowie tegoŜ stulecia (1262, 1270) 102 . Dlatego teŜ, doceniającnajlepszy dla Sieradza czas, jaki nastąpił w trakcie panowania Leszka Czarnego (lata 1264-1279),nie naleŜy zapominać, iŜ proces kształtowania się ksiąŜęcego zamku trwać mógł o wiele dłuŜej,a jego struktury przestrzenne (takŜe i domniemana zabudowa murowana - inna niŜ rotunda) mogływ tym okresie ewoluować. Kontynuacja realizacji budowlanej, bądź ich przebudowa nastąpiław czasie sieradzkich rządów Władysława Łokietka, który w roku 1290 Ŝądał 4 grzywienz kasztelanii wolborskiej na ...perficiendum Castellum novum in Siracz... 103 . Fortyfikacje te byłyzapewne solidne, skoro Łokietek wytrzymał w roku 1292 w owym castellum oblęŜenie WacławaII 104 . Na zamku rezydował takŜe (w latach: 1327-1339?) ksiąŜę Przemysł Siemomysłowic, a pośmierci tegoŜ była to siedziba starosty króla Kazimierza III Wielkiego.Ten zamek przejściowy (w szerokim rozumieniu Tomasza Durdíka 105 ) o dziedzińcuznacznie pomniejszonym w stosunku do majdanu grodu wczesnośredniowiecznego, gromadziłobok zabudowy o funkcjach gospodarczych, takŜe i budowlę sakralną (ceglaną rotundę)o funkcjach prywatnej, ksiąŜęcej kaplicy zamkowej (ale i moŜliwych, z uwagi na prawdopodobnąwertykalizację bryły walorach obronnych), a zapewne i obiekt rezydencjonalny o nieznanej formie.98 J. Szymczak, W sprawie tzw. buntu Leszka Czarnego w 1261 r., „Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty NaukoweUniwersytetu Łódzkiego, Nauki Humanistyczno-Społeczne. Folia Historica” seria 1, z. 4, s. 39-50.99 Z. Kozłowska-Budkowa, Bolesław (1208-1248), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 263-264.100 Patrz: T. Kiersnowska, Trzynastowieczna siedziba ksiąŜęca w Błoniu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”[dalej: KHKM], R. XIX, 1971, nr 3, s. 447-462; L. Kajzer, Z badań nad zamkami w Polsce w XIII w., „KHKM”, R.L, 2002, nr 3-4, s. 299-300.101 Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, przekł. K. Mecherzyńskiego, t. 2, Kraków1868, s. 334.102 R. Rosin, op. cit., s. 28.103 CDP, t. 2, cz. 1, Warszawa 1848, nr CXXXV, s. 115.104Rocznik małopolski 965-1415, wyd. A. Bielowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. 3, Lwów 1878, s. 184;Jana Długosza kanonika krakowskiego…, t. 3, Kraków 1868, s. 495-496.105 T. Durdik, Hrady přechodneho typu v Čechách, Praha 2007. W kontekście tej monografii wymienić moŜna choćbyzbliŜony do Sieradza przykład zamku w Týncu nad Sázavou, patrz: tamŜe, s. 146-163.

26Fragmentaryczny stan rozpoznania nie uprawnia jednak do dyskusji nad dyspozycją przestrzennązałoŜenia (szczególnie w jej aspekcie rezydencjonalnym), oczywistą jest natomiast jego wyraźniezarysowana warowność.KrzyŜacki najazd roku 1331 w pełni wykazał słabość dotychczasowych stałych punktówoporu, opartych w państwie Władysława Łokietka o sieć starych warowni, bronionych wałamidrewniano-ziemnymi. Pomimo tego obiekty takie były jednak nadal uŜytkowane, a ich wymiana nafortyfikacje murowane była procesem rozciągniętym w czasie. TakŜe i fundator wielu nowychzamków - Kazimierz Wielki, modernizując obiekty drewniano-ziemne, nie rezygnował zupełniez uŜytkowania systemu prostej obrony ścianowej (typowego dla grodów) i pomimo ich archaizmunadal podejmował ich renowacje. Zaświadcza o tym dokument z 1357 roku, wymieniającysieradzkie castrum jako obiekt przewidziany do potencjalnych prac remontowych przywykorzystaniu niewykwalifikowanej (ale i darmowej) siły roboczej - chłopów z dóbrarcybiskupich 106 . Jak wskazują obserwacje archeologiczne poczynione w wykopach „1958” oraz3/69 (najpóźniejsza faza remontu wałów obronnych, z towarzyszącymi jej ułamkami naczyńwypalonych w atmosferze redukcyjnej) oraz najpóźniejsza data (około 1347) uzyskana w trakcieanaliz dendrochronologicznych drewna z konstrukcji umocnień odkrytych po północnej stronieWzgórza Zamkowego, prace te były przez Kazimierza III realizowane. Tym samym, nie naleŜymieć Ŝadnych wątpliwości, co do faktu rezydowania od roku 1340 królewskiego starosty Jarandaw strukturach budowlanych typowych jeszcze w przewaŜającej części dla wczesnegośredniowiecza.106KDW, nr 1354; J. Kamińska, ZałoŜenia badawcze, [w:] Sieradz w średniowieczu..., s. 9.

4.2 Zamek murowany.27Odnotowanie sieradzkiego zamku w Kronice Katedralnej Krakowskiej (tekst: Quomodoregebat…) 107 oraz w Rocznikach Jana Długosza (tekst: De laudae vita et moribus…) 108 , a takŜesama waga obiektu, połoŜonego w stolicy ziemi, kaŜą upatrywać w Kazimierzu III takŜe fundatorazamku murowanego, budowanego zapewne w ostatniej dekadzie rządów tego monarchy, a takŜe pojego śmierci w 1370 roku. Zachowanie reliktów zamku tylko w postaci negatywów (z wyjątkiemmurów XIII-wiecznej rotundy) uniemoŜliwia nieomal wypowiadanie się w zakresie rozwarstwieńdawnych struktur murowanych i w wyjątkowych tylko przypadkach pozwala na dalej idącespostrzeŜenia. Tym samym moŜliwą jest tylko teoretyczna rekonstrukcja zamku murowanegow kolejnych fazach jego egzystencji.Wobec nikłości źródeł archeologicznych, dla badań nad zamkiem sieradzkim waŜniejsze sąjego opisy znajdujące się w archiwaliach skarbu koronnego oraz materiały ikonograficzne, które tokategorie źródeł wypada omówić na wstępie do niniejszego rozdziału. Najstarszym z archiwalnychopisów zamku jest inwentarz powstały w roku 1533 109 , następne pochodzą z lat 1564-1565 110 ,1568 111 orz dwa z 1588 roku 112 : spisany po śmierci starosty Lutomirskiego oraz inwentaryzującystan obiektu po poŜarze. Z XVII stulecia zachowała się tylko lustracja z lat 1628-1632 113 orazpochodzący z 1688 roku „Rejestr Restauraciey wieze Siradzki...” 114 . Stan zamku w XVIII wiekudokumentują opisy z lat 1707 115 , 1765 116 i 1789 117 . Dysponujemy takŜe trzema relacjami z pracremontowych w obrębie zamkowej wieŜy głównej, które odbyły się w roku 1729 118 .Co się tyczy ikonografii, znane są trzy wyobraŜenia castrum, które mogą być traktowanejako źródła do poznania jego wyglądu. NajwaŜniejszym z nich jest niewątpliwie plan pruski,powstały w 1796, na którym widnieje między innymi rzut zamkowych ruin 119 , a który, pomimoprzeprowadzenia wielosezonowych badań archeologicznych, jest jak do tej pory jedynym, jaki zna107Cronica 1202-1377, [w:] W. Kętrzyński, O rocznikach polskich, „Rozprawy Akademii Umiejętności, WydziałFilozoficzno-Historyczny”, t. 34, 1897, s. 351.108Joannis Dlugossi Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 9, Varsoviae 1978 s. 349.109 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), ASK, dz. LVI, S - 2/I.110 Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564 - 1565 cz. 1, wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-Włodarska, J.Włodarczyk, Bydgoszcz 1961, [dalej: Lustracja 1564 - 1565] s. 54 -56.111 Inwentarz starostw Siraczkiego i Bolieslawskiego....,w: AGAD, ASK, dz. LVI, S. - 2/III, K. 3 - 6v. [dalej: Inwentarz1568].112 Inwentowanie Zamku Syeradczkiego..., w: AGAD, ASK dz. LVI, ks. S. 2, t. IV [dalej: Inwentarz 1588-1]; AGAD,Sirad. Castr. Inscrip. r. 1588, ks. 88; k. 693 - 694 r.[dalej: Inwentarz 1588-2].113 Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628 – 1632, cz. 2, wyd. Z. Guldon, Wrocław - Warszawa -Kraków 1969 [dalej: Lustracja 1628 - 1632], s. 76-78.114 AGAD, Księgi Miejskie Sieradza, ks. 36 - 38, 204v. [dalej: Rejestr 1688].115 Opisanie w zamku Sieradzkim budynków..., w: Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Teki Pstrokońskiego, sygn.3324, k.185.[dalej: Inwentarz 1707].116 J. Szaniawski, Wiadomości o dawnym zamku sieradzkim, „Kaliszanin” 1871, nr 8, s. 30, gdzie autor podaje tekstlustracji za: Rel. Castr. Sirad. ks. 87, s. 349 [dalej: Lustracja 1765].117 [dalej: Lustracja 1789].118 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Teki Pstrokońskiego, sygn. 3324, k. 186 - k. 188.119 AGAD, zb. kart. 48-4.

28nauka 120 . Następnym źródłem jest „Rys zamku sieradzkiego”, wykonany w trzech (?) niecoróŜniących się egzemplarzach z inicjatywy archiwisty i rejenta sieradzkiego Antoniego PaparonyPstrokońskiego w latach 30-tych XIX wieku 121 . Jest to pierwsza próba odtworzenia wygląduzamku, wykonana na podstawie wspomnień A. P. Pstrokońskiego oraz uznanej przez niego zanajpełniejszą, lustracji z 1616 roku. Rysunki te są interesujące, ale niestety dość prymitywne.Tłumaczy to fakt, iŜ dwa spośród nich, wykonane zostały osobiście przez A. P. Pstrokońskiego,a miały być one szkicem do ostatecznej wersji rekonstrukcji. Wykonanie tej zlecił jednak rejent,z braku czasu, swemu 12-letniemu synowi, który popełnił przy tej pracy sporo błędów 122 . Jeszczemniejszą wartość naukową ma pejzaŜ z widokiem Sieradza (w tym zamkiem) od strony rzekiWarty, umieszczony pod wizerunkiem Matki Boskiej Szkaplerznej, na obrazie znajdującym sięw sieradzkim kościele farnym p. w. Wszystkich Świętych. Obraz ten, sygnowany J. Balthasarde Junk, namalowany w 1751 roku, odznacza się (przynajmniej w odniesieniu do zamku) zapewnesporą dozą artystycznej fantazji 123 .120 Wydaje się, Ŝe badacze niekiedy naduŜywali tego niewątpliwie waŜkiego źródła dla opisu dyspozycji przestrzennejzamku. Spotkać się moŜna, na przykład, w licznych opracowaniach z publikowaniem go, jako planuśredniowiecznego zamku, powszechnie zaś wypowiadano się na jego podstawie na temat bryły głównego domuzamkowego, czy teŜ ilości odcinków, prostych w murze, por. np. T. Poklewski-Koziełł, Średniowieczne zamkimiędzy Prosną i Pilicą, Łódź 1992, s. 41-42. Tymczasem jest to późny szkic, wykonany dodatkowo na podstawiebardzo juŜ zniszczonego obiektu. W Inwentarzu z roku 1789 czytamy m.in. „Dziedziniec, wkoło murem opasany,który mur w niektórych mieyscach porozpadywany y zdezelowany (…) Rezydencya quondam starościańskamurowana była, pusta, zdezelowana, pozapadana, ktorey ani znaku teraz niemasz; Pod którym zamkiem były sklepy(…) a teraz pozawalane, ani znaku niemasz” Opis ten, ukazujący skalę zniszczenia, sporządzony był jeszcze 7 latprzed wykonaniem szkicu. NaleŜy teŜ, szczególnie w odniesieniu do rekonstrukcji domu zamkowego, wziąć poduwagę fakt iŜ plan oddaje stan zabudowy po poŜarze 1588 roku, który spowodował w tej partii zamku znacznespustoszenie i wymusił późniejsze przebudowy., por. s. 46-47 niniejszego opracowania.121 „Rys zamku sieradzkiego” – rekonstrukcja rozkładu zabudowań i pomieszczeń wg lustracji z 1616 roku: BibliotekaCzartoryskich w Krakowie, sygn. 3324, k. 114; negatyw: Stacja Mikrofilmowa Biblioteki Narodowej, Mikrofilm14099122 Teki Pstrokońskiego, k. 114. Ta właśnie wersja była teŜ publikowana, min. przez U. Perlikowską-Puszkarską,Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle źródeł..., s. 177.123 Publikowany m. in. w: Katalog Zabytków Sztuki (dalej: KZS), tom 2, Województwo łódzkie, pod red. J. Z.Łozińskiego, z. 10, Powiat sieradzki, oprac. K. Szczepkowska, Warszawa 1953, s. 19.

