1.CİLT

Etimesgut 

Belediye Başkanlığı 

1

Etimesgut Kükreyen Aslanı, Frig Dönemi, M.Ö. 1200-700

ETİMESGUT

ISBN: 978-9944-0677-2-0 

Etimesgut Belediye Başkanlığı 

Kültür Yayınları 

Yayın No: 3 

Cilt No: 1 

Genel Yayın Yönetmeni / Editör: 

Mustafa MURAT 

Bilim Kurulu: 

Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ 

Prof. Dr. Nurettin GÜZ 

Arkeoloji & Sanat Tarihi Araştırmaları: 

Gökçe GÜNEL (Uzman Sanat Tarihçisi) 

Vakıf Eserleri & Ahilik: 

Ali KILCI (Uzman Sanat Tarihçisi) 

Tapu Tahrir Defterleri & Salnameler: 

Mustafa ENGİN (Uzman Araştırmacı) 

Resimleme ve Redaksiyon: 

Suer Ar-Ge & Danışmanlık 

Grafik Tasarım ve Kapak: 

Bünyamin GÜNDOĞDU 

Baskı Yeri: 

Öznur Matbaacılık 

Zübeyde Hanım Mah. Kazım Karabekir Cad. No: 91 

06070 Altındağ, Ankara 

1. Baskı - Ankara, Mayıs - 2018 

Araştırma & Yayına Hazırlama: 

AR-GE & DANIŞMANLIK 

www.sargemdanismanlik.com 

0 532 623 97 37 

seckinistek@gmail.com 

Her türlü yayın ve çoğaltma hakkı Etimesgut Belediye Başkanlığı’na aittir. 

İzinsiz çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Kaynak verilerek alıntı yapılabilir. 

Para ile satılmaz. 

ETIMESGUT 

BELEDIYESI 

YAYINLARI

Eser, insan ve şehir... 

Mekânlar içinde yaşayanların kalitesiyle 

değer kazanır. 

İnsanlar yaşadıkları kentle anılır. 

Sevgi kenti Etimesgut, mutlu insanlar diyarı. 

Tarihi ve bugünü ile yarınlara güvenle 

yürüyen şehir. 

Çağdaş şehir. 

Huzur ve esenlik kenti. 

Başkentimizin kalbi, Ankara’nın gözbebeği. 

Atamızın emaneti.

sunuş 

Bir toplumu millet yapan manevi özelliklerin başında tarih bilinci gelir. Geçmişin 

birikimlerinden, kazanç ve kayıplarından ders çıkararak geleceğe yön veren tarih bilinci, 

milletlerin ortak ruhunun oluşmasına, beslenip gelişmesine katkı sağlayan en büyük 

hazinedir. 

Tarih, toplumların hafızasıdır. Belediyemiz, sağlıklı yarınların inşa edilebilmesi için geçmişi 

tanıyarak bu güne bakmanın gerekliliğinin bilincindedir. Bu amaçla halkımızda ve özellikle 

gençlerimizde tarih bilincini güçlendirme, tarihi tanıma, sevme ve sahip çıkma adına tüm 

fırsatları değerlendirmekteyiz. 

Yaptığımız doğru ve planlı çalışmalarla modern bir kimliğe kavuşan ilçemiz, günümüzde 

en çok tercih edilen bir yerleşim yeridir. Bir kültür ve sanat şehri olan Etimesgut, aynı 

zamanda tarihi derinliklere sahip bir kenttir. Bir şehre yapılabilecek en güzel hizmetlerden 

birisi de kenti her yönüyle bilimsel olarak tanımak ve şehri, bilim insanlarımızın gözüyle 

yazılı olarak ortaya koyabilmektir. Bu açıdan ilçemizin bağrında saklı olan arkeolojik ve 

tarihi zenginliklerin araştırılması, incelenmesi ve yazılı olarak ortaya konulması önemli bir 

faaliyettir. Bu çalışma ile tarihimiz her yönüyle incelenmiş, kentimize ve bilim dünyasına 

önemli bir kültürel eser kazandırılmıştır. İlçemizin tarihini anlatan bu eser, görev sürem 

içerisinde yapmış olduğum en yüksek katma değere sahip bir çalışmadır. 

Bu eserin hazırlanması sürecinde üç çalıştay, bir panel ve geniş katılımlı bir sempozyum 

yapılmıştır. Sempozyumda 120 bilim insanı, toplam 1600 sayfa tutan 100 bildiri ile kentimizi 

incelemiş, bulgularını sunmuşlardır. Bu çalışmalarımıza Profesör Dr. İlber Ortaylı ile birlikte 

seçkin üniversitelerimizin kıymetli Rektörleri sınırsız destekte bulunmuşlardır. 

Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın; “Ankara önemlidir, Etimesgut’ta Atatürk’ün kıymetlisidir.” sözüyle 

tanımladığı bu müstesna kentin Belediye Başkanı olarak, yapımına öncülük ettiğimiz 3 ciltlik 

“TARİHTE ETİMESGUT” kitabını ilçemize kazandırmanın onurunu yaşamaktayım. 

Bu kitabın hazırlanmasında özveri ile çalışan değerli araştırmacılarımıza, akademisyenlerimize 

gönülden teşekkür ediyorum. Bu çalışmanın ilçemize, Ankara’mıza ve bilim dünyasına 

hayırlı olmasını diliyorum. 

Enver DEMİREL 

Etimesgut Belediye Başkanı

Giriş 

Etimesgut’un 

tarihsel süreç 

içindeki 

gelişimini 

tarih ve kültür 

zenginliğini, 

tanıtmak, 

korumak, 

geliştirmek 

ve bugününü 

anlatmak 

amacıyla 

hazırlanan bu 

eser kapsamlı 

bir başucu 

eseridir. 

Şanlı ecdadımız, cihân çapında büyük medeniyetlere imza 

atmış, insanlığa büyük bir kültürel ve sosyal miras bırakmış 

bugün hâlâ yapım sırları tam olarak çözülemeyen dev eserler 

oluşturmuşlardır. Kurdukları yerleşim yerleri, önemli bir kültür, 

sanat, ticaret ve bilim şehirleri olmuşlardır. 

M. Kemal Atatürk: “Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha 

büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır. Ecdadımızı 

tanımak, tetkik etmek, Türklüğe ve cihâna bildirmek bizler için 

bir borçtur.” diyerek genç kuşaklara, ecdadını tanıtma görevini 

tüm yetkili organlara yüklemiştir. 

Etimesgut Belediyesi, geleceğin büyük ve lider Türkiye’sinde, 

öncü ve önder bir hizmet anlayışı ile ecdadımızın yaptıklarını 

kültürel etkinlikler ile yeni nesillere aktarmıştır. Yapılan 

tüm eserlere ecdadımızın isimleri verilerek kültürel bir 

anlayışla hareket edilmiştir. Bir kentin tarihinin, kültürünün, 

coğrafyasının, sahip olduğu zenginliklerin bilimsel olarak 

incelenmesi, bilim insanlarının ve araştırmacıların gözüyle 

yazılı olarak ortaya konulması ve bunların kitaplaştırılması çok 

önemli bir hizmettir. 

“Tarihte Etimesgut” çalışması, kapsamlı bir başucu eseridir. 

Bölgenin tarihi, kültürü, geçmişi ve bugünü hakkında toplu 

halde bilginin olduğu başvurabilecekleri kaynak kitap 

olma özelliği taşımaktadır. Eserin sahip olduğu bilimsel 

özelliklerinden dolayı akademik yazına ve gelecekte bölge 

üzerine araştırma yapacak araştırmacı ve uzmanlara kaynak 

kitap olarak katkı sağlayacaktır. En önemlisi ise bugünü yarına 

aktarma ve gelecek nesillere kalıcı, doğru ve güvenilir bilgilerle 

donatılmış bir eser bırakma anlamında önem arzedecektir. 

Kuşkusuz bu çalışma çok uzun bir hazırlık ve araştırma 

devresinden geçmiştir. Bu sahada isim yapmış uzmanlar 

ve bilim insanları çok hassas ve yoğun bir gayret içerisinde 

olmuşlardır. Uzun yıllar Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını 

Koruma Kurulu Müdürlüğünü yapmış Arkeolog ve Sanat 

Tarihçisi Gökçe Günel, Vakıf esreleri alanında önemli çalışmalar 

yapan Sanat Tarihçisi Ali Kılcı, Nüfus, Tapu Tahrir Defterleri, 

Şer’i Sicil, ve Temettuat alanlarında Uzman Mustafa Engin ile 

değerli akademisyenlerimiz 1,5 yılı aşkın bir süre çalışmışlardır. 

Bu çalışmalarda elde edilen arkeolojik, tarihi ve kültürel 

veriler ile bulguların yoğunluğu “Tarihte Etimesgut” kitabını 

çok anlamlı hâle getirmiştir. Çalışmada yer alan bilgilerin 

toplanmasında tamamen akademik ve bilimsel veriler esas 

alınmış, alınan her bir bilginin kaynağı verilmiş ve özellikle

imkân ölçüsünde birincil kaynaklar kullanılmıştır. Arkeolojik 

veriler Arkeoloji uzmanı tarafından önce bilimsel birincil 

kaynaklardan, sonra ilgili kurum ve kuruluşların belge ve 

dokümanlarının incelenmesi sonrasında bizzat sahaya 

gidilerek yerinde tespitler yapılmış, güncel durumun 

fotoğrafları çekilmiş geçmişteki ve günümüzdeki fotoğraflar 

birlikte verilmiştir. 

Arşiv belgelerinin incelenmesinde ise yine konunun uzmanları 

tarafından Başbakanlık Osmanlı Arşivi, TKGM Arşivi gibi 

arşivlerdeki belgeler esas alınarak Nüfus kayıtları, Tapu 

Tahrir Defterleri ve Şer’i Sicil, Temettuatlar, vakıf kayıtları 

gibi belgeler incelenmiş; Etimesgut ile ilgili olanlar tespit 

edilmeye çalışılmıştır. Etimesgut’un Tarihi köylerinin nüfus 

kayıtları, emlak ve arazi vergileri, şer’i sicil belgeleri, vakıf 

kayıtları ilgili köylerde verilmiştir. 

Çalışmada kullanılan kaynaklardan akademik kitaplar, tezler, 

bilimsel makaleler, seminer ve kongrelerde sunulan bildiriler, 

haritalar, fotoğraflar, gazete ve dergi nüshaları, görseller ve 

diğer verilerin tamamında imkân ölçüsünde birincil, orijinal 

kaynakların kullanılmasına özen gösterilmiştir. 

Etimesgut’un tarihi kimliğini ortaya koymada Anadolu’nun 

Türkleşmesinde sürecinde özellikle Ahi Mes’ud, Ahi Elvan 

ve Emir Yaman olmak üzere üç isim öne çıkmaktadır. Ahi 

Mes’ud’tan adını alan Ahi Mes’ud köyü / Emeksiz çiftliği 

Atatürk tarafından Ahi Mes’ud Numune köyü olarak kurulmuş 

ve adı “Etimesut” olarak değiştirilmiş daha sonra ise 

Etimesgut olmuştur. 

“Tarihte Etimesgut” kitabının birinci cildinin ilk kısmında 

Ankara ve Etimesgut’un tarihsel gelişimi isimlerinin kaynağı, 

arkeolojik bulgular ve kronolojik sırayla Hititler öncesinden 

başlayarak Cumhuriyet dönemine kadar olan tarihi süreç 

yer almıştır. İkinci kısımda ise Etimesgut’un tarihi köylerine 

yer verilmiştir. İkinci cildin ilk kısmında Cumhuriyet dönemi, 

1960’lı yıllara kadar olan dönemdeki Etimesgut ayrıntılı şekilde 

ele alınmıştır. İkinci cildin ikinci kısmında ise Etimesgut’un 

coğrafi durumu, akarsular, göller, iklim ve bitki örtüsü, tarım 

ve hayvancılık, demografik yapı ve kültürel değerlerine yer 

verilmiştir. 

Okuyucuya kolaylık sağlamak maksadıyla çalışmaya sözlük 

ilave edilmiştir. Yine çalışmada yer alan ve metin içinde atıf 

yapılan her bir kaynak kaynakça kısmında yer almaktadır. 

Akılcı ve 

kucaklayıcı 

hayat tarzı ile 

atalarımız, 

Anadolu’yu 

kesintisiz bir 

medeniyet 

ülkesi olarak 

insanlığa 

armağan 

etmişlerdir.

“Günümüzde Etimesgut” kitabında ise 1960’lı yıllardan 

sonraki Etimesgut hakkında bilgiler yer alırken özellikle 

1990’da İlçe olduktan sonraki Etimesgut resim ve fotoğraflar 

eşliğinde verilmektedir. 

Anadolu, insanlık tarihi boyunca sürekli yerleşim yeri olarak 

tercih edilen bir toprak parçasıdır. Bu yüzden Anadolu’nun 

her yerinde pek çok şehir kurulmuştur. Türkler Anadolu’ya 

gelince kendilerine yeni şehirler kurmak yerine, genellikle 

tarihi şehirleri fethederek buralara yerleşmişlerdir. 

Ele geçirdikleri şehirleri talan ve tahrip etmek yerine, önce 

mevcut yapıları kullanıp daha sonra kendi geleneklerine 

göre binalar yaparak ve buradaki yerli halkla anlaşarak 

onlarla birlikte yaşamayı seçmiştir. Böylece atalarımız, bu 

akılcı ve kucaklayıcı hayat tarzı ile, Anadolu’yu kesintisiz 

bir medeniyet ülkesi olarak insanlığa armağan etmiştir. 

Ankara, ilk çağlardan günümüze kadar kesintisiz yaşanmış 

bir tarihi kent olarak dünya başkentleri arasında farklı bir 

yere sahiptir. 

Ankara’nın 18. yüzyıldan kalma bir resmi. Bu anonim eser Hollanda’daki Rijksmuseum’dadır (Günel ve Kılcı, 2015:87)

Etimesgut ise Başkentimizin arkeolojik anlamda önemli bir kesiti, tarihsel 

anlamda Atatürk’ün hatırası ve günümüzde ise en çok tercih edilen 

nüfusu bir milyona yaklaşan bir yaşam ve cazibe merkezidir. Bu kitap 

içeriği itibariyle günümüzün ve geleceğin dünyasına Etimesgut’u anlatan 

geniş kapsamlı bilgiler bütünüdür. Kuşkusuz, alanında bir ilk olan bu 

çalışmanın eksik yanları olacaktır. Okuyucularımızdan gelen geri dönüşler 

ve elde edilecek yeni bilgiler ışığında bu çalışma daha mükemmel hale 

getirilecektir. 

Bu eserin hazırlanmasında; Vehbi Koç Üniversitesi Ankara Araştırmaları 

Merkezi Arşivi, Millî Kütüphane, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, 

Osmanlı Arşivleri, Atatürk Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi, Türk Tarih 

Kurumu Kütüphanesi, Ankara Arkeoloji Müzesi, Üniversite Kütüphaneleri 

bilgilerinden yararlanılmıştır. Bu merkezlerin değerli yöneticilerine 

gönülden teşekkür ediyoruz. 

Bilim Kurulu

ETiME

SGUT

ETİMESGUT 

EŞİNE AZ RASTLANIR 

MEDENİ BİR ŞEHİRDİR. 

Prof. Dr. İlber ORTAYLI 

Uluslararası 

Tarihte Etimesgut Sempozyumu 

29 Mart 2018

Etimesgut bir zamanların Orta Anadolu köyü idi. 19. yüzyılda 

Ankara merkeze yakın önemli bir demiryolu istasyonuydu. 1990'lardan 

sonra imar kurallarının insaflı uygulandığı, çarpık kentleşmenin 

olmadığı, diğer şehirlerle mukayese edilemeyecek kadar planlı, daha 

uygar, daha medeni yapılaşmanın olduğu bir şehirdir. 1960'lı yıllarda 

canımız sıkıldıkça Ankara'da banliyö trenine biner; Etimesgut'un 

tarihi garında inerdik. Etimesgut'tan Sincan’a yaya devam ederdik. 

Etimesgut şimdi çok büyüdü, gelişti, önemli bir metropol oldu 

Etimesgut, Türkiye'de eşine az rastlanır modern 

ve düzenli bir metropoldür. Görülüyor ki şehrin merkezi 

burası olacaktır. 

Başkentin hayatiyetini kazanması lazım. Konumundaki hataların düzelmesi 

lazım. Zannediyorsam şehir, bu tarafa doğru büyüdükçe bu 

hatalar daha kolay düzelecek ve daha hoş bir başkent ortaya çıkabilecek. 

Bu belediyeye ne kadar ağır görevlerin düştüğü ortadadır. 

Prof. Dr. İlber ORTAYLI 

29 Mart 2018 - Etimesgut

İçindekiler 

SUNUŞ 

İcindekiler 

GIRIŞ 

KISALTMALAR - 18 

1. ANKARA VE ETIMESGUT’UN TARIHSEL GELIŞIMI - 20 

1.1 Ankara ve Etimesgut’un İsimleri - 32 

1.2 Ankara ve Etimesgut’taki Arkeolojik Bulgular - 42 

1.3 Hitit Öncesi Dönem - 52 

1.4 Hititler (Etiler) Dönemi - 56 

1.5 Frigler Dönemi - 64 

1.6 Lidyalılar Dönemi - 72 

1.7 Persler Dönemi - 74 

1.8 Helenistik Dönem - 76 

1.9 Galatlar Dönemi - 78 

1.10 Romalılar Dönemi - 86 

1.11 Doğu Roma (Bizans) Dönemi - 96 

1.12 Selçuklular Dönemi - 114 

1.13 Moğol-İlhanlı-Eratna Dönemi - 126 

1.14 Ahiler Dönemi - 128 

1.15 Osmanlı Dönemi - 148

2. ETIMESGUT’UN TARIHI KÖYLERI - 174 

2.1 Zir / Kasaba - 186 

2.2 Ahi Mesud Köyü - 194 

2.3 Aşağı Yurtçu Köyü - 210 

2.4 Bağluca Köyü (Bağlıca) - 226 

2.5 Ballıkuyumcu Köyü - 256 

2.6 Elvan Köyü - 276 

2.7 Emiryaman Köyü (Eryaman) - 294 

2.8 Güvercinlik Köyü - 310 

2.9 Şehidali Köyü (Şehitali) - 320 

2.10 Yapracık Köyü - 332 

2.11 Yukarı Yurtçu Köyü - 350 

SÖZLÜK - 368 

KAYNAKLAR - 376 

T A R İ H T E

Etimesgut / Ankara 

18 

ETİMESGUT BELEDİYE BAŞKANLIĞI

KISALTMALAR 

AKTVKK 

AŞSD 

BOA 

C 

Çev 

Ed 

Fasc 

GEEAYK 

Haz 

MAD_d_00009 

ML.VRD.TMT.d 

pp 

S 

ss 

TKGMA 

VEKAM 

VGMA 

Vol 

:Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 

:Ankara Şer’-i Sicil Defteri 

:Başbakanlık Osmanlı Arşivi 

:Cilt 

:Çeviren 

:Editör 

:Fascicle 

:Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu 

:Hazırlayan 

:Tahrir defterlerinin ilki, köhne defter 

:Maliye Nezareti, Varidat Muhasebesi, Temettuât Kalemi, Defteri 

:Pages 

:Sayı 

:Sayfalar 

:Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi 

:Koç Üniversitesi, Vehbi Koç Ankara Araştırmaları 

Uygulama ve Araştırma Merkezi 

:Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi 

:Volume 

19 

T A R İ H T E

1 

Ankara ve Etimesgut’un 

Tarihsel Gelişimi 

20 


21 

T A R İ H T E

ANKARA VE ETİMESGUT’UN TARİHSEL GELİŞİMİ 

Küçük Asya/Anadolu 

Anadolu, Asya’dan Avrupa’ya bir at 

başı şeklinde yarımada halinde uzanan 

coğrafi bir köprü durumundadır. 

Aynı zamanda tarih içinde pek çok medeniyetin 

de gelip geçmesine kültürel bir köprü 

olmuştur. 

Anadolu adı henüz genel olarak kullanılmaya 

başlamadan önce, hemen hemen aynı saha 

için “Küçük Asya” tabiri kullanılmıştır. Bu 

isim önceleri “Ege denizi şarkında mahdut 

bir sahaya hasredilmiş iken, daha Herodot 

zamanında (M.Ö. V. asır), şimdiki Asya’nın 

bütün malum kısımlarına teşmil olunmuştu. 

Umumiyetle Asya adı, iptidada işte bu 

büyük Asya’nın garp kısmına evvela yalnız 

Kızılırmak (Halys) garbında kalan yerlere ve 

bilahare Karadeniz ile Akdeniz arasında uzanan 

bütün yarımadaya Küçük Asya denmiştir 

(Darkot/a, 1978:428-429). 

Anadolu ünlü tarihçi Herodot tarafından 

“Halys ırmağının bu tarafındaki ülke” diye 

tanımlanırken Strabon onu “berzahın bu tarafı, 

Kappadocia’nın batısında kalan kısım” 

şeklinde tarif eder (Strabon, 2000:2). 

Heredot’un Dünya haritası, 

meer.org, 2017 

22 


Kadim Kent: Ankara 

Rüzgarlı civarlarından Ankara Kalesi’ne bakış, 1930, Antoloji Ankara 

Ankara, tarih öncesi çağlardan beri yaşayan 

en eski şehirlerdendir. Yaklaşık beşaltı 

bin yıllık uzun bir geçmişi olan Ankara, 

kurulduğu tarihlerden günümüze kadar 

yerleşim yeri olmuş ve ilk çağdaki adını da 

günümüze kadar korumuştur. Sekiz yönden 

gelen yolların Ankara’da kesişmesi 

onun stratejik önemini artırmıştır. Bu konumu 

Ankara’ya birçok medeniyetin merkezinde 

ya da yakınında olma imkânı sağlamıştır. 

Bu durum Ankara’nın tarih öncesi 

dönemlerden bu yana dünyanın en eski 

yerleşmeleri, dinî yapıları, maden işçiliği 

örnekleri gibi insanlığın temel unsurlarının 

kökenlerine sahip bir kent olduğu gerçeğini 

göstermektedir. Ankara Vilayet Salnamesinde, 

şehrin kadim geçmişini ifade 

sadedinde “Ravzatü’l Ahzab’ın Şüküfezar 

tahkikini cüyibar temyiz ile ifaza iden 

kamûs şehr-i mezbûrun nam-ı kadimini 

Amür nam zata nisbetle Amûriyye olmak 

üzere sahife-tıraz tedkik olmuştur ki, bu 

Amûr silsile-i nisbi dokuzuncu batında 

Sam ibn-i Nûh ala nebiyyina ve aleyhi’sselam 

hazretlerine müntehi olan Amûr ise 

şu nispet şehr-i mezbûrun kademine delalet 

eder” (Ankara Vilayet Salnamesi-1290, 

2014:96) denilmektedir. 

Ailesinin anılarını paylaştığı “Bir Ankara Ailesinin 

Öyküsü” kitabında Orhan Karaveli, 

Cumhuriyetimizin kurucusu Atatürk’ün bir 

Yunan heyetine Ankara’nın tarihi geçmişi 

hakkında bilgi verirken eskiden Ankara’da 

Yunan Elçiliği kâtibi olarak bulunmuş Mösyö 

Papadakis’e “Katiyetle tesbit edilemeyecek 

olan bu tarihin Etilerden de çok 

daha evvel, kablettarih (tarih öncesi) zamanlarda 

getirilmiş olması ihtimali bulunduğunu 

ve mesela on bin, on beş bin sene 

önce denebileceği”ni belirtir. Bunun ilk 

bakışta hayali, mübalağalı gibi görülebilecek 

bu tarih rakamlarını izam edilmiş (büyütülmüş) 

zannetmemek lazım geldiğini, 

mesela bu cümleden olmak üzere geçen 

gün İngiltere’de bir hafriyat neticesinde 

meydana çıkarılmış olan eşyada yirmi beşotuz 

bin senelik bir eskilik tespit edilmiş 

olduğunu bildiğini” bir İngiliz dergisinde 

gördüğünü izah eder (Karaveli, 2011:113). 

23 

T A R İ H T E

Ankara Kalesi 

Müstahkem Kale: Ankara 

Ankara’nın geçmiş yüzyıllar boyunca tarihi 

serüveni izlenirken onu hep: müstahkem bir 

kale şehri olarak görmek mümkündür. Coğrafi 

konumu ve askeri bir savunmaya müsait 

yapısı, Ankara’yı bilhassa ilk ve orta çağ 

dönemleri için, dikkate değer bir yerleşme 

noktası haline getirmiştir. “Ankara’nın tabii 

muhitinde avarızın hâkim unsuru, irtifaı 1000- 

1200 m. etrafında değişen ve derin vadilerle 

yarılmış bulunan yaylalar olup, bunların üzerinde, 

bir kaç yüz metre daha yüksek sırtlar 

ve tepeler uzanmakta aralarına da yer yer 

geniş ovalar girmiş bulunmaktadır. 

İşte, Bent deresinin dar vadisi, Ankara kalesinin 

bulunduğu eski lav tepesini yaylanın ovaya 

hâkim dik kenarından ayırarak, bu tepe 

üzerinde hem düşmanı uzaktan gözlemek 

hem de kolay tahkim edilebilmek bakımından, 

askeri ehemmiyeti haiz bir mevki hazırlamıştır. 

Hittit iskanının bu tepe üzerinde 

temerküz etmiş olması muhtemel bulunduğu 

gibi, Frikyalıların beldesi, Galatların müstahkem 

oppida’larından biri yine bu noktaya 

yerleşmiş, daha sonra greko-romen şehir 

ovaya doğru genişlerken, aynı tepe onun akropol’unu 

taşımıştır. Selçuk ve Osmanlı devirlerinin 

hisarı da yine orada yükselmiştir” 

(Darkot/b, 1978:438-439). Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde 

Ankara Kalesinden bahisle 

“padişahların hasreti, insan eliyle yapılmış 

ibret verici sağlam bir kaledir ki bütün değişik 

diller kralları, şahları, padişahları ve hakanları 

tarihlerinde yazılı, bakımlı bir kaledir” 

(Dağlı, 2008:519) tanımlamasında bulunur. 

“Tanpınar “Beş Şehir” adlı eserinde Ankara 

kalesinin müstahkem durumunu ifade ederken 

“Ankara, bana daima dâsitanî ve muharip 

göründü. Şurası var ki şehrin vaziyeti 

de buna müsaittir. Daha uzaktan gözümüze 

çarpan şey, iki yassı tepenin arasındaki geçidiyle 

tabiî bir istihkâm manzarasıdır. Bu his 

şehrin etrafında ve ona hâkim tepelerinden 

bakarken pek küçük farklarla ancak değişir” 

(Tanpınar, 2005:13) der. 

24 


Anadoludan Geçen Kervanyolları, Kültür Yolları, Gökçe Günel Arşivi 

Yolların Kesişim Noktası: Ankara 

Anadolu’nun hemen hemen tam ortasında 

yer almasından dolayı tüm yönlere 

giden yolların da kavşak noktasında bulunan 

Ankara, tarih öncesi çağlardan beri 

yaşayan en eski şehirlerdendir. Yaklaşık 

beş-altı bin yıllık uzun bir geçmişi olan 

Ankara, kurulduğu tarihlerden günümüze 

kadar yerleşim yeri olmuş ve ilk çağdaki 

adını da günümüze kadar korumuştur ki, 

“Ankara şehrinin nam-ı kadiminde akval-i 

mürevvihin muhtelif olub” (Ankara Vilayet 

Salnamesi-1290, 2014:96) derken isminin 

ne kadar eskiye dayandığı ifade edilmektedir. 

Her yönden gelen yolların Ankara’da kesişmesi 

onun stratejik önemini artırmıştır. 

Bu konumu Ankara’ya birçok medeniyetin 

merkezinde ya da yakınında olma imkânı 

sağlamıştır. Bazı tarihçiler Ankara’yı bir 

bozkır kasabası olarak nitelemiş olsa da 

coğrafi konumu sebebi ile burası, ilk çağlardan 

günümüze kadar bazen devlet merkezi, 

bazen eyalet ve bazen de il merkezi 

olarak yaşanılan; her dönemde bölgenin 

idari, askeri, ticari ve kültür merkezi olan 

bir yer olmuştur. Bu durum Ankara’nın tarih 

öncesi dönemlerden bu yana dünyanın 

en eski yerleşmeleri, dinî yapıları, maden 

işçiliği örnekleri gibi insanlığın temel unsurlarının 

kökenlerine sahip bir kent olduğu 

gerçeğini göstermektedir. 

“Yunanlı tarihçi Herodot ve İsveç Arkeolog 

William Mitchell Ramsay’a göre Ankara 

ilk çağlardan itibaren ordu, ticaret 

ve posta yolu olarak kullanılan Mezopotomya’daki 

Susa kentinden başlayıp 

Sardes kentinde sona eren ünlü “Kral 

Yolu”nun üzerinde bulunan önemli bir 

ticaret ve konaklama merkeziydi. Tarih 

boyu Galat’lara başkentlik eden, Roma 

egemenliğinde en parlak günlerini yaşayan 

ve Ahi Cumhuriyetinin merkezi olan 

kent, sürekli istilalara ve yakılıp yıkılmalara 

maruz kalmıştır” (Sargın, 2012:4). 

25 

T A R İ H T E

Kral Yolu, balajiviswanathan.quora.com, 2017 

“Kadim Ankara’nın yaşayışındaki ilk esaslı 

değişiklik, onun mahalli ehemmiyete haiz 

müstahkem bir mevki olmaktan çıkıp da 

Anadolu’yu baştan başa kat’eden ve ortadaki 

kurak sahadan içtinap ederek, kenar dağların 

dahili eteklerini takip eden büyük, yol üzerinde, 

gittikçe daha mühim bir mevki almasına 

bağlanabilir. Bu bakımdan Ankara’nın rolü, 

tabiatiyle, bir taraftan güzergaha hâkim olan 

devletlerin kudret derecesine, diğer taraftan 

Ankara’nın hudut yakınında yahut iç elde bulunmasına 

tabi kalıyordu. Tarihi hadiselerin 

seyrine göre, Ankara bazan sükûn içinde yaşayan 

ve abidelerle süslenen bir şehir, anayol 

(şehrah) üzerinde mühim bir ticaret merkezi, 

bazan müstahkem bir ordugâh olmuş, birçok 

defa da akınlara maruz kalmış ve istila görerek, 

tahrip edilmiştir. Uzun hayatı zarfında 

vakit vakit esaslı manialarla karşılaşmış bulunmakla 

beraber, gösterdiği inkişaf, onu iptidada 

asırlarca, adeta üzerine tünemiş gibi, 

yaşadığı tepenin eteğine doğru genişletmiş, 

ovaya doğru yaymış”tır (Darkot/b, 1978:439). 

Ankara banliyölerinde yapılan tarihi araştırma 

ve kazı çalışmaları insan yerleşimlerinin çevreye 

doğru yayılmasının da çok eski dönemlere 

ait olduğunu göstermektedir. “Ankara’nın verimli 

Çubuk ovasının güneyinde, su ihtiyacını 

temin edebileceği Hatip çayının (Bentderesi) 

kenarında, savunmaya son derece uygun sarp 

kayalık bir tepenin eteklerinde ve İlkçağ’ın en 

önemli yolları üzerinde kurulmuş bulunması, 

Anadolu’nun en eski şehirlerinden biri olduğu 

izlenimini bırakmaktadır. Nitekim büyük Hitit 

merkezlerinden pek uzakta olmayan bu bölgedeki 

arkeolojik kazılar Ankara’nın çevresinde 

Gâvurkale, Karaoğlan, Ahlatlıbel, Etiyokuşu 

gibi, kuruluşları Kalkolitik ve Bakırçağ dönemlerine 

ait olan iskân yerlerini ortaya çıkarmıştır. 

Ayrıca bugün bir kısmı şehrin merkezinde kalan 

çeşitli yerlerde Paleolitik devre ait taş aletlerle 

kalenin eteğinde Neolitik devre ait bir el 

baltasının bulunması, bu arazinin ilk insanlar 

tarafından da yer yer iskân edilmiş olduğunu 

göstermektedir” (Sargon, TDVİA, c:3, s.201). 

Örneğin Haymana’da bulunan Gâvurkale, Hitit 

medeniyetinin Ankara ilindeki en önemli kalıntılarındandır 

(Mamboury, 2014:279). 

26 


Paul Lucas’ın Ankara çizimi, Günel ve Kılcı, 2015:86 

Ankara, tarihte Kral Yolu ve İpek Yolu 

gibi isimlerle anılan önemli bir güzergâh 

üzerinde önemli bir şehir olmuştur. Büyük 

İskender’in, İran seferi esnasında 

Pers ordusunu Ankara’da durup beklemesi, 

şehrin genel konumunun ve stratejik 

öneminin de bir göstergesidir. 

Ankara şehrinin kuruluşu ve bilinen ilk 

tarihi Friglerle (M.Ö. VIII. yüzyıl) başlamıştır. 

Onların Hacı Bayram Tepesi ve 

eteğinde oturduğu, Ankara çevresinde 

çok sayıda Frig tümülüsü olduğunu kalıntılar 

göstermektedir (Erzen, 1946:27). Galatlar 

(M.Ö. III. yüzyıl) ve onlardan sonraki 

Romalılar (M.Ö. I. yüzyıl) dönemlerinde 

eyalet merkezi Ankara’dır. Bizanslılar Romanın 

devamı olarak Ankara’ya hâkim olmuşlardır. 

Friglerin efsanevi kralı Midas tarafından 

kurulduğu kabul edilen Ankara’da bilinen 

en eski yerleşim izleri Frig ve Galat devirlerinde 

Ankara’da Hacı Bayram Camii 

çevresinde bulunmuştur. Roma İmparatorluğunun 

taşra yönetim merkezi olarak 

Ankara’nın seçilmiş olması ile şehrin nüfusu 

100.000’e çıkmış, İmparatorluğun ikiye 

bölünmesiyle önemini korumuş ve gelişmesine 

devam etmiştir (Buluç, 1994:25- 

29). Bu devirde Orta Anadolu’nun merkezi 

haline gelen şehirde büyük antik bir 

şehirde bulunması gereken bütün yapılar 

mevcuttur. Tapınak, hamam, tiyatro, çarşı, 

üstünde heykel bulunan Jülyen Sütunu 

denen anıt bunlardan bazılarıdır. “İlk 

Roma imparatoru Augustus’un “Res 

Gestae Divi Augusti” yani “Tanrılaşmış 

Augustus’un Yapmış Olduğu İşler” yazıtı, 

Roma’nın “Galatya Eyaleti” nin Başkenti 

olan Ankara’da bulunur. Bu yazıtın 

aslının, Augustus’un vasiyeti dolayısıyla 

Roma’da olması gerekirken, sadece 

Ankara’da hem Latince’sinin hem de Yunanca’sının 

bulunması, büyük bir imparatorluğun 

başlangıç tarihini aydınlatması 

bakımından büyük bir önem taşır” 

(Sargın, 2012:4-5). 

27 

T A R İ H T E

Tarih boyu Ankara’da meydana getirilen 

eserler bize burasının önemini göstermektedir. 

Mesela Roma devri Ankara’sı tapınağı, 

tiyatrosu, hamamı, ticari ve diğer yapıları ile 

antik çağların önemli bir merkezidir. Selçuklu 

ve beylikler devrinde yine bir merkez olarak 

pek çok cami medrese ve zaviye gibi yapılardan 

başka buradaki Ahilik teşkilatı ile bir kenara 

konulamayacak varlığa sahiptir. Osmanlı 

devrinde oldukça geniş bir alana yayılan 

şehir çok sayıda mimari eserlerle donatılmıştır. 

Bunların yanında bu devirlerden kalan, 

çeşitli müzelerde bulunan Ankara’ya ait kitap, 

ahşap, halı, kilim, metal, deri işi eserler 

bulunmaktadır. “Ankara, Roma Dönemi’nde 

hem büyük bir askeri merkez hem de kültür, 

ticaret ve endüstri (yün ve boya) merkeziydi. 

Kentte çok sayıda büyük saray ve iş yerleri 

bulunmakta idi. Ayrıca Praetorium denilen, 

eyaletin resmi önemli kurullarının da bulunduğu 

görkemli bir yönetim merkeziydi” (Sargın, 

2012:5). 

Heinrich Kiepert, Map of the western part of Asia Minor, 1890-1892 

Roma Dönemine ait Hatip Çayı üzerine yapılan su bendi, 

Guillaume de Jerphanion, Atila Cangır Koleksiyonu 

28 

ETİMESGUT BELEDİYE BAŞKANLIĞI 

Augustus Tapınağının içi, Mamboury, 1934:254

Yolların kesişme merkezindeki Ankara, 3.yüzyılın 

sonundan itibaren küçülmeye başlar ve 

Selçuklu Dönemi’ne kadar Bizans eyaletinin 

başkenti olmaya devam eder. Selçuklu döneminde 

yaşanan hercümerçler, haçlı, Moğol 

ve İlhanlı saldırıları, tüm Anadolu’yu olduğu 

gibi Ankara’yı da etkiler. 

Osmanlı döneminde de Moğol saldırılarıyla 

karşı karşıya kalan Ankara, Çubuk 

Ovası’nda Yıldırım Beyazıt ile Timur arasındaki 

savaşın merkezi olur. Ancak bundan 

sonraki dönemde de Osmanlı’dan yeterli 

ilgiyi göremez. “19. yüzyılın ikinci yarısına 

kadar dünyanın sof üretim merkezi olma 

gibi ekonomik anlamda çıkışlar yapmasına 

karşın, Osmanlı İmparatorluğu’nun son 

dönemlerinde isyanlar, veba salgını, kıtlık, 

göç, yangın ve ticaretin zayıflamasıyla” 

(Sargın, 2012:5) Cumhuriyet’e kadar yeniden 

derlenip toparlanma imkânı bulamaz. 

Res gestae Divi 

Augusti Parçaları 

edh-www.adw.uniheidelberg.de, 

2017 

29 

T A R İ H T E

Tarihten Süzülüp Gelen 

Etimesgut 

Ankara’nın merkez ilçelerinden 

Etimes-gut’ta, pek çok höyük 

oluşu, Kalkolitik, Eski Tunç Çağı, 

Demir Çağı, Hitit, Frig, Roma 

ve Bizans dönemlerine ait antik 

malzemelerin bulunması ilçe 

hudutları dâhilinde ilk çağlardan 

itibaren insan yerleşmelerinin 

olduğunu göstermektedir. 

“Ankara ve çevresinde Alt ve 

daha çok Orta Paleoitik dönemlere 

ait çeşitli eserler bulunur. Dikmen/Çaldağı, 

Dodurga, Peçenek, 

Ergazi, Ziraat Fakültesi, Gazi Eğitim Fakültesi, 

Atatürk Orman Çifliği, Sincan, Sındıran/Yanıktarla, 

İmrahor,Gölbaşı/Virancık- 

Gerdel-Bursal, Eymir ve Mogan Gölü Kenarı, 

Taşpınar-Yalıncak arası, Çayyolu/İkipınar, Eryaman/4.Etap, 

İvedik, Etimesgut/Yapracık, 

Hacıkadın Deresi, Ludumlu (Beytepe), Kazan, 

Mürted, Etlik, Keçiören/Solfasol, Çubuk Çayı 

yakınındaki Etiyokuşu, Bağlum, Macunçay, 

Üreğil, Hüseyingazi Dağı etekleri, Elmadağ 

Etekleri, Akkaş-Gödekırı, Ayaş Güdül yakınındaki 

Karalar, Haymana/Yenice ve Dereköy, 

Bala/Beynan ve Tuz Gölünün kuzey ve doğu 

kıyılarında, Çeştepe (Kızılcahamam-Kazan) 

Ayaş/İlhan, Güdül/Karaköprü-Karaköy, Kirmir 

Çayı ve Gavur Kale gibi Ankara’nın merkezi ve 

çevresinde, E.Pittard ve M.Pfannenstiel başta 

olmak üzere birçok bilim adamı tarafından yoğun 

bir Prehistorik yaşam olduğu belirlenir” 

(Sargın, 2012:14). 

Yine bu bağlamda “Arkeolog Nurettin Can 

Gülekli tarafından bulunan lamba ve ok uçları, 

Şehit Ali Köyü, Çubuk Çayı, Şereflikoçhisar/Akın 

köyündeki Çatalhöyükleri ve Roma 

Tiyatrosunda bu döneme ait eserler (taş balta 

gibi) ele geçirilir” (Sargın, 2012:15). 

Karte von Kleinasien 1902-06, 

Richard Kiepert-Dietrich Reimer, 

Ölçek 1/400.000 

Kiepert’ın çizmiş olduğu haritada Etimesgut 

ve köylerine yer verilir: “Amaksyz (Akmasyz), 

Alvan, Baghlydja, Emirjaman”. 

Orman fidanlığında bulunan kuş başlı, arslan 

vücutlu ve kanatlı kabartma ile Boğa kabartmasına, 

Hititlerin son devirlerinin eserleri 

olarak bakılmaktadır. Etimesgut’ta “Emeksiz 

Çiftliği”nde bulunan (Buluç, 1981:423) 

Arslan kabartması ise Hititlerle Frigyalılar 

arasındaki geçiş dönemi eseri olarak değerlendirilmektedir. 

Roma Hac Yolunun (Pilgrims Road) geçtiği 

bu bölgede, Eryaman’da bu yolun kilometre 

taşlarından (mil stones) birinin bulunduğu 

tespit edilmiştir. 

30 


Etimesgut, Selçuklular Dönemi’nde 

Anadolu’nun Türkleşmesinde etkin rolleri 

olan hem bir ticaret hem de manevi 

bir birlik oluşturan ahilerin özellikle ahi 

zaviyelerinin vakfiyelerinin bulunduğu bir 

bölgedir. 438 numaralı “Anadolu Vilayeti 

Muhasebe Defteri”nde, Melike Hatun 

Vakfının gelirlerinden Etimesgut bölgesinde 

bulunan “Ahi Mesud Zaviyesine de 

pay ayrıldığı görülür” (Anadolu Vilayeti 

Muhasebe Defteri-1, 1993:364). 

Etimesgut açısından Ankara’nın öncelikle 

Millî Mücadele’nin merkezi ardından 

da yeni kurulan Cumhuriyetin başkenti 

olması büyük önem taşır. Ankara’nın ve 

Etimesgut’un önemi Kurtuluş savaşı ile yeniden 

canlanır. Mustafa Kemal ve dava arkadaşları, 

millî mücadele için merkez üssü 

olarak Ankara’yı seçerler. 23 Nisan 1920’de 

Ankara’da ilk meclis toplanır. 13 Ekim 

1923’te Ankara başkent seçilir ve 29 Ekim 

1923’te Cumhuriyet ilan edilir. Cumhuriyetin 

kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün 

Ankara’yı “muasır medeniyet”ler seviyesinde 

çağdaş bir kent olarak tasarlarken o 

günün şartlarında nüfusunun %67’si köylerde 

yaşayan bir Türkiye için başkentin 

hemen yanı başında örnek bir köy kurulması 

kararını alarak Etimesgut’u yeniden 

tarih sahnesine çıkartmıştır. 

16 Mayıs 1928 tarihli kararnameyle “Ahimesud 

Örnek Köyü” oluşturulması için 

Ahimesud çiftliğinin satın alınması; daha 

sonra 28 Mayıs 1928 tarihli kararname 

ile örnek köyün inşasına başlanmıştır. 1 

Haziran 1928’de Ahimesud’un nahiye 

olmasına karar verilerek 16 köy ve 3 çiftlik 

Ahimesud’a, Ahimesud da Ankara’ya 

bağlanmıştır. Ardından 1930 yılında ismi 

Etimesut olarak değiştirilmiş, 1937’de de 

Etimesgut olarak bugünkü halini almıştır. 

Etimesgut, kendisine bağlı köylerle 

birlikte 1968 yılına kadar nahiye merkezi 

olarak kalmıştır. 1968 yılında nahiyelik kaldırılarak 

“İstasyon Mahallesi” adıyla Yenimahalle 

ilçesine bağlanmıştır. Etimesgut, 

20 Mayıs 1990 tarihi itibariyle ilçe statüsü 

kazanmıştır. 19 Ağustos 1990 tarihinde ise 

ilk belediye seçimi yapılarak Etimesgut 

Belediyesi kurulmuştur. 

31 

(Anadolu Vilayeti Muhasebe Defteri-1 

(937/1530), 1993:364) 

T A R İ H T E

1.1 

ANKARA VE ETİMESGUT’UN İSİMLERİ 

Ankara İsmi ve Tarihi 

Ankara, milattan önce üç binlere kadar 

uzanan uzun tarihi geçmişinde ve posta yolu olarak kullanılan Mezopotomnı 

“Ankara, ilk çağlardan itibaren ordu, ticaret 

Hitit, Frig, Lidya, Pers egemenliklerini 

görür; Büyük İskender’in, Makedonya’dan tinde sona eren ünlü “Kral Yolu”nun üzerinde 

ya’daki Susa kentinden başlayıp Sardes ken- 

Hindistan’a olan tarihi seferinde egedeki pek bulunan önemli bir ticaret ve konaklama merkeziydi. 

Tarih boyu Galat’lara başkentlik eden, 

çok yerden sonra “Galatya’daki Ankara’ya” 

hareketiyle Pers ordusunu burada durup beklemesi, 

şehrin genel konumunun ve stratejik yan ve Ahi Cumhuriyetinin merkezi olan kent, 

Roma egemenliğinde en parlak günlerini yaşa- 

öneminin de bir göstergesidir. Ünlü Roma Kralı sürekli istilalara ve yakılıp yıkılmalara maruz 

Augustus’un “Tanrılaşmış Augustus’un Yapmış kalmıştır” (Sargın, 2012:4) şeklinde ifade eder. 

Olduğu İşler” yazıtı Ankara’dadır. Avrupa’dan 

Bilinen tarihinde Ankara, kurulduğu tarihlerden 

günümüze kadar yerleşim yeri olmuş ve ilk 

gelip Anadolu’da muhtelif savaş ve çarpışmalarda 

yer alan Galatların Tektosag koluna da 

çağdaki adını da günümüze kadar korumuştur. 

başkentlik yapar Ankara. En ihtişamlı ve dingin 

Her yönden gelen yolların Ankara’da kesişmesi 

onun stratejik önemini artırmıştır. Ramsay, 

günlerini Roma ve Bizans dönemlerinde yaşayan 

kent, Harun Reşid döneminde kısa bir süre 

“Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası” kitabında 

Abbasi hükümranlığında kalır. Anadolu’nun bir 

milleri işaret eden taşlardan, bir kısım kaldırımlardan, 

köprü harabelerinden ve tepelerdeki 

baştan bir başa Türkleşme süreci olan Selçuklu 

dönemlerini yaşayan Ankara, haçlı ve Moğol 

kesik kayalarla tesviyelerden Anadolu’daki bu 

istilalarına maruz kalmış, ahilerle bir süre “kent 

yolların bakiyeleri” (Ramsay, 1960:47) olarak 

cumhuriyeti” hüviyetini yaşamıştır. Osmanlı 

bahseder. Kral Yolu ve İpek Yolu gibi yol ağlarının 

kesişim noktası olması Ankara’ya birçok 

döneminde de Moğol saldırıları devam etmiş, 

Timur’a ve “Fetret Dönemi”ne tanıklık etmiştir 

medeniyetin merkezinde ya da hemen yanı 

Ankara. Sargın, başkentimizin tarihe tanıklığı- 

başında olma imkânı sağlamıştır. 

ANKARA 

ANKARA ANKÜRA 

ANKIRA 

ANCYR 

ANKYRA 

ANKURA 

ANKURIYA 

ANGUR 

ENGURU 

ENGÜRÜ 

ENGÜRIYE 

ANGARA 

ANGORAH 

ANGORA 

32 


Bu durum Ankara’nın tarih öncesi dönemlerden 

bu yana dünyanın en eski yerleşmeleri, 

dinî yapıları, maden işçiliği örnekleri 

gibi insanlığın temel unsurlarının kökenlerine 

sahip bir kent olduğu gerçeğini 

göstermektedir. “Elimizde bulunan kaynakların 

incelenmesinden görülmektedir 

ki, Ankara kentinde ya hiç ara verilmeden 

oturulmuş ya da kent kısa süren bir aradan 

sonra yeniden oturulur duruma getirilmiştir. 

Bu devamlılık kentin adında da kendini 

gösteriyor. İki bin yılı aşkın çok uzun süre 

içinde, bir iki ses değişikliği dışında, kent 

İlk Çağ’daki adını sürdürmüştür. Kentin 

adı olarak farklı yüzyıllarda farklı kaynaklarda 

geçen Anküra, Ankira, Ancyr, Ancyra, 

Ankura, Ankuriya, Angur, Enguru, 

Engürü, Engüriye, Angara, Angorah, 

Angora ve nihayet 17. yüzyılda Osmanlı 

devletince resmen kabul edilen Ankara 

kelimeleri ses düzeni olarak birbirine çok 

yakındır ve kullanımda sürekliliği yansıtmaktadır. 

Ankara kentinin kuruluşundan 

bugüne sürekli iskân görmüş olmasının 

temel nedeni ise hiç kuşkusuz İlk Çağ’dan 

başlayarak Anadolu yarımadasını doğubatı 

doğrultusunda geçen ordu yolu, posta 

yolu ve ticaret yolu niteliklerini taşıyan 

ana ulaşım bağlantılarından birinin üzerinde 

olmasıdır (Aktüre, 1984:3). Ramsay, “şimal 

yolu üstündeki Tavium, Ankyra, Gordion, 

Pessinus, Orkistos, Akmonia, Satala, 

Sardeis gibi şehirlerin isimlerinde daha 

eski zamanların kokusu vardır” (Ramsay, 

1960:29) demektedir. 

Fransız seyyah ve botanist Joseph Pitton de Tournefort’un 1717 tarihli seyahatnamesinde 

Ankara şehrini “Angora” olarak adlandıran gravür, Günel, Kılcı, 2015: 87 

33 

T A R İ H T E

Çeşitli tarihsel hadiselerden süzülüp gelen 

isimleriyle Ankara, farklı dönemlerde farklı 

adlarla anılmıştır. Şehrin çeşitli devirlerde 

Ankyra, Ankras, Ankuwa, Ankura, Angora, 

Engürü, Engüriye gibi muhtelif şekillerde kullanılan 

isminin kimler tarafından konulduğu ve 

ne anlam taşıdığı pek çok tartışmalara neden 

olmuştur. “Grek tarihçisi Pausanias burayı Frig 

Kralı Midas’ın kurduğunu ve orada bulduğu 

bir gemi çapasını sembol alarak şehre Ankyra 

(Grekçe “gemi çapası”) ismini verdiğini rivayet 

etmektedir” (Sargon, TDVİA, c.3:s.201). 

Başka Ankaralar 

Erzen, Ankara ismi ile ilgili “aynı isimde 

üç yer vardır: bunlardan birincisi 

baş şehrimiz, ikincisi Frügya-Lüdya 

ve Müsya hududunda (şimdiki Kiliseköy 

civarında) bir şehir, üçüncüsü ise 

Makedonya’da vaktiyle Persevs tarafından tahrip 

edilen bir mevkidir” (Erzen; 2010:17) şeklinde 

üç yerde daha kullanıldığını ifade eder. 

Sargon ise “Antikçağ’da, 

biri yine Anadolu’da Simav 

gölünün kenarında, diğeri 

Makedonya’da olmak üzere 

iki Ankyra, Güney Sicilya’da 

bir Ankyrai (veya Ankyrina), 

Orta İtalya’da muhtemelen 

Parma yakınlarında bir Ankara 

ve Orta Mısır’da bir Ankyron şehri 

ile Trakya’da bir Ankyraion burnunun bulunması 

(RE, I/2, s. 2219-2223; Ramsay, harita 

2), bu adın köklü bir geleneğe sahip olduğunu 

göstermektedir” (Sargon, TDVİA, c.3:s.202) 

diyerek Ankara, isminin yaygınlığını ve tarihsel 

geçmişini daha detaylı belirtmiştir. 

Ankara’ya İsmini Kim Verdi 

Ankara’ya bu ismin nasıl ve kim tarafından 

verildiği, adının nereden geldiği ile ilgili bazı 

efsaneler de söz konusudur ki, “ekseri kadim 

şehirler gibi, Ankara’nın da menşeini birtakım 

efsanelere bağlamak ve adını mutat halk 

iştikakçılığından çıkartmak yoluna gidilmiştir 

(Darkot, 1978:428). “M.S. 2. yüzyılda yaşamış 

Yunan’lı tarihçi Pausanias’a göre Frigya’nın 

(Phyrigia) ünlü kıralı Gordios’un oğlu Midas’a, 

bir gece rüyasında ilahi bir ses, “Bir gemi çapası 

aramasını ve bulduğunda da oraya bir 

kent kurmasını” emreder. Bu çapa Ankara 

Kalesi’nin olduğu tepelerde bulunur. Bunun 

üzerine Midas, buraya “Gemi Çapası Kenti” 

anlamına gelen “Anker(-ium)” ya da “Ankyra” 

adını vererek kenti kurar ve çapayı 

da Zeus (Jüpiter) Tapınağında saklar. 

Bir diğer görüş, kentin adının 

Frig Krallığı döneminde kullanıldığı 

“Ank” sözcüğünün Frig dilinde 

“çengel, kıvrıntı, kayalık vadi 

ve darboğaz” anlamlarında olduğu 

ve de yazıtlarda “kayalıklar 

kenti” olarak kullanıldığı yönündedir” 

(Sargın, 2012:6). 

Bizanslı Stephanos Byzantios’un coğrafya 

sözlüğünde, M.Ö. 3. yüzyılda 

yaşamış, Mısırlı rahip ve bilgin 

Aphrodisias’lı (Aydın/Karacasu) 

Apollonios’un verdiği bilgiye 

atfen; “Ankara; Galatya’nın bir 

şehridir. Ankara her ikisine (Galatya 

ve Frügya’ya) ait olduğundan 

olacak ki, bazıları onu (Ankara’yı) Frügya’nın 

bir şehri olarak tasvir etmektedir. Zira o (Ankara) 

Galatlar’ın büyük Frügya hududunda bulunan 

bir şehirdir. Strabon’un 12.ci kitabında 

bildirdiğine göre, Keltler memleketinden bu 

bölgelere gelen Galatlar üç kabileye ayrıldıkları 

gibi, aynı suretle memleketi de üç parçaya 

böldüler. Fakat Apolloniyos yazmış olduğu 

Karya tarihinin 17.ci faslında, Galatların hemen 

gelir gelmez Mitridates ve Arıyobarzanes ile 

birlikte Ptolemayos’un göndermiş olduğu Mısırlılara 

karşı harp edip, onları denize kadar 

sürerek gemilerinin çapalarını zapt etmiş olduklarını 

bildirmektedir (Erzen; 2010:15). Yine 

34 


Apolloniyos’a göre kazanılan zafere karşılık 

Galatlar’a kent kurmak için arazi verildiği ve 

bu kente, zaferin sembolü olarak, yaptıkları 

bir kıyı savaşında ele geçirdikleri Yunanca’sı 

“Ankyra” (Anküra) ve Latince’si “Ancyra” 

(Ankira) anlamına gelen gemi çapasına izafeten 

bu adı verdikleri ifade edilir. “Roma 

hakimiyeti sırasında bile, gemi çapasının 

Ankara şehri arması gibi kullanıldığı, bazı 

sikke ve madalyalar üzerinde görülmektedir” 

(Darkot, 1978:438). “Onlar (Galat’lar) 

üç şehir kurmuşlardır: harpte iğtinam edilen 

gemi çapası (anküra)’na izafeten 

adlandırdıkları Anküra (Ankara), 

ikincisi kumandanlarına 

izafe olarak Pessinus ismini 

taşımakta ve diğer bir kumandan 

ismini alan üçüncü 

şehir Tavia’dır. (Ankara) sakinlerine 

Anküranos denilmektedir 

(Erzen; 2010:16). 

Roma İmparatoru Gallienus 

döneminden bir 

Ankyra sikkesi, Ankara 

adının çıpadan geldiği 

efsanesini yansıtıyor, 

Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi 

“Görüldüğü gibi Ankara’yı 

Avrupalı iki kavmin kurduğu söylenmektedir. 

Roma Dönemi’nde 

Ankara ve çevresinde basılan para 

ve madalyonların üzerinde gemi 

çapası resimlerinin yer alması, 

söz konusu kaynakları doğrular 

niteliktedir” (Sargın, 2012:5). Ancak 

Büyük İskender tarihçileri, Arriyanos ve 

Kurtiyus Ankara hakkında aynen şöyle demektedirler: 

“Ertesi günü kendisi (İskender) 

Galatya’daki Ankara’ya hareket etti… Henüz 

Ankara şehrine vasıl olmuştu ki, orada 

kıt’aların sayısı tespit olundu. Müteakiben 

kendisi Paflagonya dâhiline doğru, harekete 

geçti” (Erzen; 2010:17) “Arriyanos’un ve 

Kurtiyus’un verdikleri bu malûmat, İskender 

ordusunun resmi kayıtlarına dayanmaktadır. 

Şu hâlde Büyük İskender’in Ankara’dan 

geçtiği M.Ö.333 tarihinde Ankara’nın “Anküra” 

adıyla anılan bir şehir olduğunu öğrenmiş 

oluyoruz. Buna göre, Galatların 

Anadolu’ya geçiş tarihleri olan M.Ö.278 

yılından 55 sene önce bir küçük Asya şehri 

olan Ankara mevcuttur. Binaenaleyh, 

Galatlar’ın Ankara’yı kurmuş olmaları, dolayısıyla 

gemi çapası olarak adlandırmaları 

mümkün değildir” (Erzen; 2010:18). 

“Früglerce Ankara çok eski bir şehir olarak 

addedilerek, kuruluşu hakkında onlarında 

sarih malumatlarının bulunmadığı ve bundan 

dolayı şehrin tesisini kendi tarihlerinin, 

karanlık devresinin efsanevi bir şahsiyeti 

olan Midas’a atfetmeleridir. 

Bundan Ankara’nın Früglerden 

önce, yani Hititler zamanında 

mevcut bulunmuş 

olduğu manası çıkmaktadır. 

O halde, Hitit imparatorluğu 

sahası içinde 

bulunan Ankara’nın, Hititler 

tarafından kurulmuş ve bunun 

neticesi olarak adının da Hititçe 

olması gerekmektedir” (Erzen, 

2010:23). “Hitit döneminde Halep- 

Halab, Malatya-Malitas, Maraş- 

Maras, vs. olarak adlandırılıyordu. 

Bilim adamları, bulunan şehirler 

arasından bugünkü Ankara’nın 

kimliğini belirlemeye çalışmışlardır; listede 

Ankulla ve Ankuwa gibi isimleri ortaya çıkardılar. 

Boğazköy’e üç günlük mesafede 

bulunan ve Hitit krallarının kışlık konutu olarak 

kullanılan Ankuwa isimli yerden on beş 

kez bahsedilir. Ankara’nın eski Yunanca adı 

Ankyra olduğu için aralarında bilim adamı E. 

Cavaignac’ın da bulunduğu birçok uzman, 

bu ismin Ankuwa’dan türediğini öne sürme 

eğilimindeydiler” (Mamboury, 2014:59). 

35 

T A R İ H T E

Anadolu’da Hititler, historiaeweb.com, 2017 

“Avrupalılar arasında şehrin adını 

Yunanca’nın aghuridha (koruk), anguri 

(hıyar) kelimelerine ve Kiepert gibi, Ermenice 

ankur (arızalı, üstü gayr-i muntazam 

manasına) kelimesine bağlamak isteyenler 

de olmuştur. Perrot’nun işaret ettiği gibi, 

şehrin adı ile, Frikya diline esas farz edilen 

Sanskritçe’nin “ivcaclı-karışık” manasına 

gelen, ankas kelimesi arasındaki münasebet 

daha makul görünüyor; bu son kelime, 

Yunanca’nın ankür tabiri ile beraber, “kayalık 

vadi, darboğaz” manasını verebilir ve 

şehrin adı, hisarın yanındaki vadi şeklinden 

gelmiş bulunabilir. Fakat, her ne olursa olsun, 

Ankara’nın mazisi, yukarıda zikredilen 

rivayetlerin isnad edilebileceği devirlerden 

daha derinlere dalmaktadır. Ankara adının 

M.Ö. XX.-VII. asırlar arasında Anadolu’nun 

mühim bir kısmına hâkim olmuş bulunan 

Hittitlerin Ankuwa şehrinin adı ile olan münasebeti 

son zamanlarda nazarı dikkati çekmiş” 

(Darkot, 1978:438); “Berlin Üniversitesi 

Profesörlerinden E.Forrer, Hitit metinlerinde 

geçen Ankuwa isminin Ankara olduğunu 

iddia etmiş ise de, bilahare bunun tamamen 

yanlış ve Ankuwa’nın ancak Alişar olabileceği 

anlaşılmıştır” (Erzen, 2010:23). 

“Ankara’nın adını Hititlerden önceki, eski Anadolu 

dillerinden çıkarmakla aynı zamanda bu 

yerin iskanını da Küçük Asya’nın tarihten önceki 

devirlerine götürmüş oluyoruz. Nitekim 

şimdiye kadar Ankara’da ve civarında bulunmuş 

olan prehistorik eserlerden, Ankara’nın 

tarihten önceki devirlerde bir oturma yeri 

olduğu anlaşılmaktadır” (Erzen, 2010:26). “İlk 

defa R. Canpbell – Thompson 1910’da Uzağıl 

Mevkiinde Paleolitik devre ait taş aletler bulmuştur. 

Kurt Bittel ise 1931 yılında, Ankara’nın 

cenubi garbisinde, havagazı fabrikası dolayındaki 

kumlukta yine eski taş devrine ait alete 

tesadüf etmiştir. Bundan başka Etimesut’ta 

Alişar 1.eşit olan keramiği havi bir höyük bulunmuştur. 

Ankara kalesinde yapılan bir sondaj 

neticesinde Neolitikum devrine ait bir taş balta 

bulunmuştur. Paleolitik ve Bakır devrindeki 

Ankara çevresinin iskanı hakkında Dr. Şevket 

Aziz Kansu’nun Çubuk vadisinde yaptığı kazı 

umumi bir fikir vermektedir” (Erzen, 2010:26). 

“Karura gibi, ihtimal aslında Ankura iken sonraları 

Grekler tarafından Anküra şekline sokulmuştur. 

Muhtelif iştikaklardan dolayı Ortaçağ 

ve bazı Yeniçağ müelliflerinin eserlerinde; 

Ankira, Ankura, Ankuriya, Angur, Engürü, 

Engürüye, Angara, Angora şekilleri görülmektedir” 

(Erzen, 2010:26). 

36 


1 

2 

3 

4 

5 

“Ankyra” her ne kadar “gemi çapası” anlamına 

gelse de kökeni “yol kesen, durduran” 

demektir. Gemi çapası, gemiyi 

durduran bir araç olmakla birlikte esasında 

Ankara’daki kalenin, yolları kesen ve 

durduran bir noktada bulunması, ona bu 

adın verilmesinin nedeni olabilir (Sargın, 

2012:7). 

“İmparator Antonine (M.S.138-161) ve Caracalla 

(M.S. 186-217), kente “Antonianania” 

adını verir. Romalılar ayrıca Augustus’a 

saygıdan dolayı “Sebasteion” (Saygıdeğer 

Kent) “Sebaste Tektosagon” (Tektesagların 

Augustus Kenti), “Metropolis” (Anakent), 

“Neocoros” (İmparator adına tapınak kurarak 

bakımını yüklenen kişi veya kurul) ve 

“Lamprotote” (Roma’ya konsül olan valiler 

için büyük, ünlü, görkemli, anlamında) 

isimlerini de kullanırlar” (Sargın, 2012:8). 

1. Roma imparatoru Titus (79-81) zamanında basılmış 

bir sikkede Sebastenon Tektosagon yazıyor, 

coinarchives.com, 2017 

2. Roma imparatoru Caracalla (79-81) zamanında 

basılmış bir sikkede Metropolis Ankyras, yani Ankara 

Metropolisi yazıyor, wildwinds.com, 2017 

3. Roma imparatoru Gallienus (253-268) zamanında 

basılmış bir sikkede Metropoleos bis neokoros 

Ankyras yazıyor, coinarchives.com, 2017 

4. Önde “Mehmed Bin Murad Han”, arkasında 

“Hullide Mülkuhu Duribe Engüriye” yazıyor, Kamil 

Eron sikke koleksiyonu, 2008 

5. Önde “Sultan Beyazıd Bin Mehmed Han”, arkasında 

“Azze Nasruhu Duribe Ankara Sene 886” 

yazıyor, Kamil Eron sikke koleksiyonu, 2008 

“Ankara’ya Ungür dahi derler. Sebebi de, 

Ankara ve civarında, farsça bir kelime olup 

“Üzüm” manasını ifade eden Ungür kelimesidir. 

Hicri 878 senesinin Fatih mutbah 

(mutfak) defterinde Ungür kelimesi vardır” 

(Galanti, 2005:107). “… daha yakın 

devirlere ait bazı kaynaklarda şehre verilen 

Engürü adı, Farsçanın engar (üzüm) 

kelimesine bağlanmış, hatta kale angarya 

ile yaptırıldığı için, şehre böyle bir ad 

verildiği söylenmiştir” (Darkot, 1978:438). 

Evliya Çelebi meşhur Seyahatnamesinde 

“İran ülkesi tarihlerinde, bu kalenin, üzümü 

çok bol olduğundan Acem diyarında 

bu kaleye Engüriyye derler. Rum kayseri 

zamanında yedi sene her gün kırkar bin ırgat 

ameleler işleyip beher gün kırkar bin 

adama kırkar ceviz ve birer ekmek parçası 

ile işletip Ankariyye yani zorlama, yani 

ucuz işçilik ile tamamlandığı için Ankariyye 

Kalesi derler” (Dağlı, 2008:519) iddiasında 

bulunmaktadır. 

37 

T A R İ H T E

“İslam tarihçileri ise Ankara’dan 

“imariye”, “İmadiye”, “Amudiye”, 

“Beldet-i Selasil” (zincirli kent), 

“Kala-i Salasil”, “Zat-ül Salasil” 

ve “Ankori veya Angori” (Selçuklu 

komutanı El İdrisi’nin 12. yüzyılda 

adlandırması) diye söz ederler” 

(Sargın, 2012:8-9). Evliya Çelebi, 

“Arap tarihlerinde kat kat birbirine 

girişmiş olduğundan Mutabbak Kalesi 

derler. Kayser Harkil, Hazret-i 

Risalet-penah dünyaya geldiği 

sene bu kaleyi fırdolayı yedi kat demir 

zincirler ile kuşattığından Tarih-i 

Tuhfe’de Selasil (zincirler) Kalesi diye 

yazmıştır. Moğol dilinde Enağra Kalesi 

derler. Ama Nemse dilinde Osmanoğlu 

bu kaleye malik olduğundan Enguriyeopol 

ve Kostantinopol derler. Tatar 

dilinde Kirmen Angar derler. Türkler 

de Engürü, Ankırı, İnkırı, Aydınkırı, Unkuru, 

Enguru” (Dağlı, 2008:519-520) 

dendiğini ifade etmektedir. “Ankara 

şehrinin nam-ı kadiminde akval-i mürevvihin 

muhtelif olub bazılar Ammariya 

ve bazılar Ammariyye ve bazılar 

Ankara ve Engüriyye ve Kala-i Selasil 

ve bazılar dahi Amûdiye olmak üzere 

münbit sahife mekal eylemiş iseler de 

Ravzatü’l Ahzab’ın Şüküfe-zar tahkikini 

cüyibar temyiz ile ifaza iden kamûs 

şehr-i mezbûrun nam-ı kadimini Amûr 

nam zata nisbetle Amûriyye olmak 

üzere sahife-tıraz tedkik olmuştur” 

(Ankara Vilayet Salnamesi-1290, 

2014:96) denilerek Amûr’un da 

dokuzuncu göbekten Hz. Nuh’un 

oğlu Sam’a dayandığı ifade 

edilir. “Bir efsaneye göre de 

Nuh’un gemisinin çapası, büyük tufanda 

buraya düşer ve daha sonra 

bulunan çapanın yerine Ankara’nın 

kurulduğu söylenir” (Sargın, 2012:7). 

Ankara ismiyle ilgili bir başka iddia 

da “Hükümet konağı ittisalinde 

bulunan ma’mûl amûd (Julien 

sütunu) bundan (miladi 1872) bin 

dokuz yüz elli sene mukaddem Roma 

imparatorları zamanında zikr olunduğu 

tarihden istidlal olunup Ankara’ya 

Amûdiyye tesmiyesi bu amûda nisbetle 

olmak karin-i melhuzdur” (Ankara 

Vilayet Salnamesi-1290, 2014:96) 

şeklindedir. 

Ankara’nın tarihte aldığı öteki adlar 

ise “Ankas” (Sanskritçe’de kıvrıntı, 

engebe), “Ankos” (kayalık vadi, 

darboğaz), “Ancus” (çengel), “Ankur” 

(arızalı), “Ankura” (yüce anka), 

“Ankuria”, “Ancyre(a)”, “Ankariya”, 

“Ang(k)ur”, “Ancora”, “Angare”, 

“Ancras”, “Engura(u)”, “Enguri”, 

“Engüriye”, “Unguri”, “Unguriye” 

gibi ses düzeni olarak birbirlerine yakın 

isimlerdir. Tüm bu adların Latince 

“Anchora” (demir), engür ve kalenin 

angarya ile yapılmasından türediği 

düşünülebilir (Sargın, 2012:8). 

Jülian Sütunu, 2018 

38 


Ankara 

Vilayeti 

Salnamesi, 

2014:140-141) 

Bir Yunan heyetinin kendisini ziyaretinde 

Atatürk, “Siz ki evvelce de Ankara’da 

bulunmuştunuz, bu adın nereden geldiğini 

bilir misiniz?” sualini irat buyurdular 

ve Mösyö Metaksas’a teveccühle: “İşte 

Ekselans, buradan geliyor” diye “Hand 

Atlas”taki Asya haritası üzerinde Başkal 

(Baykal) Gölü civarında bulunan “Ankara” 

(Angarsk) adını gösterdiler. Ve bu ismin 

oradan buraya getirilmiş olması ihtimalinin 

pek kuvvetli bulunduğunu söylediler 

ve bu mülahazatını, tarihten akınlara ve 

göçlere tekabül eden zamanlarda gene 

Orta Asya’daki Seyhun ve Ceyhun nehirleri 

adlarının Adana havalisine Seyhan ve 

Ceyhan halinde nakledilmiş olması misaliyle 

teyit ettiler” (Karaveli, 2011:106). 

“Ankulla, Ankuva, Ancyra, Ankyra, Ankira, 

Ankagra, Ankori, Angori, Engüriye, Engürü, 

Angora, Angada ve nihayet Ankara!” 

(Karaveli, 2011:106) “Buraya kadar verdiğimiz 

izahlardan, baş şehrimiz Ankara’nın 

insanlığın en eski kültür devresinden beri 

meskûn olduğu ve miladdan önce üçüncü 

binden şimdiye kadar, pek az değişiklikle, 

aynı ismi taşıdığı anlaşılmaktadır” (Erzen, 

2010:28). 

39 

Baykal Gölü Haritası, 

poland.turystyka.pl, 2017 

T A R İ H T E

Etimesgut İsmi ve Tarihi 

Ankara’nın merkez ilçelerinden Etimesgut, 

ilk çağlardan itibaren iskana açık, insan yerleşmelerinin 

olduğu bir yerdir. İlçe hudutları 

dâhilinde bulunan pek çok höyük, Kalkolitik, 

Eski Tunç Çağı, Demir Çağı, Hitit, Frig, Roma 

ve Bizans dönemlerine ait antik malzemelerin 

bulunmuş olması bu durumun açık bir 

göstergesidir. Ankara ve çevresinde Alt ve 

daha çok Orta Paleoitik dönemlere ait çeşitli 

eserler bulunmuştur. Bunlardan Eryaman/4. 

Etap ile Etimesgut/Yapracıkta Prehistorik yaşam 

olduğunu belirten eserler tespit edilmiş; 

Arkeolog Nurettin Can Gülekli tarafından 

Şehit Ali Köyü’nde Çatalhöyük bulunmuştur. 

Etimesgut’ta “Emeksiz Çiftliği”nde bulunan 

(Buluç, 1981:423) Arslan kabartması ise 

Hititlerle Frigyalılar arasındaki geçiş dönemi 

eseri olarak değerlendirilmektedir. 

Roma Hac Yolunun (Pilgrims Road) geçtiği 

Etimesgut ve Eryaman bölgesinde, bu yolun 

kilometre taşlarının (mile stones) bulunduğu 

tespit edilmiştir (French, 2012:180-181, 258). 

Mamboury, Ankara Gezi Rehberi adlı eserinde 

Etimesgut’u şöyle anlatır: “İstasyonun 

yanından aşağı inen yolun sağ tarafında, 

kuzeyden güneye yönelmiş en fazla 10 m. 

yüksekliğinde, 120 m.’ye 80 m. boyutlarında 

hafif eliptik biçimli bir tepecik göze çarpar. 

Bu, Frigyalılar, Romalılar, Bizanslıların ikamet 

ettikleri eski bir Hitit şehri ya da “Höyük”tür. 

Buraya ilk defa 1928’de geldiğimizde, etrafında 

farklı heykel kalıntılarıyla çevrilmiş, görkemli 

aslanı görebilmeyi amaçlamıştık: oyma 

kenarlı Roma sütun başlığı, Lidyalılara ait bir 

lahit parçası, Selçuklulara ait sarkıt şeklinde 

friz kalıntıları, Osmanlı boruları ve kırmızımtrak, 

kahverengimsi, siyahımsı, kahve kırmızı 

renkli koruyucu bir sırla kaplanmış, etrafa saçılmış 

bir sürü Hitit ve Frig çanak çömleği. 

ETIMESGUT 

AMAKSYZ 

AMAKSIS 

AKMASUS 

AHI MESUD 

AHI MESUT 

ETIMESUT 

ETIMESĞUT 

Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından kaldırılan 

aslan, Augustus Tapınağı’ndaki Eski Taş 

Müzesi’nde bulunmaktadır. 2x0.95x0.35 m. 

boyutlarında, yöreden çıkan bazalt döşeme 

taşı üzerine basit bir rölyefle ve üst zeminde 

dört gömme delik taşıyan bazalt bir kapak 

taşı üzerine zarif bir kabartmayla oyulmuş 

aslan, sağa doğru gidiyor gibi gösterilmiştir. 

Yürüyüşü asil ve sakin, kuyruğu havada, sağlam 

ve iyi yontulmuş kafası açık bir ağza sahip; 

bütün kaslar, özellikle uygun ve vurgulu 

arka bacak kasları başarılı bir çalışmayı göz 

önüne seriyor; Asurlulara ait eserleri hatırlatıyor. 

Bu durumda, önemli bir eski yerleşim 

yerinde ya da konutu süsleme imkânına sahip 

bir prensin sarayında duruyoruz. Yeraltına 

gömülü başka taşların olması da mümkün. 

Bu, her halükârda, Ankara Bölgesi’nin 

Hitit döneminde oldukça kalabalık olduğuna 

dair tartışılmaz bir kanıttır” (Mamboury, 

2014:291). 

40 


Kiepert’ın çizmiş olduğu haritada Etimesgut’un olduğu yer “Amaksyz (Akmasyz)” olarak 

belirtilirken bağlı köylerinden bazılarına da yer verilir: “Alvan, Baghlydja, Emirjaman”. 

“Etimesgut’un bugünkü yeri Hititler döneminde “Amaksis” olarak adlandırılmıştır. Osmanlılar 

ise bu yeri “Akmasus” olarak anmışlardır” (Gülekli, 1948). 

Ahi Mesud 

Ahi Mesud Türbesi, Etimesgut Belediyesi arşivi, 2018 

Etimesgut isminin esin kaynağı olan Ahi 

Mesud, Osmanlı devrinde Ankara’da yaşayan 

bir ahi reisidir. Ahi Mesud hakkındaki 

bilgiler sınırlıdır. Doğum ve ölüm 

tarihleri konusunda net bir bilgi bulunmamaktadır. 

Ahi Mesud Zaviyesi 1462 yılında 

oğlu Minnet’in tasarrufunda olduğuna 

göre bu tarihten önce vefat etmiş olması 

gerekir. Onun ismini, Etimesgut Bağlıca 

Köyüne kurduğu zaviyesi ve oğlu Ahi 

Sinan’a ait Ahilik şeceresinden öğrenmekteyiz. 

Mesleği debbağlık (deri tabaklama) 

olan Ahi Mesud’un Kırşehir’de doğduğu, 

Ankara’ya da oradan geldiği kabul edilmektedir. 

Ahi Evrenin neslinden geldiği 

şeklindeki ifadeleri, akrabalık olarak kabul 

etmek yerine Ahilik bağı, mesleki intisap 

olarak kabul etmek daha doğru olur. 

Etimesgut bölgesi için tarihi seyir içerisinde 

“Amaksyz”, “Amaksız”, “Amaksis”, 

“Akmasus” isimleri kullanılır. Ahi 

Mesud’un zaviyesinin Bağluca köyünde 

olması hasebiyle bu köye bazen, Ahi Mesud 

ismi de kullanılmıştır. Mayıs 1928’de 

Atatürk’ün emriyle “Ahi Mesud Örnek 

Köyü” kurulmuş, Haziran 1928’de “Ahi 

Mesud Nahiyesi” ismini almıştır. 1930 

yılında “Etimesut” ve Aralık 1937’de de 

“Etimesgut” olarak ismi değişen nahiye, 

Mayıs 1990’da ilçe statüsü kazanmış 

ve Ağustos 1990 tarihinde de Etimesgut 

Belediyesi kurulmuştur. 

41 

T A R İ H T E

1.2 

ANKARA VE ETIMESGUT’TAKI ARKEOLOJIK BULGULAR 

Ankara Tarih öncesi devirlerden beri 

birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, 

onlarla şekillenerek zenginleşmiştir. 

Ankara ve çevresinde yerleşen medeniyet 

ve kültürlerin ürettiği zengin kültür 

varlıklarının önemli bir kısmı Ankara Anadolu 

Medeniyetleri Müzesi’nde yer almaktadır. 

Ankara şehri, tarihi boyunca Anadolu’nun 

ortasında önemli bir merkez olarak üzerinde 

yaşadığı her medeniyetin bıraktığı izleri 

taşımaktadır. 

Ankara’nın ilk Paleolitik Çağ buluntuları 

1910 yılında R.Campbell-Thompson tarafından 

Uzağıl’da ve 1931’de Kurt Bittel tarafından 

Ankara’daki havagazı fabrikasının 

batısında bulunmuştur. (Kartal, 2005:50) 

Ankara ve çevresinde Prehistorik (Paleolitik, 

Mezolitik, Neolitik) devirlerine ait Uzağıl, 

Gavurkale’deki ile yine birkaç Paleolitik buluntu 

yerinin (Bağlum, Etlik, Keçiören, Hüseyingazi, 

Çaldağı, ve Mogan gölü çevresi, 

Etiyokuşu, Ergazi [Pfannenstiel, 1941]; Kalkolitik, 

Bakır, Erken Bronz, Hitit İmparatorluğu, 

Geç Hitit, Frig çağı, M. Ö. Birinci binin 

yarısı ve daha sonraki devirler yerleşme kalıntıları, 

mezarlar, çanak çömlekler, taş aletler 

(Osten, 1937) gibi buluntular bölgenin 

tarihi zenginliğini ortaya koymaktadır. 

Afet İnan ve Pittard 1938 yılında Ankara Merkez 

ile Etimesgut arasında Orta Paleolitik 

Çağ’a tarihledikleri Levalloiso-Moustérien 

aletler bulmuşlar [Pittard, 1939:res.1-8[; 

1939 yılında M. Pfannenstiel aynı yerde Paleolitik 

çağ aletleri toplamıştır [Pfannenstiel, 

1941:lev.I-III]. Bölgede ayrıntılı çalışmalar 

1946-1947 yılında Şevket Aziz Kansu ve Fikret 

Ozansoy uçak motoru fabrikası kazı çukuru 

ve daha sonra Ankara-Ayaş karayolu 9, 

15, 22 kilometrelerde kum ocaklarında çeşitli 

Paleolitik çağ aletleri bulmuşlardır (Kansu 

ve Ozansoy, 1952:386). Ankara’nın batısında 

Ergazi Köyündeki yaptıkları araştırmalardaki 

buluntu yerleri Ergazi yakınlarında tesadüf 

edilmiştir. (Müller ve Beck, 1960:116-117). 

Etimesgut buluntusu olarak tespit edilen 3 

buluntu teknik ve tipolojik açıdan orta Paleolitik 

dönemdendir. (Kartal, 2005:57) 

Kartal, 2005:68, Fig.3. 

Paleolitik döneme ait buluntu yerleri: Ergazi, Macunköy, 

Etimesgut, Elvanköy: Tayproject.org 

42 


Hititlerin Ankara ilindeki en önemli kalıntısı 

Haymana’daki Gavurkale’dir (Mamboury, 

2014:279). Ankara şehrinin kuruluşu 

ve bilinen ilk tarihi Friglerle (M.Ö. VIII. 

yüzyıl) başlamıştır. Friglerin efsanevi kralı 

Midas tarafından kurulduğu kabul edilen 

Ankara’da bilinen en eski yerleşim izleri 

Frig ve Galat devirlerinde Ankara’da Hacı 

Bayram Camii çevresinde bulunmuştur. 

Ankara çevresinde çok sayıda Frig tümülüsü 

olduğunu kalıntılar göstermektedir 

(Erzen, 1946;27). 

Ankara önemli bir Frig kentidir. 

Gordion’da 100’den fazla tümülüs, 

Ankara’da 20 tümülüs bunun kanıtıdır 

(Buluç, 1994:19). Emeksiz (Amaksiz) 

Çiftliğinde bulunan aslan kabartması, 

Atatürk Orman Çiftliği arazisinde bulunan 

boğa ve kanatlı grifon kabartmaları 

ile Ankara Eskişehir yolunun üzerinde, 

Ankara’ya 30 km uzaklıkta, park alanı 

içinde bulunan Faharet Çeşme olarak 

bilinen bir çeşme üzerinde biri kadın biri 

erkek olan ikiz tanrı Kybele sunakları 

olan kabartma taş (Buluç, 1994:20; Metin 

ve Akalın, 2001) bu bölgenin kült merkezi 

olduğu düşüncesini ortaya koymaktadır. 

Galatlar (M.Ö. III. yüzyıl) ve daha sonra 

Romalılar (M.Ö. I. yy.) dönemlerinde 

eyalet merkezi Ankara’dır. Roma devri 

Ankara’sı tapınağı, tiyatrosu, hamamı, 

ticari ve diğer yapıları ile antik çağların 

önemli bir merkezidir. Roma İmparatorluğunun 

taşra yönetim merkezi olarak 

Ankara’nın seçilmiş olması ile şehrin nüfusu 

100.000’e çıkmış, İmparatorluğun 

ikiye bölünmesiyle önemini korumuş 

ve gelişmesine devam etmiştir. (Buluç, 

1994:25-29) Bu devirde Orta Anadolu’nun 

merkezi haline gelen şehirde büyük antik 

bir şehirde bulunması gereken bütün yapılar 

mevcuttur. Tapınak, hamam, tiyatro, 

çarşı, üstünde heykel bulunan Jülyen 

Sütunu denen anıt bunlardan bazılarıdır. 

(Kadıoğlu, Görkay ve Mitchel, 2011) 

Gavurkale, 

Haymana, Ankara, 

sonkalehaymana. 

com, 2017 

Faharet Çeşme 

İkiz Kybele Frig Kabartması, 

Sevim Buluç Arşivi 

Atatürk Orman Çiftliği Fidanlık’ta bulunan Kanatlı 

Grifon M.Ö. 1200-700, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 

2018 

43 

T A R İ H T E

Etimesgut’tan Geçen Antik Yollar 

Ankara, tarihte Kral Yolu, İskender Yolu ve 

İpek Yolu gibi isimlerle anılan önemli bir 

güzergâh üzerinde önemli bir şehir olmuştur. 

Büyük İskender’in, İran seferi esnasında Pers 

ordusunu Ankara’da durup beklemesi, şehrin 

genel konumunun ve stratejik öneminin 

de bir göstergesidir. 

Ankara, tarihte Kral Yolu, İskender Yolu ve 

İpek Yolu gibi isimlerle anılan önemli bir 

güzergâh üzerinde önemli bir şehir olmuştur. 

Büyük İskender’in, İran seferi esnasında Pers 

ordusunu Ankara’da durup beklemesi, şehrin 

genel konumunun ve stratejik öneminin 

de bir göstergesidir. 

David French’in Ankara ve çevresinde Galatya 

bölgesinde Roma döneminden kalan mil 

taşlarında yaptığı araştırmalarda Roma yollarının 

M.Ö. 129-126 yıllarında eyalet yöneticisi 

olan Manius Aquillius tarafından inşa edildiğini 

öğrenmekteyiz (French,1990:6). 

Franz Taeschner’in “Osmanlı kaynaklarına 

Göre Anadolu Yol Ağı” isimli eserinde, 

Ankara’ya gelen batılı ve Osmanlı yazarların 

kaleminden yaptığı incelemede, Ankara’ya 

batıdan gelen iki yoldan söz etmektedir. Bu 

yolların ikisi de bugünkü Etimesgut ilçesinin 

sınırlarında geçmektedir. 

Kral Yolu, balajiviswanathan.quora.com, 2017 İskender Yolu, awesomestories.com, 2017 

İpek Yolu - Kültür Yolu, Gökçe Günel Arşivi 

44 


(Taeschner, 2010:31-32) 

Buna göre; 

Eskişehir – Ankara yolu: 

Dernchwamm ve Busbeck: Akköprü, Togrey - Karagedik (Hazdengri), Mesut Köy (Mazotthoy), 

Sangarius, Muhat (Mahatlı), Sunglie (Zugly), Jalanschy - Aly (Yılancık), Kutilin (Potuyhin), 

Ancira (Angur). 

