E-Dergi ( Köktürk Yazıtları)

ORHUN
E-DERGİ 1. SAYI
ABİDELERİ
HAZIRLAYAN: FERİDE KARATOSUN

ORHUN ABİDELERİ
Göktürk Devletinden kalma, 7 ve 8. asra âit en
eski taş kitâbeler. Üzerinde, Türk Edebiyâtının
ilk örnekleri bulunan “bengü taşları”dır.
Moğalistan'ın kuzey-doğusunda, eski Orhun
Nehri yatağına dikilmiş oldukları için bu
kitâbelere Orhun Âbideleri, Göktürk Devletine
âit oldukları için de Göktürk Kitâbeleri
denmiştir. Âbidelerde adı geçen Ötüken Ormanı,
Türklerin Birinci İstiklâl Savaşını kazanan
Kutluk Kağan tarafından, yeni Türk devletine
idâre merkezi olarak seçilen yerdir. Orhun
civârında Orhun yazısı ile yazılı daha başka
kitâbeler de bulunmuştur. Belli başlıları altı
tânedir. Fakat bunların en büyükleri ve
mühimleri üç tânesidir. Birincisi olan Kül Tigin
Âbidesini, ağabeyi Bilge Kağan, 732'de
diktirmiş, ikincisi olan Bilge Kağan Âbidesini
de ölümünden bir yıl sonra 735'te kendi oğlu
ORHUN ABİDELERİ
diktirmiştir. Üçüncü olarak vezir Tonyukuk
Âbidesi ise 720-725 senelerinde kendisi
tarafından dikilmiştir.
Orhun Kitâbelerinden, 12. asırda târihçi
Cuveynî, Târîh-i Cihângüşâ'sında
bahsetmiştir. Ayrıca Çin kaynaklarında da bu
âbidelerden bahsedilmektedir. 1709'da
Poltava Savaşında Ruslara esir düşen
İsviçreli subay Strahlanberg, 13 sene
Sibirya'daki sürgün hayâtında serbestçe gezip
dolaştığı yerlerde incelemelerde bulunmuş,
1730'da kendi vatanına döndüğünde
araştırmalarını yayınlamıştır. Bunun üzerine
1890'da Heikel'in başkanlığında bir Fin, 1891'de de
W. Radloff 'un başkanlığında bir Rus ilmî heyeti
kitâbelerin mahalline gönderilmiştir. Her iki
heyet âbideleri tetkik edip, fotoğraflarını
Avrupa ilim merkezlerine dağıtmışlardır.
Danimarkalı Bilgin V. Thomsen 1893'te Orhun
yazısını çözmeyi başarmıştır. Son olarak Türk
bilgini Talat Tekin, Amerika'da Orhun
Türkçesinin bir gramerini ve kitâbelerinin yeni
bir neşrini yapmıştır
1 2

ORHUN ABİDELERİ
Kağan olmasında ve devletin
kuvvetlenmesinde birinci derecede
rolü olmuş kahraman kardeşine
karşı, Bilge Kağan'ın duyduğu
minnet duygularını ifâde eden,
bizzât hükümdâr ağzından
yazılmış hitâbeder. Yere devrilmiş
vaziyette bulunmuştur. Rüzgâra
mâruz kalan kısımlarında tahribât
ve silintiler vardır.Yüksekliği
KÜL TİGİN ANITI
3,75 metredir. Saf olmayan mermerdendir. İtina ile yontulmuş,
yukarı doğru daralmaktadır. Dört cephelidir. Âbidenin doğu
cephesinin üstünde kağanın işâreti vardır. Batı cephesi Çince kitâbe
ile kaplıdır. Diğer üç cephesi Türkçe kitâbelerle doludur.
Âbidedeki kitâbeleri, Bilge Kağan ve Kül Tigin'in yeğeni Yollug Tigin
yazmıştır. Satırlar yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve sağdan sola
doğru istif edilmiştir. Satırların uzunluğu 235 cm kadardır.
Cetvelden çıkmış gibidir. Âbidenin Çince kitabesinde Türk-Çin
dostluğu, Türk İmparatorluğu ve Kül Tigin methedilmekte,
tanıtılmakta ve târihler düşürülmektedir
BİLGE KAĞAN ANITI
Aynı yerde Kül Tigin Âbidesinin bir
kilometre uzağındadır. Şekli,
tertibi ve yapısı, tamâmiyle
birincisine benzemektedir. Yalnız
biraz yüksektir. Bu âbidede Bilge
Kağan hitabeder. Ayrıca Kül Tigin'in ölümünden sonraki vak'aların
ilâve edildiği görülür. Bu eser hem devrilmiş hem parçalanmıştır.
Tahribat ve silinti bunda çok fazladır. Bu âbideyi de yeğeni Yollug
Tigin yazmıştır. Her iki âbidede de Bilge Kağan'ın sözlerinin dışında
Yollug Tigin'in kitâbe kayıtları ve ilâveleri yer almaktadır.
3 4