4.2.1 Faza późnośredniowieczna (po 1357 r. - około 1500 r.).29Omawianie zamku w jego murowanej kreacji rozpocząć naleŜy od scharakteryzowania fazypóźnośredniowiecznej, którą tylko teoretycznie zamknąć moŜna w latach po 1357- około 1500.W tym czasie zamek pełnił funkcje siedziby królewskiego starosty - od XV stulecia będącego juŜjednak takŜe tenutariuszem 124 . Był takŜe miejscem pobytu - rezydencją królów i ich małŜonek wczasie typowych dla późnego średniowiecza objazdów kraju. Analiza itinerariów wskazuje, iŜKazimierz III Wielki jako król odwiedził Sieradz przynajmniej 8 razy, z czego 3 pobyty (lata1347,1348 i 1349) 125 związane były jeszcze najpewniej ze stacjonowaniem w drewniano-ziemnymcastrum, a postrzegać je teŜ naleŜy w kontekście włączania dawnego księstwa sieradzkiego wstruktury Regnum Poloniae. W trakcie wizyty z lat 1358,1365 i 1369 monarcha mógł juŜ doglądaćpostępów w działaniach budowlanych. Władysław Jagiełło w trakcie swego długiego panowaniabył w Sieradzu 15 razy 126 , a wiemy teŜ o potwierdzonych pobytach królowej Zofii Holszańskieji jej synów 127 . Na waŜkie walory rezydencjonalne i obronne castrum siradensis około połowy XVwieku wskazuje teŜ fakt długotrwałego tam przebywania królowej ElŜbiety Rakuskiej i jej dworu,która na zamku spędziła pierwszy okres wojny trzynastoletniej 128 .Jedynym z odkrytych i zachowanych kubaturowo obiektów, związanychz funkcjonowaniem murowanego zamku, są relikty ceglanej rotundy, której powstanie związanebyło, jak zaznaczono powyŜej, z przebudową starego grodu na ksiąŜęcą rezydencję, o charakterzezamku przejściowego. W nowym, murowanym zamku funkcja dawnej kaplicy nie uległa zmianie;z pewnością nadal była to „capella privata”, tyle Ŝe znajdująca się pod królewskim patronatem. Niewykluczone, iŜ w czasie budowy murów obwodowych prezbiterium pozostało wysunięte nazewnątrz, przez co mogło ono pełnić rolę aktywnie połoŜonej „baszty”, przywodzącej na myślanalogie kaplicy Świętej Trójcy na zamku lubelskim. Analogie te uwidaczniają się jednak nie tylkow przypuszczalnym kontekście obronnym, ale przede wszystkim w odniesieniu doprawdopodobnego pokrycia ścian sieradzkiej kaplicy rusko-bizantyńską polichromią, co dokonałosię, jak wskazują badania Leszka Kajzera, przed 1426 rokiem, z polecenia króla WładysławaJagiełły 129 . Z obecnością kaplicy na zamku sieradzkim spotykamy się po raz pierwszy w źródłach124 Dzieje zamku i podstawowe informacje o jego architekturze zebrane zostały w następujących publikacjach: B.Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 286; L. Kajzer, J. Augustyniak, op. cit., s. 18-21, 189-191; L. Kajzer,S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s. 454-455; J. Pietrzak, Zamki i dworyobronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych naprzełomie średniowiecza i nowoŜytności, Łódź 2003, s. 91-94.125 A. Rutkowski, Objazdy i system rządzenia państwem przez Kazimierza Wielkiego, „Kwartalnik Historyczny”, R.LXXXV, 1978, nr 1, s. 608; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Kazimierza Wielkiego. Materiały 1333-1370,„Roczniki Historyczne” [dalej: R.H], R. LXIV, 1998, s. 206.126A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386-1434, Warszawa 1972, s. 12, 105.127 G. Rutkowska, Itineraria Ŝon króla Władysława Jagiełły, „R.H”, R. LXIV, 1998, s. 83.128 A. Gąsiorowski, Polskie itineraria późnośredniowieczne, „Zapiski Historyczne”, t. L, 1985, z. 3, s. 324.129 L. Kajzer, Gdzie w Sieradzkiem działali ruscy malarze Władysława Jagiełły? „KHKM”, R. XLIX, 2001, nr 4, s. 387-394.

30pisanych z pierwszej połowy XV. stulecia. W 1423 roku ówczesny arcybiskup gnieźnieńskiWojciech Jastrzębiec potwierdził erekcję świątyni pod wezwaniem Trójcy Świętej znajdującej się„in castro Siradiensi” 130 . Z kolei w przywileju z roku 1432, mocą którego Władysław Jagiełłoustanawia przy kaplicy zamkowej kolegium duchownych i nadaje mu wieś DzierŜązna, wymienionejest wezwanie Rozesłania Apostołów [capellae in honorem divisionis Apostolorum in CastroSiradiensis erecte] 131 . Przypuszczać moŜna, iŜ to upamiętniające dzień grunwaldzkiego zwycięstwamiano, było albo drugim przynaleŜnym zamkowej kaplicy, lub, co bardziej prawdopodobne,odnosiło się do powołanego przy niej kolegium mansjonarskiego. W kaŜdym razie z wezwaniemŚwiętej Trójcy spotkamy się jeszcze w roku 1504, kiedy to król Aleksander Jagiellończyk napiotrkowskim sejmie przeznaczył dwie grzywny z uposaŜenia starostwa na utrzymanie „capellaetituli S. Trinitas in arce Siradiensis” 132 .Jak juŜ zaznaczono wyŜej, pozostałości murowanego zamku manifestowały się w badaniachnieomal wyłącznie w postaci wypełnionych gruzem negatywów murów, których gruntownarozbiórka nastąpiła w końcu XVIII i w początkach XIX stulecia. Relikty sieradzkiego domuwielkiego rozpoznane zostały w trakcie badań archeologicznych, chociaŜ fakt ten nie zostałutrwalony w poświęconych Wzgórzu Zamkowemu publikacjach. Tymczasem, w świetle dostępnejnam dokumentacji (niestety głównie opisowej), załoŜyć moŜna iŜ na utrwalone w postacinegatywów murów pozostałości analizowanego obiektu natknięto się w wykopach „1967”, 3/69,4/69 i 3C/80 133 . Reliktem ściany południowej domu zamkowego (stanowiącej jednocześniepołudniowy odcinek obwodu) był najpewniej negatyw przecinający po linii wschód - zachódpołudniową partię ara 85 w wykopie 3/69. Negatyw zarejestrowany przy północnej krawędziwykopu 3C/80 interpretować moŜna jako północną, połoŜoną od strony dziedzińca, ścianęomawianego obiektu. W tym samym rejonie stanowiska odnotowano obecność jednego jeszczenegatywu, zarysowującego się na wschodnim pograniczu arów 75 i 85, który to identyfikowaćmoŜna z ścianą działową, dzielącą wschodnią partię domu zamkowego. W połoŜonym na północny- wschód od wyŜej opisanych, wykopie „1967” natrafiono zaś na ceglane sklepienie piwnic,130 Wezwanie to, zdaniem badaczy, przejść miało na kaplicę zamkową ze starszego kościoła, połoŜonego pod zamkiemi obsługującego prawdopodobnie dawne podgrodzie, por. U. Sowina, Sieradz. Układ przestrzenny i społeczeństwomiasta w XV-XVI w., Warszawa-Sieradz 1991, s. 19. Ta domniemana świątynia istniała chyba jednak nadal, o czymzdaje się świadczyć fakt sprzedaŜy w roku 1347 młynarzowi Maciejowi z Kępy trzeciej części młyna połoŜonegointer Castrum et Civitatem propre Ecclesiam S. Trinitas, za: S. Zajączkowski, S. M. Zajączkowski, Materiały dosłownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. I, Łódź 1966, s. 92-93.Na temat tego obiektu brak pewnych informacji, przypuszczać jednak moŜna iŜ mógł być murowany, jeśli łączyć znim relikty fundamentów odsłoniętych na sieradzkiej Pradze (stanowisko 4), z przyległą nekropolią, por. s. 49-50niniejszego opracowania.131 Por. R. Rosin, op. cit., s. 31. Nieco inaczej przedstawia się owa sytuacja w optyce Liber beneficiorum... JanaŁaskiego, gdzie natrafiamy na następującą informację: „Kościół czyli kaplica p. t. św. Marcina, obok zamku,zapewne przez królów polskich fundowany, około 1426 do samego zamku przeniesiona pod tyt. RozesłaniaApostołów...”, J. Łaski, Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej... wyd. J. Łukowski, t. I. Gniezno 1880, s.434, przyp. 3.132 Metryka Koronna, t. III, s. 86.133 Por. A. Kufel - Dzierzgowska, Sieradz, I. A. 1968 (Badania 1967), s. 364; K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie1969, s. 8, 29; U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 1-4, 22; taŜ, Sieradz - sprawozdanie1980, s. 5-9, 17.

31o nieznanym bliŜej umiejscowieniu, które takŜe łączyć moŜna ze wschodnią częścią omawianegoobiektu. Z średniowiecznym domem wielkim łączyć takŜe moŜna negatyw o szerokości około2,0 m, odkryty w wykopie 4/69, a przebiegający mniej więcej na linii północny-wschód -południowy-zachód. Relikt ów, uznany przez K. Nowińskiego za pozostałość obwodu obronnego,połączyć bowiem moŜna (dosłownie) z wymienionym juŜ obiektem o analogicznym połoŜeniu,odsłoniętym w wykopie 3C/80. Oba te negatywy byłyby więc śladem po rozebranej południowejścianie domu zamkowego. Inwentarz z 1568 roku podaje wymiary domu zamkowego - najpewniejtoŜsamego z budynkiem średniowiecznym, który miał znaczne rozmiary około 10,50 m x około45,70 m. Jego wysokość, w świetle opisu z 1568 roku, wynosiła zaś 20 łokci, czyli około 11,70 m.Południową ścianę domu wielkiego stanowił najdłuŜszy prosty odcinek muru obwodowego, doktórego mógł on zostać dostawiony, jak bowiem wykazały badania archeologiczne, negatywy(a tym samym i fundamenty) tegoŜ obiektu zalegały wyŜej, niźli przebadane negatywy kurtyn.Omawiany dom wzniesiony został z cegieł, przy uŜyciu zaprawy wapiennej, w mniejszym zaśstopniu (zapewne w partii fundamentowej) z kamieni narzutowych.Ewentualnych analogii do omówionego obiektu poszukiwać naleŜy pośród mających równiewydłuŜone proporcje tzw. długich domów zamkowych w typie północnym, charakterystycznychdla architektury Pomorza, w tym szczególnie zamków państwa Zakonu (np. rezydencje wójtowskiew Lęborku i Działdowie z domami o długości 46,0 m), ale teŜ Mazowsza (np. Warszawa - 47,50 m)i w niektórych zamkach polskich (np. Dybów - 46,0 m).Pozostałe z odsłoniętych na Wzgórzu Zamkowym negatywów wiązać naleŜy z reliktamimurów kurtynowych. Mur obwodowy zamku sieradzkiego wzniesiony został, co potwierdziły danearcheologiczne, na linii wewnętrznej podstawy wału młodszego oraz (w mniejszym zakresie) najego koronie 134 . Jego budowa realizowana była zapewne odcinkami prostymi, które w ilości 12 (?)połączone były pod mocno rozwartym kątem, co nadawało zamkowi kształt figury umiarowej, jakto pokazuje plan pruski z 1796 roku 135 . Inwentarz z 1568 roku wspomina, iŜ obwód miał długość366 łokci (około 215 m), zamykał on więc przestrzeń o powierzchni około 3600 m² 136 . To samoźródło wspomina, iŜ wysokość murów wynosiła aŜ 20 łokci (około 11,70 m), ich grubość byłaróŜna i wynosiła u dołu 5 łokci (około 2,93 m), w górnej partii zaś 4 łokcie (około 2,34 m), copozwala domyślać się funkcjonowania ganku dla obrońców 137 . Zarówno źródła pisane, jak134 Por. J. Kamińska, Badania na stanowisku 1…, s. 102-103; K. Nowiński, Przyczynek do badań nad rozwojem..., s.262; tenŜe, Sieradz - sprawozdanie 1971, s. 6; tenŜe, Sieradz - sprawozdanie 1969, s. 8; U. Perlikowska-Puszkarska,Sieradz - sprawozdanie 1978, s. 2-12, 22.135Wnioski te oparte są przede wszystkim na analizie planu z 1796 roku, trudno je natomiast poprzeć obserwacjamiarcheologicznymi. Przedstawiony kształt obwodu zdają się takŜe potwierdzić wzmianki z lustracji oraz inwentarzy,typu: „Mur wkoło tego zamku” (1628 - 1632), „[zamek] obwiedziony w około murem ” (1765), czy „Dziedziniecwkoło murem opasany ” (1789).136 Do przeliczenia miar przyjęto długość łokcia krakowskiego (0,586 m) uznaną w 1565 roku za obowiązującą wKoronie.137Znaczna wysokość murów sugerować moŜe ich późniejsze podwyŜszenie, por. J. Pietrzak, op. cit., s. 176. Wobecbraku jakichkolwiek źródeł sugestia taka moŜe pozostać tylko wspartą analogiami hipotezą (w końcu XIV i w XVwieku nadbudowano mury obwodu obronnego min. na zamkach w Bolesławcu nad Prosną, Dybowie i