Hacı kalfa Cihannüma: Eskişehir, Kaş, Akköprü, Oğlakçı, Sakarya suyu, Yüklü, Yılancı, Alaca 

atlı, Engürü. 

Ainsworth: Eskişehir, Atköprü, Dograi, Masud Köu, Oglakci, Sagaria, Alaca atlı, Angora (Taeschner, 

2010, s. 263). 

Baypazarı – Ankara yolu: 

Hacı Kalfa: Torbalı Göynük, Nasuh Paşa Hanı, diğer Nasuh Paşa Hanı, Sarılar, Beypazarı, 

Ayaş, İstanos, Engürü. 

Evliya Çelebi: Kala-i Torbalı Göynük, Köstebek Hanı, Nallı Hanı, Nasuh Paşa Hanı, Karye-i 

Sarılar, Beypazarı, Kasaba-i Ayaş, Karye-i Erkek su, Kala-i Angara (Engürü). 

Paul Lucas: Cuiniki (Göynük), Köstebek, Nalihcamp, Chaüraris (Çayırhan), Beipazar, Angoura. 

Ainsworth: Gönük (Torbalı), Köstebek, Nally Han, Tshayr Han (Sarılar), Bejpazar, Ajash, Ajash 

Beli, İstanoz, İkrek Su, Angora (Taeschner, 2010, s.264). 

Codex Kultur Atlas ve George E. Bean’in “A Classical Map Of Asia Minor” adlı haritalarında 

bu iki yolun klasik dönemlerden beri kullanıldığını görmekteyiz. 

45 

T A R İ H T E

George E. Bean: 

A Classical Map Of Asia Minor 

Fr. Fritz, Codex Kultur 

Atlas, Turkei, Teil 4+ Teil 5 

Fr. Fritz, Codex Kultur 

Atlas, Turkei, Teil 4+ Teil 5 

46 


Etimesgut Roma Dönemi Mil taşı 

1933 yılında Yatı Mektebi’nce yürütülen 

kazı çalışmaları sonucunda, Etimesgut’a 

üç beş dakika uzakta tren yolu kenarında 

60 X 70 cm. çapında, 1 m. yüksekliğinde 

bir yazıt bulunmuştur (Morçöl, 2007; 469). 

David French’in yayınından yazıt denilen 

bu yazılı taşın bir ‘mil taşı’ olduğu öğrenilir. 

Bugün Roma Hamamı’nda 113.507.99 

numaralı envantere kayıtlı olan mil taşı, 

1.22 m. yükseklikte, 0.60 m. çapında olup, 

mermer sütun üzerine Latince yazılıdır. 

Üstündeki Latin yazısından okunabildiği 

kadarıyla “Miltaşı, Ancyra’dan 8 mil uzakta 

dindar, mutlu, ülkenin babası İmparator 

Sezar Gaius Iulius Verus Maximus’a adanmıştır.” 

Ayrıca üzerinde AD 235 G. Iulius 

Verus Maximianus, AD 293-305 Diocletianusve 

Maximianus yazılıdır (French, 

2003:194-195). 

Etimesgut 

Mil taşı - Roma 

Hamamı Açıkhava 

Müzesi, French, 

2003:194 

47 

T A R İ H T E 

Ankara Roma Hamamı 

Açıkhava Müzesi, 

2018

Emeksiz (Amaksiz) Höyük 

Amaksiz Höyükte bulunan aslan rölyefi, H.H. Von Der Osten 

Höyük ilk kez H.H. von der Osten'in kitabında 

geçmektedir. Osten, Höyüğün planını çizmiş 

ve yayınlamıştır. Osten’e göre “Paşa Çiftlik 

istasyonu yanında yer alan Höyük 175 metre 

uzunluğunda, 100 metre genişliğinde, 8-10 

metre yüksekliğindedir. Höyük Kiepert'in haritasında 

Amaksiz olarak geçmektedir. (Bu 

ismi yakınlarda bulunan Emeksiz Çiftliğinden 

aldığı düşünülmektedir.) Höyük üzerinde yapılan 

araştırmada geç klasik sarkofajı, vakur 

kabartma bir aslan rölyefi bulunmuştur. Bu kabartma 

Hitit kabartmalarına benzer, ancak Frig 

sanat eseridir. Höyüğün güneyinde büyük bir 

Roma ve Bizans yerleşmesi, üzerindeki çanak 

çömlekten eski bir Hitit yerleşmesi ve sonraki 

dönemlerde nekropol olarak kullanılmıştır.” 

(Osten, 1926) 

13.04.1933’de Fidanlıkta çalışan işçiler fidan 

çukuru açarken sütun başlığı ve sütun parçaları 

bulur. Maarif Vekili’nin başında bulunduğu 

Etimesgut Yatı Mektebi Müdürlüğü ile fidanlık 

çalışanlarının höyükte yaptıkları bir sondaj 

çalışması sonucunda alçı kabartmalar ve 

sırlı seramik parçaları açığa çıkarılır. (Morçöl, 

2007:469) 

Üstte: Amaksiz Höyükte 

bulunan aslan 

rölyefi ve Atatürk 

Orman Çiftliği arazisinde 

bulunan boğa 

ve kanatlı grifon, 

Koşay, 1935:9 

Amakzis Höyük, 

Çizim: H.H. Von Der 

Osten 

Ernest Mamboury, Ankara Rehberi kitabında 

Amaksiz Höyük’ten söz eder: “Etimesgut’ta 

İstasyonun yanından aşağı inen yolun sağ tarafında, 

kuzeyden güneye yönelmiş en fazla 10 

m. yüksekliğinde, 120 m. X 80 m. boyutlarında 

hafif eliptik biçimli bir tepecik olduğunu, bunun 

Frigyalılar, Romalılar, Bizanslıların ikamet 

ettikleri eski bir Hitit şehri ya da Höyük olduğunu 

söyler. İlk kez 1928’de geldiğinde, etrafında 

farklı heykel kalıntılarıyla çevrilmiş, görkemli bir 

aslanı görmeyi beklerken, oyma kenarlı Roma 

sütun başlığı, Lidyalılara ait bir lahit parçası, 

Selçuklulara ait sarkıt şeklinde friz kalıntıları, Osmanlı 

boruları ve kırmızımtrak, kahverengimsi, 

siyahımsı, kahve kırmızı renkli koruyucu bir sırla 

kaplanmış, etrafa saçılmış bir sürü Hitit ve Frig 

çanak çömleği ortaya çıktığını görmüştür. 

48 


Burada bulunan aslan rölyefinin Müzeler 

Genel Müdürü tarafından, Augustus Tapınağı’ndaki 

Eski Taş Müzesi’ne kaldırıldığını 

öğrenmiştir. 2x0.95x0.35 m. boyutlarında, 

yöreden çıkan bazalt döşeme taşı üzerine 

ve üst zeminde dört gömme delik taşıyan 

bazalt bir kapak taşı üzerine zarif bir kabartmayla 

oyulmuş Aslan rölyefinin, sağa 

doğru gidiyor gibi gösterilmiştir. Yürüyüşü 

asil ve sakin, kuyruğu havada, sağlam ve iyi 

yontulmuş kafası açık bir ağza sahip; bütün 

kaslar, özellikle uygun ve vurgulu arka bacak 

kasları başarılı bir çalışmayı göz önüne 

seriyor; Asurlulara ait eserleri hatırlatıyor. 

Bu durumda, önemli bir eski yerleşim yerinde 

ya da konutu süsleme imkânına sahip 

bir prensin sarayında duruyoruz. Yeraltına 

gömülü başka taşların olması da mümkün. 

Bu, her halükârda, Ankara Bölgesi’nin Hitit 

döneminde oldukça kalabalık olduğuna 

dair tartışılmaz bir kanıttır.” (Mamboury, 

1934:279) 

Etimesgut’ta bulunan Frig Aslanı M.Ö. 1200-700, 

Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 2018 

Hamit Zübeyir Koşay Ankara Budun Bilgisi 

adlı eserinde Etimesgut ve Atatürk Orman 

Çiftliği bölgesinde bulunan Frig dönemi 

kabartmalarından söz etmektedir. (Koşay,1935:7-9) 

Burada sözü edilen “Aslan” rölyefi bugün 

Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde 

Taş Eserler Salonunda sergilenmektedir. 

Bu aslan kabartması gibi Atatürk Orman 

Çiftliği ve civarında yapılan kazılarda ortaya 

çıkan kanatlı grifon ve boğa heykellerinin 

bulunması bu bölgenin Frigler döneminde 

önemli bir kült ve tapınma merkezi 

olduğunun kanıtıdır. 

Sevim Buluç, Frigya Aslanı hakkında yaptığı 

incelemede; kızıl renkli Ankara taşından, 

genişlik 195 cm, yükseklik 90 cm, derinliği 

31 cm ve üst kısmında dört kenet oyuğu 

olan bu kabartmanın 1898 yılında Crowford 

ve Anderson tarafından Ankara’nın 14 km 

batısında Emeksiz Çiftliğinde bulunduğunu 

(Buluç, 1981:424) belirtir. 

Atatürk Orman Çiftliği Fidanlık’ta bulunan Boğa 

Kabartması M.Ö. 1200-700, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

49 

T A R İ H T E

Atatürk Orman Çiftliği 

Fidanlık’ta bulunan Boğa 

Kabartması M.Ö. 1200-700, 


Müzesi, 2018 

Hacı Bayram Cami arkasında 

Ahiyakup Mahallesinde bulunan 

kanatlı grifon M.Ö. 1200-700, 


50 


Atatürk Orman Çiftliği 

Fidanlık’ta bulunan Kanatlı 

Grifon M.Ö. 1200-700, 


Müzesi, 2018 

51 

T A R İ H T E

1.3 

HİTİT ÖNCESİ DÖNEM 

Anadolu, coğrafi konumuyla medeniyet 

tarihinin iki temel kıtası arasında -Asya 

ile Avrupa arasında- doğal bir köprü 

konumundadır. Asya’dan Avrupa’ya uzanan 

bu büyük yarımada boyutlarından beklenmeyecek 

kadar çok iklim ve bitki örtüsü çeşitliliğine 

sahiptir. Bu nedenle, iki kıta arasında 

uzanan Anadolu Yarımada’sının göstermiş 

olduğu bu çeşitlilik tarih boyunca farklı hayat 

biçimlerinin, pek çok sosyal hareketliliğin, ticaret 

ve savaş seferlerinin yol güzergâhında 

farklı birçok kültürün gelişmesine sahne olmuştur. 

“Paleolitik Çağ, yaklaşık 2 milyon yılı kapsayan 

çok uzun bir kültür sürecidir. İnsanoğlunun 

Anadolu Yarımadası’ndaki en erken yerleşmeleri 

Alt Paleolitik Çağ’a (Eski Taş Devri) 

kadar uzanır. Anadolu yarımadasında, en 

azından günümüzden 900.000 yıl kadar önce 

Konya Dursunlu’daki bulgularla başlamış olduğu 

bilinmektedir” (Alanyalı, 2012:4). 

“Ankara ve çevresinin en yaşlı jeolojik oluşumları, 

günümüzden 545-251,4 milyon yıl öncesi 

olan Paleozoik Dönem’e (Birinci Çağa) aittir. 

Bu dönemle ilişkilendirilen birçok fosil bulunmuştur. 

Ankara’nın kuzeyinde bulunan fosiller 

ise Mezozoik Dönem’in (İkinci Çağ 251,4-65,5 

milyon yıl) ilk dönemi olan Trias’tan (günümüzden 

251,4 milyon yıl önce başlayıp 205,1 

milyon yıla kadar süren jeolojik bir dönem) kalmadır. 

Bu dönem süresince var olan Paleotetis 

Denizi, sıkışma kuvvetlerinin etkisiyle kaybolur 

ve 40 milyon yıl sonra Liyas Dönemi’nde, 

Paleotetis’in güneyinde Neotetis isimli yeni bir 

deniz oluşur. Liyas Dönemi’nde denizde yaşayan 

yumuşakça sınıfından oluşan omurgasız 

dev boyutlu Ammonoid fosili Keçiören ilçesinin 

Bağlum Beldesi Kösrelik köyünde bulunur. 

Lytoceras adı verilen bu canlının 65 milyon yıl 

önce soyu tükenmiştir. Bu fosil Tabiat Tarihi 

Müzesinde sergilenmektedir. Ayrıca müzede 

bu fosilin yanında Ammonoid çeşitlerinide 

içeren kırmızı renkli kireç taşları da yer alır. Ta- 

Kara Kaplumbağası kemikleri 

(testudinidae) Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

Tunç Çağı madenciler, Anadolu 

Medeniyetleri Müzesi, 2018 

52 


Müzesi, 2018 


iat Tarihi Müzesinde sergilenen, Körelik’te 

bulunmuş 193 milyon yıl yaşındaki Ammonoid 

fosili ve Kızılcahamam/Beşkonak ile 

Güvem’deki deniz hayvanları fosilleri, Ankara 

ve çevresinin uzun yıllar önce bir deniz 

olduğunu gösterir. Kazan/Güvenç mevkiinden 

bol miktarda elde edilen üçüncü jeolojik 

zamana ait deniz kabuklarının (istiridye, 

midye, denizyıldızı, deniz kestanesi ve deniz 

minareleri gibi) fosilleri de bu durumu 

destekler. Dördüncü jeolojik zaman olan 

Kuaterner’e ilk insanın ortaya çıkmasından 

dolayı, Antropozoik Çağ (İnsan Çağı) da denilir. 

Kuaterner, Pleistosen ve Holosen diye 

iki alt birime ayrılır. İlk insanların yaşadığı 

Paleolitik Çağ, Pleistosen evrededir. Paleolitik 

Çağı’nın kapanmasıyla halen yaşadığımız 

Holosen Evre başlar. Holosen Evre’de 

günümüzün iklim koşulları hüküm sürerken 

Pleistosen’de dünyanın çoğu kesiminde 

dört büyük buzullaşma ve üç buzul evre vardı. 

Anadolu ve merkezindeki Ankara, bu buzullaşmanın 

uzağında olup insanın yaşaması 

için uygun iklim koşullarına, verimli topraklara, 

zengin bitkisel ve hayvansal besinlere 

sahipti” (Sargın, 2012:10-12). 

“Paleolitik Çağ ile başlayan insanlık tarihinden 

daha önceki Senozoik Dönem’in 

(Üçüncü Çağ) en uzun bölümü olan Miyosen 

Dönem’inde (23,8-5,32 milyon yıl öncesi) 

Ankara’nın Kuzey ve Kuzey Batısında 

yaşamış, fakat günümüzde yok olmuş memeli 

hayvan türlerinin (zürafa, fil, gergedan, 

maymun ve dev kara kaplumbağaları gibi) 

varlığı Kazan/Sinaptepe’de görülür. Sinap 

Farmasyonu adı verilen ve 1989 yılından itibaren 

uluslararası bir proje kapsamında yapılan 

çalışmalarda Ankara ilçelerinde (Kahraman 

Kazan, Kızılcahamam, Çubuk, Ayaş, 

Beypazarı, Elmadağ, Yenimahalle ve Keçiören) 

yüzden fazla fosil yatağı bulunmuştur. 

Bu fosil yatakları her üç kıtada (Asya, Afrika 

ve Avrupa) yok olmuş hayvan ve bitki türlerinin 

en zengin özelliklerini gösterir. 

Etimesgut’ta 

bulunan 140-160 

Milyon yıl öncesine 

ait (Geç Jura) 

Aspidoceras sp. 

fosili, MTA Tabiat 

Tarihi Müzesi 

Bağlum’da 

bulunan 100- 

190 Milyon yıl 

öncesine ait(Geç 

Jura Dönemi) 

Lytoceras 

(ammonit) fosili, 

MTA Tabiat Tarihi 

Müzesi 

Kızılcahamam’da 

bulunan Odonat 

(Tayyare Böceği 

fosili, üst miyosen 

dönem), 

MTA Tabiat Tarihi 

Müzesi 

53 

T A R İ H T E

Yine Miyosen Dönemi’n başlangıcında (23,8- 

15,0 milyon yıl öncesi) Çamlıdere Pelitçik Yahşihan 

Köyü silisleşmiş (taşlaşmış) “Ağaç Fosil 

Ormanı” adı altında çam ve meşe ağaçlarının 

bulunduğu karışık bir ormanın fosil kalıntıları 

mevcuttur. Çamlıdere-Kızılcahamam arasında 

kalan ve “Galatya Masifi” olarak adlandırılan 

bölge Jeopark olarak düzenlenmektedir” (Sargın, 

2012:12-13). “Ankara ile Etimesut arasında 

bulunan Ergazi köyünden uzak olmayan Ankara 

çayının bir graviere’i (çakıllı ve iri daneli kum) 

bulunmuştur” (Galanti, 2005:18). 

“Anadolu’daki insan karakterli ilk fosil primat 

kalıntıları 1955-1957 yılları arasında Fikret 

Ozansoy tarafından Ankara’da bulunur ve 

“Ankara pithecus meteai Ozansoy” (Ankara 

Maymunu) adı verilir. Daha sonra 1980 yılında 

P.Andrews ve İ.Tekkaya tarafından ikinci maymun 

fosili ve 1995 yılında da Kazan/Örencik- 

Delikayıncak Tepe’de üçüncü maymun fosili 

bulunur ve yaşı 9,8 milyon yıl olarak hesaplanır. 

Miyosen Dönem’de Ankara ormanlarında 

yaşayan ve “Ankara Maymunu” adı verilen bu 

fosilin önemi; günümüzdeki goril, orangutan, 

şempanze gibi kuyruksuz maymunların özelliklerini 

tek bir örnekte toplamasıdır” (Sargın, 

2012:13). 

“Mezolitik dönem toplulukları nehir boylarına 

taşınmaya başlamış ve ilk kez yerleşik düzene 

geçmeye başlamışlardır” (Alanyalı, 2012:10). 

Ankara’da da ilk yerleşimin Hatip Çayı kenarındaki 

hem güvenlik açısından ulaşılması zor 

sarp ve kayalıklı tepe, hem de gıda gereksinimi 

için Çubuk Ovası’na yakın Ankara Kalesi’nin 

bulunduğu bölge olduğu tahmin edilmektedir 

(Sargın, 2012:4). Ankara’nın bilinen tarihi Paleolitik 

Çağa kadar uzanmaktadır. Bu döneme 

ait çeşitli eserlere Gâvurkale, Ergazi, Lodumlu 

ve Maltepe’de rastlanmıştır. “1910’da İngiliz R. 

Campbell -Thompson, Ankara civarında Uzağıl 

Ankarapithecus meteai 

(Ankara Maymunu) 

Fosili, 1955-1957 

Fikret Ozansoy 

1995 yılında, Ankara- Kazan- Delikayıncaktepe 

kazılarında gün ışığına 

çıkarılan 9,8 Milyon yıllık kuyruksuz 

maymungillere ait fosil, Anadolu 


54 


adı verilen ve bugün bir çiftlik olan yerde, 

Orta Paleolitik devresine ait olup yontulmuş 

Paleolitik iki alet ile taştan bir yarım balta 

bulmuştur” (Galanti, 2005:15). 

“Anadolu ve Önasya’da bir geçiş dönemi 

olarak düşünmemiz gereken Mezolitik Çağ 

kültürleri, Anadolu’da ve Önasya’da ilk yerleşik 

toplulukların çıkışıyla M.Ö. 10.000’ den 

sonra yerini Neolitik döneme bırakır” (Alanyalı, 

2012:7). 

“Mikrolit adını verdiğimiz minik aletler yeni 

işlevleri karşılayacak şekilde tahta, kemik ya 

da boynuz saplarının üzerine yerleştirilerek 

farklı işlevlerde kullanılmak üzere kompozit 

aletler (balta, orak, ok) üretiminde kullanılmıştır. 

Mezolitik Çağ’da izlenen önemli bir 

yenilik de beslenmenin çeşitlenmesi olmuştur. 

Daha önceleri protein ağırlıklı beslenme 

türü hâkimken bu dönemde çeşitli yemiş, 

bitki ve köklerin beslenme alışkanlığının bir 

parçası hâline geldiği görülmektedir. Bu, 

ileride üretim devrimi olarak adlandırılacak 

olan Neolitik Dönemi hazırlayan önemli etkenlerden 

bir olmuştur. Neolitik Dönem ile 

birlikte karşımıza çıkan en önemli olgu hızlı 

ve köklü değişim sürecidir. Neolitik Dönem 

yeni arayışların olduğu, günümüz kültürünü 

oluşturan öğelerin tümünün sürekli olarak 

biçim değiştirdiği çok dinamik bir süreç olarak 

algılanmalıdır” (Alanyalı, 2012:7-8). 

Eti Yokuşu’nda 1937’de Türk Tarih Kurumu 

tarafından yapılan ve Prof. Dr. Şevket Aziz 

Kansu tarafından idare edilen kazıların raporu 

“Eti Yokuşu Hafriyatı Raporu” adıyla 

basılmıştır. Bu raporda buranın en az M.Ö. 

3.000 yıllarında iskân edildiği belirtilmektedir. 

Raporda birinci kısımda graviye içinde 

elde edilen Paleolitik aletler, ikinci kısımda 

ise Kalkolitik yerleşim yerinde toplanan keramik 

ve diğer çeşitli kültür piyesleri ayrıntılı 

olarak incelenmiş ve envanterleri yayınlanmıştır. 

Ankara’nın Hitit öncesi tarihsel gelişimini 

yansıtan bu bulgular, Ankara Anadolu 

Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir. 

Atatürk Orman Çiftliği arazisinde bulunan Bronz 

Halka ve Bronz Konik Sap, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

Ankara doğa tarihine ait buluntular, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 2018 

55 

T A R İ H T E

1.4 

HİTİTLER (ETİLER) DÖNEMİ 

Anadolu’da “ 

M.Ö. ikinci bin yıllarında 

yaşamış ve büyük bir uygarlık kurmuş 

olan Hititler, bu devirlere ait arkeolojik 

alanların kazıları yapılmadan çok önce 

çeşitli kaynaklardan az da olsa tanınmakta 

idiler. Büyük Hitit Devleti’nin yıkılışından 

(M.Ö. ±1190) sonra Eski Anadolu’nun İç Güney 

ve Güneydoğunun bazı kısımları ile Kuzey 

Suriye bölgelerinde yerleşmiş olan ve 

de Hititler’in bir nevi devamı olarak kabul 

edilen bu devre Geç Hitit Devletleri/Beylikleri 

adı verilmektedir. Bu dönem ile ilgili bazı 

kişilere ait öykülerde İbranice Het oğulları ya 

da feminen (dişil) Hitti(m) olarak kutsal kitap 

Tevrat’ta daha sonra da İncil’de yer almaktadır. 

Ayrıca Eski Mısır ve Mezopotamya (Akad- 

Asur-Babil) belgelerinde de Hititler’den söz 

edilmektedir. Bu belgelerde geçen Hititler 

batı dillerine; İngilizce The Hittites, Almanca 

Die Hethiter, Fransızca (eski) Heteen daha 

sonra İngilizce yazılışına uygun olarak, Les 

Hittites, İtalyanca (H)ittito ya da eteo şeklinde 

aktarılmıştır. Türkiye’de Cumhuriyetin ilk 

yıllarında bu eski Anadolu toplumunun adı 

Fransızcanın etkisi ile Eti(ler) olarak ortaya 

çıksa da sonradan bilimsel olarak daha doğru 

olan Hitit(ler) adı benimsenmiştir” (Koç, 

2006:7). 

56 


Hititlerin kökeni, Anadolu’ya nereden 

geldikleri konusu tartışmalı olup bu konuda 

farklı görüşler vardır. M.Ö. 2000 

dolaylarında doğudan Kafkasya Derbent 

kapılarından girmiş oldukları genellikle 

benimsenen varsayımdır. Son yıllarda ileri 

sürülen bir görüşe göre ise Hititler Orta 

Anadolu kökenli yerli Anadolulu bir topluluktur. 

Farklı etnik kökenli, farklı dillerin 

konuşulduğu Anadolu’da ilk siyasal birlik 

kurma çalışmasının başında, kökeni Orta 

Anadolu’da Kuşşara kentine dayanan Pithana 

oğlu Anitta (M.Ö. 1750) yer almaktadır. 

Anitta, Neşa (Kültepe), Zalpa ve 

Hattuş (Boğazköy)’u ele geçirdikten sonra 

Büyük Kral unvanını almıştır. Anitta, Neşa 

kentini kendine başkent yapmıştır. Kültepe 

(Neşa)’de bir sarayda bulunan tunç 

mızrak ucu üzerinde Kral Anitta’nın sarayı 

yazılıdır. Anitta, bölgede giderek güçlenip, 

Anadolu beyliklerini birer birer denetim 

altına alarak merkezî Hitit Devleti’nin 

temellerini atmıştır. Anitta’dan yaklaşık 

yüz yıl sonra, aynı soydan gelen Kuşşaralı 

Labarna, Hattuş kentini başkent yapıp, 

kente Hattuşa, kendine de Hattuşili (Hattuşalı) 

adını verdi (M.Ö. 1650-1620)” (Sivas, 

2013:83). 

57 

Hitit Uygarlığı’nın simgesi sayılan ve 

bir dönem Ankara şehrinin de amblemi 

olan Hatti Güneş Kursları (solda 

ve sağda), Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

T A R İ H T E

1928’lerden itibaren Türk Tarihinin araştırılması 

için oluşturulup çalışmalara 

başlayan ‘Türk Ocağı 

Türk Tarihi Tetkik 

Cemiyeti’nin çıkardığı 

Türk Tarihinin 

Ana Hatları kitabında 

“Küçük Asya ahalisi, Hittite 

ve emsali isimlerle 

tanıttırılmış Türklerdir. 

Bunlar tarihten evvel 

Orta Asya yaylasından garba 

vukubulan muhaceretlerde buraya 

gelmişlerdir. Ve mezepotamyanın 

ilk otokton ahalisi olan Sümerlerle ve 

İran garbında ilk yerleşen Elamlarla 

akrabadırlar. Nitekim Adalar denizinin 

ve bunun garbındaki kıt’anın ve Trakyanın 

dahi ilk sakinleri ayni menşe ve ırktandırlar. 

Etiler brakisefal, çıkık elmacık 

kemikli, mukavves burunludurlar. 

Samîler böyle değildir. Sümerler ve 

Elâmlar böyledir” (Türk Tarihi Heyeti, 

1930:231-232). Bu çalışmalara paralel 

olarak yazdığı Etiler (Hititler) kitabında 

Selahattin Kandemir de “Etiler, 

Anadolu’nun ilk medeniyetlerini 

kuran Türk ırkının kuvvetli 

bir şubesidir. Bunlar 

binlerce sene yaşıyan kudretli bir 

medeniyet meydana getirmiş, özlü 

ve yüksek sanat yaratmış hür ve fatih 

bir millettir. Bu millet doğudan batıya 

giden medeniyet zincirinin 

bir halkasıdır” (Kandemir, 

1933:4) demektedir. Etimesgut 

isminin kaynağının bu 

tezden yola çıkılarak “Eti”lere 

dayandığı iddiaları da vardır. 

Üstte: Hitit Dönemine 

Ait Geyik 

Figürü, Altta: 

Pişmiş toprak. 

İnandık, MÖ. 17. 

yüzyıl, Anadolu 

Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

Hititlerin merkezlerinin Ankara’nın doğusunda 

yer alan bugünkü Çorum Boğazköy’de 

Hattuşa olduğu belirlenmiştir. 1906-1913 yılları 

arasında Alman bilim adamı Hugo Winckler 

tarafından burada yapılan kazılarda Hititlere 

ait çivi yazısı ile yazılmış yaklaşık 10400 

tablet meydana çıkarılmıştır. “Çivi yazılı 

metinlere göre Hitit ülkesinin (bugünkü 

Anadolu’nun büyük bir kısmı) adı 

Hatti Memleketidir. Hititler’den 

önce Anadolu’da yaşamış olan 

bu kavimle ilgili Boğazköy Arşiv- 

Kitaplığı’nda Hititçe metinler 

içerisinde Hatti dilinde yazılmış 

bölümler bulunmaktadır. Neşa kentinin 

dilini konuştuklarını belirten Hititler, 

Anadolu’ya göç ettikten sonra 

da ülkenin adını, değiştirmemişlerdir. 

Metinlerde kendilerini “Hattili adam, 

Hatti memleketi halkı, Hatti memleketi 

evlatları/çocukları”, Hitit kralları ise 

kendilerini “Hatti Memleketinin Büyük 

Kralı” olarak tanıtmaktadırlar” (Koç, 

2006:13). 

Avram Galanti, Ankara Tarihi kitabında 

Hititlerin ‘Het Kavmi’ ismiyle Ahdi 

Atik’te [Tekvin, 1, 23 üncü fasıl] 

yer aldığından bahseder: 

“1843 senesinde, ilim erbabı, 

Ahdı Atikin pek çok yerlerini tetkik 

ederek, “Het” namında bir kavmin 

mevcud olduğunu meydana çıkarmışlardır. 

Hazreti İbrahim’in karısı 

olan “Sara”nın vefatı üzerine, İbrahim, 

karısını gömmek için Het 

evladından 400 miskal kıymetinde 

bir arsa satın almıştır” (Galanti, 

2005:19). 

“Etiler, Anadolu’nun ilk medeniyetlerini kuran Türklerin 

kuvvetli bir şubesidir. Etimesgut isminin bu nedenle “Eti”lere 

dayandığı ifade edilmektedir. 

58 


“Hititler, bilindik toplumlar arasından ilk 

olarak yerleşim yerlerinin doğusunda 

bulunan Babillilerle, daha sonra 

da güneyde bulunan Mısırlılarla 

iletişime geçmişlerdir. Babil tarihi, 

Hititlerden ilk kez, Babil’in ele 

geçirilmesi ve yıkımı sırasında söz 

eder. Babil tabletlerinden, Hitit Kralı 

Mursilis’in Babil’i yerlebir ettiğini ve 

Kral Hammurabi’nin hanedanlığına 

son verdiğini öğreniyoruz” 

(Mamboury, 2014:56). 

“Babil’in alınması ve yağmalanması 

ile (M.Ö. 1925) Hattuşili’nin 

Ramses’le anlaşması (M.Ö 1295) 

arasında, yaklaşık karanlıkta kalmış 

altı yüzyıl vardır. Milattan on 

dört yüzyıl önce, Hitit İmparatorluğu 

gelebileceği en yüksek noktaya 

ulaşmış görünüyordu ve Mısırlıların 

“Büyük Hatti” diye adlandırdıkları 

güçlü, uygar bir ülkeydi” (Mamboury, 

2014:56). 

“Hititler (MÖ 1660-1190) Anadolu’ya 

geldiklerinde Hatti Beylikleri’nin egemenliğine 

son verirler. Anadolu’da 

merkezi Devlet yapısını oluşturarak bir 

İmparatorluk kuran Hititler’in Ankara’yı 

Askeri Garnizon olarak kullandıkları sanılmaktadır” 

(Sargın, 2012:18). 

“1861’de Anadolu’da bir seyahate çıkan 

ve birkaç ay Ankara’da kalan Georges 

Perrot şehrin 2 km. uzağındaki 

Kalaba’da bir çeşmenin üzerinde, 

ayakta durmuş ağzı açık bir aslanı 

temsil eden bazalttan yapılmış bir 

kabartma görmüştür. Bu aslan temsili 

günümüzde İstanbul Müzesi’nde 

bulunmaktadır. Bir ikincisi ise, şehrin doğusunda 

yer alan Yalıncak’ta (Etimesgut) 

küçük boyutlu bir höyüğün üzerinde bulunuyordu. 

Müzeler Genel Müdürlüğünün 

Hasanoğlan 

(Ankara) kadını, 

gümüş heykelcik, 

Anadolu 

Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

dikkatini çektikten sonra aslanı 1928’de 

Ankara Müzesine naklettiren de elinizdeki 

bu rehberin yazarıdır (E. Mamboury). 

Ankara ve İstanbul Müzeleri, 

Boğazköy, Alacahöyük, Zincirli, 

Adana, Sakçagözü, Cerablus, Tel 

Halaf, vs. yerlerde bulunan önemli yapıların 

ön cephelerini süsleyen birçok 

kabartma/heykele sahiptir. Diğer 

izole heykeller yine hemen her 

yerde, özellikle (Alaca)Höyük, 

Boğazköy ve doğu vilayetlerinde 

bulunurlar. Ölçülü bloklar 

üzerindeki bu kabartmalar dışında, 

Boğazköy’deki Yazılıkaya’da 

ve Ankara’nın kuzeyinde şehre 

60 km. mesafedeki Haymana Platosu 

üzerinde, Oyaca yakınlarında 

Gâvurkale’de bulunan ünlü kaya 

kabartması vardır. İstanbul Arkeoloji 

Müzesi bir Hitit koleksiyonu 

oluşturmuş ilk müzedir. Bu müze 

sahip olduğu kabartma/heykeller 

ve Boğazköy tabletleriyle Ankara 

Müzesi’ndeki koleksiyonla birlikte bu 

alandaki en zengin müzelerden biridir” 

(Mamboury, 2014:58). 

En büyük çoğunluğu Ankara Anadolu 

Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenen 

“Hitit tabletleri; Boğazköy’ün dışında, 

Mısır’da Tel el Amarna’da, Hatay’da 

Tel Açana’da, Kuzey Suriye’de Meskene/Emar’da, 

Ras Şamra’da, 

Tarsus’ta, Boğazköy’e çok yakın olan 

Alacahöyük’te (Çorum ilinin 45 km. 

güneyi), Yozgat Kerkenez Dağı Taşlık 

Höyükte, Çankırı Ankara arasında 

İnandıktepe’de, Tokat Zile Maşat 

Höyükte, Çorum Ortaköy’de (Çorum 

ilinin 53 km. güney doğusu), Sivas Şarkışla 

Kuşaklı ile Yıldızeli Kayalıpınar ve Samsun 

Viranşehir Oymaağaç’ta bulunmuştur” 

(Koç, 2006:14). 

59 

T A R İ H T E

AMAKSİZ (Emeksiz) 

Küçük Asya’daki Hitit Yerleşim Yerleri, Mamboury, 2014:57 

Chimera, Hem İnsan hem de Aslan Başlı Kanatlı Aslan 

Geç Hitit Dönemi, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 2018 

“Ankara ve çevresindeki en büyük Hitit yerleşimi 

Haymana Külhöyük ve çevresindedir. 

Günümüzün ünlü Haymana Kaplıcalarının bilinen 

tarihi Hititlere kadar uzanır. Romalılar 

bu tesisleri daha da geliştirerek bir sıcak su 

tedavi merkezine dönüştürmüştür. Ayrıca bu 

dönemde Anadolu’da bulunan ve Hititlerin 

akrabası kabul edilen Laviler’in Beypazarı 

İnözü Vadisindeki mağaralarda yaşadıkları 

da bilinir” (Sargın, 2012:18). 

“Kentin bazı yerlerinde (Keçiören/Kalaba, 

Altındağ/İsmetpaşa Mahallesindeki Ahi Yakup 

Camii civarı gibi) Hititlere ait Arslan ve 

Sfenks denilen insan başlı Arslan gövdesi 

hayvan resimleri bulunmuşsa da en önemli 

buluntu Mürted Ovasının yakınındaki Kazan/Bitik’te 

Erken Hitit Dönemine yani M.Ö. 

2000’e tarihlendirilen bir Bitik Vazosudur. 

Haymana yakınlarındaki Külhöyük’e çok yakın 

olan Gavurkale’de ise Hititlere ait dini 

amaçlı yapılmış kabartmalar bulunur. Ayrıca 

Etimesgut, Sincan/Esenler, Yalıncak, Gölba- 

60 


Önasya Haritası, TTT. Cemiyeti, Tarih-1, 1932:3 

şı/Çayırlı, Hacılar, Taşpınar, Cemşit ve Karaoğlan, 

Kazan/Güvenç, Akyurt/Balıkhisar 

ve Elecik, Ayaş/Ilıca-Asarcık ve Tekke (Datçabelen), 

Polatlı/Karahöyük-Yassıhöyük, 

Müslüm, Sarıoba-Uludere, Beyceğiz, Karatepe, 

Karapınar-Yeşiltepe, Gündoğan, 

Eski Köseler, Temelli-Alagöz-Paşatepesi, 

Ballı Kuyumcu, Haymana/İkizce-Kültepe- 

Külhöyük, Oyaca-Karacaören, Halkavun, 

Döğmekale, Çubuk/Aktepe-Karadana, 

Güdül/Kirmirçayı kenarı mağaraları ve 

Güneyce, Beypazarı/Dikmen ve Oymaağaçta 

Hitit kalıntılarına rastlanır” (Sargın, 

2012:18). 

Ankara’nın bir Hitit şehri olduğuna 

şüphe olmadığını belirten Mamboury, 

“Ankara’da Ahi Yakub Camii yakınında ve 

Ankara çevresinde bulunan Gazi Çiftliği, 

Kalaba ve Etimesgut’ta birbirlerinden 

bağımsız Hitit heykelleri” bulunmuş olduğunu 

belirtir (Mamboury, 2014:60). 

Gülekli de Etimesgut’un bugünkü yerinin 

“Hititler döneminde ‘Amaksis’ olarak” 

(Gülekli, 1948) adlandırıldığını ifade eder. 

Mamboury Ankara Gezi Rehberinde “İstasyonun 

yanında aşağıya doğru inen yolun 

sağında yaklaşık 10 m. yüksekliğinde 

120 m’ye 80 m. ebadında kuzeyden güneye 

doğru yönelmiş biraz elipsi andıran bir 

tepecik dikkati çeker” şeklinde Etimesgut’taki 

höyüğü anlatırken buraya geliş 

nedeninin “burada bulunan ve çevresinde 

çeşitli kalıntıların olduğu muhteşem bir 

aslan heykelini görmek” olduğunu belirtir. 

Bu heykelin diğer bir kısım kalıntılarla çevrili 

olduğunu ve “içi kızıl ya da kahverengikızıl 

sırlı, kırmızı-kahverengi ve siyah renkli 

Hitit ve Frig dönemine ait çömlek kalıntıları 

bulunmakta” olduğunu söyler (Mamboury, 

2014:279). Etimesgut’ta bulunan 

Aslan heykelinin kendisinin talebi üzerine 

Müzeler Genel Müdürlüğünce Augustus 

Tapınağı’ndaki Taş Müzesi’ne kaldırıldığı- 

61 

T A R İ H T E

nı belirten Mamboury, “2m.x 0,95 m x 0,35 m 

boyutlarında yöreden çıkan bazalt döşeme 

taşı üzerine basit bir rölyefle ve üst zeminde 

dört gömme delik taşıyan aslan, sağa doğru 

gidiyor gibi gösterilmiştir. Yürüyüşü asil ve 

sakin, kuyruğu havada, sağlam ve iyi yontulmuş 

kafası açık bir ağza sahip; bütün kaslar, 

özellikle uygun ve vurgulu arka bacak kasları 

başarılı bir çalışmayı göz önüne seriyor; Asurlulara 

ait eserleri hatırlatıyor. Bu durumda 

önemli bir eski yerleşim yerinde ya da konutu 

süsleme imkânına sahip bir prensin sarayında 

duruyoruz. Yer altına gömülmüş başka 

taşların olması da mümkün. Bu her halükârda 

Ankara Bölgesi’nin Hitit döneminde oldukça 

kalabalık olduğuna dair tartışılmaz bir kanıttır” 

(Mamboury, 2014:279). Galanti “Şehrin 

cenub garbında bulunan Yalancak’da (Eti) 

(ahi mes’udda) eb’adı küçük bir höyükde, bir 

arslan vardır (bu arslan E. Mamboury tarafından 

bulunmuştur)” diyerek Etimesgut’ta bulunan 

arslandan bahseder (Galanti, 2005:22). 

Fırat ise yine Etimesgut sınırları dâhilinde Hititlere 

ait kalıntı olarak Ballıkuyumcu Höyük – 

Ankara Eskişehir karayolu 35. km, sol tarafta 

2 km içerde duvar kalıntılarına yer verir (Fırat, 

2015:10). 

Kral Muvatalli’nin M.Ö. 1290’da ölümünün 

ardından kardeşi III. Hattuşili tahta çıktı. “Dönemin 

en büyük diplomatı oldu; Asurlular tarafından 

kaydedilen ilerlemeden endişelenip 

bu endişelerini II. Ramses ile paylaştı ve bu iki 

hükümdar Hattuşaş’ta, iki tarafın da tam yetkili 

temsilcileri aracılığıyla, üst düzey öneme 

sahip diplomatik bir antlaşmaya imza attılar. 

Modern antlaşmaları aratmayacak düzeydeki 

bu antlaşma, doğru biçimde düzenlenmiş ve 

seçkin terminolojiyle yazılmıştır. Antlaşma, 

özellikle savunma ittifakı, iç isyan halinde nihai 

yardım, suçluların iadesi, uyarı hükümleri, 

karşılıklı af gibi konuları öngörüyordu. İki örneği 

Boğazköy’de bulunmuş olan bu anlaş- 

Hitit Dönemine ait eserler, 

Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 

2018 

62 


malar, Karnak ve Teb Tapınakları üzerine 

de kazılıydı. İmparatorluk fermanlarıyla 

tüm komşu krallara da gönderildi. M.Ö. 

1266’da II. Ramses, III. Hattuşili’nin kızıyla 

evlendi…M.Ö. 1258’de Mısır tunç çağındayken, 

Hititler, Kizzuvatna’nın müttefik 

ülkelerindeki demir madenlerine sahiptiler. 

Hititlerin demire su vermeyi bilmeleri, 

silahlarına karşı konulmaz bir üstünlük 

veriyordu. III. Hattuşili M.Ö.1255’te öldü; 

halefleri zafer elde edemeyerek güçsüzleştiler. 

Bu durum, bir imparatorluğun çöküşünün 

başlangıcı olmuştur. M.Ö. 1200’e 

doğru, Küçük Asya’nın kuzeybatısından 

gelen büyük bir istila, Fırat Nehri’nden 

Dicle Nehri kıyılarına kadar olan bölgede 

yoluna çıkan her şeyi mahvetti. Asur 

tabletlerine göre bu halklar, daha ilerde 

göreceğimiz Muşkiler’di (Frigler). İstila 

karşısında Hititler geri çekildiler; başkentleri 

Hattuşaş ile birlikte, refah içindeki 

şehirleri ve kaleleri yıkıldı. Yine de güney 

bölgelerde direnip, Kargamış’a (Cerablus) 

yerleştiler” (Mamboury, 2014:60). 

Hitit Dönemine ait Anitta Hançeri, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 2018 

Atatürk Orman 

Çiftliğinde bulunan 

Hitit Dönemine ait 

eserler, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi, 

2018 

63 

T A R İ H T E

1.5 

FRİGLER DÖNEMİ 

Hitit İmparatoru III. 

Hattuşili M.Ö.1255’te 

ölünce halefler arasındaki 

kavgalar ülkelerini güçsüzleştirir. 

“Bu durum, bir imparatorluğun çöküşünün 

başlangıcı olmuştur. M.Ö. 1200’e doğru, Küçük 

Asya’nın kuzeybatısından gelen büyük bir istila, 

Fırat Nehri’nden Dicle Nehri kıyılarına kadar 

olan bölgede yoluna çıkan her şeyi mahveder. 

Asur tabletlerine göre bu halklar, Muşkiler’dir 

(Frigler). İstila karşısında Hititler geri çekilirler; 

başkentleri Hattuşaş ile birlikte, refah içindeki şehirleri 

ve kaleleri yıkılır” (Mamboury, 2014:60). 

“Kızılırmak yatağı boyunca tüm Anadolu’nun 

hâkimi olan Muşkiler nereden geldiler? Eski Yunan 

yazarları olan Homeros, Herodotos, Strabon, 

Arrianus ve Pausanias’ın çalışmalarına ve Asur 

tabletlerine göre, daha çok Frigler ismiyle hatırlayacağımız 

Muşkiler, Hint-Germen grubuna 

dâhildirler; ilk olarak Balkan Yarımadası’na yerleşen 

halka burada Frigler denmiştir, ardından 

M.Ö. ikinci bin yılda kesin olmayan bir 

tarihte Boğaz’ı geçmişlerdir” (Mamboury, 

2014:62). “Herodotos ve Strabon gibi Eskiçağ 

yazarlarına göre Frigler Makedonyalıların 

komşularıydı” (Dinarlı ve Çevik, 

2011:1). “Herodotos (485 - 421), Friglerin, 

Gordios’un oğlu Midas’ın kontrolünde 

Makedonya’nın kuzeyinden 

geldiklerini düşünür” 

(Mamboury, 2014:63). 

64 


Frig Krallığı’nın M.Ö. 671’de durumu 

“Antik batı kaynaklarındaki bilgilere göre 

Avrupa’da oturdukları sırada Brygler ya da 

Brigler adını taşıyan Frigler, Makedonya ve 

Trakya’dan Boğazlar yolu ile Anadolu’ya 

göç eden Trak boylarından biridir. Arkeolojik 

veriler, Trak kökenli göç hareketinin 

tek bir dalga hâlinde olmayıp, M.Ö. 

1200’lerden başlayarak M.Ö. 8. yüzyıla kadar 

dalgalar hâlinde devam ettiğine işaret 

etmektedir. Friglerin göçleri ve Anadolu’daki 

ilk yüzyılları arkeolojik açıdan hâlâ 

büyük oranda karanlıktır. Bununla birlikte, 

Eskiçağ yazarlarının verdikleri bilgilerden 

onların, başlangıçta Troya ve çevresini ele 

geçirdikleri, zaman içinde Askania Gölü 

(İznik Gölü) kıyıları ile Sangarios (Sakarya) 

Nehri Vadisi’ne doğru yayıldıkları anlaşılmaktadır” 

(Sivas, 2013:94-95) 

“Homeros onları, Troyalıların doğu komşuları 

olarak tanıtır. Kendisi de bu ırka mensup 

olan Troyalı Kral Priamos, Friglerle birlikte 

Sakarya Nehri kıyılarında bulunan Amazonlara 

karşı savaşmıştır” (Mamboury, 2014:62). 

“Frigler, buradan güney ve doğu yönde genişleyerek 

Anadolu içlerine yayılmaya devam 

etmişler, M.Ö. 11. yüzyıla doğru Polatlı 

yakınlarındaki daha sonra başkentleri olacak 

olan Gordion (Yassıhöyük)’a ulaşmışlardır” 

(Sivas, 2013:94-95). Frigler, Milattan Önce 

11. Yüzyıldan itibaren Orta Anadolu’da Ankara 

çevresinde görülmeye başlarlar”(Sivas, 

2010:5). 

Friglerin hakimiyet oluşturdukları bu bölge 

Frigya olarak anılır ki günümüzde yaklaşık 

olarak Ankara, Afyonkarahisar ve Eskişehir illerinin 

tümünü; Konya, Isparta, Burdur ve Kütahya 

illerinin bir bölümünü kapsamaktadır. 

65 

T A R İ H T E

Büyük Tümülüs Kakma işlemeli ahşap masa, Orta Frig Dönemi, yaklaşık M.Ö. 740, 

Anadolu Medeniyetleri müzesi, 2018 

“Yunanistan’ın Tasviri adlı eserin yazarı olan 

Lydia doğumlu Pausanias’a göre Ankyra bir 

Phyrg kentidir ve Gordios’un oğlu Midas tarafından 

kurulmuştur” (Kaya, 2000:78). 

Afif Erzen, İlkçağda Ankara kitabında Friglerden 

bahsederken Ankara’nın “onların efsanevi 

kralı Gordiyos’un oğlu Midas tarafından 

kurulmuş olduğuna dair, Pavsaniyas’ın 

eserinde mahalli ve mitolojik bir malumat” 

olduğunu dile getirir. Bu malumatı “donuk 

bir hatıra” diye niteleyen Erzen, “bununla 

beraber, Ankara ve çevresinde şimdiye kadar 

yapılan kazılar neticesinde elde edilen eserler, 

Ankara’nın Frügler tarafından iskân edilmiş 

olduğuna dair şüphe bırakmamakta ve 

kale ile birlikte yamaçlarda, düzlüklerde de 

oturulmuş ve belki daha o zaman şehir karakterini 

almış olduğu anlaşılmaktadır” (Erzen, 

2010:29) der. 

Alman Profesör Winckler bir Asur tabletinde 

Kral Sargon’un düşmanları arasında, Muşki 

Kralı Mita’nın da olduğunu okur. M.Ö. 715 

yılında Frig topraklarında bu iki kral arasında 

bir savaş olur. Mita yenilir ve Kilikya’da bulunan 

Kue’deki Harrua ve Ushnania kalelerini 

kaybeder. Bunun sonucunda Mita Krallığı 

M.Ö. 8. yüzyılın sonunda Akdeniz kıyılarına 

doğru bir yayılma eğilimi gösterir. Bu dönemde, 

Frig kayıtlarının bulunduğu Alacahöyük 

bölgesinin tamamı bu krallığa aittir. Ege 

kıyıları boyunca Yunanlılarla ilişki içinde olan 

III. Mita —Yunanlıların Midas’ı— da Delfi 

Tapınağı’na hediye olarak bir taht gönderen 

ilk Asyalı kraldır (Mamboury, 2014:62). 

66 


Etimesgut’ta Emeksiz(Ahimesut) çiftliğinde bulunan Frig Aslanı M.Ö. 1200-700, 


Atatürk Orman Çiftliği Fidanlık’ta bulunan Boğa Kabartması M.Ö. 1200-700, 


67 

T A R İ H T E

Atatürk Orman Çiftliği Fidanlık’ta bulunan Kanatlı Grifon M.Ö. 1200-700, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 2018 

Hacı Bayram Cami arkasında Ahiyakup Mahallesinde 

bulunan kanatlı grifon M.Ö. 1200-700, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

“Ankara ve çevresi M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllarda Makedonya 

ve Trakya’dan gelen Frigler’in egemenliğine 

girer. Bu dönemin izlerine Augustus 

Tapınağının duvarlarında rastlanır. Friglerin ana 

tanrıçası Kybele’nin (Kibele) oturduğu tepenin 

bugünkü Hacı Bayram Camii ve çevresi olduğu 

kazılarda bulunan Frig kalıntıları ile gösterilir. 

Geç Hitit ve Frig kabartmaları, Atatürk Orman 

Çiftliği/Tren İstasyonu, Kalaba, Bahçelievler, 

Gölbaşı ve Etimesgut’ta ele geçirilir. 

Ayrıca Atatürk Orman Çiftliği, 

Anıtkabir ve Bahçelievler arasında Frig 

nekropolü oluşturan birçok tümülüs bulunur. 

Tümülüslerde yapılan çalışmalarda 

ele geçen bu eserler, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi ile ODTÜ Müzesinde 

sergilenmektedir. Bunun yanında Ankara 

Kalesinin çevresi, Ankara İstasyonu 

ve çevresi, Ulus Kazısı, Çankırı Kapı, 

Dışkapı-Cebeci yolu, Türk Tarih Kurumu, 

Kalaba, Pazarlı, Bağlıca, Hacı Tuğrul, 

Halilören, Gölbaşı/Karaoğlan, Hacılar, 

Taşpınar, Yalıncak, Bitik, Halkavun, Oğulbey, 

Sincan Höyüklerinde, Sincan/Tatlar, Esenler, 

Akçaören, Ayaş/Gökler ve Asarcık, Beypazarı/ 

Boyalı-Fasılkaya, Dikmen-Sarıoba, Oltan-Ortapınar, 

Güdül/Sarıkaya, Kirmir Çayı Vadisinin 

kaya mağaralarında, Polatlı/Beyceğiz, Şabanözü, 

Eskiköseler, Alagöz-Paşatepesi, Gündoğar, 

Çokören-Bozhöyük, Haymana/Türkhöyük, 

Gavurkale, Selametli ve Nallıhan/Çayırhan’da 

68 


Kalaba Köyünde 

bulunan Aslan 

kabartması, Anadolu 

Medeniyetleri 

Müzesi, 2018 

Atatürk Orman Çiftliği’nde 

bulunan Sağa yürüyen aslan 

gövdesi M.Ö. 1200-700, 

Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 

2018 

Kalaba köyünde bulunan aslan ve kanatlı grifon, 


(Iuliopolis) Frig eserleri görülür. Bu döneme 

ait en fazla eser başkent Gordion’dan sağlanır. 

Frigler’de kayalara oyulmuş tapınaklarla 

Kaya Mezarları birbirlerine çok benzer. Bunlar 

Eskişehir, Afyon ve Kütahya çevrelerinde 

fazla miktarda bulunur. Ankara civarında ise 

Nallıhan-Eskişehir yolunun güneydoğusunda 

ve yola bir kilometre uzaklıkta bulunan 

Karahisargölcük köyündeki mezardır. Frig 

dönemi eserlerine Ankara ve çevresinde çok 

sayıda rastlanır. Eskişehir yolunun 30’uncu 

kilometresindeki Karayolları Cumhur Kutlu 

Dinlenme parkında bulunan biri kadın, 

diğeri de erkek tanrıyı simgeleyen çeşme 

de bir Frig eseridir (Sargın: 2012:19-20). 

Hititlerin ardından gelen Frigler, Kale’nin 

görünümünü değiştirmezler. Çoğu Frig 

şehri ovada ve açık olmasına rağmen, 

Frigler yine de yolların denetimini sağlamak 

için birkaç yüksek noktaya sahiptirler 

(Mamboury, 2014:76). Friglere ait, Sakarya 

havzasında bulunan şehirler ve kaleler, eski 

yerleşmeler tarafından ovanın ortasında 

oluşturulan alçak tepenin üzerinde neredeyse 

savunmasız denecek biçimde inşa 

edilmiştir. Tarım ve hayvancılıkla uğraşan 

halk, ne savaşçı ne de zorbaydı (Mamboury, 

2014:63). Frigya aslında bir köylü ülkesidir. 

Ekonomisinin temeli tarım ve hayvancılığa 

dayanır. Nüfusun büyük çoğunluğunu küçük 

yerleşmelerde yaşayan çeşitli aşiret tipi 

halklar oluşturur. Tarım ve hayvancılıkla geçinen 

köylülerin yanısıra şehirlerde yaşayan 

tüccar ve aydın bir soylu sınıfının var olduğu 

da bir gerçektir (Dinarlı ve Çevik, 2011:15). 

69 

T A R İ H T E

Orta Anadolu’da, yaşadığımız topraklarda geçen 

bir uygarlığın günümüze kalan izleri olacak. 

Midas efsaneleri dilden dile dolaşır ve Frigler 

yaklaşık 3 yüzyıl boyunca Orta Anadolu’nun 

efendisi olur. Ancak, o kadar çok gizemi de 

hâlâ beraberlerinde taşıyorlar (Sivas, 2010:3). 

1890’lı yıllarda Alman Alfred ve Gustav Körte 

kardeşler, Frig Krallığının ve onların başkenti 

Gordion’un peşine düşerler ve bugün Yassıhöyük 

Köyü olarak bilinen, Polatlı’nın yaklaşık 

23 km kadar kuzeyindeki yerleşimin büyük bir 

antik yerleşme olduğunu yüzey araştırmalarıyla 

saptarlar (Sivas, 2010:5). Arkeoloji kazılarda 

Yassıhöyük’ün M.Ö. 9. yüzyılın erken safhalarında 

bile ortostatlarla süslü binalara sahip, sur 

sistemi olan bir sitadel olduğu ortaya çıkmıştır. 

M.Ö. 9. yüzyılın sonunda ise Orta Anadolu’da 

çağdaşları arasında dayanıklı tahkimat surları 

ve eşsiz olan anıtsal yapılarıyla krali bir kale tipi 

yerleşme haline geldiği belirtilmektedir (Dinarlı 

ve Çevik, 2011:2) Bazı önemli yapılarında 

kabartma hayvanlar içeren ortstadlar duvarlarda 

kullanılmıştır. 

Bunlara en güzel örnekler Ankara’da dağınık 

olarak ele geçmiştir. Yontu sanatını yansıtan 

diğer grup eserleri Kybele betimlemeleri oluşturur. 

Bunlar adeta açık hava kaya tapınaklarının 

daha küçük boyda yansıtan taşınabilir 

örneklerdir (Dinarlı ve Çevik, 

2011:18). 

Yapılan kazılar, “o dönemde kullanılan tekniğin 

gerçekten ustalıklı ve sanatsal olduğunu 

gösteren birçok ahşap, mermer, fildişi, bronz, 

demir ve seramikten yapılmış eşyayı ortaya çıkarmıştır” 

(Mamboury, 2014:63). 

“Frig Medeniyeti M.Ö. 7. yüzyılda parlak bir 

dönem yaşamış görünür. Seyit Gazi yakınlarında 

bulunan “Midas Mezarı”nın dış cephesi 

ve Kümbet Köyü yakınındaki mezarın dış cephesi 

bizde bu kanıyı uyandırabilir. Zarif, ince, 

uyumlu heykeller, Frig heykel ustalarının ulaştığı 

noktayı bize göstermektedir (Mamboury, 

2014:63). Etnografya Müzesinin 8. salonunda 

M.Ö. 1100 yılından 700’e uzanan Frigya döneminden 

demir malzemeler, süs eşyaları, seramikler, 

demir ağızlı yarı tahta silahlar mevcuttur” 

(Mamboury, 2014:236). 

“Ankara’da, Çankaya ve Gazi Çiftliği arasında 

kalan bölgede Frig dönemine ait tümülüsler 

mevcuttur. Makridi Bey tarafından 1925 yılında 

Millî Eğitim Bakanlığı adına kazılan bütün 

tümülüsler bir zamanlar hazine arayıcıları tarafından 

yağmalanmış oldukları için, özel hiçbir 

bulgu sunmamışlardır. Friglere ait olduğuna 

inanılan tarihi Ahlatlıbel yerleşim yerine gelince, 

bu alan 1933 yılında Millî Eğitim Bakanlığı 

adına, Müzeler Genel Müdürü Hamit Zübeyir 

Bey tarafından kazılmış ve burada 

Ankara Etnografya 

Müzesi’nde 

Gordion Midas Tümülüsü, Polatlı Ankara 

70 


korunmakta olan ilginç eşyalara ulaşılmıştır. 

M.Ö. 726’da tahta çıkan Midas, M.Ö. 696’da 

boğa kanıyla zehirlenerek ölmüş, Midas’ın 

krallığı, Kimmerlerin istilasıyla bir süreliğine 

sona ermiş, ancak bundan böyle tam bağımsızlığını 

elde edememiştir” (Mamboury, 

2014:63). Gordion’un yağmalandığı Kimmer 

istilası için Eusebios M.Ö. 696/695, S.J. Africanus 

ise M.Ö. 675-674 tarihlerini vermiştir. 

Ancak döneme ait yazılı bir belge bulunamamıştır 

(Dinarlı ve Çevik, 2011:2-3) 

Ankara önemli bir Frig kentidir. Gordion’da 

100’den fazla tümülüs, Ankara’da 20 tümülüs 

bunun kanıtıdır (Buluç, 1994:19). Emeksiz 

(Amaksiz) (Ahi Mesud) Çiftliğinde bulunan 

aslan kabartması, Atatürk Orman 

Çiftliği arazisinde bulunan boğa ve kanatlı 

grifon kabartmaları ile Ankara Eskişehir 

yolunun üzerinde, Ankara’ya 30 km uzaklıkta, 

park alanı içinde bulunan Faharet 

Çeşme olarak bilinen bir çeşme üzerinde 

biri kadın biri erkek olan ikiz tanrı Kybele 

sunakları olan kabartma taş (Buluç, 

1994:20) bu bölgenin kült merkezi olduğu 

düşüncesini ortaya koymaktadır. Emeksiz 

(Ahi Mesud) Çiftliğinde 1898 yılında Crowfoot 

ve Anderson tarafından bir duvara örülü 

olarak bulunan Etimesgut Aslanı (Buluç, 

1981:424), buranın Frigler için önemli bir 

mevki olduğunu göstermektedir. 

Emeksiz (Amaksiz) Çiftliğinde 

bulunan aslan kabartması, 

Atatürk Orman Çiftliği arazisinde 

bulunan boğa ve kanatlı grifon 

kabartmaları, 

Yine Etimesgut’ta bulunan Faharet 

Çeşmede biri kadın biri erkek 

olan ikiz tanrı Kybele sunakları 

olan kabartma taş, 

bu bölgenin kült merkezi olduğu 

düşüncesini ortaya koymaktadır. 

Frigya M.Ö. 277 yıllarında Anadolu’ya Balkanlardan 

gelen ve bir Kelt kavmi olan Galatlar 

tarafından istila edilmiştir. Artık, Ankara 

ve civarının Galatya olarak da anılmaya 

başlanılmasından sonra Frigya’nın batı kesimi 

M.Ö. 228 tarihinde Bergama kralı I. 

Attolos’un denetimine girmiştir. Bergama 

kralı III. Attolos’un M.Ö. 133 yılındaki ölümünden 

sonra Frigya Pontus kralı V. Mitridates 

ile Bythinia kralı II. Nikomades arasında 

paylaşılmıştır. 

Diğer taraftan, M.Ö. 116 yılında Romalıların 

Anadolu’ya kesin hâkim olmaları ile birlikte 

Frigya Asya eyaletinin sınırları içine dahil 

edilmiştir (Dinarlı ve Çevik, 2011:7) 

Etimesgut Aslanı, Ahi Yakub Camisinde 

bulunan kanatlı sfenks ve Gazi Çiftliğinde 

bulunan gagalı sfenks Ankara Anadolu 

Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir. 

71 

T A R İ H T E

Solda: Lidya Dönemi 

Buhardanlık, Anadolu 


Sağda: Deniz atı biçimli broş, 


Müzesi, 2017 

1.6 

LİDYALILAR DÖNEMİ 

M.Ö. 696-695 yıllarında Kafkaslardan 

gelen Kimmerler’in Frigya’yı istilasıyla 

Frig Krallığı yıkılır. (Sargın: 2012: 

21). Kimmerler, Lidya Kralı Alyattes (M.Ö. 617- 

561) tarafından ağır bir yenilgiye uğratılmış ve 

Frigler, Herodotos’un söz ettiği IV. Gordios 

ve IV. Midas gibi eski hanedanlık krallarının 

hâkimiyeti altında kendilerine yarı bağımsızlık 

sunmuş olan Lidyalılara boyun eğmişlerdir 

(Mamboury, 2014:63). Ankara’nın Phrygia 

Krallığı’nın yıkılmış olduğu tarihten itibaren 

İ.Ö. 690-547 yılları arasında Lydia Krallığı’nın 

sınırları içerisinde kalmış olduğu anlaşılmaktadır 

(Kaya, 2000:79). Tarihte ilk parayı basan 

Lidyalılar, M.Ö. 547’ye kadar burada hüküm 

sürerler (Sargın: 2012: 21). 

Dolayısıyla Ankara, konumu itibarıyla doğusundaki 

Persler ve batısındaki Site Devletleri 

arasında önemli bir pazar yeri olmaya 

başlar. Bundan sonra hem ticari hem de askeri 

bir merkez olma konumuna gelir (Sargın: 

2012: 21). M.Ö. 585 yılında Medler (Persler) ve 

Lidyalılar arasında yapılan Kızılırmak barışıyla 

birlikte Kızılırmak’ın batısında kalan topraklar 

Lidya egemenliğinde kalmış, doğusunda kalan 

topraklar Med (Pers) denetimine girmiştir 

(Dinarlı ve Çevik, 2011:3-4). 

Ankara’nın ticari ve askeri bir merkez olma 

durumu Lidyalıların gücünü ve zenginliğini 

artırır. Burada bir efsaneden de söz edilebilir: 

Deyimlerimiz arasına girmiş ‘Her tuttuğun 

altın olsun’ sözünün efsanesi. Frig Kralı “Midas, 

Tanrı Dionysos tarafından ödüllendirilir; 

Silenos’u bulması sonucunda ve ona der ki 

‘Benim her tuttuğum altın olsun.’ Dionysos 

bu özelliği Kral Midas’a bahşeder. Kral Midas 

her tuttuğu altın oldukça mutluluktan kendinden 

geçerken karnı acıkır, elini ekmeğe attığı 

anda ekmek altına çevrilince, bu kez açlıkla 

karşı karşıya gelir ve bu özelliğini terk etmek 

ister. Tanrı Dionysos’tan kendisini kurtarmasını 

ister, Tanrı Dionysos ona Sart Çayı’na 

gitmesini, orada yıkanmasını söyler ve Kral 

Midas bugün Manisa Salihli yakınlarındaki 

Sart Çayı’na gider, orada yıkanır ve Friglerin 

zenginliği, ‘Karun gibi zengin’ ifadesinin daha 

sonraki dönemlerde bahsedileceği Lidya 

Krallığına geçer” (Sivas, 2010:3). Bu aslında 

Orta Anadolu’daki zengin Friglerin çöküşe 

geçmesinden sonra Batı Anadolu’da yeni, 

zengin ve güçlü bir krallığın Lidyalıların ortaya 

çıkışının efsanesidir. 

Lüdya Devleti ve Pers İmparatorluğu zamanında, 

büyük yolların kavşağında bulunmuş 

olan Ankara’nın mühim bir rol oynamış olduğu 

muhakkaktır (Erzen, 2010:29). 

72 


Herodot eserinde, kral yollarının Lüdya’nın 

Sardes (şimdi Sart) şehrinden başlayarak 

Frügya dahilinden geçip Halüsü (Kızılırmak) 

katettikten sonra, Kapadokya’dan Kilikya 

hudutlarına vasıl olduğunu yazar. (Erzen, 

2010:32) H.Kiepert [Monatsschrift d.Berlin. 

Akad. 1857 s.128 v.dd.]’da Herodot’un 

bu kaynaklarını bahis mevzu ederek ‘Kral 

Yolları’nın takip ettiği istikameti ve bu yolun 

Frügya dâhilinde, Ankara’dan Kızılırmak’ı 

geçip şimalde Tokat’a kadar çıktıktan sonra, 

Sivas üzerinden ve Malatya’dan Fırat’a ulaştığını 

izah etmektedir. Zira Kiepert’e göre, 

merkezi Anadolu’yu katederek, Kızılırmak 

üzerinden şarka giden yollar Tuz gölünün 

şimalinden geçmişlerdir. (Erzen, 2010:32-33) 

Ankara’nın Lydia Krallığı yıkılınca (İ.Ö. 

547), bu krallığı yıkan Pers Krallığı’nın sınırları 

içerisinde kalmış olduğu anlaşılmaktadır 

(Kaya, 2000:79). 

Sart Çayı, Manisa, bilgitivi.com, 2017 

Lidya kıralı Alüyates ile Med kralı Kuaksares 

arasında Miladdan Önce 585 yılında vukua 

gelen harpte, her iki ordu krallarının idaresinde 

Halüs (Kızılırmak)’de birbiri ile karşılaştığı 

gibi, Büyük Küros ile Kroysos arasındaki 

Milattan Önce 547 yılı harbinde de her iki 

muhasım kral orduları ile yine Kızılırmak’ta 

muharebeye tutuşmuşlardı. Anadolu’da harekatta 

bulunan bu her iki muhasım kuvvetin 

ancak Kızılırmak’ta birbiri ile karşılaşması bir 

tesadüf eseri olmayacağı gibi, gerek Med 

ve Perslerin gerekse Lüdyalılar’ın muazzam 

ordularının geçebilmesi için hiç şüphe yok 

ki, bu bölgelerde bir ordunun sefer halindeki 

ihtiyaçlarını karşılayabilecek ana ve tali 

yolların mevcut bulunması lazım gelmekte 

idi. Şark-Garp istikametinde bu ordu yolunu 

B.Küros, Kraysos mağlup olup memleketine 

çekildiği zaman, Kızılırmak’ı geçtikten sonra 

düşmanını takip için Sart’a kadar katetmiştir 

(Erzen, 2010:37-38). 

Kroisos’un M.Ö. 540 yılında düşüşüyle, Frigya 

ikinci Pers Satraplığı’na bağlanmış ve 

artık tarih Friglerden bahsetmez olmuştur 

(Mamboury, 2014:63). 

Kral Yolu, balajiviswanathan.quora.com, 2018 

Krezüs’un Lidya haritası, MÖ 6. yüzyıl. 

73 

T A R İ H T E

1.7 

PERSLER DÖNEMİ 

Ankara, Lidyalılar döneminde doğu ile 

batı arasında önemli bir pazar yeridir. 

Böylece hem ticari hem de askeri 

bir merkez olma konumundadır. Lidya Kralı 

Kroesus’un (Kroisos) M.Ö. 547’de Pers Kralı 

II.Kyros’a (Cyrus) yenilmesiyle kent Pers 

egemenliğine geçer. Persler, M.Ö. 6. yüzyılda 

İran’da bir İmparatorluk kurmuşlardır 

ve batıya doğru yayılan ilk doğulu ulustur. 

Yaklaşık 200 yıllık Pers Dönemi’nde Ankara 

önemli bir ticaret merkezi olma konumunu 

korur. Anadolu, Pers yönetiminde birçok satraplığa 

bölünür. Ankara’da önce İon-Lidya 

sonra Daskyleion daha sonra da Büyük Frigya 

Satraplığı’nda yer alır. Persler Anadolu’da 

pek çok yol ağları inşa eder. Bunların en 

önemlisi Kral I.Dareios’un kurduğu ünlü 

“Kral Yoludur” (Sargın: 2012: 21). 

“M.Ö. 6. yüzyıl Anadolu’nun batısında, Ege 

Denizi kıyılarında yaşayan Yunan polis’lerinin 

(şehirlerinin) parlak dönemidir. Pazar ekonomisi 

gelişmekte, ticaret nedeniyle kentler zenginleşmekte, 

bir yandan da Akdeniz ticaretini ele 

geçirmek için aralarında kıyasıya bir mücadele 

sürmektedir. Gerçekte Persler’in Anadolu’yu 

yönetimleri altına almalarının temel amacı karadan 

geçen doğu-batı ticaret yolunu güvence 

altına almak ve Akdeniz ticaretini ele geçirmek 

olsa gerektir” (Aktüre: 1984: 4). 

“Persler’in Frigya satraplığında yer alan 

Ankara’nın bu dönemde Lidya’nın başşehri 

Sardes ile İran’ın başşehri Susa’yı birbirine 

bağlayan ve devrin en önemli, en güvenli yolunu 

teşkil eden Kral Yolu üzerinde bulunması 

sebebiyle zengin bir ticaret merkezi haline 

gelmiş olması gerekir” (Sargon, 2001:202). 

74 


Pers İmparatorluğu 

Haritası, 

M.Ö. 

500, rta.org. 

af, 2017 

Ankara’nın sıklıkla tahrip 

edildiği ama mükemmel 

konumu sayesinde her 

seferinde küllerinden 

yeniden doğduğu 

düşünülebilir” 

Bu dönemde karşımıza çıkan ve Ankara 

kentinden de geçen Kral Yolu, çok amaçlı 

bir yoldur. Bu yol Mezopotamya’da Susa 

kentinden başlayıp Anadolu’yu doğudan 

batıya geçer ve Sardis kentinde son bulur. 

Her iki kentte bölgesel başkent niteliğinde 

olduğundan, ordular, posta araçları, 

ticaret ile ilgili gruplar bu yoldan yararlanmakta 

ve yol üzerinde konaklama için 

gerekli tesisler kurulmuş bulunmaktadır. 

Bu işleyiş iki yüz yıl kadar sürer. Bu süre 

içinde Kral Yolu üzerinde bulunan Ankara 

kenti de önemli bir konaklama yeri ve ticaret 

kenti haline gelmiş olmalıdır (Aktüre: 

1984: 4). 

M.Ö. 547/546 yılında Lidya Krallığı’nın yıkılmasıyla 

Frigya toprakları iki yüzyılı aşkın 

bir süre boyunca Pers İmparatorluğu’na 

geçmiştir. Topraklar Kappadokia, Paflagonia 

ve Hellespontes ile birlikte Büyük Frigya 

satraplığına bağlanmıştır. Bu dönemde 

yerli halk geleneksel kültürünü büyük ölçüde 

korumuştur; eski Frig yazısı ve dilinin 

M.Ö. 4.-3. yüzyıla kadar kullanılmaya 

devam ettiği belirtilmektedir (Dinarlı ve 

Çevik, 2011:3-4). 

Kral Yolu üzerinde olan Ankara, “Persler 

(M.Ö. 550-334), Büyük İskender (M.Ö. 

334-323) ve Selevkitler (323-278) dönemleri 

boyunca, büyük değişimlere maruz 

kalmamış olmalıdır; Ankara’nın sıklıkla 

tahrip edildiği ama mükemmel konumu 

sayesinde her seferinde küllerinden yeniden 

doğduğu düşünülebilir” (Mamboury, 

2014:70). 

75 

T A R İ H T E

Büyük İskender’in Fetihler rotası, gmt.soest.hawaii.edu, 2017 

1.8 

HELENİSTİK DÖNEM 

Sağda: Ankara Arslanhane Camii 

ahşap direklerindeki Helenistik Dönem 

sütun başlığı, Çetintaş, 2015:83 

Eski eserlerden Arriyanos’ın İskender tarihinde 

Ankara’dan bahsedildiğini ve verilen 

bu malumattan Büyük İskender’in 

Milattan Önce 334 kışını eski Frügya’nın baş 

şehri olan Gordiyon’da geçirdikten 

sonra, 333 baharında oradan hareketle 

Ankara’ya vasıl olup 

burada yaz mevsiminin 

başlangıcına kadar pers 

ordusunun gelmesini 

beklediğini öğrenmekteyiz. 

Her ne kadar Arriyanos 

Büyük İskender 

ordusunun teyakkuzu 

ve Ankara hakkında fazla 

malumat vermemekte 

ise de İskender’in M.Ö. 334 

yılında Batı Anadolu ile cenubi 

Anadolu’nun bir kısmını 

(Lükya ve Pamfülya’yı) feth 

ettikten sonra, bütün kuvvetlerini 

kışı geçirmek üzere 

Frügya’da toplamış olduğu 

halde, Şarka gitmek için Konya 

üzerinden geçen yolu takip etmeyip Ankara 

yolunu seçmesi, şüphesiz daha önce düşünülmüş 

bir plana göre hareket edildiğini ve bir 

maksat güdüldüğünü anlatmaktadır. İskender 

gibi büyük bir dahi kumandanın hareket 

mevsiminde ilk defa olarak 

Ankara’da tevakkufla düşman 

ordusunu beklemesi ise, bu 

şehrin stratejik bakımdan 

oynadığı rolün ehemmiyetini 

belirtmektedir. Bilindiği 

üzere, bekleyen 

taraf için stratejik bakımdan 

tevakkuf mahallinin 

iyi seçilmiş olması, 

düşmanın geleceği yollara 

tamamıyla hâkim bulunulması 

gereken bu yerden, yolların her 

zaman göz altında tutulabilmesi 

ve nihayet coğrafi durum itibarıyla 

herhangi bir çevrilmeden 

veya arkadan taarruza uğramak 

tehlikesinden masun olması lazımdır” 

(Erzen, 2010:30). 

Üstte: Altın Örme Zincir Ucunda 

Medusa Başı, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi, 2017 

76 


“Makedonya Kralı İskender’in Anadolu’yu 

fethetmiş olduğu tarihte, yani İ.Ö. 334 yılında 

Ankyra öyle görülüyor ki, hala önemli 

bir yerleşim merkezidir. Nitekim İskender, 

askerlerinin sayımını yapmak için Ankara’da 

oyalanmış, bu arada Paphlagonia’dan gelen 

elçilerle görüşmüştür. Bu tarihte İskender 

imparatorluğunun bir parçası yapılmış 

olan Ankyra, İskender tarafından Kalas adlı 

generale bırakılmış olan Phrygia Satraplığının 

sınırları içerisinde kalmıştır” (Kaya, 

2000:79). 

“İskender’in mütecaviz bir vaziyette ve ecnebi 

toprağında tevakkuf ettiği göz önünde 

tutulursa, böyle bir yeri seçmekte ne 

kadar büyük bir itina ve ihtiyat göstermesi 

gerekeceği kendiliğinden anlaşılır. İşte 

icab eden bütün bu şartları ve hususiyetleri 

Ankara nefsinde toplamış bulunmaktadır. 

Çünkü daha sonraki zamanların, harp tarihinde 

gösterdiği üzere, Ankara ve civarının, 

topografya bakımından malik olduğu 

hususiyetlerden dolayı, gayet müsait stratejik 

durumu olduğu gibi, pers ordusunun 

gerek cenupdan ve hele şimalden İskender 

kuvvetlerini çevirmesi de kabil değildir. 

Zira arazi vaziyeti itibariyle Ankara kalesinin 

bulunduğu tepe bütün yolları tarassut edebilecek 

hâkim bir mevki olmakla beraber 

şehirde bütün istikametlerden gelen sekiz 

yolun birleşme noktasını teşkil etmektedir” 

(Erzen, 2010:30-31). 

Pers İmparatorluğu devrinde olduğu gibi, 

Büyük İskender İmparatorluğunda da Ankara, 

Frigya Satraplığının önemli bir şehri 

olmuştur. İskender’in M.Ö. 323 yılında, 

Babil’de ölümünden sonra imparatorluk 

dört parçaya ayrılır. Efsaneye göre ölümünden 

hemen önce bu büyük imparatorluğu 

kime bırakıyorsunuz sorusuna ‘En 

güçlünüze’ dediği söylenir. Cassander 

Yunanistan’a, Creatus ve Antigonos Batı 

Asya’ya, Selevkos Doğuya, Ptolemaios 

ise Mısır’a hükümdar olurlar. “Satraplıklar 

yeniden taksim edildiği zaman Frügya, 

İskender’in sağlığındaki hali üzere bırakılarak, 

yine Antigonos’un elinde kalmış ve 

Antigonos buradaki hâkimiyetini M.Ö. 301 

senesine kadar devam ettirmiştir” (Erzen, 

2010:40). 

Ankara ve içinde bulunduğu “bölge M.Ö. 

301’deki Ipsos Savaşında, Antigos’un 

ölümünden sonra, önce komutan satrap 

Lysimakhos’un, daha sonrada M.Ö. 

281’de Lidya’daki Kurupedion Savaşında 

Lysimakhos’u yenen I.Seleukos’un (Seleucus 

I Nicator) eline geçer. M.Ö. 240 veya 

239 (Kimi tarihçilere göre ise 246 veya 237 

yılında) Seleukos kıralı II.Callinicos ile kardeşi 

Antiochus Hierax arasındaki savaş; 

tarihte “Ankyra Savaşı” olarak yer alır. Bu 

savaşta Galatların oldukça etkili olduğu 

söylenebilir (Sargın, 2012:22). 

Yalıncak, Yenimahalle/Yuva Köyünden 

Karaca Köyüne giderken bulunan Asartepe 

Kalesi, Gölbaşı/Cimşit ve Çerkeshöyük, 

Polatlı/Çanakçı-Çanakçıkale, Malıköy 

-Malveren, Temelli/Tolgeri, Beypazarı/ 

Dikmen-Dikmenkale, (Tabanlıoğlu), Bala/ 

Suyugüzel, Gökhöyük ve Yaraşlı, Elmadağ/ 

Edige-Kaletepe, Kazan/Kınık-Hamamdere, 

Nallıhan/Çayırhan, (Juliopolis), Çubuk Çayı 

kenarındaki Karaköyde (Sargın, 2012:22) 

bu döneme ait eserler bulunmaktadır. 

77 

Ankara Alaeddin Camii bahçesindeki 

Helenistik Döneme ait taş, Çetintaş, 2015:16 

T A R İ H T E

1.9 

GALATLAR DÖNEMİ 

Tarih sahnesine ilk defa günümüzdeki 

Orta Fransa’nın yer aldığı coğrafyada 

“Pausanias’a göre, Helenler tarafından 

Keltler; Romalılar tarafından, Gallialılar olarak 

adlandırılan” (Arslan, 2014:70) Galatlar, Balkanlar 

üzerinden Anadolu’ya geçerek Ankara 

ile Eskişehir yörelerine yerleşmişlerdir. Bu şekilde 

“Küçük Asya’ya göç edenleri hem Helenler 

hem de Latinler tarafından “Galatlar” 

şeklinde adlandırılmışlardır” (Arslan, 2014:70). 

M.Ö. 3. yüzyılın hemen başlarında gerçekleşen 

bu olay, bütün Helenistik çağ boyunca etkisini 

sürdürmüş, Galatlar Roma imparatorluk dönemine 

kadar Anadolu ve Ankara tarihinin önemli 

bir unsuru olmuşlardır. Helenistik dönemdeki 

bu etkilerinden dolayı bazıları farklı isimlendirmelerde 

bulunmuşlardır. “İ.Ö. 80-20 yılları arasında 

yaşamış olan antik tarihçi Diodoros tarafından 

şöyle tanımlanırlar: “Galatlara zamanla 

Hellenogalatai denildi. Çünkü onlar Helenlerle 

karışmışlardır.” Benzer bir tanımlama, İ.Ö. 2. 

yüzyılda yaşamış olan Yunanlı tarihçi Polybios’u 

kaynak olarak kullanmış bulunan Romalı tarih 

yazarı Livius’un (İ.Ö. 59-İ.Ö. 17) şu satırlarında 

görülür: “(Galatları birçok kez yenen) Atalarımız, 

kendi ülkelerinde doğmuş olan gerçek 

Galatlar (=Galler) ile savaşmışlardır. Buradakiler, 

başka ırklarla karıştıkları için soysuzlaşmışlardır. 

Gerçekten adlandırıldıkları gibi Gallograeci 

olmuşlardır” (Kaya, 2004/a:36). 

Fotoğraf: Yaşlı Galat. E. Künzl, 

Die Kellen des Epigonos von 

Pergamon, Duisburg, 1971 

(Kaya, 2004/b:36) 

Kaya’nın ifadesiyle “uygar Anadolu’da barbar 

bir yaşam sürmüş olan” (Kaya, 2004/b:36) 

ve savaşçılıklarıyla çok etkin olan Galatlarla 

ittifak yapmadan hiçbir devlet bu dönemde 

savaşa girmek istememiştir. Roma dâhil 

dönemin bütün devletleri Galatların cesaret 

ve savaşçılıklarını takdir etmişlerdir. Galatlar, 

önce Bithynialılar, Seleukoslar, Pontoslar ve 

Bergamalılar gibi Helenistik krallıklara, sonra 

da Romalılara paralı asker olarak Anadolu’da 

yaklaşık üçyüz yıl kadar önemli rol oynamışlardır. 

“Apolloniyos Galatlar’ın Küçük Asya’ya gelir 

gelmez, Pontos kralları Mitridates ve 

Ariyobarzanes ile ittifak yaparak Karadeniz 

sahilinde Mısırlılara karşı harp ettiklerini bildiriyor. 

Pavsaniyas, Galatlar’ın gemiler ile 

Asya’ya geçtikten sonra ilk önce sahil bölgelerini 

yağma ettiklerini, bilahare Bergama 

hükümdarları tarafından asıl Galatya denilen 

memlekete sürüldüklerini yazmaktadır. 

Memnon ise, Galatlar, memleket içinde her 

tarafa doğru birçok akınlar yaptıktan sonra, 

nihayet geri çekilip mağluplardan o zamanki 

Galatya’yı alarak, aralarında üçe taksim 

ettiklerini kaydetmektedir. Nihayet Polibüyos 

Galatların Anadolu’ya geçtikten kısa bir 

müddet sonra, Galatya’ya yerleştiklerini bildirmektedir” 

(Erzen, 2010:41-42). 

78 


Galatya’yı gösteren 15. yüzyıl haritasının bir parçası, 2018 

“İ.Ö. 281 yılında Balkan Yarımadasında 

akınlarda bulunan Galatlar, Bithynia Kralı 

I.Nikomedes (İ.Ö. 279-250) tarafından kardeşi 

Zipoites’e karşı yapacağı savaşta kullanılmak 

üzere Anadolu’ya davet edilirler. 

Bu davet üzerine İ.Ö. 278/277 yıllarında 

yarımadaya Galat boylarının başında Lonarios 

ve Lutarios vardır. Savaştan sonra 

Anadolu’ya yayılarak yağmalara başlarlar. 

Beraberlerinde getirdikleri karılarını ve 

çocuklarını güvenliklerini sağlamak için 

kendilerine barınacak yerler ararlar ve Tektosaglar 

Ankyra; Tolistoboglar Gordion ve 

Pessinous; Trokmiler de Halys Irmağının 

doğu yakasındaki Tavion yörelerine yerleşirler” 

(Sevin, 2016:259-261). 

“Strabon, Galatların üç kabilesinden, Ankara 

şehri etrafında oturmuş olanların Tektosaglar 

ve diğer ikisinin de Trokmiler ile 

Tolistoboglar olduklarını; Trokmilerin Pontus 

ve Kapadokya taraflarına, Tektosagların 

Büyük Frügya’ya doğru olan yerlere ve 

Pesinus ile Orkaakus havalisine malik olup, 

Ankara isminde bir kaleleri olduğunu ve 

Tolistobogların Bitünya ve Frügya Epiktetos 

ile hudutlaştıklarını bildirmektedir. 

Plinius, Tektosaglar bölgesinde Ankara, 

Trokmiler memleketinde Tavion ve Tolistobogların 

oturdukları yerlerde ise Pesinus 

şehrini zikretmektedir. Plübiyos’un verdiği 

malumattan ise, Tektosagların Ankara, Tolistobogların 

Pesinus ve Trokmilerin Tavion 

havalisine malik oldukları anlaşılmaktadır. 

Nihayet Roma İmparatorluk devrine ait sikkeler 

üzerindeki yazılarda en kesin bir şekilde, 

Tektosagların Ankara’da Tolistobogların 

Pesinus’ta ve Trokmilerin Tavion’da 

oturmuş oldukları” (Erzen, 2010:44) görülmektedir. 

79 


Galatlar Döneminden beri varlığını 

sürdüren Ankara Kalesi

Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası kitabında 

“Galatia’lılar, Paphlagonia’lıların güneyinde 

bulunuyorlar. Burada üç kabile vardır; bunlardan 

ikisi Trokmi’ler ve Tolistobog’lar, önderlerinin 

ismini almışlardır, halbuki, üçüncüsü olan 

Tektosag’lar Keltia’daki kabilenin ismini almıştır. 