ORHUN ABİDELERİ
Diğer iki âbidenin biraz daha
doğusunda bulunmaktadır.
Devrilmemiş, dikili, dört
cepheli iki taş hâlindedir.
Birinci ve daha büyük olan
VEZİR TONYUKUK ANITI
taşta 35, ikinci taşta 27 satır vardır. Bu âbide, İltiriş
Kağan'ın isyânına iştirâk eden ve o günden Bilge Kağan devrine
kadar devlet idâresinin baş yardımcısı olarak kalan,
VezirTonyukuk tarafından diktirilmiştir. Âbidede bu kudretli ve
tecrübeli müşâvir vezirin kendisi konuşmaktadır.
Orhun âbideleri, Göktürk Devletinin kuruluşundan yarım asır sonra, Türk
Beylerinin anayurttan uzaklaşarak, kendilerini Çin'in yumuşak ipeklerine
ve hileci siyasetine kaptırıp bozulduklarını anlatır. Eskisi gibi iyi ve bilgili
olmayan bu beylerin elinde Türk Devletinin nasıl sarsılıp yıkıldığını
aydınlatır. Bu yüzden tam elli yıl, Çin ilinde esir yaşayan doğu Türklerinin,
esirlik hayâtına alışamıyarak, durmaksızın isyan ettiklerini ve sonunda
muvaffak olduklarını, yeniden istiklâl kazandıklarını anlatır. Sekizinci
yüzyılda, Çinlilere karşı yapılan İstiklâl Savaşı kazanıldıktan ve Türk
bütünlüğü sağlandıktan sonra, bunların unutulmaması için diktirilmiştir.
Orhun Âbideleri çok yönlü vesikalardır. Şöyle ki: “Türk milletinin adının
geçtiği ilk Türkçe metin olup; taşlar üzerine yazılmış ilk Türk târihi; Türk
devlet adamlarının millete hesap vermesi; milletle hesaplaşması, devletin
ve milletin karşılıklı vazîfeleri; Türk nizâmının, Türk töresinin, Türk
medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesîkası; Türk askerî
dehâsının, Türk askerlik sanatının esasları; Türk feragat ve fazîletinin
büyük örneğidir.
Türk içtimaî hayâtının yüksek tablosu; Türk hitâbet sanatının şâheseri,
hükümdarâne edâ ve ihtişamlı hitap tarzı; Türk milliyetçiliğinin temel
kitabı; Bir kavmi bir millet yapabilecek eser; Türk yazı dilinin ilk örneği ve
başlangıcını mîlâdın ilk asırlarına çıkartan delil, Türk ordusunun
kuruluşunu ilk asırlara götüren vesîka; insanlık âleminin sosyal muhtevası
bakımından en mânâlı mezar taşlarıdır.
5 6

ORHUN ABİDELERİ
KÜLTIGIN YAZITI DOĞU YÖNÜ
“ Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi
arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine
ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş.
Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş,
düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu
sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep
tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz
çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda
Demir Kapıya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek
teşkilâtsız Göktürk öylece oturuyormuş. Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. Buyruku yine
bilgili imiş tabiî, cesur imiş tabiî. Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş
tabiî. İli tutup töreyi düzenlemiş”.
8.yüzyılda yazılan Göktürk Kitabeleri ile 20.yüzyılda
yazılan Atatürk`ün “Onuncu Yıl Nutku” arasında içerik ve
üslup açısından birçok benzerlikler vardır.
ONUNCU YIL NUTKU
"Türk Milleti!
Kurtuluş Savaşı'na başladığımızın on beşinci
yılındayız. Bugün Cumhuriyetimizin onuncu yılını
doldurduğu en büyük bayramdır. Kutlu olsun!
Şu anda, büyük Türk milletinin bir ferdi olarak, bu
kutlu güne kavuşmanın en derin sevinci ve heyecanı
içindeyim.
Yurttaşlarım!
Az zamanda çok ve büyük işler yaptık. Bu işlerin en
büyüğü, temeli, Türk kahramanlığı ve yüksek Türk
kültürü olan Türkiye Cumhuriyeti'dir. Bundaki
muvaffakiyeti, Türk milletinin ve onun değerli
ordusunun bir ve beraber olarak, azimkârane yürümesine borçluyuz. Fakat yaptıklarımızı asla kâfi
göremeyiz; çünkü, daha çok ve daha büyük işler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz.
Yurdumuzu, dünyanın en mamur ve en medenî memleketleri seviyesine çıkaracağız. Milletimizi, en
geniş, refah, vasıta ve kaynaklarına sahip kılacağız. Millî kültürümüzü, muasır medeniyet
seviyesinin üstüne çıkaracağız. Bunun için, bizce zaman ölçüsü, geçmiş asırların
7 8
gevşetici zihniyetine göre değil, asrımızın sürat ve hareket mefhumuna göre
düşünülmelidir. Geçen zamana nispetle daha çok çalışacağız, daha az zamanda
daha büyük işler başaracağız. Bunda da muvaffak olacağımıza şüphem yoktur”.

ORHUN
ABİDELERİ
Ben, bu çağda kağanlık tahtına oturdum.
Tanrı lutfettiği, kendim de bahtlı olduğum için,
Kağanınız oldum, tahta oturdum.
Ben Kağan olunca, önemsiz milleti, önemli,
Değersiz milleti değerli kıldım.
Doğuda gün doğusuna,
Güneyde gün ortasına,
Batıda gün batısına,
Kuzeyde gece ortasına kadar
Bütün ülkeler ve oraların milletleri
Hep bana uydular, bana bağlandılar.
Ben, bunca halkı ve milleti düzene soktum.
Dağınıklıktan kurtardım, buyruğuma aldım.
BİLGE KAĞAN