32i archeologiczne, wskazują, Ŝe budulcem, jakiego uŜyto przy wznoszeniu muru obronnego (jak teŜinnych murowanych budowli zamkowych) była przede wszystkim cegła kładziona na zaprawiewapiennej. W duŜo mniejszym stopniu liczyć się moŜna z zastosowaniem kamienia, uŜytegozapewne w partiach fundamentowych 138 . Negatywy muru obwodowego, o szerokości około 1,50-2,50 m, rozpoznano w wykopach: 7/71 (zachodni odcinek muru obwodowego - fragment z dawnymlicem wschodnim), 5/69 (odcinek kurtyny północnej, z partią pierwotnego lica południowego), 8/71(takŜe odcinek obwodu północnego, odkryty na pełnej szerokości) oraz „1958” (fragment kurtynywschodniej oraz dość enigmatyczne pozostałości piwnic o sklepieniach beczkowych?).Elementem zabudowy zamku o niewątpliwie późnośredniowiecznej metryce była takŜewieŜa główna-bergfrid, która znajdowała się, wedle źródeł ikonograficznych i pisanych,w północno-zachodniej partii załoŜenia, w załomie muru, na zachód od wjazdu na zamek. Z punktuwidzenia obrony zamku, umiejscowienie takie umoŜliwiało ochronę budynku bramnego orazprowadzącej przez kolejne wrota i mosty, drogi ku niemu wiodącej 139 . Budowla ta wzniesionazostała na rzucie ośmioboku, w 2 połowie XVI stulecia, miała ona 27 łokci wysokości (około15,80 m), zaś mury jej były grube na 4 łokcie (około 2,35 m). WieŜa była prawdopodobniepodzielona drewnianymi stropami na cztery kondygnacje między którymi komunikacja odbywałasię jeszcze w końcu XVII wieku za pomocą drabin [Rejestr 1688]. Badania archeologiczneprzeprowadzone w wykopie 6/70 nie doprowadziły do odkrycia bergfridu, a obecna w odwiertachwarstwa cegieł i zaprawy wapiennej okazała się nie być reliktem zabudowy, ani negatywem, alewarstwą osypiskową, opadającą w kierunku zachodnim 140 . K. Nowiński wyraził przypuszczenie, Ŝeobecność tejŜe warstwy moŜe pośrednio wskazywać na zniszczenie pozostałości wieŜy w trakciebudowy znajdującego się obok wykopu bunkra z 1943 roku. W świetle analizy źródełikonograficznych bardziej słuszne wydaje się jednak umiejscowienie ewentualnych reliktówoktogonu w północno-zachodniej części Wzgórza Zamkowego, na północ od Ŝelbetowejbudowli 141 .Spośród pozostałości zabudowy drewnianej, odkrytej w trakcie badań archeologicznych,niestety tylko jeden relikt moŜna z większą pewnością łączyć z zamkiem późnośredniowiecznym.Ciechanowie). NaleŜy jednak przy tego typu rozwaŜaniach wziąć pod uwagę stosunkowo niskie posadowieniezamku, por. J. Augustyniak, Zamek w Inowłodzu, Łódź 1993, s. 131 (przypis 14).138Por. Inwentarz 1568, Lustracja 1765; J. Kamińska, Badania na stanowisku 1…, s. 102; K. Nowiński, Sieradz -sprawozdanie 1969, s. 7-8.139Por. plan z 1796 r. O takim połoŜeniu bergfridu wspominają takŜe właściwie wszystkie inwentarze i lustracje.Problematyczna jest tylko odległość wieŜy od bramy. Plan z 1796 roku, a za nim wszyscy, którzy go publikowali,ukazuje sytuację, w której odległość ta jest bardzo niewielka, bądź nawet obie budowle stykaja się. Tymczasem A.P. Pstrokoński (znający tę sytuację z autopsji) zauwaŜył, Ŝe bramę od wieŜy dzieliło kilkanaście łokci (a więc około8,0 m), por. Teki Pstrokońskiego, k.114. To stwierdzenie wydają się takŜe potwierdzać opisy lustracyjne, któreinformują, Ŝe „Podlie bramy a podlie wieze iesth izdebka”( Inwentarz 1588 - 1, obiekt ten występuje takŜe w innychinwentarzach i lustracjach ).140 K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 7.141 Por. np. plan powstały poprzez przerzutowanie na siatkę arową szkicu ruin z 1796 roku autorstwa T. J. Horbacza iL. Kajzera, Zamki Sieradzkiego i Wieluńskiego w świetle źródeł archeologicznych, [w:] Między północą apołudniem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnym średniowieczu i czasach nowoŜytnych. Materiały z sesji naukowej wKościerzynie koło Sieradza (4-6 grudnia), pod red. T. J. Horbacza i L. Kajzera, Sieradz 1993, s. 101.

33Była to chata, na pozostałości, której natrafiono w wykopie 7/71. Budynek ten posadowiony był narumowisku wewnętrznego stoku wału ksiąŜęcej rezydencji, a jego zarys wyznaczały dwie ułoŜonena zrąb belki: dłuŜsza, o długości około 6,0 m przebiegała po linii południowy-zachód - północnywschód,zaś prostopadła do niej belka krótsza wyznaczała ścianę południowo-zachodnią. Wewnątrzobiektu zlokalizowano pozostałości podłogi, ułoŜonej z belek o kierunku południowy-wschód -północny-zachód, ponadto wypełnisko stanowiła ciemna glina ze śladami spalenizny i kamienie.W obrębie chaty odnaleziono bardzo duŜo fragmentów XV-wiecznej ceramiki „kuchennej”,głównie garnków i dzbanów wypalonych w atmosferze redukcyjnej, a takŜe innych zabytków, jakna przykład fragment piaskowcowej osełki, hak Ŝelazny oraz kościane oprawki noŜy 142 . Odkryteartefakty oraz fakt umiejscowienia budynku w południowo-zachodniej części zamku sugerowaćmogą, iŜ mamy do czynienia z kuchnią zamkową, poprzedzającą być moŜe lokalizowane właśnie wtej partii załoŜenia, znane z opisów kuchnie XVI i XVII-wieczne 143 .142 K. Nowiński, Sieradz - sprawozdanie 1970, s. 5-6.143 Por. tamŜe, s. 5-6, 9; I.A, 1972 (Badania 1971), s. 263. Bez ponownej analizy materiału ceramicznego nie moŜnajednak wykluczyć, Ŝe odkryty obiekt jest kuchnią znaną z XVI-wiecznych opisów

4.2.2 Faza wczesnonowoŜytna (około 1500 - 1588 r.).34W XVI stuleciu zamek sieradzki, jak wiele innych połoŜonych w centrach królewszczyznstał się siedzibą starostów-tenutariuszy, dzierŜawiących dobra państwowe za przyzwoleniempanującego. Funkcje zamku naleŜy podówczas rozpatrywać juŜ w wymiarze stricte lokalnym,w większym teŜ stopniu administracyjno-gospodarczym, niźli obronnym, a rezydencjonalnymraczej w kontekście splendoru rodziny starosty, niźli królewskiego majestatu. ZauwaŜyć naleŜy, iŜani Zygmunt Stary, ani Zygmunt August w Sieradzu, ani na sieradzkim zamku juŜ nie bywali.O skali obronności świadczą zaś spisy znajdujących się na stałym wyposaŜeniu zamku militariów,a mianowicie pojemnik z bełtami, proch, Ŝelazo i saletra (w 1507 roku), a sześć niewielkichhakownic, tyleŜ oszczepów oraz pięć kijów (piszczeli?) w roku 1568. Dwie pierwsze tercjeXVI wieku castrum pozostawało głównie w rękach potęŜnych rodów wywodzących sięz Małopolski, a mianowicie w latach 1507-1532 Krzysztofa Szydłowieckiego, zaś od 1536, po 1568Tarnowskich - wpierw Jana Spytka, a następnie Stanisława. Znając z innych przykładówzapobiegliwość kanclerza Szydłowieckiego o dzierŜone przezeń dobra (jak np. mazowieckie zamkiw Gostyninie i Sochaczewie) przypuszczać moŜna, iŜ podjął on bliŜej nieznane działaniabudowlane i bieŜące remonty takŜe i w Sieradzu. Z całą pewnością natomiast większy ruchbudowlany panował tam w czasach Tarnowskich; z zachowanych rachunków wiadomo, iŜ JanSpytek wydał na ten cel 533 floreny, 29 groszy i 24 denary, a z pewnością prace kontynuował takŜei jego syn 144 .Rozpatrywaną tu fazę rozwoju zamku, którą z braku bliŜszych informacji raczej wypadanazywać wczesnonowoŜytną, niŜ renesansową, zamknąć moŜna rokiem 1588, kiedy to dnia 7 majaw czasie, gdy starostą był Andrzej Zebrzydowski, doszło do waŜkiego w skutkach poŜaru.W fazie wczesnonowoŜytnej, jak moŜna sądzić, ogólna dyspozycja zamku niewieleodbiegała od utrwalonej w późnym średniowieczu, a największych zmian poszukiwać naleŜy raczejw umykającym badaniom wyrazie stylistycznym, czy teŜ zagęszczeniu zabudowy z materiałównietrwałych oraz próbom dostosowania załoŜenia do wymogów współczesnego pola walki, niźli wprowadzonych na szerszą skalę działaniach muratorskich. Zamek tego czasu najpełniej ilustrująliczne opisy zawarte w archiwaliach skarbu koronnego.W XVI stuleciu zamku broniły dwie linie umocnień oraz zewnętrzna przeszkoda w postacifosy, która juŜ w 1568 roku zaczęła zarastać. Pomiędzy fosą a murem zamkowym umiejscowionybył solidny drewniany parkan z drewna dębowego kryty daszkiem dla obrońców i obity gontem.Był on dodatkowo ubezpieczony pięcioma drewnianymi basztami o dwuspadowym dachu,rozmieszczonymi dookoła zamku [Lustracja 1564-65, Inwentarz 1568, Inwentarz 1588-1, Inwentarz1588-2]. Z 1546 (56?) i 1559 roku pochodzą dwa akty mogące określać datę powstania144 AGAD, ASK, dz. LVI, S-2/II, k. 63-64, 121-121 v, 178-180, 247v-250v., za : J. Pietrzak, op. cit., s. 93.

35umocnień 145 . Pierwszy, moŜna interpretować jako wniosek lustratorów dotyczący budowyi reparacji parkanu przed zamkiem, drugi zaś jest zatwierdzeniem tychŜe Ŝądań przez królaZygmunta Augusta. Interesującym jest fakt konieczności udziału w tych pracach mieszczanszczercowskich 146 . Pozostaje on w związku ze znanym z późniejszych źródeł niezadowoleniemlustratorów z powodu nieprzestrzegania przez … niektóre miasteczka … obowiązku konserwacjiumocnień, które to „miasteczka” wymawiają się tym … Ŝe im dana wolność … 147 . Pamięć o tychobowiązkach istniała nawet wówczas, gdy parkan i baszty dawno się juŜ rozleciały ze starości 148 .Z 1575 roku pochodzi wiadomość o czterech basztach i konieczności ich remontu 149 . Być moŜenosiły one nazwy: Sieradzka, Szadkowska, Warcka i Szczercowska 150 . KaŜde z tych miastzobowiązane więc byłoby do reperacji określonego odcinka drewnianego obwodu 151 . Procesniszczenia drewnianych obwarowań, naraŜonych na nieustanne działanie wilgoci, musiałpostępować szybko. W 1564 roku umocnienia … się juŜ psują i na niektórych miejscach upadły …Konieczność naprawy jest podniesiona we wspomnianym akcie z 1575 roku, jak teŜ w 1588 roku(wówczas to połowa opisywanego obwodu strawiona została przez poŜar). W początku drugiejćwierci XVII wieku nie było juŜ ani baszt, ani łączącego je parkanu. Obecność wspomnianychumocnień, będących tanim wariantem dostosowania zamku do uŜycia broni palnej, postrzegaćnaleŜy jako typowe dla omawianego czasu, a jako analogie przedstawić tu moŜna obwód obronnywokół przygródka w Bolesławcu nad Prosną, gdzie obok dębowego parkanu znajdowało się sześćdrewnianych baszt 152 .Drugą linią aktywnej obrony (stanowiska) był mur obwodowy, który scharakteryzowano juŜomawiając zamek późnośredniowieczny. W XVI stuleciu nie był on zaopatrzony w otworystrzelnicze, a ostrzał prowadzić było moŜna tylko spomiędzy blanków.WieŜa zamkowa, o podanych juŜ wyŜej rozmiarach, być moŜe w tym właśnie czasieuzyskała wybite w murach strzelnice, które wspominał Pstrokoński, jako umiejscowione w górnejczęści wieŜy, ...na wszystkie strony, aŜ pod dach... 153 . Po przekształceniu dawnej rotundy na innecele (patrz niŜej), na jednym z pięter wieŜy głównej pojawił się takŜe ołtarz, trudno jednak na tejpodstawie wnioskować, czy pełniło ono w związku z tym funkcję zamkowej kaplicy.145 Za: Teki Pstrokońskiego, k. 180146 Ibidem147 Lustracja 1564 - 1565, s. 55.148 Lustracja 1628 – 1632, s. 79.149 Za: A. Pstrokońskim ; Teki Pstrokońskiego, k. 183.150 Za: W. H. Gawarecki, Wiadomość statystyczno-historyczna o mieście Sieradzu, „Przegląd Warszawski literatury,historii, statystyki i rozmaitości”, tom 1, Warszawa 1840, s. 214, tamŜe źródło informacji: Acta Coloquiorum fol.132.151Jest to bardzo prawdopodobne, albowiem mieszkańcy tych starostw w połowie XVII wieku przynaglani byli doobowiązku sypania wałów wokół miasta Sieradza, por. Lustracja 1628 – 1632, s. 83-84. W drugiej połowie XVIwieku bezskutecznie teŜ chyba próbowano wywrzeć nacisk na mieszczan szadkowskich, którzy mieli w swej pieczynaprawę … blanków ( …) tych przęseł, które mają wymienione, i z basztami … wokół zamku..., za J. Pietrzakiem, op.cit., s. 204-206, tam obszerne omówienie tematu i literatura.152 Lustracja 1564 - 1565, s. 14-15.153 Teki Pstrokońskiego, k. 114.