Bu ülke, uzun zaman dolaşan ve Attalos’ları 

ve Bithynia krallarına tabi olan ülkeleri ele geçirerek, 

şimdiki Galatia ve Gallo-Graikia denen 

yeri, oranın sahiplerinin gönül rızasıyla 

alan Galatia’lılar tarafından 

kurulmuştur” (Strabon, 

2000:62) demektedir. 

“Büyük İskender’in M.Ö. 323 yılında Babil’de 

ölümü üzerine imparatorluğu satraplıklara 

bölünerek Ankara ve çevresi, Komutanı 

Monophalmos Antigonos’un payına düşer. 

Bölge M.Ö. 301’deki Ipsos Savaşında, 

Antigos’un ölümünden sonra, önce komutan 

satrap Lysimakhos’un, daha sonra da M.Ö. 

281’de Lidya’daki Kurupedion Savaşında 

Lysimakhos’u yenen I.Seleukos’un (Seleucus 

I Nicator) eline geçer” (Sargın, 2012:22). 

Galatlar, Leonnarios (ya da Lonorius) 

ve Lutarius adlı iki önderin (regulus) 

komutasında iki grup halinde, 

Anadolu’ya gelmişlerdir. Birisi 

Bithynia hükümdarı Nikomedes’in 

yardımıyla Bosporos (İstanbul) Boğazını 

geçerken, diğeri Hellespontos 

(Çanakkale) Boğazı’nın güney kısmına 

bu kıyı bölgesinin atlı birliği 

komutanı (praefectus) Antipater tarafından 

sağlanmış olan gemiler ve 

kruvazörler sayesinde ayak basmıştır. 

Bu şekilde Anadolu’ya geçtikten 

Ölen Galyalı heykeli, Capitoline Müzesi, 2018 

Galatlar Dönemine ait eserler, Anadolu 


80 


Roma döneminde Küçük Asya Haritası 

sonra yeniden bir araya gelen Galatlar, bu 

sırada Bithynia’da kardeşi Zipoetas’a karşı 

taht kavgası yapan Nikomedes’in yanında 

yer almışlardır (Kaya, 2000:80). Sargın ise 

aynı gelişi Antik Ankara kitabında şöyle 

anlatır: “Ankara, Kurupedion Savaşından 

sonra Seleukoslar’ın (Suriyeliler) eline geçince 

Bitinya Kralı I.Nikomedes, kardeşi 

Zipoides için hazırlanan sefere yardım için 

Galatlar’ı çağırır. Bunun üzerine Galatlar üç 

kol (Trokme, Tolistobog ve Tektosag) halinde 

Anadolu’ya gelir. Galatlar (Galyalılar, 

Gallus ya da Galliler) Avrupa’da Kelt olarak 

bilinen Kuzey Avrupa’dan Akdeniz’e kadar 

uzanan geniş, istilacı ve yıkıcı bir kavimdir. 

Kralları Lutarius ve Lonarius komutasında 20 

bin kişiyle, batıdan doğuya gelerek Sakarya 

(Sangarius) ve Kızılırmak (Halys) arasında 

daha sonra Galatya adı verilen bölgeye yerleşmişler. 

Bu bölge kuzeyde Bitinya, 

batıda Frigya ve Bergama ile doğuda 

Pontus ve güneydeki Likaonya 

ve Kapadokya krallıkları arasındadır. 

Galatların üç kolundan 

biri olan Tektosaglar, Ankara’ya 

gelerek burasını kendilerine Başkent 

yapar. (MÖ 278-189). Öteki iki 

koldan olan Tolistoboglar, Gordion 

III. Antiokhos’un resmi 

olan gümüş para, 

snible.org, 2017 

ile Pessinius’a (Sivrihisar/Ballıhisar) ve Trokmiler 

de Tavium’a (Yozgat/Büyüknefes) yerleşir. 

Ankara’nın belgelere dayalı düzenli 

tarihi Galatlar ile başlar. Galat krallarının 

kendi adlarına “Sikke” denilen antik madeni 

paralar bastırmaları sayesinde o dönem 

hakkında çok zengin bilgilere sahip bulunmaktayız. 

Ankara’nın Galatlar döneminde 

çok geliştiği de bilinmektedir (Sargın, 

2012:23). 

81 

“Galatların Anadolu’ya geldiği dönemde 

Batı Anadolu’da Pergamon, Kuzeybatı 

Anadolu’da Bithynia, Kuzey Anadolu’da 

Pontos ve Orta Anadolu ve Toroslar’da Seleukos 

hakimiyeti mevcuttur. Bu krallıklar 

arasında çok ciddi çekişmeler vuku bulmaktadır. 

Galatların bölgeye gelmesi ve bu 

çekişmeler içerisinde faal rol oynamaları, 

mücadelelerin daha da şiddetlenmesini 

sağlamıştır. Başlangıçta bu krallıklarda 

paralı asker olarak bulunmuş 

olan Galatlar, daha sonra bu krallıkların 

topraklarına yapmış oldukları 

yağma seferleri ile Anadolu’da 

terör estirmeye başlamışlardır” (Özman, 

1999:31). 

T A R İ H T E

George A. Been Küçük Asya Haritası 

Galatların “Seleukos hâkimiyetinde görünen 

Phrygia bölgesine yerleştirilmesi, I. Nikomedes 

ve I. Mithridates'in ülkelerini Seleukoslara 

karşı korumakla sorumlu tutma” (Özman, 

1999:27) amacına yöneliktir. 

“Galatlar Anadolu’yu haraca bağlar. Tüm Anadolu’daki 

kent ve krallar, Galatlar’dan çekinir. 

M.Ö. 270 yılında Seleukos Kralı I. Antiokhos, 

savaşta Galatları yener” (Sargın, 2012:24). 

“Kralla Galatlar arasında İ.Ö. 270-268 yılları 

arasında meydana gelen savaş, tarihe ‘Filler 

Savaşı’ olarak geçmiştir; çünkü, Suriye kralına 

bu zaferi savaş aracı ve silah olarak kullandığı 

filler kazandırmıştır” (Kaya, 2004/b:37). “Galatların 

I. Antiyohos’a karşı mağlup olduktan sonra, 

daha birçok zamanlar –Romalılar devrine 

kadar– yağma ve akınlarda bulunduklarını ve 

hatta Selevkoslardan Galatika namı ile bir vergi 

aldıkları bilinmektedir. Esasen Galatlar gibi 

soygunculuk ve çapulculukla iştigal eden bir 

kavim için ailelerini ve gasp ettikleri eşyayı emniyette 

bulunduracak sabit ve mahfuz bir yere 

ihtiyaç olmakla beraber, Galatya’nın coğrafi 

vaziyeti de kendilerinin Avrupa’daki ana vatanlarına 

benzemekte idi. Bir kavmin yeni bir yurt 

tutmasında her ne kadar toprağın münbit olması 

mühim bir amil ise de bu hususta kavimlerin 

psikolojik hareketlerini ve bilhassa ecnebi 

bir muhitte yabancı unsurların tutunabilmesi 

için, siyasi ve geopolitik durumun önemini küçümsememek 

gerekir. İşte bu cihetten dolayı, 

Orta Anadolu’nun boş bozkırları, o zamanlar, 

benzer vaziyette bulunan vatanları Fransa ve 

cenubi Almanya’da yağmacılık ve çobanlıkla 

geçinmiş olan kültürsüz Galatların yerleşmelerine 

uygun gelmiştir. Bununla beraber 

Galatların işgal etmiş oldukları yerlerin ismen 

dahi olsa, Selevkos II. Kallinikos zamanına kadar 

Selevkosların hâkimiyetinde bulunduğunu 

görmekteyiz. Bundan dolayı Apolloniyos’un 

anlattığı gibi, Galatların yaptıkları yardıma 

mukabil, Pontos krallarının onlara şehirler kurmak 

için, arazi vermiş oldukları doğru olamaz. 

Ancak gerek Bitünya kralı I. Nikomedes’in ve 

gerekse Pontos Krallarının hem Selevkoslara 

karşı bir mania ve hem de yapacakları harplerde 

onlardan yardım görebilmek düşüncesi ile 

Galatların sözü geçen bölgelerde yerleşmelerine 

muvafakat göstermiş oldukları ihtimali 

mevcuttur” (Erzen, 2010:42-43). 

“M.Ö. 240 veya 239 (Kimi tarihçilere göre ise 

246 veya 237 yılında) Seleukos kralı II.Callinicos 

ile kardeşi Antiochus Hierax arasındaki savaş; 

tarihte “Ankyra Savaşı” olarak yer alır. Bu savaşta 

Galatların oldukça etkili olduğu söylenebilir” 

(Sargın, 2012:22). 

82 


Galat Mezarı, Gordion Müzesi Bahçesi, 2017 

Anadolu kentleri Galatların hem onları yağmalamasından 

kurtulmak hem de gerektiği 

zamanlar da onlardan paralı asker olarak 

yararlanmak için para öderler. “Galatların 

kurmuş oldukları bütün ittifaklar ya da paralı 

asker olarak belirli bir krallığın himayesine 

girmeleri yalnızca o zamanki çıkarlarının o 

yönde olması ile ilgilidir. Bu sebepten ötürü 

Galatlar kolayca ittifaktan ayrılabilmiş ve o 

zamana kadar yapmış oldukları anlaşmaları 

bozarak müttefiklerine karşı bile saldırı düzenleyip, 

onların topraklarını yağmalayabilmişlerdir” 

(Özman, 1999:38). 

“Galatlara haraç ödemeyi reddeden ilk Helenistik 

kral, Pergamonlu Attalos olur. İ.Ö. 

240 ve 230 yıllarında iki kez Galatları yenen 

Attalos’un kazanmış olduğu bu zaferi Helen 

kentleri coşkuyla karşılarlar. Bu kentler tarafından 

‘Kurtarıcı’ (Soter) olarak selamlanan 

Attalos ise zaferin ardından kendi krallığını 

ilan eder” (Kaya, 2004/b:37). 

M.Ö. II. yüzyılın başlarında Roma, İtalya’da 

siyasi birliğini tamamlamış ve Helenistik 

krallıklardan Makedonia Devletini de mağlup 

ederek kendi ittifak sistemine sokmak 

Galatya paraları, wildwinds.com, 2017 

suretiyle doğudan gelebilecek bir tehlikenin 

de önünü almış görünmektedir. Ancak o 

sıralarda Ege Bölgesindeki boşluğu doldurmak 

ve bu topraklara hâkim olup İskender’in 

yerini almak sevdasında olan Seleukoslar 

Devleti’nin başında bulunan III. Antiochos 

vardır. III. Antiochos bu amaçlar doğrultusunda 

Batı Anadolu şehirlerini ele geçirmesi 

neticesinde, bunlar Pergamon Krallığından 

daha güçlü durumdaki Roma Devleti’nden 

yardım talebinde bulunurlar. Bunun üzerine 

Roma, önce Batı Anadolu, daha sonra da diğer 

Helenistik krallıkların hamiliğini üstlenir. 

Roma Devleti Anadolu’daki toprakları kendi 

hakimiyetine almayı tercih etmeyip, bunun 

yerine kazandığı toprakları savaşlar esnasında 

kendisine yardım eden müttefiklerine 

paylaştırarak, bir denge siyaseti takip eder. 

Böylece Roma, karışık durumdaki Anadolu 

topraklarında idari sorumluluk yüklenmeden 

kendi istekleri doğrultusunda hareket 

edecek müttefikler elde etmiş, her türlü kargaşa 

ortamında hakem rolü oynayarak buradaki 

meseleleri kendi çıkarlarına en uygun 

şekilde çözümleyerek her geçen gün siyasi 

baskısını arttırmıştır (Özman, 1999:43-44). 

83 

T A R İ H T E

“Galatlar rahat durmaz ve Romalılara karşı 

düşmanca tutumlarını sürdürürler. M.Ö. 189’da 

Romalı general ve konsül Cneus Manlius Vulso, 

Seleukus Kralı III. Antiochus ile yapılan savaşı 

kazanır. Bu savaşta Galatların Seleukoslara 

yardım etmeleri ve halka zulmettikleri şikâyeti 

üzerine Vulso, Galatların üzerine yürür ve onları 

günümüzdeki Elmadağ veya İdris Dağı ya 

da o zamanki adıyla Magaba Dağı’nda bulunan 

kalelerine çekilmek zorunda bırakır. Vulso 

M.Ö. 188’de yapılan “Apemeia Anlaşması” ile 

Ankara’yı tekrar Bergama Krallığının denetiminde 

Galatlar’a bırakır. Galatlar böylece Kral 

II.Eumenes’e bağlanır” (Sargın, 2012:24). 

“Bergamalılar ile Bitünyalılar arasındaki harpte 

Galatlar, Bitünyalıların tarafını tutarlar. Romalıların 

vaziyete müdahalesi üzerine, Bergamalılarla 

Bitünyalılar arasında sulh yapıldıktan 

sonra, Evmenes Galatlar üzerine yürüyerek, 

onları kati surette mağlup ve memleketlerini 

M.Ö.183 senesinde devletine ilhak eder” (Erzen, 

2010:46-47). 

“Daha sonra M.Ö. 180’de Galatlar’ın desteğini 

alan Pontuslar, Ankara’yı Kral I.Pharnekes’in 

komutasında istila eder. Bunun üzerine çıkan 

savaşta Bergamalılar, Pontuslar’ı yener. M.Ö. 

168-166 yılları arası Galatlar tekrar Bergama’ya 

isyan eder ve savaşta yenilirler” (Sargın, 

2012:24). “Lakin Galatların Roma’ya gönderdikleri, 

elçi heyetinin teşebbüsleri neticesinde 

Senatus, kendi hudutları dâhilinde ve sükûnet 

halinde kalmaları şartı ile Galatların hür ve serbest 

bir millet olduklarını ilan eder” (Erzen, 

2010:48). 

“M.Ö. 158’de Bergama Kralı olan II.Attalos, 

Roma’ya rağmen Galatlar ile ilişkiler kurmaya 

başlayarak Helenistik etkiyi artırmayı amaçlar. 

Bergama Kralı III.Attalos’un M.Ö. 133’de 

ölümü üzerine Romalılar bu topraklarda Asya 

eyaleti adıyla hak iddia eder. III.Eumenes, 

bu duruma karşı çıkarak isyan edince Konsül 

Marcus Ventus Perperna ile M.Ö. 130 yılında 

giriştiği savaşı kaybeder ve Bergama Krallığı 

tarihe karışır. Daha sonra Ankara’yı da içine 

alan Frigya, Pontus Kralı V.Mithridates’e verilir. 

Kralın M.Ö. 120 yılında öldürülmesi üzerine 

Romalılar Frigya’yı Asya eyaletine bağlar. 

Bu duruma Pontus Kralı VI.Mithridates isyan 

eder ve Romalılar ile uzun yıllar süren savaşlar 

yaşanır. Bu savaşlarda Galatlar Roma’nın 

yanında yer alır. Ankara Galatlar’ın elinde kalarak 

Pontus egemenliğine girmez. M.Ö. 108- 

107’de VI.Mithridates, Bitinya Kralı III.Nikomedes 

ile anlaşarak, sırasıyla Paflagonya, Galatya 

ve Kapadokya’yı birlikte işgal ederler. Bunun 

üzerine sessizliğini bozan Roma, M.Ö. 102’de 

Gaius ile Galatya’ya girer. Sonraki yıllarda 

Roma, Mithridates ve Nikomedes’in Kapadokya 

üzerinde hak iddia etmesini reddederek, 

Ariobarzenes’i kral olarak tanır. Mithridates ise 

buna karşı çıkar, M.Ö. 86’da yönetimine aldığı 

Galatya’nın “tetrarkh”larını katleder. Bu katliamdan 

yalnızca daha sonra kral olacak Deiotarus 

kurtulabilir” (Sargın, 2012:24-25). 

Adaören (Peium) Kalesi, Beypazarı - Ankara, 

arkeodenemeler.blogspot.com.tr, 2017 

84 


Bu olay Galatlar’ı Roma’ya yaklaştırır. Böylece 

M.Ö. 85’de Roma ile Pontus arasında 

uzun sürecek savaşlar başlar. Roma generali 

Sulla, bu savaşların sonucunda Grek kentlerini 

Roma’ya katar ve Galatya yönetimini 

Roma Kontrolünde Galatlar’a bırakır. M.Ö. 

59’da Deiotarus, Roma Senatosu tarafından 

kral ilan edilir ve kendisine Karadeniz’den 

Ermenistan’a kadar olan toprakların denetimi 

verilir (Sargın, 2012:25). 

ettirmişler; ancak dört sene sonra, tam manasıyla 

Roma eyalet teşkilatı vücuda getirildikten 

sonra, bizzat idareye başlamışlar 

ve M.Ö. 21 yılında Galatya için yeni bir tarih 

başlangıcı kabul edilmiştir. Galatya, bir 

probretor idaresinde Roma İmparator Eyaleti 

olunca, Galatlar şeref ünvanını alırlar. 

Ankara ise eyaletin merkezi mertebesine 

yükseldiğinden o da şeref ünvanına nail 

olur” (Erzen, 2010:51-52). 

“Deiotarus, Ankara yakınlarında çok iyi 

donanımlı kaleler olan Blucium (Kazan/ 

Karalar’daki Asarkaya/Kalesi) ve Peium 

(Kirmir çayı kıyısındaki Beypazarı/Dibecik 

Köyü yakınındaki Tabanlıoğlu Kalesi 

olarakta bilinen Sedkaşı Kalesi) kalelerini 

inşa ettirir (Sargın, 2012:25). 

Roma Kralı Julius Caesar, ünlü sözü (Veni 

vidi vici-Geldim gördüm yendim)’nü Zela 

(Zile) Savaşı’nda Pontus Kralı II.Pharnakes’i 

M.Ö. 47 yılında yenerken söyler. Caesar 

savaş sonu dönüşte Ankara yakınlarında 

bulunan Deiotarus’un kalelerinde konaklar. 

Bu ara Caesar, Galatya’yı yeniden düzenleyerek 

Mithradetes’e Tavium civarını ve Tektosagların 

Gorbeus yerleşimini de Kastor 

Tarkhondarios’a verir M.Ö. 44’de Caesar’ın 

öldürülmesi üzerine Tolistobog tetrarkhı 

Deitaros, tüm Galatya’yı kendisine bağlar 

(Sargın, 2012:26). 

“Zamanla rakipsiz bir monark haline gelen, 

alçak gönüllüğü ve bilgeliği ile ün salan 

Deiotaros’un yerine İ.Ö. 39’da yardımcısı 

Amyntas getirilir. Onun İ.Ö. 25 yılındaki 

ölümünden sonra bölge, Augustus’un bir 

kararnamesiyle Pisidia, Lykaoni, Isauria ve 

sonrası Pontos Paphlagonia’yı da kapsayan 

Galatia adıyla bir Roma eyaleti durumuna 

getirilir (Sevin, 2016:261). “Fakat Romalılar 

hemen ve doğrudan idareyi ellerine almayıp, 

bir müddet daha memleketi eski halinde 

yerli Galat prensleri tarafından idare 

Yalıncak, Hasanoğlan, Bağlum/Hisartepe, 

Yenimahalle/Yuva (Yumrukaya) Kalesi, Kazan/Karalar 

(Asarkaya), Kınık-Hamamdere, 

Karaviran (Aşağıkaracaören), Gölbaşı/Cimşit, 

Çerkeshöyük, Oğulbey, Yurtbeyi (Gerdek) 

Kalesi, Sincan/Yenimahalle-Yenikayı, 

Akçaören, Esenler, Ayaş/Tikse (Gökçebağ) 

Çanıllı, Karalar, Ilıca, Asarcık, Polatlı/Basrıkale, 

Hisarlıkaya, Malıköy-Malverenhöyük, 

Çanakçı, Çağnık, Oğuzlar (Yağır) Kalesi, Güreş 

Kalesi, Şeyhali kalesi, Beyobası Kalesi, 

Kargalı Kale, Yüzükbaşı-Özhöyük, Temelli/ 

Tolgeri, Çubuk/Sirkeli Kale, Eskiçöte, Beypazarı/Tabanlıoğlu-Dikmenkale, 

Tahirler, 

Yalnızçam, Haymana/Güzelcekale, Karacaören, 

Çalış Kalesi, Gölbek, Bala/Şehidhöyük, 

Afşar, Suyugüzel Köyü, Gökhöyük, Yaraşlı, 

Kızılcahamam/Çeltikçi Kale, Yukarıhöyük, 

Güdül/Güzelçiftlik, Yeşilöz, Elmadağ/Edige, 

Nallıhan/Yukarıbağdere-Yakacık’ta Galatlara 

ait kale kalıntıları ile yerleşim yerleri bulunur 

(Sargın 2012:27). 

85 

Asarkaya Kalesi, Ankara, ergir.com, 2017 

T A R İ H T E

1.10 

ROMALILAR DÖNEMİ 

Roma tarihi çoğu zaman; Krallar (M.Ö. 

753-M.Ö.509), Cumhuriyet (M.Ö.509- 

M.Ö.27) ve İmparatorluk devirleri 

olarak üçe ayrılır. M.Ö. 27’de başlayan üçüncü 

devir “İmparatorluk Roması” (Barrow, 

2006:18-19) Ankara ve Etimesgut açısından 

önem arz eden dönemdir. 

Pergamon (Bergama) kralı III. Attalos, İ.Ö. 

133 yılındaki ölümü, Roma’nın Anadolu’da 

egemenlik politikası bakımından yeni, bir 

dönemin başlangıcı olur. Attalos, ölmeden 

önce hazırlamış olduğu bir vasiyetname ile 

krallığının vârisi olarak Roma halkını tayin 

eder. Vasiyet kralın ölümünden sonra Eudemos 

adlı bir Pergamonlu tarafından Roma’ya 

götürülür. Tam on üç yıl önce Makedonya’yı 

eyaleti yaparak Cumhuriyetin sınırlarına 

dâhil eden Romalılar arasında vasiyetin gereğini 

yapmaya isteksiz olan hiç kimse yoktur 

(Kaya, 2009:206). 

İ.Ö. 85 yılında Romalı komutan Sulla, Mithridates 

ile Dardanos (Maltepe) Antlaşmasını 

imzalar. Sulla, kendisini Pergamon Kralının 

vasiyeti üzerine Roma eyaleti yapılan Asia’ya 

fethedilmiş ülke muamelesi yapma hakkına 

sahip olarak görür. Pergamon kralı Ill. 

Attalos’un öldüğü tarihten 58 yıl sonra Bithynia 

kralı IV. Nikomedes de ölmeden önce 

krallığının varisinin Roma halkı olduğunu 

ilan eden bir vasiyetname hazırlayıp bırakır. 

Roma senatosu Roma halkı adına burayı almaya 

karar verir. Roma Cumhuriyeti, böylece 

Anadolu’daki ikinci eyaletini kurar. Bu eyalet, 

Bythynia Eyaleti’dir (Kaya, 2009:216). 

Galatya Eyaletinin kurulmuş olduğu tarihten 

yaklaşık 42 yıl sonra (İ.S. 17) Kappadokia 

Krallığı da Roma eyaleti yapılır. Böylece 

Roma’nın doğrudan yönetimi altına giren 

Anadolu topraklarının sınırı Fırat ırmağına 

ulaşmış olur (Kaya, 2009:230). 

86 


Romalılar Zamanında Küçük Asya, Erzen, 2010:64-65 

Gayus Yuliyus Severus 

Roma İmparatorluğu’nda Galatya Eyaletinin 

başkenti olmasıyla Ankara, en parlak 

dönemini yaşamıştır. M.S. 1. ve 2.yüzyıllar 

Ankara tarihinin en görkemli dönemi 

olmuştur. Özellikle Traianus Dönemi’nde 

(M.S. 98-117) kent askerî açıdan stratejik ve 

lojistik bir öneme sahiptir (Sargın, 2012:28). 

Roma İmparatoru Caracalla zamanında basılmış bir 

sikke, Arka kısmında Metropolis Ankyras, yani Ankara 

Metropolisi) yazıyor, wildwinds.com, 2017 

Ankara’nın Roma imparatorluğu devrinde 

askeri ana yol üzerinde mühim merkez 

ve kışlak mahalli olduğunu, askeri tipteki 

Roma imparatorluk sikkelerinden ve 

Ankara’daki muhtelif kitabelerden anlaşılmaktadır. 

“İlkçağda Ankara” isimli kitabında 

Afif Erzen, “Ankara’da bulunan ve 

Ankaralı Gayus Yuliyus Severus namına 

dikilen bir şeref kitabesinde, Partlara karşı 

Roma imparatoru Trayanus’un sevk ettiği 

askeri kıtaların Ankara’dan geçtiklerine 

ve hatta 113-114 kışı zarfında ordu birliklerinin 

burada kışlamış olduklarına, Roma 

askerlerine ait Ankara’da bulunan birçok 

mezar taşlarındaki kitabelerden, Roma imparatorluğu 

devrinde şarka yapılan askeri 

hareketlerde, Ankara’nın coğrafi durumu 

itibariyle çok mühim bir mevkii ihraz etmiş 

bulunduğuna” dikkat çeker (Erzen, 

2010:39-40). 

Roma İmparatoru Caracalla zamanında basılmış bir 

sikke, arka kısmında Augustus Madebi bulunmaktadır, 

wildwinds.com, 2017 

87 

T A R İ H T E

Augustus Tapınağı, arachne.uni-koeln.de, 2017 

PEUTINGER HARİTASI 

İmparator Augustus’un savaşlarda sağ kolu olarak görev yapan ve Konsül olarak Roma’ya 

dönen Marcus Agrippa, o dönemde (M.Ö. 1. yy) bilinen tüm dünyanın detaylı bir haritasını 

yaptırır. Bu haritada dağlar, denizler, nehirler ve ormanların yanında 555 adet Roma kenti 

ve 3 kıtada 3500’den fazla coğrafi yerin adı ve konumu yer alır. Roma yol ağını da gösteren 

bu haritada Roma kentleri arasındaki rotalar, aralarındaki mesafeler ve seyahat süreleri de 

gösterilir. Aslı kaybolan bu haritanın 1265’te çizilen eski bir kopyası ‘Peutinger Haritası’ olarak 

mevcuttur. Haritada 3 kentin öne çıktığı görülür: Roma, Konstantinopolis (İstanbul) ve 

Antiochia (Antakya). Ayrıca Ancyra (Ankara), Nicomedia (İzmit), Nicaea (İznik), gibi önemli 

Roma yerleşimleri de özellikle vurgulanmıştır. 

88 


Ankara Roma Hamamı’ndaki 

Roma Dönemine Ait Eserler, 2018 

Ankara ve Çevresi, Peutinger Haritası, 1265 

89 

T A R İ H T E

Bütün istikametlerden gelen sekiz yolun birleşme noktası olması ve bütün yolları gözleyebilecek 

hâkim bir mevkide olması Ankara’yı stratejik bakımdan önemli yapan en önemli unsurlardır. 

Ankara’dan geçen bu sekiz yol şunlardır: 

1. Batıya doğru Juliopolis (Emir Yunus 

harabesi)’e giden ana yol (Nallıhan). Bu 

yolun mesafe taşları; Emir Yaman (Eryaman), 

Irkaksı (Erkeksu) çay, Bayram köy 

mevkilerinde bulunmuştur. 

2. Kuzey batıya, Pessinus (Balahisar’ın şimalinde) 

ve Dorülayon (Eskişehir’in şimalinde 

Şar höyük)’a giden yol. Alaca 

atlı, Balık koyuncu (Ballıkuyumcu), Mülk 

mevkilerinde mesafe taşları bulunmuştur. 

3. Güney doğuya, Parnassos’a (Parlasan) 

giden ve bir numaralı yolun devamı olan 

ana yol (Şereflikoçhisar). Mesafe taşları; 

Çamlıkaya, Örencik, Çakalhöyük, Karalı, 

Avşar, Şehidhöyük, Parnasus civarlarında 

bulunmuştur. Yol devam ederek, Tüyana 

ve Kaysereya (Kayseri)’ya gitmektedir. 

4. Doğuya doğru Taviyon (Büyük Nefesköy)’a 

giden yol (Yozgat). Mesafe taşları; Ortaköy 

ve Taviyon’da bulunmuştur. 

5. Kuzeye, Kreteya Flaviopolis’e (Gerede) 

giden yol. Ankara civarında mesafe taşları 

bulunmuştur. 

6. Güneye, İkoniyon (Konya)’ya giden yol. 

Çalthöyüğü ve Konya civarında mesafe 

taşları bulunmuştur. 

7. Kuzey doğuya doğru, Amasya’ya giden 

yol. Mesafe taşları Kalecik’te bulunmuştur. 

8. Kuzey doğuya, Gangra (Şimdi Çankırı)’ya 

giden yol. Mesafe taşları; lravlı, Topoğlu 

Çiftliği, Elecik, Şemseddin, Martköyü 

mevkilerinde bulunmuştur. 

Juliopolis Antik Kenti, Ankara, 

Nallıhan Kaymakamlığı arşivi 

Ballıkuyumcu köyünde bulunan mil taşının 

üzerindeki yazılar, Roma Hamamı Müzesi, 

French, 2012:25,275 

Pessinius Antik Kenti, Eskişehir, kulturportali.gov.tr 

90 


Bu sekiz yolun ancak Roma’lılar devrinde 

mevcut olduğu anlaşılmaktadır (Erzen, 

2005:32). 

Roma yollarını detaylı bir şekilde irdeleyen 

Ramsay’in ‘Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası’ 

kitabında bazı yollar şöyle yer alır: 

Ankaradan Geçen Yollar ve Devamları, Erzen, 2010:32-33 

• Ancyra XXXVI Acitoriziaco XXXIII Eccobriga 

XXV Lassora XVII Stabiu Tavio 

XIII Tonea XXX Garsi XXX Amasia 

(Ramsay, 1960:283). 

• Ankyra XXXIV Acitoriziaco XXXVİ 

Gangra. Şu hâlde Acitoriziacum Kalecik 

civarında, belki biraz kuzey yahut 

kuzey doğusunda bir yerdi (Ramsay, 

1960:285). 

• Ankyra XXIII Sarmalüs XX Eccobriga 

XXIII lassora XVIII Tavium (Ramsay, 

1960:285). Roma Yolu, Ulus, Ankara, 2013 

91 

T A R İ H T E

Romalılar yol yapım ve bakımına çok önem verirler ve yolla ilgili bilgi içeren mil taşlarını 

kullanırlar. Bunlar yol boyunca dikilen ve sınırları gösteren imparator ve valilerin isimleri yazılı 

taş sütunlardır. Her 1.485 metrede (1 Roma mili) 1 adet olmak üzere mil taşı dikilir. Anadolu’da 

10 bini aşkın mil taşından günümüze 1.100’ü gelebilmiştir. Bu mil taşlarına, Ankara’nın Roma 

yolları üzerinde bulunan birçok yerinde rastlanır. Yollarda “mutatio” (at değiştirme durağı) ve 

“mansio”lar (gece konaklama yeri) inşa edilir (Sargın, 2012:32). 

Nicomedia’dan (İzmit) Tarsus’a kadar olan 600 millik yola “Via Tauri” (Pilgrim’s Road-Hac Yolu) 

denir ve bu yol üzerinde 30 mutatio ve 51 mansio bulunur. Yol, Adana ve Antakya üzerinden 

Kudüs’e ulaşır (Sargın, 2012:32). 

Ankara’dan geçen Roma Hac Yolu (French, 2016:kapak) 

Etimesgut Mil taşı 

- Roma Hamamı 

Müzesi, French, 

2003:194 

Ankara Roma Hamamı Açıkhava Müzesi, 2018 

92 


Ankara, Roma Dönemi’nde diğer Roma 

kentlerinde olduğu gibi birçok yapıyla donatılır. 

Galanti, “Roma İmparatorluğunun 

en meşhur mabedinin, güzel mimarisi 

ve güzel nisbetleriyle temeyyüz 

etmiş olan Ankara 

mabedi olduğunu” yazar. 

“Mabedin binası, 

Tiber’in (14-37) saltanatının 

iptidasında 

vakfedilmiştir. 

‘Augustus Vasiyetnamesi’ 

Roma’nın 

idare şekliyle İmparator 

Augustus’un 

yaptıkları hakkında, 

gelecek nesillere aktarılmak 

üzere hayatının ‘hal 

ve harekâtını’ gösteren biri Latince, 

diğeri Yunanca olarak yazılmıştır. 

Bunlar birer kopyadır; asılları 

Roma’dadır. Galatya rahipleri binanın 

resmi açılışını yaptıktan sonra, 

bu mabedi ilahi Augustus ile ilahe 

Roma’ya vakfetmişlerdir” (Galanti, 

2005:34). 

Ankara, Hadrianus Dönemi’nin sonunda 

(M.S. 138) 12 mahalle veya 

semte (phyle/füle) bölünür. Kale 

ve çevresindeki ilk beş semtin adı 

Yunanca ve Latince olmayıp Roma 

öncesi tetrarkhlık sisteminden kalmadır 

(Sargın, 2012:28). Anlaşılan 

o ki, her yeni kralın tahta 

geçişiyle Ankara’nın büyümesi 

devam etmiş ve yeni 

krala izafe edilen yeni mahalleler 

oluşmuştur. 

Etimesgut’ta 

bulunan Roma 

Dönemine ait 

sütun 

Roma Dönemine 

Ait Sikkeler, 


Müzesi 

Roma Dönemine ait 

Ankyra sikkesindeki 

çapa dikkat çekiyor, 


Müzesi 

Olası Pers ve Got tehdidine kaşı Antonius 

Caracalla (M.S.211-217), M.S.216 yılında 

Ankyra’nın duvarlarını onarmıştır. Bu sebeple 

şehre teşekkür olarak Antoniniana 

ismi verilmiştir. Gallo-Yunanlar 

tarafından yapılan 

esir ticaretine rağmen, 

Ankyra Küçük Asya’nın 

en uygar ve en seçkin 

şehirlerinden biri olmuştur. 

(Mamboury 

1934: 66-67) 

93 

Roma’nın Galatya 

Eyaleti başkenti olduktan 

sonra varlığının 

en parlak dönemini 

yaşamaya başlayan 

Ankyra’da “Roma ve Augustus” 

Tapınağı, pazar yeri, hipodrom, 

gymnasium ve hamamlar 

bulunan yeni Roma mahallelerini 

korumak için bu dönemde surlar 

inşa edilmiştir. Şehir, İmparator Augustus 

şerefine ‘Sebaste’ ismini 

ve İmparator Neron zamanında 

‘Metropole’ unvanını elde eder 

ve şehrin sakinleri Augustus-Tektosagları 

adını alır. Şehrin simgesi, 

Roma parası ve madalyalarında 

görüldüğü üzere gemi çapasıdır 

(Erzen, 2005:32). 

Roma’ya tabi olan diğer kavimler 

gibi, Galatlar bir nevi ‘efendi 

tabakası’ teşkil ederler. 

Vaktiyle müstakil bir hayat 

yaşayan bu eyaletin ahalisi, 

eski adetlerini ve bilhassa 

dini muhafaza etmekte 

ısrar ve Firijiya (Frigya) 

adetlerine tamamiyle 

riayet etmeğe devam 

etmişlerdir. 

T A R İ H T E

Frijiyalıların merkezi olan Pessimus, Kybele 

üluhiyetini kabul etmektedir. Bu taabbud 

sistemi, sonra Roma’da ve bütün Roma İmparatorluğunda 

kabul olunmuştur. Küçük 

Asya’nın başka bir üluhiyeti de Ay ilahı 

olan Men’dir. Ankara, Roma zamanında 

da Men mabedinin merkezi olup 

şehrin devlet binası, ibadethanesi, 

Men’in ibadetine maruz kalmıştır. 

Ruhban vazifeleri Galatlı 

efendilerin elindedir. Ankara 

mabedinin Augustus’ün 

ve Roma’nın mukaddes yeri 

olduğu, mabedin duvarlarında 

bulunan yazılardan 

anlaşılmaktadır (Galanti, 

2005:27). 

Galanti, “Roma idaresinden 

evvel, 925 metre irtifaında 

bulunan Ankara, şimdiki halde 

yüksek görünen kaleye malik 

olduğunu ve kenarları, şimalden ve 

şarktan garba akan İstainos(İstanoz- 

Zir)’un cenub tarafından geçen ve bu 

şehirden elli kilometre ve Ankara’dan 

Ay Tanrısı (Men), 


Müzesi 

seksen kilometre uzak olan ve Sakarya’ya 

dökülen Üngur (Ankara suyu) ile muhafaza 

edildiğini” kaydeder. Ayrıca “Romalıların, 

Akropolisin duvarlarını oraya kadar uzatarak 

yüksek mahalleleri şehir haline getirdiklerini 

ve İmparator Karakalla’nın (212-217), 

Ankara kalesini tamir ettiği” bilgisini 

verir (Galanti, 2005:28). 

M.S. 3.yüzyılda (260’larda) İmparator 

Galliennus zamanında 

Avrupa’nın kuzeyinden gelen 

Gothlar, doğuda Parthlar ve 

Suriye’deki Palmyra’lı Arap 

Kraliçe Septimia Zenobia’nın 

kısa süreli Ankara’daki hükümdarlığı 

(M.S. 270) sonucunda 

Roma İmparatorluğu 

eski gücünü yitirir. Kentteki 

yapıların çoğu tahrip edilir. Büyük 

bir açlık ve kıtlık ortaya çıkar 

(M.S. 270-275). İmparatorlukta 

çıkan sosyal ve ekonomik çöküntü 

ve saldırılar, kent çevresinin M.S. 

270’den itibaren surlarla çevrilmesine 

neden olur. İçkaledeki yazılı bir 

Augustus Mabedi, 2018 

Augustus 

Tapınağı’ndaki yazıt, 

etpoetica.com, 2017 

94 


lokta, M.S. 270 yılında zengin bir kişinin 

kendi parasıyla kentin dış surlarını yaptırttığı 

ve harap olmuş bazı önemli yapıları da 

onarttığı belirtilir (Sargın, 2012:34). Fakat 

bu felaketi telafi ederek II.asırda 

malik olduğu genişliği, zenginliği 

Ankara ilkçağda bir 

daha elde edememiş ve şehrin 

parlak devri artık geçmiştir. 

Ankara’nın bu zamanda 

sönük bir vaziyette olduğunu, 

Valeriya’nın uğradığı 

felaket devresinde 

artık sikke darp 

ettirmediği de göstermektedir 

(Erzen, 

2010:64). 

Ankara çevresindeki 

Roma dönemine ait 

yerleşim yerleri arasında; 

Yalıncak, Sincan/İlyakut, İncirli/Dutluca, 

Esenler, Osmaniye, 

Polatlar, Tatlar, Erkeksu 

Ulpius Aelius 

Pompeianus’a ait olduğu 

düşünülen bir tondo büst, 


Müzesi 

ve Akçaören, Akyurt/Taşpınar, Cücük ve 

Büğdüz, Çubuk Çayı/Karaköy, Beypazarı/ 

Dikmen, Adaören Kalesi ve Tahirler, Şereflikoçhisar/Değirmenyolu, 

Bala/Karahamzalı, 

Şedithöyük ve Karaali, Haymana/ 

Topaklı-Türkhöyük, Elmadağ, Gölbaşı/ 

Taşpınar ve Karaoğlan, Etimesgut/Zırhlı 

Birlikler Okulunun Doğusu, Kızılcahamam/Çeltikçi 

ve Yukarıkısa, 

Güdül/Sarıkaya, Müslüm 

ve Çağa, Nallıhan/Çayırhan 

(Iuliopolis), Polatlı/ 

Gündoğan-Höyük I 

ve Höyük II, Malıköy- 

Malveren, Yüzükbaşı- 

Özhöyük Faraşlı-Arılık 

Özü, Alagöz-Paşatepesi, 

İnler, Çubuk/Yazlıca 

ve Akkuzulu, Çamlıdere/ 

Akkaya, Kalecik/Elecik-Kızıleşik, 

Akçataş, Karahöyük, Yeşildere 

ve Kazan/Karalar sayılabilir 

(Sargın, 2012:34-35). 


95 

T A R İ H T E

Bizans Dönemine ait Lahit Kapağı, Roma Hamamı Açıkhava Müzesi, 2018 

1.11 

DOĞU ROMA (BİZANS) DÖNEMİ 

Ankara, Galatlar (M.Ö. III. yüzyıl) ve 

onlardan sonraki Romalılar (M.Ö. 

I. yy.) dönemlerinde eyalet merkezi 

olmuştur. Romanın ikiye bölünmesiyle de 

Ankara, Doğu Roma (Bizans), bölümünde 

kalmıştır. Ankara’nın en parlak dönemi Roma 

İmparatorluğu’nda Galatya eyaletinin başkenti 

olmasıyla başlar. Metropolis yani Anakent 

unvanı alır. Kent askerî açıdan stratejik 

bir öneme sahiptir. Kent, Roma döneminde 

birçok yapılarla donatılır ve diğer Roma kentlerinde 

olduğu gibi 12 semte (füle) bölünür, 

içişlerinde bağımsız ve demokratik olarak, 

halk tarafından seçilen meclislerle yönetilir. 

Bu dönemde kentin alt yapısı tamamlanmış 

ve Elmadağ’dan taş borularla su getirilmiştir. 

Tahıl üretimi, dokumacılık ve hayvancılık alanında 

büyük gelişmeler sağlanmıştır. Tarihi 

seyir içinde mekânların/şehirlerin her devlette 

farklı şekilde isimlendirildiği ya da zamanla 

önemini yitirip terk edilmesinden dolayı 

zaman zaman tarihi tespitlerin yapılmasında 

zorluklar yaşanabilmektedir. 

Oysa Ankara’nın müstahkem mevkii Ramsay’a 

göre “hiçbir zaman şüpheli gözükmemiştir: 

El’an Engürü adını taşır. Aziz Theodori’nin 

tercüme-i halinde Ankyra’da Petris isminde 

bir kadın manastırından bahsedilmektedir. 

Maximian zamanında, Agrippino’nun nezareti 

altında, Aziz Plato, Ankyra surları haricinde 

idam edilmiştir. Aziz Theodori’nin 

‘lztırapları’nda şehrin yanında olduğundan 

bahsedilen göl, ihtimal ki Jerusalem itinererindeki 

Cenaxis Palus (Eryaman Göksu)’dır” 

(Ramsay, 1960:267). 

Göksu (Susuz) Gölü eski bir fotoğraf, 

Etimesgut Belediyesi arşivi 

96 


Her ne kadar Ankara kalesi sağlam bir yapıya 

sahip olsa da “Roma Dönemi surları hakkında 

pek çok öneride bulunulmakla birlikte surların 

seyrettiği rota tam olarak bilinmemektedir. 

Bu dönem surları ile ilgili yorumlarda da bulunan 

Perrot, bu surlardan geriye hiçbir şey 

kalmadığını ve bu eski duvarların daha sonra 

inşa edilen yapıların altında saklı kalmış olabileceğini 

belirtmiştir. M.Ö. 3. yüzyılda barbar 

istilalarında bu surların tekrar inşa edilip sağlamlaştırıldığından 

ve bu durumu yine kendisinin 

okuduğu bir yazıtta da tespit ettiğinden 

bahsetmiştir” (Sülüner, 2014:20). 

Milattan sonra 3. yüzyıl boyunca sürekli savaş 

ortamında kalan Anadolu’nun doğu bölgeleri 

için Ankara, Roma İmparatorluğu ordularına 

kışlık barınak, erzak ve gereçlerin sağlandığı 

yer ve yeni seferler için asker toplanma merkezi 

olarak işlev görmüştür. Bu ortam kentin 

ekonomisine iç üretim yoluyla katkıda bulunmuştur 

(Aktüre, 1984:7-8). Dolayısıyla 3.yüzyıl 

boyunca saldırılara ve yıkıma uğrayan Roma 

Dönemi Ankara’sının kalesi defalarca tamir 

görmüştür. Duvarların alt kısımlarına ait taş 

örgü sırasındaki blokların karışık bir şekilde 

dizilmiş olmaları da saldırılar sırasında yapılan 

tamiratların yeni saldırılara karşı mümkün olduğunca 

hızlı gerçekleştirildiğini göstermektedir. 

Ankara, Diocletianus zamanında (M.S. 284- 

305) askeri ve ekonomik açıdan yine önemini 

korur. Kent yönetimi yeniden yapılandırılır. 

Çoklu (dörde kadar) yöneticilerin bulunduğu 

bir sistem olan Tetrarch getirilir. Yol çalışmalarına 

ağırlık verilir ve Bizans’ın yol ağıda 

Roma’nın devamı gibi oluşturulur. Bu dönemde 

surlar ve kamu binaları yenilenir. Dokumacılık 

ve ticaret iyice gelişir (Sargın, 2012:36). 

Diocletian, Nicomedia’yi Roma aleminin dört 

merkezinden biri ve dört hükümdarından birinin 

payitahtı yapar. Dolayısıyla buradan geçen 

yolun büyük bir ehemmiyet kesbettiği, 300- 

Ankara Kalesi Surlarında Bizans İzleri, 

French, 2003:10 

97 

T A R İ H T E

Roma yolu, Ankara, gazeteilksayfa.com, 2018 

330 senelerine ait olan Antonin itinererinde 

tarif edilmiştir. Fakat bunun asıl dikkati çeken 

hususiyeti, Avrupa’dan arzı mukaddese giden 

hacıların tabii karayolu oluşudur. Batıdan 

gelen hacılar için en ucuz Jerusalem seyahati, 

Constantinople-Roma yoliyle Nicomediya 

(yahut bazan gemi ile Nicaia ve oradan da 

Ankara-Tarsus yoludur. Bu yol birçok cihetlerden, 

Anadolu’nun son devre ait yollarının en 

şayanı dikkatidir. Büyük bir ihtimamla korunur; 

üzerindeki merhale ve menzillerin Constantine 

zamanına ait olanları aynen bugüne kadar devam 

edip gelmiştir. Altıncı asırda “publica regii 

cursus via=umum kral yollarından” bahsedilmiştir” 

(Ramsay, 1960:266-267). 

Haritalarda, arkeolojik buluntular ve belgelerin 

yanında, yakın tarihte Ankara’nın Ulus 

semtinde yapılmış kazı esnasında Roma 

yolu kalıntılarına rastlanmıştır. Ankara Roma 

Yolu ya da Cardo Maximus, Ankara’nın Ulus 

semtinde Ulus Şehir Çarşısı’nın [batısında 

Sümerbank, doğusunda Zincirli Camii ve 

Gelirler Genel Müdürlüğü binası, kuzeyinde 

Julien Sütunu ve Valilik binası, güneyinde 

ise Anafartalar Çarşısı bulunmakta] temel 

kazısı sırasında birtakım eserler ortaya çıkmıştır. 

Cevdet Bayburtluoğlu denetiminde, 

1995 yılında, yapılan kazılarda Geç Roma 

Dönemi’ne ait yol ortaya çıkmıştır (Temizsoy 

ve diğerleri, 1996:7-18). 

1995-1996 yıllarında Ulus Şehir Çarşısı çevresinde 

yapılan (Ankara Valiliği Bahçesi Roma 

Caddesi Kazısı) kazı çalışmaları sonucunda 

açığa çıkarılan Roma Yolu’nun Valilik Binası 

bahçesinde kalan bölümünü de Valiliğe gelen 

ziyaretçilere teşhir etmeyi amaçlayan, 

kazı çalışmaları 23 Temmuz - 21 Eylül 2007 

tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Yapılan 

kazı çalışmaları neticesinde alanda 4 mimari 

tabaka tespit edilmiş olup, bu tabakaların 

Roma Dönemi’nden 19. yy. sonuna kadar 

geniş bir yelpazeyi kapsadığı görülmüştür. 

Bahsi geçen arkeolojik dolgu içerisinde, 

dönemleri karakterize eden mimari unsurlar 

ve maddi kültür öğeleri kazı buluntuları arasında 

sayılmaktadır (Ankara Valiliği Bahçesi 

Roma Caddesi Kazısı, 2018). 

2006 yılında Ankara Valiliği otopark inşaatı sırasında 

aynı yolun devamı bulunmuştur. 216 

metre uzunluğundaki yol, 6.7 metre genişliğe 

sahiptir ve yolun kenarlarında yayalar için yapılmış 

20 cm yükseklikte 1.5 metrelik kaldırım 

blokları vardır. Yol günümüzdeki seviyenin 2 

ile 3.32 metre altında kalmaktadır. 

98 


Julien (Belkıs) Sütunu, Atila Cangır Koleksiyonu 

Koyu bir pagan olan Diocletianus’dan sonraki 

Galerius Valerius Maximianus (Galerius) 

Dönemi’nde (M.S. 305-306) ise Hristiyanlık 

yayılmaya başlar. İmparator Gaius Flavius 

Aurelius Constantinus (Büyük Constantinus) 

zamanında (M.S. 306-337) Hristiyanlığın 

önemi daha da artmaya başlar. M.S. 

313 yılında Hristiyanlığa karşı hoşgörünün 

bir sözleşmeye bağlandığı ‘Milano Fermanı’ 

ile Constantinus ve Licinius, Hristiyanlığın 

resmiyet kazanmasını sağlar. Büyük zulüm 

gören Hristiyanlar artık daha rahat hareket 

eder. Büyük Constantinus (I. Constantinus) 

ve II. Constantinus (M.S. 337-361) dönemlerinde 

Ankara, huzurlu ve güvenli bir kent 

görünümündedir (Sargın, 2012:36). 

Ankara, Hristiyanlığın iyice yayılmasıyla 

dini bir merkez olma özelliği de kazanır. 

M.S. 314 ve M.S. 358’de Saint Synode adıyla 

kurulan Hristiyanlık Meclisi önemli dini 

kararlar alınmasında rol oynar. Bu Meclis, 

Ortodoksların arasındaki dinsel sorunların 

ve özelliklede mezhep çatışmalarının çözümlenmesine 

katkı sağlar. Kent Meclisi, 

Piskoposlara “yerel temsilcilik” görevi dahi 

verir (Sargın, 2012:36). 

“İmparator Julien [Julianus] (331-363), 

İranilere karşı harb etmek üzere (M.S.362- 

363), Ancyra’dan geçerken, büyük hürmet 

ve ihtifal gördü. Ankara’nın Hristiyan halkı 

pagan Julianus’u büyük bir coşku ile 

karşılar. Elyevm Ankara’da bulunan zafer 

sütununun ‘Julianus [Julien] Sütunu’, 

bu imparatorun şerefine rekzedildiği zannolunuyor. 

Bu amud muhakkak surette 

Bizans devrine aittir (Galanti, 2005:53). 

Julianus, dönemin Ankara Valisi Maximinus 

ile birlikte Hristiyanlık’ı yasaklayarak 

çok tanrılı pagan dinini yaymaya çalışmışsa 

da ani ölümü üzerine bu çalışmalar 

durur. Vali Maximinus zamanında (M.S. 

362-364) Ankara yine eski parlak günlerine 

döner; başta çeşme ve “nypmhaeum”lar 

[nypmlara adanmış anıtlar/anıtsal yapılar] 

olmak üzere çok sayıda yapı ile donatılır. 

Eğitim ve öğretime özel önem verilerek, 

öğretmenlerin en iyi yurttaşlar arasından 

seçilmeleri sağlanır. Okullarda hitabet sanatında 

önemli kişilerin yetişmesine özen 

gösterilir. Bu dönem Ankara’da refah artar” 

(Galanti, 2005:53). 

99 

T A R İ H T E

Bizans döneminde kilise olarak kullanılan Augustus Tapnağı, 2018 

100 


Augustus Tapnağı Gravürü, Texier 

101 

T A R İ H T E

Roma İmparatorluğu Sınırları, İmparatorluğun Bölünmüş Haritası, M.S.395 

İmparator Julien’in vefatından sonra ordu 

tarafından kral seçilmiş ve saltanat hil’atını 

Ankara’da giymiş olan Jovien (Flavius Jovianus) 

M.S. 363-364 yıllarında İmparatorluğu 

yönetir. Jovien, Engri ile Nicea (İznik) 

arasında yatağında ölü olarak bulunmuştur. 

M.S. 364 yılında Komutan Valentinianus, 

İmparatorluğu ikiye bölerek Batı Roma’yı 

kendisine, Doğu Roma’yı (Bizans) kardeşi 

Valensius’a (M.S. 364-378) bağlar. Valensius 

Dönemi’nde taht kavgalarından ötürü 

çıkan iç savaştan dolayı Ankara büyük bir 

Askeri merkez haline gelir. Doğu Roma 

olarak adlandırılan alanda Bizans egemenliği 

başlamıştır (Galanti, 2005:53; Sargın, 

2012:38). 

I.Theodosius (M.S. 379-395) zamanında Hristiyanlık 

tekrar yayılmaya başlar. Bu arada 

Galatya, Galatia Salutaris (merkezi Pessinus) 

ve Galatia Prima (merkezi Ankyra) olmak 

üzere ikiye ayrılır. Arcadius (M.S. 395-408) 

Dönemi’nde İstanbul Bizans’ın merkezi 

Ankara ise dinlenme ve tatil merkezi olur. 

Yazları İmparatorluk Ankara’dan yönetilir. 

Hatta II.Theodosius (M.S. 408-450) yazları 

sarayını Ankara’ya getirir. İmparatorlar 

Contantinopolis’in (İstanbul) nemli havasının 

yerine Ankara’nın kuru havasını yeğler. Dolayısı 

ile Ankara bir çeşit yazlık başkent gibi 

görev yapar. Çağın en önemli spor ve eğlence 

etkinliği sayılan gladyatör oyunlarının ve 

av şenliklerinin günlerce ve görkemlice yapıldığı 

bir kent olur (Sargın, 2012:38). 

Ayrıca imparatorların İstanbul’dan Antakya’ya 

giderken Ankara’ya uğramaları da kentin 

önemini artırır. Ankara dokuma ticaretinin 

merkezi olunca, Galatyalı tüccarların ünü 

artar. Bu arada yukarıda adı geçen imparatorlar, 

hem doğuda Persler ile uğraşır, hem 

de Hristiyanlık’ın yayılmasını engellemeye 

çalışırlar. Daha sonraları olumsuzluklar baş 

gösterir ve M.S. 386’dan itibaren Frigya’ya 

yerleşen kabilelerden Isauria, Gruthungi ve 

Ostrogotlar bölgede karışıklıklar çıkarır (Sargın, 

2012:39). 

102 


M.S. 5.yüzyılın ilk yarısından itibaren Ankara 

tam anlamıyla bir Hristiyan kenti 

olur. Kurumsallaşan kilise örgütü, merkezi 

Ankyra’da olan “Galatya I” denilen bölgede 

ve merkezi Pessinus olan “Galatya II” 

olarak adlandırılan bölgede birer metropolitlik 

kurar. Bu dönemde kent Hristiyan din 

adamlarından ve onların iyilik ve yardımsever 

öykülerinden geçilmez. Milattan sonra 

4. ve 7. yüzyıl arasındaki üç yüzyıllık barış 

içinde geçen dönemde kentte yeni yapıların 

yapıldığı, savaş döneminde yıkılanların 

onarıldığı anlaşılmaktadır. Barış döneminin 

etkisiyle Etiyokuşu, Yalıncak gibi yerlerde 

büyük toprak sahiplerinin, zengin tabakanın 

sur dışında malikâneler ve çiftlikler yaptırdıkları 

belirtilmektedir. (Sargın, 2012:39; Aktüre, 

1984:7-8). 

Hristiyanlar Kudüs’e hacı olmaya giderken 

Ankara’dan geçerler. Ankara, 

Bizans’ın büyük bir dini merkezi olmasının 

yanı sıra Galatya Başpiskoposluğu’nun da 

merkezi durumundadır. Din adamları ve 

günümüze kadar gelemeyen birçok dini 

yapı (Katedral, Kilise, Şapel ve Manastır 

gibi) Ankara’nın dinsel açıdan önemini ortaya 

koyar. Anadolu’daki en büyük Metropolitliklerden 

(Ortodokslarda ‘Patrik’ten 

sonra gelen makam) birisiydi. Birçok azizin 

mezarının bulunduğu Ankara, manastırlarıyla 

da ünlüydü. Bu dönemde Ankara’nın 

Ankara’da bir manastır, Atila Cangır Koleksiyonu 

ilk ve en büyük din adamı olarak koruyucu 

aziz ilan edilen Platonis, daha sonra asılarak 

katledilir. Sonuç olarak Hıristiyanlığın 

kurumsallaşmasında Ankara tarihte önemli 

bir rol oynar (Sargın, 2012:37). 

Ankara ile Doğu Roma (Bizans)’nın başkenti 

olan İstanbul’un yol bağlantısına değinen 

Ramsay, Jerusalem itinererine göre 

bu yolun güzergâhını belirtir: “Constantinopoli, 

Calcedoniam, Massete Vll, Pancidia 

VII, Pontamus XIII, Libissa IX, Brunca 

XII, Nicomedia şehri XIII, Hyribolun X, Libum 

XI, Liada XII, Nicia şehri VIII, Schinae 

VIII, Mido VII, Chogeae VI, Thateso X, Tutal 

o IX, Protunica Xl, Artemis XII, Dablae 

VI, Ceratae VI, Finis (Cilicia hiıdudu) X, 

Dadastana VI, Dağdan aşmak VI, Milia XI, 

Juliopolis şehri VIII, Hyeron (mukaddes 

nehir) XIII, Agannia XI, Ipotobrogen VI, 

Mnizos X, Prasmon XII, Cenaxem palidem 

(Eryaman Göksu) XIII, Anchira Galatia şehri” 

(Ramsay, 1960:264). “Bu yol, Constantinople, 

Doğu İmparatorluğunun merkezi 

olduktan sonra daha büyük bir ehemmiyet 

kesbetmiştir; El’an da mühim bir ticaret 

yoludur (Ramsay, 1960:266-267). 

103 

Ankara’da Roma Tiyatrosu, 2016 

T A R İ H T E

Bahsi geçen kutsal yol hakkında, 

David French’in Ankara’dan geçen 

Tarsus ve Antakya’ya ulaşan 

Hac Yolu güzergâhındaki yerleşim 

birimlerinin isimlerinin yer aldığı 

tabloda; 111. sırada Eryaman 

1-2, 112. sırada Ankara Etimesgut 

isimleri yer almıştır. 

Eryaman köyünde bulunan mil taşının üzerindeki yazılar, 

Roma Hamamı Müzesi, French, 2012:25,271 

“111(A). Eryaman-1: Miltaşı 

(Kilometre), Eryaman köyünde 

‘Caminin kenarına yaslanan/dayanan 

büyük bir sütundur (Basit/ 

sade bir silindir. Üstü kırık. Solmuş 

kireçtaşı)’ (Anderson). Caminin 

avlusunun içindeki kapının 

solunda baş aşağı ve genişçe 

gizlenmiş durumdadır. Üzerindeki 

metin aşağıda yer almaktadır” 

(French, 2012:180-181). 

“111(B). Eryaman-2: Miltaşı (Kilometre), 

Eryaman köyünün batısındaki mezarlığın 

kapısındadır (Basit/sade bir silindir. Üstten 

ve alttan kırılmış. Beyaz damarlı, gri kireç 

taşıdır. Yüzeyi biraz yıpranmıştır) Üzerindeki 

metin aşağıda yer almaktadır” (French, 

2012:180-181). 

Etimesgut Mil taşı - Roma 

Hamamı Müzesi, French, 

2003:194 

“112. Etimesgut: Bir Miltaşı 

(Kilometre) olarak yeniden kullanılan 

bir sütun. Tam. Soluk gri, 

beyaz damarlı mermerdir. Yüzey 

ve harfler biraz yıpranmıştır. Üzerindeki 

metin aşağıda yer almaktadır” 

(French, 2012:181-182). 

104 


Ballıkuyumcu köyünde bulunan mil taşının 

üzerindeki yazılar, Roma Hamamı Müzesi, 

French, 2012:25,275 

“A. Larcius Macedo’nun Miltaşlarının 

(Kilometre) Dağılım Haritasında, 

Hac Yolunu gösteren güzergahta 

haritada 22 numara ile gösterilen 

111(A), Eryaman-1’i ifade etmektedir” 

(French, 2012:257). 

A. Larcius Macedo’nun 

Miltaşlarının (Kilometre) Dağılım 

Haritası, French, 2012:258-259 

105 

T A R İ H T E

Ankara’da M.S. 452 yılında etkisini gösteren büyük kıtlık ve veba salgını, tıp biliminin 

kentteki gelişmişliği sayesinde atlatılır. Justinianos Dönemi’nde (M.S. 527-565) çıkan isyanları 

önleyemeyen Galatya valisinin rütbesi Magistrate denilen ve yalnızca idari yetkileri olan 

bir düzeye indirilir. Ankara yine bu dönemde Vandallar’ın son kralı olan Gelimer’in sürgüne 

gönderildiği kent olur. M.S. 542 yılındaki büyük veba salgını önemli bir nüfus kabına yol açar. 

İmparatorluk, bu olumsuzlukların üstüne birde Sasaniler’in, Araplar’ın ve Avarlar’ın sürekli saldırılarına 

maruz kalır. Bu saldırılardan Ankara da payını alır (Sargın, 2012:39). 

Sasani ve Arap Baskıları 

7. yüzyılın başlarında Sasani ve Arapların birçok 

kenti yerle bir etmeleri ilk çağın sonunu 

getirir. Ankara, açık kent kimliğini yitirerek 

surların içine çekilir ve Bizans’ın sınır kenti 

olur. Yalnız surların dışında kalan büyük ve 

küçük Roma Hamamları gibi yapılar bir süre 

daha kullanılır. Bu dönemde surlar içindeki 

Ankara’nın su gereksinimi, sarnıçlar, suyolları 

ve hatip çayı üzerindeki Bend Deresinden 

sağlanır. Hatta Ankara Kalesi’nden 

Roma Bendine kadar gizli bir yol olduğu, 

Richard Pocoche ve Semavi İyice tarafından 

ileri sürülmektedir. Kentin su şebekesinin 

kullanılmadığı onarım gören birçok yapıda 

destek malzemesi olarak kullanılan taş su 

borularından anlaşılır (Sargın, 2012:40). 

Byzantium, Justinian I’s Empire, 527-565 A.D. 

Roma Su Bendi ve Ankara Kalesi, (Jerphanion), 

Atilla Cangır Arşivi 

106 


Kentin barış dönemi 7.yüzyılda Persler’in 

saldırılarıyla sona erer. Önceki ihtişamını yitiren 

kent tekrar surlar içine çekilmiştir. Buna 

rağmen 7. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar geçen 

süre içinde Ankara, ekonomisi gelişmiş, 

önemli bir nüfus yoğunluğunu barındıran 

bir kent görünümündedir. 7.yüzyıl ile 

8.yüzyıl arasında daha çok askerî önemi 

ağırlık taşırken 9. ve 10. yüzyıllarda ise ticari 

önemi ağırlık kazanır. Bunun nedeni bu yüzyıllarda 

Bizans’ın doğu ile ticari ilişkilerinin 

en üst düzeye ulaşmasıdır. Daha 6. yüzyıldan 

başlayarak ticaret Bizans ekonomisinde 

çok önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle 

İmparatorluk başkentinin (İstanbul) tüketim 

ihtiyaçları buna neden olmuştur. Baharat, 

parfüm, fildişi ve diğer bir kısım lüks tüketim 

maddeleri Hindistan’dan, ipek Çin’den, mücevherler 

ve değerli taşlar İran’dan, pamuk 

ve şeker Suriye ve Anadolu’dan, et ve madenler 

Anadolu’dan, tahıl Suriye, Mısır ve 

Anadolu’dan getirilmektedir. Bu ticari gelişmelerin 

ana yolu üzerindeki Ankara’da 

kent içinde en çok dikkati çeken unsurlar 

Pazar yeri (Agora), kiliseler, surlar, tahıl 

depoları, ambarlar, hamamlar olarak sıralanabilir 

(Aktüre, 1984:9-10-11). 


Sasaniler, 615’de Ankara’yı da yağmalayarak 

İstanbul’a kadar gelirler. Sasaniler 

622’de büyük bir yangın çıkararak 

başta Büyük Roma Hamamı olmak üzere 

Ankara’yı tekrar talan ederler. 630 

yılında Heracleios (610-641) Sasani Kralı 

II.Hüsrev’i yenerek Ankara’yı geri alır. Harap 

olan kale ve surlar yeniden tamir edilmiş 

ve Ankara Kalesi de bugünkü görünümünü 

bu dönemki onarımda almıştır. 

Sasani tehlikesi ortadan kalkınca kent Comitetenses 

unvanlı askeri komutanın bulunduğu 

büyük bir komuta merkezi olur. 7. 

yüzyılda kentin ticari önemini belirten unsurlar 

arasında vergi toplama ve gümrük 

depolarının (Apotheke) merkezi olması da 

gösterilebilir. Ticaret amacıyla yerleşen 

Ermeni ve Araplar ile birlikte nüfusun 

25-30 bin arasında olduğu tahmin edilir 

(Sargın, 2012:40-41). 

107 

Ankara Kalesi, Atilla Cangır Arşivi 

T A R İ H T E

Ankara Roma Hamamı Açıkhava Müzesindeki Bizans Mezarı, 2018 

II.Constantinus Dönemi’nde (641-668) surlarla 

çevrilerek kale içerisine çekilen kent, 

654’de kısa bir süre Muaviye’nin liderliğindeki 

Emeviler’in eline geçer. Emeviler’in 

çekilmesi üzerine Kalede çok büyük 

bir sağlamlaştırma çalışması 

yapılır. 656-661 arasında 

Araplar kendi iç savaşları hariç 

olmak üzere savaş sonrası yirmi 

yıl boyunca neredeyse her yıl 

Ankara’ya saldırmışlarsa da kenti 

ele geçiremezler. Sadece 709’da 

II.Justinianus zamanında (705- 

711), Emevilerin Doğu Valisi Emir 

Mesleme, Ermeni Asıllı Ankara 

Valisi Simon’u yenmesine rağmen 

çok kısa bir süre kentte kalabilir. 

Araplar (Emeviler) 714 yılında Galatya 

(Ankara)’yı yağma ederek 

alırlar (Diehl, 2006:61). Daha sonra 

Halife Hişam’ın komutanlarından 

İbrahim Bin Hişam, 723 yılında 

Ankara’ya saldırır. Anadolu’yu tehdit 

eden Arap saldırıları, İmparator 

III.Leon (717-741) tarafından durdurulur 

ve İstanbul Arap işgalinden 

kurtarılır. Bu saldırılar Ankara’ya da büyük 

zarar verir. İmparator III.Leon yıkılan surları 

onartır ve bazı idari değişiklikler yapar (Sargın, 

2012:41). 

Bizans Dönemine ait Mezar 

Taşı, Roma Hamamı 

Açıkhava Müzesi, 2018 

806’da Harun ar-Raşid muazzam bir ordu ile 

görünerek sınır bölgesinin birçok kalesini alır, 

Tyana’yı işgal ederek büyükçe savaş birliğini 

Ankyra (Ankara) bölgesine yollar. İmparator 

barış ricasında bulunmak, 

haraç ödemeyi ve bunun üstünde 

de daha küçük düşürücü bir şart 

olarak, halifeye kendisi ve oğlu 

için her yıl baş vergisi olarak 3’er 

altın yollamayı üstlenmek zorunda 

kalır (Ostrogorsky, 2011:182). 

837’de Halife El-Mu’tasım, sadece 

sınır bölgesi müstahkem 

mevkilerine değil Anadolu’nun 

en önemli merkezlerine yönelen 

büyük bir sefere girişince durum 

daha da ciddileşir. Mu’tasım’ın 

muazzam ordusunun bir kısmı 

kuzey batı istikametinde ilerliyerek 

22 Temmuz’da Dazimon 

(Dazmana) yanındaki kanlı bir savaşta 

bizzat İmparatorun kumanda 

ettiği Bizans ordusunu yener 

ve Ankara’yı işgal eder. Bu arada 

Mu’tasım, ordusunun büyük kısmiyle 

12 Ağustos’ta Amorion’u hücumla 

zapteder. Bu olay Bizans’ta çok moral yıkıcı 

bir etki yapar. Çünkü Amorion, Anatolikon thema’sının 

en önemli kalesi ve ayrıca hâkim Bizans 

hanedanının yurd şehridir. İmparator batı 

Avrupa’dan, Fransa ve Venedik’ten Araplara 

karşı yardım ister (Ostrogorsky, 2011:195). 

108 


1939 yιlιnda yapιlan İstasyon Kazιsι’nda ortaya çιkan iki Erken 

Bizans Çağι mezarι, Gökçe Günel Arşivi 

7-10.Yüzyıllar arası Bizans Ankara’sı zaman 

zaman darboğaza girse de ekonomisi gelişmiş, 

Kilisesi yine çok önemli bir kurum, 

entelektüel ve aynı zamanda askeri merkez 

olarak da bilinen bir kenttir. Kilise çok 

önemli olduğundan tiyatro, tapınak, palaestra, 

gymnasium gibi yapıların artık bir 

önemi kalmaz (Sargın, 2012:40). 

8. yüzyılda ise Araplar ile yaşanan savaşlar 

sonucunda yeniden yapılanmaya gidilerek 

yeni eyaletler oluşturulur. ‘Galatya’ adı, 

668’den itibaren yeniden yapılandırılan 

idari sistemle kaldırılır. Artık bu eyaletler 

birer askeri üs olan Thema adıyla anılır. 

Ankara, III.Leon ve V.Constantinos dönemlerinde 

(741-775) yarı sivil yarı askeri 

bir eyalet olan Bucellarion Thema’sının 

merkezi durumundadır. 775-776 yıllarında 

Arap orduları, Ankara’yı bir kez daha 

kuşatır. 797 yılında Abbasi Halifesi Harun 

El-Reşid’in komutanlarından Abdülmelik 

Bin Salih, Ankara’yı kısa sürede işgal eder. 

805’de I.Nicephoros (802-811) Ankara’yı 

surlarla çevirtir, yıkılan duvarları onartır 

(Charanis, 2011:201). 

Bizans Themalarının Gelişimi, M.S.750, 

109 

T A R İ H T E

806’da Ankara’ya tekrar saldıran Harun El- 

Reşid’în kenti alıp almadığı şüphelidir. Kent, 

Theophilos zamanında (829-842) 837-838 

yıllarında halife El-Mu’tasım ve Türkmen Komutan 

Afşin Beyin yağmalarına maruz kalır. 

859’da İmparator III.Michael (842-867) Fırat 

nehrine kadar olan bölgeyi Araplar’dan 

kurtarır ve Ankara kalesi ile surları onartır 

(Charanis, 2011:201; Ostrogorsky, 2011:212). 

Bundan dolayı imparatora kenti kuran ve 

koruyan anlamında “kentin banisi” unvanı 

verilir. Ankara bu dönemi parlak bir biçimde 

geçirir. 871’de Divriği (Theprike) merkezli Paulikian 

adlı bir Hristiyanlık mezhebi Khrysokheiros 

komutasında Ankara’yı ele geçirse 

de İmparator I.Basileios, (867-886) 872’de 

bunları kovar. VI.Leon döneminde (886-912) 

Bucellarion Theması daha da küçülür ve başına 

bir general getirilir. Bu yüzyılda kent nüfusunun 

25-30 bin olduğu hesaplanır (Sargın, 

2012:41-42). 

Bizans Themalarının Gelişimi, M.S.950, 

931’de yine Tarsus’taki Araplar kenti kısa süreli ele geçirseler de daha sonra Bizanslılar 

duruma tekrar hâkim olur. 11.yüzyıla kadar yaşanan barış döneminde ticaret daha da 

gelişir. Askerlere gereksinim azalınca Thema içindeki sivil otorite yine ön plana çıkar ve 

kentte refah yaşanmaya başlanır. 1032’deki veba salgını ve kıtlık ve 1037’deki deprem 

kentten göçlerin olmasına yol açar. Bu olumsuzlukların da etkisiyle tamamen surlar içine 

çekilen kent, tam bir orta çağ görünümü verir (Sargın, 2012:42). 

110 


BIZANS VE TÜRKLER 

Malazgirt Savaşı’nda Selçuklu Sancakları istanbulclues.com, 2017 

Thema’ler teşkilatı, Bizans’ın başındaki 

Makedonya sülalesi zamanında, en yüksek 

mertebesini ihraz eder. Bu devirden sonra 

bu sistem, kısmen Selçuki Türklerinin Anadolu’daki 

fütuhatı, kısmen Bizans hayatının 

Haçlılar devrinde uğradığı değişiklikler 

yüzünden, yavaş yavaş inhitat etmeğe 

başlar. Basil II Bulgarokton’un ölüm senesi 

olan 1025’ten itibaren Bizans, birtakım tesadüfi 

hükümdarların süratle birbirini istihlaf 

etmelerine ve Bizans devleti için bir 

nevi umumi inhitat başlamasına şahit olan 

bir karışıklık devrine girer ve bu karışıklık 

devri 25 sene sürer (1056-1081). Bu devir 

ancak meşhur Komnen’ler sülalesinin müessisi 

Aleksis Komnen ile sona ermiştir. Bu 

devir, sık sık imparator değişmeleri ve hükümdarların 

ekserisinin kabiliyetsizliği ile 

temayüz etmekle beraber, Bizans imparatorluğu 

tarihi için son derece mühimdir; 

çünkü bu 25 sene zarfında imparatorlukta 

sonraları Haçlı seferlerini doğurmuş olan 

hadiseler inkişaf etmiştir. Bütün bu devrenin 

devamı müddetince dış düşmanlar bütün 

cephelerden Bizans’a taarruz ettiler: 

garpta Normanlar, şimalde Peçenegler ve 

Uzlar, şarkta Selçuki Türkleri. Neticede 

Bizans arazisi fevkalade küçülür. İmparator 

Dukas 1067’de ölünce taht birkaç ay 

için karısı Evdokia Makrembolitissa’ya geçer. 

Evdokia’nın yedi aylık zaman-ı saltanatında, 

Selçuki sultanlarının ikincisi Alp 

Arslan Ermenistan’ı fethetti ve Suriye’nin 

bir kısmını, Kilikya ve Kapadokya’yı 

ve Kapadokya’nın payitahtı Cezarea 

(Kayseri)’yı ele geçirdi. 

111 

T A R İ H T E

Anadolu’ya Selçuklu Akınları, istanbulclues.com, 2017 

Askeri parti İmparatoriçeyi Kapadokyalı muktedir 

General Romen Diogen ile evlenmeğe 

icbar eder. İmparator Romen IV Diogen 

1067’den 1071 yılındaki Selçuklularla yaptığı 

Malazgirt Savaşına kadar hüküm sürer (Vasiliev, 

1943:443, 445, 448). 

Selçukilerin garbi Asya’daki hareketi İslam 

tarihinde olduğu gibi Bizans tarihinde 

de yeni bir devre açar. 11’inci asırda hilafet 

vahdetini kaybetmiştir. İspanya, Afrika 

ve Mısır, uzun müddetten beri, müstakil bir 

hayat sürmektedir. Suriye, Mezopotamya 

ve İran’da dahi birçok münferit hükümdarlar 

ve müstakil sülaleler mevcuttur. Selçukiler, 

XI inci asrın ortasında İran’ı fethettikten 

sonra, Mezopotamya’ya nüfuz ederler ve 

Bağdada girerler. O andan itibaren Bağdat 

halifeliği Selçukilerin himayesi altına girmiş 

olur. Selçuki sultanları Bağdat’ta oturmazlar, 

fakat, kendileri tarafından nasbolunan ve en 

yüksek otoriteye malik bulunan bir kumandan 

tarafından bu mühim şehirde temsil edilirler. 

Bir müddet sonra Selçuki Türklerinin 

kudreti, yeni Türk kabilelerinin gelmesiyle, 

daha fazla artar. Bunlar, kısa bir zaman içinde 

Afganistan’dan Bizans Anadolusuna ve Fatımilerin 

Mısır halifeliğine kadar uzanan bütün 

garbi Asya’yı fethederler (Vasiliev, 1943:448). 

Selçukluların Bizanslılardan devraldıkları 

kentlerde Türk-Müslüman nüfus oldukça yavaş 

bir artış göstermesine karşın Ankara ve 

çevresi yoğun bir şekilde Türkleşmiştir. Türk 

Hâkimiyetinin kitle halinde yerleşmeleri 1071 

Malazgirt Zaferinden sonra gerçekleşmiştir. 

Ankara, Malazgirt zaferinin hemen ardından 

1073’te Türkler tarafından fethedilir 

ve Bizans’ın elinden çıkmış olur. 

112 


Ankara civarındaki Bizans yerleşimleri 

olarak Keçiören/Bağlum-Hisartepe, Sincan/Yenikent-Zir 

Kaya Mezarları, Akçaören-Hisartepe, 

Ankara Çayı/Osmaniye 

Köyü-Üç Odalar Kaya Mezarları, Çubuk/ 

Tahtayazı, Kazan/Karalar, Kalecik Kalesi, 

Polatlı/Bacı Köyü, İnler-Taburoğlu (Kızılhisar) 

Kalesi, Karahamzalı, Çağlayık (Çağnık), 

Beyobası, Şeyhali, Temelli/Girmeç-Girmeçkale, 

Beypazarı/Setkaşı-Tabanlıoğlu 

Kalesi, Üreğil, Çamlıdere, Evren/Çatalpınar 

(Sığırcık Kalesi), Gölbaşı/Karaoğlan- 

Yurtbeyi, Bezirhane Kalesi, Haymana/ 

Türkhöyük, Yenice-Güzelcekale, Nallıhan/ 

Yukarı Bağdere-Yakacık, Çayırhan (Juliopolis), 

Elmadağ/Karacahasan Kalesi, Süleymanlı-Asartepe 

Kalesi, Bala/Üçem Kalesi 

sayılabilir (Sargın, 2012:43). 

Zir Kaya Mezarları, Zir vadisi (Yenikent), 2016 

113 

T A R İ H T E

Malazgirt Savaşı’nda Selçuklu Sancakları istanbulclues.com, 2017 

1.12 

SELÇUKLULAR DÖNEMİ 

Hun Türklerinin 395-398 yılları arasında 

Anadolu’ya gelişleri, tarihte Türklerin 

Anadolu’ya ilk girişleri olarak 

kabul edilmektedir. Hun Türklerinden sonra 

Anadolu’ya Türklerin ikinci girişi VI. yüzyılın 

başlarında Sabar (Sabir veya Hazar diye 

de isimlendirilirler) Türkleri tarafından gerçekleştirilmiştir. 

Hun ve Sabar Türklerinden 

sonra Anadolu’ya üçüncü Türk girişi, VIII. 

yüzyıldan itibaren Müslüman Türkler tarafından 

gerçekleştirilir. Özellikle Abbasiler devrinde 

Türkistan ve Horasan’dan Anadolu’ya 

getirilerek Bizans’a karşı gazalarda bulunan 

gönüllü gaziler arasında, çok sayıda Müslüman 

Türkler vardır. Selçuklu Türklerinin XI. 

Yüzyılda, Anadolu’nun bir Türk Yurdu haline 

getirilmesini sağlayan fetihlerinden önce 

yaklaşık 300 yıl boyunca kendi soydaşları tarafından 

aynı bölgede düşmana karşı sürekli 

mücadeleler yapılmış ve söz konusu fetihlere 

zemin hazırlanmıştır (Sevim, 1987:13-17). 

Selçuklular Oğuzların Kınık boyundan, 

Osmanlılar Kayı boyundandır. Önceleri 

Oğuzlar Çin’e komşudurlar. VIII-XI. yüzyıllarda 

Aral Gölü civarına gelirler. Bu gölün 

kuzey, doğu, batı taraflarında yerleşirler. 

Hazarlara Maveraünnehr’e ve Harezm’e 

komşu olurlar, İbn Fadlan onların liderlerine 

batı Kazakistan’da Üstyurt bölgesinde 

rastlamıştır. Bu sırada Bulgar hükümdarının 

Oğuz subaşısının dünürü olduğu anlaşılıyor. 

Oğuzlar X. asrın ikinci yarısı ile XI. yüzyılda 

Hazar denizinin güneyinden Selçuklularla 

İslam ülkelerine yayılmışlar, önemli bir 

kısmı, Anadolu’yu yurt edinmiştir (Şeşen, 

2010:XII). 

114 



Müslüman Türklerden önce Anadolu’da 

Hristiyan Türkler vardır. Peçenek Türkleri 

Doğu Anadolu’ya yerleşmiş, bir kısmı 

da Anadolu’da iskân edilmiştir. Kayseri ve 

Ankara’ya yerleştirilen Oğuzları bir kısmını 

papazlar Hristiyan yapmışlardır. Bunlardan 

bazıları Ortodoks kilisesine, bazıları 

da Ermeni kilisesine bağlanırlar. Bunların 

adları Aslan, Kılıç, Demirtaş, Sinan gibi 

Türk adı iken Yorgi, Artin gibi Hristiyan adı 

alırlar. Bunların pek çoğu Karakeçili Türk 

boyuna mensup iken bir kısmı da Peçenek 

Türkleridir. Onuncu yüzyıldan itibaren 

Horasan’dan Anadolu’ya göçler olmuş ve 

bunlar Bizans ordusuna hizmet etmişlerdir 

(Şapolyo, 1972:70-72). 

Selçuklu Devleti kurulmadan önce Selçuklu 

ailesi Maveraünnehir’de, Karahanlı 

ve Gazneli Devletlerinin şiddetli takip ve 

baskıları altında çok güç şartlarda ümitsizlik 

içinde hayatlarını sürdürmüşlerdir. 

Bu dönemde kendilerine yeni yurt aramak 

zorunda kaldıklarında yeni yurtlarının 

neresi olacağı konusundaki kararlarında 

daha önce geldikleri ve bildikleri bölge 

olan Anadolu bu konuda öne çıkmıştır. 

Anadolu’nun yurt edinilmesi maksadıyla 

keşif yapma görevi Tuğrul Beyin kardeşi, 

Sultan Alparslan’ın babası Davut Çağrı 

Bey’e verilir. Çağrı Bey Selçuklu ailesi 

ve üç bin Türk atlısıyla Anadolu’ya hareket 

eder. 1015 yılında Horasan’ı geçerek 

Zaganos dağlarının doğusuna ulaşır. Horasan, 

Azerbaycan ve Doğu Anadolu’ya 

yerleşebilecekleri kanaatini 1021 yılında 

geri dönerek kardeşi Tuğrul beye keşif 

sonucunu rapor eder (Sevim, 1987:19- 

22). Horasan’a yönelmenin sonucunda 

Selçukluların 23 Mayıs 1040 (Sevim, 

1993:456-457; Köymen, 1979:336) yılında 

Gaznelilere karşı elde ettikleri Dandanakan 

Zaferi’nden önce Türkistan’dan 

Oğuzların (Türkmen) göçleri daha sınırlı 

sayıda iken zaferden sonra Karahanlı ve 

Gazneli’lerin engellemelerine rağmen 

göçler kitleler halinde seller gibi olmuştur 

(Sevim, 1987:19-22). Selçukluların Çağrı 

Beyin kanaatine uygun batı yönündeki harekete 

geçmeleri sonunda Anadolu, nihai 

olarak Müslüman bir Türk yurdu olur. 

115 

T A R İ H T E

Anadolu’ya akınların daha ilk dönemlerinde 

18 Eylül 1048 tarihinde Pasinler’de Türkler, 

Bizanslılarla karşılaşır. Bu savaşta Türk kuvvetlerine 

Tuğrul Bey’in görevlendirdiği İbrâhim 

Yınal, Bizans kuvvetlerine de Katakalon kumanda 

etmektedir. Gürcü Prensi Liparit kumandasındaki 

birliklerin de yardım ettiği bu 

Bizans ordusu Türk kuvvetleri karşısında tutunamaz 

ve Bizans İmparatoru Monomakhos 

Tuğrul Bey’le antlaşma 

yapmaya mecbur kalır. Aras Irmağının 

yukarı havzasındaki 

Pasinler ovasında cereyan 

eden bu savaş, Türkler’in 

Bizans’a karşı ilk zaferi 

(Tuncel, 1991:332-335) ve 

Anadolu’yu fethin ilk habercisidir. 

Anadolu’ya Türkmenlerin girişini 

engellemeye çalışan Bizanslıların 

ileri karakol görevini 

Gürcüler ve Ermeniler yapmaktadır. 

1046-1071 yıllarında Anadolu’ya 

Türkmenlerin akınları devam eder. 

Bizanslılar Anadolu halkından ağır 

vergiler almaya başlayınca 

Anadolu halkı kurtarıcı arayışındayken 

Türkler bu ihtiyacı 

gidermişlerdir. Anadolu 

halkı yüksek ahlaklı, adil 

olan Türkmenlere karşı 

koymazlar (Şapolyo, 

1972:70-72). 

Alaeddin Camisindeki 

Selçuklu süslemeleri, 

Çam ve Ersay, 2012:11 

Anadolu içindeki Türkmenlerle 

ilgili şu anlatımlara yer 

verilmiştir. Türkmenlerin kasabaları 

ve konakları yok. Daima keçe çadırda 

oturuyorlar. Çok hayvanları; koyunları, 

keçileri hatta öküz ve inekleri var. Çoban gibi 

yaşıyorlar. Kazanç getiren hiçbir iş yapmıyorlar. 

Türkler ve Türkmenler aynı soydandır. 

Hayvanlarını otlatmadıkları hiçbir ülke kalmamıştır. 

Bir yerden öteki yere göç etmek isteyince 

bir soy birlikte hareket eder, her şeylerini 

birlikte götürürler. Toprağı işlemezler. Para 

kullanmazlar, ihtiyaçlarını değiş-tokuş yaparak 

karşılarlar. Otlağa ihtiyaç duyduklarında 

içlerinden en bilge kişileri o yerin egemenine 

yollayıp bir otlak ya da bölge isterler ve 

anlaşmadan sonra oraya göçerler (Avcıoğlu, 

1978:140-141). 

Türklerin akınları ya da göçleri esnasında 

ele geçirilen şehirlerin üzerine 

ya da yanına yeniden şehirler 

yapılmıştır ki bu cümleden 

Ankara da bu şehirler arasında 

yer almaktadır (Yinanç, 

1944:180). 

