Magritte

IAN.CHRONICLE Mayıs 2017, Sayı 27 29
SANAT / PORTRE
Ernst ve Joan Miró’yla geçiren Magritte,
kendisini Sürrealistlerden biri olarak
görmez. Bir arkadaşına mektubunda
şöyle yazar: “Her ne kadar sözüm
ona kübist ve fütürist okullarına bir
zafiyetim olsa da, ben ne sürrealistim
ne kübistim ne de ‘bilmemneistim.’”
Kendini adeta gizli bir ajan gibi kamufle
eden, olabilecek en sade ve geleneksel
şekilde yaşayan Magritte’e zaten bu
grup fazla gösterişli gelmektedir. Ona
göre sürrealizm André Breton tarafından
marjinalleştirilip yönetilmektedir.
Georgette ve Magritte 1929 kışında
Breton’un evinde bir yemeğe davet edilirler.
Davette Breton, Georgette’i boynundaki
haçlı kolye yüzünden azarlar.
Kolyeyi hemen çıkartmasını, bu duruşunun
grubun prensiplerine aykırı
olduğunu haykırır. Georgette ve Magritte
daveti terk ederler. O günden sonra
Breton ve Magritte’in arası bozulur.
Bir süre sonra Belçika’ya geri dönerler.
Magritte Paris’te kaldığı üç sene
içinde; objenin kendisi, imgesi ve adı
arasındaki ilişkiyi inceleyen yaklaşık 40
tane “yazı-imge resim” üzerinde çalışır.
Sözcük ve temsil ettiği kavram üzerine
düşündüğü yazı-imge resimlerin en ünlüsü
bugün Los Angeles County Museum
of Art’ta sergilenen “The Treachery
of Images” (İmgelerin İhaneti) tablosudur.
Dev bir piponun altında el yazısıyla
“Ceci n’est pas une pipe” (Bu bir
pipo değildir) yazan dünyaca ünlü eser,
sanat tarihinin en önemli kilometre
taşlarından biri olur. Görsel/dilsel paradoksu
ifade eden esere bakan seyirci
bir resmin karşısında olduğunun farkında
olsa da, piponun altında yazan
metni okuduğunda kafası karışır. Metin,
seyirciye gördüğünün sadece bir
tasvir olduğunu hatırlatmaktadır. Bir
imge her ne kadar bir objenin aslına
gönderimde bulunsa da asla tamamen
kendisi olamaz. Burada söz konusu
olan bir pipo değil, onun görüntüsüdür.
Magritte eser hakkında şöyle der:
“Meşhur pipo. İnsanlar onun yüzünden
beni ne kadar kınadılar! Gene de,
pipomu doldurabilir misiniz? Hayır, o
sadece bir tasvir, değil mi? Şayet resmin
altına “Bu bir pipodur” diye yazmış olsaydım,
işte o zaman yalan söylemiş
olurdum...” Semiyolojiye atıfta bulunan
eser, ilerleyen yıllarda yirminci
yüzyılın en önemli düşünürlerinden
Fransız felsefeci Michel Foucault’nun
“Bu bir Pipo değildir” kitabına konu
olur. Foucault, eserin çözümlemesini
yaptıktan sonra kendi düşüncelerine
yer verdiği kitabında sanatçının kendisine
yazdığı mektupları da ekler.
Magritte Belçika’ya dönünce yazar
ve felsefeci Paul Nougé ile arkadaşlık
etmeye başlar ve Belçikalı Sürrealistlere
katılır. Bu dönemde Max Ernst’in
kolajlarından etkilenmiş, gazete kupürleri
ve müzik defterleriyle otuza yakın
kolaj yapmıştır. Geleneksel ifade biçimlerini
arkada bırakan Magritte; kolajlar,
fotomontajlar ve buluntu objeler
kullandığı yeni bir görselliğe yelken
açar. Belçikalı Sürrealistler arasındaki
tek sanatçıdır ve grup onun etrafında
toplanmıştır. Grubun diğer üyelerinin
genellikle sıradan işlerde çalışırlar: Komünist
partinin kurucusu Paul Nougé
bir biyokimyager, Camille Goemans
sanat simsarı, Marcel Lecomte okul
müdürü ve Louis Scutenaire ise memurdur.