36O ile nie w pierwotnej kreacji zamku murowanego, to z pewnością w omawianym okresiepojawiło się przedbramie poprzedzające przelot w północnym odcinku muru obwodowego. Naplanie z 1796 roku jest on przedstawiony jako budowla na rzucie prostokąta, wysunięta pozapółnocną linię obwodu obronnego 154 . W świetle analizy XVI-wiecznych inwentarzy i lustracjiwydaje się, Ŝe murowana część wieŜy bramnej miała swe przedłuŜenie w postaci przybudówkiz materiałów nietrwałych, po wewnętrznej stronie murów 155 . W tym czasie, ponad bronionympodwójnymi wrotami przelotem bramnym, znajdowałaby się od strony wschodniej drewnianasionka (do której moŜna się było dostać schodami z dziedzińca) i takaŜ kownata oraz przyległa donich izba murowana 156 . W kownacie znajdował się murowany komin, do którego był zapewnedostawiony piec, mieszczący się w „ izbie murowanej ”. W tejŜe izbie w grubości muru znajdowałasię szafa, zaś dwoje jej okien zabezpieczonych było Ŝelaznymi kratami. Inwentarz z 1588 rokuinformuje o pojawieniu się tam murowanego kominka. PowyŜej opisanego piętra mieściły sięjeszcze cztery drewniane komory. PoŜar z 1588 roku obszedł się łagodniej z północną częściązamku. Spisany w tym roku rejestr szkód nie odnotował bowiem faktu zniszczenia drewnianejpartii zabudowy bramnej, chociaŜ dostrzega konieczność rychłego jej remontu 157 . W kolejnej juŜ,trzeciej fazie egzystencji zamku murowanego, gdy starostą był Jan Bykowski drewniane sionkai kownata juŜ nie istniały, a schody z dziedzińca prowadziły bezpośrednio do izby murowanej 158 .Nad nią znajdowało się jeszcze jedno pomieszczenie o nieznanej konstrukcji, pełniące jak moŜnasię domyślać funkcje magazynowe 159 . W 1688 roku (za urzędowania Stanisława WęŜyka)naprawiono dach na wieŜy bramnej oraz przeprowadzono remont izby murowanej, obejmującym.in. połoŜenie nowej podłogi i wymianę pieca 160 . W tym samym opisie wspomniane są drzwiprowadzące z piętra bramy, na mur. Później w obrębie wieŜy bramnej nie prowadzono juŜ chybaŜadnych prac renowacyjnych, przez co jej stan wciąŜ się pogarszał 161 . Z odkryciem śladów wieŜybramnej wiązał K. Nowiński szeroki negatyw przecinający po linii E-W wykop 8/71 162 .Wnioskowanie takie, na które wpływ miały niewątpliwie wcześniejsze oczekiwania wobec wykopu,uznać moŜna chyba za interpretację idącą nieco zbyt daleko 163 .154 Niektórzy badacze uwaŜają, Ŝe widoczny na planie budynek bramny ukształtował się w XV-XVI wieku. Miałoby todokonać się poprzez dostawienie murów do dawnego przelotu bramnego, który byłby zwykłym otworem w murzeobwodowym, por. L. Kajzer, J. Augustyniak, op. cit., s. 20, co byłoby zgodne z duchem przemian architekturymilitaris, które dokonywały się w tych stuleciach. Znane są teŜ jednak zamki, jak np. Bolesławiec nad Prosną, którepodobną bramę miały juŜ w fazie kazimierzowskiej.155 Por. Lustracja 1564 -1565, s. 54; Inwentarz 1568, k. 4 r; Inwentarz 1588-1, k. 145 r-145 v; Inwentarz 1588-2, k. 693v; por. J. Augustyniak, op. cit., s. 136 przyp. 95.156Być moŜe istniało takŜe połączenie piętra omawianego obiektu z „izbą” zachodnią w „domu sądowym”, na cowskazują opisy XVI-wieczne, np. AGAD, ASK, dz. LVI, S-2/IV, k. 145 r157 Inwentarz 1588-2, k. 693 r.158 Lustracja 1628 -1632, s. 76.159 AGAD, ASK, DZ. XLVI, nr 110, s. 13160 Rejestr 1688, 204 r.161 Por. Teki Pstrokońskiego, k. 185.162 K. Nowiński, Sieradz- sprawozdanie 1971, s. 7, 9-10.163 Na racje badacza wskazywać moŜe jednak rzekome odkrycie wyraźnie ściętych warstw, świadczących o istnieniu wtym samym miejscu wjazdu do grodu w XIII – XIV wieku, por. ibidem, s. 9-10.

37Po zarysowaniu dyspozycji przestrzennej strefy, którą w podziałach architektury militariszwykło się określać mianem stanowiska, przejść naleŜy do scharakteryzowania strefy tzw.schroniska, co w przypadku sieradzkiego castrum rozumieć naleŜy jako zabudowę mieszkalnąi gospodarczą dookolnie rozmieszczoną przy murach obwodowych, a zwróconą w stronę rozległegodziedzińca. Rozpocząć naleŜy od Domu wielkiego, najpewniej toŜsamego z obiektempóźnośredniowiecznym, który w drugiej połowie XVI stulecia był podpiwniczonym, piętrowym,jednotraktowym budynkiem, na planie wydłuŜonego prostokąta o wspominanych juŜ wymiarachokoło 10,50 m x około 45,70 m i wysokości około 11,70 m. Jej ściany (w obrębie kondygnacjinaziemnych) tak w środku, jak i na zewnątrz pokryte były w omawianym okresie tynkiem. Parteri piętro przykrywały drewniane stropy, całość zaś wieńczył pokryty gontem dach. Kondygnacjapiwniczna podzielona była na cztery lokalności, z których dwie (wg opisu z 1564 roku), a potemjedna (wg opisu z 1568 i 1588 roku), były zasklepione. Dzięki inwentarzowi z 1588 rokudowiadujemy się, Ŝe trzy z nich wymoszczone były drewnem. Do piwnicy prowadziła zapewneklatka schodowa łącząca, jak moŜna sądzić na podstawie opisów, wszystkie kondygnacje tejbudowli, co teŜ uznać naleŜy za nowoŜytny sposób rozwiązania problemu komunikacji. Wejście dodomu wielkiego znajdowało się na poziomie parteru, a poprzedzał je ganek wzniesionyw konstrukcji szkieletowej, nakryty gontowym daszkiem. Za nim otwierała się sień wielkawydzielona w środku budynku, a pełniąca funkcje komunikacyjne. Pomieszczenie to oświetlonebyło jednym oknem, umieszczonym zapewne w ścianie południowej. Sień wielka oddzielała dwie,połoŜone naprzeciw siebie lokalności: na wschód od niej znajdowała się izba, a na zachód kownata.Zgodnie z powszechnym jeszcze w XVI wieku rozumieniem nazw tych pomieszczeń, róŜniły sięone rodzajem urządzeń ogniowych. W kownacie mieścił się kominek, zapewniający przedewszystkim oświetlenie, zaś w izbie był to piec, który opalano najprawdopodobniej od strony sieni(pomimo braku stosownego opisu hipotezę taką moŜna zaryzykować sugerując się analogicznymrozwiązaniem, w połoŜonej nad izbą dolną, izbie górnej). Izbę oświetlały dwa duŜe okna i jednomniejsze, zaś kownatę tylko jedno, zabezpieczone Ŝelazną kratą. Z tej ostatniej drzwi wiodły domurowanej spiŜarni, która była prawdopodobnie umiejscowiona w południowo-zachodnimnaroŜniku domu wielkiego, być moŜe poniŜej wychodu, z którego nieczystości mogły być usuwanewprost do zamkowej fosy. Sieni wielkiej dolnej odpowiadało nazywane w ten sam sposóbpomieszczenie górne, które określano takŜe, jako salę. Dzięki cytowanym opisom wiemy, Ŝeznajdowało się tam aŜ 5 otworów okiennych: trzy na północy, a dwa od strony południowej. StądteŜ schody wiodły na nieuŜytkowany strych. Analogicznie do jednotaktowego podziału parteru,takŜe i w górnej kondygnacji znajdowały się odpowiednio izba oraz izba wielka. Jak wynikaz nazw, obie były ogrzewane za pomocą pieców, przy czym przewód kominowy znajdował sięwewnątrz izby wielkiej, a w przypadku izby przylegał do pieca od strony sieni. Obydwapomieszczenia oświetlane były najprawdopodobniej przez cztery okna. Za pomalowanymi na

38zielono drzwiami umieszczonymi w zachodniej ścianie izby wielkiej, krył się opisany juŜ wychod.Drzwi znajdowały się takŜe w sąsiedniej izbie, w jej wschodniej ścianie. Za nimi zbudowany byłprzechod, a więc prawdopodobnie drewniany pomost, łączący ją z komnatą nad sklepem, czylipiętrem dawnej rotundy Leszka Czarnego. Pochodzący jeszcze sprzed poŜaru, inwentarz z1588 roku pokazuje pewne, niewielkie zresztą, zmiany w obrębie domu wielkiego. Obejmowały onewydzielenie z izby dolnej komnaty z tarcic oraz izdebki drewnianej z izby górnej. Związana byłaz tym budowa nowego, murowanego przewodu kominowego, który wprowadził do nowychpomieszczeń odpowiednio kominek i piec. Wyodrębnienie z ceglanych murów, obłoŜonychdrewnem i dodatkowo ogrzewanych lokalności, było niewątpliwie znakiem nowych potrzeb,dostrzegających oprócz wymogów obronności i reprezentacji takŜe i konieczność wygodniejszegoŜycia. W tym samym czasie dawny przechod zastąpiony został gankiem. Element ten, przykrytydachem i oświetlony jednym oknem, zapewnił ściślejsze powiązanie izby nad sklepem z piętremsiedziby starościńskiej. Niewiele natomiast wiemy o detalu architektonicznym i wystrojusieradzkiego domu wielkiego w okresie wczesnonowoŜytnym. Przypuszczać jednak moŜna, iŜ oknazyskały podówczas ozdobną kamieniarkę, a izby wyposaŜone zostały w piece z kaflami o bogatymprogramie ikonograficznym; analogii dla którego upatrywać naleŜałoby zapewne pośród innychznanych pieców, pochodzących tak z prywatnych jak i z „urzędowych” siedzib rodzinyTarnowskich (np. Chrobrza i Bolesławca nad Prosną) 164 .Na wschód od domu wielkiego znajdowała się, XIII-wieczna rotunda pozostająca, jaksądzimy, przez cały omawiany okres budowlą oddzielną kubaturowo 165 . Jeszcze w 1533 rokuwymieniono ...sacella muratum... z zawalonym dachem, ale juŜ w lustracji 1564-1565 odnotowanoiŜ ...Polie they piekarniey, kamienicza skoszcziolka mansionarskiego na kamienicze obrozono... .W kontekście znanych opisów z 2 połowy XVI i 1 połowy XVII stulecia sądzić naleŜy, iŜwzmiankowane „obrócenie na kamienicę” rozpatrywać naleŜy raczej przez pryzmat nowej funkcji(magazynowych i mieszkalnych), nie zaś zmian przestrzennych, które nastąpiły dopiero po poŜarze1588 roku. Po likwidacji omawianej kaplicy wezwanie św. Trójcy powrócić miało, jak przyjmująbadacze, na drewniany kościół ulokowany na sieradzkiej Pradze 166 , choć pamiętać naleŜyo odnotowanym powyŜej ołtarzu na piętrze zamkowej wieŜy głównej. Piętrowa, ceglana budowlacentralna spełniała na XVI-wiecznym zamku dwojakie funkcje. Pomieszczenie dolne, a więc znanyz opisów sklep murowany stanowiło archiwum ksiąg grodzkich, nad którym pieczę sprawował164Por. A. Marciniak-Kajzer, Czy dwa piece Stanisława Tarnowskiego ? „Archaeologia Historica Polona” tom 13,2003, s. 295-305165 Choć w literaturze przyjął się pogląd, jakoby juŜ wówczas obiekt ten został „utopiony” we wschodnim, załamanymskrzydle zamkowym, jak to sugeruje plan z 1796 roku, por. L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, op. cit., s. 445.166 Takie wnioskowanie zdaje się potwierdzać fakt wydania w styczniu roku 1559, na wniosek StanisławaSziskowskiego, m. in. proboszcza parafii św. Trójcy pod zamkiem Sieradzkim będącej, przywileju królewskiegopotwierdzającego wspomniane juŜ nadanie wsi DzierŜązna proboszczowi i 5 kanonikom kaplicy na cześćrozesłania apostołów na zamku Sieradzkim będącej, za J. Szaniawski, Spis chronologiczny przywilejów warchiwum akt dawnych w Sieradzu w roku 1850 się znajdujących [w:] Biblioteka staroŜytna pisarzy polskich, t. II,Warszawa 1854, s. 365. Odczytać to moŜna jako starania o zachowanie dawnych dóbr, w obliczu translokacjiświątyni, a zapewne i zmiany jej funkcji: z kaplicy zamkowej na kościół obsługujący sieradzkie przedmieścia (?).