Selçuklu Sultanı Alparslan, 

amcası Sultan Tuğrul 

Bey zamanında başlayan 

akınlara hız verir. 1071 yılında, 

Malazgirt’te, Romanos 

Diogenes’in komutasında 

200.000 kişilik Bizans ordusuna karşılık, 

Alparslan komutasında 60.000 

kişilik Türk ordusu savaşır. Savaş esnasında 

Bizans ordusu içindeki Türk 

Peçenekler ile Oğuzlar soydaşlarıyla 

savaşmama kararı alarak 

düşmanın sol kanadından 

ve toptan Selçuklu ordusuna 

katılırlar. Bizans ordusunda 

panik başlar, önce 

Ermeniler, sonra Franklar 

ve diğer Avrupa askerleri 

dehşete düşerek kaçmaya 

başlarlar. Ardından imparatorun 

karargahına girilerek savaş 

kazanılır. 28 Ağustos 1071’de 

Alparslan’ın otağında Romanos Diojenes 

ile anlaşma imzalanır. Ancak, Bizanslılar 

Romanos Diojenes’in gözlerine mil çektirerek 

öldürürler. Bunun üzerine anlaşma uygulanamaz. 

Alparslan bu duruma çöz üzülür ve artık 

anlaşma şartlarına uyulacak durum kalmayınca 

hedef İstanbul ileri emrini verir (Şapolyo, 

1972:77-87). 

116 



Malazgirt zaferinden sonra 1073 yılında 

Ankara ilk kez Türkler tarafından alınır; 

ancak Ankara’daki bu egemenlik uzun sürmez. 

Normandiyalı Orsel de Boullion, 

Ankara’yı bir süre sonra Türkler’den geri 

alır. Kısa bir süre sonra Türkmenlerden 

İnal Bey, Ankara’yı tekrar alır. 1077’de 

VII. Michael Ducas ile İnal Bey, sınırlar için 

anlaşır. Bizanslıların iyice zayıflamasıyla kırsalda 

güçlü olan Türkmenler, Emir Tursan 

Gazi Komutasında 1081’de Ankara’ya girer. 

Böylece Ankara ve çevresi Malik Ahmet 

Danişmend’in yönetimine geçer. İlk kentli 

Türkler, askerlerdir. Zamanla kentin zengin 

ve nüfuzlu ailelerini bu kesim oluşturur. Bu 

dönemde Ankara Bizanslılar, Danişmendliler 

ve Selçuklular arasında birkaç kez el 

değiştirir (Sargın, 2012:44-45). 

Anadolu fetholunca Sultan Melikşah ve veziri 

Nizamü’l-Mülk, Türk elinde ve Horasan’da 

bulunan Türk oymaklarını oba oba alarak 

Anadolu’nun bütün bölgelerine yerleştirir. 

Çiftçiler ovalara, tüccar ve esnaf şehirlere, 

sürü sahibi Türkmenler de yaylak ve kışlaklara 

yerleştirilerek Anadolu bir Türkmenistan 

haline getirilir. Anadolu’ya yerleştirilen Türkmenler 

köylerine kendi adlarını verirler ve 

halen bunlar bu isimlerle yaşamaktadırlar. 

On birinci yüzyılda en kalabalık Türkmen 

Oğuz kabilelerinin göçü gerçekleşerek 

Anadolu’yu Türkleştirmişlerdir (Şapolyo, 

1972:110-111) 

Melikşah, imparatorluğun büyük emirlerinden 

Porsuk’u bir Selçuklu kuvvetiyle İznik’e 

yollar ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin yönetiminin 

Süleymanşah’ın üzerinde kalmasını 

sağlar. Böylece daha da güçlenen Süleymanşah, 

Bizans’taki taht çatışmalarından istifade 

ile sınırlarını devamlı olarak genişletme 

fırsatları elde eder. Şöyle ki: Nikephoros 

Melissenos, İmparator Botaniates’e karşı 

Süleymanşah’la bir anlaşma yapıp Denizli ve 

Ankara yörelerindeki kent ve kaleleri Selçuklulara 

verir (Sevim ve Merçil, 1995:423). 

Melikşah’ın ölümünden sonra yerine geçen 

Börkyaruk 1092 yılında I. Kılıç Arslan’ı 

İznik’e gönderip tahta oturtur. Kılıç Arslan 

kendisini tanımayan beylerle mücadele 

ederek onları yola getirir ve Doğu tarafından 

saldıran Danişmenlilerin üzerine 

yürür, Danişmendlilerin elinden Ankara’yı 

ve Kayseri’yi alarak Anadolu’da tamamen 

asayişi sağlar ve ardından İstanbul’a yönelir. 

Bunun üzerine Anadolu üzerine tarihte 

haç-salip savaşları olarak bilinen haçlı 

seferleri başlar (Şapolyo, 1972:129-133). 

1095 yılı Türkler için ölüm kalım yılıdır. Kılıç 

Arslan İznik’te oluşturduğu harp divanı 

ile Haçlı ordusuna nasıl karşı konulacağını 

kararlaştırır ve haçlı ordusuna gerilla 

usulüyle büyük zaiyat verdirir (Şapolyo, 

1972:136-138). 

117 

T A R İ H T E

Selçuklu Devleti Haritası, 1092, Lan Miladjov, reddit.com, 2018 

Kılıç Arslan Bolu’da da Haçlılara karşı gerilla 

savaşı yapar; bu savaş 25 Ağustos 1101 akşamına 

kadar devam eder. Bu savaşta haçlılar 

160.000 kişi kaybederler (Şapolyo, 1972:145). 

Toulous’lu Raymond komutasındaki arda kalan 

haçlıların desteğiyle Alekxios Kommenos 

(1081- 1118) Ankara’nın 1101 yılında tekrar 

Bizanslılar’ın eline geçmesini sağlar (İnalcık, 

2017:28). Kılıç Arslan Anadolu’nun birçok yerinde 

mücadeleler vererek Anadolu’nun bir 

kısmı hariç haçlı ordusuna karşı ülkeyi savunarak 

Türklerin Anadolu’da yerleşmesine imkân 

sağlar. 34 yaşındaki Kılıç Arslan, 1107 yılında 

bir savaşta üzerinde bulunduğu köprünün 

yıkılmasıyla atıyla birlikte suda boğularak vefat 

eder (Şapolyo, 1972:149). Kılıç Arslan’ın 

ölümünde Musul Valisi bulunan büyük oğlu 

Şahinşah yakalanıp İsfahan’a gönderilince 

Selçuk tahtı sahipsiz kalır. Haçlı seferleri ve 

sultanın ölümü dolayısiyle Bizanslılar artık 

müdafaadan taarruza geçerek bütün sahilleri 

istirdat eylerler. Türkler her taraftan İç 

Anadolu’ya doğru göçmeğe başlarlar. Bu 

çekilişte büyük zayiata uğrarlar. Ulubat Gölü 

civarında toplanıp Anadolu yaylasına dönmekte 

olan kalabalık bir Türkmen halkı Bizanslıların 

şiddetli taarruzuna uğrar. Kadın, 

çocuk ayırmaksızın katliam yaparlar (Turan, 

1969:221). 

118 


sancak gibi hakimiyet alametleri göndererek, 

tebcil etmiştir (Turan, 1969:223). Sultan 

Mes’ud Kilikya bölgesinde fetihlerine devam 

ederken ordusunda ve hayvanlarında 

çıkan veba sebebiyle 1154’de çekilmeğe 

mecbur kalır ve 1155’de de ölür. 

Anadolu, Sultan Mesut devletinden itibaren 

Turkia (Türkiye) olarak söylenip 

yazılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte 

Anadolu ülkesi, İslâm kaynaklarında Diyarı 

Rum (Rum diyarı) veya yalnızca Rum 

olarak kaydedilmiştir (Sevim ve Merçil, 

1995:441). 

1110’ dan sonra Konya’ya gelip babasının 

tahtını elde eden Şahinşah’ın mukabil hücumları 

bir takım muvaffakiyetli neticeler 

verir. Türkler İznik ve Bursa taraflarına kadar 

alanlarda bulunurlar (Turan, 1969:222). 

Bu arada kayınpederi Danişmendli Emir 

Gazi’nin desteğini alan Mesut, kardeşi 

Şahinşah’ı yenerek sultanlığı ele geçirir. 

Sultan Mes’ud’un Konya önünde Bizans ordusunu 

mağlub ve İslam dünyasına korku 

salan Haçlı ordularını imha etmesi Sultanın 

ve Selçuk Devletinin kudretini çok yükseltir. 

Artık Anadolu Türklerinin buhran devri geçmiş; 

siyasi birlik ve medeni ilerleme devri 

açılmıştır. Bu büyük zaferleri dolayısiyle 

Bağdad halifesi Selçuk Sultanına, hil’at ve 

Mes’ûd’un yerine Elbistan’a veliahd 

tâyin ettiği oğlu II. Kılıç Arslan sultan 

olur. Mes’ûd ile başlayan siyasî, askerî ve 

medenî hamleler bu kudretli Sultan ile 

çok ileri bir safhaya erişir ve Türkiye Selçukluları 

tarihinde yeni bir devir başlar. 

Fakat II. Kılıç Arslan ilk yıllarda tehlikeli 

ittifaklarla karşılaşır. İlk önce küçük kardeşi 

Şahinşâh Ankara ve Çankırı taraflarına 

giderek Yağıbasan ile birleşip kendisiyle 

mücâdeleye girişirler. İmparator Manuel 

ile Musul Atabeği Nureddin Zengî de 

II. Kılıç Arslan’a karşı 1159’da ittifak yaparlar. 

Kilikya Ermeni prensi II.Thosos da 

fırsattan faydalanarak Selçuk topraklarına 

tecavüz eder. Bütün siyasî tahrik ve faaliyetlerin 

merkezi İstanbul’a giden II. Kılıç 

Arslan İmparatorla yaptığı ittifak sayesinde 

Yağıbasan’ı ve kardeşi Şahinşâh’ı 

1163’de bertaraf eder. Yağıbasan’ın ölümünden 

sonra Dânişmendlileri de tedricen 

ortadan kaldırır. Atabeg Nureddin 

işgâl ettiği yerlerden çekilir. Mengücük 

oğullarını da tâbiiyetine alır. Böylece uzun 

bir mücâdele sonunda Sakarya’dan Fırat 

boylarına kadar Anadolu Kılıç Arslan idaresinde 

birleşir (Turan, 1969:224; Kafesoğlu, 

1972:92; Sargın, 2012:45-47). 

119 

T A R İ H T E

Selçuklu Askerleri, histoireislamique.wordpress.com, 2017 

Bu dönemde Ankara ve çevresinde aile içi 

taht kavgaları, Bizans ile savaş ve ayaklanmalar, 

birçok karışıklık yaşanır. Tarihçi Speros 

Vryonis’in belirttiğine göre, 1180’lerde 

“Sahte Aleksios” adı verilen ayaklanmalarda 

Ankara’nın kuzeyindeki Kalelerde yaşayan 

Hiristiyanlar, Bizanslılara karşı ayaklanır. III. 

Aleksios Kommenos kalelerin zapt edilmesi 

üzerine ayaklanan Hristiyanların üzerine 

yürüdüyse de başarılı olamaz. Ankara’nın 

Türkmen Emiri bu olaydan yararlanarak hem 

sınırlarını genişletir hem de yeni Türk yerleşimciler 

getirir (Sargın, 2012:46-47). 

Bu devrede Türklerin çoğu henüz göçebe 

olduğu için de Selçuk devleti yerli halka ve 

çiftçilere muhtaç bulunmaktadır. Bu sebeple 

Selçuk hükümdarları bu halkları himayeden 

başka elde ettikleri bölgelerden kendi devlet 

hudutları içine Hristiyanları kitle halinde 

tehcir ve iskân edip istihsali arttırmağa ve 

memleketlerini imâra çalışırlar. Gerçekten I. 

Mes’ûd, II. Kılıç Arslan, I. Gıyâseddin Keyhusrev, 

Dânişmendli Yağıbasan ve Artuklu 

hükümdarları 10.000’den 70.000 kişiye varan 

halkları kendi bölgelerine nakl ve iskân 

etmişlerdir. Kılıç Arslan’ın bir oğlu Ankara 

meliki Muhiddin Mes’ûd Kastamonu havalisinde 

fethettiği Dadybra’dan Hristiyanları çıkarıp 

oraya Türkleri yerleştirirken diğer oğlu 

Gîyâseddin Keyhusrev de 1196’da işgâl ettiği 

Menderes havzasından Hristiyan bir halkı 

Akşehir bölgesine sürüp iskân ederler. Selçukluların 

ziraat ve iskân siyâseti bakımından 

bu hâdiseler misal olarak nakle değer. Filhakika 

Keyhusrev sürgün ettiği bu kalabalık 

halkı beşer bin kişilik gruplara ayırmış; bunları 

ailelerine ve memleketlerine göre defterlere 

yazdırmış; onlara Bizans ve Haçlı muharebelerinde 

ıssızlaşan Akşehir bölgesinde 

köyler, evler, çift âletleri, tohumluk dağıtarak 

iskân etmiş ve bu muhacırları birkaç yıl da 

vergiden muaf tutmuştur. Sultan bu köylülere 

memleketlerine dönmek hakkını da tanıdığı 

halde Hristiyanlar bu yeni vatanlarından 

memnun kalmış ve hatta onlara imrenen ve 

Bizans idaresinde ezilen başka köylüler de 

Selçuk hâkimiyetine girmiştir. Böyle bir tehcir 

ve iskân münasebetiyle Artuklu hükümdarı 

Kara Arslan’ın: “Biz bu tehcir ettiğimiz insanları 

esir yapacak değiliz. Bunları köylere nakl 

ve iskân edeceğiz; onlar da çiftliklerinde bizim 

için çalışacaklar” yâni istihsal yapıp vergi 

ödeyecekler şeklindeki sözleri bu siyâsetin 

başka bir güzel örneğidir (Turan, 1969:278). 

II. Kılıç Arslan ölmeden önce ülkesini on bir 

oğlu arasında paylaştırır: Tokat ve yörelerine 

(Rükneddin Süleyman şah), Niksar, Koyulhisar 

ve havalisine (Nasırüddin Berkyaruk şah), 

120 


Elbistan’a (Ablis’tana) (Mugisüddin Tuğrul 

şah), Kayseri ve yörelerine (Nureddin 

Sultan şah), Sivas ve Aksaray’a (Kutbeddin 

Melik şah), Malatya’ya (Muizüddin Kayser 

şah), Konya Ereğlisi ve güney uç bölgesine 

(Sencer şah), Niğde’ye (Arslan şah), 

Amasya’ya (Nizameddin Ergun şah), Uluborlu 

ve Kütahya yörelerine (Gıyaseddin 

Keyhusrev), Ankara, Çankırı, Kastamonu 

ve Eskişehir’e (Muhiddin Mesud şah) melik 

olarak atanır (1186) (Sevim ve Merçil, 

1995:445-446). O memleketlerin gelirlerinden 

az veya çok hiçbir şey babalarının 

saltanat divanına ait değildir. Her sene 

bir kerre babalarının ziyaretine gelirler ve 

tekrar yerlerine dönerler. Gıyaseddin’in 

Padişahlığa intihap edilmesi üzerine hepsi 

birden mülk ve saltanat kavgasiyle harekete 

geçerek büyük kardeşleri Rükneddin 

Süleyman Şah’ın hizmetinde toplanırlar. 

Babalarının bu husustaki düşüncelerini 

‘temiz ve bol su varken fena tozlarla teyemmüm 

etmek ve saldıran bir kaplana 

karşı topal tilkiden yardım istemek’ kabilinden 

sayarak yanlış bulurlar. Kardeşleri 

bu öğütleri dinledikten sonra kafalarına 

yerleşen şahlık sevdasından vaz geçerler, 

her biri kendi vilâyetlerinin başına döner. 

Bu haller cereyan ettiği sırada Sultan 

Kılıç Arslan’ın öldüğü haber alınır, 

Gıyaseddin babasının saltanat 

tahtına oturur (İbni 

Bibi, 1941:24-25). 

Muhiddin Mes’ud’un payına Ankara düşer. 

Ankara’nın ilk Camisi olan Alaeddin 

(Alaaddin) Camii bu dönem yapılır. 

Mes’ud’un zamanında Ankara bir kültür 

ve sanat kenti olur. Kentteki ilk Selçuklu 

sikkesi bu dönemde basılır. 1192’de 

babaları ölünce, kardeşler arasında toprak 

kavgası çıkar. Tokat’ta bulunan kardeş II. 

Rükneddin Süleyman Şah (1196-1204) 

öteki kardeşlerin elindeki toprakları 

alır, yaklaşık üç yıl Ankara Kalesini kuşattıktan 

sonra 1024’de kaleyi ele geçirir. 

Bu uzun kuşatma döneminde yaşanan 

kıtlık, Mes’ud’u sürgün karşılığı anlaşmaya 

razı ettiyse de Süleyman Şah oğulları ile 

birlikte Muhiddin Mes’ud’u katleder. Bu 

olaydan beş gün sonra kendisi de ölür. 

Daha sonra sırasıyla III.Kılıç Arslan (1204- 

1205), I.Gıyaseddin Keyhüsrev (1205-1211) 

ve I.İzzeddin Keykavus’un (1211-1220) 

yönetimleri söz konusudur. 1211 yılında 

Keykavus’un kardeşi I.Alaeddin Keykubat 

ağabeyinin idaresini reddeder. İki 

kardeşin Kayseride’ki savaşında yenilen 

I.Alaeddin Keykubat, Ankara’ya kaçar ve 

kaleye sığınır (İbni Bibi, 1941:52). 

II. Keyhüsrev döneminden (1237-1243) bakır sikke. 

Ön yüzde “KELİME-İ TEVHİD ETRAFINDA HAM- 

SE...”. Arka yüzde: “ES-SULTAN’ÜL ... KEYHÜSREV 

...”, tepede “DURİBE Bİ-ANKARA” (Ankara’da darp 

edildi), [MESUD ŞAH 582-600 H.], Kamil Eron sikke 

koleksiyonu, 2008 

Alaeddin Cami’nin ahşap minberi, 


121 

T A R İ H T E

Alaeddin Cami ve kaleden kuşbakışı görüntüsü, Çam ve Ersay, 2012:10 

Alaeddin Cami Dış Görünüşü, Ankara 

Gıyaseddin Keyhüsrevin Etnografya Müzesinde 

sergilenen tahtı, Çam ve Ersay, 2012:25 

Sultan İzzeddin Keykavus, bir müddet hayır 

ve hasenat yolunda saadetle yürüyerek işleri 

düzelttikten ve mühimmatını da tamamladıktan 

sonra, kardeşinin Ankara’ya yerleşmiş 

olarak orada hüküm sürmesini, devlet ve saltanatının 

emniyeti ve bütünlüğü bakımından 

mahzurlu gördüğünden, bu fitnenin ortadan 

kaldırılması lüzumunu duymuştur. Etraftaki 

beylere, asker serdarlarına büyük kuvvetlerle 

harekete hazırlanmalarını tebliğ ile orduyu 

Konya’da toplar. Muhasara ve harp hazırlıklarını 

bitirdikten sonra, ordu ile beraber 

1212 yılında Ankara hududuna doğru yola 

çıkar. Melik Alâeddin, kardeşinin hareketini 

haber alınca, tezelden asker ve müdafaa 

vasıtaları tedariki, şehrin ileri gelenleri ile 

yapılan sözleşmelerin yenilenmesi gibi işlerle, 

meşgul olmaya başlar. Sultan İzzeddin’in 

ordusu, Ankara’ya geldiği ilk günde, muntazam 

saflar halinde yürüyen askerin heybeti 

akıllara hayret verecek derecededir; derhal 

şehir çepe çevre sarılır. Bahar iptidalarından 

ertesi senenin ilk baharına kadar, her 

gün iki taraf bu şekilde mukabele gösterir 

(İbni Bibi, 1941:55-57). Ankaralılar Alâeddin 

Keykubad’ı, sulha razı ederek iki kardeşi 

barıştırır ve Keykavus 1213’te kenti büyük 

bir törenle teslim alır (İbn-i Bibi, 1996:155- 

160; Sevim ve Merçil, 1995:456, 553; Akşin, 

1985:213). Barış aşamasında önemli rol alan 

Sultan Keykavus tarafından Seyfettin Kızıl 

Bey bayraklar taşıyan kafile ile Ankara kalesine 

girer ve bayrakları kalenin burçlarına 

diker. Sultan da ordusuyla şehre girer. 

Keykavus’un ölümü üzerine I. Alâeddin Keykubat 

1219 yılında sultan olur. 

122 


Hollanda’daki Rijksmuseum’da sergilenen Ankara Manzarası isimli foroğrafın aşağı bölümünde; iplik pazarında 

tiftik ipliği çileleri tartılıyor, dokunuyor ve tiftik ipliği balyaları taşınıyor. 

Selçuklu Dönemi’nde özellikle 1220-1237 

arasında I. Alâeddin Keykubat’ın hükümdarlığı 

sırasında Ankara parlak günler 

yaşar. Kent askeri ve ekonomik yönden 

yeniden canlanır. Kale onarılır. Günümüze 

kadar gelen önemli eserler bırakılır. 

Bu dönemde; yani 13.yüzyılda başkent 

Konya, Kayseri ve Sivas gibi kentler, anayolların 

üzerinde bulunmasından ötürü 

daha çok gelişme gösterir. Selçuklular, bu 

kentlere daha çok önem verir. Ankara ise 

bir uç kenti olarak gelişir. Bu dönemde 

tiftik keçisinin yününden dokunan ünlü 

sof kumaşları da Bizans ve Avrupa’ya ihraç 

edilmektedir (Sargın, 2012:45-47). 

Tarihler, hisardaki Alaeddin Camii inşasını 

(ve Alâeddin Mahallesi) yine Alâeddin’in 

Laskarid’e karşı bu Uç bölgesine geldiği 

tarihe, 1222’ye koymaktadır (İnalcık, 

2017:37-38). 

Alaeddin Keykubad tarafından tamir ettirildiği 

için yanlış olarak onun adıyla bilinen 

fakat Selçuklu emiri Muhyiddin Mesud’un 

Ankara’da hüküm sürdüğü devirde sarayla 

birlikte yapılmış olan (1197) cami, bugüne 

kadar yalnızca ahşap minberi ile dikkat 

çekmiştir. Aslında o, yalnız Ankara’nın 

değil, Türk mimarisinin de bazı problemlerini 

aydınlatacak bazı unsur ve 

yenilikler içermektedir. Caminin kıble 

duvarındaki bir kapı, varlığı bilinmekle birlikte 

yeri şimdiye kadar tespit edilemeyen 

batıdaki saraya geçit vermektedir. Caminin 

doğusunda bulunan bir mihrap izi burasının 

daha eski bir camiyi işaret etmektedir. 

Osmanlılara kadar bu eski ve yeni cami bir 

kapı ile bağlanarak birlikte hizmet etmişlerdir. 

Düz damlı bu eski caminin batısına 

yapılan şimdiki cami, kuzeyindeki son cemaat 

yeri ve onun üstündeki kadınlar mahfili 

Muhyiddin Mesud’un eseri olup son iki 

unsur Türk mimarisinde türünün bilinen en 

eski örnekleridir. Cami, eski bölümdeki alçı 

kaplamalı mihrabı, ahşap minberi, ahşap 

örtüsü, üstü kadınlar mahfeli olarak düzenlenmiş 

alçak son cemaat yeri ile klasik Ankara 

üslubunun temel taşı olmuştur. Ayrıca 

minarenin yanındaki çeşme de bildiğimiz 

suyu devamlı akan bir çeşme olmayıp, suyu 

taşınarak temin edilen farklı bir çeşmedir. 

Yanındaki saray ise kıble duvarında kapısı 

bulunan diğer bazı Selçuklu devri camilerinin 

hemen yakınında veya bitişiğinde bir 

sarayın bulunabileceğine dair önemli bir 

işarettir (Çam ve Ersay, 2012:9). 

123 

T A R İ H T E

Kızılbey Cami ve Türbesi, Atila Cangır Koleksiyonu 

Ankara, Abbasi Halifelerinin Bizans’a karşı 

Anadolu seferlerinde en önemli üs merkezidir. 

Alâeddin’in Bizans’a karşı serhad 

deneyimi 1211 tarihinden başlar. Saltanatının 

ilk yıllarında ilk seferleri, Bizans’a ait 

topraklarda fetihlerle, 1222 veya 1223’de 

Kalonoros/Alaiyye fethi ve 1222’de Eskişehir-Karacahisar 

Uç bölgesinde Laskaridlere 

karşı savaşla belirlenir. Ankara’da Kızıl Bey, 

Kastamonu’da Hüsameddin Çoban, sipehsalar 

veya melikü’l-ümera unvanıyla Bizans’a 

karşı Uç akınlarını örgütlerler. Alâeddin tahta 

geçince bu Uç beyleri armağanlarını gönderirler. 

619/1222’de Ankara’da Alâeddin 

adına yapılan bugünkü Yenimahalle ilçesi 

Varlık mahallesindeki Akköprü, sultanın bu 

tarihte Ankara’ya hâkim olduğunu göstermektedir. 

Ankara’nın Varlık mahallesindeki 

13. Yüzyılda yapılan ve günümüze kadar tarihi 

özelliğini en iyi şekilde koruyarak gelmiş olan 

Akköprü, Selçuklu eserlerinden biridir. 

Köprü kitabesi şöyledir: “Es-Sultanu’l muazzam 

Alau’d-dünya ve’ddin Ebu’l-feth Keykubad 

bin Keyhüsrev burhanu Emiri’l müminin 

fi Rebi’il-ahir, sene tis’a ‘aşer ve sittemie” 

(Mayıs 1222) (İnalcık, 2010:16). 

İznik Rum imparatoru Yuannis III. Ducas Vatatzes 

(1222-1254), 1225-1231 döneminde 

Büyük Menderes’ten Eskişehir Selçuklu sınırına 

kadar Türklere karşı saldırı politikası 

gütmüştür. Mücadele, Kastamonu’dan 

Eskişehir-Karacahisar’a ve Menderes vadisine 

kadar geniş bir cephede cereyan eder 

ve I. Alâeddin Keykubad ordusuyla Ankara-Eskişehir 

bölgesine gelerek 1222’den 

1230’a kadar ona karşı savaşlar yapar (İnalcık, 

2017:35). 

I. Alâeddin Keykubat, Hazermşahlar ile 1230 

yılında yaptığı “Yassıçimen Savaşı”ında kendisini 

destekleyen Ertuğrul Gazi ile Karakeçili 

Aşireti’nin Ankara’nın güneyindeki 

Haymana ve Bala çevresindeki otlaklara 

yerleşmesini sağlar. Osmanlı Devleti’nin 

temelini atacak olan bu aşiret, daha sonra 

Söğüt-Domaniç bölgesine göçer. 

I. Alâeddin Keykubat, 1237’de oğlu II. Gıyaseddin 

Keyhüsrev tarafından öldürülünce 

Anadolu’da kargaşa yeniden başlar. 13.yüzyıldan 

itibaren Moğollar’ın ve İlhanlılar’ın 

saldırıları yüzünden tüm Selçuklu kentleri 

gibi Ankara’da çok zarar görür. 

124 


Selçuklular 1243’de “Kösedağ Savaşında” 

Moğollar’a yenilir. II. Gıyaseddin Keyhüsrev, 

Ankara Kalesine sığınmak zorunda 

kalır. Daha sonra haraç ödeme ve yönetimlerini 

kabul etme koşuluyla Moğollar 

ile anlaşılır. Anadolu’da Selçukluların güç 

kaybı devam eder. 13. Yüzyıldan 14.yüzyıla 

girerken Selçuklular, İlhanlılar, Germiyanlı 

Yakup Bey arasında kentte devamlı bir yönetim 

değişikliği olur. 

Anadolu’daki Türkmenler’in en yoğun yerleştiği 

bölge, Ankara ve (özellikle kuzey 

köyleri) çevresidir. 14.yüzyıldan itibaren Ankara 

ve çevresinin çok büyük oranda Türkmenleştiği 

görülür (Sargın, 2012:44-47). 

1927-37 yılları arasında kullanılan 

5 liralık banknotun arka 

yüzünde bulunan Akköprü 

resmi, TCMB Arşivi 

Akköprü, 1900’lü yıllar, Atila Cangır Koleksiyonu 

Akköprü, Atila Cangır Koleksiyonu 

Köprü kitabesi şöyledir: “Es-Sultanu’l muazzam 

Alau’d-dünya ve’ddin Ebu’l-feth Keykubad 

bin Keyhüsrev burhanu Emiri’l müminin fi 

Rebi’il-ahir, sene tis’a ‘aşer ve sittemie (Mayıs 

1222)” 

125 


Akköprü, 2018

I L K H A N A T E 

1 2 5 6 - 1 3 5 3 

İlhanlı Haritaları 

Argun Han, 

kucağında oğlu 

Gazan Han. Atın 

üstündeki ise 

İlhanlı hükümdarı 

Abaka Han, 

Jean-Paul Roux 

Koleksiyonu, 

2017 

1.13 

MOĞOL - İLHANLI - ERATNA DÖNEMİ 

13. Yüzyılın ilk çeyreğinde İslam dünyasına 

yönelen Moğollar, 3 Temmuz 1243 tarihinde 

Kösedağ Savaşı’nda Selçuklu ordusunu yenerek 

Anadolu’nun önemli bir kısmını ele geçirmişlerdir. 

Moğollar, Kösedağ’da kazandıkları zaferin ardından 

Sivas ve Kayseri’yi, dönüşleri sırasında 

da Erzincan’ı tahrip ve yağma edip halklarını 

kılıçtan geçirirler. Bu olaylar Anadolu’da 

görülmemiş bir panik havası yaratır. Başta 

hükümdar olmak üzere herkeste Moğollar’ın 

ülkenin her tarafını istilâ edecekleri ve hatta 

buradan hiç gitmeyecekleri endişesi belirir 

(Sümer, 2002: 272-273). 

Moğol istilası sonrasında II. Gıyaseddin Keyhüsrev 

(1237-1246), kısa bir süre Ankara’yı 

harekat merkezi edinmiştir. Moğolların Müslüman 

coğrafyaları işgali İslam dünyasında etkileri 

yüzyıllarca devam eden siyasi, sosyal, kültürel, 

ekonomik ve dini sonuçlara yol açmıştır. Bu 

istiladan kaçan Oğuz-Türkmen boyları yoğun 

olarak Anadolu’ya yönelip daha çok o zamanlar 

“uc” denen Batı Anadolu’daki Bizans sınırlarını 

yurt tutmuşlardır. Bu olgu Anadolu’nun 

sonraki siyasi, kültürel, dini, sosyal ve ekonomik 

haritasını belirleyecek olan süreci başlatmıştır 

(Erşahin, 2016:17). 

Anadolu’nun Moğollar tarafından istilası sırasında 

Ankara da sarsılmış ve Moğollara yenilen 

II. Gıyaseddin Keyhüsrev kalenin güçlü 

olması nedeniyle Ankara’ya sığınmıştır. Ancak; 

Anadolu Selçuklu Devleti’nin 1243 yılından 

başlayarak, Moğol egemenliği altına girmeye 

başlaması üzerine, Selçuk hükümdarlarının etkisi 

kalmamış ve 1304 yılında Ankara da Moğol 

egemenliği altına girmiştir. Bundan sonra 

kent, Moğolların denetimi altında ticaretle de 

uğraşan ve kendilerine Ahi Beyleri adı verilen 

bir çeşit eyalet valileri tarafından yönetilmiştir 

(Çağlar Boyu Ankara, 2018:8-9). 

Ankara’da Selçuklu hâkimiyetinin fiilen ne zaman 

sona erdiği tam olarak bilinmemektedir. 

Ancak, Osmanlı Devleti’nin kurulduğu yıllarda 

(1299) burada III. Alâeddin Keykubad’ın (1298- 

1302) hükmünün geçtiği ileri sürülmektedir (Erşahin, 

2016:17). 

1308-1341 yılları arasında yönetimi ele alan İlhanlılar, 

atadıkları Valilerle Anadolu’yu yönetir. 

1327 yılında İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır 

Han’ın, Genel Vali Temurtaş hakkındaki 

yoğun şikâyetler üzerine; Anadolu’ya gönderdiği 

Uygur kökenli Alaeddin Eratna, bu sorunu 

çözerek Vali olur. 1328 yılında Eretna görevdeyken 

hükümdar, Şeyh Hasan Celayir’i vali 

126 


olarak atar, ama Celayir de çok güvendiği 

Eratna’yı kendi yerine görevlendirir. 1335’de 

Ebu Said Bahadır Han’ın ölümü sonrasında 

Eratna, İlhanlı hükümdarı Süleyman Han’ı 

“Karanbük Savaşı”nda yenerek 1343’den 

itibaren Sivas’ı merkez yapar ve bağımsız 

Eratnalılar Devletini kurar. Ankara bir dönemde 

Eratna’nın belirlediği valilerle idare 

edilir. 1352’de Eratna ölünce yerine oğlu 

Mehmet Bey geçer. Bu dönem uzun sürmez. 

İlhanlılar yine duruma egemen olur. 

Ebu Said Bahadır Han öldüğünde Ankara’daki 

komutan Devlet Şah da kısa süre için 

bağımsızlığını ilan eder. O da ölünce yerine 

oğlu Bahtiyar Melik Nasır geçer. Nasır Ankara’daki 

son İlhanlı Valisi olur. Bu dönemde 

Karamanoğulları’nın, Mahmut Bey yönetiminde 

kenti çok kısa süreli olsa da denetim 

altına aldıkları görülür. Hatta Mahmut Bey’in 

burada katliam yaptığı, hutbe okutup para 

bastırttığı da söylenir. Kent yönetiminde 

Osmanlılar ile Karamanoğulları arasında 

büyük bir siyasi mücadele yaşanır (Sargın, 

2012:48; Akgün, 2016:17) 

Şikarî, Karamanname adlı eserine göre; Kara 

Davut isimli Ermeni Beyi, Ankara’da egemendir 

ve reayasındaki Müslümanlara eziyet 

etmektedir. Karamanoğulları, Eratnalılar 

ve bazı Moğol Beyleri birleşerek, 7 taraftan 

çarpışarak Ankara (Engürü) kalesini geri alırlar. 

Kiliseleri yıkıp cami yaparlar. Ankara’yı 

imar edip kaleye Müslümanları yerleştirirler. 

Karaman, Engürü (Kara Davud’un elinden 

alınan) yaylaklarının ve kışlaklarının tamamını 

Moğollara bağışlar. Görüldüğü gibi bu 

dönemde Ankara yönetiminde son derece 

karışıklıklar mevcuttur (Sözen ve Sakaoğlu, 

2005:113-115). 

Selçuklular, İlhanlılar, Eratnaoğulları arasında 

sürekli resmiyette el değiştiren Kent 

1304’te Moğolların egemenliğine girmiştir. 

Moğolların denetiminde idare Ahi Beylerine 

devredilmiştir. Esnaf teşkilatı olan Ahilik 

bu dönemde kurumsallaşmıştır. Ankara’ya 

göçen çok sayıda esnaf ve sanatkâr olmuş 

böylece ticaret gelişmiştir. Sofçuluk ve dericilik 

ilerlemiştir. 1308-1341 yılları arasında 

Ankara İlhanlıların hâkimiyetine girmiş daha 

sonra Eratnalılar Devleti’nin kurulmasının 

ardından bu devletin idaresine geçmiştir. 

1354’te Süleymanpaşa, Orhan Gazi tarafından 

vazifelendirilerek Ankara’ya gelmiş ve 

Ankara’yı savaşsız bir şekilde Ahilerden teslim 

almıştır (Ankara’nın Kısa Tarihi, 2018:9). 

Selçuklu egemenliği Batı Anadolu’daki uçlarda 

iyice zayıflar ve buralarda Türkmen 

emirlikleri ortaya çıkar. Doğuda ise Moğol- 

İlhanlı egemenliği hâkim olur. İlhanlı 

hâkimiyetine rağmen 1300’lü yıllarda Germiyanoğlu 

Yakub Bey’in, Selçuklu Sultanı 

adına Ankara’da hâkimiyeti görülür. Yakub 

Bey’in hâkimiyeti, Ankara Etnoğrafya 

Müzesi’nde bulunan Kızıl Bey Camii minberi 

tamir kitabesindeki metinle belgelenir. 

1327 yılında Ankara’da (Engüriye’de) İlhanlı 

hükümdarları Gazan Mahmud, Olcaytu 

Hüdâbende Mehmed ve Ebu Sa’id Bahadır, 

darbhane kurarak “sikke” bastırırlar. Ankara, 

vergi ödeyen en büyük üç şehir arasına 

girer. Günümüzde kalenin güney kapısında, 

Ebu Sa’id Bahadır Han adına 1330 tarihli 

Farsça bir vergi kitabesi bulunur. 

Ebû Said Bahadır Han tarafından 719 (1319) 

yılında Bağdat’ta bastırılan gümüş sikke (İstanbul 

Arkeoloji Müzeleri, Teşhir nr. 2244) 

https://islamansiklopedisi.org.tr/ilhanlilar 

Ebû Said Bahadır Han tarafından 719 (1319) yılında 

Bağdat’ta bastırılan gümüş sikke (İstanbul Arkeoloji 

Müzeleri, (Yuvalı, 2018) islamansiklopedisi.org.tr, 

2017 

İlhanlı hükümdarı Mahmud Gazan (1295-1304) 

tarafından Engür’de basılmış gümüş sikke. Önde: 

“KELİME-İ TEVHİD” ortada “DURİBE ENGÜR” 

(Engür’de darbedildi), etrafında “... TİS’A TİS’İN ...”. 

Arkada : “TEGRİİN KUCUNDUR GAZAN MAHMUD 

DELEDKEGÜLÜK SEN”, “Kamil Eron sikke koleksiyonu, 

2008 

127 

T A R İ H T E

Etimesgut Ahi Elvan Camii ve Türbesi, 2018, Etimesgut Belediyesi 

1.14 

AHİLER DÖNEMİ 

1071 Malazgirt Meydan Savaşından kısa bir süre sonra, Anadolu’nun büyük çoğunluğu gibi 

Ankara’da Türklerin eline geçmiş; bu durum bir-iki el değiştirmeden sonra kalıcı olmuştur. XIII. 

ve XIV. yüzyıllar boyunca Anadolu’nun Türkleşmesine paralel olarak Ankara’da bir Türk şehri 

özelliğini kazanmıştır. Selçuklu, Moğol-İlhanlı [Eratna] ve Osmanlı el değiştirme tarihi sürecinde 

Ankara zamanın anarşi döneminde, sosyo-ekonomik nitelikli dînî bir örgütlenme olan ahiliğin 

etkisi altında kalmış ve ahi ileri gelenlerince yönetim ve idaresi en azından bir dönem üstlenilmiştir 

(Metin, 2002:473). 

Moğol İstilası ve Ahilerin Uç Bölgelere Göçü 

Moğol İmparatorluğu, çevresindeki tüm toplulukları 

askeri gücü ile egemenliği altına almıştır. 

Moğollar, doğuda Çin içlerine, batıda Mısır 

sınırlarına kadar tüm Orta Asya, Kafkaslar, Ön 

Asya ve Orta Doğuyu içine alan geniş bir coğrafyaya 

hâkim olmuştur. XIII. yüzyılda tarihin en 

büyük ve en hızlı istila hareketini gerçekleştiren 

Moğollar, bu hızlı genişlemeye paralel olarak 

yönetim ve askeri zorluklardan dolayı bölünmüş 

ve İran’da bir Moğol devleti olan İlhanlı 

yönetimi kurulmuştur. İlhanlılar büyük Moğol 

üst otoritesini tanımışlar ve Suriye, İran, Ermenistan 

ve Selçuklu ülkesine hâkim olan bölgesel 

bir güç oluşturmuşlardır. XIII. yüzyılın ikinci 

ve XIV. yüzyılın ilk yarısı içinde hüküm süren 

İlhanlılar, kurumlaşmış ve egemen bir devlet 

otoritesinden çok askeri nitelikli korumacılığa 

dayanan bir yönetimi benimsemişlerdir. 

128 


İlhanlıların bu korumacı yönetimi boyunca 

egemenlikleri altındaki bölgelerde çatışma 

ve isyanlar eksik olmamıştır (Metin, 

2002:474). XIII. yüzyılın ortalarında, Anadolu 

Selçuklu Devleti’nde birçok karışıklıklar 

meydana gelir. II. Gıyaseddin Keyhürev’in 

veziri Sadeddin Köpek, birçok Ahi ileri 

gelenini tutuklatır. Arkasından 1240 yılında 

Anadolu’da Babailer İsyanı çıkar. Ahiler 

ve Türkmenler takibâta uğrayarak büyük 

çoğunluğu Ankara bölgesi dahil olmak 

üzere uç bölgelere göç ederler. Daha 

sonra Moğol İstilâsı ile gelen 1243 yılında 

Kösedağ yenilgisi ile Ahi ve Türkmenler, 

ağır bir katliama uğrar. Moğollar pek 

çok Ahiyi katlederek, on binlerce Ahi 

ve Bacı’yı esir alırlar. Bu olaydan sonra 

merkezi Kayseri olan Ahi ve Bacı Teşkilâtı 

dağılır. Bu Ahilerin bir kısmının Ankara ve 

çevresine yerleştikleri düşünülebilir. (Hacıgökmen, 

2002:1456) 

Moğol İstilalarının Türk-İslam dünyasındaki 

yıkımı ve yarattığı tedirgin ortam birçok 

bölgede üretim, ticaret ve posta örgütlenmelerini 

bozmuştur. Kültür, sanat ve ticaret 

yönünden Asya’da birçok şehrin yıldızı sönerken 

göçebe unsurların yanında şehirli 

esnaf ve zanaatkar da bulundukları şehir 

ve kasabaları terk ederek kitleler halinde 

daha güvenli bölgelere göç etmişlerdir. Bu 

gelişmelerle doğrudan bir ilişkisi bulunan 

Anadolu’nun Türkleşmesi, tarihin bir dönemine 

yön vermesi bakımından önemlidir 

(Metin, 2002:474). 

XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren etnik 

yapısı hızla büyük bir değişime uğrayan 

Anadolu, Türklerin bu coğrafyayı yağmalamaktan 

çok sahiplenmeye ve yerleşmeye 

yönelik eğilimlerinden dolayı batılıların deyimi 

ile ‘Turchia’ olmaya başlamıştır. Bizans 

halklarının Batıya ve Karadeniz kıyılarına 

çekilmeleri; Ermenilerin Kafkas ve Kilikya 

yönündeki göçleri ve mahalli toplulukların 

çeşitli nedenlerle (düşman saldırıları, 

salgın hastalıklar, siyasi rekabetler...vb.) insan 

kayıpları, Doğu ve İç Anadolu’nun boş 

denecek kadar insansızlaşmasına yol açtı. 

Türkleşme ağırlıklı olarak nüfus kaybı yaşayan 

bu bölgelerde gerçekleşmiştir. Büyük 

Selçuklu İmparatorluğunun bir uzantısı olarak 

şekillenen Anadolu Selçuklu Devleti, 

Sinop’tan Boğaziçi’ne, İznik’ten Alanya’ya 

kadar Anadolu’nun büyük kısmını egemenliği 

altına alır. Haçlı Seferlerine başarıyla 

karşı koyan ve Bizans aleyhine genişleyen 

Anadolu Selçuklu Devleti, 1243’te bir Moğol 

ordusuna Kösedağ’da yenilmesi ile siyasal 

birliğini kaybeder. Taht kavgalarını ve 

devlet adamlarının kendi aralarındaki rekabeti 

körükleyen Moğolların, Selçuklu devletine 

iç ve dış müdahaleleri, askeri işgalleri 

ve ağır vergileri önemli sonuçlar doğurur. 

Ekonomik çöküntü, toplumsal sarsıntılar 

ve Türkmen babalarının başkaldırıları ile 

Anadolu Selçuklu Devleti bir daha toparlanamayacak 

biçimde dağılır. XIV. yüzyılın 

başında Anadolu, İlhanlıların ve uç beyliklerinin 

egemenliğinde çeşitli nüfus bölgelerine 

ayrılır. Ankara, Kırşehir, Amasya, Kayseri, 

Konya, Sivas, Diyarbakır ve Erzincan 

gibi şehirler doğrudan doğruya İlhanlıların 

Anadolu genel valisinin egemenliğindedir 

(Metin, 2002:474). 

İlhanlı hakimiyeti uzun sürmez ve İlhanlı 

hâkimiyet bölgesinin çoğunluğu İlhanlı 

genel valisi olan Eratna Beyin eline geçer. 

Eratna Devletinin yanı sıra Anadolu’da 

Germiyan, Karaman, Aydın Oğulları gibi 

irili-ufaklı birçok devletçik/ beylik ortaya 

çıkar. İleride büyük bir imparatorluk olarak 

ortaya çıkacak olan Osmanlı Oğulları da 

Bursa-Bilecik bölgesini ellerinde bulundurmaktadır 

(Metin, 2002:474-475). 

129 

T A R İ H T E

Etimesgut Ahi Mesud Türbesi, 2018, Etimesgut Belediyesi 

Özellikle XIII. yüzyıl Anadolu’sunda I. 

Alâeddin Keykubat’tan sonra merkezi otorite 

zayıflamış, veraset kavgaları artmış, Moğol istilası 

ve Rum ve Ermenilerle yapılan savaşlar, 

sosyal ve iktisadi düzeni tahrip etmiştir. Halk 

sosyal nizamsızlık ve asayişsizlikten bıkmış, 

maddi ve manevî bir melce arayışına girmiştir. 

Bu ruhi durumdaki halk kitleleri tekke ve 

zaviyelere koşmuş, manevî liderlerin terbiyesinde 

sosyal ve ruhi hayatına şekil vermeye 

çalışmıştır. Anadolu insanına ruhî, manevî ve 

sosyal sükûn vaad eden tasavvuf teşkilatları 

bu sosyal ortamda gelişme imkânı bulmuştur 

(Demirpolat ve Akça, 2004:362). 

Moğol istilaları sonrasında bozulan ya da altüst 

olan tüm dengelerin ardından serbest 

ticaret, ziraat ve çalışma ortamının olmamasından 

dolayı halkın yoksullaşmasının yanı sıra 

devamlı iç savaşlar, isyanlar ve yönetim değişiklikleri, 

huzursuz ve tedirgin olan toplumları 

bir arada tutan ve bir iç barışa kavuşturan dini 

nitelikli sosyal örgütlerin biçimlenmesine ve 

gelişmesine zemin hazırlar. Kolonizatör tekkelerin, 

vakıfların, ahi dergahlarının ve kaleşehir 

devletçiklerin varlığı dirlik ve düzenin 

kısmen de olsa sağlanmasına ve bu anarşi ve 

fetret döneminin en az zararla atlatılmasına 

yardımcı olur. Güven ve otorite bunalımlarının 

atlatılmasında çok önemli görevler üstlenen 

kurumlardan biri de Anadolu da her kesimde 

çok yaygın bir örgütlenme olanağı bulan Ahiliktir 

(Metin, 2002:475). 

Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde de 

ahîlerin ve fütüvvet akımının kesin bir rol oynadığı 

kuşku götürmez. Osman Gazî’nin şeyhi 

Ede-Bali’nin, Kırşehri’nden (bugün Kırşehir) 

uca göçenler arasında bulunduğu ileri sürülmüştür. 

Keza, Orhan Gazî ile Bursa kuşatmasında 

hazır bulunan Abdal Musâ da ahîlerle 

beraber uca göçen dervişlerdendir (İnalcık, 

2009:33). 

130 


Ahi Ervan Camii ve Türbesi Kolajı, Kırşehir 

Ahiliğin Ortaya Çıkması 

Ahilik, XIII. yüzyılda Anadolu’da esnaf 

ve sanatkârlar arasında yaygın olarak 

ortaya çıkan sosyo-ekonomik bir örgütlenmenin 

adıdır. Anlamını “kardeşim” 

demek olan ahi ya da “cömert”, “eli açık 

“demek olan akı sözcüğünden aldığı sanılmaktadır. 

Kökü Orta Asya’ya, Horasanlı 

esnaf ve sanatkarlara kadar uzanan ahiliği, 

bir kurum olarak, ilk kez XIII. yüzyılda 

Kırşehir’de, Ahi Evran’ın örgütlediği sanılmaktadır. 

Ahi Evran, Anadolu’ya gelen 

esnaf ve sanatkarları bir araya getirmiş ve 

“sanatta ustalık ve mesleki birlik” fikri 

ile “sosyal yardım ve dayanışma” duygusunu 

güçlendirmeye çalışmıştır (Metin, 

2002:475). Anadolu’da XII. ve XIII. Yüzyıllarda 

toplumsal değişimlerin en fazla hissedildiği 

bir tabak olarak orta sınıf esnaf 

ve sanatkâr zümresi, yaşadığı siyasî ve toplumsal 

çalkantılar ortamında dağınık gruplar 

halinde olmaktan ziyade ‘korunma içgüdüsüyle’ 

birbiriyle dayanışmış ve disiplinli 

teşkilat halinde Ahilik olarak birleşmişlerdir 

(Kaya, 2012:194-195). Ahilik aynı zamanda 

mensup olan gençlere ahlakî bir karakter 

kazandırma gayretinde olmuştur. Ahilikte 

fedakârlık ve îsâr düşüncesi, kendini topluma 

adama ve topluma hizmet aşkı, karşılık 

beklemeksizin dosta, düşküne, yolcuya ikram 

etme ve barındırma gibi hususlar yer 

alır (Çakmak, 2014:155). Bu durum Fütüvvetnamelerdeki 

kurallarda yer almaktadır. 

131 

T A R İ H T E

Fütüvvetnamelere göre, ahinin üç şeyi açık, 

üç şeyi kapalı olmalıdır. 

Açık olanlar: 

1. Eli açık olmalı; yani cömert olmalı, 

2. Kapısı açık olmalı; yani konuksever 

olmalı, 

3. Sofrası açık olmalı; yani aç geleni tok 

göndermeli. 

Kapalı olanlar: 

1. Gözü kapalı olmalı; kimseye kötü bakmamalı 

ve kimsenin ayıbını görmemeli, 

2. Dili bağlı olmalı: yani kimseye 

kötü söz söylememeli, 

3. Beli bağlı olmalı: 

yani kimsenin ırzına, 

namusuna, haysiyet 

ve şerefine göz dikmemeli 

(Köksal ve 

diğerleri, 2008:39, 

41; Arı, 2008:40- 

41). Ahî teşkilatının 

inanç, adab, ilke, 

kural ve esaslarının 

yazılı olduğu kaynaklara 

‘Fütüvvetnâme’ adı 

verilir. Fütüvvetnâmeler 

kaynağını Kur’an ve sünnetten 

almaktadırlar. Teşkilata girenlerin 

öncelikle fütüvvetnâmelerde yer alan 

kural ve kaideleri kabul edip onlara 

uyması gerekir. Fütüvvetnâmeler, yalnız 

şehir ve köylerde yaşayan halka 

değil aynı zamanda göçebe ve yarı göçebe 

halka da hitap eden temel eserlerdir (Kaya, 

2014:551). Fütüvvetnamelere göre Ahiler, insanların 

kendi emekleri ile geçinmelerini ve 

hiç kimseye muhtaç olmamalarını isterler. 

Bu sebeple, Ahilerin emeğini değerlendirebilecek 

bir işi, özellikle bir sanatı (zanaatı) 

olması, ahlak kaidesi haline getirilmiştir. Bazı 

Osmanlı 

Dönemi esnaf, 

urgupesob.com, 

2018 

fütüvvetnamelerde işsizlik ‘batıl’ olarak kabul 

edilmekte ve ‘ahlaksızlık’ sayılmaktadır (Tatlılıoğlu, 

2013:8). Ahî nizamnamelerinde yer 

alan dini, ahlaki ve mesleki kurallar, Selçukludan 

sonra Osmanlılar aracılığı ile Rumeli, 

Bosna ve hatta bütün Kırım’a kadar Anadolu 

dışındaki coğrafyalara da yayılmıştır (Kaya, 

2014:551). 

Ahilerin toplantı yeri ve konuk evi olarak kullandıkları 

ahi zaviyelerine isçi ve çıraklardan 

başka, öğretmenler, müderrisler, kadılar, hatipler, 

vaizler, emirler yani bölgenin faziletli, 

saygılı ve ulu kişileri devam ederdi. Ahiliğe 

kabul şartı, iyi ahlaklılık, yardım severlik ve cömertlik 

olduğundan bu örgüte girenler, 

temiz ahlaklı ve iyiliksever 

kişilerdi. Ahiler arasında 

yüksek sırada yöneticiler, 

tabipler, komutanlar, 

müderrisler ve kadılar 

yetişmiştir (Çağatay, 

1989:92). Ahilik teşkilatında 

eğitim alan 

genç, teşkilattan öğrendiği 

meslekî, dinî 

ve ahlakî kuralları uygulayarak 

halk içinde 

örnek şahsiyet olmuştur. 

Ahiliğin bir amacı da öğretimle 

üreten, eğitimle de asil 

bir toplum oluşturmaktır. İnsanlar 

için hizmet üreten Ahilik, erdemli kalabilmeyi 

bilmiştir. Erdemin olduğu 

yerlerde eşitliğin, özgürlüğün, insan 

sevgisinin, adaletin de olacağı bir 

gerçektir (Temel, 2007:1). 

Anadolu’nun sosyal, siyasî, kültürel, sınaî ve 

ticari şartları içinde ve bu şartların etkisi ile 

Türklere has zevk ve selika ile İslam dünyasının 

hiçbir yerinde görülmeyen bir şekilde 

ve istikamette gelişme göstererek teşekkül 

etmiş ve bir esnaf ve sanatkârlar teşkilatı ha- 

132 


line gelmiştir. Mefkure ve çalışma tarzı itibariyle 

topluma hizmet sunma ülküsü ile 

özel yönetmeliklerde (Ahi Şecerenameleri 

ve Ahi Fütüvvetnameleri) belirtilen iş ahlak 

disiplini, şeyh, usta, çırak, kalfa, v.s. hiyerarşi 

içinde çalışmayı ibadet zevki haline 

getiren sınaî, ticarî, siyasî, askerî, sosyal ve 

kültürel faaliyetlerde bulunan bir teşkilattır 

(Hacıgökmen, 2011:16). Ahilik, üretmeden 

tüketmeye, ihtiyaç fazlasını tüketmeye, israfa, 

güçlünün zayıfı sömürmesine, haksız 

kazanç sağlamaya, insanları kandırmaya 

karşı olan bir sistem üzerine kurulmuştur. 

Kısaca, ahlaki ve insani olmayan her türlü 

davranışa karşıdır (Tatlılıoğlu, 2012 :152). 

İbni Battuta, Seyahatnamesinin ‘Genç Ahilere 

Dair’ bölümünde, “Ahıyye, kelimesinin 

tekili, ahı’dır. Birinci şahıs, Arapça ‘ah’ 

(=kardeş) kelimesini kendiyle ilgili kılarsa 

(=kardeşim anlamında) ortaya çıkan kalıp 

(=ahî), konumuz olan kelimenin tekil kalıbıdır. 

Onlar, Anadolu’ya yerleşmiş Türkmenlerin 

yaşadıkları her yerde, köy, kasaba ve 

şehirlerde bulunmaktadırlar. Şehirlerine 

gelen yabancıları misafir 

etme, onlarla ilgilenme, 

yiyeceklerini ve konaklayacakları 

yeri sağlama, 

onları eşkıyanın 

ve vurguncuların ellerinden kurtarma, 

şu veya bu sebeple haydutlara katılanları 

temizleme gibi konularda bunların eşine 

dünyada rastlanmaz. Ahı onlara göre, ‘sanatının 

ve zanaatının erbabını toplayan ve 

işi olmayan genç bekarları da bir araya getiren 

adam’dır. Onlar, ahı’yı başlarına geçirirler” 

şeklinde anlatmaktadır (İbni Battuta, 

2004:404). 

Franz Taeschner, M. Fuad Köprülü, Abdülbaki 

Gölpınarlı gibi bazı araştırmacılar 

ahiliği, Abbasi Halifesi Nasır-lidinillah 

(1180-1225) tarafından kurulan fütüvvet 

örgütünün uzantısı olarak yorumlamaktadırlar 

(Ocak, 2018:262). Her ne kadar ahiliğin 

ilke, kural, tören ve öğütlerini bir araya 

getiren kitaplara da ‘fütüvvetname’ deniliyorsa 

da, ortaya çıkış şartları, ön planda 

tuttukları moral değerler, örgütlenme biçimleri 

ve başka farklılıklardan dolayı, fütüvvet 

ile ahilik arasında tarihi ve organik 

bir bağ olduğu, kesin olarak kanıtlanamamıştır 

(Metin, 2002:475). 

Ahilik konusunda çeşitli çalışmaları bulunan 

Çağatay, Anadolu’da ahiliğin ortaya 

çıkışını hazırlayan etkenleri şöyle özetlemektedir: 

“Doğudan Asya’daki büyük ve 

uygar Türk şehirlerinden gelen çok sayıdaki 

sanatkarlara kolayca iş bulmak, yerli 

Bizans sanatkarları ile rekabet edebilmek, 

tutunabilmek için yaptıkları malların kalitesini 

korumak, üretimi ihtiyaca göre 

ayarlamak, sanatkarlara sanat ahlakını 

yerleştirmek, Türk halkını ekonomik 

yönden bağımsız hale getirmek, 

ihtiyaç sahibi olanlara 

her alanda yardım etmek, 

ülkeye yapılacak 

yabancı saldırılarda 

devletin silahlı 

kuvvetleri yanında 

savaşmak, 

133 

Ahi Evran’ın 

heykeli, 

Kırşehir 

T A R İ H T E

Etimesgut Ahi Elvan Camii, 2018, Etimesgut Belediyesi 

Türklük şuurunu sanatta, dilde, edebiyatta, 

müzikte, gelenek ve görenekte millî heyecanı 

yaratıp ayakta tutmak.” XIII. yüzyıl Anadolu 

sosyo-ekonomik hayatında önemli bir yeri 

olan ahilik, esnafın ahlaki-sosyal disiplininin 

sağlanması, fiyat istikrarı, ihtiyacı olanların 

gözetilmesi, yönetim boşluklarında asayişin 

sağlanması, düşmana karşı savaşta devlet 

güçlerinin yanında yer alınması ve özellikle 

Moğol istilası sırasında, işgalcilere ve onlarla 

işbirliği yapanlara karşı tutumları ile millî, dinî 

ve sosyal bir örgüt olduğu düşüncesini uyandırmaktadır 

(Metin, 2002:475-476). 

XIII. ve XIV. yüzyılın karışık ortamında bezgin 

ve yılgın Anadolu insanını, Yunus Emre, Hacı 

Bektaşi Veli, Mevlâna, Ahi Evran gibi Türk 

büyükleri, her biri bir başka yönden, halkın 

maneviyatını ayakta tutmak ve birlik-beraberliğini 

sağlamak için yoğun çaba harcayarak etkilediler. 

Bunlardan Ahi Evran, esnaf ve zanaatkarları 

bir araya getirerek, zanaat ve ticaret 

ahlakını üretici-tüketici çıkarlarını güven altına 

almak suretiyle, bu kötü politik atmosfer içinde, 

halka yaşama ve direnme gücü verdiler 

(Metin, 2002:476). 

XIII. yüzyılda ortaya çıkan Anadolu ahiliği, Ahi 

Evran’ın yoğun çabaları ile gelişip yayılmıştır. 

Ahi Evran, sürekliliğini sağlamak için ahiliği, 

tekke ve zaviyelere bağlamış ancak buralarda 

yaşayanlara alın teri ile geçinme ilkesini 

öğretmiştir. Bu yönü ile “Melamilik” ile karıştırılan 

ve dönemin tekkeleşme ve kendi dini 

görüşünü cazip kılan Bektaşilikle örtüşen Ahilik, 

uzun süre anlaşılamamıştır. Ekonomik ve 

sosyal yönünden dolayı halk arasında destek 

bulan Ahilik, köylere kadar yayılmıştır. Ahilik 

yalnızca bir esnaf örgütlenmesi değildir ama 

esnaf arasında çok yaygın örgütlenmiş olmaları 

bu tür yanlışlara yol açmaktadır. Bazı Batılı 

araştırmacılara göre Halife Nasır-lidinillah’ın 

bir şeyhi olan Sühreverdi (1145-1234)’nin telkinleri 

ile fütüvvetçiliğe olumlu yaklaşan Konya 

Selçuklu hükümdarı I. İzzettin Keykubatla 

güçlenen Ahilik, üstlendiği bir takım kolluk 

görevlerine bağlı olarak düzenin sağlanmasına 

katkıda bulunmuştur (Metin, 2002:476). 

Ahilik hakkında en ayrıntılı bilgiler, ünlü bilgin 

ve gezgin İbni Battuta’nın ‘Seyahatname’sinden 

öğrenilmektedir. İbni Battuta Seyahatnamesinde 

bize nerelerde ahi zaviyesi 

bulunduğunu gösterdiği gibi bu zaviyelerin 

134 


Ankara tiftik pazarı, Atilla Cangır Arşivi 

yönetimleri, faaliyet ve fonksiyonları hakkında 

da çok değerli bilgiler vermekte, 

Anadolu’nun hem sosyal, kültürel ve folklorik, 

hem de ekonomik ve siyasî hayatı 

ile ilgili, Türk kültür ve medeniyet tarihine 

ışık tutucu birçok malzemeyi bize aktarmış 

bulunmaktadır. Böylece İbni Battuta, günümüzden 

yedi yüzyıl öncesi XIV. yüzyılda 

Beylikler devri Anadolu’sunun sosyal, kültürel 

ve iktisadî hayatına dair bilgiler vermektedir 

(Çakmakçı, 2006:163, 165). İbni 

Battuta, Anadolu’yu baştanbaşa gezmiş 

ve gittiği bütün şehirlerde ahilerin ne denli 

etkin olduklarını görmüş ve şaşırmıştır. 

Anadolu ahilerinin canlı şahitliğini yapmış, 

ahilerin dayanışma ve konukseverliğinden 

çok etkilenmiştir: “Şehre girdiğimiz zaman 

çarşıdan geçerken dükkanlardan çıkan bazı 

insanların hayvanlarımızı çevirerek dizginlerine 

sarıldıklarını gördük. Aniden başka bir 

grup çıkıp onları durdurdu ve çekişmeye 

başladılar. Aralarındaki münakaşa uzayınca 

bazıları hançerlerini çekip ötekilere saldırmaya 

kalkıştı. Konuşuyorlar ama hiçbir 

şey anlamıyorduk. Korkmaya başladık. Bu 

adamların yol kesen eşkıya olduğu kuşkusuyla 

kaygılandık. Malımıza, canımıza kastetmiş 

olabilirlerdi. Sonra Hak Teala bize 

Arapça bilen, hacca gitmiş bir adam gönderdi. 

Ona sorduk, bunlar ne istiyor diye. 

Şöyle cevap verdi: ‘Bu adamlar yiğit ahılardır!’ 

Bizimle ilk karşılaşanlar Ahı Sinan’ın 

adamları, sonradan onları durduranlar ise 

Ahı Tuman’ın gençleriymiş. Her iki taraf da 

bizim kendi yanlarında konuk olmamızı istiyorlar, 

bu yüzden çekişiyorlarmış. Gösterdikleri 

yüksek misafirperverliğe şaşmamak 

mümkün değil! Sonunda işi kur’a çekmek 

suretiyle hallettiler, barıştılar.” (İbni Battuta, 

2004:409). Çağatay da Ahiliğin menşeini 

irdelediği makalesinde Kâbusname’de “civanmertliğin 

esası, sözünde sabit olmak, 

lüzumsuz söz söylememek, sabırlı olmak 

gibi üç vasıfta toplanmış ve Ayyarlar arasındaki 

civanmertlik, yürekli ve cesur olmak, 

her işte sabırlı olmak, sözünde sabit 

135 

T A R İ H T E

olmak, pâkdamen olmak, temiz kalbli olmak, 

kendi menfaatini başkasının ziyanına istememek, 

esir üzerinde eli uzunluk (dest dırazlık) etmemek, 

bikeslere yardım etmek, zalime karşı 

mazlumun hakkını korumak, doğru sözlü, helal 

lokma yiyen, musibeti kendisine rahat bilen 

kimselerin hali olarak tavsif” ettiğini belirtmektedir 

(Çağatay, 1952a:64). Ahilikte edebler 

önemlidir ve edeb çerçevesinde hareket 

edilir. Yahya b.Halil, fütüvvetnamesinde edeblerin, 

aslında 740 adet olduğunu, fakat kendisinin, 

bunlardan 124’ünü kaydettiğini söyler. 

Çobanoğlu’nun fütüvvetnamesinde ve ondan 

sonra yazılan fütüvvetnamelerde de mahfil, 

yani ahilerin hususi toplantılarından ve burada 

riayet edilecek edeblerden bahsedilmektedir 

(Çağatay, 1952b:67). Ahîlik, her şeyden üstün 

tutulan insanın dünyasında ve ahiretinde mutlu 

olabilmesi için onu bir bütün olarak ele almış 

ve ‘insan-ı kâmil’ diyebileceğimiz bir ideal tip 

ortaya koymuştur (Kemaloğlu, 2013:260). 

Ahilik, tekkeler etrafında örgütlenerek dini bir 

nitelik kazanmıştır. Herhangi bir meslekte çalışabilmek 

için o mesleğin ahi tekkesine bağlanmak 

gerektir. Ahi tekkesi dışında kalan kişinin 

mesleki etkinlikte bulunması çok zordur. Bir 

meslekte çalışabilmek için alınan, önce çırak 

sonra kalfa ve en sonunda usta olarak sanatında 

ilerler. Çırak meslekte ilerlemiş bir ustayı 

“ata ahi”, kalfalardan ikisini de “yol kardeşi” 

seçer ve böylece tekkeden üç kişinin gözetiminde 

yetiştirilir (Metin, 2002:477). Çıraklıktan 

ustalığa geçmek için ustası olunmak istenen 

işte uzun müddet çalıştıktan sonra, üstadların 

huzurunda ciddi bir imtihan vermek şarttır. Ancak 

bu imtihanı başarıyla geçirenlere (başka 

çıkanlara) merasimle üstadlık payesi verilir (Akdağ, 

1979:18). Bir şakirdin [çırağın/öğrencinin], 

ehliyet kazandıktan sonra kalfalığa ve ustalığa 

geçişi, eski ahi geleneğine uygun bir törenle 

olur, imkân bulunursa bu törende, ülkenin bütün 

esnafının ahisi olan, Ahi Evran soyundan 

gelen şeyh de bulunur. Esnafın arasına ‘Hamdestler’in 

[mahir olmayan, beceriksiz], yabancıların 

karışmaması, üretim biçim ve hacminin 

gelişigüzel değiştirilmemesi için sıkı kayıtlar 

konmuştu (Ergenç, 2013:90). Her zanaat erbabının 

meslek derneği de sayılan korporasyonların 

idare tarzlarına gelince, zanaatçıların 

içinden en dürüst ve hürmete değer olan, her 

halde yaşça da ileri bulunan bir üstad derneğin 

reisi olup, kendisine ‘ahi’ denir. Zanaat mensupları 

üzerindeki nüfuz ve tesiri itibariyle tam 

bir tarikat şeyhine benzeyen esnaf reisinden 

başka, dernek mensupları arasındaki inzibatı 

temin ve kendilerini tek bir kuvvet halinde tutmak 

için, esnaf şeyhinin bir nevi subaşısı olarak, 

‘fityan’a kumanda eden bir yiğitbaşı, yahut 

‘Server’ adında bir ikinci reis vardır. Şüphesiz 

her şehirdeki bütün zanaatların insanları aynı 

tarz teşkilata sahiptiler. Bir şehirde ne kadar 

zanaat şubesi varsa, sayıları da o kadar olan 

‘ahiler’den birisi diğerlerine reis olup, kendisine 

‘Ahi Baba’ denir. Şehrin iktisadi hayatında 

rolü en üstün olan zanaat derneğinin şeyhi, 

diğer bütün ‘ahiler’den üstün olarak, ‘Ahi 

Baba’ kabul olunur (Akdağ, 1979:18-19). Halkla 

iktidar makamı arasında arabulucu olan ‘Ahi 

Baba’, genellikle, kent belediye yönetiminin 

başında bulunur, loncaların gücünü üzerinde 

duyumsayan ‘vali’ de ondan çekinir (Gordlevski, 

1988:250). 

Ahi birlikleri bir başkan ve beş kişilik yönetim 

kurulu tarafından yönetilir. Yönetim kuruluna 

başkanlık eden ve bütün üyeleri bir baba 

şefkatiyle koruyan ve kollayan meslekî, siyasî, 

ahlakî ve dinî bir lider konumunda bulunan ‘Esnaf 

Şeyhi’ adı verilen yönetici geniş yetki ve sorumluluklarla 

donatılmıştır. Esnaf Şeyhinin bu 

liderlik sıfatı, her kademedeki çalışanlar arasında 

baba-oğul arasındakine benzer yakın ilişkilerin 

kurulmasını da sağlar. Ahi birliklerinin en 

üst organı olan büyük meclis ise bir bölgede 

faaliyet gösteren tüm esnaf şeyhlerinin bir araya 

gelmesiyle oluşur. Büyük meclisin başkanlığını 

‘Ahi Baba vekili’ yapar (Ekinci, 1991:40-41). 

136 


Ahilik Teşkilatı Çizelgesi, (Akdağ, 1979:19) 

Yerleşme birimlerinde her sanat kolu için 

ayrı birlikler kurulmuştur. Yeterli sayıda esnaf 

ve sanatkarın bulunmadığı yerleşme 

merkezlerinde ise birbirine yakın meslekten 

kişiler bir araya gelirler. Daha küçük 

yerlerde de bu meslekten kişiler tek birlik 

çatısı altında toplanır. Ülke sınırları içinde 

yer alan bütün birlikler, Kırşehir’de bulunan 

Ahi Evran Zaviyesi’ne bağlıdır (Gökçe, 

2017:278). 

Ahi tekkelerinde müderris ve kadılar tarafından 

düzenli olarak dersler verilir. Okuma-yazma 

öğretilir; yeteneğine göre herkes 

hat, tezhip, müzik...vb öğrenir. Kalfalar 

ayrıca kılıç kullanma, ata binme, ok atma 

gibi askerlikle ilgili beceriler de edinirler. 

Ahiler, hırka üstüne sarık sarılı beyaz yünden 

külah takar, mesh biçimi ayakkabı giyer, 

kemerlerinde saldırma taşırlar (Metin, 

2002:477). 

Birçok araştırmacı tarafından ortaya konulduğu 

gibi Ahilik, dini, siyasi ve sosyo-ekonomik 

bir kurum olarak Osmanlı Devleti’nin 

kuruluş ve gelişmesinde önemli katkılarda 

bulunmuştur. XV. yüzyıldan sonra ekonomik 

yönü ağır basan Ahilik, lonca, gedik, 

yaran ve imece türü dayanışma biçiminde 

günümüze kadar Anadolu halkı ve esnafı 

arasında yaşamıştır (Metin, 2002:477). 

Ahiliğin XIII. ve XIV. yüzyıllar arasında ne gibi 

bir rol oynadığı kaynaklarda tam anlamı ile 

belirtilmemektedir. Ancak İbni Battuta’nın 

ifadesiyle “Yörenin törelerinden biri de 

hükümdar bulunmadığı takdirde şehirde 

ahıların idareyi ellerine almaları, bir nevi 

hükümet etmeleridir. Ahı, gücü ölçüsünde 

gelen gideni ağırlar, giydirir, misafirin altına 

binek verir. Davranışları, buyrukları ve ata 

binişleriyle tıpkı bir hükümdar gibi hareket 

ediyorlar!” (İbni Battuta, 2004:415-416, 

Parmaksızoğlu, 1989:27) 

Şu halde, bir şehirde bulunan çok sayıda 

‘ihvan’ (yani ahiler) ve ‘Serveran’ (yani yiğitbaşılar), 

emirlerindeki teşkilatlı ‘fityan’ 

sayesinde devirlerinin siyasi meselelerinde 

ve hükümet idaresinde tesirli söz sahibi 

bulunurlar ki, saltanat mücadelelerinde ve 

şehirlerde patlak veren birçok siyasi-içtimai 

karışıklıklarda bu müşahede edilmektedir 

(Akdağ, 1979:19). 

137 

T A R İ H T E

Ahiler 

Ahiler Haritası, 2018 

Ankara’nın Türkleşmesi 

Selçuklu İmparatorluğu, Orta Asya’dan gelen 

Türkmen kitlelerdeki aşiret yapısını değiştirerek 

yerleşik hayatı onlar için bir zorunluluk 

haline getirmeye çalışmıştır. Bu zorunluluk, 

bir yandan göçebe kitlelerini dağılan aşiret 

yapısı yerine yeni birlikler ikame etmeye zorlarken, 

bir yandan da söz konusu kitlelerin 

hayvancılığa dayalı ekonomilerini yerleşik hayat 

tarzının gereği olan tarım ve el sanatlarına 

doğru değişimine neden olmuştur (Demirpolat 

ve Akça, 2004:364). Anadolu’daki uç beylikleri, 

medenî bir hayatın kaynağı olan Türk 

ve İslâm dünyasının her tarafından gelmiş her 

sınıftan ve meslekten adamlarla doludur: İran, 

Mısır ve Kırım medreselerinden çıkan hocalar, 

orta ve şarkî Anadolu’dan gelmiş Selçııkî ve 

İlhânî bürokrasisine mensub şahsiyetler muhtelif 

tarikatlerin mümessilleri İslâm şövalye ve 

misyonerleri diyebileceğimiz dervişler. Bunlar 

arasında bilhassa Aşık Paşazade tarihinde 

Gaziyân-ı Rum diğer tarihlerde Alpler (kahraman, 

muharib mânasına) veya Alp Erenler 

namı altında zikredilen ve daha İslâmiyetten 

evvel bütün Türk dünyasında mevcut olan eski 

ve geniş bir teşkilâta mensub Türk şövalyeleri 

mevcuttur. Bunlardan şehirlerde yerleşmiş 

ve İslâm dünyasına mensub bazı dinî tarikatlerin 

tesiri altında kalmış olanların ise unvanı 

bilâhare ‘Gazi’ye tebdil edilmiş gözükmektedir. 

Yine aynı kitapta ismi geçen Ahıyân-ı Rum 

yani Anadolu Ahileri ile; Horasan Erenleri de 

denilen Abdalân-ı Rum yani ‘abdal’ ve ‘baba’ 

ismini taşıyan ve bilhassa Türkmen kabileleri 

arasında telkinatta bulunan ve umumiyetle 

padişahlar ile bütün harplere iştirak etmiş bulunan 

delişmen tabiatlı ve garib etvarlı der- 

138 


vişler bulunmaktadır. Ayrıca Aşık Paşazade 

tarihinin Bacıyân-ı Rum yani Anadolu kadınları 

dediği ve haklarında tafsilâta mâlik 

olmadığımız bir teşkilâtta vardır (Barkan, 

1993:11). Ankara ili topraklarında, Türkmen 

(Oğuz) boylarının çoğunluğunun temsilcileri 

toplanmıştır; Ankara ili topraklarında şu 

soylar: Kayı, Bayat, Alkaevli, Yazır, Dudurga. 

Avşar, Kızık (aslı, Kesrelik-Kızığı köyü), Beydili, 

Kargın, Bayındır, Peçeneg, Çavundur, 

İymir, Oregil, İğdir, Bügdüz (Çandır köyü), 

Kınık, yani Ankara toprağında 24 Oğuz boyundan, 

en az 17’si vardır. Burada, 24 (22) 

boyun birden bulunmuş olması da olanaklıdır 

(Gordlevski, 1988:81, 89). 

Orta Asya’nın büyük kentlerindeki (Buhara, 

Semerkant, Taşkent gibi) Türk esnaf ve 

zanaatkârlar 13. Yüzyıl başında Moğol hükümdarı 

Cengiz’den kaçarak Selçuklu’ya 

sığınır ve Ahi Örgütlerini kurarlar (Sargın, 

2012:49). Bu göçebe kitlelerden bir kısmı 

yerleşik hayatla daha önceden tanışmışlardır. 

Yerleşik hayatla tanışık olanlar, şehirlere 

yerleşmeyi tercih etmişlerdir. Çünkü bunlar 

şehirlerde yaşamanın temel şartı olan bir 

iş ve meslek sahibi olma vasfını taşımaktadırlar. 

Büyük çoğunluğu teşkil eden göçebe 

Türkmenler ise, coğrafi uygunluğu 

nedeniyle İç Anadolu bozkırlarını yaşam 

alanları olarak tercih etmişlerdir. Bu nedenden 

dolayı Anadolu’nun tamamı göz 

önüne alındığında, Orta Anadolu, daha 

hızlı bir İslamlaşma ve Türkleşme seyrine 

sahne olmuştur. Şehirlerdeki Türkleşme ve 

İslamlaşmanın hız kazanmasının yolu bu 

göçebe kitlelerini bir sanat ve meslek sahibi 

yapmaktan geçmektedir. Ahi teşkilatı 

bu Türkmen kitlelerini iş ve meslek sahibi 

yaparak onların yerleşik hayata geçmelerinde 

önemli bir rol oynamıştır. Hatta bu 

teşkilatın kuruluş amaçlarından bir tanesi 

bu rolün ifası olmuştur. Böylece bir yandan 

sanat topluma benimsetilirken, diğer 

yandan sanat nimetlerinden toplumun istifadesi 

sağlanmıştır (Demirpolat ve Akça, 

2004:364-365). Böylece ahi birlikleri ve Ahi 

Mes’ud, Ahi Elvan gibi ahi reislerinin icra 

ettiği fonksiyon, yeni fetih ve iskân alanlarında 

Türkmen kitlelerinin sosyal dokuyla 

bütünleşmelerinin sağlanmasında karşımıza 

çıkmaktadır. Elbette ahilerin ‘iyi insan’ 

modeli de burada etkin olmaktadır ki, İbni 

Battuta “Rum diyarı [Anadolu] diye bilinen 

bu ülke, dünyanın belki en güzel memleketi! 

Allah Teala güzellikleri öbür ülkelere ayrı 

ayrı dağıtırken burada hepsini bir araya 

toplamış! Dünyanın en güzel insanları, en 

temiz kıyafetli halkı burada yaşar ve en leziz 

yemekler de burada pişer. Allah Teala’nın 

yarattığı kullar içinde en şefkatli olanlar 

buranın halkıdır. Bu yüzden şöyle denilir: 

“Bolluk ve bereket Şam diyarında, sevgi 

ve merhamet ise Rum’da [Anadolu’da]!” 

(İbni Battuta, 2004:400) diyerek bu durumu 

özetlemektedir. 

Bizans kentlerine Türklerin yerleşmesi, 

ağırlıklı olarak 1071’den sonra olmuştur. 

İlk şehirleşenlerin de Selçukî kumandanların 

askerleri olmuştur. Türk asker ve beyleri 

zaptettikleri şehirlerde çabucak askeri 

hüviyetlerini kaybederek, hemen şehirlerin 

zengin ve nüfuzlu aileleri durumuna gelirler. 

İkta sahibi olmak karşılığında ordu 

hizmetine alınan bu askerler, çok defa 

Türkmen boylarından tedarik olundukları 

için, bu usul Anadolu yaylalarını dolduran 

Türkmenlerin şehir sakini olmalarına imkân 

verir. Türkmenlerin şehir hayatına alışmalarına 

ve şehirleşmelerine yardım eden ikinci 

kapı, yaylacı Türkmenlerle Rum Hıristiyan 

ahalinin şehir pazarlarında hararetli bir 

alışverişe girişmiş bulunmalarıdır. Bu hal 

pek çok Türkmenî şehirlerin iktisadi-sınai 

faaliyetine iştirak ettirmektedir (Akdağ, 

1979:13). Böylece XIII. ve XIV. yüzyıllar boyunca 

tüccar, esnaf, zanaatkar, ziraatçı gibi 

139 

T A R İ H T E

çeşitli grupların katılımı ile artar. Türkleşme 

her yerde aynı yoğunlukta olmamasına rağmen 

Türk göçlerinin yoğun olduğu Ankara’nın 

Türkleşmesi yerleşik Türk unsurlarının gelmesi 

ve göçebelerden yerleşikliğe geçişlere bağlı 

olarak artar (Metin, 2002:478). Ahi Hüsameddin 

ve Ahi Hasaneddin tarafından 1289’da Ahi 

Şerafeddin Camii tamir edilmiş, 1287 yılında 

ise Saraç Sinan tarafından bir mescit yapılmıştır. 

XIII. yüzyılda şehir dışına yapılan bu dinî 

yapılar nüfusu buraya çekerek, kalabalık mahallelerin 

oluşmasını sağlamıştır. Bütün bunlar, 

Ankara’da XIII. yüzyılın başında Türkmen 

nüfus yoğunluğunun sağlandığını gösterir. 

Dikkat edilirse bu dönemde inşaa edilen yapıların 

hemen hemen tamamı Ahiler tarafından 

yapılmıştır. Bu da Ahilerin durumları oldukça 

iyi olduğunu büyük bir servet sahibi olduğunu 

göstermektedir (Hacıgökmen, 2002:1456, 

1458) 

Anadolu Selçuklularının yönetiminde 

Anadolu’da ticari güvenliğin sağlanması ile 

tekrar canlanan ve kalesinin konumundan dolayı 

önemli bir askeri üs olan Ankara, Anadolu 

Selçukluların taht kavgalarında da adından 

epey söz ettirir. Anadolu Selçuklu yönetiminin 

dağılma dönemi olan XIV. yüzyıl ilk çeyreğinden 

Osmanlı yönetimine geçinceye kadar, 

bir sınır kenti olarak iki defa el değiştirmiştir. 

Bu, İlhanlıların yönetimine girdiği o dönemde 

basılmış paralardan ve Hisarın kapısındaki 

vergi alınmasına ilişkin Farsça kitabeden anlaşılmaktadır. 

İlhanlı yönetiminin ne zaman 

son bulduğunu bilmiyorsak da Ankara’nın, 

Osmanlıların yönetimine geçmeden bir süre 

önce, ahilerin elinde kaldığı çeşitli kaynaklarda 

belirtilmektedir (Metin, 2002:478). XIII ye 

XIV. yüzyıllarda, Ahilik hareketi Anadolu toplumuna 

egemen olur. Şehirlerde her san’at 

dalının mensupları, kendilerinin seçtiği bir 

ahinin liderliğinde örgütlenirler. Bu dönemde 

Anadolu’da kuvvetli bir merkezi otorite olmadığı 

için ahiler, şehirlerde siyasi güç haline gelirler. 

Başlangıçtaki esnaf birlikleri, idareci ve 

askeri sınıfın egemenliğine karşı halkı temsil 

ederler. Osmanlıların ilk devirlerinde de bu 

rolleri devam eder (Ergenç, 2013:101-102). 

Osmanlılar, Ankara’yı iki defa fethetmiştir. İlk 

fetih, 1354’te, Orhan Bey zamanında gerçekleşmiş; 

kısa bir süre sonra şehir tekrar ahilerin 

eline geçmiştir. Ankara’nın Orhan Bey zamanında 

alınmış olduğunu şu kayıt teyit etmektedir: 

“Ayaş’ta Ahi Beyazıd Çiftliği kadimü’leyyamdan 

vakıf olagelmiş. Elinde merhum 

Orhan Beğ ve Gazi Hüdavendigar ve Sultan 

Mehmet bitileri [belgeleri] vardır. El-halet-ü 

hazihi Ahi Beyazıd oğlu –oğlu Ahi Elvan vakfiyat 

üzerine mutasarrıftır” (Metin, 2002:478) 

Hüdâvendigâr Sultan I. Murat, Rumeli’ne 

sefere çıkmadan önce, doğu sınırını güvenli 

hale getirmek için, Ankara’yı tekrar Osmanlı 

ülkesine katmıştır. Ankara’nın fethi, Neşrî’nin 

Kitabı Cihannümasında, “serhadd-i Rûma, 

Kal’a-i Selâsil’e geldi-ki şimdi âna Engüri dinilür. 

Ol diyârun müfsidlerin kam’ itdi, Dirler ki 

ol vakit kal’a-i Engüriyye Ahiler elinde idi. Sultan 

Murad Gazi yakın gelicek, Ahiler istikbâl 

idüb, kal’ayı teslim itdiler.” şeklinde geçmektedir 

(Neşrî, 1949:191,193). Hoca Saadettin’in 

Tâcüt-Tevârih’inde ise aynı olay “hediyeler ve 

armağanlar derleyip, padişahlara özgü peşkeşlerle 

Sultanın otağına gelmişler, boyun 

eğdiklerini bildirip, kalenin anahtarlarını teslim 

etmişlerdi.” şeklinde anlatılır (Hoca Saadettin, 

1979:111) 

Ankara’nın 1354’te Süleyman Paşa tarafından 

alındığı ve bir süre otonom yönetildiği ve 

daha sonra I. Murat zamanında şehrin kesin 

olarak Osmanlı topraklarına katıldığını görüyoruz. 

Ankara’nın bu ikinci alınışı değişik 

kaynaklarda 1360, 1361 ve 1362 olarak üç ayrı 

tarihe denk düşmektedir (Metin, 2002:479). 

140 


Ahi Şerafettin (Aslanhane) Camisi, 2014, VGMA 

Ankara’da Ahi Teşkilatı 

Türklerin Anadolu’ya gelmesinde ve burada 

yer yurt sahibi olmasında Ahiliğin çok 

önemli rolü olmuştur. Ahiler, Anadolu’ya gelen 

Türkleri, önce misafirhanelerde misafir 

etmişler, sonra bir sanatı olanlara işyeri açmış, 

kurdukları zaviye ve onun yanında inşa 

ettikleri evler ile mahalle ve sokaklar oluşturmuş, 

işyerleri, siteler, çarşılar ve şehirler 

kurmuşlardır (Öztürk, 2010:3). 

Ahi Evran’ın XIII. yüzyıl ortalarında 

Kırşehir’de kurduğu ve önce deri işçilerini 

örgütlediği Ahilik, Ankara şehrinde de hızla 

yayılır. Ankara’nın çevresi hayvancılığa 

çok elverişli olduğundan dericilik ile ilgili 

ekonomik eylemler kentin sosyo-ekonomik 

yaşantısında önemli bir yer tutar. Derici esnafı 

kentte topluca, bugünkü Bent Deresi 

semtinde “Debbağlar” mahallesinde oturmaktadırlar. 