Kendilerini “Magritte’in suç
ortakları” olarak görürler. Eserlerine
kısa metinler, şiirler ve senaryolar yazarak
katkıda bulunurlar ve tablolarına
izleyicisini şaşırtan, büyüleyen ama
gizemini koruyan isimler bulmak için
çalışırlar. Sanatta, salt kişisel bir ifadenin
yerine kolektif ve araştırmacı bir
ruha öncelik veren Magritte, mesela
“İçinde ay olan bir resim yapmayı düşünüyorum”
dediğinde; grup elemanları
Magritte, “Time Transfixed”, 1938
içinde ay geçen çeşitli senaryoları, ay
üzerine şiirleri ve kısa hikayeleri, çeşitli
kaynaklardan buldukları ay görsellerini
bir araya getirirler. Ortaya çıkan
malzemeler üzerinde hep beraber tartışarak
Magritte’in eserlerine katkıda
bulunurlar.
Magritte solo sergi açmak için Goemans
Gallery’den haber beklerken,
galerinin iflas etmesi hayallerinin suya
düşmesine sebep olur. İmdadına Belçikalı
Sürrealistler’in önde gelenlerinden
E.L.T. Mesens yetişir. Eric Satie,
Peggy Guggenheim ve Tristan Tzara
gibi bir arkadaş çevresi olan Mesens,
Magritte’in dünya çapında üne kavuşturan
ve ,sürrealizmi İngiltere’yle tanıştıran
isim olur. Magritte’in eserlerinin
düşük fiyatlara satılmasını önlemek
için iflas eden galerinin elindeki 11
eserini alır. Daha sonraki senelerde
Magritte’in eserlerinin bir müzayedede
düşük fiyatlarda seyrettiğini görerek
yaklaşık 150 eser satın almıştır.
1936 yılında Londra New Burlington
Galleries’de “International Surrealist
Exhibition” sergisini düzenleyenler
arasındadır. Magritte’in de katıldığı
sergi büyük ses getirir ve ziyaretine
23.000 kişi gelir. Sergiye gelen İngiliz
sanatseverler Magritte’in eserlerini
görünce şok geçirseler de Magritte,
zengin koleksiyoner Edward James’in
dikkatini çekmeyi başarmıştır. Edward
James vizyon sahibi bir sanat hamisi
ve sürrealizmin sıkı bir destekçisidir.
Vaftiz babası Kral olan, ülkenin en
prestijli okulları Eton ve Oxford’da
eğitim almış ve son derece varlıklı olan
James, Magritte’e Londra’daki evi için
üç tablo ısmarlar. Ismarlanan eserlerden
“Not to be Reproduced”, bugün
Hollanda’da Museum Boijmans Van
Beuningen’ın koleksiyonundadır.
James’i konu alan eserde, bir şöminenin
önünde ayakta duran James’in tam
karşıdaki aynada arkası dönük silueti
görülür. Şöminenin üzerinde Magritte
için çok değerli bir eser olan Edgar Allan
Poe’nun “Nantucket’lı Arthur Gordon
Pym’in Öyküsü” kitabı durur. James
daha sonraları sırasıyla “The Red
Model” (1937) ve “Time Transfixed”
(1938) adlı tabloları ısmarlar.