39zamkowy pisarz 167 . Prowadziły doń Ŝelazne drzwi poprzedzone takąŜ kratą, a znajdował się tammurowany komin i dwa (wg opisu z 1564 roku), a potem jeden otwór okienny 168 . UŜytkowanywówczas otwór wejściowy wybity był wtórnie, a jako jego pozostałość interpretować naleŜyzachodni otwór komunikacyjny w północnym licu nawy rotundy, poprzedzony kamienną ławą.Konstrukcje te były, jak moŜna sądzić, związane z umoŜliwieniem swobodnego dostępu do dolnejkondygnacji, z pewnością znacznie obniŜonej w stosunku do poziomu uŜytkowego z połowy XVIstulecia. Piętro omawianego obiektu, dostępne przejściem z izby górnej domu wielkiego,wykorzystywane było w celach mieszkalnych. Dopóki wnętrze zaopatrzone było tylko w kominek,określano je mianem komnaty (1564,1568), od kiedy zaś wprowadzono tam piec, wyszczególnionezostało jako izba nad sklepem (1588). Pomieszczenie to oświetlone było przez jedno (1564,1588),bądź dwa okna, a w jego obrębie wydzielona była potrzebna komorka - mieszcząca się być moŜew ryzalicie po dawnym prezbiterium 169W północnej części zamku znajdował się dom sądowy 170 . Był on wzniesiony na wschód odprzelotu bramnego, najprawdopodobniej w oparciu o wschodnią ścianę jego ewentualnejprzybudówki. Ten piętrowy budynek zbudowany był, wedle opisów, z drewna, murowane zaś byłytylko jego przewody kominowe. Spełniał on dwojaką rolę: parter wykorzystywany był w celachmagazynowych, zaś piętro pełniło, zgodnie z nazwą obiektu, funkcje urzędowe. Dolna kondygnacjapodzielona była na 8 lokalności, z centralnie połoŜoną sienią. Dzięki lustracji z 1564 rokudowiadujemy się, Ŝe wokół niej znajdowało się 5 komórek, a takŜe spiŜarnia oraz zaopatrzonaw przewód kominowy komnata. Przed wejściem do sieni stały dwie skrzynie, słuŜące doprzechowywania zboŜa i słodów, wspomniane w 1564 i 1568 roku. Lepiej jawi się rzutjednotraktowego piętra, na które wiodły zewnętrzne, drewniane schody. Centralnie umiejscowionąsień wielką zwaną teŜ salą oświetlało aŜ 9, pokrytych błonami okien. Od zachodu przylegała do niejizba sądowa z piecem, zapewne dostawionym do mieszczącego się w sieni wielkiej komina.W izbie tej znajdowały się 4 otwory okienne z szybami, a na jej związane z czynnościamijurysdykcyjnymi, wyposaŜenie składały się trzy stoły: dwa długie i jeden okrągły (wzmiankowanew 1564 roku), kratka z balasów z drzwiczkami na zawiasach (1568, 1588), za którą umieszczonybył stolik, a pod nim skrzynka (1568). Ponadto w jednym z kątów znajdowała się szafka z zamkiem(1568), a dookoła poustawiane były ławy (1588). W izbie sądowej mieściły się takŜe schodyprowadzące do przyległego budynku bramnego. Naprzeciwko opisanej lokalności połoŜona byłakomnata zaopatrzona w kominek oraz trzy otwory okienne. Stan domu sądowego znaczniepogorszył się w końcu lat 80-tych XVI stulecia, a konieczność naprawy dachu, okien i drzwi została167 Lustracja 1564-1565, s.55; Inwentarz 1588-1, k.145 r.168 Lustracja 1564-1565, pag. cit.; Inwentarz 1568-1, k.4 v - k.5 r; Inwentarz 1588-1, pag. cit; Inwentarz 1588-2, k. 693r - 693 v.169 Lustracja 1564-1565, pag. cit.; Inwentarz 1568, k. 5 r - k. 5 v; Inwentarz 1588-1, k.144 r; Inwentarz 1588-2, k. 693r.170 Lustracja 1564-1565, s. 55; Inwentarz 1568, k. 4 v; Inwentarz 1588-1, k. 145 r, k. 146 r; Inwentarz 1588-2, k. 693 v.

40podkreślona przez lustratorów. Pewne prace przygotowawcze obejmujące między innymiwymurowanie fundamentu do pieca w dawnej komnacie, przedsięwziął zapewne starosta AndrzejZebrzydowski. Chylący się ku ruinie drewniany budynek został, jak moŜna sądzić, rozebrany naprzełomie XVI/ XVII wieku, w trakcie rządów starościńskich sprawowanych przez rodzinęBykowskich 171 . Pozostałości domu sądowego nie zostały zlokalizowane w trakcie badańarcheologicznych.Pozostałe budynki, zgromadzone wokół dziedzińca nie były juŜ związane z czynnościamiaparatu urzędniczego i nie miały wiele wspólnego z zamkowymi „splendorami”. To wokół tychprostych, drewnianych zabudowań koncentrowało się jednak Ŝycie codzienne mieszkańców XVIwiecznego,sieradzkiego castrum. śaden z tych obiektów nie został teŜ prawdopodobniezidentyfikowany w wyniku poszukiwań archeologicznych, na co wpływ miały, oprócz metodbadawczych, takŜe nietrwałość drewnianego budulca oraz znaczne zniszczenie wyŜej połoŜonychnawarstwień.Pomiędzy budynkiem bramnym, a ośmioboczną wieŜą ostatecznej obrony, przy murzeobwodowym znajdowało się niewielkie domostwo określane w źródłach, mianem izdebki 172 .Wewnątrz mieścił się prosty piec i mały kominek (wspomniany w 1588 roku), dwie ławy, a paraoszklonych okien zabezpieczona była Ŝelaznymi kratkami i okiennicami. Jak moŜna domniemywaćna podstawie opisu z 1588 roku, w izdebce mógł zamieszkiwać burgrabia. Wówczas teŜ zauwaŜonazostała potrzeba naprawy dachu, a stan wyposaŜenia wskazywał na znaczne zuŜycie. Dom ten,podobnie jak inne budowle połoŜone w północnej partii dziedzińca, nie ucierpiał na skutek poŜaru,a wymieniony był jeszcze w lustracji z lat 1628 - 1632 173 .Niewiele wiadomo na temat obiektów, które znajdowały się przy kurtynie, w południowozachodniejczęści załoŜenia zamkowego (pomiędzy domem wielkim, a kuchnią). Wspominanew źródłach osiem komórek przeznaczonych na mieszkania dla zamkowej czeladzi rozmieszczonebyło na dwóch kondygnacjach 174 . Zapewne z piętra drewniane schody wiodły na mur obwodowy.Opisana zabudowa strawiona została przez ogień, był to jednak chyba poŜar wcześniejszy od tego,który w maju 1588 roku spustoszył północny areał zamku 175 .Zaspokojeniu potrzeb konsumpcyjnych mieszkańców castrum słuŜyły kuchnia orazpiekarnia. Kuchnia zamkowa była drewnianą, piętrową budowlą o glinianych przewodachkominowych (nadmurowanych tylko ponad dachem), pozostawioną przy zachodnim odcinku muruobwodowego 176 . Na dolnej kondygnacji podzielona była na trzy lokalności nazywane komorami171Być moŜe częściowo na jego miejscu powstać miały nowobudowane: „izba, komnata i sala” por. Lustracja 1628-1632, s. 76 i s. 47 niniejszego opracowania.172 Lustracja 1564 - 1565, s. 54; Inwentarz 1568, k. 4 r; Inwentarz 1588-1, k. 145 v - k. 146 r; Inwentarz 1588-2 , k. 693r.173 Lustracja 1628 - 1632, s. 76.174 Lustracja 1564 - 1565, s. 54; Inwentarz 1568, k. 6 r; Inwentarz 1588-1, k.145 v.175 Być moŜe miał miejsce w 1581 roku, por. Teki Pstrokońskiego, k. 173.176 Lustracja 1564 - 1565, s. 54; Inwentarz 1568, k. 6 r; Inwentarz 1588-1, k. 145 v, k. 146 r.

41(w opisie z 1564 roku), bądź izdebkami (1588), z otworami okiennymi zabezpieczonymi Ŝelaznymikratami. Analizując XVI-wieczne opisy, moŜna te pomieszczenia rozróŜnić jako kuchnię właściwąz parą stołów, ław oraz zapewne kominkiem, połoŜoną obok izdebkę z piecem i kominem, a takŜeprawdopodobnie niewielką sionkę 177 . Na piętrze (posiadającym zapewne wspólne schody z piętremdomostwa dla czeladzi) znajdowała się izdebka z sionką, wyposaŜone w piec i chyba dośćprzestronne, bo oświetlone pięcioma oknami, oprawionymi w podwójne szklane tafle.Pomieszczenie to spełniać mogło, jak moŜna się domyślać, rolę codziennej jadalni dla mieszkańcówzamku. W 1588 roku stan obiektu nie przedstawiał się juŜ najlepiej: piece były stare, oknazniszczone, a dach wymagał nowego pokrycia. W tym samym roku kuchnia doszczętnie spłonęła.RównieŜ przy murze, ale po przeciwnej stronie dziedzińca pomiędzy domem sądowym,a dawną rotundą znajdowała się piekarnia. 178 . Ten niewielki, zabudowany w konstrukcjiszachulcowej, parterowy budyneczek, podzielony był na cztery pomieszczenia: sień z dwiemakomórkami oraz izbę białą oświetloną dwoma (wg opisu z 1564 roku), a potem trzema (1588 r.)otworami okiennymi. Na wyposaŜeniu tej izby był prosty piec, a takŜe koryto wielkie dla pieczeniachleba 179 .Źródła pisane z 1588 roku przedstawiają, co dość typowe dla całej zabudowy zamkowej,znacznie juŜ zaniedbaną piekarnię. Pomimo to, przetrwała ona poŜar, a istniała chyba jeszcze dopoczątku drugiej ćwierci XVII stulecia. Zamkową zabudowę uzupełniała umiejscowiona na środkudziedzińca studnia, wzmiankowana od 1568 roku; w świetle opisów była ona ocembrowanadrewnianymi balami i przykryta gontowym daszkiem, okowane metalowymi obręczami wiadrowyciągano przy pomocy poziomego wału korbowego 180 .177 W lustracji z 1564 roku wymieniony jest kucharz zarabiający rocznie 6 florenów i 12 groszy. Ponadtowyszczególniona jest suma 100 florenów przeznaczana co roku na zakup mięsa, ryb i przypraw korzennych, a dalejwspominana jest równieŜ sól: Lustracja 1564 - 1565, s. 56.178 Lustracja 1564-1565, s. 55; Inwentarz 1568, k. 4 v.; Inwentarz 1588-1, k. 145 r; Inwentarz 1588-2, k.693 v.179W Lustracji z 1564 roku wymieniony jest piekarz, który zarabiał 4 floreny rocznie. Mąka na chleb pozyskiwanabyła zapewne z naleŜącego do zamku młyna, por. Lustracja 1564 - 1565, s. 56.180 Inwentarz 1568, k. 6 r.; Inwentarz 1588-1, k. 145 r; Inwentarz 1588-2, k. 693 v.

4.2.3 Faza nowoŜytna i upadek zamku (1588 r. - koniec XVIII w.).42Ostatni okres funkcjonowania zamku, określony tu mianem nowoŜytnego rozpoczynajązmiany w jego strukturach przestrzennych, jakie nastąpiły po poŜarze, a zamyka go upadek castrumi rozbiórka jego murów, która miała miejsce po roku 1800.Dnia 7.V.1588 roku, w czasie sprawowania urzędu starosty przez AndrzejaZebrzydowskiego (10.I.1588-30.IX.1588 roku), ponoć z jego winy wybuchł poŜar, który strawiłpołudniową część zamku 181 . śywioł dokonał ogromnych zniszczeń, szczególnie w obrębie domuwielkiego: runęły drewniane stropy, spłonął dach i nadwątlona została struktura ceglanychmurów 182 . Spłonęły takŜe wówczas pozostałości drewnianego parkanu i włączonych w jego liniębaszt. W literaturze wielokrotnie i niezbyt chyba słusznie podkreślano, iŜ po wydarzeniu tym zamekchylił się ku upadkowi, który przypieczętowały ostatecznie rozbiórki. Tymczasem wydaje się, iŜw latach panowania na zamku przedstawicieli rodziny Jaxa-Bykowskich (w latach 1588-1632),i dzięki prowadzonym podówczas pracom budowlanym przywrócono zamek do stanu sprzedpoŜaru, choć oczywiście jego skutki były jeszcze długo dostrzegalne. Dla poszukiwania przyczynupadku castrum zwrócić natomiast naleŜy uwagę raczej na skutki „potopu” szwedzkiego orazwojny północnej, a przede wszystkim na niegospodarność starostów i zwyczajne „przeŜycie” siędawnych, niepoddanych modernizacji struktur.Głównym zadaniem, jakie spoczywało na Bykowskich było, jak moŜna domniemywać,podniesienie ze spowodowanych poŜarem zniszczeń południowej, reprezentacyjnej części zamku.Dom wielki zwany w lustracji z lat 1628 - 1632 mieszkaniem zamkowym na miarę moŜliwościdoprowadzono do porządku, chociaŜ musiało to trwać długo, skoro jeszcze w owych latachlustratorzy zastali jedno z pomieszczeń (salkę) wciąŜ spustoszone przez ogień 183 . Co do formyodrestaurowanej siedziby starościńskiej, opowiadać się moŜna za znanym z wielokrotniewspominanej mapy z 1796 roku, dwuskrzydłowym budynkiem, przyległym do południowozachodniegozaoblenia muru obwodowego. DłuŜsza, prostokątna w rzucie, część zachodniakorzystała zapewne z XVI-wiecznych murów traktu wschodniego i sieni, natomiast wieloboczneskrzydło wschodnie powstało poprzez dostawienie nowych murów do dawnej rotundy 184 . Niewykluczone, iŜ właśnie wtedy powstać mógł dość niechlujnie zbudowany mur, o szerokości 1,15 m,który zarejestrowano na zniszczonym zamknięciu wielobocznej absydy prezbiterialnej, gdzie181 Lustracja 1628-1632, s.77; W. H. Gawarecki, Wiadomość statystyczno-historyczna…, s. 214.182 Inwentarz 1588-2, k. 693 r.183Lustracja 1628 - 1632, s. 77. W 1593 roku zawalił się rzekomo, takŜe zapewne nadwątlony ogniem, „sklep naksięgi”, co zmusiło starostę do czasowego ich przeniesienia do sieradzkiej fary, za: J. Szaniawski, Wiadomości odawnym zamku …, s. 27. Szkoda ta została jednak do momentu spisania lustracji naprawiona, por. Lustracja 1628 -1632, cz. 2; pag. cit. Niektórzy badacze przychylają się jednak do zdania, Ŝe dawna rezydencja, nie została nigdyodbudowana, por. J. Pietrzak, op. cit., s. 94. Funkcjonowanie w drugiej ćwierci XVII stulecia okazałego mieszkaniazamkowego jest jednak niezaprzeczalnym faktem.184Por. Lustracja 1628 - 1632, s. 77, gdzie wspomniana jest między innymi: … sztuka muru - ściany na 9 łokci wzdłuŜ,a wszerz na półtora chłopa - nowo restaurowana.