Bu debbağların işyerleri ve 

atölyeleri de dere boyunca sıralanır (Metin, 

2002:480). 

Ankara’da beş takım esnaf teşkilatı mevcut 

olduğu bilinmektedir. Bu beş takım da 

debbağlar, kavaflar, dikiciler, bostancılar, 

bakkallardır (Günaydın, 2015:34-35). Daha 

sonraki yüzyıllarda esnaf gruplarından 

Bezzâzân, Debbâğân, Kaftancılar, Keçeciler, 

Muytabân, Sof Yuyucuları, Yorgancıyân, 

Dülgerân, Kürkciyân, Takkeciyân, 

Kalpakcıyân, Dikiciyân, Terziyân, Bezirciler, 

Külâhçılar, Pabuçcular, Sofçular, Sof perdahçıları, 

Attarân, Bez Boyacıları, Tiftik Boyacıları, 

Hallâcân, vs. gibi zanaat erbâbı vardır 

(Hacıgökmen, 2002:1457). Ahilikte bütün 

sanatların bir pîri bulunur. Pîre bağlanmadan 

sanatta olgunluğa erişilemeyeceğine 

inanılır; bu sebeple her meslek erbabı, mesleğinin 

pîrine yürekten bağlanır, ona sevgi 

ve saygı gösterir (Arslan ve Şanlı, 2013:23). 

Dericiliğin yanı sıra daha sonraki yüzyıllarda 

Ankara’nın tarım dışı temel üretim 

kolu, Asya içlerinden ve Tibet yaylalarından 

Anadolu’ya Selçuklu Türklerince getirilen 

tiftik keçilerinden elde edilen soft üretimidir. 

Birçok yazar “Ankara softunun dünyaca tanındığını” 

söylemektedir (Metin, 2002:480). 

Çok eski zamandan beri Ankara’da sof dokunmaktadır. 

Ankara keçilerinin tiftiği çok iyi 

olduğu için dokunan soflar ipek gibi parlamakta 

ve dayanıklılığı rüçhanına sebep olmaktadır. 

Ankara sofları vaktiyle memleket 

dışına, Avrupa’ya da satılır, bu yüzden memlekete 

yabancı paranın girmesine sebep 

olur. Softan erkeklere kürk, cübbe; kadınlara 

ferace yapılır (Pakalın, C.3, 1993:241). 

141 

T A R İ H T E

Ankara’daki ahi büyükleri hakkında çok fazla 

bilgi yoktur. Birçok yönü karanlıkta kalmasına 

rağmen Ankara ahilerinin önde gelenlerinin 

bazılarının şecerelerinden ve bıraktıkları eserlerinden 

bilgiler elde edilebilmektedir. Bu bilgiler 

ışığında ahi ileri gelenlerinin en ünlüleri, 

1296’da ölen Ahi Hüsamettin ile 1350’de ölen 

oğlu Ahi Şerafeddin’dir. Şerafeddin’in mezar 

taşında şu kayıt bulunmaktadır: “Sultan ahl’alfutuvva 

va’l-muruvva ahi muazzam” (Metin, 

2002:480). 

Halil Edhem, ‘Ankara Ahileri’ne Aid İki Kitabe’ 

adlı çalışmasında ahilerin silsilenamelerini incelemenin, 

bu silsilenamelerden bazı bilgiler 

edinebilmenin mümkün olduğunu söylemektedir. 

Ahi Hüsameddin için düşülen “O, fütüvvet 

ve mürüvvet sahibi ve sehavet (cömertlik) 

ve şecaat (cesaret) ve zühd ve ibadetle ve fakir-fukaraya 

yemek yedirmekle bilinir; Künyesi 

Rum halkının tabiri ile büyüğümüz anlamına 

gelen Efendi’dir.” kaydı da bunu göstermektedir 

(Edhem, 1332:314-315). Bu kayıttan da 

anlaşılacağı gibi Ankara’nın bu ileri gelen ahi 

ailesi, geniş ve güçlü bir ailedir. Aynı zamanda 

dini otoriteye de sahip olan bu ahiler, fakir-fukarayı 

gözetmek, çevresine cömert davranmak 

ve Ankara’yı korumakla mükelleftir (Metin, 

2002:480). 

Ankara’nın bilinen diğer ahilerinden hem Etimesgut 

sınırları dâhilinde Bağlıca köyünde 

hem de Kırşehir’de zaviyesi olan Ahi Mesut 

ile yine Etimesgut civarında mutasarrıflıkları 

olup köy kuran Ahi Elvan da vardır. Ahi Mesud, 

1300’lerin başlarında Ankara’da yaşayan 

“Ahi Baba” denilen bir ahi reisi olup şehirdeki 

diğer meslek erbabı da ona bağlıdır. Mesleği 

debbağlık olan Ahi Mesud’un Ankara’ya 

Kırşehir’den geldiği kabul edilmektedir. Ahi- 

Ahi Sinan Şecerenamesi İlk Sayfası, Köksal ve diğerleri, 2008:20 

142 


lik bağı veya mesleki intisap olarak Ahi 

Evren’e nispet edilmektedir (Hacıgökmen 

2014:135; Şahin, 2014:134-135). Doğum ve 

ölüm tarihleri konusunda net bir bilgi bulunmamakla 

birlikte 1460’ların başında vefat 

etmiş olmalıdır (Şahin ve Hacıgökmen, 

2014:164). Ahi Mesud hakkındaki bilgiler 

Bağlıca Köyüne kurduğu zaviyesi ve oğlu 

Ahi Sinan’a ait Ahilik şeceresinden öğrenilmektedir. 

Nitekim 1463 tarihli tahririnde 

Ahi Mesud Zaviye’sinin vakfı kayıtlıdır. 

Ahi Sinan, sahip olduğu şeceresi ile babası 

Ahi Mesud’dan daha meşhur olmuştur. 

Kırşehir’de Ahi Sinan’a Ahi Mahmud tarafından 

1471 yılında Farsça ve Türkçe iki 

şecere verilmiştir. Halen Kırşehir Müzesinde 

teşhir edilen Ahi Sinan şecerelerinde 

Ahilik, Ahi Mesud ve Ahi Mesud’un oğlu 

Ahi Turud hakkında bilgiler bulunmaktadır 

(Köksal ve diğerleri, 2008:20-87; Hacıgökmen, 

2007:110; Eravcı, 2014:135). Ahi Sinan 

Ankara’da kurduğu çok sayıda mülkü 

olan vakfın gelirini evlatları için vakfetmiştir 

(TKGMA, 558:43). Osmanlı arşivlerindeki 

muhasebe defterlerinden, Etimesgut’un 

bulunduğu yerin Ahi Mesud’a ait bir vakıf 

arazisi olduğu ve burada tarımsal ürünler 

ile tiftik keçisi yetiştirildiği öğrenilmektedir. 

Nitekim 1463 tarihli tahrirde Ahi Mesud 

Zaviyesi’nin vakfı kayıtlıdır (Maden, 

2015:138). 

Ahi Elvan da Ankara’da birçok hayır yapan, 

Elvan Köyüne ismini veren, tımar sahibi bir 

ahidir. Ankara’da Küçek Karyesi ile Okçu 

Karyesi, 1463 tarihli tahrir defterinde belirtildiğine 

göre Murad Hüdavendigâr zamanından 

beri ona tımar olarak verilmiştir 

(Hacıgökmen 2011:37, 39, 74). Çubuk’taki 

Kızılcaşehir karyesi de onun kadim tımarıdır 

(Hacıgökmen, 2012:282). Ankara’nın 

önemli eserlerinden biri olan Ahi Elvan 

Camiinin kitabesinde “El-Hac Mehmed 

Bey bin Mecdeddin İsa bin Nizameddin” 

şeklinde Ahi Elvan’ın tam adı yazılıdır. Kitabeye 

göre Ahi Elvan’ın babası Mecdeddin 

İsa, dedesi Nizâmeddin’dir (Akyurt, 1942; 

Ayverdi, 1974:224; Hacıgökmen, 2011:73). 

Hicri 784/Miladi 1382 yılında Ankara’da 

vefat eden Ahi Elvan, kendi ismiyle anılan 

caminin yakınlarına bir zaviye yaptırmış, ancak 

bu zaviye günümüze gelememiştir. 

“Orta Zamanlarda Ankara” makalesinde 

Wittek, Anadolu şehirlerindeki ahi örgütlenmesi 

hakkında bilgi verirken ahilerin 

yönetim nezdinde şehrin kumandanı, kaymakamı 

olabildiklerini kabul ederek yönetimde 

söz sahibi olduklarını belirtmektedir. 

O ahiler arasındaki zengin tüccarların reis 

olduğu ve nüfuzlarının çok arttığını söylemektedir. 

Ayrıca ahiler arasında yabancı 

oldukları isimlerinden anlaşılan Seyyidlerin 

bulunması, ahiliğin yabancı ve dini nitelikli 

bir kurumun uzantısı olabileceğine dikkat 

çekmektedir. Wittek, Ankara’daki ahiler 

içinde, yine Ahi Şerafeddin ailesine dikkat 

çekmekte ve “diğer şehirlerdeki ahiler 

gibi, aynı surette hükümdârâne bir rol oynamışlardır” 

diyerek yönetimde söz sahibi 

olduklarını kabul etmektedir. Bu dönemde 

Cuma Camii, Ahi Elvan Camii, Ahi Şerafeddin 

Camii ve Çeşmesi gibi yapılar ve küçük 

çapta çok sayıda mescid ve imaretler yapılmıştır 

(Metin, 2002:480-481). 

Ahiler hakkındaki bilgiler; dericilik, soft üretimi 

ve ticaretle iktisadi; askeri üs ve posta 

yolu üzerinde olması ile stratejik önemi 

büyük olan Ankara’da XIV. yüzyılın başında 

yönetimi bile üstlenecek kadar etkin bir 

ahi örgütlenmesi olduğunu hissettirmekte 

ama bunu kabul ettirecek yeterli bilgi ve 

ayrıntı bulunmamaktadır (Metin, 2002:481). 

143 

T A R İ H T E

Ankara’da Ahiler Yönetimi 

Mufassal Osmanlı Tarihi’nde bu konuda şunlar 

yazılıdır: “Osmanlı tarihleri Ankara’nın ahilerden 

alındığını yazar. Fakat Selçuklular ile 

Osmanlılar arasında Ankara’da şehir cumhuriyetini 

andırır bir teşekkülün bulunup bulunmadığı 

hayli münakaşalıdır. Osmanlı kaynaklarının 

kifayetsizliği dolayısıyla bu münakaşayı kati 

bir neticeye bağlamak şüphesiz kolay değildir. 

Osmanlılar Ankara’yı aldıkları sıra da şehir 

Eratna Beyliği’ne bağlı bulunmakla beraber 

Ankara’nın fiili hâkimi, şehirde belediye vazifelerini 

ifa eden, bir mezhep ve sanat teşekkülü 

olan Ahilerdir...” (Metin, 2002:482). Sargın, 

konuyu değerlendirirken “Ankara’daki askeri 

otoritenin zayıflamasını fırsat bilen Ahiler yönetimde 

rol almaya başlar” şeklinde ele alır 

(Sargın, 2012:49). 

İkdam’da Ahmed Refik imzası ile çıkan “Ankara 

Ahilerine Dair” adlı bir makalede “Ahiler 

hükümet etmezler, bununla beraber hükümdarın 

bulunmadığı yerlerde hâkim onlardır. 

Ankara’da da hükümdar bulunmadığı için 

memleket ahilerin ellerindedir. Ahilerin saltanatla 

alakaları yoktur; bu sebepten, Selçukî 

Devletinin hâkimiyet ve inkırazı, Ahilik üzerinde 

hiçbir tesir icra etmemiştir. Ankara, Selçukîlerin 

inkırazından sonra, İlhanîlerin eline geçtiği 

zaman, Ahilik Ankara’da yine hâkimdir...” denilmekte 

ve ahilerin zorunlu olarak yönetim 

boşluklarında yönetimi üstlendiklerini kabul 

etmektedir (Metin, 2002:482). Ankara’da, bir 

gücün bulunmadığı dönemlerde, ahiler kendi 

içinden gelen bir özellikle, diğer bazı bölgelerde 

olduğu gibi, asayişi sağlamışlar ve otorite 

oldukları fikri kabul görmüştür. Giydikleri 

giysiler de onların sadece esnaflıkla uğraşmadıklarının 

en açık delilidir. Ahilerin geleneksel 

giysileri olan ve bir nevi üniformaları sayılan, 

başlarında külahları (ak börk), bellerinde kamaları 

bu özelliklerini ortaya koymaktadır. Diğer 

bölgelerden farklı, mevcut güçlere bağlı olarak 

yaşadıkları zamanlarda bile şehrin yönetiminde 

doğrudan etkili olmuşlardır. Ahiler kendi 

hiyerarşileri içinde Şeyhlerini, Kethüdalarını, 

Yiğitbaşılarını vb. seçmişler, bu arada merkezi 

güç ile iyi geçinmişler, yönetimi de ellerinde 

tutmuşlardır (Hacıgökmen, 2002:1460). 

Ankara’da bir “Ahi Cumhuriyeti” fikrine şiddetle 

karşı çıkan Paul Wittek, ahiliğin Anadolu’da 

oynadığı rolü kabul etmekte ve yönetimi üstlenmelerine 

de bir itirazı olmadığını söylemektedir. 

Wittek’in itirazı, “cumhuriyet” fikrinin 

Anadolu’daki Türklerce bilinmediği üzerinedir 

(Metin, 2002:482). 

Ahiler hakkında küçük, fakat değerli bir çalışması 

bulunan İlhan Tarus, ahilerin güç ve 

otoritesini kabul ederek Yıldırım Beyazıt döneminde 

Ankara’da bir “ahi isyanı” çıktığını 

ve devleti epey uğraştırdığını belirtmektedir. 

Bu bize Osmanlı Devleti’nin ilk döneminde 

bile Ankara ahilerinin güçlerinden henüz bir 

şey kaybetmediklerini göstermektedir (Metin, 

2002:483). 

Franz Taeschner bir çalışmasında Ankara’da 

bir ahi ailesinin iktidarı ele geçirdiğinden bahsetmektedir. 

Ona göre Ankara ahileri, nüfuzlu 

ve zengin beylerdir. İlhanlılardan Osmanlılara 

uzanan egemenliğin geçiş sürecinde şehrin 

kendi haline terk edildiği için yönetim boşluğunu 

ahilerin doldurduğunu kabul etmektedir 

(Metin, 2002:483). 

Ortaçağ Türk tarihi ile ilgili değerli çalışmaları 

olan Claude Cahen’e göre “Ankara’da bir ahi 

cumhuriyeti var mıydı?” sorusuna “Anadolu’da 

Floransa gibi bir cumhuriyetin hiçbir zaman 

kurulmamış olduğu doğrudur. Fakat, bir kentin 

ve dolaylarının sınırları içinde, kuramsal olarak 

bir beyin üstünlüğünü kabul etmekle beraber, 

özel durumlarda bir ahi başkanının gerçek otorite 

sahibi kimse olduğu görülmektedir. Bunun 

en belirgin örneğini Ankara’da görüyoruz...” 

demektedir (Metin, 2002:483). 

Ankara’da Ahi Hükûmeti ibaresini ilk kullananlardan 

Ahmed Tevhid, Hicri 762/Miladi 

1360-1361 senesine kadar devam ettiğini be- 

144 


lirtirken Ankara’nın alınışını da “Memalik-i 

Osmaniye’nin bunların [Osmanlıya saldırılarını 

devam ettiren bir kısım birliklerin] 

mazarratından sıyaneti için Ankara kal’asına 

lüzum-ı mübrem var idi. Re’y-i Padişahî de 

Ankara’nın zabtı idi. Ahiler padişahın bu 

tasmîmine agâh olunca bi’l-ihtayir kal’ayı 

teslim ettiler. Sultan-ı mürüvvvet-şiar da 

Ahilerin haklarında merhamet ve nüvaziş 

gösterdiler. Kal’aya asâkir-i Osmaniye ikame 

olundu ve şehre de memur tayin edildi” 

şeklinde anlatmıştır (Günaydın, 2011:459) 

İlk kapsamlı Türkiye Tarihi denemesinin yazarı 

olan Yılmaz Öztuna’ya göre Ankara’da 

gücü ellerine geçiren ahiler, 1290-1354 yılları 

arasında bir cumhuriyet idaresi 

kurmuşlardır. Ankara’da 

hükümet eden ahi reislerinin 

aynı aileden gelmeleri 

bir hanedan 

fikri uyandırması 

tezadına rağmen 

Öztuna, Atatürk’ün 

Ankara’da 570 yıl 

sonra tekrar cumhuriyet 

idaresini kurduğunu 

öne sürmekte 

ve “Türklerde cumhuriyet 

idaresi Atatürk’ten 

önce meçhul olduğu için, Ahi 

Cumhuriyeti(nin) dikkate değer” 

olduğunu belirtmektedir. (Metin, 

2002:483). 

Ahilik üzerine birçok çalışması bulunan 

Neşet Çağatay, ahiliğin Anadolu’da 

oynadığı role paralel olarak Ankara’da da 

hükümet etmiş olmasının çok muhtemel 

olduğunu belirtmektedir. Onun tezi, zaten 

yönetim ve beledi işlerde birçok görevi üstlenen 

ahilerin kendi başlarına bir yönetim 

oluşturmalarının zor olmadığı üzerinedir 

(Metin, 2002:483). 

Osmanlı Dönemi 

simitçi esnaf, 

urgupesob.com, 

2018 

Selçuklu-İlhanlı otoritesinin çökmesi ile siyasi 

belirsizlik, çeşitli oluşumlarla çözülmeye 

çalışılmıştır. Bu oluşumlardan biri de şehirlerdeki 

ahi kurumları idi. İbni Batuta’nın 

verdiği bilgiler ışığında, üretimin yanı sıra 

şehirlerin düzeni ile de yakından ilişkili olan 

ve gücü yönetici sınıflarca kabul edilmiş 

olan ahiler, Anadolu Selçuklu Devletinin dağılması 

ile meydana gelen anarşi ve fetret 

döneminde siyasal alanda da etkili olmuşlardır. 

Bu siyasal etkinliğe verilebilecek en 

iyi örneklerden biri de XIV. Yüzyılın ilk yarısındaki 

Ankara şehridir (Metin, 2002:483). 

Bölge, her ne kadar Eratna Devleti’nin hakimiyeti 

altında gözükse de bu sırada tamamen 

kendi haline terkedilmiş 

olmalıdır. Böyle bir ortamda 

da Ahilerin şehri sahiplenmiş 

olmaları muhakkaktır. 

Zira Osmanlıların 

Ankara’yı 1354’de 

ilk zaptında, daha 

sonra da 1362 tarihindeki 

kesin ele 

geçirmesi sırasında 

şehri bizzat Ahilerden 

teslim almaları bunu 

açıkça göstermektedir 

(Çiftçioğlu, 1995:14). 

Selçuklu Devleti’nin son döneminde 

Ankara’da meydana gelen 

otorite boşluğundan dolayı Ahilerin 

yönetimi ellerine aldıkları görülmektedir. 

Burada kendi hiyerarşileri içinde 

kethüdalarını, şeyhlerini seçmişler, asayişi 

sağlamışlar, diğer beledî hizmetleri yerine 

getirmişlerdir. Görünen o ki Ankara’da yaşayan 

bazı Ahi Şeyhleri Anadolu’daki Ahilerin 

reisi durumundadır. Bu durum 1330-1361 tarihleri 

arasında Ankara’da bir Ahi hâkimiyeti 

veya Ankara Ahi Hükümeti olarak değerlendirilebilir 

(Hacıgökmen, 2002:1461). 

145 

T A R İ H T E

Anadolu şehirlerindeki etkin pozisyonları ve 

yönetici kesimlerce varlıklarının kabulü doğrultusunda, 

olağanüstü siyasi şartların dayatması 

sonucu Ahiler, yönetime ya ortakçı olmuşlar 

ya da bütünüyle üstlenmişlerdir. Bu yönetimi 

üstlenme olgusu, sanıldığı kadar özel bir durum 

değildir. Çünkü bu dönemdeki Anadolu 

şehirlerindeki Ahiler, şehirdeki asayişi sağlamak, 

savunmasına katkıda bulunmak, fakir ve 

kimsesizleri kollamak, şehre gelen konukları 

ağırlamak gibi dönemin yöneticileri tarafından 

yapılması gereken görevleri zaten üstlenmişlerdir. 

Diğer görevlerinde eklenmesi ile bu durum, 

zaten varolanın fiiliyata geçmesidir (Metin, 

2002:484). 

1330 tarihlerinde Selçuklu devleti Ankara’da 

hâkimiyeti kaybetmiştir. İşte bu dönemde 

Ahiler Ankara’da asayişi sağlamışlardır. Şehrin 

yönetiminde doğrudan etkili olmuşlardır. 

Merkezi güç ile de iyi geçinmişler, yönetimi 

de ellerinde tutmuşlardır. Eratna 1330 yılında 

Ankara’ya geldiğinde, burada Ahi Şerafeddin’i 

naip atamış olması muhtemeldir. Çünkü Emir 

Eratna hâkim olduğu bazı illere ahileri de naip 

atamıştır. Bundan dolayı da ahiler tarafından 

sevilmiştir. Ankara’da Ahilerin hükümet ettiği 

dönem Osmanlılar’ın fetih tarihi 1361 tarihine 

kadar devam etmiştir. Bu 31 yıllık dönemde 

ahiler, hem hükümet etmişler, asayişi sağlamışlar, 

hem beledî hizmetleri yerine getirmişler, 

hem de ticaret yapmışlardır (Hacıgökmen, 

2005:187). 

Osmanlı kaynakları, Osmanlıların Ankara’yı bir 

bey elinden almayıp genel bir söyleyişle ahilerden 

aldığını söylemesi, ahilerin şehrin yönetimine 

hâkim olduğunu göstermektedir. Özellikle 

dönemin geçerli meslek gruplarından biri 

olan debbağların hâkim olduğu bir ahi 

örgütünün yönetimi elinde tutması, 

sosyo-ekonomik yapılanma ile siyasi 

yetkinin bütünleşmesine yol açmıştır. 

Ankara’nın güçlü savunması ile dışarıdan 

gelebilecek saldırıları, eğer 

çok şiddetli değilse, bertaraf edebilecek güçte 

olması ve dönemin Ankara’sının çevresinde o 

güçte bir devlet veya beyliğin olmaması, bizim 

düşüncemize göre bir ahiler yönetiminin varlığını 

mümkün kılmaktadır (Metin, 2002:484). 

Büyük Önder Atatürk, tarihe ‘Ankara’nın ilk 

Cumhuriyet deneyimi’ olarak geçen Ahi Yönetimini, 

1924 yılında Gazeteci Yunus Nadi’ye verdiği 

bir mülakatta şöyle anlatır: “Ben Ankara’yı 

coğrafya kitabından ziyade tarihten öğrendim 

ve cumhuriyet merkezi olarak öğrendim. Hakikaten 

Selçuklu idaresinin bölünmesi üzerine 

Anadolu’da teşekkül eden küçük hükümetlerin 

isimlerini okurken bir ‘Ankara Cumhuriyeti’ni 

görmüştüm. Tarih sahifelerinin bana bir Cumhuriyet 

merkezi olarak tanıttığı Ankara’ya ilk 

defa geldiğim o gün gördüm ki, aradan geçen 

asırlara rağmen Ankara’da hala o Cumhuriyet 

kabiliyeti devam ediyor” (Sargın, 2012:49). 

Ankara’da yapılan ahi eserleri olarak; Ahi Şerafeddin 

Camii ve Türbesi, Ahi Elvan, Ahi 

Arap (Hacı Arap) Tabakhane (Debbağhane), 

Direkli ve Hacettepe Camileri, Hacı İvaz (Helvai), 

Eyüp, Geneği, Ahi Yakup, Yeşil Ahi, Saraç 

Sinan, Ahi Tura, Poyracı, Kulderviş, Molla Büyük, 

Örtmeli (Hoca Hundi), Sabuni (Karanlık), 

Balaban, Boyacı Ali, Hacı Doğan, Hacı Seyid, 

Hemhüm, Rüstem Nail (Dındın), Gecik ve Şeyh 

İzzeddin mescitleri sayılabilir. Bu eserlerin ortak 

özelliği mimarinin son derece sade oluşu, 

fakat iç süslemelerinin nakkaşlar (Nakkaş Mustafa, 

Ebubekiroğlu Mehmet gibi) tarafından 

büyük bir zevk ve incelikle yapılmasıdır (Sargın, 

2012:50). 

Ahi Elvan Camii, Ankara, 2006 

146 


Ahiliğin 

Temel İlkeleri 

• İyi huylu ve güzel ahlaklı olmak. 

• Ahdinde sözünde vefalı olmak; gözü, gönlü, kalbi tok olmak. 

• İşinde ve hayatında kin, çekememezlik ve dedikodudan 

kaçınmak. 

• Şefkatli, merhametli, adaletli, faziletli, iffetli ve dürüst olmak. 

• Cömert, ikram ve kerem sahibi olmak; alçak gönüllü, gururdan 

sakınan olmak. 

• Ayıpları yüze vurmamak, herkese iyilik yapmak, yapılan 

iyiliği başa kakmamak, güler yüzlü olmak. 

• Allah için sevmek, Allah için nefret etmek, inanç ve ibadetlerde 

samimi olmak gibi iyi, erdemli insanlarda bulunması 

gereken huy ve davranış sahibi olmaktır. 

• Ahiliğe yeni girenlerde; sıdk, vefa, emanet, takva, kerem, 

mürüvvet, haya özelliklerinin olması aranır. 

• Ahiliğe; kafirler, münafıklar, müneccimler, içki içenler, sözünde 

durmayanlar, kasaplar, cerrahlar, avcılar, muhtekirler, 

kem gözlüler, ayıp arayanlar, cimriler, gıybet edenler, 

iftiracılar ve yalancılar kabul edilmezler (Şenol, 2017). 

147 

T A R İ H T E

Gündüz 

Alp’in 

Beypazarı 

İlçesindeki 

türbesi 

1.15 

OSMANLI DÖNEMİ 

Ankara ve civarında Osmanlı hâkimiyetinin 

varlığı, Sultan Orhan Gazi döneminde başlar. 

Bu tarihten önce bu bölgede Ertuğrul 

Gazi ve aşiretinin (Karakeçili), süresi bilinmeyen 

konargöçer yaşamı vardır. Ertuğrul Gazi, 

Oğuzlar’ın “Günhan” kolunun “Kayı” boyuna 

mensup bir aşiretin beyi olan Gündüz 

Alp’in oğludur. Gündüz Alp’in “Alp” ünvanı 

ile anılması, Oğuz töresine göre bir uç beyi 

olabileceği ihtimalini öne çıkarır (Erdoğan, 

Günel ve Kılcı, 2008:10). 

Selçuk’ ve ‘Şerece-i Tcrakime’ gibi eserlcrde 

kısmen değişik şekillerde yazıldığını ifade 

eder. Sonra da yaptığı çizelge ile hangi kaynakta 

hangi boyun nasıl bir damga kullandığını 

belirtir (Gülensoy, 1989:60). Uzunçarşılı 

da Yazıcızade Ali’nin Selçukname’sinden 

Oğuz boyu damgalarını aktarır: 

Gündüz Alp’in babası Kaya Alp, onun babası 

Gök Alp, onun babası Sarkuk Alp, onun babası 

Kayı Alp olma ihtimali vardır. Ertuğrul 

Gazi’nin aşireti de “Karakeçili” aşireti olarak 

bilinir (Erdoğan, Günel ve Kılcı, 2008:11). 

Gülensoy, Kaşgarlı Mahmud’un Divanu 

Lugati’t-Türk adlı eserinden alıntı ile Oğuz’un 

bir Türk boyu olduğunu belirtir. Buna göre 

Oğuzlar Türkmendirler. Bunlar yirmi iki bölüktür; 

her bölüğün ayrı bir belgesi ve hayvanlarına 

vurulan bir alameti vardır. Birbirlerini 

bu belgelerle tanırlar. Bu belgeler onların 

hayvanlarının, atlarınının, binitlerinin alametidir. 

Hayvanlar karıştığında her bölük kendi 

hayvanını bu belgelerden tanır. Gülensoy, 

Divanu Lugati’t-Türk’te sayılan bu boy adlarının 

ne yazık ki, ‘Cami’üt-Tevarih’, ‘Tarih-i Al-i 

Oğuz Boyu Damgaları, Türkay, 2012:832 

148 


OĞUZLAR 

BOZOKLAR 

ÜÇOKLAR 

GÜNHAN AYHAN YILDIZHAN GÖKHAN DAĞHAN DENİZHAN 

Kayı Yazır Avşar 

Bayındır Salur İğdir 

Bayat Döğer Kızık 

Peçenek Eymür Büğdüz 

Alkaevli Dodurga Beğdili 

Çavuldur Alayuntlu Yıva 

Karaevli Yaparlı Karkın 

Çepni Yüreğir Kınık 

Ertuğrul Gazi’nin soykütüğü, İnalcık, 2017:34 

Anadolu’da “Kayı” adını taşıyan yerler, Köprülü, 1943 

Türkiye Dahiliye vekaletinin neşretmiş olduğu 

Köylerimiz adlı eserde de şarkta Erzincan 

Refahiye’den başlayarak garpda Tekirdağ’ına 

kadar “Erzincan, Çankırı, Ankara, Eskişehir, 

Isparta, Burdur, Niğde, Afyon, Kütahya, 

Sivas, Çorum, Zonguldak, Giresun, Denizli, 

Konya, Bolu, Kastamonu, Tekirdağ vilayetlerinde 

toplam 27 Kayı köyüne tedafüs edilmiştir 

(Köprülü, 1943:286). 

Tarihi an’aneye göre Ertuğrul Gazi’nin ataları, 

ilk olarak Orta Asya’dan İran Horasan bölgesine 

gelirler. Malazgirt savaşından önce 

Anadolu’ya yapılan akınlarda Sultan Ertuğrul 

Bey ve Alparslan’ın emirlerinin emrinde 

gazalara katılırlar. Bitlis Ahlat bölgesine yerleşerek, 

Ahlat Türkmen emirlerinin emrinde 

Bizans sınır şehirlerine, Gürcülere ve Trabzon 

Rum İmparatorluğu’na karşı savaşırlar 

(Erdoğan, Günel ve Kılcı, 2008:11). 

Moğollar’ın Ahlat ve civarını istila etmesi 

üzerine Mardin’e gelerek, kendileri gibi 

Kayı Boyuna mensup olan Artukoğullarının 

emrine girerler. Moğolların Mardin ve çevresini 

yağmalaması üzerine Gündüz Alp ve 

beraberindeki Türkmenler, bu bölgeden de 

ayrılarak Anadolu içlerine doğru hareket 

ederler. Önce Erzurum yakınlarındaki Pasinler 

ovasına, Sürmeliçukur’a yerleşirler. Gündüz 

Alp burada vefat eder ve Aşiretin Reisi 

Ertuğrul Gazi olur. Moğol saldırılarının bu 

bölgelere de başlaması üzerine, ağabeyleri 

Sungur Tegin ve Gündoğdu, Bitlis Ahlat’a 

geri dönerler. Ertuğrul Gazi kardeşi Dündar 

Bey ile beraber batıya doğru hareket eder 


149 

T A R İ H T E

Sivas yakınlarına gelip konakladıklarında, 

burada büyük bir Selçuklu ordusu ile büyük 

bir Moğol birliğinin savaştığını görürler. Moğolların 

Selçuklu ordusunu bozmak üzere 

olduğu anda Ertuğrul Gazi Selçuklu ordusunun 

yardımına yetişir. Savaşı Selçuklular 

kazanır. Neşri’nin Cihannüma’sında bu savaşın 

Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubat ile 

Harizmşahlar arasında 1230 yılında yapılan 

“Yassıçimen Savaşı” olduğu söylenmektedir. 

Savaştan sonra I. Alaeddin Keykubat, 

Ertuğrul Gaziye yardımlarından dolayı iltifatlarda 

bulunur, “hil’at” giydirir ve Ankara 

yakınlarındaki Haymana ovasının Karacadağ 

bölgesini “Yurtluk” olarak verir. 

Ertuğrul Gazi Haymana Ovası’nı “Yaylak”, 

kışında Karakeçili Kesikköprü bölgesini 

“Kışlak” olarak kullanmaya başlar (Erdoğan, 

Günel ve Kılcı, 2008:12; Âşık Paşazade, 

2003:55; Danişmend, 1971:2). XV. yüzyıl Osmanlı 

kaynaklarından Neşri’deki bir kayıtta 

Ertuğrul’un aşiretiyle Sürmeli-Çukur’a (Aras 

vadisi) kadar Anadolu ve Azerbaycan’da 

dolaştıktan sonra gelip Engüri’ye (Ankara) 

yakın Karacadağ’a indiği anlatılır (bugün 

Ankara’nın güneyindeki Karacadağ eteğinde 

tipik bir Türkmen köyü olan Yaraşlı vardır; buranın 

eski adı Gülşehri’dir (İnalcık, 2010:15). 

Sultan I. Alaeddin Keykubad (1220?-1237), 

Bizanslılarla (Laskaridler) savaşmak üzere 

1222-1230 döneminde çeşitli zamanlarda 

Ankara’ya ve Sultan-Öyüği’ne gelmiştir. Ertuğrul, 

Karaca-Dağ’dan Alaeddin’in ordusuna 

akıncı olarak katılır, Eskişehir-Karacahisar 

bölgesine gelir, Sultan ile Karacahisar kuşatmasına 

katılır. Laskarid ordusuyla bu savaş 

tarihi bir gerçektir (İnalcık, 2017:33). 

Osman Gazî’nin Karacahisar’ı (Eskişehir’e 7 

km uzaklıkta) fethi, onu gazîlikten uc beyliğine 

yükseltmiştir. Osman Gazî döneminde 

tüm Anadolu Türkmen beyleri, Selçuklu sultanının 

bir menşûrla atadığı beyler/emîrler 

durumundadırlar ve onlardan hiçbiri sultan 

ünvanını almaya cesaret edemez. Böyle bir 

hareket, meşrû hükümdara, Selçuklu sultanına 

ve İlhan’a karşı isyan anlamına gelir. Selçuklu 

Devleti kadrosunda, sınır bölgelerinde, 

Kastamonu ve Ankara’da sultanın menşûru 

ile atanmış “sipâh-bed” veya “sipeh-sâlâr” 

unvanı ile emîrler vardır. Onların emrinde 

sınırın en ileri kesimlerinde yerel Türkmen 

uc beyleri, gazâ faaliyeti gösterirler. Osman 

Gazî bu uc beylerinden biri, Kastamonu bölgesi 

sipahsâlârı olan Çoban oğullarına bağlıdır 

(Pachymeres). Demek ki, Osman için o 

zaman şöyle bir hiyerarşi mevcuttur: Osman, 

Kastamonu emîrine, o da Selçuklu sultanına, 

Sultan da İran’daki İlhan’a bağımlıdır. Siyasî 

otorite, bu bağımlılık zinciri içinde meşrûluk 

kazanmaktadır (İnalcık, 2008:17). 

Karacadağ, Haymana 

150 


üzere harekete geçmişlerdir. Ankara’da ise 

ahiler şehrin hâkimiyetini ellerine almışlardır 

(Şimşirgil, 1999:33). Aşıkpaşazade’nin 

Osmanlı kroniğinde, Germiyanoğullarının 

14. yüzyılın ilk on-yirmi yılında Osmanlının 

güney kanatlarını tehdit ettiği de ileri sürülmektedir 

(Fleet, 2012:150). 

İlhanlı Egemenliği altındaki Anadolu, 1311, Uzunçarşılı, 1988:666 

Ankara’ da mevcut 1330 tarihli bir kitabe, 

İlhani nüfuz mıntıkasının Ankara’ya kadar 

uzandığını göstermektedir. Her halde bu 

sıralarda İlhani nüfuzu fiili olarak yalnız orta 

ve şarki Anadolu’da kalmış, garp ve cenup 

sahaları başlıca Türkmen beylikleri tarafından 

ele geçirilmiştir (Köprülü, 1991:38). 

Eratna’nın 1352 yılında ölümü üzerine çıkan 

karışıklıktan Osmanlılar yararlanır. 

1354 yılında Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman 

Paşa tarafından Ankara, geçici olarak 

“Görevli Özerklik” verilerek Osmanlı 

Devleti’ne bağlanır. Ancak, Ankara bu birkaç 

yıl boyunca çeşitli Anadolu beylerinin 

çekişmelerine sahne olur. Karamanoğulları 

ile Küçük Ermenistan çevresinde yaşayan 

beyler, Osmanlı topraklarını yağmalamak 

Sultan I. Murad Hüdavendigar (1362-1389), 

1362 kışını Bursa’da geçirdikten sonra güçlü 

bir ordu toplayarak ertesi yılın baharında 

sefere çıktı. Eretna’nın Moğol birliklerini 

(Barımbay ve Samagar aşiret kuvvetleri) 

Eskişehir bölgesinde bozguna uğrattı, Karaman 

ordusunu püskürttü. Bunun üzerine 

kuşatma altında bulunan Ankara ahileriyle 

anlaşma sonucunda savaşsız şekilde 

kalenin anahtarlarını getirip teslim ettiler. 

Böylece Ankara tamamen Osmanlıların 

hakimiyetine geçmiş oldu. Karaman ve 

Eretna tehdidi böylece ortadan kalktı (İnalcık, 

2010:83; Sargın, 2012:51, Ankara Vilayeti 

Salnamesi 1290, Cilt: III, 2014:34; Hoca 

Sadettin Efendi, 1979:110-111, Özkan, 

2009:34-38, Kunt, 1987:41). 

Orhan Gâzi hayatının sonuna kadar bir 

an bile devlet işlerinden geri kalmamış, 

ömrünü gazâ ve cihad için at sırtında geçirmiştir. 

37 yıllık hükümdarlığı sırasında 

babasından devraldığı beyliği altı katına 

çıkarmış ve ona bir devlet özelliği kazandırmıştır. 

İznik, Gemlik, Armutlu, İzmit, 

Kirmastı, Karacabey, Mihalıç gibi Güney 

Marmara’daki son Bizans kaleleri, Karesioğullarından 

Balıkesir, Manyas ve Kapıdağı 

gibi şehirler, Ankara ve çevresi, Rumeli’de 

Çimbe kalesi, Gelibolu yarımadasının tamamı 

ve Doğu Trakya’nın büyük kısmı devlete 

katılmıştır. Fetih hareketinin yanısıra 

askeri ve sivil alanda yaptığı teşkilât onun 

devlet adamlığı vasfını ortaya koymaktadır 

(Şimşirgil, 1999:32). 

151 

T A R İ H T E

Ankara’nın elde bulunması Murad için pek 

mühimdir; zîra Orta Asya ticâretinin merkezi 

ve Suriye ve Ermeniyye’den Trakya 

ve Kilikya sahillerine giden yolların birleştiği 

nokta idi. Küçük Asya’nın en zengin 

vilâyetlerinden olan Ankara, eski asırlarda 

yağlı kuyruklu koyun sürüleri, uzun ve yumuşak 

tüylü keçileriyle meşhur olduğu gibi, 

zamanımızda dahî örtüleri, sûfları, bina harçlarının 

sağlamlığı, otuz altı çeşidi sayılan armutlarının 

lezzeti, eski Adorus Dağı’na “Elma 

Dağı” ismini verdirmiş olan elmaları, üzümleri, 

umumiyetle meyveleri az mâruf değildir. 

Vilâyet merkezi yakınında, kayalarının garabet 

örneği şekli ve minarelerinin genişliği ile dikkat 

edilmeğe değer olan Atenozi (bugünkü 

Etimesgut’un köylerini de içine alan İstanoz) 

vadisi vardır. Ankara halkıyla Kuduzlular Osmanlı 

memleketlerinde canbaz ve pehlivan 

yetiştirmek imtiyazına mâlik ve bunların maharetleri 

darb-ı mesel gibi şâyî’dir. Galatiye payitahtını 

süsleyen birçok âbideler içinde Büyük 

Sultân Süleyman, zamanında şöhretli mîmâr 

Sinan tarafından bina olunan Hacı Bayram ve 

Ahmed Paşa camilerini; Ahmed Paşa’nın hamamlarını; 

Mustafa Paşa’nın, Seyfü’d-dîn’in, 

Mevzuâtü’l-Ulûm sahibi Taşköprülü-zâde’nin 

mekteplerini; mevlevî ve abdal Hüseyin Gâzî 

ile II. Murad zamanında Şeyh Bayram tarafından 

inşâ olunan Bayramiyye dervişleri tekkelerini 

zikrederiz. Bu inşâatın hepsi I. Murad’ın 

saltanatı zamanından sonra ise de, Ankara bu 

Pâdişah’ın zamanında Osmanlı Devleti’nin 

doğu hududundaki mevkii ve san’atın kuvvetlerini 

ziyâdeleştirdiği tabiî istihkâmları 

ile büyük bir ehemmiyete mâlikdir. Türk 

seyyâh-ı meşhuru Evliya ki, onyedinci asırda 

Osmanlı memleketlerinin her tarafını ve 

Avusturya ve İran’ı dolaşmış ve bize Ankara 

ile Macaristan’da Ofen (Budin) şehirlerinin 

tariflerini bırakmıştır; bu iki beldenin mevkii 

ve istihkâmları arasında büyük bir benzerlik 

buluyor ve yalnız Devlet’in İran tarafından hududu 

üzerindeki Van müstahkem mevkii bunlara 

kıyâs olunabilir, diyor (Hammer, 2014:181- 

182). 

Ankara’nın Osmanlılarca ilk alınışı konusunda 

İsmail Hami Danişmend, “Orhan Gazi 

namına oğlu Süleyman Paşa’nın en kuvvetli 

ihtimale göre orta Anadolu’daki Sivas Sultanı 

Ertana oğullarından bu tarihte (1354) ilk defa 

olarak Ankara’yı zaptetmiş olduğu hakkında 

bir rivayet vardır. Bu ilk fethi müteakip Karaman 

oğullarının teşvikiyle Ankara’nın Ahiler 

tarafından işgal edildiği de rivayet edilir; 

her halde Ankara’nın bu devri çok karanlıktır. 

Ankara’nın bu ilk fethi hakkındaki rivayet doğru 

olduğu takdirde, daha sonra Birinci Murad 

devrindeki fethinin bir istirdat mahiyetinde 

olması lazımgelir” (Danişmend, 1971:26) demektedir. 

İnalcık ise Ankara’nın alınışını “Osmanlılar 

İpek yolu üzerinde sof imalatı ve 

ticaretiyle zengin bir şehir olan Ankara’yı işgal 

etmeye karar verirler. Süleyman’ın, şehre 

hâkim olan ahilerle anlaşma ve iş birliği yaptığına 

kuşku yoktur. Amasya Emiri Hacı Kutluşah 

ile anlaşan Orhan, Süleyman Paşa kumandasında 

orduyu harekete geçirir, Ankara 

ve Sivrihisar’ı alır” (İnalcık, 2010:62) şeklinde 

değerlendirmiştir. 

Osmanlı menbalarındaki klasik rivayete göre 

Ankara kalesi ilk olarak M.1361=H.762 tarihinde 

zaptedilmiştir. Bu harekete sebep 

olarak o sırada Ahilerin idaresinde gösterilen 

Ankara’nın Karaman oğullarıyla birleşerek 

Osmanlılara karşı cephe almak ihtimalinden 

bahsedilir, bununla beraber bu senenin yaz 

mevsiminde yirmi beş bin kişilik bir kuvvetle 

Ankara üzerine yürüyen Murad Bey’e karşı 

Ahilerin şehri müdafaaya lüzum görmiyerek 

derhal teslim oldukları da rivayet edilmektedir. 

Bir rivayete göre de Birinci Murad’ın 

Rumeli’ye geçmesinden istifade eden bazı 

Anadolu Beyliklerinin Karaman oğulları idaresinde 

Osmanlılara karşı ittifak edip Mongol 

152 


Osmanlı Devleti ve Anadolu Beylikleri Haritası, 1355, Uzunçarşılı, 1988:668 

hâkimiyetinden kalan Çavdar tatarlarını 

Osmanlı arazisinin yağmasına sevkettikleri 

ve işte bundan dolayı Murad Bey’in şark 

hududunu Ankara kalesiyle derhal tahkim 

etmiye lüzum gördüğü ileri sürülmektedir. 

Bununla beraber Ahilerin Osmanlılar aleyhindeki 

ittifaka dâhil olup olmadıkları pek 

belli değildir. Ankara’yı Murad Bey’e karşı 

müdafaaya lüzum görmedikleri hakkındaki 

rivayet düşmanlık ihtimaliyle biraz güç telif 

edilebilir. Hatta, ilk Osmanlı Beylerinin Ahi 

teşkilatına mensub oldukları ve Osmanlı 

devletinin kurulmasında bu teşkilatın büyük 

bir rol oynadığı bile tahmin edilmektedir. 

Ankara’nın M.1354=H.755 tarihinde 

ilk defa olarak Şehzade Süleyman Paşa tarafından 

fethi hakkındaki rivayet doğru olduğu 

takdirde bu seferki ikinci işgalinin bir 

istirdad mahiyetinde olması lazımgelir. Her 

halde bu şehrin o devre tesadüf eden tarihi 

çok karanlıktır. Ankara’nın o ilk işgalinden 

sonra Osmanlı hâkimiyetinden çıkması, 

Orhan Gazi’nin vefatında Karaman oğullarının 

teşviki üzerine Ahilerin istiklallerini 

ilan etmiş olmalarıyla izah edilmektedir, 

fakat bu izah şüphelidir. Çünkü şehir idaresinin 

o sırada Ahiler elinde bulunduğu 

malum olmakla beraber, bu idarenin Ankara 

ile mülhakatından mürekkep müstakil bir 

hükümet şeklini alıp almadığı kat’i surette 

belli değildir. Her halde şehir idaresi Ahilerin 

elinde olduğu halde bu havalinin orta 

Anadolu’da Mongol hâkimiyetini istihlaf 

etmiş olan “Er-Tana” Türk devletine aid olmak 

ihtimali daha kuvvetlidir (Danişmend, 

1971:34). 

Ankara’nın zaptı Osmanlı ülkesini şarka 

doğru mühim bir nisbette genişletmiş olduktan 

başka, Rumeli fütuhatında istifade 

edilebilecek Türk nüfusunun çoğalmasına 

da sebep olmuştur. Hatta Rumeli fütuhatiyle 

Anadolu fütuhatı arasında nüfus bakımından 

bir nevi muvazene gözetildiği hakkında 

bile bir nazariye vardır. Ankara’nın 

bu kat’i fetih tarihi Hicretin 762 senesi yaz 

mevsimine müsâdif gösterilir. Bu Hicret 

senesinin ilk ayları Miladın 1360 senesinin 

son kış aylarına tesadüf etmekte ve Hicri 

senenin üçüncü ayından itibaren Miladın 

1361 senesi başlamış olduğu için, burada 

153 

T A R İ H T E

1360 yerine 1361 senesi esas ittihaz edilmiştir. 

Bazı Garp müellifleri Ankara’nın bu kat’i fethini 

1362=763 tarihine müsadif gösterirlerse 

de doğru değildir. Ankara, Birinci Murad’ın 

Anadolu’da Karadeniz Ereğlisi’nden sonra aldığı 

ikinci şehirdir (Danişmend, 1971:35). 

I.Murad’ın komutanlarından Sunkur Paşa 

Ankara’yı kuşatır. Bahtiyar Bey’den memnun 

olmayan Ankaralılar, kaleyi savaşmadan 

Paşa’ya teslim ederler. I.Murad’ın daha sonraları 

Ahi olduğuna dair bilgiler vardır. Bütün 

Anadolu beylikleri, Osmanlı’ya katıldıktan 

sonra Kütahya’da bulunan Anadolu Beylerbeyi 

merkezi, 1393’de Ankara’ya taşınmışsa 

da 1462’de merkez tekrar Kütahya’ya 

nakledilir (Sargın, 2012:51). 

Ankara ile Sultan-önü havalisinin zaptına 

kadar Osmanlı Beyliğinin Anadolu hudutları 

şimali şarkide Candaroğulları, şarkta Er- 

Tana, cenubu şarki ve cenupta da Germiyan 

ve Saruhan Beyliklerine dayanırdı. Fakat bu 

son fütuhat üzerine Osmanlı hududunun ilk 

defa olarak Karaman ve Hamid Beyliklerine 

de dayandığı anlaşılmaktadır. Osmanlı-Karaman 

hududunun ittisali umumiyetle 1381=783 

tarihinde Germiyan ve Hamid Beyliklerinden 

“cihâz” ve “mübâyaa” suretleriyle birtakım 

yerlerin Osmanlı ülkesine ilhakı üzerine tahakkuk 

etmiş gösterilir. Fakat bu telakkinin doğru 

olmaması lazımgelir. Çünkü Anadolu’da Mongol 

hâkimiyetinin inhilali üzerine Konya şehrini 

zapteden Karamanoğulları oradan şimale 

doğru hudutlarını genişleterek Ankara havalisine 

kadar dayamışlardır. Hatta “Şikari”nin 

Karaman tarihinde Ankara’nın Er-Tana oğlu 

Gıyâsüddin Mehmed devrinde Karamanoğulları 

tarafından bir iki defa zaptedildiği ve 

Ankara beylerinin bazan Er-Tana oğullarına 

ve bazan da Karamanoğullarına temayülleri 

hakkında biraz müphem olmakla beraber pek 

mühim an’aneler vardır (Danişmend, 1971:36). 

“E.de Zambaur”un “Manuel de 

généalogie” adlı eserine eklediği Anadolu 

Beylikleri haritasiyle “René Grousset”nin 

“L’empire des steppes”indeki 1360 vaziyetine 

ait haritada ve diğer bazı tarih atlaslarında 

vaziyet böyle gösterilmekte ve hatta 

Karaman ülkesinin şimal hududu Candar 

oğulları ülkesine kadar bile çıkarılmaktadır. 

Birinci Murad’ın gene ayni Sultanönü-Ankara 

fütuhatı üzerine Osmanlı hududunun Sakarya 

cenubuna doğru da genişliyerek Hamidoğulları 

Beyliğinin şimal hududuna dayanmış 

olduğu anlaşılmaktadır. Tabiî bu vaziyet 

üzerine Osmanlıların Germiyan ve Karaman 

Beylikleri arasına kama şeklinde girmiş olmaları 

lazımgelir. Bundan bir müddet sonra Hamidoğullarından 

Yalvaç, Karaağaç, Beyşehri, 

Seydişehri, Akşehir ve İsparta kasabalarının 

“mübayaa” suretiyle alınıp Osmanlı ölkesine 

eklenebilmesi için her halde ondan evvel Osmanlı 

hududunun Hamid Beyliğine dayanmış 

olması lazımdır. Bazı menbalarda Şehzade 

Bayezid’in bir Germiyan prensesiyle izdivacı 

üzerine gelin cihazı olarak Kütahya, Simav, 

Eğrigöz ve Tavşanlı kasabalarının Osmanlılara 

verilmiş olması hem Osmanlı-Karaman 

hudutlarının birleşmesine, hem Hamidoğullarından 

arazi alınabilmesini temin edecek 

coğrafi bir vaziyet hâsıl olmasına yol açan bir 

hadise gibi gösterilmekteyse de, Kütahya- 

Tavşanlı-Eğrigöz-Simav mıntıkası Germiyan 

Beyliğinin şimaligarbi köşesini teşkil etmek 

itibariyle bu mıntakanın cenubuşarki taraflarıyla 

ittisal temin etmesi kabil değildir. Onun 

icin her halde bu ittisalin Sultanönü-Ankara 

seferinde Şukrullah-i Rumi’nin ifadesine 

göre müttefik beylikler mağlub edildiği zaman 

temin edilmiş olması lazımgelir (Danişmend, 

1971:37). 

154 


René Grousset”nin “L’empire des steppes” 1360 civarında Ön (Anterior) Asya Haritası, classiques.uqac.ca, 2018 

Günümüzde Ankara Kalesi iç hisarda bulunan 

Alaeddin Camii giriş kapısı üzerinde 

bulunan onarım kitabesinde, “Bu 

mübarek camiyi büyük sultan Orhan’ın 

(Allah Mülkünü ebedi kılsın) valilerinden 

Lülü Paşa tarafından 1362 (H.763) yılında 

tamir ettirdi” yazılıdır. Osmanlı Valisi sadece 

merkezi hâkimiyeti temsil eder, şehirde 

ise geleneksel ahi yönetimi devam eder 

(Erdoğan, Günel ve Kılcı, 2008:17-18). 

Çankırıkapı köprüsü, VEKAM Arşivi 

Ankara’daki ilk Osmanlı Eseri I.Murad tarafından 

Lacır Bin Muhammed’e 1375’de 

yaptırılan Çankırıkapı Köprüsü’dür. Günümüze 

kadar gelemeyen bu eserin Arapça 

kitabesi Etnografya Müzesindedir 

(Sargın, 2012:51). 

Aleaddin Cami giriş kapısı üzerindeki Sultan Orhan 

Gazi (solda) ve II.Murat’a (sağda) ait tamir kitabeleri, 


155 

T A R İ H T E

Melike Hatun Türbesi, Ankara 

14. yüzyılda, Melike hatun, Ankara’nın hatuniye, 

şimdiki Doğanbey Mahallesi’nde yaşamış 

olup hayırsever ve hamiyetperver bir 

Müslüman Türk hanımdır. Varlıklı bir aileye 

mensuptur. Ankara’da Cami, medrese, hamam, 

çeşme gibi birçok hayır müesseseleri 

yaptırmıştır. Mahallesi’nde yaptırdığı Melike 

Hatun Mescidi ve Hacıdoğan (Doğanbey) 

Mahallesi Taşçılar Sokak da yaptırdığı Melike 

Hatun Medresesi hayratlarındandır. Bu medrese 

külliye durumunda olup, meşhur Hacı 

Bayram Veli’de burada müderrislik yapmıştır. 

Bu medrese “Kara medrese” olarak da bilinir. 

Melike Hatun Ankara’nın pek çok köyünden 

elde edilen ürünlerin gelirini bu medreseye 

vakfetmiştir. Kanuni Sultan Süleyman dönemine 

ait Hicri 937/ Miladi 1530 tarihli ‘Anadolu 

Vilayeti Muhasebe Defteri’ne göre Etimesgut, 

Ankara kazasında bulunan Melike Hatun vakıfları 

arasında yer almaktadır. Ayrıca, bugün 

İtfaiye Meydanı olarak bilinen yerde Melike 

Hatun’un diğer vakıflarının da bulunduğu Hacı 

Doğan Mahallesi’nde ve Gazi Lisesi’nin kuzeydoğusundaki 

“Yıkık hamam” adı ile de bilinen 

hamamı inşa ettirmiştir (Tekin, 1998:4-6). 

Hacı Bayram Camii, Ankara, ABB 

14. Yüzyıl sonu ile 15. yüzyıl sonu arasında 

geçen yaklaşık yüz yıllık dönemde Ankara 

kentinin mekansal yapısına ilişkin bildiğimiz 

olgu bu dönemde kalenin dışındaki yamaçta ve 

onu izleyen düzlük alanda çok sayıda camiinin 

ve mescitin yapılmış olmasıdır. Bunların içinden 

yerleri ve isimleri belirlenmiş olanlar şunlardır; 

Ahi Elvan Camii, Eyüp Mescidi, Genegi 

Mescidi, Haci İvaz (Helvai) Mescidi, Kulderviş 

Mescidi, Molla Büyük Mescidi, Örtmeli Mescidi, 

Poyracı Mescidi, Sabuni Mescidi, Ahi Tura 

Mescidi, Ahi Yakup Camii, Balaban Mescidi, 

Boyacı Ali Mescidi, Direkli Camii, Gecik Mescidi, 

Hacettepe Camii, Hacı Arap Camii, Hacı 

Doğan Mescidi, Hacı Seyid Mescidi, Hemhüm 

Mescidi, Rüstem Nail (Dındın) Mescidi, Şeyh 

İzzettin Mescidi, Karacabey Camii, Abdülkadir 

İsfahani (Tabakhane) Mescidi ve Hacı Bayram 

Camii’dir. Bu 25 cami ve mescitten herbirinin 

bir mahallenin çekirdeğini oluşturduğunu düşünürsek, 

Kale’nin içindeki mahalleler ile birlikte 

15. yüzyılda Ankara’da yaklaşık 30 kadar 

mahalle bulunmaktadır. 16. Yüzyılın ilk çeyreğinde 

ise mahalle sayısı 81’e çıkmıştır. Bu 

dönemde kentin nüfusu 12.000 - 16.000 kişi 

olarak saptandığına göre, 15. yüzyılda kent 

nüfusu 5.000 - 6.000 kişi kadar olmalıdır (Aktüre, 

1984:17). Ankara kentinin yerleşim yeri, 

toplum yapısı ve idari durum hakkında detaylı 

bilgi içeren Ergenç’in Osmanlı Tarihi Yazıları 

eserinde, “Ankara’da 16. Yüzyılın sonunda 

kale içinde 9 mahalle olmak üzere toplam 

85 mahalle vardı. Kent nüfusunun %30’u kale 

içinde oturmaktaydı” ifadesi yer almaktadır 

(Ergenç, 20102:108). 

156 


Özer Ergenç’in (1984) 16. yüzyıl Ankara’sı 

için, mahallelinin birbiri için kefil olma zorunluluğu, 

istenmeyen kişileri mahalleden 

çıkarabilme hakkı ve mahallede işlenen faili 

meçhul suçlardan tüm mahallenin sorumlu 

tutulmasına dair verdiği örneklerin 17., 18. 

ve hatta 19. yüzyıllarda imparatorluğun geniş 

coğrafyasında birbirine benzer biçimlerde 

uygulandığını göstermektedir (Seyitdanlıoğlu 

ve İnalcık, 2006:437). 

Ankara şehrini çeviren surun ne zaman 

yaptırıldığını sicillerden tesbit mümkün olabilmektedir. 

Şöyle ki, 26 Şubat 1607 (H.28 

Şevval 1015) tarihli bir fermanda, Ankara kadısının 

1605-1606 (H.1014) yılında, istenen 

avarız vergilerini ödeyemez durumda iken 

yeni vergilerin gelmesinden dolayı halkın 

perişan olduğunu arz ettiği bildirilmekte 

ve vergi ödemede acze düşmelerinin nedenleri 

sayılırken “Tavîlden ayrılan eşkiya 

havfından kendü malları ile sur bina” 

ettikleri yazılmaktadır [Bk. Ankara Şer. Sic. 

X/1481]. Tavîl Mehmed, 1603 (H.1012) yılından 

itibaren Konya, Niğde, Hamid, Karaman 

ve Kütahya taraflarını talan eden bir 

şakidir. Kütahya’yı kuşatmış ve şehri 60 bin 

altın haraca bağlamıştır. [Bk. Akdağ Mustafa, 

Celali İsyanları, Ankara 1963, s. 224-225]. 

Buna göre surun yapımına 1604-1606 yılları 

arasında başlanılmış olmalıdır. Zira şehrin 

korunması sırasında gayretleri ile ün yapan 

Vildanzade Ahmed Efendi’nin Ankara 

kadılığına tayin tarihi 15 Eylül 1606 

(H.12 C. Evvel 1015)’dır [Bk. Ankara Şer. Sic. 

X/414]. Fiilen göreve başlaması ise 16 Kasım 

1606 (H.15 Receb 1015)’dır [Bk Ankara 

Şer. Sic. X/577]. Vildanzade 22 Haziran 1607 

(H.26 Safer 1016)’ye kadar görevde kalmış, 

bu tarihte Ankara’ya Mehmed Sadık Efendi 

atanmış, o da göreve 12 Ağustos 

1607 (H.18 R. Ahir 1016)’de 

başlamıştır [Bk. Ankara Şer. Sic. 

X/1449]. Surun yapımına Vildanzade 

zamanında da devam edilmiş 

ve ancak tamamlanmış olmalı 

ki, Kasım başı 1607 (H.Evasıt-ı Receb 1016) 

tarihli bir kayıtta “hala bina olunan sur” sözü 

geçmektedir [Bk. Ankara Şer. Sic. X/1274]. 

Naima’nın, Vildanzade’nin “mukaddema 

natamam olan Ankara surunu tamamlayıb 

ve Celali mazarratından korumakda ihtimam 

etmek içün” tayin edildiğini beyan ederken 

surun natamam olduğunu belirtmesi [Tarih 

II, İstanbul 1280, s. 10] ile Evliya Çelebi’deki 

“suru Cenabı Ahmed Paşanın yaptırdığına 

dair” bilgiyi [Seyahatname II; İstanbul 1314, 

s. 430] bağdaştırmaya çalışan ve Kanuni döneminde 

Ankara’da bir sur inşa edilmeye 

başlanmış ve Vildanzade’nin kadılığı sırasında 

tamamlanmış olabileceğini söyleyen 

Semavi Eyice’nin tahmini [Bk. Ankara’nın 

Eski Bir Resmi, TTK Atatürk Konferansları IV, 

s. 73] böylece düzeltilmiş olmaktadır. Nisan 

sonları 1605 (H.Evail-i Zi’l-hicce 1013) tarihli 

bir fermanda, eski Ankara kadısı olan Çelebi 

Mehmed Efendi ikinci kez aynı göreve atanırken, 

ilk kadılığı sırasında şehrin etrafına 

metris’ler kazarak koruduğu için eski görevine 

getirildiğinden söz edilmektedir [Bk. 

Ankara Şer. Sic. X/1882]. Çelebi Mehmed 

Efendi’nin ilk kadılığı 1601 (H.1009) - 1604 

(H.1013) yılları arasındadır. Bu tarihlerde 

Ankara etrafına hendekler kazılmak suretiyle 

korunmuştur (Ergenç, 1980:87-88). 

Kentte Ortodoks sayısında önemli bir azalma 

olmasına rağmen, 15. yüzyıl sonlarına 

kadar Ankara Metropolitlik seviyesini 

korur. Osmanlılar duruma hâkim olsalar 

da Ahilik kentte yine çok önemlidir. Ahiler, 

edebiyat tarihçisi Abdülbaki Gölpınarlı’ya 

göre “Devlet içinde Devlet” gibidirler. Yönetimde 

hep söz sahibidirler ve Ankara’yı 

bir “Kent Devleti” gibi yönetirler (Sargın, 

2012:51). 

Ankara Kalesi surları 

157 

T A R İ H T E

Ankara Savaşından Önce Osmanlı Devleti, 1402, Uzunçarşılı, 1988:671 

Anadolu’yu 1402 yılında istila eden Timurlenk, 

Sırbistan Prensliği tarafından desteklenen 

Sultan Yıldırım I. Bayezid’ı (1389-1402) 

28 Temmuz 1402 yılında Çubuk Ovası’nda 

yapılan “Ankara Savaşında” yener (Sargın, 

2012:51). Timur, Türktür ve Müslümandır; 

ama Cengiz Han soyundan gelen bir prensesle 

evlenerek Moğol imparatorluk hanedanına 

bağlanmaktan gurur duymaktadır (Lewis, 

1975:29). 

Ankara Savaşı sonunda Bayezid (Beyazıt) Ankara 

Kalesinde bir süre hapis kalır. Bayezid’in 

1403’de ölümü ve Timurlenk’in çekilmesi 

üzerine şehzadeler arasında taht kavgaları 

yaşanır. Osmanlı Devleti’nde “Fetret Dönemi” 

denilen bir iktidar boşluğu oluşur. Bunu 

fırsat bilen Türkmen Beylikleri yeniden hareketlenir. 

Ankara 1403’de Mehmet Çelebi, 

1404’de İsa Çelebi, 1406’da Süleyman Çelebi 

ve daha sonra Germiyanlı Yakup Bey’in yönetimine 

geçmişse de bu duruma 1411 yılında 

Amasya’daki Bayezid’in oğlu Mehmet Çelebi 

(I.Mehmet) Ankara’yı yeniden alarak son verir. 

Çelebi Mehmet, Fetret devri ve uzun mücadelelerden 

sonra Osmanlı devletinin yeniden 

kuruluşunu gerçekleştirir (Sargın, 2012:51-53; 

Aka, 1999:234, Uzunçarşılı, 1988:309-320, Özkan, 

2009:49-51). Bu arada İsfendiyaroğlu Kasım 

Bey, Mehmet Çelebi’den babasıyla yaptığı 

bir anlaşmaya dayanarak Ankara’yı ister. 

Mehmet Çelebi’nin bunu kabul ettiğini ve Kasım 

Bey’in Ankara’da bir süre hüküm sürdüğü 

yaptığı eserlerden bilinmektedir (Sargın, 

2012:51-53). 

158 


Osmanlı Devleti, 1413, Uzunçarşılı, 1988:673 

Ankara Savaşı’nın yapıldığı Çubuk Ovası’nın bugünkü hali 

159 

T A R İ H T E

Mehmet Çelebi’nin 1421’de ölümü üzerine yerine geçen oğlu II.Murad (1421-1451) 

İsfendiyaroğulları’nı (Candaroğulları) Ankara’dan 1421 yılında çıkarır. Bundan sonra 

Osmanlı’lar için Ankara, hem askeri açıdan hem de sofçuluk, kunduracılık, debbağlık ve 

bağcılık gibi ticari açıdan önemli bir konuma gelir (Sargın, 2012:53). 

Bentderesi (Debbağhane) üzerinde bulunan Ördekçiler Köprüsü, Erdoğan, Günel ve Kılcı, 2008:16 

Zaten Ahilerin yoğun etkisinin olduğu kentte 

Ahiler çevresinde ticari ve dini faaliyetler de 

artmaya başlar. Ahiler, 15.yüzyıldan itibaren 

Hacı Bayram Veli’nin yakınındadır. 1340’1ı 

yıllarda Ankara’nın Solfasıl köyünde doğan 

Hacı Bayram Veli’nin asıl adı Numan’dır. 

Gençliğinde Ankara’da medrese eğitimi görür. 

Tefsir, fıkıh, hadis, tasavvuf, matematik, 

astronomi, felsefe, Arapça, Farsça, edebiyat 

gibi çeşitli dersleri okuyarak icazet alır. 

Ankara’da “Kara Medrese”de ve Bursa’da 

Çelebi Sultan Mehmed Medresesinde müderrislik 

yapar. Şeyhinin ölümünden sonra 

Ankara’ya gelip 1430 yılında Ankara’da vefat 

eder (Oğuzoğlu, 2010:68-69). İlk Türk Tarikatı 

olan Bayramilik, Hacı Bayramı Veli tarafından 

mürşidi Somuncu Baba’nın ölümü üzerine 

1412’de Ankara’da kurulur. Çiftçilikle uğraşan 

Hacı Bayram Veli, ticaretinde içindedir. 

Bu tarikatın en önemli özelliği, şeyhin halifelik 

vermemesi, çiftçilik yapması ve yoksullara 

yardım toplamasıdır (Sargın, 2012:53-54, Özkan, 

2009:69). Böylece toplumsal dengenin 

sağlanması, insanların temel ihtiyaçlarının 

giderilerek manevi kalkınmasına da zemin hazırlanması 

hedeflenir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde 

Hacı Bayram-ı Velî’nin manevî 

derecesini açıklama bağlamında bir olay 

anlatmaktadır: Bir gün Hacı Bayram’a düzenbaz, 

hileci bir kadın; “Babam ruhu içün bize 

gelip Kur’ân-ı azîm oku” der. Bayram-ı Velî’nin 

de gençlik yılları imiş. Nola diye da’vete uyup 

düzenbaz kadının hanesine varıp Kur’ân’dan 

bir bölüm okuduktan sonra o fitne sahibi 

Züleyhâ, Hacı Bayram’ın yanına gelerek; 

160 


Eynebey hamamı, 2017, Ankara 

“Âh canım! Nedir bu sende olan çâr-ebru, 

âh nedir bu sende olan güzel biçimli çene 

ve sakal, nedir o müjgân-müjeler kirpikler, 

nedir o kudret eliyle sürmelenmiş ceylan 

gözleri, âh nedir o al yanaklı nurlu münevver 

yüzler ve ceylan gözü gibi gözler...” 

diye Hacı’ya yakınlık etmek ister. Hacı 

Bayram-ı Velî âciz olup; 

“Hatun bana biraz izin ver, ihtiyacımı giderip 

geleyim...” diye bir ibrik alıp bir köşede 

gizlenerek der: 

“İlâhî ve Mevlâyî, hâlim sana ma’lûmdur. 

Beni yüce katında yüzü karalardan eyleme. 

Dünyada yerilen hizmetçi olursam olayım. 

Beni bu kaştan, kirpikten, bıyıktan ve sakaldan 

kurtarıp nefret edilir yüzlü eyle.” 

diye yalvarınca Allah’ın emriyle o an nurlu 

yüzünde kıldan bir eser kalmayup abdal 

kabağı gibi yüzü par par parlayıp yüz bin 

hamd ederek hatunun yanına gelip selam 

verir. Hatun bunu bu şekilde görünce aklı 

perişan olup azizden nefret eder. 

Aziz Clemens Kilisesi (Yeğenbey Camii) yangιn 

sonrasι kalιntιlarι, arachne.uni-koeln.de, 2017 

“Bre cariyeler! Vurun şu nâ-mahrem gidiyi” 

diye evden dışarı kovar. Aziz hazretleri 

o vartadan bu yolla kurtulup âhirete öyle tıraşlı 

olarak gitmişlerdir. Onun için kızından 

devam eden soyuna mensup nice çelebiler 

köse çehreli, tatlı yüzlü çelebilerdir (Evliya 

Çelebi, 2008:525). 

Ankara’da II.Murad döneminde yapılan 

eserler arasında; Eynebey Hamamı(1406) 

Karacabey Külliyesi (1440), Yeğenbey 

Camii (1438-1439) ve Direkli Mescidi 

(1443) sayılabilir (Sargın, 2012:54). 

161 

Karacabey Camii, 2017, Ankara 

T A R İ H T E

İstanbul’un Fethinden önce Osmanlı Devleti, 1453, Uzunçarşılı, 1988:674 

II.Murad’ın ölümüyle yerine oğlu II.Mehmet 

geçer. Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) 

ünvanı ile bilinen II.Mehmed, Ankara’yı 

merkez seçerek Anadolu’daki Osmanlı bütünlüğü 

sağlamaya çalışır. 1461’de Trabzon 

seferine çıkmadan önce Anadolu’daki birlikleriyle 

Ankara’da toplanır. 1469 ve 1470 yıllarında 

Karamanoğulları, Osmanlılar’a karşı 

yaptığı seferlerden Ankara ve çevresinde 

tahribata neden olmuşlardır. Fatih 1473’de 

“Otlukbeli Savaşı” ile Akkoyunluların egemenliğine 

son verdikten sonra, 1476’da 

Karamanoğulları’nın egemenliğini ortadan 

kaldırır. Ankara böylece Celali İsyanları’na 

kadar aşağıdaki iki olay dışında güvenli ve 

sakin bir Osmanlı kenti olur (Sargın, 2012:54). 

Ankara halkı, Fatih’in oğlu II.Beyazıd’ın 

(1481-1512) hükümdarlığını reddeden Kahire’deki 

kardeşi Cem Sultan’ı destekler. 

1482 Yılında Ankara’yı kuşatan Cem Sultan 

ve Karamanoğlu Kasım Bey, II.Beyazıd’ın 

ordusuyla gelmesi üzerine çekilirler. 16.yüzyıldaki 

Şehzade Selim ile küçük kardeşi 

Beyazıd’ın kavgasıyla yine muhalif tarafı 

tutarak Beyazıd’a destek verilir. Bu iki olay 

sonunda Kanuni Sultan Süleyman, devletin 

yanında yer almadığı düşüncesiyle Ankara’yı 

cezalandırır. 16.yüzyılda Kanuni devrinde 

Eyalet sistemi kurulurken bir süre Anadolu 

Eyaletinin merkezi olan Ankara, Eyalet merkezi 

Kütahya’ya nakledilince, “Sancak Merkezi” 

konumuna getirilir (Sargın, 2012:54; 

Âşık Paşazade, 2003:277). 

162 


Fatih Sultan Mehmet zamanında kente kazandırılan eserler arasında; Vezir Mahmut 

Paşa’nın yaptırdığı 102 dükkandan oluşan ve büyük bir ticari yapı olan Mahmut Paşa Bedesteni 

ile Kurşunlu Han ve İshak Paşa’nın inşa ettirdiği Tahtakale Hamamı (1461-1462) 

gösterilebilir (Sargın, 2012:54). 

Fatih Döneminde yapılan Mahmut Paşa Bedesteni ve Kurşunlu Han, Erdoğan, Günel ve Kılcı, 2008:34 

Samanpazarı ve Hanlar Bölgesi, 

Erdoğan, Günel ve Kılcı, 2008:35 

16.yüzyılın başlarında Ankara, başkent 

Bursa’dan sonra Anadolu’nun en büyük 

kentidir. Nüfusu, Ömer Lütfi Barkan’a göre 

yaklaşık 15 bin kişidir. Bu yüzden 10 bin nüfusu 

geçen yerler büyük kent statüsünde 

kabul edilmektedir (Sargın, 2012:55). 

Mahmut Paşa Bedesteni, Günümüzde Anadolu Meeniyetleri 

Müzesi olarak kullanılmaktadır, 

2018 

Roma Dönemi’nin askeri garnizonu 16.yüzyılda 

tekrar büyük kent olma statüsüne 

ulaşır. Osmanlı İmparatorluğunun 15 ve 

16.yüzyıllara denk gelen yükselme döneminde, 

güvenli ticaret ve birinci dereceli 

yolların üzerinde olan kentte, belirgin bir 

gelişme sağlanır. Bu arada kentin nüfusu 

ve mahalle sayısı artar. 1522 yılındaki tapu 

tahrir defterine göre, 16.yüzyıl başlarında 

Kale’de beş Müslüman bir Hıristiyan 

mahalle, kent bölümünde 69 Müslüman, 

sekiz karışık, üç Hıristiyan ve bir Yahudi 

olmak üzere toplam 81 mahalle vardır 

(Sargın, 2012:55). 

163 

T A R İ H T E

1900’lü yıllarda Taşhan ve Civarı, Ankara (VEKAM) (Erdoğan ve Günel, 2007:33) 

Tahrir veya Tapu Defterleri (Defter-i Hakânî 

Serisi B.D.A.), bir yer fetholunduğu zaman, 

sultan bir emîn ve kâtipten oluşan bir komisyon 

göndererek o ülkeyi “tahrir” eder. Tahrir 

emînine padişah tarafından verilen yetki 

beratında, tahririn nasıl yapılacağı ayrıntılı 

biçimde anlatılır. O zamanki veri toplama yollarını 

bildiren bu belgede şu noktalar belirtilir: 

Demografik veriler, yerleşim birimleri, tarım 

ürünleri, fiyatlar ve bu gibi tüm konularda gelişme 

ve gerileme söz konusu olduğunda arşiv 

koleksiyonları arasında kuşkusuz en zengin istatistik 

bilgileri mufassal defter-i hakânîlerde 

yer almaktadır (İnalcık, 2013:117). 

17.yüzyıl başlarında Kale’de dokuz, kentte 85 

mahalle bulunmaktadır ve nüfus 30 bine yaklaşır. 

16 ile 19.yüzyıllar arasında Ankara’ya gelen 

birçok yabancı gezgin, seyahatnameler ve 

gravürlerle o dönemi anlatır. 1555 yılında Kanuni 

Sultan Süleyman’ın yanına gelen Elçi 

Baron de Busbecq’in arkadaşı olan Hans 

Dernschwam, kentin krokisini çizer. Kenti 

“Yukarısı” (Akroplis yani iç kale ve çevresi) ve 

“Aşağısı” (Dış Mahalleler) olmak üzere ikiye 

ayırarak tanımlar. Söz konusu krokiye göre 

Ankara, etrafında suru olmayan açık bir kenttir. 

Dernschwam’a göre MS 3.yüzyılda yapılan 

sur, 16.yüzyılda neredeyse tamamen 

tahrip olmuş durumdadır (Sargın, 2012:55). 

Tiftik keçisinin kılından üretilen ve çok kaliteli 

bir kumaş olan sof ticareti, Ankara’ya çok 

değer kazandırır. Kente gelecek tüccarlar için 

çok sayıda han yaptırılır (Sargın, 2012:55). 

Hans Dernschwam’ın Ankara krokisi, Günel ve Kılcı, 2015:85 

164 


16. yüzyıldaki sof üretimi ve ticareti 

Ankara’ya özgü bir iş kolu oluşturur. Kente 

gelen tüm gezginler, sof üretiminden 

söz ederler. Çevresi ile beraber bin kadar 

sof tezgahının ve on bin kadar kişinin de 

bu işin içinde olduğu bilinmektedir. Sofla 

ilgili dört ayrı esnaf grubu (Dokumacılar, 

Yumacılar, Boyacılar ve Perdahcılar veya 

Cendereciler) oluşur. Buralarda işlenen 

sof, yerli ve yabancı tüccarlara istedikleri 

renk ve desende boyattırılarak satılır. 

Sof ticareti ile ilgili olarak İngilizler, Fransızlar 

ve Hollandalılar’ın kentte ticaret temsilcilikleri 

bulunur (Sargın, 2012:55). Bunların 

yanında Lehistan (Polonya) tüccarları da 

yoğun bir şekilde çalışırlar. Ankara, 16.yüzyıldan 

19.yüzyılın başlarına kadar sof ve şalî 

dokumacılığı konusunda dünyada tekel 

oluşturmuş konumdadır. Sofun kullanım 

alanı sadece giyim eşyası ile sınırlı değildir. 

Yelkenli gemilerde yelken bezi, perde 

yapımı, top namlularının temizlenmesi gibi 

yerlerde kullanılır (Sargın, 2012:56, Odekan, 

1987:333). 

Ankara’da inşa edilen 16.yüzyıl eserleri 

arasında; Cenab-ı Ahmet Paşa Külliyesi, 

günümüze kadar gelemeyen Evliya 

Çelebi Mevlevihanesi, Şengül Hamamı, 

Karyağdı Hatun Türbesi ve Hallaç Mahmud 

Mescidi ile Kurşunlu Camii sayılabilir 

(Sargın, 2012:56). 

Cenabı Ahmet Paşa Camii, Peker, 2007:23 

Cenabı Ahmet Paşa Camii Sütunu, Peker, 2007:22 

Ankara, Orta Çağ ve Osmanlı Dönemi boyunca 

“Hisar” adı verilen kale ve çevresini 

merkez alır. Ticari yaşam, kalenin güneyinde 

Atpazarı, onun güneyinde Koyunpazarı 

ve onunda güneyinde Samanpazarı 

etrafında şekillenir. Buralarda Kavaflar, 

Bakırcılar, Demirciler, Sobacılar gibi 

esnafın çarşıları bulunmaktadır. Mahmud 

Paşanın yaptırdığı Bedesten’den günümüzdeki 

Anafartalar Caddesini izleyerek 

Sebze Haline giden caddenin adı “Uzun 

Çarşı”dır, bu bölgeye kale ile birlikte “Yukarı 

Yüz”, Uzun Çarşının alt tarafına da 

“Aşağı Yüz” denir. Aşağı Yüzün merkezi 

Sebze Hali ve çevresi olup “Tahte’l-kal’a” 

yani “Tahtakale, Kaledibi” olarak adlandırılır. 

Kalenin dibinde Hatip Çayı’nın aktığı 

yerde deri işlenen tabakhaneler bulunmaktadır. 

16.yüzyıl sonunda Ankara’da 

esnaf kolunun sayısının 43’e kadar ulaştığı 

bilinmektedir (Sargın, 2012:56). 

165 

T A R İ H T E

Kanuni Sultan Süleyman döneminde merkezi 

idarenin üretim ve tüketime çok karışması, 

ekonomik düzenin bozulması, adaletsizlik ve 

ahlakî çöküntü üzerine eşkıyalık ortaya çıkar. 

Ağır vergiler nedeniyle 1519’da Tokat’ta Bozoklu 

Şeyh Celal ve 1526’da Baba Zünnun ve 

Kalenderoğlu Mehmed, 1558 yılında Şehzade 

Selim ile çatışan Şehzade Beyazıd’ın isyanları 

ve 17.yüzyılın başlarında çıkan Celali İsyanları, 

Ankara’ya büyük zarar verir. Bunların 

yanında medrese öğrencilerinin çıkardığı, 

Suhte (Sofi) isyanları da Ankara’da çok yaygındır. 

Ordu sefere çıktığında bu isyanlar 

artmaktadır. 16.Yüzyılın sonlarında suhtelerin 

yerini çeteleşen kaçak köylüler alır (Sargın, 

2012:56). Vergi isyanına bir örnek 1575 yılında 

bizzat kendisi mültezim olan Vefa Bey’in 

celalîleşip, çıkardığı isyandır. Ancak Vefa Bey 

tımarlı sipahi ve mültezim olması nedeniyle 

idam edilmeyerek, hapse konulmasıyla yetinilir. 

1584’te de Hüsam Şeyhoğulları, Celali 

olup Ankara’da isyan eder. Bu Celali-Osmanlı 

kavgasının temelinin, Osmanlı’nın Devşirme 

egemenliğine karşı çıkan Türkler olduğu 

iddia edilmektedir. Birçok isyancı arasında 

“Karayazıcı” olarak ünlenen Abdülhalim adlı 

Türkmen’in 1598-1599 yıllarında Ankara’daki 

isyanı, büyük boyuta ulaşır. 1602’de Celali 

Deli Hasan Ankara’yı kuşatır, ancak büyük 

bir haraç karşılığında kuşatmayı sonlandırır. 

1603’te Celali Karakaş Ahmed, Ankara’ya büyük 

zarar veren bir yağmacılık yapar. Çıkardıkları 

yangın da Ankara’nın bilinen ilk büyük 

yangını olarak tarihe geçer. Bundan sonra 

Çörekoğlu, kenti yağmalayanlar arasına adını 

yazdırır. Bu büyük zararlar karşısında, Celalilerden 

korunmak için 1604’den 1607 yılına kadar 

kenti tamamen çevreleyen bir dış sur inşa 

edilir. Bu surun, doğudan gelen yol (Günümüzün 

Ulucanlar Caddesi) için; Cenab-ı Ahmed 

(Kayserikapı), batı yolu (Roma Hamamının yakını) 

için İzmir ve Güney Yolu içinde Namazgah 

kapıları vardı (Sargın, 2012:57, Erdoğan, 

Günel ve Kılcı, 2008:63). 

Anadolu’da Kalenderoğlu Mehmed başta olmak 

üzere Celaliler büyük güç oluştururlar. 

1607 yılında I.Ahmed’in sadrazamı Kuyucu 

166 


Murat Paşa, Batı Anadolu’yu kontrol eden 

Celali Kalenderoğlu Mehmed’i, Celalileri 

bölmek amacıyla, Ankara Sancakbeyliği’ne 

atar. Ankara Kadısı Vildanzade Mevlana 

Ahmed Efendi, bu atamayı tanımayarak 

Celali’yi kente sokmaz. Ankara’ya saldıran 

Kalenderoğlu başarılı olamaz ve Karaman 

Beylerbeyi Tekeli Mehmet Paşanın yardıma 

gelmesi üzerine geri çekilmek zorunda kalır. 

Bu saldırılardan önce dış sur gözden geçirilerek 

sağlamlaştırılır. 1608’de Kuyucu 

Murad Paşa, Kalenderoğlu’nu yenerek 

Celali İsyanlarına kanlı bir şekilde son 

verir. Osmanlı Tarihinde “Büyük Kaçgun” 

yani “Büyük Kaçış” olarak bilinen bu dönem 

(1602-1608) sonucunda toprak sistemi 

değişir, ağır vergiler konulur, göçler, kıtlık, 

mezhep çatışmaları yaşanır ve çok sayıda 

insan ölür. İsyan ancak kanlı bir şekilde bastırılabilir 

(Sargın, 2012:57). 

Bütün bu olayların yanı sıra Ankara bazı 

Osmanlı Paşalarının saldırısına da uğrar. 

1623’de Erzurum Beylerbeyi Abaza 

Mehmet Paşa, Genç Osman’ı desteklemek 

amacıyla İstanbul’a saldırmaya giderken 

kenti altı ay kuşatır, fakat başarılı olamaz. 

1651’de Abaza Hasan Paşa, Türkmen aşiretleri 

ağalığı elinden alınınca, Sivas Beylerbeyi 

İpşir Paşa ile isyan ederek, İstanbul 

üzerine yürürken Ankara’ya gelir ve 

1652’de de İpşir Paşa’nın saldırısına uğrayan 

Ankara, Köprülüler Dönemi’nde (1656- 

1710) huzura kavuşur. Gezginlere göre, bu 

isyanlar sonucu devamlı saldırıya uğrayan 

kente, yukarıda söz edildiği gibi bir dış sur 

inşa edilir (Sargın, 2012:58). 

12 Ağustos 1668 yılında üç gün süren depremlerden 

sonra, 17 Ağustos 1668’de 8,0 

büyüklüğünde bir deprem Ankara’da felakete 

neden olur. Ankara Kalesini koruyan 

askerler dışında tüm kent boşaltılır (Sargın, 

2012:58). 

1683 yılında “Türedi Ayaklanması” adıyla 

Celali isyanları yeniden baş gösterir. Bunun 

yanında bazı Türkmen ve Kürt aşiretlerin de 

ayaklandıkları görülür (Sargın, 2012:57). 

Osmanlı Dönemi Ankara, Atilla Cangır Arşivi 

167 

T A R İ H T E

18.yüzyılda Ankara’da Müderriszadeler, 

Mimarzadeler, Zennecizadeler gibi 

ailelerin yönetimi görülür. Köprülüler 

Dönemi’nden sonra hükümet merkezinde 

oturan yüksek rütbeli devlet görevlileri, kendi 

adlarına, “Ayan” denilen o kentin ileri 

gelen ailelerine ve devlet tarafından atanan 

güvenilir kişiler olarak adlandırılan mütesellimlere 

sancak yönetimini bırakmışlardır (Sargın, 

2012:59). 

Aynı zamanda Ankara kadısı da olan Müderriszade 

Ahmet Efendi, 1740-1746 arası sürdüğü 

yönetiminde vergileri zimmetine geçirir. 