İkinci Dünya Savaşı’nda Almanlar
Belçika’yı istila edince kendi alışılmış
stilinin dışına çıkan Magritte, insanların
neşelenmeye ihtiyacı olduğunu
düşünerek yepyeni bir stil üzerinde
çalışmaya başlar. Savaşın, fakirliğin ve
çekilen kıtlığın insanlar üzerinde yarattığı
karamsarlığı, empresyonizmden
beslenen renkli ve masum eserleriyle
hafifletmek ister. Eserlerinde kendi
mizacını korusa da; bu yeni stil çevresinden
iyi tepkiler almaz. 1940’ların
sonunda eski stiline, sadeliğe ve realizme
geri döner. Hiçlik konusu üzerinde
çalışmaya başlar. Açıklığı/boşluğu keşfettiği
resimlerinde boş bir gökyüzüne
açılan pencereler ve şeffaf objelerle “
bu dünyada eşi benzeri olmayan bir
harika olarak gördüğü: hiçliği” sergiler.
Kariyerindeki önemli sergilerden
biri 1954’te New York’ta Sidney Janis
Gallery’de düzenlenen “Word vs.
Image” sergisidir. Sadece bir resmin
satıldığı ve ticari anlamda başarıyı yakalayamayan
sergi, Magritte’in eserlerini
tematik olarak toplamıştır. “The
Treachery of Images” eserinin ilk defa
sergilendiği, Jasper Johns’un Magritte
eserleriyle ilk kez karşılaştığı, Amerikan
sanat basınının Magritte’i keşfettiği
sergi, aslında onun açısından büyük
bir zafer olmuştur.
1965 kışında iki Manhattan müzesi
aynı dönemlerde iki sürrealist sanatçının
sergilerine ev sahipliği yapar. René
Magritte MoMA’da, Salvador Dali ise
Hartford Gallery of Modern Art’da
sergilenecektir. Magritte’in MoMA’daki
retrospektifi sessiz sakin bir şekilde
açılırken, Dali sergisi tüm gazetelerde
manşet olur. 1000 kişinin katıldığı ve
davetliler için resmi kıyafetin zorunlu
olduğu açılışa Dali evcil hayvanı olarak
beslediği vahşi benekli kedisi ile katılır.
( Leopardus pardalis) . Açılıştan sonra
Robert Kennedy’nin sergide çekilen
fotoğrafları basına yansır. Magritte tüm
sessizliğine rağmen büyük başarı yakalamıştır.
Esquire, Life, Arts Magazine,
Newsweek, The New York Times gibi
önemli yayınlarda kendisi ve sanatı
hakkında birçok makale ve röportajlar
yer bulur. MoMA’daki sergi daha sonra
Rose Art Museum, The Art Institute of
Chicago, Pasadena Art Museum ve Art
Museum Berkeley’e gider.
O dönemde, kanser teşhisi konulan
ve kolay yoruluyor olsa da açılışı
kaçırmayan Magritte ve Georgette,
mutlu bir şekilde evlerine dönerler.
Son zamanlarını sekiz parça heykeli
ve Köln’de yaşayan genç bir koleksiyoner
için yaptığı tablo üzerinde çalışarak
geçiren Magritte, ne yazık ki
eserlerin tamamlandığını göremez.
15 Ağustos 1967’de pankreas kanseri
yüzünden hayata veda eder. Şövalesinde
yarım kalan tablosu 1986 yılında
karısı Georgette’in öldüğü güne kadar
sanatçının stüdyosunda aynen bıraktığı
gibi durur.
Sürrealizm, 20.yüzyıl sanatı ve popüler
kültür üzerinde tartışılmaz bir etkisi
olan Magritte, Robert Rauschenberg,
Jasper Johns, Ed Ruscha, Roy Lichtenstein,
Marcel Broodthaers, John Baldessari
ve Andy Warhol gibi kendisinden
sonra gelen birçok önemli sanatçı üzerinde
etkili olmuştur. Pop, minimalist
ve kavramsal sanata ilham kaynağı olan
sanatçının popüler kültür üzerinde etkilerini;
CBS televizyon kanalı logosunda,
“ The Thomas Crown Affair”
filmindeki melon şapkalı adamlarda,
Beatles’ın kayıt şirketinin ve Apple
bilgisayarların logosunda, sayısız sanat
eseri, film ve video kliplerinde görmek
mümkün. 2009 senesinde Brüksel’de
bir müzeden güpegündüz iki silahlı
adam tarafından çalınan tablosu “Olympia”,
hırsızlar tarafından “resim çok
ünlü olduğundan karaborsada satılmasının
mümkün olmadığı” endişesiyle
müzeye iade edilir.