43przecinał jej odcinki ukośne 185 . Relikt ten wzniesiony został odmiennie niŜ kaplica w technice opusemplectum, w wątku wendyjskim, a do jego budowy uŜyto liczne kamienie narzutowe. Fundamentyomawianej konstrukcji, kontynuującej się poza bryłą rotundy dalej w kierunku północnym,zbudowane były z otoczaków, bezpośrednio na koronie zniszczonego prezbiterium.Na dolnej kondygnacji skrzydła zachodniego mieszkania zamkowego mieściły się zapewneizba ogrzewana piecem chędogim kafli białych i zaopatrzona w kominek oraz połoŜona na zachódod niej komnata wielka (z wydzieloną w postaci antresoli skarbnicą) równieŜ z kominkiemi piecem, ale o okazalszych, zielonych kaflach i murowanym fundamencie. W tym samym skrzydle,ponad przedstawionymi lokalnościami połoŜone były odpowiednio: wyłoŜona tarcicami izbastołowa z piecem, który wedle opisu był: białymi kaflami jako u wierzchu wszędy obwiedzionyi kominkiem oraz pozbawiona stropu sala gdzie lecie sądy odprawują z dwoma kominkami.Łącznik pomiędzy skrzydłami stanowiły sionki (górna i dolna), w których zainstalowano krętedrewniane schody i kominek. Na piętrze izbę stołową od sionki odgraniczał dodatkowo przedpokój.Po drugiej stronie sionki, na dole, znajdował się sklep pod pokojem, gdzie księgi grodzkie chowają,z Ŝelaznymi drzwiami i takąŜ kratą w oknie oraz dostawiona doń komórka dla więźniów zamykanana cztery skoble. Nad nimi mieścił się pokój z nowo zbudowanym piecem, który wedle opisów był:chędogi, biały, na fundamencie murowanym białym obok zaś umiejscowiony był kominek. Napółnoc od pokoju pomieszczona była, wspominana juŜ salka z ciągle widocznymi śladami dawnegopoŜaru, a z niej moŜna się było dostać schodami na dół aŜ na podwórze. Skrzydło zachodnie byłopodpiwniczone, a całość wieńczył dach kryty gontem 186 . Rozplanowanie pomieszczeństarościńskiej rezydencji Bykowskich pozwala przypuszczać, Ŝe pomimo anachronicznej asymetriinarzuconej przebiegiem dawnych murów, jej forma nie była dziełem przypadku, ale planowanąkreacją nadąŜającą, za modami epoki 187 . O klasie tej budowli i ambicjach rodziny Bykowskichświadczą takŜe okazałe odrzwia, które odnaleziono na Wzgórzu Zamkowym w trakcie pracporządkowych. W 1925 roku zostały one wmurowane w fasadę sieradzkiego kościołap.w. Wszystkich Świętych, gdzie teŜ są eksponowane do chwili obecnej 188 . Na ten bardzo ciekawyzabytek, o wysokiej randze artystycznej składają się dwie kręcone kolumny, zdobione subtelnymornamentem winnej latorośli oraz dwa gryfy (bądź gryf i lew) podtrzymujące nadproŜe.185 K. Koczorowski, op. cit., s. 46-53.186Lustracja 1628 - 1632, s. 77-78.187Zgodnie z wymogami, połoŜona na piętrze i dobrze oświetlona izba stołowa poprzedzona była salą i przedpokojem,zaś naprzeciw niej, po drugiej stronie sieni połoŜony był pokój mieszkalny z alkierzykiem, por. Krótka naukabudownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, oprac. A. Miłobędzki, Warszawa 1957,s. 59-64, 67, 69-71. Sień posadowiona zapewne w miarę moŜliwości centralnie, podkreślona była altaną, awiększość pomieszczeń wyposaŜona była w kaflowe piece (równieŜ z modną zieloną polewą) i murowane kominki.Prace restauracyjne podjęte przez Bykowskich porównać moŜna z działalnością Kacpra Denhoffa, któryprzekształcił w latach 1625 - 1628 niedaleki zamek w Bolesławcu n. Prosną na wygodną siedzibę starościńską, por.L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, op. cit., s. 104. Zarówno sieradzkie mieszkanie zamkowe, jak i siedzibabolesławiecka oparte były o obwód obronny, a rezultatem wykorzystania w czasie ich budowy dawnych murów,były ich załamane „dwuskrzydłowe” rzuty.188Por. W. Pogorzelski, Sieradz, Włocławek 1927, s. 30; KZS, tom 2, pag. cit.

44W centralnym punkcie tegoŜ widnieje orzeł o rozpostartych skrzydłach. Detal ów datować moŜnana koniec XVI-początek XVII stulecia, a najbliŜszych doń analogii upatrywać naleŜyw kamieniarce z elewacji zachodniej dworu obronnego tychŜe samych Jaxa-Bykowskich,w podpiotrkowskich Bykach, gdzie równieŜ widnieje przedstawienie gryfa - w czytelnymkontekście rodowego herbu fundatorów.Pozostała zabudowa zamkowa, tak, jak to miało miejsce w poprzednim okresie, odbiegałaskalą od rezydencji starościńskiej. Przy zachodnim odcinku muru obwodowego powstała nowakuchnia zamkowa, zapewne na miejscu dawnej, strawionej poŜarem. Ten piętrowy, krytygontowym dachem budynek miał wedle opisu ściany wiązane w strychulce i wypełnione gliną,a więc wzniesiony był zapewne w konstrukcji szkieletowej 189 . Na dole, oprócz pomieszczeniakuchennego, mieściły się takŜe izdebka wyposaŜona w piec prostych kafli oraz komora. Piętro, naktóre dostać się moŜna było po schodku złym podzielone było na sionkę z niewielką chruścianąkomórką oraz izdebkę ze starym piecem kaflowym, oświetlona czterema oknami 190 . Po przeciwnejstronie dziedzińca doŜywała swych dni piekarnia, opisana jako budowanie na kształt chałupy 191 .Z obiektów istniejących we wcześniejszym okresie spotykamy ponadto izdebkę koło wieŜy orazzawaloną studnię przykrytą daszkiem, połoŜoną po środku dziedzińca. Na podstawie opisulustracyjnego z początku 2 ćwierci XVII wieku, dowiadujemy się za to, Ŝe w czasie jegosporządzania wznoszono izbę, komnatę i salę, które lokalizować moŜna w okolicach bramy 192 .Same nazwy pomieszczeń pozwalają się domyślać, Ŝe budowlę tę planowano wykorzystać do celówinnych niŜ gospodarcze, być moŜe miała ona przejąć funkcję dawnego domu sądowego, którywtedy chyba został rozebrany. Obiekt ten identyfikować chyba naleŜy z gmachem znanym z opisuz roku 1707 193 . Na jego podstawie rekonstruować moŜna budynek o trzech, połoŜonych na parterze,lokalnościach: izbie sądowej, Izbie na Kancelarię oraz dzielącej je sieni, z której schody wiodły dopołoŜonego na piętrze alkierzyka. Na relikty tego obiektu natknął się teŜ prawdopodobniew wykopie 2/69 K. Nowiński 194 . Na głębokości od 0,70 - 0,80 m (od poziomu gruntu) pojawiło siętam nieregularne zaciemnienie o wymiarach około 4,0 x 10,0 m, które tworzyła spaleniznao miąŜszości 0,30 - 0,40 m, pod którą na głębokości około 1,10 - 1,20 m, znajdowała się zgodnaz zarysem spalenizny warstwa zaprawy wapiennej, tworząca ubite „klepisko” o miąŜszości do0,15 m. W spaleniźnie odnaleziono piaskowcowe detale architektoniczne, pochodzące zapewnez progu, a takŜe trzy cegły palcówki 195 . Materiał zabytkowy w przewaŜającej części łączyć moŜnaze stuleciami XVII i XVIII, co potwierdza powyŜsze przypuszczenia. Obiekt ten, jest niestetyjedynym reliktem zabudowy zamkowej, z późnonowoŜytnej doby jej egzystencji,189 Por. Lustracja 1628 - 1632, s. 76-77.190 Ibidem.191 TamŜe, s. 78.192 TamŜe, s. 76.193 Lustracja 1707.194 Nie próbowano ich jednak wówczas zinterpretować, por. K. Nowiński, Sieardz - sprawozdanie 1969, s. 6-7, 28-29.195 TamŜe, s. 6-7.

45zidentyfikowanym dzięki badaniom terenowym.Pomiędzy zamkiem, a mostem zwodzonym w czasach Bykowskich funkcjonowały dwaobiekty, a było to: budowanie gdzie wrotny mieszka połoŜone po prawej stronie drogi wiodącej nazamek oraz umiejscowiona naprzeciw niego izdebka (…) gdzie kancelaryja swoje powinnościodprawuje, przeniesiona tam być moŜe na czas budowy nowej siedziby urzędu. Wewnątrz niejmieścił się piec dobry i komin, a oświetlały ją dwa oszklone okna 196 . Nie mamy niestety Ŝadnychinformacji na temat funkcjonowania przygródka w omawianym okresie.Na działania remontowe w obrębie zamku zdecydował się jeszcze w roku 1729 starosta JanTomasz Morsztyn, który po oczyszczeniu komory wieŜy głównej wprowadził do jej wnętrzaprzewód kominowy z kominkiem, nowe stropy oraz kręte drewniane schody zamiast dawnychdrabin w komunikacji wewnętrznej. Dokładne relacje spisane w trakcie tegoŜ remontu wskazują, iŜsieradzki bergfrid, podobnie jak inne dawne wieŜe zamkowe był w okresie nowoŜytnymwykorzystywany w celach penitencjarnych, z podziałem na wieŜę dolną (in fundo), oraz górną,oddzielone stropem z wyciętą weń „szybą” dla podawania skazańcom wody i Ŝywności. Napoziomie owego stropu znajdował się takŜe otwór wejściowy do bergfridu, w XVIII stuleciugórujący około 5,0 m nad ówczesnym poziomem uŜytkowym dziedzińca 197 .Druga połowa wieku XVIII to juŜ okres nieodwracalnej rujnacji załoŜenia zamkowego, jako tym donoszą kolejne opisy inwentaryzacyjne. JuŜ w lustracji z lat 1628-32 zauwaŜono, iŜ ...Murwkoło tego zamku porysowany, potrzebujący wielkiego ratunku, który przez ogień z dawnazwątlony.... W 1765 roku mur opisywany jest, jako „miejscami od góry do ziemi na wylotrozgryzowany”, a w 1789 „porozpadywany y zdezelowany” 198 . Dzieła zniszczenia muruobwodowego oraz innych obiektów zamkowych dokonała ludność miejscowa, gdy tylko Prusacyzezwolili na rozbiórkę. Prace te przeprowadzono tak starannie, iŜ …nie przypuszczono nawetfundamentom na palach dębowych spoczywającym... . 199.196Lustracja 1628 - 1632, s. 76.197 Teki Pstrokońskiego, k. 186 - k. 188.198 za J. Szaniawski, op. cit., nr.8, s.30; Lustracja 1789, s.13.199 J. Szaniawski op. cit., s.31

5. Rejon zamkowego przygródka i sieradzkiej Pragi w świetle źródeł pisanych i badańterenowych.46Na w przybliŜeniu owalnym obszarze, rozciągającym się pomiędzy zachodnią odnogąWarty (w miejscu jej największego zbliŜenia do castrum), a zamkową fosą mieścił się zapewneprzygródek (stanowisko 3b), czyli zespół produkcyjno-magazynowy, stanowiący zapleczegospodarcze sieradzkiego castrum. Trudno jest określić kiedy przygródek się ukształtował; brakbowiem nieomal badań archeologicznych na tym i innych obiektach tego rodzaju, co przyniedostatku źródeł pisanych nie daje podstaw do uogólniajacego wnioskowania. Przypuszczaćjednak moŜna, iŜ w pełni ukształtowany przygródek, jaki znamy z archiwaliów skarbukoronnego z połowy XVI stulecia uformował się znacznie wcześniej, najpewniej w XV wieku.Lustracje i inwentarze i w tym przypadku są podstawowymi źródłami do rekonstrukcjidyspozycji przestrzennej. W ich świetle wiemy, iŜ teren ten otaczał drewniany parkan,zamykający przestrzeń pomiędzy dwojgiem wrót, nie wspominany juŜ wszakŜe po 1568 roku.Od strony miasta droga wiodła przez bramę z drzewa, z izdebką dla wrotnego (ogrzewanejpiecem i oświetlonej trzema oknami). Pośród obiektów produkcyjnych, (połoŜonych jak moŜnawnosić z opisu po prawej stronie drogi z zamku do miasta) wymienić naleŜy browar, połoŜonyw bezpośrednim sąsiedztwie zamku, na wyposaŜeniu którego w 1564 roku były: …kocioł wielkido warzenia piwa, drugi mniejszy do chmielu, kadzi 2, przykadek 1 i drybus do zlewania piwa…. Obiekt ten określony został w 1588 roku jako stary. Za browarem, w stronę miasta, znajdowałsię …ozd do oŜdŜenia słodów, w którym sień i izba, tamŜe kadź 1…, zaś obok miejsca waŜeniapiwa mieściła się łazienka, poprzedzona sionką, a oświetlona dwoma oknami (choć w 1588 rokumiała tu być …stajenka burgrabina i chlew…) . Ponadto, najpewniej po lewej stronie drogi kumiastu, na przygródku zlokalizowane były stajnie (dwie: jedna …wielka na koni 60, druga małana koni 20…) oraz masztalnia. Źródła XVII i XVIII wieczne nie wspominają juŜ bezpośrednioo przygródku, który najpewniej wraz z zanikiem ogólnej koniunktury gospodarczej z czasemupadł. Nadmienić jednak naleŜy, iŜ w lustracji z 1789 roku opisana została oficyna podzamkiem, połoŜona najpewniej na miejscu dawnego przygródka; sądzić moŜna, iŜ to jejprostokątny rzut widoczny jest na planie pruskim w bezpośredniej bliskości zamkowych murów.Badania archeologiczne przeprowadzone na stanowisku 3 b nie dostrzegały jeszczeproblematyki osadnictwa okresów nowoŜytnych, stąd zagadnienia dotyczące przygródka zostałypodówczas pominięte. Tym niemniej podkreślić naleŜy iŜ w trakcie tychŜe badań oprócz śladówosadnictwa wczesnośredniowiecznego (tzw. kępa D) na stanowisku odnotowano występowanieułamków cegieł, naczyń glinianych o metryce nowoŜytnej, ale takŜe i dębowych kołów,osadzonych w calcu (około 0,50-1,0 m pod powierzchnią gruntu), których funkcji i chronologiinie zinterpretowano. Nie moŜna wykluczyć, iŜ relikty te były związane właśnie z zamkowym