Affedilmesine rağmen, zulmü nedeniyle 

1768’de Bursa’ya sürülür. Sürekli gelen şikayetler 

üzerine yönetim, yirmisekiz yıl boyunca 

Ankara’da hüküm süren bu aileden alınıp 

Mimarzedeler’e verilir. 1769-1774 arasında 

görev yapan eski Müftü Mimarzade Mehmet 

Şakir ve sonrasında oğulları, yolsuzluk ve zulüm 

üzerine 1807’de sürgüne yollanır. 1797- 

1805 arası mütesellimlik eden Kayserili Zennecizadeler 

de vergi borçlarını ödeyemez. İç 

Anadolu’da çok güçlü olan Çapanoğulları, 

önce Kayseri sonrada Ankara’yı denetimleri 

altına alırlar ve Yozgat’tan Ankara’yı yönetirler. 

Ancak 1849’dan itibaren güçlerini yitirirler 

(Sargın, 2012:59). III.Selim Dönemi’nde 

(1789-1807) Ankara’da Nizam-ı Cedit 

Ocağı’nın kurulması görevi Mütesellim Mesut 

Ağa’ya (1800- 1808) verilir. Mesut Ağa’da 

zimmetine para geçirmekte hiç gecikmez. 

1829’da Mütesellim Mustafa Bey’e karşı Ankara 

halkı ayaklanarak O’nu katleder. Daha 

sonraları 1832-1833 yıllarında Mısır Valisi 

Mehmet Ali Paşa’nın orduları oğlu İbrahim 

Paşa komutasında II.Mahmut’a karşı isyana 

giderken kente egemen olurlar. Ankara’da 

altı ay kadar kalırlar ve dışkalenin ovaya bakan 

kısmını onarırlar. Bu arada, gezginlere 

göre, Ankara 17. ve 18. yüzyıllarda zengin 

bir ticaret merkezi ve yabancıların yaşadığı 

önemli bir kenttir (Sargın, 2012:60). 

II.Mahmud zamanında (1808-1839), 1830’da 

yapılan ilk genel nüfus sayımında kentin 

nüfusu yaklaşık 23 bin kişidir. (6108 müslüman 

erkek, 5050 reaya yani Tanzimat öncesi 

Ermeni ve diğer Hıristiyanlar ve 135 Yahudi, 

kadınlar sayılmadığından onların sayısının da 

erkekler kadar olduğu kabul edilmektedir.) 

(Sargın, 2012:60) 

Ankara 1836’da yapılan yeni bir düzenlemeyle 

tekrar eyalet merkezi olur ve Valiliğe (Müşirliğe) 

Mehmet İzzet Paşa atanır. Tanzimat’ın 

ilanı (1839) sonrasında 1842’de yapılan düzenlemede 

Vali Davut Paşa, Eyalet Meclisi 

Başkanı olur ve Eyalete Çankırı’ya ilaveten 

Kayseri, Bozok (Yozgat) ve Kastamonu Sancakları 

bağlanır. Bu valinin de vergileri kendisi 

için toplaması üzerine yerine Sadullah Paşa 

atanır (Sargın, 2012:60). 

1848-1850 ve 1855-1859 yıları arasında 

Çapanoğulları’nın etkisiyle Bozok eyalet yapılınca 

Ankara Sancağı buraya bağlanır ve nihayet 

1860’dan sonra yeniden eyalet merkezi 

olur. Bu dönemde sık sık vali ve eyalet sınırları 

değişiklikleri görülür. Değişmeyen tek şey, üst 

düzey yöneticilerin devlet adına topladıkları 

vergileri genelde zimmetlerine geçirmeleridir 

(Sargın, 2012:60). 

Ayan ve Mütesellimlerin, halktan silah tehdidiyle 

sürekli vergi dışında para toplamaları; 

ağır vergiler, adaletsizlik ve yağma karşısında 

köylüler zor durumda kalır. Ankara’nın 1590- 

1833 arasında incelenen Avarız (Vergi Yükümlüsü) 

haneleri, kentteki nüfus ve gelirin 

çok düştüğünü ve Celali İsyanlarından sonra 

kentin kendini toparlayamadığını gösterir 

(Sargın, 2012:60). 

1838’de imzalanan ticaret anlaşmasıyla tiftiğin 

hammadde olarak dışarı satılmasındaki 

sınırların kaldırılması, 19.yüzyılın ortalarından 

itibaren Güney Afrika, Avusturalya ve 

Kaliforniya’da tiftik keçisi yetiştirilmesi ve 

Avrupa’da Sanayi Devrimi sonrası dokumacılıkta 

makineleşmenin başlaması sof ticaretine 

darbe vurur (Sargın, 2012:60-61). 

168 


Sultan İkinci Abdülhamid Han, demiryollarının 

yapımına hız verir ve 1892 yılının 

Aralık ayında “Kara Tren ” Ankara 

Tren İstasyonu’na gelir. Tren’in gelmesi 

ile Ankara’da ticari hayat yeniden canlanır. 

Özellikle tarım ürünlerinin limanlara 

taşınması kolaylaşır. Bu dönemde Ankara 

ve kazalarının imarına ve eğitimine önem 

veren Abdülhamid Han, Ankara Vilayetine 

gönderdiği valiler sayesinde mektepler ve 

okullar yaptırır. Darülmuallimin, Mekteb-i 

Sultani ve Mekteb-i Sanayi, Çoban Mektebi 

inşa edilir. Saat Kulesi ve ilk Gureba 

Hastanesi yapılır. 1885-1891 yılları arasında 

Ankara valiliği yapan Abidin Paşa şehre 

Elmadağı’ndan içme suyu getirir ve çeşmeler 

yaptırır. Ankara, İkinci Abdülhamid 

Han zamanında ticari, ekonomik, eğitim 

ve tarım alanlarında kalkınma atağına 

geçer (Erdoğan ve Günel, 2007:25-26). 

1892 yılında Ankara’ya gelen ilk tren törenle karşılanır ve şenlikler yapılır, Erdoğan ve Günel, 2007:23 

II. Abdulhamit Han’ın yaptırdığı Darulmuallimin (Öğretmen Okulu) binası ve Millet Bahçesi 

Erdoğan ve Günel, 2007:27 

169 

T A R İ H T E

Paşa konağı, İplikci Camii ve Telgrafhane (A. Yüksel), Erdoğan ve Günel, 2007:34 

Prusyalı Binbaşı Baron Freich Von Vincke 

tarafından 1838’de ilk defa kentin detaylı 

bir planı hazırlanır. 1858’de ilk Rüştiye 

(Ortaokul) ve 1890’da İdadi (Lise) 

açılır. Telgraf, 1860 yılında İstanbul’dan 

Basra’ya çekilen hatla gelir. 1864’de Vilayet 

Nizamnamesi ile Ankara Vilayeti kurulur. 

Nizamname’ye göre Ankara, üç sancak 

(Ankara, Kayseri, Bozok) ve on iki kazadan 

oluşmaktadır. 1869’da ilk matbaa açılır ve 

1871’de Vilayet Gazetesi çıkartılır. 1880 

tarihli Vilayet Salnamesi’nde Ankara’nın 95 

Mahalleden oluştuğu belirtilir. Ankara’da 

ilk Polis Teşkilatı 1885’te kurulur. 1892’de 

Demiryolu kente ulaşır. Ankara’da ilk Banka 

Şubesi 1893 yılında Banka-ı Osmani Şahane 

(Osmanlı Bankası) tarafından açılır (Sargın, 

2012:61, Özkan, 2009:381). 

1894’de kentte kolera salgını çıkar. 1897’de 

bugünkü Vilayet Konağı hizmete girer. 

1900’lerin başlarında kurulan un fabrikaları, 

kiremithaneler ve yağhaneler Ankara sanayisinin 

öncüleri olur. 1881, 1917 ve 1922 

yıllarında çıkan büyük yangınlar, birçok mahallenin 

adeta kül olmasına yol açar. 1900- 

1901 yılları Vilayet Salnamesinde kentin 

nüfusu 32.051 olarak verilmektedir (Sargın, 

2012:61). 1900’de hazırlanan Salnamede bulunan 

Osmanlı Vilayetleri, Sancakları ve Kazaları 

listesinde Ankara Vilayetine bağlı 21 kaza, 

19 Nahiye, 2765 köy bulunmaktadır (Karpat, 

2006:320). 1907 (H.1325) tarihli “Ankara Vilayeti 

Salnamesi”nde ise Ankara vilayeti; Ankara, 

Kayseri, Kırşehir, Yozgat ve Çorum sancak 

(liva)larından meydana gelmektedir. Ankara 

Sancağı’nda dokuz kaza ve dokuz nahiye bulunmaktadır 


1900’lü yıllarda Ankara, 

Erdoğan ve Günel, 2007:30-31 

170 


Osmanlı İmparatorluğu I.Dünya Savaşından 

(1914-1918) yenik çıkınca 1918’de 

“Mondros Anlaşması” imzalanır. Anlaşma 

uyarınca 1919’un Aralık ayında İngiliz ve 

Fransızlar küçük askeri birliklerini trenle 

Ankara’ya gönderir. Ankara’dan ayrılmış 

bulunan azınlıklar yabancı askerlerin gelmesiyle 

geri dönerek, kendi ve hatta Türklerin 

mülklerini de almaya çalışırlar (Sargın, 

2012:61). 

kişilerden meydana gelmesine rağmen, 

millî bütünlük ve bağımsızlık konusunda 

hemfikirdir. İslamcı kesim bile İstanbul 

hükümetinin İngilizlerin yardımı ile millî 

hareketi yok etmek için kurduğu Kuva-yı 

İnzibatiye ordusunu ağır bir şekilde tenkit 

eder. Büyük Millet Meclisi, 81’i eski İstanbul 

meclisi mebusları olan 390 kişilik 

bir mebuslar heyeti ile 23 Nisan 1920’de 

Ankara’da açılır (Karpat, 2012:101). 

Osmanlı Devleti’nin nihai dağılması, yeni 

Ulusal Meclis’in Ankara’yı oluşmakta olan 

Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti yapmaya 

karar vermesinden çok kısa bir süre 

önce gerçekleşir (Karpat, 2006:517). 

19.yüzyılda büyük felaketler yaşayan 

Ankara’nın bu kötü giden talihi, 27 Aralık 

1919’da Temsil Heyeti ve Mustafa 

Kemal’in Ankara’ya gelmesiyle tersine döner 

(Sargın, 2012:62, Özkan, 2009:397). 

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 

Heyet-i Temsiliyesi, Sivas’tan ayrılarak 

27 Ekim 1919’da Ankara’ya gelir ve 

burasını milli kurtuluş hareketinin merkezi 

haline getirir (Karpat, 2012:99). Mustafa 

Kemal, Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı 

bir konuşmada, milli birliğe her güçten 

çok yetki veren İslamiyet esaslarını göz 

önüne alarak Büyük Millet Meclisi’nin bütün 

millet işlerine doğrudan doğruya el 

atmasının kaçınılmaz olduğunu savunur. 

Birinci Büyük Millet Meclisi, çok farklı siyasi, 

sosyal ve dînî görüşleri benimseyen 

13 Ekim 1923’de Ankara Başkent ilan edilir 

ve 29 Ekim 1923’de de Türkiye Cumhuriyeti 

kurulur. Cumhuriyetin ilk yıllarında 

Ankara, bozkırın ortasında çorak, bakımsız, 

sıtmalı bir kasaba görünümündedir. Yaklaşık 

nüfusu 30.000 kişi dolayındadır. 1924 

yılında Ankara Şehremaneti Kanunu çıkarılarak 

Ankara Belediyesi kurulur. Böylece 

modern bir kente doğru ilk adımlar 

atılır. Ankara aradan geçen bunca yıl süresince 

hızla gelişir ve büyüyerek bu günlere 

gelir (Sargın, 2012:62). 

171 

Ankara Vilayeti Sancağı, 

Erdoğan, Günel ve Kılcı, 2007:9 

T A R İ H T E

172 


Emeksiz (Akmasuz, Etimesgut) 

173 


1331(1915) tarihli Ankara 

haritası, Ankara’nın komşu 

illeri de görülmektedir, 

VEKAM

2 


Tarihi Köyleri 

174 


175 

T A R İ H T E

1942 Ankara, 1:200000 H005, VEKAM 

ETİMESGUT’UN TARİHİ KÖYLERİ 

Başkentimiz Ankara’nın tarihi öneme haiz 

bir yerleşim bölgesi olarak Etimesgut, 

kitabımızın başlangıç kısmındaki ‘Ankara 

ve Etimesgut’un Tarihsel Gelişimi’ bölümünde 

de görüldüğü gibi Ankara tarihiyle birlikte 

uzun bir geçmişe sahiptir. Ankara ili ve Etimesgut 

gibi çok yakın çevresinde yapılan araştırmalar, 

bu bölgenin iskân tarihinin başlangıcını 

Paleolitik Çağ’a yani Yontmataş Çağı’na kadar 

geriye götürmemize imkan tanımaktadır 

(Taşkıran, 2018:13). Arkeolojik verilerle tespit 

edildiği üzere tarihi süreçte Milattan önce 

4000’lere, Hititlere ve Friglere kadar uzanan 

köklü bir arka plan görülmektedir. Bugün Etimesgut 

İlçesinde insanlığın en eski dönemlerini 

araştıralım, bu insanlara ait fosil kalıntıları, 

avladıkları hayvanların kalıntılarını ve kültürlerine 

ait yontmataş aletleri bulalım desek nereye 

bakacağız. Örnek bir köy olarak Etimesgut’un 

kurulduğu günlerde, köyün arkasında kalan 

sekiler ve düzlükler tam da bizim araştırma yapacağımız 

yerlerdi. Maalesef buralar da yoğun 

iskânın tahribatından kurtulamamışlardır. 

Son olarak elde edilen arkeolojik yüzey buluntularından 

Etimesgut çevresinin Alt Paleolitik 

dönemden itibaren insanlar tarafından 

iskân edildiğini söyleyebiliriz. Bugün itibariyle 

Anadolu’da en eski insan izlerini Denizli 

Kocabaş’ta bulunan fosil Homo erectus insan 

kalıntısıyla birlikte 1.200.000 yıl öncesine gö- 

176 


Karte von Kleinasien 1902-1906, Ölçek 1/400.000 Richard Kiepert Dietrich Reimer Berlin 

türmek mümkün olmuştur. Ancak henüz Ankara 

ve çevresinde böyle eski tarihleri gösterecek 

bir kanıtla karşılaşılmamıştır. Gerek 

Anadolu’nun diğer bölgelerinde elde edilen 

kanıtlardan gerekse Ankara ve Etimesgut 

çevresinde yüzeyden bulunan Paleolitik 

Çağ yontmataş aletlerinin teknolojisi 

ve tipolojisinden yola çıkarak bu bölgenin 

en eski iskân tarihini günümüzden yaklaşık 

500.000 yıl önce başlatmak olanaklı görülmektedir 

(Taşkıran, 2018:24-25). 

Ancak esas itibariyle bugün Etimesgut sınırları 

içinde yer alan tarihi öneme sahip 

bu bölgenin Anadolu’nun Türkleşmesi sürecinde 

Selçuklu ve Osmanlı döneminde 

buraya yerleşen Türkmen ve Yörüklerle yeniden 

kurulduğu görülmektedir. Bölgenin 

Malazgirt’ten hemen sonra 1073 yılında 

fethiyle başlayan Türkleşme, Selçuklu ve 

Osmanlı dönemlerinde artık yerleşik düzene 

geçen konar-göçer yörüklerin yerleşmeleriyle 

Anadolu’nun en hızlı Türkleşen 

bölgesi olmasını da sağlamıştır. Bunu sağlayan 

temel faktörlerden birisi, belki de en 

etkilisi, 1361 yılında Ahi hâkimiyetinden Osmanlı 

yönetimine geçen Ankara’nın 1393 

yılında kurulan Anadolu Eyaletinin merkezi 

olmasıdır. Ankara 1393’ten itibaren Osmanlı 

Devleti’nin uygulamaları dâhilinde bazen 

eyalet merkezi, bazen de eyalete bağlı sancak 

olarak varlığını, 23 Teşrini Evvel (Aralık) 

1923’te Cumhuriyetimizin başkenti olana 

kadar devam ettirmiştir. 

XI. yüzyıldan itibaren, kendilerine Türkmen 

de denilen Oğuzların, Türkiye Türkleri ile 

İran, Azerbaycan, Irak ve Türkmenistan 

Türklerinin ataları oldukları bilinmektedir. 

Selçuklu ve Osmanlı hanedanlarının 

da onlardan çıktığı hatırlanırsa Oğuzların 

dünya tarihinde pek mühim roller oynamış 

bir Türk kavmi olduğu anlaşılmıştır 

(Sümer, 1972:V). 

XI. yüzyılda Türk illerini dolaşan Kâşgarlı 

Mahmud, Seyhun nehri boylarında konar 

göçer Oğuzlar’a rastlamıştır. Bu dönemde 

Mâverâünnehir ve Horasan bölgesinin 

koyun ihtiyacı Oğuzlar tarafından karşılanmaktadır. 

Anadolu’nun ilk fetih yıllarından 

itibaren tarımcı ve şehirli Oğuzlar’ın / 

Türkmenler’in yanı sıra gelen konar göçerler 

Anadolu’nun kışlak ve yaylak mahallerine 

yerleşmişlerdir (Gündüz, 2002:161-163). 

177 

T A R İ H T E

Oğuzların mizaç ve seciyelerine gelince, 

Oğuzlar yaşadıkları hayat tarzı ve muhitin 

çetin şartlarının tesiri ile oldukça sert mizaçlı 

kimseler idiler. Savaşçı olmak başlıca faziletlerden 

biri idi. Buna karşılık onlar, namuslu, 

doğru ve konuk sever insanlardı. Türker’in 

son zamanlara kadar bu hasletlerini muhafaza 

ettikleri görülüyor. XIX. yüzyılda dahi Anadolu 

Türkleri, gezginler tarafından bu hasletleri 

ile vasıflandırılmışlardır. Oğuzlar, büyüklerine 

(dini ve siyasi) son derece bağlı ve saygılı insanlar 

idiler (Sümer, 1972:49). Anadolu’nun 

Türkleşmesini sağlayan Türkmen/Yörükler, konar 

göçer olarak Anadolu’ya yayılmışlardır. 

Konar göçerlik, beslenme ihtiyacını karşılamak 

amacıyla büyük hayvan sürülerini takip 

eden göçebelerden ya da belli bir coğrafî 

mekâna bağlı olmaksızın hayvanlarına otlak 

ve kışlak bölgeleri arayan göçebe çobanlıktan 

farklı olarak belli bir mekân dairesinde 

yerleşik hayatın bütünleyicisi olarak hayvancılık 

yapan ve ürünlerini daha çok yerleşik 

toplumlara pazarlayan iktisadî faaliyet 

biçimi ve hayat tarzıdır. Bu tarz hayat yaşayanlar, 

bilhassa kışlak bölgelerinde küçük 

yerleşim yerleri meydana getirmeleri sebebiyle 

yerleşik düzene daha yakındır (Gündüz, 

2002:161). 

XVI. yüzyıla ait Osmanlı tahrir kayıtlarında, 

bunların artan nüfuslarının bir kısmının hızlı 

bir şekilde yerleşik hayata geçtiği ve yeni 

köyler meydana getirdiğine dair bilgilere 

ulaşılmaktadır. Bundan dolayı konar göçer 

hayat tarzı göçebelikle yerleşik hayat 

arasında bir ara şekildir. Osmanlı arşiv kayıtlarında 

konar göçer kavramı yerine “göçer, 

haymâne taifesi, göçebe taifesi, yörük, 

yörükân, Türkmen taifesi” gibi tabirler de 

geçer. Öte yandan modern çalışmalarda 

konar göçer hayat tarzını ifade etmek için 

yaygın olarak göçebe kelimesi kullanılmaktadır 

(Gündüz, 2002:161). 

XVI. yüzyılda, daha önceki yüzyılda olduğu 

gibi, göçebe anlamında Yörük (yörümekten) 

sözü kullanılır. Ancak daha sonraları Yörük 

kelimesi gerçek anlamını kaybetmiş ve Batı-Anadolu 

ile Güney Batı-Anadolu’daki oymakların 

umumi adı olmuştur. Yörük adının 

kavmi hiçbir manası yoktur. Yörükler, Oğuz 

boylarından gelmektedir. Haleb Türkmenleri, 

Boz-Ulus, Dulkadirliler ile Boz-Ok’taki 

oymaklar, XVI. yüzyılda kavim adı olan Türkmen 

kelimesi ile vasıflandırılmışlardır. Bugün 

Orta ve Batı-Anadolu da bazı yerlerde 

yan yana Türk, Yörük ve Türkmen köylerini 

görmek mümkündür. Bunun izahı şudur: 

Türk adıyla vasıflanan köyler, o bölge veya 

yörenin Selçuklular ve beylikler devrinden 

beri yerleşmiş en eski Türk halkına ait 

olanlardır. Yörük adıyla vasıflanan köyler, 

oralarda, XVII. yüzyıldan önce yaşayan ve 

son asırlarda yerleşen Yörüklerin kurdukları 

köylerdir. Türkmen köyleri ise XVII. yüzyıldan 

itibaren Orta ve sonra Batı-Anadolu ile 

Marmara bölgesine göç etmiş ve son asırlarda 

oralarda yerleşmiş Boz-Ulus, Haleb 

Türkmenleri ve Yeni-İl’e mensup oymaklar 

tarafından meydana getirmiş olanlardır (Sümer, 

1972:174). 

Osmanlı Devleti’nin idari ve mali organizasyonu 

içindeki büyük gruplar Boz-Ulus, 

Yeni-İl, Halep, Şam, Dulkadirli, Danişmendli, 

Atçeken, Kara-Ulus Türkmenleri; Ulu Yörük, 

Karaca Koyunlu, Kütahya, Ankara, Bolu, 

Menteşe Yörükleri gibi hususi adlarla bilinmektedir. 

Bu isimler, konar-göçerlere genellikle 

merkezi idare tarafından verilmiş 

olmasına rağmen, bunlar gelişi güzel isimler 

değildir. Onların isimlendirilmesinde yaşadıkları 

coğrafi saha, Osmanlı döneminden 

önce mensup oldukları Türkmen beylikleri 

ile önceki idari ve sosyal teşkilatın izlerini taşıyan 

“il” veya “ulus” gibi tabirler büyük rol 

oynamıştır. İl ya da ulus ismi altında gruplandırılan 

konar-göçerler, boy (taife), kabile, cemaat, 

oymak, mahalle, oba ve aile şeklinde 

bölümlere ayrılmıştır (Gülten, 2010:2). 

178 


OĞUZLAR 

BOZ-OKLAR 

ÜÇ-OKLAR 

GÜN-HAN 

OĞULLARI 

AY-HAN 

OĞULLARI 

YILDIZ-HAN 

OĞULLARI 

GÖK-HAN 

OĞULLARI 

DAĞ-HAN 

OĞULLARI 

DENİZ-HAN 

OĞULLARI 

Ongunu* Boyun Adı Anlamı 

Şahin 

Kartal 

Tavşancıl 

kuşu 

Sungur 

kuşu 

Üçkuş 

Çakır kuşu 

Kayı 

Bayat 

Alka-evli 

Muhkem, güçlü, kuvvetli, sağlam, 

metin. 

Devletli ve nimeti bol, Devlet ve 

nimet sahibi 

Nereye varsa başarı gösterir, uzlaşır, 

her yere yarar 

Boyun Kurduğu 

Beylik/Devlet 

Osmanoğulları, 

Çandaroğulları 

1 

Dulkadiroğulları 2 

Kara-evli Kara otağlı, kara çadırlı 4 

Yazır (Yazgır, 

Yazar) 

Döğer 

(Düğzer) 

Dodurga 

Yaparlı (Yıparlı) 

Avşar (Afşar) 

Kızık (Çarukluğ) 

Çok ülkeye hâkim, çok iller sahibi, 

iller ağası 

Kovan, sürüp çıkaran, güç bulmak 

için bir yere gelen 

Ülke olmak ve hanlık yapmak, 

mülkü yasası olan 

Zorluklara güçlüklere rağmen işini 

beceren 

Çok çabuk davranan, çevik, ava ve 

canavara istekli 

Güçlü, kuvvetli, yasakta çaba 

gösteren 

3 

5 

6 

7 

8 

Karamanoğulları 9 

Beğ-Dili Büyükler gibi aziz, sözü değerli 11 

Kargın (Karkın, 

Kargı) 

Bayındır 

Peçenek 

(Beçenek, 

Biçene) 

Çavundur 

(Çavuldur) 

Çepni 

Salur (Salgur) 

Eymür 

Ala-Yundlu 

Üreğir (Yüreğir) 

Çok ve doyuran aş, doyurucu 12 

Daima nimetle dolu olan yer, her 

zaman zengin ve nimet sahibi 

10 

Akkoyunlular 13 

İyi çalışır, gayret gösterir, iyi vuruşan 14 

Şerefli, ünü yaygın, namus ve ün 

sahibi 

Yiğit, gözüpek, düşmanı görür 

görmez hemen savaşır 

Nereye varsa kılıç ve çomağı iş 

görür, yetiştiği terde kılıç sallar, 

saldırır 

Son derece iyi ve zengin, sınırsız 

ulu zengin 

Yund kısrak demektir. Alakısraklı, 

iyi atlı 

Daima iyi iş ve düzen kurucu, iyilik 

eden, bağışlayan 

Karahanlılar, Kadı 

Burhaneddin 

15 

16 

17 

18 

19 

Ramazanoğulları 20 

İğdir (Iğdır) İyilik, büyüklük, yiğitlik, ululuk 21 

Bügdüz (Bükdüz, 

Bunduz) 

Herkese tevâzu gösterir ve hizmet 

eder, alçak gönüllü 

Yıva (Yuva) Derecesi hepsinden üstün Akkoyunlular 23 

Kınık 

Alçakgönüllü, saygıdeğer, herkesten 

aziz 

22 

Selçukoğulları 24 

*Türk boylarından her birisinin kendine özel bir Ongunu vardır. Bu genellikle kendi boylarını temsil eden, değer 

verdikleri, kutsiyet atfettikleri bir havyan simgesidir. Ongun geleneğinin İslam’a girdikten sonra da 16. yüzyıla 

kadar devam ettiğini kanıtlayan eski Türk mezarları bulunmaktadır. İslam geleneğine göre yapılmış mezar taşlarında, 

ölen kişinin hangi boya ait olduğunu gösteren Ongun’u kazılıdır. 

179 

T A R İ H T E

Osmanlı tahrir defterlerinde görülen Oğuz 

boylarına mensup oymaklar, 24 boydan 

21’inin Anadolu’ya gelmiş olduğunu göstermektedir. 

Araştırmalar, Türk-Oğuz tarihi 

ile Anadolu’nun fetih ve iskânında yukarıda 

adları sayılan boylardan Kayı, Avşar, Kınık, 

Eymür, Karkın, Bayındır ve Salurlar’ın diğerlerine 

göre daha etkin rol aldıklarını ifade etmektedir 

(Sümer, 1972:211-212). 

Erdoğan’a göre Anadolu, Suriye ve Irak’ta 

yaşayan Türk teşekkülleri, XVI. ve XVII. yüzyıllarda 

genel olarak Türkmen ve Yörük 

şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Türkmen adı, 

Anadolu’nun Kızılırmak’tan itibaren doğu ve 

güneyde kalan bölgeler ile Suriye ve Irak’ta 

yaşayan aşiretler tarafından kullanılırken Yörük 

tabiri, Kızılırmak’tan Adalar ve Marmara 

denizi kıyılarına kadar uzanan yerlerdeki te- 

XVI. YÜZYILDA ANKARA’DA OĞUZ BOYLARINA AİT YER ADLARI 

BOY ADI VASFI SANCAĞI KAZASI 

VERGI 

NÜFUSU 

Kayı (öbür adı: 

Yusuf-Şeyh) 

Köy Ankara Ayaş 12 

KAYI 

BAYAD 

(BAYAT) 

Kayı Ekinlik Ankara Kasaba 18 

Kayıcık Köy Ankara Kasaba 39 

Kayıcık Köy Ankara Murtaza-Abad 5 

Bayad Köy Ankara Yaban-Abad 12 

Bayad Ekinlik Ankara Kasaba - 

YAZIR Yazır Köy Ankara Çubuk 51 

DÖĞER Döğer Köy Ankara Murtaza-Abad 17 

DODURGA Todurga ve Kemah Köy Ankara Kasaba - 

Avşar Köy Ankara Bacı 14 

AVŞAR 

(AFŞAR) 

Yarımca-Avşar Köy Ankara Ayaş 25 

Boyalu-Avşar Köy Ankara Ayaş 71 

Avşar Ekinlik Ankara Bacı - 

Cay-Kızık Köy Ankara Çubuk 26 

K1ZIK 

Aşağı-Kızık (öbür adı: 

Kösre-Kızık) 

Köy Ankara Çubuk 32 

Algır-Kızık Köy Ankara Çubuk 49 

Billuce-Kızık Köy Ankara Ayaş 57 

Kızık Köy Ankara Ayaş 26 

KARKIN 

BAYINDIR 

Karkın Köy Ankara Çubuk 233 

Karkın Köy Ankara Ayaş 29 

Ece ve Bayındır Köy Ankara Yaban-Abad 56 

Bayındır Köy Ankara Kasaba 44 

180 


şekküller ile Rumeli’nde bulunan cemaatleri 

ifade etmektedir. Her ne kadar ifade 

edildiği terim itibariyle iki grup arasında 

bir farklılık varmış gibi görünse de her iki 

grubun Anadolu’nun Türkleşmesi sürecinde 

etkili olan zümreler olduğu bilinen bir 

gerçektir. Bu zümrelerden biri de Ankara 

Yörükleri’dir (Erdoğan, 2005:119-120). 

Sümer, Oğuzlarla ilgili çalışmasında 

Ankara’ya yerleşmiş Oğuz boylarının XVI. 

yüzyıldaki yerleşim yerleri cetvelini çıkarmıştır 

(Sümer, 1972:423-458). Bu cetvele 

göre yer adları bağlamında incelendiğinde 

Oğuz’a mensup 24 boydan 17’sinin 

XVI. yüzyıl Ankara’sında yerleşik olduğu 

görülmektedir. 

Beçenek Köy Ankara Murtaza-Abad 40 

PEÇENEK 

Beçenek Köy Ankara Çubuk 40 

Beçenek Köy Ankara Kasaba 44 

Beçenek Köy Ankara Yaban-Abad 96 

ÇAVULDUR 

(ÇAVUNDUR) 

Çavundur Köy Ankara Kasaba 26 

Yukarı-Çavundur Köy Ankara Çubuk 95 

Aşağı-Çavundur Köy Ankara Çubuk 80 

Eymür Köy Ankara Kasaba 19 

EYMÜR 

(EYMİR) 

Eymür Köy Ankara Murtaza-Abad 34 

Eymür Köy Ankara Murtaza-Abad 25 

Eymür Tayı ve incucek Köy Ankara Murtaza-Abad 34 

Eymür Köy Ankara Çubuk 50 

ALA-YUNDLU 

Ala-Yundlu Köy Ankara Çubuk 35 

Ala-Yundlu Köy Ankara Kasaba 58 

YÜREĞİR 

(ÜREĞİR) 

Ala-Yundlu Köy Ankara Kasaba 27 

Yüreğir Köy Ankara Ayaş 55 

Yüreğir Köy Ankara Yaban-Abad 31 

İĞDİR Yüreğir Köy Ankara Kasaba 8 

YIVA İğdir Köy Ankara Çubuk 16 

KINIK 

Yıva Köy Ankara Çubuk 19 

Kınık Köy Ankara Bacı 14 

Kınık Köy Ankara Çubuk 80 

Ve.. Kınık Köy Ankara Yaban-Abad 27 

Kınık Köy Ankara Yaban-Abad 110 

Kınık-özü Köy Ankara Yaban-Abad 22 

Kınık-özü Köy Ankara Murtaza-Abad 8 

Kınık Köy Ankara Murtaza-Abad 24 

Kınık Köy Ankara Ayaş 16 

Kınık Köy Ankara Çubuk 10 

181 

T A R İ H T E

1463 tahririnde haklarında sınırlı verilere sahip olduğumuz 

Ankara Yörükleri, 1523/30 ve 1571 tahrirlerine 

göre, Ulu Yörük, Kasaba Yörükleri, Haymana (Büyük ve 

Küçük), Karalar, Taceddinlü ve Aydın Beylü taifelerinden 

oluşmakta olup, her dönemde geniş konar-göçer 

nüfusunun bulunduğu alanlardan biri olan Ankara 

Sancağı’nın iskân coğrafyasını yurd olarak kullanmışlardır 

(Erdoğan, 2005:119-120). Ankara’nın batısında 

yer alan Etimesgut sınırları içindeki tarihi köyler, 

Kasaba Yörüklerinin gelip yerleştiği mekânlardır. 

Bu köylerle ilgili yapılacak incelemelerde arkeolojik 

kalıntılardan Osmanlı arşiv kayıtlarına kadar geniş 

bir kaynak taraması yapılmıştır. Özellikle “Başbakanlık 

Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı (BOA) 

NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi:1842/1843 tarihli, 

Ankara'ya Tâbi Kasaba-i Zîr'in Nüfus Defteri”, “Hicri:1260-1261, 

Miladi:1844/1845 tarihindeki, Emlak ve 

Arazi Vergileri (Temettuatı)”, “Tapu ve Kadastro Genel 

Müdürlüğü Arşivi’nden Etimesgut Köyüne ilişkin 

Ankara Mufassal Tahrir Defteri” kayıtları, Devlet ve 

Vakıf kayıtlarından ilgili belgelere göre tespit edilmiştir. 

Belgelerin orijinal kopyaları, transkripsiyonlarıyla 

birlikte yer almıştır. Yine köylerdeki tarihi kalıntılara, 

höyüklere, camilere, çeşmelere ve köprülere 

belgeleriyle birlikte yer verilmiştir. 


Tarihi Köyleri 

Bugün Etimesgut ilçemize bağlı olan köy, mahalle ve 

mevkilerin tarihi seyir içinde idari bölünmede bazen 

kasaba, bazen nahiye bazen de kaza olarak tanımlanan 

Zir dahilinde yer aldıkları görülmektedir. 

Ankara’ya tabi olan Zir, farklı zamanlarda idari statüsünde 

değişiklikler olmuş olup bugün Etimesgut sınırları 

dışındadır. Yine tarihte Etimesgut’un da dâhil 

olduğu bölgede var olan tarihi köyler, hem 1831 tarihli 

Osmanlı’nın ilk genel nüfus sayımında hem de 

1842/1843 tarihli nüfus sayımında yer almıştır. Bu nüfus 

sayımlarında tespit edilen 10 adet tarihi köy 

aşağıda yer almaktadır (Koltuk, 2016:42-44; BOA, 

NFS.d.01804). Osmanlı nüfus sayımında herhangi bir 

vergilendirmeye tabi olmadığından bu tarihler itibariyle 

(1831 ve 1842/1843) kadın nüfus sayılmamış, 

köydeki hane (ev) sayısı ile her hanedeki erkek nüfusa 

yer verilmiştir. 

182 


XVI. YÜZYILDA ANKARA’DA OĞUZ BOYLARINA AİT YER ADLARI 

1831 Sayımı 1842/1843 Sayımı 

Sıra 

Köyün Adı 

Hane 

Sayısı 

Nüfus 

(Erkek) 

Köyün Adı 

Hane Sayısı 

Nüfus 

(Erkek) 

1 Ahi Mesud 7 30 Ahi Mesud 14 42 

2 

Aşağı Buruncu* 

(Yurtçu) 

13 37 Aşağı Yurtçu 13 23 

3 Bağlıca 14 37 Bağlıca 13 35 

4 Ballıkuyumcu 25 72 Balıkuyumcu 20 53 

5 Elvan 25 55 Elvan 19 41 

6 Eymirhan 14 32 Emiryaman 21 47 

7 Güğercinlik 6 14 Güvercinlik 6 14 

8 Şeydali (Şehidali) 27 74 Şehid Ali 27 80 

9 Yapracık 20 71 Yapracık 24 82 

10 

Yukarı Buruncu* 

(Yurtçu) 

12 33 Yukarı Yurtçu 10 30 

*Osmanlıca metin okumasında, ibarelerin yazılışının benzerliğinden dolayı Yurtcu ibaresi Buruncu olarak 

okunmuş olmalıdır. 

Tarihi Etimesgut Köyleri Nüfus Dağılımı 

tablosu incelendiğinde bugünkü Etimesgut 

sınırlarına dahil tarihi köylerden 

bir tanesinin nüfusunun aynı kaldığı, üç 

tanesinin nüfusunun arttığı, diğerlerinin 

ise nüfuslarının azaldığı tespit edilmiştir. 

Köylerden Güvercinlik her iki nüfus sayımında 

da 6 hane ve 14 nüfusa sahiptir. 

Emir Yaman’da ilk genel nüfus sayımında 

14 hane, 32 nüfus var iken sonraki nüfus 

sayımında 21 hane, 47 nüfus; Yapracık’ta 

20 hane, 71 nüfus varken sonraki nüfus 

sayımında 24 hane, 82 nüfus görülmüştür. 

Şehid Ali’de ise 27 hane sayısı değişmezken 

nüfus 74’ten 80’e çıkmıştır. 

Köylerden Ahi Mesud’da 1831 sayımında 

7 hane 30 nüfus yaşarken 1842/1843 

sayımında 14 hane 42 nüfusa ulaşmıştır. 

Aşağı Yurtçu köyünde ilk nüfus sayımında 

13 hane, 37 nüfus yaşarken hane 

sayısı aynı kalıp nüfus 23’e düşmüştür. 

Bağlıca’da 14 hane, 37 nüfus varken birer 

azalmayla 13 hane 35 nüfusa düşmüştür. 

Ballıkuyumcu’da ilk sayımda 25 hanede 72 

kişi yaşarken 20 haneye ve 53 kişiye düşmüştür. 

Elvan köyünde 25 hane 55 nüfus 

bulunurken 19 hane 41 nüfusa gerilemiştir. 

Yukarı Yurtçu’da ise 12 hane 33 nüfustan, 

10 hane 30 nüfusa düştüğü tespit 

edilmiştir. 

183 

T A R İ H T E

Hicri 1258/Miladi 

1842-1843 tarihli nüfus 

defterinin kapağı ve 

fihristi, transkripsiyonu 

ile birlikte verilmiştir. 

Ankara’ya Tâbi Kasaba-i Zîr’in Nüfus Defteri BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 

184 


Zîr Kasabasının, Hicri:1258, Miladi:1842/1843 Tarihli Nüfus Defteri Fihristi 

Ankara’ya Tabi Kasaba-i Zîr’in Nüfus Defteri Fihristi 

Sıra 

No 

Sayfa 

No 

Köy Adı 

Hane 

Sayısı 

Nüfus 

Adedi 

1 1 Ovacık 37 96 

2 4 Busaklar 38 108 

3 8 Galabalar 8 35 

4 9 Bavlum 94 253 

5 16 Memlük 21 93 

6 18 Yakacık 32 88 

7 21 İvedikler 23 65 

8 22 Ma'cun 9 31 

9 24 Yuva 45 117 

10 27 Karacakaya 13 51 

11 29 Susuz 49 159 

12 33 Çakırlar 12 29 

13 34 İlgazi 12 41 

14 35 Ahi Mesud 14 42 

15 36 Elvan 19 41 

16 38 Güvercinlik 6 14 

17 39 Saraycık 15 36 

18 40 Cimşid 9 19 

19 41 Sincan 31 75 

20 44 Emiryaman 21 47 

21 46 Küçük İstanos 10 22 

22 47 Kayı 31 96 

23 50 Kökler 69 203 

24 55 Tatlar 6 17 

25 56 Anayurd 6 16 

26 57 Germeç 9 18 

27 58 Hızır Şeyh 7 17 

28 59 Güreş 18 46 

29 60 Kara Ahmet 35 89 

30 63 Bağır 10 30 

31 64 Müslüm 31 63 

BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi:1842/1843 

Sıra 

No 

Sayfa 

No 

Köy Adı 

Hane 

Sayısı 

Nüfus 

Adedi 

32 67 Şabanözü 72 177 

33 73 Yağmurbaba 12 28 

34 74 Hacı Tuğrul 37 81 

35 77 Poyraz 28 65 

36 79 Bacı 51 131 

37 84 Malı 8 16 

38 85 Alagöz 5 13 

39 85 Hisarlıkaya 30 81 

40 88 Şehid Ali 27 80 

41 90 Balıkuyumcu 20 53 

42 92 Aşağı Yurtçu 13 23 

43 93 Yukarı Yurtçu 10 30 

44 95 Esenler 10 21 

45 96 Polatlar 10 18 

46 97 Hisarcık 7 14 

47 97 Kötüoba 19 51 

48 99 Alcı 21 53 

49 101 Kurd Şeyh 4 14 

50 102 Peçenek 20 66 

51 103 Yapracık 24 82 

52 105 Bağlıca 13 35 

53 107 Kutuğin 14 38 

54 108 Alacaatlu 22 68 

55 110 Tahir 8 19 

56 111 Dodurga 39 102 

57 114 İncek 4 14 

58 114 Lodumu 23 78 

59 116 Alaatlu Çakırları 2 5 

60 117 Kızılcaşehir 5 16 

61 117 Çavundur 5 14 

62 118 Yalıncak 18 68 

63 120 Karakursun 13 43 

64 121 Balgad 16 48 

65 122 Hacı Abdi Paşa Çştliği 10 37 

66 123 Orman 3 6 

67 124 Samutlu 21 52 

185 

T A R İ H T E


Vilayet d’Angora (Cuinet, 1892:247) 

2.1 

ZİR/KASABA 

Bugün Etimesgut ilçesine bağlı olan köy, 

mahalle ve mevkilerin Osmanlı idari 

bölünmesinde Zir Kazası dâhilinde yer 

aldıkları görülmektedir. 16. yüzyılda Kasaba 

olarak varlığı devam eden Zir, 1552 yılında 

nahiye olur. Daha sonra Ankara Sancağına 

bağlı bir kaza olan Zir, tarihi seyir içinde bazen 

nahiye, bazen kaza bazen de kasaba olan 

bir yerleşim yeridir (Sezen, 2017:813). Çınar’a 

göre önceleri Ankara’ya bağlı olan Kasaba 

Nahiyesi daha sonra bugünkü Elmadağ ve 

Keskin bölgelerini içine alan Kasaba-i Bâlâ 

ve Çukurcak Nahiyesi ile Ankara’nın batısındaki 

yerleri kapsayan Kasaba-i Süflâ ve Bacı 

Nahiyesi (Çınar, 1993:11) olarak ikiye ayrılmıştır. 

Bazen ‘Kasaba’ bazen de ‘Kasaba-i 

Süfla’ olarak adlandırılan Zir’in Osmanlı 

döneminde Ankara Vilayetine bağlı dört 

sancaktan Ankara Sancağına bağlı bir kaza 

olduğu görülmektedir. 

186 


Anadolu’da belli başlı Yörük ve Türkmen grupları, 

Halaçoğlu, 2009:Haritalar 

Kasaba Yörükleri 

Ankara sancağının her tarafında yarı göçebe 

ve çoğu az nüfuslu oymaklara rastgelinir. 

Sancağın Kasaba kazasında, 

Yaylalu ve Aziz-Beğlu, Kara-Keçilü, Tos- 

Boğa teşekkülleri yaşamaktadır (Sümer, 

1972:181-182). Anadolu’nun Türkleşmesinde 

Ankara bölgesine yerleşen konar 

göçerler/yörükler, Ankara Yörükleri olarak 

tarihi kayıtlarda yer alır. Ankara Yörükleri, 

1523/30 ve 1571 tahrirlerine göre, Ulu 

Yörük, Kasaba Yörükleri, Haymana (Büyük 

ve Küçük), Karalar, Taceddinlü ve Aydın 

Beylü taifelerinden oluşmaktadır (Erdoğan, 

2005:119-120). 

Yusuf Halaçoğlu, “Anadolu’da Aşiretler, 

Cemaatler, Oymaklar (1453-1650)” kitabında 

Osmanlı arşivlerinde yer alan belgelere 

dayanarak 16. yüzyılda Kasaba’da/ 

Zir’de yer alan ya da Kasaba Yörüklerinden 

olan boy, taife ve cemaatleri sıralamıştır. 

Bu sıralamada Türk boylarından Kayı, 

Eymür, Bayındır, Çavun(l)dur, Beğdili, 

Yıva, Bayat, Alayundlu, Salur, Yüreğir 

ile Barak boylarının alt gruplarının yer aldığı 

görülmektedir (Halaçoğlu, 2009:209- 

2444). 

187 

T A R İ H T E

Kasaba’da (Zir’de) yaşayan konar göçerler/ 

yörükler, sefer halindeki ordunun et, süt, 

peynir, tereyağı gibi ihtiyaçlarını ücreti karşılığı 

temin etmekle de yükümlüydüler. Pek 

çok şehirdeki debbâğhânelerin ham madde 

kaynağı konar göçerler sağlamıştır. Öte yandan 

konar göçerler arasında avcı kuşlar yetiştirenler 

olduğu gibi orman işleriyle meşgul 

olan ve kereste üretenler, maden işletmeciliği 

ya da muhafızlığı yapanlar, derbendlerin 

muhafazasında görev alanlar da olmuştur. 

Konar göçerlerin önemli sayıda develere 

sahip olmaları Anadolu’da taşımacılık tekelini 

ellerine geçirmelerine imkân sağlamıştır. 

Sefer halindeki orduda taşımacılık da yine 

Türkmenler’den temin edilen develerle yapılmıştır. 

Konar göçerler yurt, alacık, topak ev, 

kıl çadır, kara çadır gibi çeşitli tür ve evsafta 

çadırlarda otururlar. Bununla birlikte bazı kışlaklarda 

küçük yerleşmeler ve barınaklar da 

yapmışlardır (Gündüz, 2002:161-163). 

Cemaat 

adı 

Taife Grup Boy Yurdu Sancak Nahiye/Kaza Kaynak 

Aziz Beğlü 

Kasaba 

Yörükleri 

Kara 

Keçilü 

Bayındır Akçapınar Ank Kasaba Nah. 

TKA,TD, Nr.76 

s:51a sene:979 

(1571-72) 

Bayındır - - Bayındır Bayındır k. Ank Kasaba Nah. 

Boğanlu - - - Arıklar m. Ank Kasaba Nah. 

Çavuldur - - Çavun(l)dur Çavuldur k. Ank Kasaba Nah. 

Çeltük Karalar Karalu Beğdili Dulkadir Yör. Ank Kasaba Nah. 

TKA,TD, Nr.76 

s:72b,73a sene:979 

(1571) 

TKA,TD, Nr.74 

s:82b sene:979 

(1571) 

TKA,TD, Nr.74 


(1571) 

TKA,TD, Nr.74 

s:80a-b sene:979 

(1571) 

Denüz - - Bayındır 

İğdecik-i Bala 

m. 

Ank 

Kasaba Nah. 

TKA,TD, Nr.74 

s:101a sene:979 

(1571) 

Eymür - - Eymür Eymür k. Ank Kasaba Nah. 

Eymür - - Eymür Kızılca Eymür k. Ank Kasaba Nah. 

TKA,TD, Nr.74 


(1571) 

TKA,TD, Nr.74 


(1571) 

Haymene-i 

Ulu ve Küçük 

Haymene - - Alkun k. Ank Kasaba Kaz. 

TKA, TD, Nr.76, 

s:155a sene:979 

Kara Kimelü - - - - Ank Kasaba Nah. 



(Haziran 1571) 

Kara Koyunlu - 

Kara 

Koyunlu 

Yıva Hisarlu m. Ank Kasaba Nah. 




Kayı - - Kayı Kayıcık k. Ank Kasaba Nah. 

Kayı - - Kayı Kayı k. Ank Kasaba Nah. 







188 


Hamzalı 

Kasaba 

Yörükleri 

- Bayad Ebrikek m. Ank Kasaba Kaz. 

BOA, TD, Nr.117, 

s:14 sene:929 

(1522-23) 

İran Şah 

Kasaba 

Yörükleri 

- Alayundlu Tutak m Ank Kasaba Kaz. 

BOA, TD, Nr.117, 

s:143 sene:929 

(1522-23) 

İsa Hacılu 

Ulu 

Yörük 

Taifesi 

- Kayı 

Balı Kuyumcu k. 

Kayadere m. 

Yakacık k. 

Kurdeşen k. 

Ank 

Kasaba Kaz. 

TKA,TD, Nr.76 

s:30b-31a 

sene:979 (1571- 

72) 

Kokduklu Karalu Karalu Beğdili Kureyşözünden Ank Kasaba Nah. 

TKA, TD, Nr.74, s: 

sene:979 (Haziran 

1571) 

Kuluslu 

Dulkadirli 

Türkmenleri 

Karalu Beğdili - Ank Kasaba Nah. 




Kayı - - Kayı Kayı k. Ank Kasaba Nah. 

Perâkende - - Kayı Gerder k. Ank Kasaba Nah. 

Perâkende - - Kayı Poslu k. Ank Kasaba Nah. 

Perâkende - - Kayı Elvan k. Ank Kasaba Nah. 





s:196b sene:979 

(1571-72) 


s:197a sene:979 

(1571-72) 


s:197b sene:979 

(1571-72) 

Menteşelü 

Kasaba 

Yörükleri 

Kara 

Keçilü 

Barak - Ank 



(1571-72) 

Sendellü 

Kasaba 

Yörükleri 

Kara 

Keçilü 

Eymür Karga Kavağı m. Ank Kasaba Nah. 


s:100b sene:979 


Ucurat - - - Ucurat Viranı m. Ank Kasaba Nah. 




Yağmurlar 

Kara 

Keçilü 

Kara 

Keçilü 

Kayı Alınpınar m. Ank Kasaba Nah. 




Yıva - - Yıva Yıva k. Ank Kasaba Nah. 

Yörükan - - Salur Dikilütaş m. Ank Kasaba Nah. 

Yörükan - - Salur İnceker m. Ank Kasaba Nah. 

Yörükan - - Salur Akpınar m. Ank Kasaba Nah. 

Yüreğir - - Yüreğir Yüreğir k. Ank Kasaba Nah. 

(Halaçoğlu, 2009:209-2444) 

189 



(1571-72) 













T A R İ H T E

Zir/Kasaba ve Sof Üretimi 

Özellikle sof üretim ve ihracatının önemli bir 

ekonomik gelir kaynağı oluşturduğu dönemlerde 

ismi yurt içi ve yurt dışında sof ile ilgilenen 

herkes tarafından bilinen bir yer olan Zir’in 

merkezi, tarihi adıyla İstanos’tur. Zir, sof üretiminde 

en önemli kırsal merkezlerden birisidir 

ve ekonomik olarak güçlüdür. Sof dokumacılığı 

ve ticaretinin önemli olduğu yılların sonuna 

kadar Ankara ekonomisine önemli bir katkıda 

bulunmuştur. Ankara keçisinin o dönem en 

önemli yetiştiricileri Zir ve çevresinde yaşayanlardır. 

Ankara keçisi kırkım yapılması, 1930, 

Erman Tamur Koleksiyonu 

“Zir, daha önceleri İstanos adıyla adlandırılıyordu; 

Kepir ve Ankara Çayları’nın hemen 

kesiştiği noktada bulunan çok eski bir yerdir. 

Evlerinin dağın yamacında sıralandığı köy çok 

şirindir. Tren köyde durmaz, köyün yakınında, 

Engürü’nun sol yakasında bulunan ve yola 

hâkim Kesiktaş’ın kaya duvarları insan eliyle 

oluşturulmuş ve barınak ya da kilise olarak 

kullanılmış mağaraları ve oyukları gösterir. 

Ankara’ya trenle giderken, sağ tarafta, Çubukova 

ve Sincanköy istasyonları arasında, bunlardan 

birkaçı görülebilir. Zir’in tüm çevresi, 

özellikle de Ayaş Beli çevresi içinde, mağaraları 

ve Galatların oppida’sını düşündüren ama 

muhtemelen daha sonraki çağlara ait olan 

büyük bloklardan yapılmış surları barındırır” 

(Mamboury, 2014:291). 

Evliya Çelebi de Seyahatnamesinde Ankara 

yolu üzerinde konakladığı “Büyük Istanoz kasabası 

menzili” ifadesiyle Zir’in bakımlı ve korunaklı 

yapısını şöyle anlatır: 

“Ankara paşasının subaşılığı hükmünde 150 

akçe nahiye kazalarından Murtatova nahiyesi 

hududunda iki tarafı göklere çıkmış daracık derenin 

kenarında bin haneli, bağsız ve bahçesiz, 

camili, hamamı ve küçük sultan çarşılı bakımlı 

bir kasabadır. 

Bu kasabanın iki başında büyük kapıları var 

imiş. Sultan III. Mehmed zamanında Celâlî Karayazıcı, 

kapıları söküp şehri yağmalamış. Eğer 

o kapılar tamir olunsa bu kasabaya bir taraftan 

zafer mümkün değildir. Zira iki tarafı Samanyolu 

gibi göklere baş uzatmış, şahin, zağanos 

ve miskî kartal yuvaları, yalçın sipsivri kızıl ve 

sarı uçurum kayalardır ki insan bakmaya cür'et 

edemez. Van, Şebin Karahisarı ve Mardin Kalesi 

kayaları gibi heybetli, tehlikeli ve ibret verici 

kayalardır. Kimi Bîsötun Dağı gibi altı boştur, 

kimi ejderha gibi yukarıdan aşağı süzülmüş, 

kimi arslan görünüşlü, kimi fil cüssesi gibi türlü 

türlü acaip yapılı kayalardır” (Dağlı, 2008:533). 

Çelebi, Zir’deki sof üretimine “Bin adet sof 

(yün) ve muhayyer (hareli kumaş) işlenir tezgâh 

vardır derler” şeklinde değinirken buranın 

“dere içi olduğundan havasının gayet sıcak” 

“lâkin hoş muhayyeri” olduğundan beğenildiğini 

ifade eder (Dağlı, 2008:533) ki, Ankara’dan 

dönüş yolunda Istanoz kasabasına yeniden uğradığını 

da belirtir (Dağlı, 2008:566). 

190 


Zir Vadisi Evleri, Gökçe Günel Arşivi 

Zir Vadisi, Zağar köprüsü, Gökçe Günel Arşivi 

Yenikent Zir Vadisi Evleri, Gökçe Günel Arşivi 

Yenikent Zir Vadisinde bir okulda bayram kutlaması, 1950’li Yıllar, Antoloji Ankara, 2018 

191 

T A R İ H T E

1290 tarihli Ankara Vilayet Salnamesi’ne 

göre Zir Kazası’nda “Kaimmakam Rauf Bey, 

Naib Mehmed Niyazi Efendi, Mal Müdürü 

İbrahim Efendi ve Tahrirat Kâtibi Hayreddin 

Efendi” görev yapmaktadır (Ankara Vilayeti 

Salnamesi-1290, 2014:51). Ankara’ya mesafesi 

5 saat (Ankara Vilayeti Salnamesi-1290, 

2014:94) olarak ifade edilen Zir Kazası’nın 

yine aynı yıl İdare Meclisi ile De’avi Meclisi de 

şöyledir:Hicri 1258/Miladi 1842-1843 yılı nüfus 

sayımı bilgilerinin yer aldığı “Ankara’ya 

Tabi Kasaba-i Zir’in Nüfus Defteri”ne göre 

daha sonra Etimesgut sınırları dahilinde yer 

alacak olan Ahi Mesud, Aşağı Yurtçu, Bağlıca, 

Balıkuyumcu, Elvan, Emiryaman, Güvercinlik, 

Şehid Ali, Yapracık, Yukarı Yurtçu 

köylerinin isimlerine rastlanmaktadır. 

Hicri 1300/Miladi 1882-1883 tarihli Ankara Vilayet 

Salnamesi’ne göre Zir Kasabası merkez 

nüfusu 1.286 iken Zir’e bağlı köylerin (Zir Kurası) 

toplam nüfusu 7.190 olarak görülmektedir. 

Aynı yıl Ankara’nın toplam nüfusu ise 

109.854’dür (Ankara Vilayeti Salnamesi-1300, 

2014:153). 

Ankara Vilayeti Salnamesi-1290, 2014:197 

Ankara Vilayeti Salnamesi-1300, 2014:201 

192 


Vilayet Dahilinde Bulunan Nüfus-ı Mevcude ile Kasaba ve Kura ve Nevahinin Ta’dadını Mübeyyen Cedveldir. 

ANKARA SANCAĞI 

Esami-İ Kaza ve 

Nevahi 

İslam 

Rüm 

Milleti 

Ermeni 

Milleti 

Katalik 

Milleti 

Protestan 

Yahudi 

Milleti 

Kıbti 

Müslim 

Gayri 

Müslim 

Ankara Kasabası 5967 909 367 3837 12 215 25 11 

Ankara Kurası 2533 

Ayaş ve 

Mülhakatı 

4160 

Ayaş Kurası 5920 

Beypazarı 

Kasabası 

2996 

Ve Kurası 5642 

Nalluhan 405 292 

Kurası 6132 35 

Seferihisar 2675 1679 

Kurası 7703 

Zir Kasabası 40 1135 111 

Zir Kurası 7190 

Bala Kazası 11240 82 

Haymana Kazası 10482 

Çubukabad 

Kazası 

7145 

Yabanabad 

Kazası 

21107 

Mihalcık 

Kazası 

167 

Yekun-ı Ankara 102134 909 3483 2837 123 215 142 11 

(Ankara Vilayeti Salnamesi-1300, 2014:153) 

ZİR KAZASI 

Kaimimakam Rauf Bey 

Naib Mehmed Niyazi Efendi 

Mal Müdürü İbrahim Efendi 

Tahrirat Katibi Hayreddin Efendi 

İDARE MECLISI 

Reis 

Kaimimakam Bey 

Halil Efendi 

Emir Efendi 

Aza 

Hatib Hasan Ağa 

Karabet Ağa 

Katip 

Hayreddin Efendi 

193 

Reis 

Mümeyyizan 

Mal Refiki 

Rüsümat Memuru 

Kaza Sandık Emini 

DE’AVI MECLISI 

Naib Efendi 

Hafız Hasan Efendi 

Ali Bey 

Mardirus Ağa 

Hasan Ağa 

Agop Efendi 

Hafız Mustafa Efendi 

Kifork Efendi 

Ankara Vilayeti Salnamesi, Ankara- 

Kayseri-Kırşehir-Yozgat, 1290, III, Ankara 

Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 

2014, Ankara Sayfa:51 

T A R İ H T E

Emeksiz Çiftliği 

(Ahimesud) 

1925 yılı Ankara’nın Güneybatısını Gösteren Fiziki Harita 1/200.000 

2.2 

AHİ MESUD KÖYÜ 

Ahi Mes’ud Köyü Etimesgut’u oluşturan 

tarihi 10 köyden birisidir. Alfabetik 

olarak ilk sırada gelen bu köy, 

Etimesgut’un merkezi durumundadır. Tarihi 

haritalarda Ahi Mesud’un bulunduğu bölge, 

Emeksiz Çiftliği olarak da geçmektedir. Köy; 

Osmanlı Arşiv kaynaklarında Ahi Mes’ud ve 

Akmasus isimleriyle adlandırılmıştır. Osmanlı 

idari bölünmesinde belirli hane sayısını kaybeden 

yerleşkeler köy statüsünü yitirerek çiftlik 

haline gelmektedir. Bu yönüyle Ahi Mes’ud 

Köyü de zaman içinde nüfus kaybı ve hane 

sayısı azalmasıyla çiftlik hâline dönüşmüştür. 

Hitit öncesi dönemden itibaren bir yerleşim 

ve ziraat yeri olan Ahi Mes’ud’ta yapılan tarihi 

kazı ve araştırmalarda (Bkz:Frigler Dönemi) 

bulunan Etimesgut (Frig) Aslanı, Emeksiz 

(Ahi Mes’ud) Çiftliğinde bulunmuştur. 

Bu köy, arkeolojik araştırmalar bakımından 

Ankara ve Türkiye açısından önemli bir yere 

sahiptir. Halen Anadolu Medeniyetleri müzesinde 

sergilenen ve Etimesgut’un sembolü 

durumunda olan ETİMESGUT ASLANI müzede 

bulunan eserlerin numaralandırılmasında 

ilk sıralarda gelmektedir. 

Ahimesut’ta bulunan Frig Aslanı M.Ö. 1200- 

700, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 

194 


Karte von Kleinasien 1902-06, Richard Kiepert-Dietrich Reimer, Ölçek 1/400.000 

Ahi Mes’ud Köyü, Anadolu’nun Türkleşmesi 

sürecinde Kasaba Yörüklerinin yaşadığı 

bir köy durumundadır. Kitabımızın 

Zir kazası bölümünde geniş biçimde ele 

aldığımız Kasaba Yörükleri, konar göçerlikten 

yerleşik hayata geçmiş ve Osmanlı 

Devleti’nin yaptığı seferlerde ordunun bir 

kısım ihtiyaçları ile kendilerine düşen miktarda 

asker temini yapan bir topluluktur. 

Köye ait resmi kayıtlar; Ankara’nın önemli 

ahilerinden Ahi Mesud’un yaşadığı 1400’lü 

yıllardan itibaren Osmanlı arşivlerinde 

yer almaktadır. 438 numaralı Muhasebe-i 

Vilayet-i Anadolu Defteri’nin 364’üncü sayfasında 

Ahi Mesud’la ilgili kayıt mevcuttur 

(BOA, MVAD, 438, 1993:364). Ankara’nın 

en eski, 14 Mayıs 1583-12 Şubat 1584 tarihli 

1 Numaralı Şer’iyye Sicilinde Ahimesut 

köyüne ait kayıt bulunmaktadır. Bu 

kayıtta, Ahimes’ud (Etimesut) zaviyedarı 

Hüseyin Çe’nin Ahimesut köyündeki Badiheva 

işlerini görüp gözetmeğe Karlı’yı H. 

15 Muharrem 992/28 Ocak 1584 tarihinde 

vekil olarak atadığı belirtilmektedir (Ongan, 

1958:113). 

195 

T A R İ H T E

Ahi Mesud Türbesi, Etimesgut Belediyesi arşivi 

Ahi Mesud Kimdir? 

Etimesgut isminin esin kaynağı olan Ahi 

Mesud, Osmanlı devrinde Ankara’da yaşayan 

“Ahi Baba” denilen bir ahi reisidir. 

Ankara’ya Kırşehir’den geldiği kabul edilen 

Ahi Mesud’un mesleği debbağlık idi. Muhtemelen 

Kırşehir’de doğmuştur. Ahi Evrenin 

neslinden geldiği şeklindeki ifadeleri, 

akrabalık olarak kabul etmek yerine ahilik 

bağı, mesleki intisap olarak kabul etmek 

daha doğru olur (Hacıgökmen, 2014:135). 

Doğum ve ölüm tarihleri konusunda net bir 

bilgi bulunmamaktadır. Ahi Mesud Zaviyesi 

Miladi 1462 yılında oğlu Minnet’in tasarrufunda 

olduğuna göre bu tarihten önce vefat 

etmiş ve zaviyenin yanındaki bu mezarlığa 

defnedilmiş olmalıdır. Ahi Mesud’un ismi, 

Bağlıca Köyünde kurduğu zaviyesi ve oğlu 

Ahi Sinan’a ait Ahilik şeceresinden öğrenilmektedir. 

Ahi Mesud’un zaviyesi Bağlıca’da 

kurulu olduğundan zaviyeye ilişkin bilgiler 

Bağlıca Köyü kısmında detaylı şekilde ele 

alınmıştır. Ahi Mesud Köyü arazisinin gelirlerinin 

bir kısmı Ahi Mesud zaviyesine aittir. 

Ahi Mesud’un Sinan, Minnet ve Turud isminde 

üç oğlu vardır. 

Ahi Mesud’un oğulları 

Bunlardan Ahi Sinan şeceresi ile Ahi 

Mesud’dan daha meşhur olmuştur. Ahi 

Sinan’ın Kırşehir Müzesinde teşhir edilen 

Farsça ve Türkçe iki şeceresi önemli kaynaklardır. 

Ahi Sinan’ın Miladi 1471 yılında 

Ahi Mahmud’dan aldığı, Kırşehir Müzesinde 

teşhir edilen bu şecere çeşitli çalışmalarda 

tanıtılmıştır (Köksal, Kurdoğlu, Şenödeyici 

2008:20-87; Hacıgökmen, 2011:51-62). 

Ahi Turud isimli oğlu yazılı belgelerden bilinmektedir. 

Ahi Sinan’ın Şecerenamesindeki 

şahitlerden birisi Ahi Turud’tur (Köksal, Kurdoğlu, 

Şenödeyici 2008:20-87). Şecere sahibi 

Ahi Sinan’dan başka Minnet ismindeki oğlunu 

Hicri 867/Miladi 1472 yılında babasının 

Bağlıca’daki zaviye ve çiftliğini tasarruf etmesinden 

öğreniyoruz (BOA, 1522, TD.117, 

s.20). Ahi Minnet’e ait Yapracık köyünde Ahi 

Minnet Çiftlik vakfı olduğu 1522 tahririnde 

kayıtlıdır (BOA, TD.117, s.35a). Ahi Minnet’in 

bir çiftliği de Kasaba (Zir) Kazasına tabii Bayracuk 

köyünde yer almaktadır (BOA, TD 438, 

s.368b.). 

196 


Ahi Mesud Zaviyesi 

Çok sayıda arşiv belgesinde ismi geçen 

Ahi Mesud Zaviyesinin hiçbir kalıntısı günümüze 

gelmemiştir. Ahi Mesud Zaviyesinin 

durumu hakkında Bağlıca Köyünün 

yaşlılarının söylediği rivayetten başka bir 

bilgi bulunmamaktadır. Onlara göre zaviye 

köyün yenilenen eski mezarlığın kenarında 

idi. Mezarlıktaki büyük bir mezar 

da Ahi Mesud’un mezarı idi (Hacıgökmen, 

2011:55). Herhangi bir kitabesi olmayan 

bu mezar üzerine 2018 yılında altıgen 

planlı, baldaken tarzında açık bir türbe yapılmıştır. 

Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde Ankara 

ve çevresinde bulunan zaviyeler toplum ve 

devlet için önemli rol oynamıştır. Tasavvufi 

hareketler bakımından Ankara ve çevresinin 

çok önemli bir merkez olduğunu arşiv 

kaynakları göstermektedir. Etimesgut’ta 

bulunan Ahi Mesud Zaviyesinin bir ahi 

kuruluşuna ait olmasının yanında buradan 

gelip geçen insanların bedelsiz konaklayabildiği 

bir tesis olması yönünden 

önem kazanır. Zaviyenin vakfiyesi elimize 

geçmediğinden aynı dönemde Kahraman 

Kazan Tekke Köyünde kurulmuş olan Turasan 

Bey Zaviyesinin 1423 tarihli vakfiyesi 

bir zaviyenin çalışması bakımından bize 

yol göstermektedir. 

Yeğen Bey Vakfiyesi diye de bilinen bu 

vakfiyede “zaviye gelen her fukaraya açıktır. 

Zaviyede günde iki defa yemek pişirilir; 

orada hazır bulunanlar, misafirler, mukîm 

ve mücavir olanlar ondan yerler. Oraya binek 

hayvanı ile bir misafir gelirse hayvanına 

yulaf verilir. Eğer şanlı şerefli bir kimse 

misafir olarak gelirse onun şanına layık en 

güzel şekilde ona i’zaz ve ikrâm olunur. Zaviyenin 

kapısı daima açık bulunacaktır. Giren 

girer, çıkan çıkar. İsteyen, misafir olur 

gider; dileyen mücavir olarak kalır. Geceyi 

geçirmek isteyen yatar, gitmek isteyen gider. 

Oradan misafir kovulmaz, azarlanmaz, 

men olunmaz; nasıl isterse öyle yapar, misafire 

tabi olunur” (VGMA, 2113:326; Kılcı, 

2013:71). 

Ahi Mesud Zaviyesi Görevlileri 

Ahi Mesud Zaviyesinin geliri Bağluca köyünden 

elde edilen vergilerdir. Bağlıca 

köyünden hasıl olan gelirin dörtte biri 

Ankara’daki Ahi Şerafeddin Zaviyesine 

gitmektedir. Miladi 1522 yılında yapılan 

tahrirde Defter-i Köhne’de (863/1463 tarihli, 

BOA, MAD 9 nolu defter) zaviyenin 

meşihatını önceden Ahi Doğan’ın yürüttüğü, 

Ahi Mesud’un oğlu Ahi Minnet’in 

nezaret ettiği, tevliyetinin (yönetiminin) 

de Ahi İbrahim’de olduğu kayıtlı iken halen 

(1522 yılında) zaviyenin meşihatını Ahi 

Mesud’un neslinden Mehmed oğulları Ahi 

Hoca ile Ahi Babalı’nın yürüttüğü, vakfın 

tevliyetini de diğer oğlu Emre’nin yürüttüğü 

kayıtlıdır (BOA, TD.117, 20b). Tahrir 

defterlerine göre Miladi 1463 yılında 1.365 

akçe olan zaviyenin geliri 1530 ve 1571 yıllarında 

1.574 akçeye çıkmıştır (Erdoğan, 

2004:190). 

Osmanlı devrinde Ahi Mesud Zaviyesine 

yapılan görevli tayinleri konusunda çok 

sayıda arşiv belgesi vardır. Zaviye vakfına 

mütevelli olarak Hicri 1070/Miladi1659-60 

yılında Şeyh Mehmed tayin edilmiştir (Ankara 

ŞSD, 448:155). Vakfın mütevelli ve zaviyedarlık 

görevlerine Receb 1099/Mayıs 

1688 tarihinde Himmet Hoca tayin edilmiştir 

(Ankara ŞSD, 759-274-474). 

197 

T A R İ H T E

(Ankara ŞSD, 759-274-474) 

Vakfın zaviyedarlık görevine 1 Zilkade 1108 / 

22 Mayıs 1697 tarihinde Mustafa halife tayin 

edilmiştir (Ankara ŞSD, 763, 323, 601). Zaviyeye 

24 Cemaziyelevvel 1115 /12 Ekim 1703 tarihinde 

de başka bir tayin daha yapılmıştır (Ankara 

ŞSD-768-0058-2169). 24 Rebiulahir 1113/ 

28 Eylül 1701 tarihli kayıt Ahi Mesud Zaviyesi 

vakfına Şeyh ve mütevelli tayini (Ankara ŞSD- 

80 ) ve 5 Muharrem 1114 /1 Haziran 1702 tarihli 

kayıt, Ahi Mesud Zaviyesi vakfına zaviyedar tayini 

hakkındadır (Ankara ŞSD-80). Vakfın yarım 

hisse tevliyet ve şeyhliğine, 20 Zilhicce 1187/ 4 

Mart 1774 tarihinde bu göreve layık olduğu kabul 

gören Hacı Bayram-ı Veli soyundan Tayyib 

(Ankara ŞSD, 763, 323, 601) 

Baba tayin edilmiştir (AŞSD, 850- 198 ). Zaviyenin 

nısıf zaviyedarlık, şeyhlik ve nezaret görevlerini 

müştereken yürüten iki görevlinin vefatlarından 

sonra 9 Safer 1217/ 11 Haziran 1802 

tarihinde yerlerine onların çocukları Ali ve Ali 

bin Ali tayin edilmiştir ( VGMA, 532, 71). Ali bin 

Ali’nin çocuksuz vefat etmesi üzerine zaviyedar, 

tevliyet ve meşihat görevlerini yürütmek üzere 

21 Ramazan 1229/6 Eylül 1814 tarihinde Hafız 

Hayreddin tayin edilmiştir (AŞSD, 900, 129, 168). 

198 


(AŞSD, 850- 198) 

(VGMA; 532 :71) 

11 Cemaziyelevvel 1252 /24 Ağustos 1836 

tarihli bir belgede Hafız Hayreddin vefat 

edince oğulları Seyyid Ahmed Ataullah, 

Seyyid Mehmed Bahaeddin, Seyyid Hasan 

Tahsin ve Seyyid Hüseyin Hasib halifeler 

verdikleri dilekçede babalarının yerine müştereken 

görevlendirmelerini istemişlerdir. 

Zaviye hizmetlerinin yürütülmesi “ayende 

ve revendeye it’am-ı taam olunmak” ve 

hayratının imarını yerine getirmek şartı ile 

görevlendirilmiş ve kendilerine berat verilmiştir 

(BOA, EV MH 00025 00040). Zaviyenin 

bu tarihte faal olduğunu, burada gelip 

giden yolcuların ihtiyacının karşıladığını gibi 

gösterilmekte ise de gelir miktarının azlığı 

şüphe uyandırmaktadır. Gurrei Zilkade 1296 

/ 17 Ekim 1879 tarihli belgede uzun zamandır 

vakfın muhasebesinin yapılmadığından 

zaviyenin faal olup olmadığının araştırılması 

istenmiştir (BOA, EV MKT 00973 00004). 

199 

T A R İ H T E

(BOA, EV MKT 00973 00004) 

(BOA, EV MH 00025 00040) 

19 Rebiulevvel 1243/ 10 Ekm 1827 tarihinde 

Bağlıca, Hacıköy, Ayaş İncepelit ve Ahi Mesud 

Zaviyeleri zaviyedarlığına Hacı Bayram-ı 

Veli soyundan Seyyid Ahmed Baba ibni Seyyid 

Mehmed Said tayin edilmiştir (VGMA, 535:96). 

Osmanlı devletinin son zamanlarında mali sıkıntılardan 

kurtulabilmek için köylerdeki vakıf 

arazilerinin gelirlerine devletçe el konulmuştur. 

Devletçe işletilen bu arazilerin gelirlerinden 

mütevelliler ve vakıf evlatlarına düşen paylar 

ödeniyordu. Ahi Mesud Zaviyesi arazileri de 

devlet yönetimine geçince vakfın yöneticileri 

ücretlerini devletten almışlardır. 29 Şaban 

1264/31 Temmuz 1848 tarihli bir belgede 

vakfın mütevellileri Seyyid Ahmed Ataullah, 

Seyyid Mehmed Bahaeddin ve Seyyid Hasan 

Tahsin Efendi ücretlerinin ödenmesini talep etmektedirler 

(BOA, EV. MKT.01058.00334). 

( BOA, EV. MKT. 01058 .00334) 

200 


Ahi Mesud Köyü Nüfusu 

Osmanlı Devleti’nde ilk genel nüfus sayımının olduğu 1831 yılı nüfus verilerinin 

kayıtlı olduğu 1738 numaralı Ankara Nüfus Defterinin ikinci bölümünü oluşturan 

Kasaba-i Süfla’da 66 köy bulunmaktadır. 1831 yılı nüfus sayım sonucuna göre bu 

66 köyde toplam 3056 kişi, Ahi Mes’ud’da ise 7 hanede 30 nüfus yaşamaktadır 

(Koltuk, 2016:408). 

Ahi Mes’ud Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 

Hane Sıra Adı Baba Adı Özellik / Açıklama Yaşı 

1 Süleyman Orta boylu kara sakallı 40 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

2 Hüseyin Süleyman Sabi 

3 Ali Süleyman Sabi 

4 Halil Süleyman Sabi 

5 Ahmet Süleyman Sabi 

6 Mustafa Süleyman Sabi 

7 Mehmet Yeğeni, Ter bıyık 23 

8 İbrahim Yeğeni 20 

9 Şahabeddin Yeğeni 15 

10 Ali Yeğeni, Ölümü: H.1247/M.1831-1832 Sabi 

11 İsmail Yeğeni Sabi 

12 Bekir Yeğeni Sabi 

13 Kantemir Uzun boylu kara sakallı 35 

14 Ahmet Kardeşi, kara sakallı 30 

15 Ali Kardeşi, ter bıyık 24 

16 Mehmet Orta boylu kara sakallı 40 

17 Mustafa Mehmet Oğlu Sabi 

18 Bekir 

Uzun boylu kır sakallı, Çoban, Ölümü: 

H.1247/M.1831-1832 

19 Hüseyin Bekir Oğlu 16 

20 Ahmet Bekir Oğlu Sabi 

21 Ali Bekir Oğlu Sabi 

22 İbrahim Orta boylu kır sakallı 48 

23 Hasan İbrahim Oğlu, ter bıyık 20 

24 Hasan 

Orta boylu kır sakallı, Ölümü: 

H.1247/M.1831-1832 

25 Ahmet Yeğeni 15 

26 Veliyüddin Yeğeni Sabi 

27 Hüseyin 

Uzun boylu sarı sakallı, Ölümü: 

H.1247/M.1831-1832 

28 Ali Hüseyin Oğlu 15 

29 Mehmet Hüseyin Oğlu Sabi 

30 Ömer Hüseyin Oğlu Sabi 

201 

50 

50 

45 

T A R İ H T E

Hicri 1258/Miladi 1842-1843 yılı nüfus sayımı 

bilgilerinin yer aldığı “Ankara’ya Tabi 

Kasaba-i Zir’in Nüfus Defteri”ne göre daha 

sonra Etimesgut sınırları dahilinde yer alacak 

olan Ahi Mesud Köyünün ismine rastlanmaktadır. 

Bu sayımda Ahi Mesud Köyünde 14 

hane, 42 nüfus olduğu görülmektedir. Ayrıca 

Hicri 1300/Miladi 1882-1883 tarihli Ankara Vilayet 

Salnamesi’ne göre Zir’e bağlı köylerin 

(Zir Kurası) toplam nüfusu olan 7.190 içinde 

Ahi Mesud Köyünün nüfusu da dahildir (Ankara 

Vilayeti Salnamesi-1300, 2014:153). 

Ahimesud Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi: 1842/1843, Sayfa:77-79 

202 


Karye-i Ahimesud Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 

Hane Sıra Adı Baba Adı Özellikleri Yaşı Lakabı Açıklama 

1 

1 Süleyman Ahmet Orta boylu kara sakallı 56 Köy muhtarı 

2 Hüseyin Süleyman Orta boylu ter bıyıklı 22 

3 Ali Süleyman Orta boylu 18 Redif süvari askeri 

4 Mustafa Süleyman - 9 

5 Mehmet Süleyman - 4 

6 Halil Süleyman Şâbb emred 14 

2 7 Bekir Alikoca Orta boylu kara bıyıklı 26 Çiftçi 

3 

8 Deli Mehmet Hüseyin Uzun boylu kumral sakallı 33 Çiftçi 

9 İbrahim Hüseyin Orta boylu sarı bıyıklı 29 Redif askeri 

10 Şahabeddin Hüseyin Orta boylu ter bıyıklı 22 

11 Ali Hüseyin Orta boylu 17 

12 Hüseyin Deli Mehmet - 3 

4 13 Kanber Baba oğlan Orta boylu kara sakallı 53 Kirli Çiftçi 

5 

14 Ahmet Baba oğlan Orta boylu kara sakallı 49 Kirli Çiftçi 

15 Halil Ahmet - 2 

6 16 Hacı Mehmet 

Manka oğlu 

Mustafa 

Uzun boylu kumral sakallı 47 Çiftçi 

7 

17 Mehmet Hüseyin Orta boylu kır sakallı 64 A’yan Çiftçi 

18 Mustafa Mehmet Orta boylu ter bıyıklı 22 

19 Süleyman Mehmet Orta boylu kır sakallı 59 Dacik oğlu Çiftçi 

8 

20 Mustafa Süleyman Orta boylu ter bıyıklı 19 

21 Mehmet Süleyman Orta boylu 18 Asakir-i mansurede 

22 Hasan Süleyman Orta boylu 17 

23 Süleyman Mehmet Uzun boylu ak sakallı 75 İmam oğlu Çiftçi 

9 

24 Salih Süleyman Orta boylu sarı sakallı 33 İmam oğlu Çiftçi 

25 Ahmet Süleyman Orta boylu ter bıyıklı 20 İmam oğlu Mansure askerinde 

26 Ali Süleyman - 10 İmam oğlu 

27 Mustafa Ömer Uzun boylu kumral sakallı 34 Evran oğlu Çiftçi 

10 

28 Mehmet Ömer Orta boylu terbıyıklı 22 Evran oğlu Mansure askerinde 

29 Osman Ömer Orta boylu terbıyıklı 20 Evran oğlu Kolu çolak 

30 Ahmet Ömer Şabb emred 13 Evran oğlu 

31 Kara Mehmet Süleyman Orta boylu ak sakallı 77 Çiftçi 

11 32 Hasan Ömer Orta boylu 15 Oğulluğu 

33 Süleyman Kara Mehmet Orta boylu kumral bıyıklı 26 Askerden muhrec 

34 Feyzullah Mustafa Kısa boylu kır sakallı 70 Çiftçi 

12 35 Mustafa Feyzullah Uzun boylu kumral sakallı 34 Çiftçi 

36 Halil Feyzullah Orta boylu 16 Meczub 

37 Hüseyin Mehmet Orta boylu kara sakallı 45 Demirci oğlu Çiftçi 

38 Hasan Mehmet Şabb 8 Demirci oğlu 

13 

Oğulluğu, Bâ tezkere-i 

39 Ali Mehmet Orta boylu kumral bıyıklı 25 

Hazret-i Seraskerî 

Asakirden muhrec 

40 Musa efendi Osman Orta boylu kır sakallı 54 Köy imamı 

14 41 Halil Musa efendi Şabb 9 

42 Osman Musa efendi Şabb 7 


203 

T A R İ H T E

Ahi Mesud Köyü Vergileri 

Osmanlı Döneminde kişiye kazanç sağlayacak 

her türlü mal varlığı, tarla, bağ, bahçe, 

ev, dükkân, hayvanlar ve bundan başka gelir 

getiren bir mesleği varsa bunların hepsi tespit 

edilmiştir. Bu çerçevede her mükellefin 

kişisel servetine ve senelik kazancına göre 

vergilendirilmesi yoluna gidilerek bu bilgiler 

Temettuat defterlerine kaydedilmiştir. 

Ahi Mesud Köyü Sakinlerinin 

Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

Temettuat defterlerinde geçmişe dönük olarak 

aile ve sülale tespiti, her ailenin lakabı ile 

yıllık vergisi, sosyo-ekonomik yapısı ve toplumsal 

konumu gibi veriler elde edilebilir; 

köylerin eski isimlerini, köyün toplam gelirlerini 

bulmak ve öğrenmek de mümkündür. 

Defterlerin sonunda köyün tamamının vermiş 

olduğu toplam vergi miktarı yazıldıktan 

sonra köyün ihtiyar heyetinden iki/üç kişi ile 

muhtarın ve imamın isim ve mühürleri yer almaktadır. 

Burada Hicri 1260-1261 yılı temettuat defterindeki 

Ahi Mesud Köyünün emlak ve arazi 

ve temettuatlarının orijinali ile transkripsiyonuna 

yer verilmiştir. Transkripsiyon verilirken 

köy muhtarının temettuatı detaylı olarak verilmiş, 

yer darlığından ve ayrı bir çalışmasının 

konusunu teşkil ettiğinden köydeki diğer 

kişilerin temettuatı icmalen (özet olarak) yer 

almıştır. 

BOA, ML.VRD. 

TMT.d.01305, Hicri:1260-1261, 

Miladi: 

1844/1845, Sayfa:4 

204 


Ahi Mesud Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01305, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:2,3 

205 

T A R İ H T E

Ahi Mesud Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01305, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:2 

206 


Ahi Mesud Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01305, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:2-4 

207 

T A R İ H T E

Şer’iye Sicillerinde Ahi Mesud Köyü 

Osmanlı Dönemi’nde insanlar arasındaki hukukî ilişkilere dair kayıtlar, şer’iye sicilleri adıyla 

tutulmuştur. Bu defterler, kadılar tarafından tutulan ve Osmanlı hayatının aile, toplum, ekonomi 

ve hukuk gibi birçok alanının tarihi için veriler içeren en önemli kaynaklardır. Kadıların Osmanlı 

sistemindeki etkin rolleri sebebiyle şer‘iyye sicilleri sosyal ve yerel tarih çalışmalarında 

da kullanılmaktadır. Kadı sicilleri de denen bu belgeler de vefat eden kişilerin miras paylaşım 

ve ilamından bir camiye imam atanmasına kadar bugünkü manada hukuki ya da cezai pek çok 

muamele ile davalara ait 500 yılı aşkın kayıtlar mevcuttur. Burada örnek olması bakımından 

Ahi Mesud Köyünden Hüseyin b. İbrahim’in vefatı üzerine dayısı Mehmed Ağanın talebiyle 

tereke tespitine ve bu terekeden eşi Havva ile oğlu Şükrü’ye düşen paylara yer verilmiştir. 