Bu yılın başında kaybettiğimiz İngiliz
sanat eleştirmeni ve yazar John
Berger, ilk edisyonu 1972 yılında basılan
meşhur “Ways of Seeing/ Görme
Biçimleri” kitabında sözüne Magritte
ile başlar. “Her akşam güneşin batışını
görürüz. Dünyanın güneşe arkasını
dönmekte olduğunu biliriz. Ne var ki
bu bilgi, bu açıklama gördüklerimize
uymaz hiçbir zaman. Sürrealist ressam
Magritte “Düşlerin Anahtarı” resminde,
sözcüklerle görülen nesneler arasında
her zaman var olan bu uçurumu
yorumlar. Düşündüklerimiz veya inandıklarımız
görüşümüzü etkiler.”
Edebiyata büyük ilgi duyan Magritte,
gençliğinde şiirlerinin yanı sıra
“Renghis” takma adıyla birkaç tane
dedektiflik romanı yazmıştır. Çalışmalarında
Lewis Carroll’un “Alice Harikalar
Diyarında” başyapıtını önemli
bir yeri vardır. Ayrıca edebiyatta Edgar
Allen Poe, Apollinaire ve Comte de
Lautréamont’tan; resimdeyse Picasso,
Max Ernst ve Chirico’dan etkilenmiştir.
Edebiyat, bilim dergileri, film posterleri,
filmler; hepsi Magritte için ilham
kaynağıdır. Eserlerinde Nick Carter ve
Nat Pinkerton gibi polisiye hikayeler ve
çizgi roman Fantȏmas’dan izlere rastlarız.
Fantȏmas’ın sinemaya uyarlayan
Louis Feuillade filminde maskeli adamlara
tuzak kurduğu sahneyi “The Menaced
Assansins” adlı eserinde, “Alice
Harikalar Diyarında”da Alice’in şöminenin
üzerindeki aynadan geçip kendini
başka diyarlarda bulmasını “Time
Transfixed” eserinde görürüz.
“Kendi zamanıma ait olmak istemiyorum...
veya herhangi bir başka zamana”
diyen Magritte, 2017 yılında birçok
önemli kuruma eserleri ve sergileriyle
misafir olmakta. Centre Pompidou’da
Ocak sonunda biten sergisinin ardından
Frankfurt’ta Schirn Kunsthalle’de
düzenlenen sergi 5 Haziran’a kadar
devam edecek. Sanatçının bir başka
önemli sergisi “Magritte is Alive!” Eylül
ayında Belçika’da Royal Museum of
Fine Arts’da düzenlenecek. ❦
SANAT
KLASİKLERİ
Magritte, zengin
koleksiyoner
Edward James’in
dikkatini çekmeyi
başarmıştır.
Edward James
vizyon sahibi bir
sanat hamisi ve
sürrealizmin sıkı
bir destekçisidir.
Vaftiz babası Kral
olan, ülkenin en
prestijli okulları
Eton ve Oxford’da
eğitim almış ve
son derece varlıklı
olan James,
Magritte’e Londra’daki
evi için
üç tablo ısmarlar.
Ismarlanan eserlerden
“Not to be
Reproduced”, bugün
Hollanda’da
Museum Boijmans
Van Beuningen’ın
koleksiyonundadır.
Magritte, “Menaced Assasin”, 1927
* Yazının başlığındaki söz 1942 yılında Belçikalı Sürrealistlerden
Louis Scutenaire tarafından söylenmiştir.