47przygródkiem, choć hipoteza ta wymaga weryfikacji w świetle nowych badań.Z pewnością kontynuacji dawnych prac eksploracyjnych wymaga takŜe połoŜonew rejonie dawnego kościoła Świętej Trójcy stanowisko Sieradz 4, rozpoznane dotąd jedyniesondaŜowo wpierw przez T. Łaszczewską, a następnie U. Perlikowską-Puszkarską.W trakcie obu sezonów badawczych zlokalizowano relikty budowli murowanych.W wykopie eksplorowanym w 1978 roku miał to być przynaroŜnikowy fragment fundamentówdwóch murów ceglanych (jej muru północnego i zachodniego), o szerokości 1,10 m,zmurowanych z cegieł o formacie około x = 60-80, z = 280-290, kładzionych na gliniei zaprawie wapiennej w wątku nieregularnym. Budowli tej towarzyszył mur innego obiektu,zarejestrowany w naroŜniku północno-zachodnim wykopu. Na bliŜej nieznany fundamentowynieregularny „murek” kamienno-ceglany (z koroną około 0,70 m poniŜej poziomu gruntu)natrafiła w wykopie takŜe T. Łaszczewska. Relikt ten zajmować miał obszar około 0,50 x0,95 m, cegły spoczywały na zaprawie wapiennej, a ich format to x = 50-70 mm, y = 120-145mm i z = 260-265 mm. W sąsiedztwie tegoŜ muru zlokalizowano cztery pochówki szkieletowe,umieszczone we wkopach w piaszczystej warstwie o rudym zabarwieniu. Zmarli w nichpochowani zwróceni byli głową w kierunku wschodnim, a ich szczątki składano do kłódi trumien, po których zachowały się zarysy w dnie jam grobowych oraz fragmenty drewna.W jamach grobowych znaleziono takŜe ułamki obtaczanych naczyń glinianych wypalonychw atmosferze utleniającej oraz okruchy cegieł. Pod jednym z pochówków odkryto starszą jamę,wkopaną w calec, którą w kontekście stratygrafii i na podstawie materiałów ceramicznychdatować moŜna na XIII stulecie. Na opisanych nawarstwieniach zalegała piaszczysta warstwao zabarwieniu brązowym, z ułamkami cegieł - palcówek, z licznymi fragmentami szczątkówludzkich, fragmentami drewna po rozłoŜonych trumnach oraz ułamkami naczyń o nowoŜytnejmetryce. Poziom ten identyfikować naleŜy z cmentarzem funkcjonującym przy kościele ŚwiętejTrójcy w XVI-XIX stuleciu, choć J. Kamińska ułamki cegieł ponad warstwą pochówków XIII -wiecznych identyfikowała z datowanym na XIV wiek murowanym grobowcem 200 .Reasumując, z ograniczonych powierzchniowo i dość przypadkowych badań wyłania sięinteresujący obraz sepulkralnej tradycji miejsca, sięgającej przynajmniej czasów lokacji miasta,a kontynuowanej po okres późnonowoŜytny. Pochówki zgromadzone były z pewnościąw rejonie kościoła Świętej Trójcy, którego pewnych reliktów nie udało się zidentyfikować.Zarejestrowano natomiast mury mogące być częścią świątyni, choć raczej fundamentowaniemdrewnianych ścian kościoła nowoŜytnego, niŜ reliktem murowanej budowli o starszej metryce.Nikły stan rozpoznania obiektów nie pozwala jednak wykluczyć zupełnie innej interpretacjiodkrytych budowli.200 J. Kamińska, Sieradz średniowieczny w świetle…, s. 59.

6. Wnioski konserwatorskie - moŜliwości rewitalizacji.48Rozdział kończący to odnoszące się do archeologii opracowanie rozpocząć wypada odpostulatu dalszych badań nad Sieradzem poniŜej „skarpy miejskiej”. Stratygrafia kulturowaznajdujących się tam stanowisk obejmuje, jak to przedstawiono powyŜej: pozostałości kilku osad wczesnośredniowiecznych dwuczłonowego grodu z XII-1 połowy XIII stulecia niezwykle waŜnego w kontekście badań kastellolgicznych zamku przejściowego z XIIIpołowyXIV wieku relikty zamku murowanego, funkcjonującego w wiekach XIV-XVIII i towarzyszącego muzespołu produkcyjno-magazynowego (przygródka), dwa obiekty sakralne wielowarstwowe cmentarzysko szkieletowe.Wspólną cechą tychŜe stanowisk jest ich fragmentaryczne, a niekiedy wręcz sondaŜowerozpoznanie. W głównej mierze odnosi się to do obszaru Pragi, na którego temat wiedzaarcheologiczna jest więcej niŜ skromna, i nie ma chyba szansy na jej znaczące powiększeniew najbliŜszym czasie. O wiele bardziej bolesną jest jednak refleksja nad Wzgórzem Zamkowym,które jak to juŜ podkreślano, pomimo wielu lat badań wciąŜ pozostaje obiektem nieomal obcymnauce, a wobec braku elementarnej monografii, walory podstawowej publikacji na jego temat wciąŜzachowuje „Sieradz w średniowieczu” Janiny Kamińskiej z 1962 roku. Abstrahując odmerytorycznych właściwości prac prowadzonych przez PP PKZ stwierdzić naleŜy, iŜ materiałdokumentacyjny i ruchomości zebrane w ciągu tych kilkunastu lat badań, po opracowaniu stanowićwinny punkt wyjścia dla dalszych działań. Oprócz badań kameralnych niezbędnym wydaje siętakŜe bowiem powrót do obserwacji terenowych. W optyce minimalnej polegać powinien on naeksploracji docalcowego, regularnego wykopu archeologicznego, rejestrującego w miaręmoŜliwości wszystkie fazy rozwoju osadnictwa w obrębie stanowiska. Poza nowymi analizamistratygrafii i występujących w jej kontekście zabytkowych mobilów, waŜkim postulatem powinnostać się pobranie próbek do analiz dendrochronologicznych (oraz 14C), moŜliwości których, odczasu ostatnich badań archeologicznych w obrębie omawianego stanowiska, poczyniły na grunciepolskim ogromne postępy. W celu poszerzenia bazy danych moŜna by takŜe pozyskać próbkiz wykopów juŜ eksplorowanych, a podobne badania objąć powinny takŜe i stanowiska Sieradz 3oraz 3 b, gdzie takŜe natknięto się na dobrze zachowane relikty konstrukcji drewnianych.WaŜkim postulatem dla przyszłych prac archeologicznych powinno stać się takŜerozpoznanie dotąd chyba najsłabiej przebadanej spośród form osadniczych Wzgórza, a mianowiciemurowanego zamku. Eksploracja ta powinna dotyczyć zarówno rejestrowania dalszych negatywówi ewentualnych szczątków murowanych obwodu obronnego, domu wielkiego, wieŜy głównej

49i bramnej, jak teŜ i poszukiwań reliktów obiektów wzniesionych z materiałów nietrwałych (jak naprzykład obszernego domu sądowego). Na pełne rozpoznanie oczekuje takŜe kultura materialnacastrum, tak w dobie późnego średniowiecza, jak i nowoŜytności, która dałaby cenny materiałporównawczy dla badań innych zamków Polski Centralnej. Zakończenie tak zakrojonego programubadawczego, w powiązaniu z reinterpretacją dawnych ustaleń, zaowocowałoby z pewnościąmonografią, na którą stanowisko to bez wątpliwości zasługuje.Po dłuŜszej przerwie, w ostatnich latach znów pojawiły się koncepcje dotyczące działań, naterenach Sieradza poniŜej „skarpy miejskiej”, które pomieścić moŜna w pojęciu „rewitalizacji”.Tereny te, to obszar o wielkich wartościach poznawczych dla szeroko rozumianej archeologiihistorycznej. Jednocześnie, za sprawą przekształceń jakie dokonywały się w ciągu ostatnich 200 lat,jest to teren dość trudny do ewentualnej rewitalizacji. Z pewnością wymagająca dalszych badańPraga, to obecnie obszar objęty zabudową mieszkalną. Człon południowy grodu zajmuje ParkEtnograficzny, stanowiący cenne uzupełnienie ekspozycji Muzeum Okręgowego. Natomiast rejonprzygródka został zdewastowany poprzez prace melioracyjne w trakcie regulacji koryta śegliny.W wymienionych miejscach trudno byłoby o adaptację terenu wykraczającą poza instalacjęstosownych tablic informacyjnych. Wobec powyŜszego terenem ewentualnych działań pozostajeWzgórze Zamkowe i na moŜliwościach adaptacyjnych dotyczących tego miejsca pragniemy sięskupić.Potrzeba i sposób zagospodarowania Wzgórza Zamkowego w Sieradzu jest problemempowracającym juŜ od ponad stulecia. W początkach XX wieku, po przeprowadzeniu pracporządkowych, zrealizowaną została typowa dla epoki wizja, którą nazwać moŜna „kopcempatriotycznym”. Ta postać Wzgórza Zamkowego uległa destrukcji w czasie II wojny światowej.Odkrycie w 1968 roku reliktów ceglanej rotundy i powstały w wyniku tego problem konserwatorskioraz powrót Antoin’a Cierplikowskiego (1971), inspirującego miejscowe władze do działań owielkim formacie zaowocowały (deklarowaną) „koniunkturą” finansową wokół WzgórzaZamkowego i podwyŜszoną gotowością do działań w jego areale. Metoda i cel tychŜe działańpoczątkowo były skrajnie dychotomiczne. Z jednej bowiem strony zakładano (wizjaCierplikowskiego), w oderwaniu od potrzeb konserwatorskich, wprowadzenie na teren dawnegozamku infrastruktury oderwanej od historycznych realiów 201 . Opozycyjną wobec tejŜe koncepcjistała się propozycja przekształcenia części omawianych terenów (połoŜonych w widłach Wartyi śegliny) w Sieradzki Park Etnograficzny, która teŜ zyskała akceptację i została ostateczniezatwierdzona w roku 1971 202 .Projekt zagospodarowania Wzgórza Zamkowego, jako rezerwatu archeologicznego201 K. Nowiński, Od baszty do rotundy…, s. 92-93.202 J. Augustyniak, Z zagadnień ekspozycji zabytków archeologicznych in situ. Problemy ekspozycji na grodzisku,„Ochrona Zabytków”, R. 6, nr 4 (103), s. 277.

50z prezentowaną in situ ekspozycją przygotowany został przez Jerzego Augustyniaka 203 .Przewidywał on powstanie dwóch nieinwazyjnych przestrzennie pawilonów. Jednegoprezentującego pozostałości odkrywanej podówczas rotundy w miejscu jej odnalezienia orazdrugiego pokazującego fragment wykopu 4/69, ze spreparowanym wschodnim profilem ziemnym.Sugerowano takŜe wykorzystanie jednego z niemieckich schronów jako sklepiku z pamiątkamizwiązanymi ze stanowiskiem. Oprócz wspomnianych krytych ekspozycji terenowychi uporządkowania terenu Wzgórze Zamkowe pozostać miało w świetle koncepcji Augustyniakaterenem nie poddanym dalszym przekształceniom, a oddziałującym na zwiedzających poprzez swąsurowość. Elementy wystawiennicze i materiały opisowe wyprowadzone być miały na terenetnograficznej części skansenu.Brak funduszy, przeciągające się prace archeologiczne i debaty nad sposobem postępowaniaz rotundą, podczas których pojawiły się nawet koncepcje pocięcia jej ceglanych murów i sklejeniaponad miejscem odkrycia 204 , doprowadziły ostatecznie do degradacji nie dość zabezpieczonychmurów zabytku. JuŜ w roku 1971 „…stwierdzono kilkanaście nowych pionowych spękań muru,odpadnięcie lica o powierzchni 2 m² oraz bezpowrotne zniszczenie cegieł w koroniei sklepieniu.” 205 , a obiekt był odsłonięty jeszcze przez około 10 lat! Ostatecznie, dzięki słusznejinterwencji SłuŜb Konserwatorskich oczekującą na konserwatorskie zabiegi kaplicę zasypano,a jedynym elementem ekspozycyjnym stała się tablica informacyjna.Po latach, pierwszym problemem jaki naleŜy poruszyć w kontekście rewitalizacji WzgórzaZamkowego jest moŜliwość i zasadność ekspozycji oryginalnej substancji zabytkowej in situ.Wobec prawdopodobnego braku na terenie stanowiska reliktów zamku murowanego innych, niŜnegatywy po wybranych murach, pozostaje tu kwestia najcenniejszego obok zespołudominikańskiego zabytku Sieradza, jakim jest bez wątpienia ceglana rotunda zamkowa. Materiałz jakiego zbudowana jest kaplica (cegła kładziona na zaprawie wapiennej) i słabo wiąŜący licoz wnętrzem muru wątek wendyjski stwarzałyby powaŜne problemy z zabezpieczeniem, murów poich wydobyciu spod ziemi i naraŜeniu na działalność szkodliwych czynników atmosferycznych.Konserwacja zabytkowej substancji, wypełnienie powstałych ubytków, przemurowanie koronymurów, a zapewne i załoŜenie opaski opinającej spękaną bryłę budynku oraz wyizolowaniefundamentów od szkodliwego działania wilgoci, a przede wszystkim przemarzania, to tylko częśćproblemów, z jakimi naleŜałoby się zmierzyć pryz ekspozycji rotundy. Istotne utrudnieniewynikałoby takŜe z uwarunkowań terenowych, w jakich znajduje się omawiana budowla. Popierwsze zalega ona około 3,0 m poniŜej obecnego poziomu uŜytkowego Wzgórza Zamkowego, cowymuszałoby jego niwelację na większej powierzchni wokół zabytku, w celu zabezpieczenia odspływu wód powierzchniowych. Po wtóre budowla znajduje się dosyć nisko względem terenu203 J. Augustyniak, Z zagadnień ekspozycji zabytków…, s. 277-282.204 K. Nowiński, Problematyka naukowa, konserwatorska i ekspozycyjna…, s. 36-37.205 TamŜe, s. 36.