Ahi Mesud Köyüne Ait Şer’iye Sicili Örneği (Tereke) 

BOA, MŞH_ŞSC_d_00783_0029, Numara: 81 

208 


MŞH_ŞSC_d_00783_0029, Numara: 81 

Ankara Vilayet-i celilesi dahilinde Zîr Kazası’na tabi’ Ahi Mesud Karyesi’nde sakin iken bundan akdem vefat eden 

Hüseyin ibn-i İbrahim’in veraseti zevce-i menkuhe-i metrukesi Hava bint-i Ali ile sulbî sagir oğlu Şükrü’ye münhasıra 

olduğu inde’ş-şer’i’l-enver zahir ve mütehakkık olduktan sonra sagir-i mezbûr Şükrü’nün pederi müteveffâ-yı 

mezbûrdan müntakil malını hıfza ve tesviye-i umurunu rü’yete taraf-ı şer’den bâ hüccet-i şer’iyye vasî nasb ve tayin 

olunan karye-i mezbûre ahalisinden dayısı Mehmed Ağa ibn-i Hasan’ın taleb ve ma’rifetleri ve ma’rifet-i şer’ ile 

tahrir ve beyne’l-verese ve bi’l-müzayede tevzî’ ve taksim olunan tereke-i müteveffâ-yı mezbûrdur ki ber vech-i âtî 

zikr ve beyan olunur. Fi 13 Muharrem sene 308 

Aded Kuruş Para 


Yorgan 1 35 

Döşek 1 30 

Yüz yasdık 1 10 

Mukaddem müteveffiye olan 

zevcesinden hisse alacağı 78 20 

Heğbe 1 20 

Hoşab tası 1 19 

Kuşhane 1 21 

Sahan 1 10 10 

Tepsi 1 21 

Sahan 2 15 20 

Tas 2 15 20 

Kapaklı tencere tava 2 15 10 

Kapaklı tencere 1 28 

Kapaklı sagir tencere 1 8 

Helke 1 19 

Kebir tava 1 11 10 

Heğbe 1 18 

Mendil 1 10 

Yale 1 19 

Çuval çift 1 30 

Sagir çuval 2 19 

Kazgan 1 43 

Yatak takım - 30 

Yasdık 1 8 

Koton işlik 1 21 

Yaba 1 5 

…. 1 2 

…. 1 3 

Orak 2 2 

Tırpan 2 5 

Ades 1 30 

Koyun Ru’s 6 210 

Keçi Ru’s 1 50 

Kuzu Ru’s 2 40 

Mısır … 10 39 

… 1 32 10 

Kara sığır öküz 2 550 

….. 2 100 

Çift takımı 1 21 

Hırdavat-ı menzil - 20 

Nühasî kırba 3 30 

Köhne çuval 1 2 

Dakik yarım 4 24 

Bulgur yarım 2 12 

Köhne şalvar 1 20 

Kara sığır düğesi 1 110 

Karye derununda mülk-i menzil - 150 

Mezrû’at-ı hınta yarım bi’n-nısf 3 30 

BOA, MŞH_ŞSC_d_08911_0080, Sayfa:154, Numara 52 

Yekûn 

1679 Kuruş 

1177 

502 

Kuruş 

Şahadet delaletiyle … 

zimmetinde Abdi Paşa 

hazretlerine deyn-i müsbitesi 676 

Sagir-i mezbûrun 

validesinden hisse 200 

……. 20 

Mihr-i müeccelinden zevcesine 

zimmetinde deyni 230 

Harc-ı Kassam ve kısmet ve 

kaydiye ve masarif-i saire 44 

Para 

Sahhü’l-bâki li’t-taksim-i beyne’l-verese 

Kuruş Para 

Hisse-i zevce-i mezbûre Hava 65 10 

Hisse-i ibnü’l-mezbûr Şükrü 436 30 

Bâlâ-yı defter-i kassamda murakkam müteveffâ-yı 

mezbûrdan zevce-i mezbûre Hava hisse-i musîbesini ahz 

u kabz eyledikden sonra sagir-i mezbûr Şükrü’nün pederi 

müteveffâ-i mezbûrdan müntakil hisse-i musîbesi olan 

ber vech-i bâlâ dört yüz otuz altı kuruş otuz para vechü’lhıfz 

vasî mezbûr Mehmed Ağa’ya tamamen ve kamilen 

teslim olunduğu işbu mahalle şerh verildi (BOA, MŞH_ 

ŞSC_d_00783_0029, Numara:81). 

209 

T A R İ H T E

AŞAĞI YURTÇU 

210 


Aşağı Yurtçu köy konağı, Etimesgut Belediyesi arşivi 

211 

T A R İ H T E

1935 Yapracık 1/25.000 

2.3 

AŞAĞI YURTÇU KÖYÜ 

Etimesgut’u oluşturan tarihi köylerden 

Aşağı Yurtçu, tarihi seyir içinde ‘Aşağı 

Yurtçu’ ve ‘Zir Yurtçu’ isimleriyle anılmıştır. 

Yapılan araştırmalar, 1073’te Ankara’nıın 

fethi ile başlayan Ankara çevresinin Türkleşmesi 

sürecinde köyün 1400‘lü yıllardan beri bir 

Türk yurdu olarak kullanıldığını göstermektedir. 

Birsen Edanur Yıldırım, 2006 yılında yapmış 

olduğu ‘Ankara Sancağı’nın Tarihi Coğrafya 

Bakımından Yerleşme ve Nüfusu (1871-1907)’ 

başlıklı bilimsel çalışmasında Zir Kazasına bağlı 

olarak Aşağı Yortucu ismiyle bu köyü listeye 

almıştır (Yıldırım, 2006:154). Richard Kiepert’in 

1902 yılında çizdiği haritada Aşağı Yurtçu Köyü 

Yourtdji ve Ja’urtdji şeklinde yer almıştır. 

Muhtemelen sonraki çalışmalarda Yurtçu kelimesi 

ingilizce telafuzu ile Yoghurtcu olarak 

kayıtlara geçmiştir. 

Hititler ve Frigler dönemlerinden itibaren 

yerleşim yeri olan bu topraklar, Selçukluların 

1040 yılında Gaznelilere karşı elde ettikleri 

Dandanakan Zaferinden sonra kitleler halinde 

Anadolu’ya göç eden Oğuzların (Sevim, 

1987:19-22) en uç noktalarından biri olmuştur. 

Ankara ve Etimesgut Türkler tarafından ilk 

kez Malazgirt zaferinden hemen sonra 1073 yılında 

fethedilir. Bölge bu dönemde Bizanslılar, 

Danişmendliler ve Selçuklular arasında birkaç 

kez el değiştirir. 

212 


Karte von Kleinasien 1902-1906, Ölçek 1/400.000 

Richard Kiepert Dietrich Reimer Berlin 

Karte von Kleinasien 1902-06, Richard Kiepert-Dietrich 

Reimer, Ölçek 1/400.000 

1071’den sonra Anadolu kapıları kendine 

ardına kadar açılan Türkmenler, Moğol 

saldırılarının da tesiriyle, çok kısa bir sürede 

Anadolu’yu doğudan batıya, güneyden 

kuzeye önce kılıç gücüyle, sonra da 

iman gücüyle ve gönül diliyle adım adım 

fethetmişlerdir. Bu fetih harekâtında akıncı 

alperenlerin olduğu kadar, gönüller fâtihi 

dervişlerin ve onların lokomotifliğini yapan 

velilerin, şeyhlerin ve ahilerin yeri ve önemi 

büyüktür. Hristiyan nüfusun en yoğun olduğu 

Orta Anadolu’ya (Kapadokya yöresine) 

Hacı Bektaş-ı Velî, Mevlânâ Celâleddin-i 

Rûmî, Ahi Evran-ı Velî, Ahi Mesud, Ahi Elvan, 

Şeyh Edebâli, Aşık Paşa (babası Muhlis 

Paşa/dedesi Baba İlyas), Hacı Bayram-ı 

Velî, Tapduk Emre, Yunus Emre, Süleymân-ı 

Türkmânî, Kaya Şeyhi, Ahmed-i Gülşehrî 

gibi nice kutlu şahsın yerleşmesi ve Orta 

Anadolu’yu birkaç yüzyıl içinde madde ve 

mânâsıyla İslâm-Türk vatanının kalesi hâline 

getirmeleri tesadüfle izah edilemez. Hâlâ da 

öyle olduğu gibi, Orta Anadolu, Anadolu 

Türk tarihinin başından beri Oğuz-Türkmen 

unsurlarının, hatta başka Türk boylarının 

zor günlerde ana kucağı misali sığınacağı 

bir güvenlik bölgesi olmuştur. Dolayısıyla 

11. yüzyıldan beri sürekli çeşitli Türk göç ve 

iskân hareketleriyle nüfusunu tazelemiş ve 

artırmıştır (Günşen, 1997:62-63). 

Anadolu fetholmaya başlayınca Sultan Melikşah 

ve veziri Nizamü’l-Mülk, Türk elinde 

ve Horasan’da bulunan Türk oymaklarını 

oba oba alarak Anadolu’nun bütün bölgelerine 

yerleştirir. Çiftçiler ovalara, tüccar ve 

esnaf şehirlere, sürü sahibi Türkmenler de 

yaylak ve kışlaklara yerleştirilerek Anadolu 

bir Türkmenistan haline getirilir. Anadolu’ya 

yerleştirilen Türkmenler köylerine kendi 

adlarını verirler ve halen bunlar bu isimlerle 

yaşamaktadırlar. On birinci yüzyılda en 

kalabalık Türkmen Oğuz kabilelerinin göçü 

gerçekleşerek Anadolu’yu Türkleştirmişler 

(Şapolyo, 1972:110-111) bu arada Ankara 

ve Etimesgut da tam bir Türk Yurdu olmuştur. 

Esasen “Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm 

Medeniyeti” adlı eserinde Prof. Dr. Osman 

Turan’ın da belirttiği gibi Selçuklu devri 

kaynakları ve hususiyle vakfiyeleri en fazla 

Türkleşen Orta Anadolu’da, Ankara, Kırşehir, 

Yozgat, Çorum, Kastamonu, Çankırı 

ve Eskişehir vilâyetleri Türk Muhaceretinin 

tekâsüf ettiği, ilk Türkmenlere yurt ve otlak 

vazifesi gördüğü yerlerdir. Bizans devrinde 

de az meskûn bulunan bu havali halkı, Türk 

akınları karşısında yerlerini terk ederek garba 

doğru çekildikleri için bu vilâyetler kesif 

bir şekilde Türkleşmiştir. 

213 

T A R İ H T E

XII. ve XIII üncü asır vakıf kayıtları da bu hususu 

açıkça göstermekte ve yer adları tamamıyla 

Türkleşmiş bulunmaktadır (Turan, 1969:280). 

Bu durumu Günşen de “sayıları 52’yi bulan 

Oğuz ve Oğuz dışı Türk boy, aşiret, oymak ve 

cemâatinin bu yöreyi yurt tutup izler bırakmış 

olması, bu yörenin 11. yüzyıldan bu yana yoğun 

bir Türk nüfusuna sahip olduğunu göstermektedir. 

11. yüzyılda başlayan Türkmen 

göç ve iskân hareketi, bu vatan köşesini, 

bütün köy, dağ, tepe, ova, dere, ırmak vb. 

yer adlarına kadar Türkleştirmiştir” (Günşen, 

1997:62) şeklinde ifade eder.. 

1400’lü yıllardan itibaren Aşağı Yurtçu’ya 

yerleşen Kasaba Yörükleri de Anadolu’nun 

Türkleşmesi sırasında tarihi öneme sahip işlevler 

yürütmüşlerdir. Konar göçerlikten yerleşik 

hayata geçen Kasaba Yörükleri, Osmanlı 

Devleti’nin yaptığı seferlerde kendilerine düşen 

miktarda orduya asker temini yapan bir 

topluluktur. Osmanlı arşiv kayıtlarında köy ile 

ilgili tarihi bilgilere kısmen ulaşmak mümkündür. 

En eski kayıtlardan olan 20 Kasım 1588- 

11 Temmuz 1590 tarihli Ankara’nın 2 Numaralı 

Şer’iyye Sicilinde H.13 Zilkade 997/M. 23 

Eylül 1589 tarihli “Yurtçu köyünden Hızır oğlu 

Hasan elinde bulunan bileği altı kaşka yava 

al kısrağın, Subaşının adamı Ali’ye teslim 

edildiğine ve günde 4 akçe yem bedeli takdir 

olunduğuna dair” hüccet yer almaktadır 

(Ongan, 1974:19). Köyün yaşlıları, Hızıroğlu 

Hasan’ın “Sarıoğulları” sülalesinin dedesi 

olduğunu rivayet etmektedir. Yine aynı Şer’iyye 

Sicilinde “Yurtçu köyünden İsabalı’nın, 

Dergâh-ı Âlî’den H. Mustafa Çavuş’a kefil 

olduğu hususunda” (Ongan, 1974:47) hüccet 

olduğu görülmektedir. 

Köye Aşağı Yurtçu isminin verilmesı şu şekilde 

rivayet edilmektedir: “Köy, geçmiş tarihinde 

zengin, varlıklı insanların yaşadığı bir yerdir. 

Halk zengin olduğu kadar aynı zamanda milli 

manevi değerlerine sahip çıkan mütevazi insanlardır. 

Halkın mütevaziliklerine atfen Yurtçu 

ismi Aşağı Yurtçu olarak değiştirilmiştir.” Yine 

aynı çerçevede köyün Türkler tarafından ilk 

yerleşiminin Kayı boyuna mensup kişilerce yapıldığı 

belirtilmektedir. 

Bilindiği üzere Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu 

sağlayan da Kayı boyudur. “İlk Osmanlı 

müverrihi (tarihçisi) Ahmedi, Osman Beğ’in 

babası Ertuğrul Beğ’in yoldaşlarını Oğuz olarak 

vasıflandırmaktadır. XIII. yüzyıldan itibaren 

Hıristiyanlar Anadolu’ya Türkiye ve Türkistan 

ve Türklere de eskiden olduğu gibi, Türk demekte 

Müslümanlar da daha ziyade Türkmen 

adını kullanmaktadırlar. Türkiye Türkleri ise 

kendilerini, çok değer verdikleri ve şerefli bir el 

saydıkları Oğuzlar’ın torunları saymaktadırlar” 

(Sümer, 1972:220). 

Malum olduğu gibi Osman Bey’in babası Ertuğrul 

Gazi, bir Türkmen oymağı beyidir. Bu 

oymağın Söğüt yöresine, bazı Osmanlı kaynaklarında 

belirtildiği gibi, Ankara’dan gittiği 

kabul edilmektedir. Osmanlı hanedanının Kayı 

boyundan olduğunu ilk defa söyleyen müellif, 

eserini II. Murad devrinde yazmış olan Yazıcıoğlu 

Ali’dir. Hanedan arasında II. Murad’ın 

(1421-1451) Oğuzlar’a ve bu boya mensup sayılmağa 

özel bir önem verdiği görülmektedir. 

Kayı damgasının onun bazı sikkelerinde (paralarında) 

bulunduğu bilinmektedir. Daha sonra 

gelenler, Kayı boyu damgasını silahlara işlemeye 

devam etmişlerdir. 

Etimesgut ve çevresindeki arkeolojik kazılar 

ve araştırmalar sonucunda elde edilen 

verilere göre ilk çağlardan beri bir yerleşim 

yeri olduğu düşünülen Aşağı Yurtçu Köyü, 

1400’lü yıllardan bu yana bir Türk yurdu olarak 

kayıtlara geçmiştir. 

Aşağı Yurtçu Köyünden, asagiyurtcukoyu.tr.gg 

214 


Aşağı Yurtçu Köyü Nüfusu 

Hicri 1247/Miladi 1831-1832 yılı nüfus verilerinin 

kayıtlı olduğu 1738 numaralı Ankara 

Nüfus Defterinde Aşağı Yurtçu’nun 

Aşağı Buruncu ismiyle geçtiği görülmektedir. 

Osmanlı Devleti’nde ilk genel nüfus 

sayımı olan bu sayımda Aşağı Yurtçu’nun 

bağlı olduğu Kasaba-i Süfla’da 66 köy bulunmaktadır. 

Bu 66 köyde toplam 3056, 

Aşağı Yurtçu’da ise 13 hanede 37 nüfus 

sayılmıştır. Vergi ve asker temini temelli 

olarak ele alınan bu sayımda kadın nüfus 

yer almamakta sadece erkek nüfusa yer 

verilmektedir. Bu sayımda Aşağı Yurtçu’da 

Çakır, Küçük, Fırka, Caferoğlu sülaleleri 

belirtilmiştir (Koltuk, 2016:44, 408). 

Köyde tespit edilen sülaleler şunlardır: 

• SARIOĞULLARI (Pehlivanlar, Demireller, 

Kelbekirler, Yılmazlar, Çiçektepe 

Köyü Acısular) 

• KÖTÜHASAN (Yalçınlar) 

• HALIKOCALAR (Kılıçarslanlar, Bozkurtlar, 

Sertdemirler) 

• BABA OĞULLARI (Gözükaralar) 

• SÜLÜLER (Ünverler, Suyusertler) 

• KOCAOĞULLARI (Örseller, Ünallar) 

• İMAMOĞULLARI (Gökdemirler) 

• MURATOĞULLARI (Gökmenler, Köksallar) 

• CIRIKLAR (Göksular) 

• KESSEKLER (Kızılkanlar) 

Yıllara göre köy nüfus verileri 

2007 678 

2000 624 

1997 570 

Aşağı Yurtçu Köyünden, asagiyurtcukoyu.tr.gg 

Aşağı buruncu (Yurtçu) Köyü Nüfusu 

(Miladi: 1831-1832) 

Hane Sıra Adı 

Baba 

Adı 

Özellik / Açıklama 

Yaşı 

1 Baba 

Kısa boylu kır 

sakallı 

70 

1 2 Ahmed Baba Sabi 

3 Halil Baba Sabi 

4 Ali Yeğeni, Sade-rû 17 

2 

5 Seyyid Ali Orta boylu, ter bıyık 24 

6 Ali Kardeşi, Sade-rû 15 

7 İbrahim Çakır, köse sakallı 35 

3 8 Hasan İbrahim Oğlu Sabi 

9 Mustafa İbrahim Oğlu Sabi 

10 Osman 

Kısa boylu, kumral 

sakallı, 

35 

4 11 Musa Osman Oğlu Sabi 

12 Hasan Osman Oğlu Sabi 

13 Hüseyin Osman Oğlu, Ölüm:1247 Sabi 

Orta boylu sarı 

14 Dede 

5 

sakallı 

40 

15 Gökmen Dede Oğlu, oğlu Sabi 

16 Hasan 

Orta boylu köse 

sakallı 

40 

6 17 İbrahim Hasan Oğlu Sabi 

18 Mahmud Hasan Oğlu Sabi 

19 Cafer Hasan Oğlu Sabi 

20 Mehmed 

Küçük, Orta boylu 

kara sakallı 

38 

7 

21 Memiş Mehmed Oğlu Sabi 

22 Hüseyin Mehmed Oğlu Sabi 

23 Ali 

Fırka, Orta boylu 

kara sakallı 

40 

8 

24 Gökçe Yeğeni Sabi 

25 Osman Yeğeni Sabi 

26 Hüseyin 


sakallı 

40 

9 

27 Ali Hüseyin Oğlu, Ölüm:1247 Sabi 

28 Mehmed Hüseyin Oğlu Sabi 

10 

29 Hüseyin Orta boylu kır sakallı 45 

30 Memiş Hüseyin Oğlu Sabi 

31 Halil 

Orta boylu kara 

bıyıklı 

35 

11 

32 Memiş Yeğeni Sabi 

33 Hasan Yeğeni Sabi 

34 Mehmed 

Uzun boylu kumral 

sakallı 

40 

12 

35 Mehmed Mehmed Oğlu 16 

36 İsmail Mehmed Oğlu, Ölüm:1247 Sabi 

13 37 Mustafa Caferoğlu, yetim Sabi 

215 

T A R İ H T E

Aşağı Yurtçu Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

BOA, NFS.d.01804, (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843), Sayfa:193 

216 


Aşağı Yurtçu Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

Karye-i Aşağıyurtcu Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


1 1 Abdullah Murad 6 Yetimdir 

2 

Küçük 

Mahmut 

Osman Kısa boylu kır sakallı 45 Çiftçi 

2 

3 Musa Osman Şabb emred 14 

4 Hasan Osman 10 

5 Halil Osman 4 

3 6 İbrahim Hasan Orta boylu ter bıyıklı 18 Çiftçi 

7 Hüseyin Memiş Orta boylu kır sakallı 60 Çiftçi oğlu Çiftçi 

4 

8 Memiş Hüseyin Uzun boylu ter bıyıklı 20 Çiftçi oğlu 

9 Mustafa Cafer Şabb emred 16 Oğulluğu 

5 10 

A'rac 

Hüseyin 

Köse Ali Orta boylu kır sakallı 54 Çoban 

6 

7 

11 Dede Satılmış 

Orta boylu kumral 

sakallı 

12 Gökmen Dede Şabb 14 

13 

Küçük 

Mehmet 

50 Köy Muhtarı 

Memiş Orta boylu kır sakallı 52 Çiftçi 

14 Memiş Mehmet Şabb emred 17 

15 Hüseyin Mehmet Şabb 52 Yaşı yanlış girmiş 

8 16 Kırık Ali 

9 17 Halil 

Küçük 

Mahmut 

Kabasakal 

Memiş 

Orta boylu kara sakallı 55 Yekçeşm Çiftçi 

Orta boylu kara sakallı 47 Kabasakal Çiftçi 

10 18 Memiş Hasan Şabb emred 12 

11 

19 Mehmet Hüseyin 


sakallı 

20 Ömer Hüseyin Şabb emred 12 

Kabasakal 

oğlu 

Çiftçi 

18 Çiftçi 

21 Ali Hüseyin Orta boylu kara bıyıklı 20 Mansure askerinde 

12 22 Mehmet Mahmut Uzun boylu kır sakallı 65 Çiftçi 

13 23 Molla Halil Hasan Uzun boylu kara sakallı 30 Köy İmamı 

BOA, NFS.d.01804, (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843), Sayfa:193 

217 

T A R İ H T E

Aşağı Yurtçu Köyü Vergileri 

Osmanlı Devleti’nde “herkesin kazancına göre 

vergi alınması usulü fermânı”ndaki eşitlik ilkesine 

dayanarak bireylerin ekonomik durumlarını 

tespit etmeye yönelik çalışmalar yapılmıştır. 

Bu çalışmalarda kişinin ekonomik gücüne 

göre yıllık kazancı üzerinden vergi tarhı yoluna 

gidilmiştir. Osmanlı Devleti’nde fertlerin 

emlâk, arazi, hayvanat ve temettüat sayımları 

yapılarak adına kısaca “Temettüat Defteri” denen 

defterlere kaydedilmiştir. Böylece kişiye 

kazanç sağlayacak her türlü mal varlığı, tarla, 

bahçe, ev, dükkan, hayvanlar ve bundan başka 

gelir getiren bir mesleği varsa bunların hepsi 

tespit edilerek her mükellefin bireysel servetine 

ve senelik kazancına göre vergilendirme yoluna 

gidilmiştir. “Tahrir-i Umumi Nizamnamesi 

mucebince herkesin emlak ve arazisi ve senelik 

kazancı tahrir ve tahmin edilerek senelik kazanç 

üzerine binde otuz oranında vergi konulmuştur” 

(Pakalın, C:3, s.454) 

Aşağı Yurtçu Köyü 

Sakinlerinin Emlak 

ve Arazi Vergileri 

(Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, 

Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD. 

TMT.d.01336, 

Hicri:1260-1261, Miladi: 

1844/1845, Sayfa:2-3 

218 


Adına “Emlak ve Arazi ve Hayvanat ve 

Temettuat” sayımları denilen ve vergilendirmeye 

esas mal varlığı ile gelirleri tespit 

amaçlı yapılan sayımlar sonucu yirmi bine 

yaklaşan defter serileri oluşmuştur. 9 katalog 

halinde Osmanlı Arşivinde araştırmaya 

açılan defter sayısı 17747’dir. 

Hicri 1260-1261 yılı temettuat defterindeki 

köy sakinlerinin emlak ve arazi ve temettuatlarının 

orijinali ile transkripsiyonuna yer 

verilen Aşağı Yurtçu Köyünün vergileri beyan 

edilirken köy muhtarının temettuatı detaylı 

olarak verilmiş, köydeki diğer kişilerin temettuatı 

ise icmalen (özet olarak) yer almıştır. 

Aşağı Yurtçu Köyü 

Sakinlerinin Emlak 

ve Arazi Vergileri 

(Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, 

Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD. 

TMT.d.01336, 

Hicri:1260-1261, Miladi: 

1844/1845 Sayfa:4-5 

219 

T A R İ H T E

Aşağı Yurtçu Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

(Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845) 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01336, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 Sayfa:2 

220 


Aşağı Yurtçu Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

(Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845) 


221 

T A R İ H T E

Şer’iye Sicillerinde Aşağı Yurtçu Köyü 

Osmanlı Dönemi’nde insanlar arasındaki 

hukukî ilişkilere dair kayıtlar, şer’iye sicilleri 

adıyla tutulmuştur. Bu defterler, kadılar tarafından 

tutulan ve Osmanlı hayatının aile, 

toplum, ekonomi ve hukuk gibi birçok alanının 

tarihi için veriler içeren en önemli kaynaklardır. 

Kadıların Osmanlı sistemindeki etkin 

rolleri sebebiyle şer‘iyye sicilleri sosyal ve 

yerel tarih çalışmalarında da kullanılmaktadır. 

Kadı sicilleri de denen bu belgeler de vefat 

eden kişilerin miras paylaşım ve ilamından 

bir camiye imam atanmasına kadar bugünkü 

manada hukuki ya da cezai pek çok muamele 

ile davalara ait 500 yılı aşkın kayıtlar 

mevcuttur. Burada örnek olması bakımından 

kadı sicillerinden iki örnek verilmiştir. 6 Zilkade 

1324/22 Aralık 1906 (Cumartesi) tarihli 

Zîr Nahiyesi’nin Zîr Yurtçu Karyesi’nden Sarıoğlu 

Ali bin Mehmed Terekesi belgeleri ve 

köyün camisine yapılan hatip tayini belgeleri 

bu köyün çok uzun bir tarihi geçmişini ortaya 

koymaktadır. 

Aşağı Yurtçu Köyüne 

Ait Şer’iye Sicili 

(Tereke) 

BOA, MŞH_ 

ŞSC_d_08911_0080, 

Sayfa:154, Numara 52 

T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, (BOA), MŞH_ŞSC_d_08911_0080, Sayfa:154, Numara 52 MŞH_ŞSC_d_08911_0080, Numara 52 

222 


Aşağı Yurtçu Köyüne Ait Şer’iye Sicili (Tereke) 

ZÎR NAHIYESI’NIN ZÎR YURTÇU KARYESI’NDEN SARI OĞLU ALI BIN MEHMED TEREKESI 

FI 6 ZILKADE SENE 324 

Zevce Hadice bint-i Ahmed 

Bint-i sagire Akile 

Ahi li-ebeveyn kebir Bekir 

Ahi li-ebeveyn kebir Mehmed 

Sagire-i mezbûre Akile’nin vakt-i rüşd ve sedadına değin kıbel-i şer’den zîrde esamileri muharrer kesânın 

ihtiyarlarıyla mütehakkık olan validesi Hadice bint-i Ahmed vasî nasb ve tayin edilmişdir. Fi 6 Zilkade sene 324 

(mühür- silik) (mühür- Halil bin Mehmed) (mühür-Karye-i Zîr Yurtçu ….) 


Tencere kebir ve sagir 2 20 

Tabak 3 

Tas 2 20 

Tepsi 1 

Şorba tası 1 20 

El tavası 1 12 

72 

Helke 1 15 

Yorgan 1 

Minder 1 

Yasdık 1 60 

Hınta yarım - 400 

547 

Öküz koca 2 350 

İnek 1 250 

Defa koca öküz 1 200 

1347 

Saman - 30 

Çift âlâtı - 50 


Karye-i mezburede vaki etrafı Koca oğlu İsmail ve Sülük oğlu 

Hasan ve müteveffanın biraderi Mehmed ve zokak ile mahdud 200 

1647 

Dellaliyesi - 33 

1614 

Kaydiye - 4 20 

1609 20 

Pul - 12 20 

1597 20 

Resm 26 Kanunuevvel 322, Numara: 182 40 

1557 

Taksimat 

Kuruş Para Akçe 

Zevce Hadice hissesi 194 25 

Bint-i sagire Akile hissesi 778 20 

Ahi li-ebeveyn kebir Bekir hissesi 291 37 1 

Ahi li-ebeveyn kebir Mehmed hissesi 291 37 1 

1557 


Müteveffa-yı merkumun eşya ve emtia ve gayr-i menkulesi bin altı yüz kırk yedi kuruşa baliğ olup ve bundan masarif-i kassam 

minhâ olup ve verese-i kebir hisseleri minhâ olup, baki yedi yüz yetmiş sekiz kuruş yirmi paranın iki yüz kuruşu menzil aynen baki 

altı yüz yetmiş sekiz kuruş bi’l-asale bâ hüccet vasîsi validesi Hadice Hatun’a teslim olunduğu işbu mahalle şerh ve tasdik kılındı 

Fi- 6 Zilkade sene 324 

Vezne Vezne Sâni Ahmed bin Hasan Muhtar Mehmed Ağa bin Halil 

(mühür) (mühür) (mühür) 

İmam: Ayaşlı Salih bin Abdullah 


T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, (BOA), MŞH_ŞSC_d_08911_0080, Sayfa:154, Numara 52 MŞH_ŞSC_d_08911_0080, Numara 52 

223

Aşağı Yurtçu Köyü’nde Sosyal Hayat 

Tarihi köyde sosyal hayat Ankara kültürünü 

yansıtmakta, eski köy evleri klasik Anadolu 

köyleri görüntüsü taşımaktadır. Köy, Eskişehir 

yoluna cephesi olup, köyün merkezi bu 

yola yaklaşık 1.750 m mesafededir. 

23.07.2004 tarih ve 25531 sayılı Resmi Gazetede 

yayımlanan 5216 sayılı Büyükşehir 

Belediyesi Kanununun geçici 2’nci maddesi 

gereği Ankara Büyükşehir Belediyesi sınırlarını 

belirleyen 50 km yarıçap içinde kaldığından 

köy tüzel kişiliği sona ererek mahalleye 

dönüşmüştür. 2014 yılına kadar Yenimahalle 

ilçesine bağlı iken, 2014 Yılında 6360 sayılı 

yasa ile Etimesgut ilçesine bağlanmıştır. 

2016 yılında hizmete açılan Aşağı Yurtçu Konağı 

bölge sakinlerinin zamanlarını en iyi şekilde 

değerlendirebildikleri, hobilerini, gerçekleştirebildikleri 

buluşma yeridir. Günümüzde Aşağı 

Yurtçu ‘mahallesi, modern yaşam alanlarına 

dönüşmeye devam etmektedir. 

Aşağı Yurtçu köy konağı, Etimesgut Belediyesi arşivi 

Köyden mahalleye dönüşen Aşağıyurtçu, 

etraf yerleşim yerleri içinde en gelişmiş alt 

yapıya sahiptir. Yapılan imar değişiklikleriyle 

birlikte köye iki yeni mahalle eklenmiştir. Turkuaz 

ve Atayurt mahalleleri yeni yerleşim yeri 

olarak çağdaş kent yaşamında tercih edilen 

yaşam alanları hâline gelmişlerdir. Bu eserin 

3. cildinde Etimesgut’un tercih edilen bir 

yerleşim yeri olarak çağdaş Aşağı Yurtçu’ya 

ilişkin bilgiler detaylı olarak verilmektedir. 

Aşağıyurtçu Mahallesinin köy tipi yerleşim 

alanında genellikle yaz aylarında tek katlı 

yada iki katlı köy tipi evlerinde 70-80 kadar 

hane var iken bu sayı kış aylarında 

30-40 haneye kadar düşmektedir. 

Aşağı Yurtçu 

yeni camii, 2018, 

Etimesgut 

Belediyesi 

arşivi 

224 


Aşağı Yurtçu Köyü Camisi 

Aşağı Yurtcu köyü camisi yıkılarak yeniden yapılmıştır. Eski camiye ait vakıf belgesinde 

Aşağı Yurtçu Köyü Camisine hatip olarak Osman oğlu Hasan Efendi’nin tayin edildiği 

kayıtlıdır. (VGMA, 228/2, 84, 374). Aşağı Yurtçu Mahallesi Merkez Camisi’ yaklaşık 4000 

kişiliktir. Caminin oturumu 930 m2 dir . Alt katında 900 metrekare büyüklüğünde çok 

amaçlı salon, taziye evi, gasilhane ve morg bulunmaktadır. 

Aşağı Yurtçu Köyü Camisine Hatip Olarak 

Osman Oğlu Hasan Efendi’nin Tayini (VGMA, 228/2, 84, 374) 

225 

T A R İ H T E

226 

Foto: 1966 


BAĞLICA KÖYÜ 

227 

T A R İ H T E


2.4 

BAĞLUCA KÖYÜ (BAĞLICA) 

Bağlıca köyü Etimesgut’un en eski yerleşim yerlerinden biridir. Kepir mevkii ile köyiçi 

mevkilerindeki höyüklerde Kalkolitik, Eski Tunç Çağı, Frig ve Roma Dönemlerine ait 

seramik parçalarına rastlanılmış olması bu bölgenin eski çağlardan beri bir yerleşim yeri 

olduğunu göstermektedir. Bağlıca, Roma ve Bizans Dönemlerinde olduğu gibi Selçuklu ve 

Osmanlı Döneminde de bir yerleşim yeridir. Etimesgut ilçesinin eski isminin (Ahi Mesud) verilmesinde 

ilham kaynağı olan Bağlıca Köyündeki Ahi Mesud zaviyesi, buradaki vakıf arazileri 

ve camisi ile köyün, ticaret ve maneviyatı birlikte yürüten nadide yerleşim yerlerinden birisi 

olduğunu ortaya koymaktadır. Ahi Mes’ud Zaviyesinin Bağlıca’da oluşu, köyün en azından 

1400’lü yıllardan bugüne bir Türk köyü olarak yaşadığını göstermektedir. 

228 


BAĞLICA KÖYÜ HÖYÜKLERI 

Kepir Mevkii Höyüğü 

Bağlıca Köyü ile Zırhlı Birlikler arasında bulunan höyükte yapılan yüzey araştırmalarında 

Kalkolitik, Eski Tunç Çağı, Frig ve Roma Dönemlerine ait seramik parçaları bulunmuştur. 

Zırhlı Birlikler Okulunun 500 m. doğusunda bulunan, kuzey–güney yönünde 120 m. 

doğu–batı yönünde 83 m. ve yüksekliği 6 m. olan Höyükte yapılan yüzey araştırmalarında 

Roma Dönemine ait seramik parçalarına rastlanılmıştır (Omura, 1996:255). 2007 yılında 

yapılan incelemelerde höyüğün korunduğu görülmüştür. GEEAY Kurulu’nun kararıyla 

1. Derece Arkeolojik Sit olarak korunmaya alınmıştır. 

Kepir Mevkii Höyüğü, AKTVK Kurulu arşivi 



Kepir Mevkii Höyüğünün uydu görüntüsü 

Kepir Mevkii Höyüğünün bugünkü görünümü, 2018 

229 

T A R İ H T E

Bağlıca Köyiçi Mevkii Höyüğü 

Bağlıca merkezinde yer alan höyüğün ortasından yol geçmektedir. Höyüğün çapı 150 m., 

yükseklik ise 3-4 metredir. Yüzey araştırmalarında silex yonga aletler, Eski Tunç Çağı, Demir 

Devri ve Roma Dönemine ait seramik parçaları bulunmuştur. Höyük prehistorik dönemlerden 

itibaren, özellikle Tunç Çağı ve Roma dönemlerinde iskan görmüştür. 

Bağlıca Köyiçi Mevkii Höyüğü 

Bağlıca Köyiçi Mevkii Höyüğü Bugünkü Görünümü, 2018 

Bağlıca Köyiçi Mevkii Höyüğü Uydu Görüntüsü 

230 


Bağlıca Köyü Nüfusu 

Hicri 1247/Miladi 1831yılı Ankara Nüfus Defterinde Bağlıca’da 14 hanede 37 erkek nüfus sayılmıştır. 

Vergi ve asker temini temelli olarak yapılan Osmanlı’nın bu ilk genel sayımında sadece erkek 

nüfusa yer verilmiş kadın nüfus yer almamıştır. Bu sayımda Bağlıca Köyü’nde İbrahimoğlu, Köseoğlu, 

Osman, Katırcı, Edhemoğlu sülalelerinin yaşadığı ifade edilmiştir (Koltuk, 2016:44, 403-404). 

Bağlıca Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 

1 Mehmed İbrahimoğlu, Uzun boylu, sarı sakallı 40 

2 Mehmed Mehmed Oğlu Sabi 

3 Ali Köseoğlu, orta boylu, kara sakallı 40 

4 Halil Ali Oğlu Sabi 

2 5 Mustafa Ali Oğlu Sabi 

6 Mehmed Ali Oğlu Sabi 

7 Süleyman Üvey oğlu, ter bıyık 22 

8 Abdullah İbrahimoğlu, kısa boylu, kara sakallı 30 

3 9 Hasan Abdullah Oğlu Sabi 

10 Halil Abdullah Oğlu Sabi 

11 Osman Kısa boylu, kır sakallı 55 

4 12 Mehmed Osman Oğlu Sabi 

13 Ahmed Osman Oğlu Sabi 

5 14 Dede Uzun boylu, kumral sakallı 45 

15 Hüseyin Orta boylu, kara sakallı 45 

6 16 İsmail Hüseyin Oğlu Sabi 

17 Mustafa Hüseyin Oğlu Sabi 

7 18 Süleyman Minnet torunu, Sade-rû 15 

19 Osman Katırcı, Uzun boylu, kır sakallı - 

20 Mustafa Osman Oğlu, Ter bıyık 20 

8 21 Mehmed Osman Oğlu, sade-rû 18 

22 Hüseyin Osman Oğlu Sabi 

23 Ali Osman Oğlu Sabi 

9 

24 Hüseyin İbrahimoğlu, uzun boylu, sarı sakallı 30 

25 Seyyid Mehmed Hüseyin Oğlu Sabi 

10 

26 Hüseyin Uzun boylu, kır sakallı 60 

27 İbrahim Hüseyin Oğlu, ter bıyık 20 

11 

28 Himmet Orta boylu, ak sakallı 60 

29 İbrahim Himmet Oğlu, Sade-rû 15 

30 Ömer Orta boylu, kara sakallı 50 

12 

31 Hasan Ömer Oğlu Sabi 

32 Hüseyin Ömer Oğlu Sabi 

33 İbrahim Oğulluğu, sade-rû 15 

13 

34 Seyyid Hüseyin Orta boylu, sarı bıyıklı 25 

35 Osman Kardeşi Sabi 

14 

36 Ali Edhemoğlu, Uzun boylu, kır sakallı 60 

37 Ali Ali Oğlu Sabi 

231 

T A R İ H T E

Bağlıca Köyünün tarihine ışık tutacak belgelerden Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 yıllarındaki 

nüfus bilgisi “Başbakanlık Osmanlı Arşivi” kayıtlarında “Karye-i Bağlıca, Tabi-i Kasaba-i Zir” 

başlığında verilmiştir. 

BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi: 1842/1843, Sayfa:218-219-220 

232 


Bağlıca Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 

Karye-i Bağlıca Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 

Hane Sıra Adı Baba Adı Özellıkleri Yaşı Lakabı Açıklama 

1 

2 

3 

1 Abdullah İbrahim Orta boylu kara sakallı 46 Kel Çiftçi 

2 Hasan Abdullah Şabb 14 

3 Halil Abdullah 11 

4 Süleyman İbrahim Uzun boylu kara sakallı 42 Irgad 

5 Ali Süleyman 4 

6 Yusuf Hasan Uzun boylu kara bıyıklı 49 Mefkud 

7 Ali Ali Şabb emred 14 Yiğeni, hizmetkar 

4 8 İbrahim Himmet Orta boylu sarı bıyıklı 29 Kalcı 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

9 Hüseyin İsmail Orta boylu kır sakallı 58 

10 İsmail Hüseyin Şabb emred 17 

11 Mustafa Hüseyin 15 

12 Süleyman Hasan Orta boylu ter bıyıklı 25 

13 Gök Hüseyin 

Topuzayak 

İbrahim 

Gülperi 

oğlu 

Gülperi 

oğlu 

Gülperi 

oğlu 

Rençber 

Kaynı, Mansure 

askerinde 

Uzun boylu kumral sakallı 45 Gök Köy Muhtarı 

14 Mustafa Gök Hüseyin Şabb emred 7 

15 İbrahim Gök Hüseyin Şabb 6 

16 Hüseyin Hacı Ömer Orta boylu kır sakallı 74 Çiftçi 

17 İbiş Hüseyin Orta boylu köse sakallı 34 Çiftçi 

18 Ömer İbrahim 6 Hafidi 

19 Ali İbrahim 4 Hafidi 

20 Hüseyin Seyid Orta boylu kumral sakallı 45 Çiftçi 

21 Ahmet Seyid Orta boylu ter bıyıklı 25 Mefkud 

22 Osman Seyid Şabb emred 17 Çiftçi 

23 Mehmet Hüseyin 6 

24 Hasan Ömer Orta boylu kara bıyıklı 20 Mansure askerinde 

25 Hüseyin Ömer Şabb emred 16 Çiftçi 

26 İbrahim İbrahim Orta boylu kumral sakallı 27 Üveyi kardeşi, Çiftçi 

27 Süleyman Hasan Orta boylu kumral bıyıklı 46 Emmileri, mefkud 

28 Mustafa Osman Orta boylu sarı bıyıklı 32 Mansure 

29 Mehmet Osman Orta boylu kara bıyıklı 29 Çiftçi 

30 Hüseyin Osman Orta boylu ter bıyıklı 21 Çiftçi 

31 Ali Osman Şabb emred 12 

11 32 Hasan Ahmet Orta boylu kumral bıyıklı 28 Çiftçi 

12 

33 Mehmet İbrahim Uzun boylu sarı sakallı 50 Irgad 

34 Mehmet Mehmet Şabb emred 12 

13 35 Ali efendi Süleyman Orta boylu kumral sakallı 35 Köy İmamı 

BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi:1842/1843, Sayfa:218-220 

233 

T A R İ H T E

Ahi Mesud ve Zaviyesi 

Ahi Mesud, Osmanlı devri başlarında 

Ankara’da yaşayan “Ahi Baba” denilen bir 

ahi reisi olup şehirdeki diğer meslek erbabı 

da ona bağlı idi. Ahi Mesud hakkındaki 

bilgiler sınırlıdır. Muhtemelen Kırşehir’de 

doğmuştur. Mesleği debbağlık olan Ahi 

Mesud’un Ankara’ya Kırşehir’den geldiği 

kabul edilmektedir. Ahilik 

bağı veya mesleki intisap 

olarak Ahi Evren’e nispet 

edilmektedir (Hacıgökmen 

2014:135). Doğum ve 

ölüm tarihleri konusunda 

net bir bilgi bulunmamaktadır. 

Kurduğu Ahi Mesud 

Zaviyesi, 1463 yılında 

oğlu Minnet’in tasarrufunda 

olduğuna göre Ahi Mesud 

bu tarihten önce vefat 

etmiş olmalıdır (Şahin ve 

Hacıgökmen, 2014:164). 

Bir ahi babası olarak 

Ankara’da yaşayan Ahi 

Mesud vefat edince ömrünün 

son zamanlarını geçirdiği 

Bağlıca’daki zaviyenin 

yanındaki bugünkü köy mezarlığına 

defnedilmiş olmalıdır. 

Köy mezarlığında mevcut 

çok sayıdaki kitabesiz mezar taşı arasında 

ona ait olduğu söylenen kitabesiz bir mezar 

taşı bulunmaktadır.Ahi Sinan, Ahi Minnet ve 

Ahi Turud isminde üç oğlu olan Ahi Mesud 

hakkındaki bilgiler Bağlıca Köyüne kurduğu 

zaviyesi ve oğlu Ahi Sinan’a ait Ahilik şeceresinden 

öğrenilmektedir. Ahi Sinan, sahip 

olduğu şeceresi ile babası Ahi Mesud’dan 

daha meşhur olmuştur. Kırşehir’de Ahi 

Sinan’a Ahi Mahmud tarafından 1471 yılında 

Farsça ve Türkçe iki şecere verilmiştir. 

Ahi Sinan Şecerenamesi 

İlk Sayfası, Köksal ve 

diğerleri, 2008:20 

Halen Kırşehir Müzesinde teşhir edilen Ahi 

Sinan şecerelerinde ahilik ve kendisi hakkında 

bilgiler bulunmaktadır (Köksal ve diğerleri, 

2008:20-87; Hacıgökmen, 2007:110). Ahi 

Sinan Ankara’da kurduğu çok sayıda mülkü 

olan vakfın gelirini evlatları için vakfetmiştir 

(TKGMA, 558:43). Ahi Turud isimli diğer oğlu 

da Ahi Sinan’ın şecerenamesindeki 

şahitlerden birisidir (Köksal 

ve diğerleri, 2008:20-87.). 

Ahi Mesud’un Minnet ismindeki 

oğlu 867/1473 yılında Bağlıca’daki 

babasının çiftliğini tasarruf 

etmesinden öğrenilmektedir 

(BOA, 1522,TD.117:20). Yapracık 

köyündeki Ahi Minnet Çiftliğini 

evlatlık vakıf olarak Ahi 

Minnet’in vakfettiği 1522 yılında 

yapılan tahrirde kayıtlıdır (BOA, 

TD.117:35a). 

Ahi Mesud Zaviyesi’nin kendisi 

ve vakfiyesi günümüze gelememiştir. 

Ancak arşivlerde bulunan 

çok sayıdaki belge sayesinde zaviye 

ve vakfı hakkında bazı bilgileri 

bulmak mümkündür. Bağlıca 

Köyünde herhangi bir kalıntısı görülmeyen 

Ahi Mesud Zaviyesi’nin, 

tam olarak bulunduğu nokta, mimari 

şekli ve hangi bölümlerinin olduğu gibi 

hususları bilemiyoruz. Bu konuda Bağlıca 

Köyünün yaşlılarının söylediği rivayetlerden 

başka bir bilgi de bulunmamaktadır. Onlara 

göre zaviye köyün yenilenen eski mezarlığın 

kenarında idi. Mezarlıktaki büyük bir mezar 

da Ahi Mesud’un mezarı idi (Hacıgökmen, 

2011: 55: Erdoğan, Kırpık, Akyol, Kılcı ve Çam, 

2015:244). Buna göre zaviye, mezarlık ve yanındaki 

yenilenmiş olan Bağlıca Köyü Camisi 

çevresinde bir yerdeydi. 

234 


Ahi Mesut’un yenilenen kabri ve Bağlıca Mezarlığı, 2018 

235 

T A R İ H T E

AHİ MESUD 

TÜRBESİ VE MESCİDİ

Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde Ankara ve 

çevresinde bulunan tekke ve zaviyeler toplum 

ve devlet için mühim rol oynamıştır. Gelen 

her fakire açık olan zaviyelerde günde iki defa 

yemek pişirilirdi. Orada hazır bulunanlar, misafirler, 

mukîm ve mücavir olanlar ondan yerler; 

Oraya binek hayvanı ile bir misafir gelirse 

hayvanına yulaf verilirdi. Eğer şanlı şerefli bir 

kimse misafir olarak gelirse onun şanına layık 

en güzel şekilde ikrâmda bulunulurdu. Zaviyenin 

kapısı daima açık bulunur; giren girer, 

çıkan çıkar; isteyen misafir olup gider, dileyen 

mücavir olarak kalırdı. Oradan misafir kovulmaz, 

azarlanmaz, men olunmaz; nasıl isterse 

öyle yapar, misafire tabi olunurdu. Geceyi geçirmek 

isteyen yatar, gitmek isteyen giderdi 

(VGMA, 2113, 326; Kılcı, 2013:71). İbni Batuta, 

Anadolu’yu gezerken yaşadıklarını anlattığı seyahatnamesinde 

ahileri ve ahi zaviyelerini anlatırken 

“Bunlar Anadolu’ya yerleşmiş bulunan 

Türkmenlerin yaşadıkları her yerde, şehir, kasaba 

ve köylerde bulunmaktadırlar. Memleketine 

gelen yabancıları karşılama, onlarla ilgilenme, 

yiyeceklerini, içeceklerini, yatacaklarını sağlama, 

ihtiyaçlarını giderme, onları uğursuz ve 

edepsizlerin ellerinden kurtarma, şu veya bu 

sebeple bu yaramazlara katılanları yeryüzünden 

temizleme gibi konularda bunların eş ve 

örneklerine dünyanın hiçbir yerinde rastlamak 

mümkün değildir” şeklinde ifade etmektedir 

(Parmaksızoğlu, 1989:6) 

Tahrir defterlerine göre Ahi Mesud Zaviyesinin 

geliri Bağlıca Köyü olup buradan elde 

edilen gelirin dörtte üçü Ahi Mesud Zaviyesine, 

dörtte biri Ankara’daki Ahi Şerafeddin 

Zaviyesine gitmektedir. Bunlardan 1463 yılında 

yazılan ilk defterde Ahi Mesud Zaviyesinin 

zaviyedarı Ahi Mesud’un torunu Ahi Çoban 

olduğu kayıtlıdır (Mad-00009, 225:224b). 

Bu tahrire göre zaviyenin 1463 yılındaki geliri 

1365 akçe iken, 1530 ve 1571 yıllarında 1574 

akçeye çıkmıştır (Erdoğan, 2004:190). Tahrirlerde 

zaviyenin köyde bir değirmeni olduğu 

vardır. 1571 tarihli tahrirde zaviyenin köyde 

harap durumda bir değirmeni olduğu yazılıdır. 

16 Cemaziyelula 1044/7 Kasım 1634 tarihli 

bir belgede zaviyenin gelirlerinden olan Bağlıca 

köyündeki değirmenin vakıf tarafından 

tamir edilemediğinden yaklaşık 30 yıldan beri 

harap ve kullanılamaz durumda olduğu, zaviyenin 

şeyhi ve vakfın mütevellisi olan Şeyh 

Mustafa ibni el-Hac Hüseyin tarafından bildirilmekte, 

değirmenin onarılması şartı ile yıllık 

700 akçe bedel ile Hüseyin Ağa’ya uzun süreli 

kiraya verildiği kayıtlıdır. (AŞSD, 713. 0004: 3: 

7). Bu kiraya verilme sistemi günümüzde vakıf 

akar yapılar için uygulanan, restore et-işletdevret 

modelinin eski bir örneğini temsil etmektedir. 

Selçuklu devri ile başlayan Anadolu’nun ve 

Rumeli’nin Türklere bir vatan haline gelmesi 

çalışmaları, bu anlayıştaki tesisler sayesinde 

gerçekleşmiştir. Ahmet Yesevi ile başlayan bir 

hareketin Ankara’daki temsilcileri olan Hacı 

Bayram-ı Veli, Ahi Mesud, Ahi Elvan, Emiryaman, 

Turasan Bey gibi gönül erlerinin bu topraklara 

vakıf yoluyla ektikleri tohumlar sayesinde 

Anadolu Türklere yurt olmuştur. 

AŞSD, 713. 0004: 3: 7 (Üstte) 

238 


1463 yılında yazılan ilk defterde 

Ahi Mesud Zaviyesinin 

zaviyedarı Ahi Mesud’un torunu 

Ahi Çoban olduğu kayıtlıdır 

(BOA, Mad, 00009. 225: 

224b). 1522 yılında yapılan 

Tahrir Defterinde ise bu deftere 

atıf yapılarak Defter-i 

Köhne’de Ahi Doğan’ın zaviyenin 

şeyhliğini yürüttüğü, Ahi 

Mesud’un oğlu Ahi Minnet’in 

nezaret ettiği, Ahi İbrahim’in 

mütevellisi olduğu kaydedildikten 

sonra tahririn yazıldığı 

1522 yılında zaviyenin meşihatini 

Ahi Mesud’un neslinden 

Mehmed oğulları Ahi Hoca ve 

Ahi Babalı’nın yürüttüğü, vakfın 

diğer oğlu Emre’nin mütevelliliği 

yürüttüğü kayıtlıdır 

(BOA, TD. 117:20b). Zaviyenin 

1522 yılındaki hizmetkarı Hızır 

biraderi Pir Ali, 1571 yılındaki 

hizmetkarı Ahi Mehmed oğlu 

Hüseyin’dir (TKGMA, 558:32a) 

Osmanlı devrinde Ahi Mesud 

Zaviyesinin zaviyedar, mütevelli 

ve şeyhlik görevleri hepsi veya 

ikisi birleştirilerek görevlendirme 

yapıldığı konusunda çok sa- 

Ankara ŞSD, 759-274-474 

yıda arşiv belgesi vardır. Bir şer’i sicil kaydına göre 1070/1659-60 

yılında zaviye vakfına mütevelli olarak Şeyh Mehmed tayin edilmiştir 

(Kaynak, 2001:11). Vakfın mütevelli ve zaviyedarlık görevlerine 

Receb 1099 / Mayıs 1688 tarihinde Himmet Hoca tayin edilmiştir 

(Ankara ŞSD, 759-274-474). Sadece zaviyedarlık görevine 1 Zilkade 

1108/22 Mayıs 1697 tarihinde Mustafa halife tayin edilmiştir (Ankara 

ŞSD, 763, 323, 601). Zaviyenin nısıf zaviyedarlık, şeyhlik ve nezaret 

görevlerini müştereken yürüten iki görevlinin vefatlarından sonra 9 

Safer 1217/ 11 Haziran 1802 tarihinde yerlerine onların çocukları Ali 

ve Ali bin Ali tayin edilmiştir (VGMA, 532, 71). Ali bin Ali’nin çocuksuz 

vefat etmesi üzerine zaviyedar, tevliyet ve meşihat görevlerini 

yürütmek üzere 21 Ramazan 1229/6 Eylül 1814 tarihinde Hafız Hayreddin 

tayin edilmiştir (AŞSD, 900, 129, 168). 

239 


Ankara ŞSD, 763, 323, 601

AŞSD, 900, 129, 168 

VGMA, 532, 71 

11 Cemaziyelevvel 1252 /24 Ağustos 1836 

tarihli bir belgede Hafız Hayreddin vefat 

edince oğulları Seyyid Ahmed Ataullah, 

Seyyid Mehmed Bahaeddin, Seyyid Hasan 

Tahsin ve Seyyid Hüseyin Hasib halifeler verdikleri 

dilekçede babalarının yerine müştereken 

görevlendirmelerini istemişlerdir. Zaviye 

hizmetlerinin yürütülmesi “ayende ve revendeye 

it’am-ı taam olunmak” ve hayratının 

imarını yerine getirmek şartı ile görevlendirilmiş 

ve kendilerine berat verilmiştir (BOA, 

EV.MH.00025.00040). 

BOA, EV. MH. 00025. 00040 

240 


Ahi Mesud Zaviyesinin vakfiyesi maalesef ele 

geçmemiştir. Ancak Vakfiyenin bazı şartları, 

bazı arşiv belgelerinden öğrenilebilmektedir. 

25 Muharrem 1129./ 9 Ocak 1717 tarihli bir Ankara 

şer’i sicil kaydında vâkıfın neslinden İhsan 

binti Mehmed isimli bir hatunun zaviyenin yönetimine 

görevlendirilmesi üzerine zaviyenin 

tevliyet ve meşihatına vakıfın neslinden sadece 

erkeklerin tayin edilebileceğini bildiren şartlar 

Ankara halkından üç kişiye de sorularak deftere 

yazılmıştır. Belgede “Tevliyet ve meşihatı 

aslah-ı ebna-i ve ebnayı ebnaya batnen bade 

batnin ve neslen bade neslin ve akaben bade 

akabin sümme’l-hükmi’l-müslimin” şeklinde 

şart koşulduğu yazılıdır (AŞSD, 235 00009:16). 

Bu şartlara uygun olarak vâkıfın neslinden gelenlerin 

uzun süre boyunca zaviyeyi yönettikleri 

belgelerde kayıtlıdır. 20 Zilhicce 1187/ 4 

Mart 1774 tarihli bir belgede zaviyenin erkek 

evlatlarından, mütevellisi ve şeyhi Ali Dede’nin 

çocuksuz ölmesinden sonra bu göreve layık 

olduğu kabul edilen Hacı Bayram-ı Veli evladından 

Tayyib Baba’nın tayini uygun görülmüştür 

(AŞSD, 850.198). Rebiulevvel 1243 / Eylül 

- Ekim 1827 tarihli bir belgede ise Hazreti Hacı 

Bayram Veli’den Seyyid Mehmed Said Baba 

bin Tayyib’in ölümüyle yerine oğlu Seyyid Ahmed 

Baba ibni Seyyid Mehmed Said’in tayini 

uygun görülmüştür (VGMA, 535:96). 

AŞSD, 840:16 

VGM, 535 Numaralı Hurufat Defteri, Sayfa:96 

241 

AŞSD, 850.198 

T A R İ H T E

Ahi Mesud Zaviyesi Vakfının çok geniş araziye 

sahip olduğunu, Bağlıca Köyü yakındaki 

çiftlikte üç bin baş koyunun on senedir, 

otu ve suyu ile bu arazide beslendiği 

konusundaki 8 Safer 1183/13 Haziran 1769 

tarihli bir mahkeme kararından anlaşılmaktadır. 

Kararda, sürü sahibinin vakfa 70 

baş koyun teslim etmesine hükmedilmiştir 

(AŞSD, 840:16 ). 

Osmanlı devletinin son zamanlarında mali 

sıkıntılardan kurtulabilmek için köylerdeki 

vakıf arazilerinin gelirlerine devletçe el 

konulmuştur. Devletçe işletilen bu arazilerin 

gelirlerinden mütevelliler ve vakıf 

evlatlarına düşen paylar ödeniyordu. Ahi 

Mesud Zaviyesi arazileri de devlet yönetimine 

geçince vakfın yöneticileri ücretlerini 

devletten almışlardır. 29 Şaban 1264 / 

31 Temmuz 1848 tarihli bir belgede vakfı, 

mütevellisi olarak birlikte yöneten Seyyid 

Ahmed Ataullah, Seyyid Mehmed Bahaeddin 

ve Seyyid Hasan Tahsin Efendi 

kendilerine tevliyet (yönetim) ücretlerinin 

ödenmesini talep etmektedirler (BOA, 

EV.MKT.01058.00334). Zaviyenin bu tarihte 

faal olduğunu, burada gelip giden yolcuların 

ihtiyacının karşıladığını gibi gösterilmekte 

ise de gelir miktarının azlığı şüphe 

uyandırmaktadır. Gurre-i Zilkade 1296 / 17 

Ekim 1879 tarihli belgede uzun zamandır 

vakfın muhasebesinin yapılmadığı, zaviyenin 

faal olup olmadığı bilinmediğinden 

bu hususların araştırılması istenmektedir 

(BOA, EV.MKT.00973.00004). 

BOA, EV. MKT. 00973. 00004 

BOA, EV. MKT. 01058. 00334 

242 


Bağlıca Köyü Vergileri 

Burada Bağlıca Köyüne ait (Hicri 

867/M.1463) tarihli Tahrir defteri, yine 

(Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845) tarihli 

Köy Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri 

(Temettuatı), farklı tarihlerdeki vakıf ve 

tapu belgeleriyle bu belgelerdeki vergilendirmelere 

yer verilmiştir. 

Hicri 867/Miladi 1463 tarihli tahrir defteri 

ile Hicri 979/Miladi 1571-1572 tarihli 

mufassal tapuda Mahmud oğlu Kasım 

Çelebi, Sultan Murad Hüdavendigar zamanında 

kendisine tımar olarak verilen 

malikânesini yılda bir eşkinci (asker) vermesi 

şartı ile evladlık olarak vakfetmiştir 

Bağluca Köyü Tahrir Defterleri 

Karye-i Bağluca, 

Timar-ı Mahmud veled-i Kasım Çelebi Hudavendigar zamanında hisse 

bir imiş amma Kasım Çelebi merhum Sultan Murad Han, vakf-ı evladdır 

deyü hükm el-hâleti hâzihi oğlancuğu Mahmud vakf-ı evlâd üzerine 

tasarruf idüb malikânesine yılda bir eşkünci vire 

Hamza 

İlyas 

Ali 

Süle 

Şaban 

İbrahim 

Hayati 

Yusuf 

Hoşkadem 

Hacı Süleyman 

Habil 

Mezid 

Selman Şa 

Musa 

Çift 

Çift 

Çift 

Çiftlü bennak 

Çift 

Çift 

Ekinlü bennak 

Bennak 

Çift, yaya 

Bennak 

Bennak 

Çift 

Çift 

Çift 

Üç çiftlik boz yer vardır 

Hınta 

: On iki müd 

Şa’ir 

: On üç müd 

Öşr-i kovan : 35 

Resm-i arus : 34 

Hane 

Çift : 7 

Nim : 1 

Bennak : 5 

Mahsûl : 114 Bir cebelü 

Bağlıca köyünde bulunan Mahmud oğlu Kasım Murad 

Hüdavendigar zamanında kendisine tımar olarak verilen 

malikânesini yılda bir eşkinci (asker) vermesi şartı ile evladlık 

olarak vakfetmiştir. Malikaneyi önceleri Mahmud Çelebi, 

daha sonra kızları tasarruf etmişler, onların vefatından sonra 

Hicri:970/Miladi:1562-3 yılında tasarrufu Emiza’ya daha sonraları 

Dede, Mustafa ve Mehmed isimli evlatlara verilmiştir. 

Vakfın yıllık geliri 2948 akçedir. 

BOA, MAD_d_00009_066, Hicri:867, Miladi:1463, Sayfa: 63b 

243 

T A R İ H T E

Bağluca Mufassal Tapu 

36- Karye-i Bağluca, tâbi’-i mezbûr, 

Timar-ı Mahmud veled-i Kasım Hudavendigar zamanında hisse bir imiş amma Kasım Çelebi merhum Sultan 

Murad Han vakf-ı evladdır deyü hükm el-hâleti hâzihi oğlancuğu Mahmud vakf-ı evlâd üzere alınub mukarrer 

nâme-i Padişahi tasarruf idüb malikânesine yılda bir eşkünci vire deyü kayd olmuş der defter-i köhne el-hâlet-i 

hazihi vech-i mezkûr üzere alınub mukarrer nâme-i padişahi var deyü defter-i köhnede mastûr hâliyâ nesl-i 

mezkûrenin zükûrdan kimesnesi kalmayub varislerinden Mahmud Çelebi kızları Selcik ve Hatun Bula ve Bacıya 

intikal idüb vakf-ı evladlık üzere mutasarrıf olub sefer-i hümâyûn vâki oldukca girü kemâkân bir cebelü 

eşdirmek üzere berât-ı hümâyûn sadaka olunub tasarruf iderler deyü mukayyed der defter-i atik hâliyâ yine 

mukarrer mezbûr hatunlarun vefatını mukaddema Alaybeyi arz idüb hakk-ı şer’iyyeti olmağıla mezkûr kızların 

hissesini mezbûre hatunların hisselerin birikdiriküb dokuz yüz yetmiş tarihinde mezbûr Eymirze’ye berât-ı şerif 

virilüb ba’dehu mezbûr Eymirze dahi vefat idüb üç nefer Dede ve Mustafa ve Mehmed nâm kullarına ber 

vech-i iştirak üslûb-ı sâbık üzere sefer-i hümâyûn vâki oldukca bir cebelü eşdirüb defter-i cedide kayd olundu. 

Süle veled-i Hıdır 

Hüseyin veled-i Ayvati 

Himmet veled-i o 

İsa Bali birader-i o 

Murad veled-i Ayvati 

Ali veled-i o 

Mürüvvet veled-i Ayvati 

Mahmud veled-i Sülü 

İlyas veled-i Mehmed 

Yusuf veled-i o 

Hasan birader-i o 

Habib veled-i Mehmed 

Selman veled-i o 

Mustafa veled-i Durmuş 

Edhem birader-i o 

Seydi veled-i Kulfal 

Himmet veled-i Ahmed 

Ramazan veled-i Mustafa 

Ferhad veled-i Hasan 

Hüsam veled-i o 

Haydar veled-i Şuayb 

Mehmed veled-i o 

k 

nim 

k 

k 

nim 

k 

k 

nim 

c 

k 

k 

c 

k 

c 

c 

nim 

k 

c 

c 

k 

c 

k 

Hasıl 2.498 

Hınta Müd 10 Kıymet 800 

Şa’ir Müd 10 Kıymet 600 

Burçak Müd 2 Kıymet 120 

Ades Keyl 20 Kıymet 80 

Öşr-i bağ 10 

Öşr-i bostan 35 

Öşr-i kovan 22 

Resm-i çayır 100 

Resm-i çift 333 

Resm-i bennak 132 

Âdet-i ağnam 5 

Bâd-ı hevâ ve deştbânî ma’a arûs ve tapû-yı zemîn 261 

TKGM-TADB-TTD-00074-00063, Ankara Mufassal Tahrir Defteri, 

Eski 74, Yeni 17, Hicri:979, Miladi:1571-1572, Sayfa: 54-a 

244 


Karye-i Bağluca 

Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki (BOA, MAD_d_00009_225, Tarih: Hicri 867 (M.1463) Sayfa: 

224-225) Bağlıca köyüne ait belgeye göre Ahi Mesut Zaviyesine üç pay, Ahi Şerafeddin Zaviyesine 

ise bir pay ayrıldığı belirtilen gelirlerin nasıl ve kimden olduğu isim isim sayılmaktadır. 

Bu payların tasarruflarının (kullanım haklarının) ise Ahi Mesud’un torunu Ahi Çoban (3 pay) 

ile Ahi Şerafeddin’in torunu Ahi Hüseyin’de (1 pay) olduğu belirtilmektedir. 

Üç peg ki vakf imiş Ahi Mesud Zaviyesi’ne ve bir peg ki Ahi Şerafeddin Vakfıdır Üç peg ki Ahi Mesud 

oğlunun oğlu Ahi Çoban ve bir peg keza Ahi Şerafeddin oğlunun oğlu Ahi Hüseyin mutasarrıfdır. 

Hacı İbrahim 

İsmail 

Hacı 

Mesud 

Musa 

Ali 

İdris Fakih 

Hacı Halil 

Ahmed 

Mehmed Fakih 

Süleyman 

İsmail 

Mürüvvet 

Murad birader-i o 

Durak 

Çift 

Çift 

Çift 

Bennak 

Çift 

Çift 

Çift, İmam 

Çift 

Çift 

Bennak 

Bennak 

Bennak 

Çift 

Bennak 

Bennak, Ortak 

Ahi Mesud Zaviyesi’nin üç çiftlik vakf hazır yeri vardır Durak ve Hazır ortak ekerler 

ve Ahi Mesud Zaviyesi’nin bir vakıf değirmeni vardır. 

Hınta 

Şa’ir 

Hınta 

Şa’ir 

Resm-i ganem 

: Ahi Hüseyin üç buçuk müd 

: Ahi Hüseyin dört müd 

: Ahi Mesud üç buçuk müd 

: Ahi Mesud on iki müd 

: otuz akçe 

Ahi Hüseyin’in bir çiftlik vakf-ı hassı vardır. 

Hane 

Çift : 9 

Bennak : 6 

Ortak : 2 

Mahsûl : 1365 

BOA, MAD_d_00009_225, Tarih: Hicri 867 (M.1463) Sayfa: 224-225 

245 

T A R İ H T E

Bağluca Evkaf Defterleri 

Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki (BOA, TD117, Hicri 928/Miladi 1528, Ankara Mufassal Tahrir 

Defteri (Evkaf), Sayfa:27-28) Bağlıca köyüne ait belgeye göre de vakıf gelirlerinin dörtte 

üçünün Ahi Mesut Zaviyesine, kalan çeyreğin (dörtte birin) ise Ahi Şerafeddin Zaviyesine 

verildiği belirtilmektedir. 

Karye-i Bağluca, 

Mezkûr karyeden sülüs erbâ’ Vakf-ı Zâviye-i Ahi Mesud ki 

meşihateş der tasarruf-ı Ahi Doğan be-hükm-i pâdişâhî 

mukarrer ve rub‘-ı âher Vakf-ı Zâviye-i Ahi Şerefeddin elmezbûr 

ve nezâreteş der tasarruf-ı Ahi Mesud veled-i Ahi 

Himmet be-hükm-i pâdişâhî ve tevliyeteş der tasarruf-ı 

Ahi İbrahim be-hükm-i pâdişâhî deyü defter-i köhnede 

mastûr hâliyâ nesl-i şeyhden meşihat-ı mezbûre berât-ı 

hümâyûnla Mehmed oğulları Ahi Hoca ve Ahi Babalı’ya 

ve tevliyeti müceddeden mezbûre oğlu Emre’ye verilmiş 

bâ-berât-ı hümâyûn 

İsa Fakih veled-i İdris Fakih 

Musa veled-i O 

İbrahim birader-i O 

Şeyh Ali veled-i İsmail 

Pir Ali veled-i Hazır 

Hüdaverdi veled-i Hacı Halil 

Hızır Bali veled-i Mürüvet 

Hızır biraderi Pir Ali 

Ramazan veled-i İdris Fakih 

Lütfi veled-i Hızır 

k, imâm 

m 

c 

c 

c 

k 

c 

Hizmetkâr-ı zâviye 

c 

c 

Tetimme-i Karye-i Bağluca Zaviye-i Şerefeddin 

Hıdır veled-i O 

m 

İbrahim birader-i O 

c 

İbrahim veled-i Ali 

k 

Sinan veled-i Ahi Mesud Nesl-i sahib-i vakf 

Mevlâna Seydi 

Halife veled-i Yusuf 

Kadı-yı ma’zûl 

Çiftlik-i hassa 4, zikr olan çiftlik ki kadîmden üçünü Ahi 

Mesud evladınındır ve biri Ahi Şerefeddin evlâdı mutasarrıf 

imiş yine kemakân 

Çiftlik muattal 2 

Nefer: 15 Hane: 9 

Hâsıl 1574 

Hınta, 12 müd 720 

Şair 8 müd 400 

Burçak 1 müd 50 

Asiyab-ı hassa 1 harab 

Resm-i ganem 70 



Bad-ı hevâ 25 

BOA, TD117, 928, Miladi 1528, Ankara Mufassal Tahrir Defteri (Evkaf), Sayfa:27-28 

246 


Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki (BOA) Hicri: 937 Miladi:1530 Tarihli 438 

Numaralı Defter-i Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu (Anadolu Vilayeti Muhasebe 

Defteri) sayfa 364’de Bağlıca Köyüne yer verilerek yine aynı şekilde 

dörtte üçün Ahi Mesud Zaviyesi vakfına, kalan dörtte birin de Ahi Şerafeddin 

Zaviyesi vakfına ayrıldığı belirtilmektedir. 

Vakf-ı Zaviye-i Ahi Mesud sülüs erbâ’ ve rub’-ı aher 

Vakf-ı Zaviye-i Ahi Şerefeddin 


Hane : 9 

İmam : 1 

Mücerred : 2 

Zaviyedar : 1 

Hasıl 1574 

(BOA) 438 Numaralı Defter-i Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu, 

Hicri: 937 Miladi:1530 Tarihli, Sayfa:364 

247 

T A R İ H T E

Ankara Mufassal Evkaf Defteri (Bağluca) 


Mezkur karyeden sülüs erbâ’ Vakf-ı Zaviye-i Ahi Mesud ki 

meşihat-eş der tasarruf-ı Ahi Doğan be-hükm-i padişahi 

mukarrer ve rub’-ı aher Vakf-ı Zaviye-i Ahi Şerefeddin elmezbur 

ve nezaret-eş der tasarruf-ı Ahi Mesud veled-i Ahi 

Himmet be-hükm-i padişahi ve tevliyet-eş der tasarruf-ı Ahi 

İbrahim be-hükm-i padişahi deyü defter-i köhnede mastur 

hâliyâ nesl-i şeyhden meşihat-i mezbure berât-ı hümayunla 

Muhammed oğulları Ahi Hoca ve Ahi Babalı ve tevliyeti 

Muhammed mezbure oğlu Emre’ye virilmiş bâ berât-ı hümayun 

deyü mukayyed der defter-i atik hâliyâ padişahımız 

e’azze’l-lâhü ensârahû hazretlerinin berât-ı hümayunuyla 

tevliyet-i mezbure Behram nâm kimesne mutasarrıf olmağın 

defter-i cedide kayd olundu. 

Hasıl 1574 

Hınta Müd 7 Kıymet 560 




Öşr-i Küvvare 5 

Asiyab-ı Hassa der dest-i 

Mehmed ve Behram 1 bab harab - 



Resm-i mücerred 6 

Adet-i ağnam 35 

Resm-zemîn 261 

Bâd-ı hevâ 6 

Yunus veled-i Musa 

c 

İbrahim birader-i o 

k 

Ali birader-i o 

k 

Bostan veled-i Şeyh Ali 

c 

Pir Ali veled-i Ahmet 

k 

Eymirze birader-i o 

k 

Musa veled-i Pir Ali 

c 

Durali veled-i o 

k 

Tayyib veled-i Piri -becây-ı Hızır Bali c 

Durmuş veled-i o 

k 

Durak veled-i Pir 

k 

Hazır veled-i Hızır 

k 

Bedir birader-i o 

k 

Mahmud veled-i Nebi 

c 

Yusuf veled-i Lütfi 

c 

Hızır veled-i o 

k 

Bali birader-i o 

k 


k 

İskender mu’tak-ı İbrahim Resm 40 

Durmuş veled-i Selman 

Pir 

Selman veled-i o 

Nim 

Süleyman birader-i o 

Nim 

Abdurrahman birader-i o 

k 

Pir Gazi birader-i o 

k 

Mehmed veled-i Ahi Mehmed k 

Behram birader-i o 

k 

Hüseyin veled-i o 

Hizmetkar-ı Zaviye-i mezbur 


k 

Bali birader-i o 

k 

Mustafa veled-i Ahi Mehmed 

k 

Kubad mu’tak-ı Mehmed 

k 

Ahmed veled-i Ahi Mehmed 

k 

Ahi Maksud veled-i o 

k 

Ahi Doğan birader-i o 

Mücerred? 

Ahi Ali veled-i Ahi Doğan 

k 

Koç veled-i Babalı 

k 

Zemin-i Halil Resm 37 

Zemin-i İskender Resm 40 

Zemin-i Mehmed 

ve Behram ve gayrih Resm 148 

An Hassa bâ tapu … 

TKGM-TADB-TTD-EVKAF-00558-00037, Ankara Evkaf Defteri Eski 558, Yeni 377, 

Hicri:979, Miladi: 1571-1572, Sayfa:32a 

248 


Ahi Şerafettin Zaviyesi 

Bağlıca köyü gelirinin dörtte üçü köydeki 

Ahi Mesud Zaviyesine, dörtte biri Ankara, 

Ahi Şerafeddin Zaviyesine gitmekte idi 

(BOA, TD.117, 20b). Yapısı günümüze kadar 

gelen zaviye, Ankara Kalesi yakınlarındaki 

Aslanhane Camisinin kuzeyinde yüksekçe 

bir yerde bulunmaktadır. Günümüze aslı 

değişerek düzensiz tek katlı bir yapı olarak 

gelen zaviyenin kuzeyindeki avlunun kuzeyinde 

Ahi Şerafeddin Türbesi bulunmaktadır. 

Zaviyenin mevcut yapısı, kuzey ve batı 

kenarlarının biraz uzun tutulması ile oluşan 

yamuk plana sahiptir. Yapının duvarlarının 

alt kısımlarında bol miktarda kıymetli devşirme 

mimari parçalar, kesme taş, moloz 

taş, üstlerde kerpiç ve ahşap kullanılmıştır. 

Güney ve batı cephe duvarlarında devşirme 

ve moloz taşı birlikte kullanılmıştır. Yapının 

duvarları içte ve dışta sıva kaplıdır. 

Yapı ortada uzanan dikdörtgen bir avlunun 

iki yanında dizili odalardan meydana gelmektedir. 

Avlunun güneyini sınırlayan zaviye 

eski resimlerde taş temel üstüne oturan duvarları 

kerpiçle örülmüş iki katlı yapının üstü 

geniş saçaklı bir çatı ile örtülüdür. 

Zaviye ve türbeye Caminin karşısındaki üstü 

ahşap sundurmalı bir kapı ile ulaşılır. Devşirme 

iki sütuna oturan ahşap sundurmadan 

kesme taştan yapılmış basık kemerli bir 

kapı ile avluya girilir. Merdiven sahanlığının 

dış yüzünde bir çeşme vardır. Batı duvarına 

konulmuş aslan heykelciklerinden birisinin 

başı kırılmış diğeri de Etnografya Müzesine 

götürülmüştür. Külliyeye ismini veren aslanlar 

da Roma devrinden kalmadır. 

Ahi Şerafettin (Aslanhane) Camisi, 2014, VGMA 

Vakfiyesi ele geçmeyen zaviyeye ait çeşitli 

arşiv belgeleri vardır (Cevdet, 1932:232). 

Osmanlı devrinde yazılan 1530 tarihli tahrir 

defterinde zaviyenin vakfı, cami ve türbe 

vakıflarından ayrı kayıt edilmiştir (BOA, 

1993, MVAD, 438:364, 366) Ahî Şerafeddin 

Zâviyesi vakfının Ankara ve çevre kazalardaki 

gelirleri hakkında çeşitli bilgileri özetleyebiliriz. 

1522 ve 1530 tarihli tahrir defterlerinde 

Aslanhane Zaviyesi vakfının 2 değirmen, 

kervansaray, on üç Ermeni kâfirinden ispenç 

vergisi, 1 hane, dükkân ve 2 dükkân 

yerinden 8.203 akçe geliri olduğu kayıtlıdır 

(Nurdan, 2012:27). 1571 tarihli tahrirde defterinde 

zaviyenin 6.950 akçe geliri olduğu 

görülür (TKGMA, 588:39b) 

Ahi Şerafeddin 1350 yılında vefat etmiştir. 

Zaviyesi muhtemelen 1290 yılında cami ile 

birlikte yapılmış olmalıdır. Zaviyenin avlusunda 

çok sayıda mezar vardır. Ahi Şerafeddin 

Zaviyesi 2016-2017 yıllarında Vakıflar 

Genel Müdürlüğünce onarılmıştır (Acun ve 

İnci, 2016:29-58). 

Ahi Şerafeddin Türbesi, Onarım Öncesi, 2014, Ali Kılcı 

Ahi Şerafeddin Zaviyesi, Onarım Sonrası, 2017, VGMA 

249 

T A R İ H T E

Bağlıca Köyü Temettuatı 

Burada Hicri 1260-1261/Miladi 1844-1845 tarihindeki, temettuat defterindeki Bağlıca Köyünün 

emlak ve arazi ve temettuatlarının orijinali ile transkripsiyonuna yer verilmiştir. Transkripsiyon 

verilirken köy muhtarının temettuatı detaylı olarak verilmiş, yer darlığından ve ayrı 

bir çalışmasının konusunu teşkil ettiğinden köydeki diğer kişilerin temettuatı icmalen (özet 

olarak) yer almıştır. 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01321, Hicri:1260-1261, Miladi 1844/1845, Sayfa:2-3-4-5 

250 


Bağlıca Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

(Hicri:1260-1261, Miladi MAD_d_00009/1845) 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01321, Hicri:1260-1261, Miladi 1844/1845, Sayfa:2 

251 

T A R İ H T E

Bağlıca Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri 

(Hicri:1260-1261, Miladi 1844/1845) 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01321, Hicri:1260-1261, Miladi 1844/1845, Sayfa:2-5 

252 


Şer’iye Sicillerinde Bağlıca Köyü 

Osmanlı Dönemi’nde hem hukukî hem de yönetsel bir görev alanına 

sahip kadılar/kadılıklar tarafından tutulan şer’iye/kadı sicilleri, Osmanlı 

hayatının aile, toplum, ekonomi ve hukuk gibi birçok alanının 

tarihi için önemli veriler içermektedir. 

Burada örnek olması bakımından Bağlıca Köyü Camisinin münhal bulunan 

hatipliğine tecvid ve kıraat sınavını başarıyla tamamlayan ‘Ali 

Efendi ibn-i Ahmed’in 9 Şevval 1310/26 Nisan 1893 tarihinde atanmasını 

içeren belge verilmiştir. 

Bağlıca Şer-i Sicil Kaydı (Atama) 

Nezaret-i Evkâf-ı Hümâyun-ı Mülûkâneye mülhak evkafdan Ankara Vilayet-i celilesi dahilinde 

kâin Zîr Kazası’na tâbi’ Bağlıca Karyesi’nin Câmi’-i Şerifin Hitabet Ciheti münhal 

olmasına mebni yeri hâli ve hizmet-i lazımesi muattal kalmağla yerine erbâb-ı istihkakdan 

olduğu Kaza-i mezkur Hükümet Konağı’nda Meclis-i İdare’ye mahsus olan 

odada akdedilen meclis-i şer’-i şerif-i enverde lede’l-imtihan tecvîden ve kırâ’aten ve 

cihet-i mezkureye ehliyeti ve istihkakı zahir ve nümayan olan mezkur Bağlıca Karyesi 

ahalisinden ve Cerîde-i Nüfus’da karye-i mezkurenin yirmi ikinci hanesinin üçüncü numarasında 

mukayyed yirmi bir yaşında idüğü nüfus memurluğu tarafından i’tâ edilen 

bir kıt’a ilmühaber müfadetinden münfehim olan işbu bâis-i arz Ali Efendi ibn-i Ahmed 

mahlûlünden vazife-i mersumeye şurût-ı mukarrere-i nizamiyesine tatbikan mezbûr Ali 

Efendi Halife’ye müstakillen tevcih ve yedine bir kıt’a berât-ı şerif-i âlişân sadaka ihsan 

buyurulmak recâsına bi’l-iltimas huzûr-ı meyân nüşûr-ı âlilerine arz ve i’lân olundu. Bâki 

emr ü ferman hazret-i men lehü’l-emrindir. Hurrire fi’l-yevmi’t-tâsi’ min şehr-i Şevvali’lmükerrem 

li-sene aşer ve selase mi’e ve elf. (9 Şevval 1310) 

BOA, MŞH_ŞSC_d_00783_0083, Numara:161 

253 

T A R İ H T E

Bağlıca Köyü Camisi 

Günümüzde kubbeli, betonarme bir yapı 

olan Bağlıca Camisinin yerinde 1991 yılına 

kadar dikdörtgen planlı çatılı küçük sade bir 

köy camisi bulunmakta idi. Yapı güney ve 

batı cephelerindeki ikişer adet dikdörtgen 

pencere ile aydınlanıyordu. Kuzeyindeki son 

cemaat yerinin kuzey doğu köşesinde silindirik 

gövdeli kısa tuğla minaresi yükseliyordu. 

Son cemaat yerinden kemerli bir kapı ile 

girilen cami hariminin kuzey tarafında ahşap 

mahfeli vardı. Caminin ahşap tavanında yer 

alan sekizgen göbeğin ortasındaki dairenin 

içi çok kollu bir yıldızla doldurulmuştu. 

Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma 

Kurulunca, yapının kapısı ve ahşap tavan göbeğinin 

yeni camide kullanılması ve rölövesinin 

hazırlanması şartı ile 1991 yılında caminin 

yıkımına izin verildi (VGMA, 0603020001 nolu 

dosya). 

Bağlıca Köyü Camisine ait Osmanlı devrinde 

çeşitli arşiv belgeleri bulunmaktadır. Hüseyin 

Ağa ibni Mehmed, 10 Cemaziyelahir 1056/24 

Haziran 1646 tarihli vakfiyesinde; 100 riyali 

kuruşun yıllık geliri olan onbeş riyali kuruşu 

cami hatibine verilmek üzere vakfetmiştir 

(AŞSD, 720, 50, 218). Ankara’nın Konurca 

Mahallesi sakinlerinden iken vefat eden Koyuncu 

Bayram bin Mehmed’in hanımı Şerife 

Alime binti es-Seyyid el-Hac Sunullah eşinin 

ölmeden önce Bağlıca Köyü Camisinin tamiri 

için 200 kuruş, köy çeşmesinin tamiri için 100 

kuruş vakfettiğini vasiyet olarak bildirmesi 

üzerine söz konusu para 160 kuruş olarak 

teslimi 10 Cemaziyelahir 1185/20 Eylül 1771 

tarihinde gerçekleşmiştir (VGMA, 844, 31). 

Camiye yapılan görevli tayinleri konusunda 

da belgeler bulunmaktadır. Vefat eden caminin 

hatibinin yerine oğlu Hüseyin Halife Cemaziyelahir 

1161/Mayıs-Haziran 1748 tarihinde 

tayin edilmiştir (VGMA, 1061, 123). 

Ancak 19 Cemaziyelahir 1311/28 Aralık 1893 

tarihli belgede otuz haneyi geçen yaşlı ve 

sakatların olduğu köyde Cuma namazı kılınamadığı, 

yeniden inşa edilen mescide 

minber konularak camiye çevrilmesi gerekmesi 

üzerine yapılan hatiplik imtihanını 

kazanan Ankara’nın Direkli Mahallesinden 

1274 /1857-8 doğumlu askerlikle ilişkisi bulunmayan 

Ömer halife ibni Ahmed’in tayini 

hakkındaki 19 Cemaziyelahir 1311/28 Aralık 

1893 tarihli kayıt (BOA, EV. MKT. 2077, 99) 

eski caminin son olarak bu tarihlerde yeniden 

yapıldığını göstermektedir. 

BOA, EV. MKT. 2077, 99 Ankara ŞSD, 00720.50.218 VGMA, 844, 31, Bağlıca Camisi 

254 


Bağlıca Eski Cami(Ali Metin), 

Etimesgut Belediyesi Arşivi 

Bağlıca Eski Cami, VGMA 

255 

Bağlıca Yeni Cami, 2018 

T A R İ H T E

256 


BALLIKUYUMCU 

257 

T A R İ H T E

Richard Kiepert, Karte von Klein Asien, Berlin, 1914, 

Balkuyumcu, 1935, Ölçek:1/25.000 

2.5 

BALLIKUYUMCU KÖYÜ 

PAPIRA 

Tarihi belgelerde ismi, Balkuyumcu, Balıkkoyuncu, Balıkkuyumcu veya Balıkuyumcu olarak 

geçen Ballıkuyumcu köyü, höyükleri ve Roma köprüsüyle eski çağlardan beri yaşanan tarihi 

bir köydür. 

258 


Anadolu’nun Türkleşmesi döneminde 

orta Anadolu’ya hızla yerleşen yörüklerin 

yerleşim yerlerinden biri haline dönüşen 

Ballıkuyumcu, İsahacılu cemaatinin yerleşim 

yeridir. Hicri 937/Miladi 1530 tarihli 

438 numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu 

Defteri’ndeki (438 nolu Muhasebe-i 

Vilayet-i Anadolu Defteri, s.403) kayıtlarda 

bu durum belirtilmektedir. Halaçoğlu 

da Tapu Kadastro arşivinde yer alan Hicri 

979/Miladi 1571/1572 tarihli bir belgeye 

dayanarak Kayı boyuna mensup Ulu 

Yörük Taifesinden İsahacılu cemaatinin 

Ballıkuyumcu’da meskûn olduğunu ifade 

etmektedir (Halaçoğlu, 2009:1133). 