51otaczającego stanowisko, co przy okresowym podnoszeniu się lustra wody w zamkowej fosiestwarzałoby realne zagroŜenie wynikające z podsiąkania murów, bądź nawet ich podtapiania.Poprzestając na zasygnalizowaniu tych najwaŜniejszych problemów postawić trzeba pytanie, czy w20 lat po zasypaniu rotundy jej odsłonięcie i restauracja są juŜ w zasięgu moŜliwości władz za toodpowiedzialnych?MoŜliwym, choć takŜe wymagającym pewnej niwelacji zamkowego plateau (a takŜei wycinki drzew je porastających), wydaje się natomiast uczytelnienie przebiegu murówobwodowych i ewentualnie innych elementów zabudowy trwałej, poprzez nadmurowanie (bądźutrwalenie w inny sposób) miejsc odkrycia negatywów. Przestrzeń domknięta w ten sposóbstworzyłaby „naturalne” granice castrum, które naleŜałoby uzupełnić o tablice zawierające opisekspozycji oraz teoretyczną wizualizację nieistniejącego zamku. Dopuszczalnym wydaje się takŜewprowadzenie w tak zakreślone struktury budynku (budynków?) z materiałów nietrwałych – np.kuchni (w miejscu odnalezienia jej pozostałości), obecność których zapewniłaby zamkowiniezbędne przecieŜ „Ŝycie”. Oczywiście instalacja tego rodzaju obiektów wymagałaby uprzednichbadań rozpoznawczych ukierunkowanych na odszukanie reliktów zabudowy rozproszonej wokółzamkowego dziedzińca. Problemem, a moŜe elementem całości, tak planowanej przestrzeni stałybysię obecnie dominujące w kompozycji Wzgórza Zamkowego niemieckie bunkry, będące przecieŜświadectwem obronnej tradycji miejsca.Z całą pewnością odrzucić natomiast naleŜy niemoŜliwą, między innymi z uwagi nauwarunkowania terenowe, ale i klimatyczne, ekspozycję elementów grodziska, jak i zamkudrewniano-ziemnego, czy teŜ bardzo trudne technicznie preparowanie profili ziemnych. MocnotakŜe naleŜy podkreślić, iŜ brak stosownych przesłanek nie umoŜliwia równieŜ rekonstrukcji(odbudowy) obiektu w którejkolwiek fazie jego dziejowej egzystencji, bez stworzenia z gruntufałszywej jego makiety, szkodliwej z punktu widzenia działań konserwatorskich, a będącejświadectwem źle pojmowanej rewaloryzacji zabytku.

7. Propozycja sposobu ekspozycji reliktów.52Jak juŜ wspomniano w rozdziale powyŜej z naszego punktu widzenia na omawianym terenieniestety nie moŜna eksponować Ŝadnych autentycznych reliktów archeologicznych. Nie moŜna teŜw odniesieniu do fosy przewidzieć odtworzenia narysów ziemnych tej formy krajobrazowej,poniewaŜ brak jest źródeł kartograficznych starszych niŜ XIX – wieczne, które z kolei nie musząrejestrować fazy pierwotnej, a mogą być wynikiem wtórnych przekształceń lub kreacjiquasikonserwatorskich.Zatem rewitalizacja tego terenu powinna zostać włączona w zakres ścieŜek edukacyjnych,które promowałyby ten tak, współcześnie słabo powiązany z tkanką miejską i przez to zaniedbanyzakątek Sieradza, o niebagatelnej wartości historycznej oraz ogromnych walorach ekspozycyjnych,przyrodniczych i kulturowych.Nie przesądzając dalszych sposobów rewitalizacji, które powinny być przedmiotemodrębnego studium, naszym zdaniem, po uporządkowaniu terenu naleŜy: zorganizować ścieŜkę (lub ścieŜki) edukacyjne, łączące walory przyrodnicze z historycznymi,komunikując Wzgórze Zamkowe z miastem; oznakować teren Wzgórza Zamkowego i osi komunikacyjnej na całym przebiegu ulicyZamkowej tablicami informacyjnymi, prezentującymi dziedzictwo historyczne.Przystanki oznaczone tablicami powinny być rozmieszczone w szczególności:♦ na początku ulicy Zamkowej od strony miasta z komentarzem dotyczącymcałej omawianej przestrzeni;♦ w rejonie Bramy Grodzkiej;♦ w rejonie historycznego przejścia przez starorzecze;♦ w rejonie kościoła pw. św. Trójcy;♦ kilka na Wzgórzu Zamkowym z podgrodziem i osadą. fazy i elementy zabudowy Wzgórza Zamkowego pokazać róŜnymi poziomami terenui odpowiednim jego ukształtowaniem;♦ relikty zabudowy zielenią lub małą architekturą;♦ zalegające pod ziemią relikty kaplicy zamkowej tzw. rotundy ze względu najej szczególną wartość naleŜy przedstawić na dzisiejszym poziomieuŜytkowym w formie trwałej w obrysie rzutu przyziemia. Zaleca się uŜycietutaj kamienia polnego;♦ relikty obiektów archeologicznych z osad moŜna zasygnalizować w ichobrysie przy uŜyciu drewna czy kamieni, naleŜy rozwaŜyć moŜliwośćpokazania rozplanowania wnętrza chaty.

53w ulicy Zamkowej relikty historyczne moŜna pokazać róŜnicując jej nawierzchnię kostką;w obrębie istniejącej fosy naleŜy wykonać tylko prace porządkowe i stabilizujące jej skarpy,naleŜy określić sposób jej powiązania komunikacyjnego. W celu podniesieniaatrakcyjności turystycznej naleŜy rozwaŜyć moŜliwość wybudowania np.: mostuzwodzonego w towarzyszącej mu infrastrukturze.

54Plan sytuacyjny stanowisk archeologicznych badanych w Sieradzu w latach 1956-1961za: J. Kamińska, Sieradz wczesnośredniowieczny w świetle wyników badań archeologicznych,Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. SeriaArcheologiczna, nr 7 : Sieradz w średniowieczu, 1962, ryc. 6

55Sieradz - stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Plan warstwicowyU. Perlikowska-Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych w archeologicznych badaniachterenowych prowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu, „Prace i Materiały MuzeumArcheologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 26, 1979, ryc. 1Sieradz, Wzgórze Zamkowe. Widok dzisiejszy,fotografia lotnicza W. Stępnia

57Sieradz - stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe.Wykop „1958” - rzut drugiej (pierwszej wg J. Kamińskiej) warstwy osadniczejJ. Kamińska, Badania na stanowisku 1 (Osada otwarta, gród starszy, gród młodszy), „Pracei Materiały Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, nr 7: Sieradz w średniowieczu, ryc. 2Sieradz - stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe.Wykop „1958”, rzut poziomy czwartej (trzeciej wg J. Kamińskiej) warstwy osadniczejJ. Kamińska, Badania na stanowisku 1..., ryc. 4

58Sieradz, stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe.Wykop 3/69, rzut na poziomie -1,50 mKonstrukcje izbicowe wału grodziska

Stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe. Wykop „1958”, profil północny,J. Kamińska, Badania na stanowisku 1 (Osada, gród starszy, gród młodszy),Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, nr 7.60

61Wzgórze Zamkowe, wykop 5/69, poziom 129, 84 - 95 m n.p.m.,wał drewniano-ziemnego zamku, o konstrukcji izbicowo - przekładkowej,U. Perlikowska-Puszkarska, Sieradz - zamek, wykop nr 5..., Warszawa 1982, ryc. 6Wzgórze Zamkowe, wykop 7/71, rzut poziomy na poziomie 131,82 m npm.,na pierwszym planie izbica wału zamku drewniano-ziemnego(północno - zachodni naroŜnik wykopu), fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

62Wzgórze Zamkowe, wykop 8/81 (gł. 131.05 - 130.20 m n.p.m.),widoczna konstrukcja wału drewniano-ziemnego zamku i jego gliniany płaszcz,fot. PKZ / Oddz. w WarszawieWzgórze Zamkowe, wykop 8/81 (poziom 131.05 – 130.20 m n.p.m.),widoczna konstrukcja wału drewniano-ziemnego zamku i jego gliniany płaszcz,fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

63Wzgórze Zamkowe, rotundawidok nawy od strony wschodniej po wyeksplorowaniuwnętrza, fot. PKZ / Oddz. w WarszawieWzgórze Zamkowe, rotundawidok nawy od strony południowej (widoczne otwory wpółnocnym licu obiektu), fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

64Wzgórze Zamkowe rotundawidok nawy od strony północnej,fot. PKZ / Oddz. w WarszawieWzgórze Zamkowe, rotundaotwór komunikacyjny (okienny?) od strony wewnętrznej,fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

65Wzgórze Zamkowe, rotundasondaŜ C (widoczne fundamenty nawy centralnej od strony południowej),fot. PKZ / Oddz. w WarszawieWzgórze Zamkowe, rotundawidok lica nawy od strony północno - zachodniej(widoczna dostawiona do obiektu nowoŜytna ława kamienna),fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

66Wzgórze Zamkowe, izbica wału zamku drewniano-ziemnego,dochodząca do lica południowo- zachodniego nawy rotundy,fot. PKZ / Oddz. w WarszawieWzgórze Zamkowe, poziom moszczenia drewnem na północ od rotundy (gł. 3.60-3.80 m),widok od strony wschodniej,fot. PKZ / Oddz. w Warszawie

67Sieradz – stanowisko 1, Wzgórze Zamkowe.Rzut reliktów rotundy (wykopy 1/69,1A/73):U. Perlikowska-Puszkarska, Brick rotunda on the Castle Hill In Sieradz: Archeological andarchitectonic researches 1969 - 1971, „Archaeologia Polona” XXIII, 1984

Plan Sieradza i okolic wykonany w 1796 roku, AGAD, zb. kart. 48-4.68

69Sieradz. Plan zamku (na podstawie planu z 1796 roku),U. Perlikowska-Puszkarska, Wzgórze Zamkowe w Sieradzu. Archeologiczne badania terenowez zastosowaniem metod pomocniczych, „Przyczynki PKZ”, nr 1,Warszawa 1981.Plan Sieradza i okolic wykonany w 1796 roku(fragment z rzutem ruin zamkowych)

70„Rys zamku sieradzkiego”,Biblioteka Czartoryskich w Krakowie,Teki Pstrokońskiego sygn. 3324, k. 114;fot. z opracowania A. Grzybkowskiego.„Rys zamku sieradzkiego ” - zbliŜenie na kamienicę zamkową

Fragment obrazu Matki Boskiej Szkaplerznej sygnowanego J. Balthasar de Junk(w kościele p. w. Wszystkich Świętych w Sieradzu), z widokiem miasta Sieradza od stronypółnocno-wschodniej), fot. z opracowania A. Grzybkowskiego71

Obraz Matki Boskiej Szkaplerznej,zbliŜenie na wyobraŜenie zamku sieradzkiego72

73Sieradz – stanowisko 1,Wzgórze Zamkowe: rzut wykopów archeologicznychz negatywami i reliktami murów zamku (poł. XIV- kon. XVIIIw.), na tle siatki arowej,na podstawie: U. Perlikowska - Puszkarska, Zastosowanie metod pomocniczych w archeologicznychbadaniach terenowych prowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w Sieradzu, „Prace i MateriałyMuzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna” nr 26, 1979, s. 148,(z uzupełnieniami T. Olszackiego).Legenda:4/69, 1967 – numer wykopu archeologicznego1958 – wykop archeologiczny o niepewnej lokalizacji

74Tzw. Odrzwia z zamku sieradzkiego (fundacja Bykowskich? ), fot. T. OlszackiZbliŜenie nadproŜa, fot. T. Olszacki

75Sieradz - stanowisko 3, tzw. podgrodziePlan zbiorczy jednostek badawczych eksplorowanych w latach 1956-1961T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami obronnymipodgrodzia, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. SeriaArcheologiczna”, nr 7: Sieradz w średniowieczu, Łódź 1962

76Sieradz – stanowisko 3, tzw. podgrodzie.Wykop III: sondaŜe 48 i 61 – konstrukcje obronne, rodzaj I (układ podwójny)T. Łaszczewska, Wyniki badań nad wczesnośredniowiecznymi konstrukcjami obronnymipodgrodzia, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seriaarcheologiczna, nr 7: Sieradz w średniowieczu, ryc. 2Sieradz - stanowisko 3, tzw. podgrodzie.Wykop III: plan poziomy konstrukcji obronnych(rodzaj I i od zachodu częściowo rodzaj drugi)T. Łaszczewska, Konstrukcje obronne podgrodzia..., tabl. VI

77Sieradz – stanowisko 3a. Rzut poziomy domów w wykopie I,A. Chmielowska, Osadnictwo z otwarte i podgrodowe z XI-XIII w. w Sieradzu, „Prace i MateriałyMuzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 7; Sieradz wśredniowieczu, 1962, ryc. 6Sieradz – stanowisko 4, Praga – kościół św. Trójcy. Profil zachodni wykopu sondaŜowego,T. Łaszczewska, Sieradz lokacyjny w świetle dotychczasowych badań archeologicznych, „Prace iMateriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 7:Sieradz w średniowieczu, 1962, ryc. 5