Köyün, ilkçağlardan itibaren kullanılan 

bir iskân ve geçiş noktası olarak 

Ballıkuyumcu’nun Papira ismiyle, “Codex 

Kultur Atlas” ve George E. Bean’in “A 

Classical Map Of AsiaMinor” adlı haritalarında 

da klasik dönemlerden beri yer 

aldığı görülmektedir. Bilge Umar, “Türkiye’deki 

Tarihsel Adlar” kitabında Papira’yı 

“Antoninus Rehberinde, Dorylaeion/ 

Eskişehir’den Ankara’ya giden yol üzerinde, 

Ankara’nın 27 mil öncesinde bulunduğu 

belirtilen bir köy ya da kasaba” diye 

tanımlar. Ramsay’e göre “Balık Koyuncu 

civarında aranması lazım” geldiğini ifade 

eden Umar, “Balık Koyuncu derken 

kasdettiği, Polatlı-Ankara arasında şimdiki 

ana yolun 2 km. ilerisinde kalan Balkuyumcu 

Köyü olsa gerektir” der (Umar, 

1993:636). 

CEMAAT ADI 

TAİFE 

GRUP 

BOY 

YURDU 

SANCAK 

NAHİYE/KAZA 

KAYNAK 

İsa Hacılu 

Ulu Yörük Taifesi 

- 

Kayı 

Balı Kuyumcu k. 

Ank 

Kasaba Kaz. 

TKA, TD, Nr.76 s:30b- 

31a sene:979 (1571-72) 

George E. Bean: A Classical Map Of Asia Minor 

259 

T A R İ H T E

Ballıkuyumcu Höyük 

Ballıkuyumcu Köyünün kuzeydoğusunda Antik Papira olduğu düşünülen Höyük Ankara– 

Eskişehir Karayolunun solunda, Ankara’ya 37 km. uzaklıktadır. Kuzeybatısında Ballıkuyumcu 

Köyü, güneyinde Çirçoban deresi ve Çetinne kayalığı vardır. Höyük 400 m. uzunluğunda, 50 m. 

yüksekliğinde olup, Kalkolitik, Tunç, Hitit, demir çağlarına ait seramikler bulunmuştur. Höyüğün 

üzeri ve etekleri tahribata uğramıştır. Höyük yüzeyinde yapılan araştırmalarda, tahribatlar 

sonucunda duvar kalıntılarının ve irili ufaklı moloz taşların ortaya çıktığı görülmektedir (French 

ve Mitchell, 1973:35). AKKTVK Kurulu kararıyla 1. Derece Arkeolojik Sit edilmiştir. 

Ballıkuyumcu Höyüğü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Ballıkuyumcu Höyüğü, 

David French ve Mitchell, 1973:24 

Ballıkuyumcu Höyüğünün Uydu Görüntüsü 

Ballıkuyumcu Köyünde Bulunan Pitos (Küp), 

AKTVK Kurulu Arşivi 

Ballıkuyumcu Höyüğü, 2018, Ali Kılcı 

260 


Ballıkuyumcu Roma Köprüsü 

Ballıkuyumcu köyünde altından dere geçen küçük bir Roma köprüsü bulunmaktadır. 

Köprü günümüze kadar kullanılarak gelmiştir. Köprülerin yapılmasından sonra bakım ve 

onarımları için de vakıf yapıldığından günümüze ulaşan bu köprü için de bir vakıf yapılmış 

olması mümkündür. Köprü, Ballıkuyumcu Köyü içinde, höyüğün batısında, köy çeşmesinin 

yakınında, Andezit blok örgülü, tek gözlü kemerlidir. Çirçoban Deresi üzerinde 

bulunmaktadır. Köprünün doğusunda su içinde blok taş örülü duvar temel izi görülmüştür. 

Günümüzde de kullanılmaktadır. AKTVK Kurulunun 24.04.1992 gün ve 2352 sayılı 

kararıyla korumaya alınmıştır. 

Ballıkuyumcu Roma Köprüsü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Roma Köprüsü, 2018 

261 

T A R İ H T E

Ballıkuyumcu Düz Yerleşim 

Düz Yerleşim Alanı, Ballıkuyumcu Hisarlıkaya 

yolunun yaklaşık 4. km.’sinde bulunmaktadır. 

Kent Koop Yeni Yerleşim alanının içindedir. 

Yüzeyde yapılan araştırmalarda Roma 

Dönemine ait seramik ve yapı kalıntıları 

rastlanılmıştır. AKTVKK 3. Derece Arkeolojik 

Sit olmuştur. 

Düz Yerleşim Alanı, AKTVK Kurulu Arşivi 

Ballıkuyumcu Köyü Camisi 

Günümüzde, Ballıkuyumcu köyünün eski 

camisi, yeni caminin yanında durmaktadır. 

Çatılı, dikdörtgen planlı, sade ve küçük bir 

yapıdır. Çok önemli bir sanat yönü olmamakla 

birlikte, köyün tarihinden bir parça olarak 

kabul edilebilir. 

Köy camisine ait arşiv belgelerinde camiye 

yapılan görevli tayinlerine ait belgeler 

vardır. Zilhicce 1155 / Ocak Şubat 1743 tarihinde 

yarım akçe ile müezzinlik yapan Durmuş 

vefat edince Halil Halife tayin edilmiştir 

(VGMA, 1061, 109). Şaban 1162 / Mayıs- Haziran 

1749 tarihinde yarım akçe ücretle hatip 

olan Seyyid Süleyman bin Seyyid Ramazan’a 

görevi bıraktırılarak yerine Seyyid Ebubekir 

bin Yahya tayin edilmiştir. Aynı tarihte kimsenin 

rağbet etmediği mütevellilik görevini 

gönüllü olarak yürütecek Seyyid Mustafa’nın 

tayini yapılmıştır (VGMA, 1061:125). 

VGMA, 1061, 125, Cemaziyelahir 1162/Mayıs-Haziran 

1749 Tarihinde Hatiplik Görevlendirmesi 

Camiye hatip olarak 15 Safer 1303/3 Kasım 

1885 tarihinde Mustafa ibni Hacı Hüseyin tayin 

edilmiştir (VGMA, 224-122-1229). 

VGM 224-122-1229, 

Ballıkuyumcu Köyü Cami Hatip Tayini 

Balıkuyumcu Köyü Camisi, 2018, Ali Kılcı 

262 


Ballıkuyumcu Köyü Çeşmesi 

Köyün güney kenarında bir tepenin dibindedir. Yapımında düzgün kesilmiş Ankara taşı 

kullanılmış tek cepheli, deposuz bir çeşmedir. Çeşmenin suyu üç adet metal borudan 

akmaktadır. İki kenarı tek parça birer taş, üstü dışa taşkın sade bir silme ile sınırlanan çeşmenin 

cephesi altı sıra taş örgüye sahiptir. Çeşme sade görünümlüdür. Dört satırlık bir 

yazıya sahip olan Ballıkuyumcu çeşmesi, kitabesine göre 1231/1815-16 yılında Mehmed 

Ağa tarafından yaptırılmıştır. 

Ballıkuyumcu Çeşmesi, 2018, Ali Kılcı 

Çeşme Kitabesinde: 

Muceb-i çeşme ehl-i karye 

Su gibi Mehmed vakfıdır 

Allahümmağfir ya celil 

sahibi’l-hayrat 1231 

yazmaktadır. 

Ballıkuyumcu Çeşmesi ve Köy Halkı, 1956, (Kaynak: Fatih Yılmaz) 

263 

T A R İ H T E

Ballıkuyumcu Köyü Nüfusu 

Ballıkuyumcu Köyünün tarihine ışık tutacak belgelerden 1831 nüfus sayımına göre 25 hanede 

72 erkek nüfus kaydedilmiştir. Bu nüfus sayımında köyde Ömeroğlu, Abbasoğlu, Çukadaroğlu, 

Elvanoğlu, İsmailoğlu, Mehmetkethüdaoğlu, Mahmudoğlu, Mercanoğlu ve Susuzluoğlu 

sülalelerine yer verilmiştir (Koltuk, 2016:43, 393-394). 

Ballıkuyumcu Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 Mustafa Hatib, Uzun boylu kara sakallı 38 

2 Ebubekir Kardeşi, Orta kumral sakallı 42 

1 

3 Ali Ebubekir Ebubekir’in oğlu 16 

4 İsmail Ebubekir Ebubekir’in oğlu 15 

5 Yusuf Ebubekir Ebubekir’in oğlu Sabi 

6 Murad Uzun boylu, kara sakallı, topal 50 

2 

7 Abdullah Murad Oğlu Sabi 

8 Osman Murad Oğlu Sabi 

9 Ali Ömeroğlu, kısa boylu, kır sakallı 47 

3 

10 Ömer Yeğeni 15 

11 İbrahim Damadı, kumral sakallı 38 

12 Abdüsselam Hizmetkârı 15 

13 Kasım Orta boylu, matruş 33 

14 Yahya Kardeşi Sabi 

4 

15 Halil Kasım Oğlu, Ölüm:1247 Sabi 

16 Hüseyin Kasım Oğlu 16 

17 Ali Kasım Oğlu Sabi 

5 

18 Hasan Abbasoğlu, kısa boylu, kır sakallı 55 

19 Ebubekir Hasan Oğlu Sabi 

20 Halil Orta boylu, kumral sakallı 42 

6 

21 Mehmed Halil Oğlu Sabi 

22 Osman Kardeşi, sarı bıyıklı 33 

23 İbrahim Kardeşi, ter bıyık 20 

24 Hamid Orta boylu, kara sakallı, İmam 40 

7 25 Mustafa Hamid Oğlu Sabi 

26 İsmail Hamid Oğlu Sabi 

8 27 Mehmed Çukadaroğlu, Orta boylu kır sakallı 50 

9 28 Mustafa Orta boylu, kumral sakallı 40 

264 


10 

29 Ahmed Ömeroğlu, Uzun boylu, ak sakallı 60 

30 Abdullah Oğulluğu, ter bıyık 20 

11 31 Ali Elvanoğlu, Kısa boylu, kır sakallı 60 

32 Hasan Orta boylu, kır sakallı, Âmâ 45 

12 33 Abdullah Hasan Sade-rû 15 

34 Hüseyin Hasan Sabi 

35 Bekir İsmailoğlu, Orta boylu, kumral sakallı 45 

13 36 İsmail Bekir Oğlu 15 

37 Salih Bekir Oğlu Sabi 

38 Hacı Uzun boylu, kumral bıyıklı 35 

14 

39 Mustafa Hacı Oğlu 15 

40 Hasan Hacı Oğlu Sabi 

41 Mehmed Hacı Oğlu, Doğum:1247 Sabi 

42 Hüseyin Mehmedkethüdaoğlu, Orta boylu, kır sakallı 55 

15 

43 Hüseyin Hüseyin Oğlu, Köse sakallı 27 

44 Mehmed Hüseyin Oğlu, Sarı bıyıklı 25 

45 Hüseyin Hüseyin Oğlu, Ölüm:1247 Sabi 

46 Osman Uzun boylu, kumral sakallı 35 

16 47 Hasan Yeğeni 17 

48 Mehmed Yeğeni Sabi 

17 49 İsmail Mahmudoğlu, Kara bıyıklı 35 

50 Ahmed Orta boylu, kumral sakallı 40 

51 İbrahim Ahmed Oğlu Sabi 

18 52 Mehmed Ahmed Oğlu Sabi 

53 Abdullah Ahmed Oğlu Sabi 

54 Hüseyin Kardeşi, Askerde 22 

19 55 Mehmed Orta boylu, kumral sakallı 35 

20 56 Ali Baba Orta boylu, kara sakallı 35 

57 Yusuf Mercanoğlu, Orta boylu, Ekrad taifesinden 45 

58 Osman Yusuf Oğlu Sabi 

59 Bekir Yeğeni 26 

21 

60 Yusuf Kardeşi 17 

61 Mustafa Kardeşi, Kara sakallı 37 

62 Mehmed Kardeşi, Kır sakallı 50 

63 Hüseyin Mehmed Mehmed’in oğlu 20 

64 Ali Mehmed Mehmed’in oğlu Sabi 

65 İsmail Orta boylu, kara sakallı 40 

22 

66 Mustafa İsmail Oğlu 16 

67 Yusuf İsmail Oğlu 15 

68 Ali İsmail Oğlu Sabi 

23 69 Veliyüddin Orta boylu, kara sakallı 35 

24 

70 Halil Çukadaroğlu, Orta boylu, kumral sakallı 35 

71 Süleyman Halil Oğlu Sabi 

25 72 Hasan Susuzoğlu, Kumral sakallı 35 

265 

T A R İ H T E

Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 yıllarındaki nüfus bilgisi “Başbakanlık Osmanlı Arşivi” kayıtlarında 

“Karye-i Balıkuyumcu, Tabi-i Kasaba-i Zir” başlığında verilmiştir. 

Balıkuyumcu Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi: 1842/1843, Sayfa: 190-191 

266 


BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi: 1842/1843, Sayfa: 188-189 

267 

T A R İ H T E

Balıkuyumcu Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

Karye-i Ballıkuyumcu Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


1 Abbas Ahmet Orta boylu kır sakallı 61 Elvanoğlu Köy Kethüdası 

1 

2 Hüseyin Abdullah 


bıyıklı 

26 

Oğulluğu, Mansure 

askerinde 

3 Mahmut Ahmet Şabb emred 17 Oğulluğu 

4 Abdullah Ahmet 11 Oğulluğu 

2 

5 Abdullah Tarçın Ahmet 


sakallı 

6 Ahmet Abdullah 4 

35 Hizmetkar 

7 Halil Mehmet 


sakallı 

51 Çiftçi 

3 

8 Osman Mehmet 


sakallı 

46 Çiftçi 

9 İbrahim Mehmet 


bıyıklı 

37 Sivas canibinde 

4 

10 Molla Hasan Abbas Kısa boylu ak sakallı 74 

11 Bekir Molla Hasan Şabb emred 12 

Bila sanat, alîl 

ve .. 

5 12 Kasım Yahya 


sakallı 

39 Çiftçi 

6 

13 Hüseyin Molla Mehmet 


sakallı 

14 Ömer Molla Mehmet Orta boylu ter bıyıklı 27 

34 Çiftçi 

15 Ali Molla Mehmet Şabb emred 20 

16 Ali Ömer Kısa boylu kır sakallı 64 Çiftçi 

7 

17 İbrahim 

Kethüda 

Mehmet 


sakallı 

18 Ahmet İbrahim Şabb 4 

19 Mehmet İbrahim 1 

50 

Damadı, Köy 

Muhtarı 

20 Mehmet Hacı Mustafa 


sakallı 

53 Yabankı oğlu Irgad 

21 Mustafa Mehmet Şabb emred 15 Yabankı oğlu 

8 

22 Hasan Mehmet Şabb emred 14 Yabankı oğlu 

23 Mehmet Mehmet 9 Yabankı oğlu 

24 Halil Mehmet 7 Yabankı oğlu 

9 25 Mehmet Ahmet Orta boylu ak sakallı 68 Çukadar oğlu Bostancı 

268 



10 26 İsmail Mahmut 

50 Berber oğlu Çiftçi 

sakallı 

27 Halil Abdullah Orta boylu kır sakallı 48 Çukadar oğlu Irgad 

11 

28 Süleyman Halil Orta boylu ter bıyıklı 17 Çukadar oğlu 

Gangöllü 

Mehmet 


sakallı 

29 Mustafa 

48 Çiftçi 

12 

30 Hasan Mustafa Şabb emred 9 

31 Hüsam Mustafa 3 

13 32 Mustafa Mehmet 

Orta boylu sarı 

sakallı 

31 Bostancı 

33 Ahmet Hasan Orta boylu ak sakallı 80 Çiftçi 

14 


34 Hasan Ahmet 

sakallı 

38 Çiftçi 

15 

35 Deli Mehmet Mehmet Orta boylu kır sakallı 54 Irgad 

36 Mustafa Deli Mehmet Şabb emred 20 Irgad 

37 Bekir 

Kethüda 

Mehmet 

Kısa boylu kumral 

sakallı 

55 Çiftçi 

16 38 Hatip Mustafa Mehmet Orta boylu kır sakallı 50 Çiftçi 

39 Yusuf Bekir Orta boylu ter bıyıklı 25 Çiftçi 

40 İsmail Bekir 1 

41 A'rac Murat Mahmut Orta boylu kır sakallı 70 Çiftçi 

17 42 Abdullah Murat 


bıyıklı 

27 

43 Osman Murat Orta boylu 16 

44 Hüseyin Hüseyin 


sakallı 

50 Keleş oğlu Çiftçi 

45 Mehmet Hüseyin 


sakallı 

42 Çiftçi 

18 46 Hüseyin Hüseyin Şabb emred 12 

47 Ahmet Hüseyin 7 

48 Salih Hüseyin 5 

49 Hüseyin Mehmet 6 

50 İbrahim Yahya Orta boylu kır sakallı 48 Çiftçi 

19 51 Ahmet Hüseyin 


bıyıklı 

29 Yekçeşm Oğulluğu, Çiftçi 

52 Abdüsselam Hüseyin Orta boylu ter bıyıklı 26 Oğulluğu, Çiftçi 

20 53 Molla Ahmet Ahmet 


sakallı 

32 Köy İmamı 


269 

T A R İ H T E

Ballıkuyumcu Köyü Vergileri 

Burada Hicri 1260-1261/Miladi 1844-1845 tarihindeki, temettuat defterindeki Ballıkuyumcu 

Köyünün emlak ve arazi ve temettuatlarının orijinali ile transkripsiyonuna yer verilmiştir. Transkripsiyon 




Ballıkuyumcu Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01347, Hicri:1260-1261, Miladi: 

1844/1845, Sayfa:2,3 

270 



Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01347, Hicri:1260-1261, Miladi: 

1844/1845, Sayfa:4,5,6 

271 

T A R İ H T E

Ballıkuyumcu Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergileri 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


272 



Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


273 

T A R İ H T E

Ballıkuyumcu Mufassal Tapu Tahrir Defteri 

Karye-i Balıkuyumcu, tâbi’-i Kasaba 

TKGMA, Ankara Mufassal 

Tahrir Defteri, Eski 74, Yeni 

17, Sayfa: 38-a 

Süleyman veled-i Yusuf çift 2 

Abdülkerim veled-i o nim 

Abdülhalim birader-i o k 

Yakub veled-i Yusuf 

c 

Ali Bali veled-i o 

k 

Mehmed veled-i Yusuf k 

Ramazan veled-i Yakub nim 

Cafer veled-i o 

c 

Sefer birader-i o 

nim 

Muzaffer birader-i o k, nim, 9 

Ayvad veled-i Yakub 

nim 

Yakub veled-i o 

k 

Satılmış birader-i o 

m 

Osman birader-i o 

m 

Hasan veled-i Seydi Ahmed k 

Mehmed veled-i Durak k, resm 9 

Şaban veled-i Elvan çift 2 

Himmet veled-i Aydoğmuş Pir 

Aydoğmuş veled-i o 

c 

Süleyman birader-i o c 

İne Hoca birader-i o 

nim 

Mehmed veled-i Nebi resm 22 

Osman veled-i o 

k 

Ömer veled-i Nebi 

k 

Mustafa veled-i Veli resm 24 

Veli veled-i Mehmed k 

Bali veled-i Ali 

c 

Ali veled-i o 

m 

Musa veled-i Ali 

nim 


k 

Mustafa veled-i Ali 

nim 

Nadir birader-i o 

nim 

Ali veled-i Namaz 

nim 

Hıdır birader-i o 

nim 

Sülmen veled-i o 

m 

Mahmud veled-i İlyas nim 

Hamza veled-i o 

k 

İsmail birader-i o 

m 

Ali veled-i Tursun 

nim 

Ebulkasım veled-i o 

k 

Çerkes veled-i İbrahim c 

Hasan veled-i o 

k 

Mehmed veled-i İsa 

nim 

Teberrük veled-i Pir Gaib k 

Murad veled-i Aykud nim 

Mehmed birader-i o 

nim 

Aykud veled-i o 

nim 

Mustafa birader-i o 

m 

Süleyman veled-i Mehmed nim 

Yahya veled-i Turgud nim 

Abdülkerim veled-i o nim 

İsa veled-i Mustafa 

k 

Hıdır birader-i o 

k 

Selman veled-i Hasan c 

Minnet veled-i Davud nim 

Satılmış birader-i o 

k 

Bilmiş birader-i o 

m 

Mustafa veled-i Musa nim 

İshak veled-i o 

İsmail birader-i o 

Musa birader-i o 

Ahmed veled-i Kasım 

Sıddık veled-i Nesimi 

Mehmed veled-i Durak 

Bilmiş veled-i Musa 

k 

k 

m 

c 

k 

k 

k 

Zemîn-i Melek Hatun 

becây-ı Satılmış resm 36 

Zemîn-i Kerim resm 18 

Zemîn-i İlyas resm 54 

Zemîn-i Hacı Ahmed resm 18 

Zemîn-i Emirşah resm 3 

Zemîn-i Aykud resm 3 

Zemîn-i Himmet resm 3 

Zemîn-i Veli resm 6 

Zemîn-i Ahmed resm 18 

Zemîn-i Cemal resm 3 

Zemîn-i Erkeksu der 

tasarruf-ı Süleyman 

ve Bali ve Cafer ve Satılmış resm 37 

Hasıl 7.000 

Hınta Müd 39 K 18 kıymet 3192 

Şa’ir Müd 20 kıymet 1200 

Burçak Müd 3 kıymet 180 




Resm-i küvvare 40 


Öşr-i piyaz 20 


Öşr-i eşcar-ı ceviz der dest-i 

Hüseyin veled-i Pir Ali Çavuş 300 

Çiftlik-i hassa resm 125 

Koru-yı dağ 30 

Asiyab, 10 bab el-galle müd 15 

Asiyab-ı cedid, 2 bab el-galle müd 10,5 

Yaylak-ı Deliklü nezd-i Sivri 

Dulundaç ve Haturnak 

haymaneden Benlü Bey yurd ider 100 

Öşr-i bağçe 37 

Öşr-i bağ 115 

Asiyab, 1 bab 60 

Resm-i zemîn 237 

Asiyab harab der dest-i Budak 

ma’mur etmek şartıyla 1 bab resm 90 

Bâd-ı heva ve deştbani ma’a 

arus ve tapu-yı zemîn 34 

274 


Şer’iye Sicillerinde Ballıkuyumcu Köyü 

Tarihi çok eski yıllara dayanması hasebiyle oldukça geniş bir kültür havzasının ürünü olan 

Ballıkuyumcu Köyünün ismine Osmanlı Dönemi’yle ilgili olarak şer’iye/kadı sicillerinde de 

rastlanmaktadır. Burada örnek olması bakımından Ballıkuyumcu Köyünden ‘Halime bint-i 

Hüseyin’in veraset tespitine ve bu terekeden eşi Mehmed, babası Hacı Hüseyin, annesi 

Ebe Kadın, kızı Şerife ve oğlu Satılmış’a düşen paylara yer verilmiştir. Çocukların yaşları 

küçük olduğundan annelerinden onlara miras kalan 723 kuruş, 33 paranın muhafaza ve 

değerlendirmek üzere anneanneleri Ebe Kadının emanetine verildiği kaydedilmiştir. 

Ballıkuyumcu Köyü Şer’i Sicil Kaydı (Tereke) 

MŞH_ŞSC_d_00783_0026, Numara:74 

Bâ’is-i Defter-i Kassâm Oldur ki 

Zîr Kazası’na tabi’ Balıkuyumcu Karyesi’nde sakin iken bundan akdem müteveffiye olan Halime bint-i Hüseyin’in veraseti 

zevc-i dahili Mehmed Ağa ibn-i Hacı Halil ve pederi Hacı Hüseyin ve validesi Ebe Kadın ile sadr-ı sagir oğlu Satılmış ve 

sadriye-i sagire kızı Şerife’ye münhasıra olduğu bi’l-ihbar lede’ş-şer’i’l-enver zahir ve nümayan olduktan sonra sagirân-ı 

mezbûrânın valideleri ve müteveffiye-i mezbûreden müntakil mallarını hıfz ve tesviye-i umurlarını rü’yete taraf-ı şer’den bâ 

hüccet-i şer’iye vasî-i mansûbeleri büyük valideleri mezbûre Ebe Kadın ve varis-i kebirler ma’rifetleri ve ma’rifetü’ş-şer’iyye 

ile bi’l-müzayede tahrir ve beyne’l-verese bi’l-ferîzati’ş-şer’iyye tevzî’ ve taksim olunan tereke-i müteveffâ-yı mezbûrdur ki 

ber vech-i âtî zikr ve beyan olunur. Fi- 22 Zilka’de sene 307 


Döşek 7 280 

Yorgan 7 210 

Yasdık 7 80 

Entari ma’a solta 2 76 

Yale 1 35 

Namaz Seccadesi 1 25 

Kilim 5 74 

Tabak 5 25 

Kapaklı sahan 1 15 

Leğen ma’a ıbrık 2 20 

Abdülmecid altunu 13 260 

Tencere 1 19 


Zevci Mehmed Ağa zimmetinde mihr-i müeccelden alacağı 661 

Cem’an yekûnü’l-eşya vesaire 

1790 Kuruş 

60 Harc-ı kassâm ve kaydiye ve dellaliye ve masarif-i saire 

1730 Sahhü’l-baki li’t-taksim-i beyne’l-verese 



Hisse-i zevcü’l-mezbûr Mehmed 432 20 

Hisse-i ebu’l-mezbûr Hacı Hüseyin 288 13 1 

Hisse-i ümmü’l-mezbûre Ebe Kadın 288 13 1 

Hisse-i bintü’l-mezbûre Şerife 240 11 

Hisse-i ibnü’l-mezbûr Satılmış 480 22 

Bâlâ-yı kassâmda muharrer sagirân-ı mezbûrânın valideleri müteveffâ-yı mezbûreden müntakil hisse-i muayyeneleri olan 

yedi yüz yirmi üç kuruş otuz üç parayı li-ecli’l-hıfz ve’l-istirbah büyük validesi ve vasiyye-i mezbûre Ebe Kadın yedine 

tamamen eda ve teslim olunduğunu müş’ir işbu mahalle şerh verildi. 

275 

T A R İ H T E


2.6 

ELVAN KÖYÜ 

Her bir kısmı ayrı tarihi zenginliklerle 

dolu Etimesgut’un tarihi köylerinden 

birisi de Elvan Köyüdür. Bir Türk köyü 

olarak 1300’lü yılların ortalarında Ahi Elvan 

tarafından kurulmuştur. Tufan Gündüz, yaptığı 

araştırmalarda Elvanköyü’nün, Karakeçili 

aşiretleri tarafından kurulmuş olduğunu 

ifade etmektedir. Karakeçililer, Ankara havalisindeki 

en kalabalık Türkmen gruplarından 

birisidir. Ankara havalisinde kendisine 

mensup 51 cemaatin bulunduğu Karakeçililer 

aşiretinin III. Murat’ın hasları arasında 

yer aldığı tespit olunmaktadır (Gündüz 1996, 

50). Kavmi şuura sahip olan II. Abdülhamid, 

öz oymağı saydığı Karakeçili gençlerinin bulunduğu 

bir alay meydana getirmiş ve ona 

Ertuğrul alayı adını vermiştir. Ayrıca yine 

onun devrinde veya daha sonra “Ertuğrul’un 

ocağında uyandın, şehidlerin kanlarıyla boyandın” 

beyti ile başlayan bir marş da bestelenmiştir. 

II. Abdülhamid, Karakeçili oymağı 

mensuplarını Alman imparatoruna kendi akrabaları 

olarak tanıtmıştır (Sümer, 1972:221). 

276 


Yusuf Halaçoğlu, “Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650)” kitabında 

Osmanlı arşivlerinde yer alan belgelere dayanarak 16. yüzyılda Kasaba’da/Zir’de boy, taife, 

grup ve cemaatleri sıralamıştır. Bu sıralamada Tapu Kadastro Arşivinde yer alan Hicri 

979/Miladi 1571-1572 senesine ait bir belgeye dayanarak Elvan Köyü’nün Kayı boyundan 

Perâkende cemaatinin yerleşim yeri olduğunu kaydetmiştir (Halaçoğlu, 2009:1858). 

CEMAAT 

ADI 

TAIFE GRUP BOY YURDU SANCAK 

Perâkende - - Kayı Elvan k. Ank 

NAHIYE/ 

KAZA 

Kasaba 

Nah. 

KAYNAK 


s:197b sene:979 

(1571-72) 

Elvanköy Yer altı Mahzenleri 

Elvan Köyünün tarihi, Roma dönemine kadar uzanmaktadır. Elvan Köyü’ndeki yeraltı 

mahzenleri Anakadın Çeşmesi üstü eski mandıra mevkiindedir. Yüzeyde yapılan araştırmalarda 

Geç Roma-Bizans Dönemine ait seramik parçalarına rastlanılmıştır. Bu alanda 

seramiklerin bulunması burada antik bir yerleşmenin olduğunu göstermektedir. Bu mahzenler, 

AKTVKK 17.12.1991 tarih ve 2134 sayılı kararıyla korumaya alınmıştır. 

Elvan Höyüğünün Eski Görünüşü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Elvanköy Yer Altı Mahzenleri, AKTVK Kurulu Arşivi 

277 

T A R İ H T E

Ahi Elvan Kimdir? 

Elvan Köyüne ismini veren Ahi Elvan 

Ankara’da birçok hayır yapan, tımar sahibi 

bir beydir. 1463 tarihli tahrir defterine göre 

Ankara’da Küçek Karyesi ile Okçu Karyesi 

ona tımar olarak verilmiştir (Hacıgökmen 

2011:37, 39). Çubuk’taki Kızılcaşehir karyesi 

de onun tımarıdır (Hacıgökmen, 2012:282). 

Ankara’nın önemli eserlerinden biri olan 

Ahi Elvan Camiinin kitabesinde Ahi Elvan’ın 

“Nizamüddin Zehran oğlu İsa oğlu Hacı 

Mecdüddin oğlu Mehmed Bey oğlu Hacı 

Elvan” şeklinde tam adı yazılıdır. Kitabeye 

göre Ahi Elvan’ın babası Mecdeddin İsa, 

dedesi Nizâmeddin Hezâr’dır (Akyurt, 1942; 

Ayverdi, 1974:224; Hacıgökmen, 2011:60). 

Kitabeye göre 816/1413 yılında Ahi Elvan 

tarafından yenilenen caminin içine Harputlu 

Mehmed bin Beyazid’in yaptığı ceviz minber 

konulmuştur. Caminin ahşap tavanı ve 

alçı mihrabı da dikkat çeken yönleridir. Ahi 

Elvan, Ankara’da Ahi Elvan Camii yakınlarına 

bir zaviye yaptırmış, ancak bu zaviye günümüze 

gelememiştir. 

Ahi Elvan Camii, Ankara, 2006 

Ahi Elvan Hicri 784/Miladi 1382 yılında 

Ankara’da vefat etmiş, cenazesi Yenihayat 

Mahallesinde bulunan Yediler Mezarlığına 

defnedilmiştir. Bu mezarlık daha sonra Kalenin 

doğusundaki Kırklar mezarlığına taşınmıştır. 

Halen kabri Kırklar Mezarlığında Ahi 

Elvan’ın mezar taşında şunlar yazmaktadır: 

Etimesgut Ahi Elvan Camii ve Türbesi, 

2018, Etimesgut Belediyesi arşivi 

278 


Baş taşının bir yüzünde: 

Diğer yüzünde: 

1) Kale’n-Nebiyyi Rasûlullah 

2) el-mevt kâs ve külli’n-nâs şâribeh 

3) el-mevt bâb ve küllin-nas dâhileh 

4) el-mevt kem lâ yesel ilâ yevm’il-kıyameh 

1) el-mü’minûn lâ yemûtûne 

2) bel yenkalûne min dâr ilâ 

3) dâri’l-ğafûr 

Ahi Elvanın Mezartaşı, 

Kırklar Mezarlığı, 

Ankara, Ali Kılcı 

Ayak tarafındaki kabartmada: 

1) el-merhûm es-sa’îd eş-şehîd 

2) Mehmed Bey bin Hacı Mecdeddin 

3) ilâ rahmet’illâhi Teâlâ sene erbaa semânîn 

ve seb’amiyeh (784) 

Manası: Şehit olarak vefat eden Hacı Mecdeddin 

oğlu Mehmed Bey 784/1383 senesinde 

Allah’ın rahmetine intikal etti (Akyurt, 1942:79, 

Belge No.310-4) 

279 

T A R İ H T E

Yusuf Akyurt, Ahi Elvan ve çocuklarının bu mezarlıktaki mezarlarını bularak yazılarını okumuştur. 

Ahi Elvan’ın oğlu Emir Paşa, Gurre-i Rebiulevvel 802/1 Kasım 1399 tarihinde, kızı Sahre 

Hatun Ramazan 843/Şubat-Mart 1440 tarihinde vefat etmiştir (Akyurt 1942:81) 

VGMA, 1061:120 

Metni: Ankara kazasına tabi Elvan 

nam karyede vaki Camii şerifin 

kayyımı olmayub muhtac olmağla 

ber-vech-i hasbi müceddeden 

Ahmed Halife ibni İnayet Ahmed’e 

naibi Mustafa Efendi arzıyla tevcih. 

Safer sene 160, (VGMA, 1061:120) 

VGMA, 531:107 

Metni: Ankara’da kasaba-i Süflada 

Elvan nâm karyede cami’de nîm 

akçe ile hatib olan Ali fevt, mahlulünden 

Ahmed bin Mahmud’a 

naibi Ahmed Raşid arzıyla tevcih 

buyruldu. 19 Şevval 1210, (VGMA, 

531:107) 

VGMA, 1072:93 

Metni: Ankara’da Kasaba-i 

süflaya tabi Elvan nam karyede 

camiide yevmi nim akçe ile hatib 

olan Mehmed bin Abdullah fevt 

mahlûlünden Ali bin Nasuha naibi 

Mehmed Emin arzıyla tevcih buyruldu. 

Rebiu’l-evvel 1183, (VGMA, 

1072:93) 

VGM 225-104-804 

Elvan Köy Camisinin yanındaki bir 

seki üzerinde Ahi Elvan’ın kardeşleri 

(Hacıgökmen, 2014:71) ve Ahi 

Elvan’ın makam mezarı olduğu 

söylenen iki mezar vardır. Etimesgut 

Belediyesi tarafından Elvan 

Köy Camisi ile birlikte bu mezarların 

üzerine dikdörtgen planlı bir 

türbe yapılmıştır. 

280 


Muallim Cevdet, Ahi Elvanın camileri ve zaviyesinin vakfına gelir olarak, ‘‘Ayaş karyesi 

Mezraası-Ahi Bayezid Çiftliğinin Eski defterde eski günlerden beri vakf olageldiğini, Ahi 

Bayezid oğlu Ahi Elvan tasarrufunda olduğunu, 1530 tarihli tahrirde ise Ahi Elvan oğlu 

Ahi Mehmed ve kardeşi Yusuf vakfın şartları gereği mutasarrıf olduklarını ve ellerinde 

padişah beratı olduğunu’’ yazmıştır (Cevdet, 1932:241). Ahi Elvanın Vakfının gelirlerinden 

Kırşehir’de Kesikköprü ve Karakuyu köylerindeki dört bin dönüm miktarında mezranın 

ekilemediğinden satılması hakkında Gurre-i Muharrem 1318/1 Mayıs 1900 tarihli bir 

belge vardır (VGMA, 394, 122-123). 

(VGMA, 394, 122-123) 

281 

T A R İ H T E

Ahi Elvan Türbesi, 

Etimesgut Belediyesi, 

2018 

AHİ ELVAN 

CAMİİ VE TÜRBESİ 

282 


Elvan Köy Camisi 

Ahi Elvan, Etimesgut Elvan Köy’e de bir cami 

yaptırmış, yaptırdığı cami çeşitli bakım onarım 

ve yenilemelerle günümüze kadar gelmiştir. 

Kültür varlığı özelliği taşımayan bu 

cami 2017-2018 yıllarında yıkılarak Etimesgut 

Belediyesi tarafından yeniden yaptırılmıştır. 

Elvan Köy Camii’ne ait en eski belge Safer 

1160 / Şubat-Mart 1747 tarihlidir. Söz konusu 

belgede camiye hasbi (gönüllü) kayyım 

(koruyucu) olarak Ahmed Halife tayin edilmiş 

(VGMA.1061, 120), daha sonra vakfın geliri biraz 

artmış olmalı ki, 19 Şevval 1210/ 27 Nisan 

1796 tarihinde bu göreve yarım akçe ücretle 

Ahmed bin Mahmud tayin edilmiştir (VGMA, 

531, s.107). Camiye hatip olarak yarım akçe 

ücretle, Rebiulevvel 1183/ Temmuz Ağustos 

1769 tarihinde Ali bin Nasuh (VGMA, 1072: 

93), 2 Muharrem 1286/ 14 Nisan 1869 tarihinde 

Molla Ali Efendi bin Ahmed tayin edilmiştir 

(VGMA, 225, 104, 804). 

Ahi Elvan Cami, Etimesgut Belediyesi, 2018 

283 

T A R İ H T E

Elvan Köyü Nüfusu 

Elvan köyü, Roma ve Bizans Dönemlerinde olduğu gibi Osmanlı döneminde de bir yerleşim 

yeridir. Osmanlı Devleti’nde yapılan 1831 tarihli ilk genel nüfus sayımında Elvan Köyü’nde 26 

hanede 56 erkek nüfus sayılmıştır. Bunlardan birisi askerde olduğu için hanesi sayılmış, kendisinin 

ismine ve yaşına yer verilmemiştir. Bu sayımda Elvan Köyü’nde Zemre, Süleymanoğlu, 

Bekirlioğlu, Numan yeğeni ve Ahmedoğlu sülaleleri belirtilmiştir (Koltuk, 2016:44, 388-389). 

Elvan Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 Babaoğlan Orta boylu köse sakallı 40 

1 

2 Memiş Babaoğlan Oğlu Sabi 

3 Ali Babaoğlan Oğlu Sabi 

2 4 Numan Uzun boylu, ak sakallı 50 

5 Mustafa Zemre, Uzun boylu, kumral bıyıklı traş 35 

3 

6 Hidayet Kardeşi, orta boylu, kumral bıyıklı 32 

7 Mustafa Yeğeni Sabi 

8 Mehmed Orta boylu, kara bıyıklı 40 

9 Hüseyin Mehmed Oğlu 15 

4 

10 Ahmed Kaynı, Orta boylu, kara bıyıklı, Tekâüd 38 

11 Ali Yeğeni 17 

12 Mehmed Yeğeni Sabi 

13 Hüseyin Yeğeni - 

14 Musa Orta boylu, ak sakallı 55 

5 

15 Ali Musa Oğlu 15 

16 Zeynelabidin Musa Oğlu 7 

17 Süleyman Oğulluğu, ter bıyık 20 

6 18 Osman Süleymanoğlu, yetim 15 

19 Ahmed Orta boylu, kara sakallı 40 

7 

20 İsmail Yeğeni 16 


22 Ömer Orta boylu ak sakallı 67 

8 

23 Osman Ömer Oğlu, Ter bıyık 22 

24 Mehmed Ömer Oğlu 15 

25 İbiş Ömer Oğlu 18 

284 


9 

26 Mehmed Uzun boylu, sarı sakallı 40 

27 Emir Süleyman Mehmed Oğlu Sabi 

10 28 Ahmed Orta boylu, kara sakallı 42 

11 29 İbrahim Orta boylu, köse sakallı 38 

12 30 Muhsin Uzun boylu, kır sakallı 50 

13 

31 Ahmed Uzun boylu, sarı sakallı 35 

32 Mehmed Ahmed Oğlu Sabi 

33 Bekir Orta boylu, sarı sakallı 43 

14 

34 Mehmed Bekir Oğlu 15 

35 Süleyman Bekir Oğlu Sabi 

15 

36 Osman Uzun boylu, kumral sakallı 40 

37 Ömer Osman Oğlu Sabi 

38 Hüseyin Bekirlioğlu, Uzun boylu, kara sakallı 45 

16 

39 Abdullah Hüseyin Oğlu Sabi 

40 Himmet Hüseyin Oğlu Sabi 

41 Bekir Kaynı, ter bıyık 18 

17 

42 Mustafa Uzun boylu, kır sakallı 55 

43 Ali Mustafa Oğlu Sabi 

18 44 Şeyh Mehmed Orta boylu, kır sakallı 40 

19 

45 Mehmed Orta boylu, sade-rû 17 

46 Mustafa Kardeşi Sabi 

20 47 Ali Orta boylu, ter bıyık 20 

21 48 Hüseyin Numanyeğeni, Uzun boylu, kara sakallı 40 

22 49 Ömer Ahmedoğlu, Orta boylu, ak sakallı 70 

50 Emir Hasan Orta boylu, kır sakallı 50 

23 51 Ali Yeğeni, sade-rû 16 

52 Hüseyin Yeğeni Sabi 

24 53 Molla Ahmed Köse sakallı, İmam 30 

54 Abdullah Uzun boylu, kır sakallı 55 

25 

55 Hüseyin Torunu Sabi 

26 56 - Orta boylu, kumral bıyıklı, askerde - 

285 

T A R İ H T E

Elvan Köyünün tarihi geçmişine ışık tutacak belgelerden Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 yıllarındaki 

nüfus bilgisi “Başbakanlık Osmanlı Arşivi” kayıtlarında “Karye-i Güvercinlik, Tabi-i 

Kasaba-i Zir” başlığında verilmiştir. Bu sayıma göre köyde 19 hane ve 41 erkek nüfus vardır. 


286 


Elvan Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

Karye-i Elvan Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


1 Mehmet Süleyman Orta boylu sarı sakallı 52 Atacı Çiftçi 

2 Süleyman Mehmet Şabb 10 

1 

3 Hüseyin Mustafa Orta boylu ter bıyıklı 25 Oğulluğu 

4 Osman Mustafa Orta boylu ter bıyıklı 22 

Oğulluğu, asker-i 

mansure 

5 Mehmet Mustafa Şabb emred 18 Oğulluğu 

6 Seyid Mustafa Paşa Mehmet Orta boylu kumral sakallı 46 Çiftçi 

2 7 Paşa Mehmet Mustafa 10 

8 Ali Seyid Mustafa 0 2 aylık 

9 Kötü Osman Ömer Uzun boylu kumral sakallı 50 Çiftçi 

3 10 Ömer Osman Şabb emred 16 

11 Hüseyin Osman 1 

4 12 Seyid Ahmet Mehmet Orta boylu ter bıyıklı 29 Mansurede 

13 Musa Ali Koca Orta boylu ak sakallı 63 Çiftçi 

5 

14 Ali Musa Uzun boylu kara bıyıklı 26 Mansure askerinde 

15 Süleyman 

Karaküçük oğlu 

Mehmet 

Orta boylu kara sakallı 25 Rençber 

16 Osman Zom Bekir Orta boylu ter bıyıklı 24 Mefkud 

17 Hüseyin Zom Bekir Orta boylu ter bıyıklı 22 Asker-i masurede 

6 

Hizmetkar tabi-i 

18 Ahmet Zom Bekir Orta boylu ter bıyıklı 19 

Sandık-ı emin 

Esad Ağa 

7 

19 Kara Hüseyin Memiş Orta boylu köse sakallı 56 Çiftçi 

20 Ali Kara Hüseyin 8 

8 21 A'rac Hidayet Paşa Orta boylu kumral sakallı 39 Çiftçi 

22 Mustafa İmirze Orta boylu ak sakallı 70 Deli Çoban 

9 23 Ali Mustafa Şabb 10 

24 Veli Mustafa 8 

25 Şeyh Mehmet Küçük Mehmet Orta boylu ak sakallı 60 Çiftçi 

10 26 Osman Şeyh Mehmet 5 

27 Hüseyin (Şeyh) Mehmet 2 

11 

28 Kavas Mehmet Osman Orta boylu kara sakallı 49 Çiftçi 

29 Hüseyin Kavas (Mehmet) orta boylu ter bıyıklı 20 

12 30 Ahmet Mustafa Orta boylu kırca sakallı 49 Sarıpaşa oğlu Çiftçi 

13 

31 İsmail İsmail Orta boylu köse sakallı 29 Çiftçi 

32 Mustafa İsmail Uzun boylu ter bıyıklı 17 Çiftçi 

14 33 Halil Mustafa Orta boylu kumral bıyıklı 29 Genç Ali oğlu Çiftçi 

15 34 Osman Genç Ali Orta boylu ak sakallı 69 Çiftçi 

35 Ahmet 

Mazlum 

Süleyman 

Orta boylu kumral sakallı 47 Emir Köy Muhtarı 

16 

36 Mehmet Ahmet Şabb emred 10 

37 Ali Ahmet Şabb 8 

17 38 Osman Hasan Orta boylu kumral sakallı 45 Çoban 

18 

39 Molla Ahmet Hüseyin Orta boylu kumral sakallı 45 Köy İmamı 

40 Osman Molla Ahmet 3 

19 41 Osman 

Çavundurlı 

Süleyman 

Uzun boylu ter bıyıklı 24 


287 

Asakir-i mansurede 

T A R İ H T E

Elvan Köyü Vergileri 

Bu bölümde Hicri 1260-1261/Miladi 1844-1845 tarihindeki, temettuat defterindeki Elvan Köyünün 

emlak ve arazi ve temettuatlarının orijinali ile transkripsiyonuna yer verilmiştir. Transkripsiyon 




Elvan Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01307, Hicri:1260-1261, Sayfa:4-5-6 

288 



Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01307, Hicri:1260-1261, Sayfa:2-3 

289 

T A R İ H T E

Elvan Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

290 




291 

T A R İ H T E

Şer’iye/Kadı Sicillerinde Elvan Köyü 

Osmanlı Dönemi’nde kadılar tarafından tutulan ve Osmanlı hayatının aile, toplum, ekonomi 

ve hukuk gibi birçok alanının tarihi için veriler içeren şer’iye/kadı sicillerinden bir örnek olarak 

burada vefat eden kişinin büyük oğlunun babasının verasetinden intikal eden mallarına kendisinin 

kayıp olması nedeniyle bir vasi tayin edilmesi hükme bağlanmıştır. 


Zîr Kazası’na tâbi’ Elvan Karyesi’nde sakin iken bundan akdem vefat iden Emir oğlu Mehmed Ağa 

ibn-i Emir Ahmed ibn-i Abdullah’ın veraseti sulb-i kebir oğlu mefkûd satılmış babası müteveffâ yı 

merkûm Mehmed Ağa’dan mevrûsen müntakil mallarını hıfz ve avdetine değin tesviye-i umuruna 

kıbel-i şer’den bir vasî nasb ve tayin buyurulması ehem ve elzem olduğu ecilden mefkûd-ı mezbûrun 

anası olub istikametle ma’rûfe ve her veçhile vesayetine kâdire olduğu zeyl-i vesikada muharrerü’lesâmi 

müslimîn ihbarlarıyla mütehakkık olub hâkimü’ş-şer’-i mevki’-i kitâb-ı tûbâ lehû ve hüsn-i me’âb 

efendi hazretleri mefkûd-ı mezbûrun anası Emine bint-i Mustafa ve vasî ve Ammi Seyyid Ağa ibn-i 

Emir Ahmed nâm kimesne nâzır tayin buyurub onlar dahi kabul idüb kemâ yenbagî edaya müteahhid 

oldukları gıbbe’t-tasdik ketb ve imlâ olundu. Tahrîren fi’l-yevmi’s-salis ve’l-işrîn min şehr-i Muharremi’lharam 

li sene aşer ve selase mi’e ve elf. (23 Muharrem 1310) 

Şuhûdü’l-hâl 

Karye-i mezbûreden İmam efendi 

Ve Muhtar Ağa 

Ve gayrihim 


292 


E L V A N 

293 


Elvan Köyü, 2010, 

Necati ÇAVDAR Arşivi

CENAXIS PALUS 

Digital atlas of roman empire, dare.ht.lu.se 

2.7 

EMİRYAMAN KÖYÜ (ERYAMAN) 

CENAXIS PALUS 

Ankara’nın adeta merkezinde yer alan 

Etimesgut ilçesi, belki de en eski yerleşim 

birimlerinden birisidir. Ankara 

ve çevresinde yapılan arkeolojik kazı ve araştırmalarda 

Paleolitik dönemden itibaren birçok 

buluntuya rastlanılmıştır. Eryaman köyü, 

Çıngırdaklıtepe höyüklerinde bol miktarda 

Geç kalkolitik, Eski Tunç, Hitit ve Demir Çağlarına 

ait seramik parçalarına rastlanılmıştır. 

Yine Eryaman’da bulunan Göksu (geçmişte 

Susuz) Göleti kıyılarında yapılan teraslama 

çalışmaları sırasında bulunan oyma taş el 

aletlerinin gösterdiği gibi Etimesgut çok eski 

çağlardan beri insanlar tarafından yerleşim 

alanı olarak kullanılmaktadır. 

En önemli arkeolojik bulgulardan biri 1991 

yılında ortaya çıkartılan Etimesgut’un çok 

eski kalıcı insan yerleşimine ait kalıntılardır. 

Eryaman’da yapılan alt yapı çalışmaları sırasında 

M.Ö. 4000 ile 3800 yılları arasında avcılık 

dönemine ait Göksu Göleti’nin kıyısında 

yerleşik bir köyün izlerine rastlanmıştır. Bu 

kalıntılar çok önemli arkeolojik değere sahip 

olan birçok tahtadan oyma kayık, topraktan 

çanak-çömlek, ok ve yaylar, kemik ve taştan 

aletlerdir. “Etimesgut buluntusu olarak tespit 

edilen 3 buluntu teknik ve tipolojik açıdan 

orta Paleolitik dönemdendir” (Kartal, 

2005:57). Daha sonraki çağlarda da önemini 

yitirmeyen Eryaman, Kral yolu, İskender ve 

tarihi İpek Yolu üzerinde olduğu gibi Roma 

Hac Yolu üzerinde de bir durak noktası olarak 

‘Cenaxis Palum’ olarak tarihteki yerini almıştır. 

294 


EMİRYAMAN 

Çıngırdaklı Tepe Höyüğü 

Haritalarda Ankara, VEKAM 

İngiliz Harita Dairesi, Asia Minor, Angora, 

1919, Ölçek:1/250.000 

295 

Richard Kiepert, Karte von Klein Asien, 1914. 

T A R İ H T E

Çıngırdaklıtepe Höyük 2, 2002, tayproject.org, 2017 

Çıngıldaklıtepe Höyüğü 1-2 uydu görüntüsü 

Çıngırdaklıtepe Höyüğü 2, AKTVK Kurulu Arşivi 

Eryaman Çıngırdaklıtepe Höyüğü 1, AKTVK Kurulu arşivi 

Eryaman Çıngırdaklıtepe Höyüğü 1, AKTVK Kurulu arşivi Çıngırdaklıtepe Höyüğü 2, 2018 

ERYAMAN KÖYÜ HÖYÜKLERI 

Höyük 1: Ankara-Sincan yolunun 2 km. kuzeyinde 

bulunan Güzelkent, Çıngırdaklı 

Tepe’nin önünde yer alan höyük kaçak kazılar 

sonucunda tahrip olmuştur. Höyük yüzeyinde 

yapılan yüzey araştırmalarında bol 

miktarda Geç kalkolitik, Eski Tunç, Hitit ve 

Demir Çağlarına ait kaba gri renkli seramik 

parçalarına rastlanılmıştır. Ayrıca Höyük üzerinde 

bulunan taşlardan burada büyük yapıların 

bulunduğu düşünülmektedir. AKTVK 

Kurulunun 4.11.1993 gün 2360 sayılı kararıyla 

korunmaya alınmıştır. 

Höyük 2: Ankara- Sincan yolunun 2 km. kuzeyinde 

bulunan Çıngırdaklı Tepe’nin önünde 

yer alan höyük kaçak kazılar sonucunda tahrip 

olmuştur. Özellikle batı yamaçta tahribat 

daha fazladır. Tahribat sırasında Hitit poternlerine 

benzer bir giriş bulunmaktadır. Höyük 

yüzeyinde yapılan yüzey araştırmalarında bol 

miktarda Geç kalkolitik, Eski Tunç, Hitit İmparatorluk 

Çağlarına ait seramik parçalarına 

rastlanılmıştır. Her iki höyük de AKTVKK kararıyla 

korumaya alınmıştır. 

296 


Emiryaman’ın Fethi 

Eryaman, tarihteki bu önemli yerini 

Anadolu’nun Türkleşmesi sürecinde de 

yaşamıştır. Henüz tarih 1071 olmadan Ahmet 

Yesevi’nin erenleri, kolonizatör Türk 

dervişleri Anadolu’nun her tarafına yayılmış, 

Ege kıyılarına kadar ulaşmıştır. Malazgirt 

zaferinin (1071) hemen ardından da 

Anadolu’da tam bir Türkleşme yaşanmıştır. 

Kutalmışoğlu Süleyman Bey’in askerleri 

batıya doğru ilerleyerek 1073 yılında 

Ankara ve Etimesgut’u fetheder. Fethedilen 

yerlere de muhtelif Türk boyları gelip 

yerleşir. Anadolu’ya yayılan Oğuz boylarından 

biri olan ve 16. yüzyılda yetmiş bir 

yer adı ile diğer boylar arasında dördüncü 

sırayı alan, bugün ise ancak yirmi sekiz yer 

adına sahip olan İmir/Emir/Eymür boyu, 

Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli bir 

yere sahiptir. Bu boy, ANKARA, Amasya, 

Aydın, Bolu, Çorum, Erzurum, Kastamonu, 

Kayseri, Kırşehir, Malatya, Sivas, Kütahya, 

Antalya, Bursa, Denizli, Yozgat, Samsun, 

Eskişehir, Sinop, Ordu, Tokat ve Gümüşhane 

gibi illerimize gelip yerleşmiştir 

(Günşen, 1997:46). Tarihi Emiryaman Köyünün 

kuruluşunun da bu boydan Türkler 

tarafından olduğu isminden anlaşılmaktadır. 

Hicri 1247/Miladi 1831 yılı nüfus verilerinin 

kayıtlı olduğu Ankara Nüfus Defterinde 

de Eryaman Köyü’nün Eymirhan 

ismiyle kaydedildiği görülmektedir. 

1530 tarih ve 438 numaralı Muhasebe-i 

Vilayet-i Anadolu Defteri’nde Ankara 

Sancağının Ankara Kazasına bağlı olarak 

Emiryaman köyü kayıtlarda yer almıştır 

(Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, TD 

438, 2013:354). 

OĞUZLAR 

BOZOKLAR 

ÜÇOKLAR 

GÜNHAN AYHAN YILDIZHAN GÖKHAN DAĞHAN DENİZHAN 

Kayı Yazır Avşar 

Bayındır Salur İğdir 

Bayat Döğer Kızık 

Peçenek Eymür Büğdüz 

Alkaevli Dodurga Beğdili 

Çavuldur Alayuntlu Yıva 

Karaevli Yaparlı Karkın 

Çepni Yüreğir Kınık 

Emiryaman‘ın kabri, 2018 

yılında Etimesgut Belediyesi 

tarafından restore edilmiştir. 

297 

T A R İ H T E

298 


EMİRYAMAN 

ANIT MEZARI 

299 

T A R İ H T E

Eryaman Köyü Camii 

Dikdörtgen planlı çatılı sade bir yapı olan 

Eryaman Camisinin üstü betonarme olarak 

yenilenmiştir. Yapının korunması gerekli bir 

yapı olmadığından yenilenmesinde sakınca 

olmadığına dair 2011 yılında bir rapor hazırlanmıştır 

(VGMA). 

Emiryaman Köyü Camisine 27 Cemaziyelevvel 

1294/9 Haziran 1877 tarihinde Halil bin 

Zeynel niyabetiyle küçük yaştaki (sağir) Akif, 

hatip olarak tayin edilmiştir (VGMA, 228/1, 

60, 257). Belgeye göre camiye köyden bir kişi 

bulunamadığından hatip olarak bir öğrencinin 

tayin edildiği anlaşılmaktadır. 

Eryaman Camisinin kuzeyinde köyün kurucusu 

olduğu rivayet edilen Emir (İmir) Yaman’ın 

kabri bulunmaktadır. Burası sade bir toprak 

mezar olup üzerinde yuvarlak yazısız bir şahide 

bulunmaktadır. Etimesgut Belediyesi tarafından 

köyün kurucusu Emir Yaman’ın kabri 

üzerine 2018 yılında bir anıt mezar yapılmıştır. 

Emir Yaman Köyü Ankara’nın gelişme alanlarından 

biri olarak belirlenince köy Eryaman 

Mahallesi olmuştur. Köydeki kesme taştan 

yapılmış eski köy çeşmesi yakın yıllarda ne 

yazık ki yıkılmıştır. 

Emir Yaman Camisi, 2018, Ali Kılcı 

Eryaman köyü; 1959 yılında yapılan çeşme ve 

çamaşırhane, Necati Çavdar 

Emir Yaman Camisi, İmam tayin belgesi, VGMA, 228/1, 60, 257 

300 


Eryaman Köyü Nüfusu 

Eryaman köyünün Osmanlı dönemindeki durumunu aydınlatmaya yarayacak verilerden 

birisi nüfus defterleridir. Hicri 1247/Miladi 1831 yılı nüfus verilerinin kayıtlı olduğu Ankara 

Nüfus Defterinde Eryaman Köyü’nün Eymirhan ismiyle geçtiği görülmektedir. Osmanlı 

Devleti’nde ilk genel nüfus sayımı olan bu sayımda Eymirhan’da 14 hanede 32 erkek 

nüfus sayılmıştır. Vergi ve asker temini temelli olarak yapılan bu sayımda sadece erkek 

nüfusa yer verilmektedir. Bu sayımda Eymirhan’da Köseoğlu, Gençoğlu ve Osmançelebioğlu 

sülaleleri yer almıştır (Koltuk, 2016:43, 385-386). 

Eymirhan Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 Mehmed Esad Orta boylu köse sakallı 38 

2 Rüstem Mehmed Esad Oğlu Sabi 

1 3 Mustafa Mehmed Esad Oğlu Sabi 

4 İbrahim Kardeşi, taze sakallı 28 

5 Ömer İbrahim İbrahim’in oğlu Sabi 

2 

6 Hasan Köseoğlu, Uzun boylu, kara sakallı 38 

7 Dede Hasan Oğlu sabi 

8 Mehmed Orta boylu, kara sakallı 43 

3 9 Hasan Mehmed Oğlu Sabi 

10 Ali Mehmed Oğlu Sabi 

11 İbrahim Orta boylu, kara sakallı, 40 

4 12 Alaaddin İbrahim Oğlu Sabi 

13 Mehmed Emin İbrahim Oğlu Sabi 

14 Receb Orta boylu, kır sakallı 40 

5 15 İbrahim Receb Oğlu Sabi 

16 Mustafa Receb Oğlu Sabi 

17 Ahmed Orta boylu, kumral sakallı 38 

6 18 Süleyman Ahmed Oğlu Sabi 

19 Mehmed Ahmed Oğlu Sabi 

7 

20 Halil Sarı bıyıklı, yekçeşm 26 

21 Seyyid İbrahim Kardeşi 15 

8 22 Emir Mehmed Orta boylu kara sakallı 45 

9 

23 Mehmed Orta boylu köse sakallı 30 

24 Osman Mehmed Oğlu Sabi 

10 

25 Osman Orta boylu kır sakallı 56 

26 Ahmed Osman Oğlu, topal 20 

11 

27 Ali Gençoğlu, sarı sakallı 39 


12 

29 Halil Orta boylu, kır sakallı 40 

30 Mustafa Kardeşi 28 

13 31 Mehmed Osmançelebioğlu Sabi 

14 32 Molla Ahmed Uzun boylu, kumral sakallı, İmam, Ankara’dan gelme 42 

301 

T A R İ H T E

Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 yıllarındaki “Başbakanlık Osmanlı Arşivi” kayıtlarında yer alan 

nüfus bilgisi ise aşağıda “Karye-i Emir Yaman, Tabi-i Kasaba-i Zir” başlığında orijinali ve 

transkripsiyonu ile birlikte verilmiştir. 

Eryaman Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi: 1842/1843, Sayfa:95-96-97-98 

302 


Eryaman Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

Karye-i Emiryaman Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


Sandık 

1 Esad Ağa Mustafa Uzun boylu kumral sakallı 45 

1 

Emini 

Zîr Kazası Sandık Emini 

2 Mustafa Esad Ağa Şabb emred 10 

3 Ali Ömer Uzun boylu sarı sakallı 47 Genç Çiftçi 

2 

4 Mehmet Ali Uzun boylu ter bıyıklı 23 

5 Ömer Ali 6 

6 Seyid Ali Ali 1 

3 

7 Baba Halil İzzedin Uzun boylu kır sakallı 80 Çiftçi 

8 Ali Baba Halil Şabb 8 

9 Mustafa Sadeddin Orta boylu kır sakallı 53 Emir Çiftçi 

4 10 Ali Mustafa 3 

11 Mehmet Mustafa 1 

5 

12 Mustafa Sadeddin Orta boylu kumral sakallı 40 Çiftçi 

13 Sadeddin Mustafa 7 

6 14 Ahmet 

Murad oğlu 

Osman 

Orta boylu kara bıyıklı 35 Çiftçi 

7 15 Halil Koca İbrahim Uzun boylu kara sakallı 38 Yekçeşm Çiftçi 

8 

16 İbrahim Koca İbrahim Uzun boylu kara bıyıklı 29 Çiftçi 

17 İbrahim İbrahim 1 

18 Ahmet Süleyman Orta boylu kumral sakallı 53 İğdiş oğlu Çiftçi 

9 19 Süleyman Ahmet Şabb emred 15 İğdiş oğlu 

20 Mehmet Ahmet 6 İğdiş oğlu 

10 

21 Hasan Mehmet Orta boylu ter bıyıklı 21 Çiftçi 

22 Ali Mehmet Şabb emred 11 

11 23 Osman Murad Orta boylu ak sakallı 85 Bila san’at alil 

24 Recep Kürd Ali Orta boylu kır sakallı 58 Çiftçi 

12 25 İbrahim Recep Orta boylu ter bıyıklı 25 Çiftçi 

26 Mustafa Recep Şabb emred 10 

13 

27 Hasan Ali Orta boylu kara sakallı 55 Köy Muhtarı 

28 Ağa Dede Hasan Orta boylu ter bıyıklı 19 

29 Mehmet Ali Orta boylu köse sakallı 34 Çiftçi 

14 30 Osman Mehmet Şabb emred 10 


15 

32 İbrahim Kör Mehmet Orta boylu kır sakallı 59 Mecruh Çiftçi 

33 Alaaddin İbrahim Orta boylu ter bıyıklı 21 

34 Seyid Mehmet İbrahim Şabb 11 

35 Emin Alaaddin 2 Hafidi 

16 36 Mehmet Ahmet Orta boylu kumral bıyıklı 29 Köle Bila san'at 

37 Mehmet Emin Uzun boylu kır sakallı 55 Çiftçi 

17 38 Emin Mehmet Şabb emred 13 

39 İsmail Mehmet 4 

18 40 Seyid Kara Osman Şabb emred 12 Yetimdir, çiftçi hizmetkarı 

41 İbrahim Mustafa Uzun boylu kumral sakallı 42 İğdiş oğlu Çiftçi 

19 42 Ömer İbrahim Şabb emred 10 İğdiş oğlu 

43 Ali İbrahim 2 İğdiş oğlu 

44 Eyüb Mustafa Uzun boylu kara sakallı 39 … Bacı oğlu Çiftçi 

20 45 Halil Eyüb Şabb 10 

46 Mustafa Eyüb 4 

21 47 Mustafa Abdullah Orta boylu kır sakallı 55 Köy Çobanı 


303 

T A R İ H T E

Eryaman Köyü Vergileri 

Eryaman Köyünün tarihine ışık tutacak bir başka veri de köy sakinlerinin vergi matrahları ile 

vergi miktarlarının kayıtlı olduğu temettuat defterleridir. Hicri 1260-1261/Miladi 1844-1845 tarihindeki, 

temettuat defterindeki Eryaman Köyünün emlak ve arazi ve temettuatlarının orijinali 

ve transkripsiyonu bir arada verilmiştir. Transkripsiyon verilirken köy muhtarının temettuatı 

Eryaman Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA ML.VRD.TMT.d.01306, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:5,6,7 

304 


detaylı olarak verilmiş, yer darlığından ve ayrı bir çalışmasının konusunu teşkil ettiğinden 

köydeki diğer kişilerin temettuatı özet olarak yer almıştır. Yine aynı şekilde Tapu ve Kadastro 

Genel Müdürlüğü Arşivi’nden Emir Yaman Köyüne ilişkin Ankara Mufassal Tahrir 

Defteri kayıtları, orijinal kopyalarının eşliğinde Latin harflerine çevrilerek sunulmuştur. 

Eryaman Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA ML.VRD.TMT.d.01306, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:2,3,4 

305 

T A R İ H T E

Eryaman Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

* Bir numaralı hane, köy muhtarına ait olup temettuatı detaylı olarak verilmiştir. 


306 


Eryaman Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


307 

T A R İ H T E

Emir Yaman Köyüne Ait 1463 Tarihli Tapu Tahrir Defteri Kaydı 

Karye-i Emir Yaman 

Timar-ı Kutluca Hüdavendigar zamanında Frenk yeri imiş 

Ali 

Çift 

İvaz 

Çift 

Bayezid 

Çift 

Yusuf 

Bennak 

Hasan veled-i Musa Ortak 

İki muattal çiftlik vardır 

Hınta 

: On iki müd 

Şa’ir 

: On üç müd 

Öşr-i kovan : 24 

Keçiviran’da bir evi kumâri adlu 

BOA, MAD_d_00009_67, Tarih: Hicri 867 (M.1463) Sayfa: 64b 

Emiryaman Mufassal Tapu Tahrir Defteri 

80 - Karye-i Eymir Yaman, tâbi'-i Kasaba 

Mahmud veled-i Musa 

Hüsam veled-i o 


Muharrem veled-i Pirce 


Mehmed veled-i Cafer 

Cafer birader-i o 

Mahmud veled-i Paşalı 

Paşalı veled-i o 

İbrahim veled-i Halil 

Halil veled-i o 

Mehmed birader-i o 

Ümmet veled-i Musa 

Hıdır veled-i o 

İbrahim veled-i Abdullah 

Mehmed veled-i Mahmud 

Yusuf birader-i o 

Bedir veled-i Seydi 

Bali veled-i Mahmud 

Ali veled-i o 

k 

k 

k 

nim 

m 

nim, müşterek 

k 

k 

k 

k 

k 

k 

k 

c, müşterek kadim 

k 

k 

k 

k 

k 

Zemîn-i ahâlî-i karye-i mezbûr Resm 30 

Zemîn-i Mahmud ve İbrahim ve Bedir Resm 37 

Zemîn-i Satılmış veled-i Receb Resm 37 

Kadimden ra’iyyet oğlu olmağın yine ra’iyyet kayd 

olundu. 

Ümmet veled-i Satılmış 

Ali veled-i Bahşi 

Hacı Ahmed veled-i Pir Ahmed 

Yusuf veled-i Mahmud 

Cafer birader-i o 

Pir 

k 

k 

k 

k 

Hasıl 2.500 

Hınta Müd 15 K 10 Kıymet 1.240 



Öşr-i kovan 25 

Ades Keyl 10 Kıymet 40 






Bâd-ı hevâ ve deştbânî ma’a arûs ve tapû-yı zemîn 209 

TKGMA, Ankara Mufassal Tahrir Defteri, Eski 74, Yeni 17, Sayfa: 72-a,b 

308 


Şer’iye/Kadı Sicillerinde Eryaman Köyü 

Osmanlı hayatının birçok alanında önemli veriler arzeden şer’iye/kadı sicilleri; aile, toplum, 

ekonomi ve hukuk alanlarında bilgiler sunmaktadır. Ankara’nın 20 Kasım 1588- 

11 Temmuz 1590 tarihli 2 Numaralı Şer’iyye Sicilindeki kayıtta; “Taşpınar sipahisi Budak 

Bey’in gerek asaleten gerekse Hızır Bey ile Osman Ağa’ya vekaleten bazı tarlaları 

İmir Köyünden Mustafa oğlu Ahmed’e satıp tapuya verdiğine dair hüccet” (Ongan, 

1974:96) yer almaktadır. Kadı sicillerine bir örnek olarak vefat eden Mustafa ibni Hüseyin 

Ağa’nın terekesinin vârisler arasındaki paylaşımına yer verilmiştir (BOA, MŞH_ 

ŞSC_d_00783_0089, Numara:190). 


Zîr Kazası’na tabi’ Emir Yaman Karyesi’nde sakin iken 

bundan akdem vefat eden Mustafa ibn-i Hüseyin 

Ağa’nın veraseti zevce-i menkuha-i metrukesi Ebe 

kız bint-i Mehmed ile sulbiye sagire kızı Seyyide’ye 

münhasıra olduğu inde’ş-şer’i’l-enver zahir ve nümayan 

olduktan sonra sagire-i mezbûrenin tesviye-i umuruna 

kıbel-i şer’den mansûb vasîsi validesi mezbûrenin 

taleb ve ma’rifeti ve ma’rifet-i şer’ ile mahallinde 

bi’l-müzayede bey’ ve tahrir ve beyne’l-verese tevzî’ 

ve taksim olunan tereke-i müteveffâ-yı mezbûrun 

terekesidir ki ber vech-i âtî zikr ve beyan olunur. Hurrire 

fi’l-yevmi’t-tâsi’ min şehr-i Zilhicceti’ş-şerife li sene aşer 

ve selase mi’e ve elf. (6 Zilhicce 1310) 

Sahhü’l-bâki li’t-taksim-i beyne’l-vereseti’l-merkûm 

Kuruş Para 

515 20 

Kuruş 

Para 

Hisse-i zevce-i 

mezbûre Ebe kız 70 10 

Hisse-i bint-i 

mezbûre Seyyide’ye 445 10 

Hisse-i bint-i mezbûre 118 28 


Nühasî kırba 3 30 

Köhne çuval 1 2 

Dakik yarım 4 24 

Bulgur yarım 2 12 

Köhne şalvar 1 20 

Kara sığır inek 1 182 

Kara sığır düğesi 1 110 

Karye derununda 

mülk-i menzil - 150 

Mezrû’at-ı hınta 

yarım bi’n-nısf 3 30 

Yekûn-ı tereke müteveffâ-yı mezburun 

680 Kuruş 

Minhe’l-ihracat 

Kuruş 

Para 

Techiz ve tekfin 40 

Mihr-i mü’eccel 

zevce-i mezbure Ebe kız 101 

Resm-i kısmet 17 

Dellaliye 5 

Kaydiye 1 

Pul 20 

BOA, MŞH_SC_d_00783_0089, Numara:190 

Vech-i meşrûh üzere verese-i kibârdan her biri hisse-i 

irsiyesini ahz eylediği gibi sagire-i mezbûrenin hisse-i 

irsiyesini vasî mezbûrenin yedine teslim olunduğu işbu 

mahalle şerh verildi. 

309 

T A R İ H T E


2.8 

GÜVERCİNLİK KÖYÜ 

Güvercinlik mevkii, önceleri köy olarak daha sonraları ise çiftlik olarak tarihte yer almıştır. 

Osmanlı dönemi sonlarında Güvercinlik köyünün bir çiftlik haline geldiği haritalarda 

açıkça görülmektedir (Kiepert, 1890-1892). Daha sonra buraya yapılan sanayi 

tesisleri sebebi ile herhangi bir yerleşim kalmamıştır. 

310 


Güvercinlik Höyüğü 

Güvercinlik sınırları içinde yer alan çimento fabrikasının karşısında bir höyük bulunmaktadır. 

Bu höyük, 1942 yılında Remzi Oğuz Arık tarafından Ankara çevresine gerçekleşen 

bir araştırma gezisinde Çimento Fabrikası’nın tam karşısında saptanmıştır. 

Höyük, Etimesgut İlçesi sınırları içinde, kent merkezi ile batıdaki Zir Bucağını birleştiren 

yolun Ankara’dan itibaren 9,5 kilometresinde bulunmaktadır. Günümüzde kentin içinde 

yolların arasında kalmıştır. Arık’a göre 5 m. yüksekliğinde 100 m. çapındadır. Yüzeyinden 

Etiyokuşu ve Ahlatlıbel İlk Tunç Çağı çanak çömleklerine benzeyen çanak çömlekler toplanmıştır. 

Bakır Çağ olarak nitelenenleri; İlk Tunç Çağı II. evreye tarihlenmektedir (Arık, 

1948:348). 

Çimento Fabrikası Karşısındaki Höyük, 2018 

Çimento Fabrikası Karşısındaki Höyüğün 

Uydu Görünümü, 2018 

311 

Çimento Fabrikası Karşısındaki Höyük, 2018 

T A R İ H T E

Güvercinlik Köyü Nüfusu 

Hicri 1247/Miladi 1831 yılına ait 1738 numaralı Nüfus Defterinde Güğercinlik ismiyle yer alan 

Köyde 6 hane ve 14 erkek nüfus sayılmıştır. Osmanlı’nın bu ilk genel sayımı, vergi ve asker 

temini temelli olarak yapıldığı için sadece erkek nüfusa yer verilmiştir. Bu sayımda Güvercinlik 

Köyü’nde Boyacıoğlu sülalesi yer almıştır (Koltuk, 2016:43, 406-407). 

Güğercinlik Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 

2 

3 

4 

5 

6 

1 Ahmed Boyacıoğlu, Orta boylu, kara sakallı 40 

2 Mehmed Ahmed Oğlu 15 

3 Memiş Oğulluğu 20 

4 Mehmed Orta boylu, kara sakallı 40 

5 Hasan Mehmed Oğlu Sabi 

6 Seyyid Mehmed Kısa boylu, köse sakallı 40 

7 Mustafa Mehmed Oğlu Sabi 

8 Hasan Uzun boylu, kara sakallı 45 

9 Ali Hasan Oğlu Sabi 

10 Hasan Kısa boylu, kara sakallı 45 

11 Mehmed Hasan Oğlu Sabi 

12 Deli Hasan Uzun boylu, kara sakallı 45 

13 Ali Deli Hasan Oğlu Sabi 


Karye-i Güvercinlik Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


1 Halil Receb Orta boylu kır sakallı 80 Çoban 

1 2 Süleyman Seyid Orta boylu kara sakallı 47 Halil'in Damadı 

3 Muhammed Süleyman - 6 

2 

4 Ahmed Musa Kara sakallı 53 Boyacı oğlu Köy Muhtarı 

5 Mehmed Ahmed Ter bıyıklı 22 Boyacı oğlu 

6 Hüseyin Mehmed Orta boylu kara sakallı 55 Ebcel oğlu Çiftçi 

3 7 Hasan Hüseyin Şabb emred 9 Ebcel oğlu 

8 Mehmed Hüseyin - 6 Ebcel oğlu 

9 Seyid Mustafa Orta boylu kumral sakallı 50 Deli Çiftçi 

4 10 İsmail Hasan Şabb emred 12 Oğulluğu 

11 Mustafa Deli Seyid Şabb emred 13 

5 

12 Hacı Yusuf Hüseyin Orta boylu kır sakallı - Gözleri a’ma 

13 Mehmed Ahmed Orta boylu ter bıyıklı 24 Yiğeni 

6 14 Ömer İmamoğlu Hasan Orta boylu kara sakallı 30 Muhtarın hizmetkarı 

312 


Güvercinlik Köyünün tarihine ışık tutacak belgelerden Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 yıllarındaki 

nüfus bilgisi “Başbakanlık Osmanlı Arşivi” kayıtlarında “Karye-i Güvercinlik, 

Tabi-i Kasaba-i Zir” başlığında verilmiştir. 

Güvercinlik Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 


313 

T A R İ H T E

1942 Ankara, 1:200000 H005, VEKAM 

314 


Güvercinlik Köyü Vergileri 

Burada Hicri 1260-1261/Miladi 1844-1845 tarihindeki, temettuat defterindeki 

Güvercinlik Köyünün emlak ve arazi ve temettuatlarının orijinali ile transkripsiyonuna 

yer verilmiştir. Transkripsiyon verilirken köy muhtarının temettuatı 

detaylı olarak verilmiş, yer darlığından ve ayrı bir çalışmasının konusunu teşkil 

ettiğinden köydeki diğer kişilerin temettuatı icmalen (özet olarak) yer almıştır. 

Güvercinlik Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

(Hicri:1260-1261, Miladi 1844/1845) 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01324.00002, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:2-3 

315 

T A R İ H T E

Güvercinlik Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergileri 

(Hicri:1260-1261, Miladi 1844/1845) 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01324.00002, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:2-3 

316 


Osmanlı Döneminde her mükellefin kişisel 

servetine ve senelik kazancına göre vergilendirilmesi 

yoluna gidilerek bu bilgilerin 

kaydedildiği Temettuat defterlerinin yanında 

Tapu Tahrir Defterlerinde ve vakıf 

kayıtlarının yer aldığı Evkaf Defterlerinde 

de Güvercinlik Köyü kayıtlarına rastlanılmıştır. 

Güvercinlik köyü gelirlerinden Kızıl 

Bey Cami ve Medresesine gittiği tahrir 

defterlerinde kayıtlıdır. 

Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü 

Arşivi’nden Güvercinlik Köyüne ilişkin 

Ankara Mufassal Tahrir Defteri kayıtları 

ile Vakıf kayıtlarından ilgili belgeler orijinal 

kopyalarının eşliğinde Latin harflerine 

çevrilmesiyle elde edilen bilgilerle verilmiştir. 

317 

T A R İ H T E

Güvercinlik Mufassal Tapu 


28- Karye-i Güvercinlik, Öşr-i Vakf-ı Medrese-i Cami’-i 

Kızıl Bey der nefs-i Ankara ve rüsûm-ı örfiyyesi timâr 

Sevindik veled-i Ramazan 

Ramazan veled-i o 

Ömer birader-i o 

İbrahim birader-i o 

Osman veled-i Pir Veli 

Ali birader-i o 

Bayram birader-i o 

Murad veled-i Mehmed 

Halil veled-i Piri 

Mehmed veled-i Yozgat 

c 

k 

k 

m 

nim 

k 

k 

c 

k 

divane 

Zemîn-i Mehmed veled-i İbrahim, Resm 31 

Zemîn-i Mehmed ve Yahya Şehirlü Resm 17 

Zemîn-i Nebi Resm 24 

Zemîn-i Halil Resm 7 

HASIL 2.500 

Hınta Ru’s 12 Kıymet 960 

Şa’ir Ru’s 6 Kıymet 360 

Burçak Ru’s 19 Kıymet 56 



Resm-i bennâk 60 


Adet-i ağnam 274 


Resm-i zemîn-i hâric öşrün 

ve resmin vire 200 

Bâd-ı hevâ ve deştbânî 

ma’a arûs ve tapu-yı zemîn 381 

Güvercinlik Köyü, Kızıl Bey Mescidi ve 

Medresesi’nin Vakıf Arazisi 


Karye-i Güvercinlik, Kızıl Bey Mescidi ve Medresesi’nin 

vakfıdır. Öşr vakfa tasarruf olunur ve kalan bir öşrün nısfını 

Emir Sinan oğlu Hamza ve nısfını Yahşi ve Yusuf ve Şahin 

mutasarrıflardır. Hüdavendigar zamanında Subhi Ömer ve 

İvaz yerleriymiş. Mezkûr Şahin nevbetine hükm kendi hissesi 

mezkûr Hamza oğlu İlyas ve Hıdır bin Dedeye verildi. 

Hüseyin 

Abdi 

Hacı Yusuf 

Abdullah 

İsmail 

İvaz 

Mustafa 

Osman 

Yusuf veled-i Mehmed 

Ömer Beğin iki Hassa değirmen vardır 

Onbir çiftlik muattal 

Hane 

Çift : 8 

Bennak: 7 

Hınta : Yirmi üç buçuk müd 

Şa’ir : On dört müd 

Mahsûl: 1465 

Çift 

Çift 

Bennak 

Bennak 

Bennak 

Bennak 

Bennak 

Bennak 

Bennak 

Harab 

BOA 

MAD.d.00009.51, 

Tarih: Hicri 867, 

Miladi 1463, 

Sayfa:49a 

TKGM.TADB.TTD.00074.00058, Ankara Mufassal 

Tapu Tahrir Defteri Eski 74 Yeni 17, Sayfa: 48b 

318 


Kızıl Bey Câmii ve Medresesi 

Ankara’daki Kızıl Bey Câmii ve 

Medresesi’nin gelirleri arasında Güvercinlik 

Köyü öşrü de vardır. Söz konusu vakfın 

geliri; 1463 tarihli tahrir defterinde yıllık 

1465 akçe, 1522 tarihli tahrir defteri ile 

1571 tarihli tahrir defterlerinde yıllık 1860 

akçedir (BOA, Mad 9: 49a; BOA, 117: 31b; 

TKGMA, 558:43a). 

Ankara’da Ulus’taki Ziraat Bankası Genel 

Müdürlük Binası’nın yerinde bulunan Kızıl 

Bey Külliyesi Alâeddin Keykubad’ın Ankara 

valisi Melikü’l-Ümera Seyfeddin Kızıl tarafından 

yaptırılmıştır. Çok geniş bir alan 

içindeki Külliyenin arsası, çoğunluğu mezarlık 

olmak üzere; Ulus Meydanına kadar 

uzanmakta idi. Cami, medrese ve türbeden 

meydana gelen küçük bir külliye idi. 

Muhtemelen caminin bir bölümü medrese 

olup türbesi de doğusunda idi (Sağdıç, 

1991:49). Külliye, 1931 yılında Ziraat 

Bankası Genel Müdürlük Binası yapılması 

için Vakıflar Genel Müdürlüğünce daha 

satış işlemi yapılmadan önce yıkılmıştır. 

Daha sonra tamamlanan satış işleminde 

8.801.75 TL. bedel ödenmiştir. Yıkılan Kızılbey 

Külliyesi’nden Ankara Etnografya 

Müzesinde bazı ahşap parçaları kalmıştır 

(Erdoğan, 2007:143-144). 

1900’lü yıllarda Kızılbey Külliyesi, VEKAM Arşivi 

(TKGMA, 558, 43a) 

Güvercinlik Köyü Camisi 

Arşiv kayıtlarında Ali Halife’nin Güvercinlik Köyüne bir mescit yaptırdığı, Rebiulevvel 

1165/Ocak-Şubat 1752 tarihinde bu mescidin imamlığına kendisinin, müezzin olarak da 

kardeşi Hasan’ın tayininin yapıldığı kayıtlıdır (VGMA, 1061:130) 

VGMA, 1061:130 

319 

T A R İ H T E

Richard Kiepert, Karte von Klein Asien, 1914 

2.9 

ŞEHİDALİ KÖYÜ (ŞEHİTALİ) 

Anadolu hemen her bölgesi için binlerce 

yıllık geçmişiyle adeta bir kavimler 

köprüsü olarak insanlık tarihinin 

en önemli kara parçalarından biridir. 

Ankara ve çevresinde de yapılan arkeolojik 

kazı ve araştırmalarda Paleolitik dönemden 

itibaren geçmişe ait birçok buluntuya rastlanılmıştır. 

MÖ 8000 ila 5500 yıllarını içine alan 

ve ilk köylerin kurulduğu, avcılık, tarım ve 

hayvancılığın daha da geliştiği dönem olarak 

tanımlanan Neolitik Çağ ile ilgili de pek çok 

buluntuya rastlanılmıştır. “Arkeolog Prof. Dr. 

Remzi Oğuz Arık’ın Ankara Kalesinde yaptığı 

çalışmalarda Neolitik Çağa ait bir taş balta 

parçası bulunmuştu” (Sargın, 2012:15). Yine 

bu bağlamda “Arkeolog Nurettin Can Gülekli 

tarafından bulunan lamba ve ok uçları, 

Şehit Ali Köyü, Çubuk Çayı, Şereflikoçhisar/ 

Akın köyündeki Çatalhöyükleri ve Roma Tiyatrosunda 

bu döneme ait eserler (taş balta 

gibi) ele geçirilir” (Sargın, 2012:15). Bu araştırmalarda 

ortaya çıkan veriler, Etimesgut 

ilçesinin en eski yerleşim yerinin Şehid Ali 

Köyü olduğunu göstermektedir. 

320 


Şehitali Köyü Camileri 

Köyde iki cami bulunmaktadır. Eski 

cami, çatılı, dikdörtgen planlı, sade bir 

yapıdır. Söz konusu caminin yanına yeni 

kubbeli bir cami yapıldığından günümüzde 

kullanılmamaktadır. 

Vakıflar Genel Müdürlüğü arşiv belgesine 

göre Şehitali Köyünde bulunan Mescid, 

cemaatinin çoğalması sebebiyle 

Mahmud ibni İbrahim tarafından içine 

minber konularak camiye çevrilmiştir. 

Yarım akçe ücretle Hasan bin İbrahim 

Muharrem 1210/Temmuz Ağustos 1795 

hatip olarak tayin edilmiştir (VGMA, 

531:108). Bu göreve daha sonra Mehmed 

Efendi ibni Ali 11 Receb 1280 / 

22 Aralık 1863 tarihinde tayin edilmiştir 

(VGMA, 224-28-197). 

Şehitali Köyü Camisine Hatip Tayini Belgesi, VGMA, 224-28-197 

“Şehid Ali” kimdir? 

Şehitali Köyü Eski ve Yeni Camileri, 2018, Ali Kılcı 

Şehitali köyü, köyde bulunan Şehid Ali’den ismini almaktadır. Köye ismini veren Şehid 

Ali konusunda ne yazık ki rivayetler dışında bir bilgiye ulaşılamamıştır. Köy sakinleri, 

köyü kuran Şehit Ali’nin türbesinin Osmanlı devrinde bir zaviye olduğunu, tekkeler kapatılınca 

buradaki tekke eşyalarının gelen memurlar tarafından alındığını yaşlılardan işittiklerini 

aktarmaktadırlar. 

321 

T A R İ H T E

Şehitali Köyünde Şehit Ali Türbesi İç ve Dış Görünüş, 2018 

Şehitali Tübesi 

Şehitali Köyünün üstünde bir tepe üzerinde yer alan türbe kare planlı kubbeli yeni bir yapıdır. 

Türbenin içi seramik, dışı mozaikle kaplanmıştır. Kubbesi dıştan metal bir örtüyle kaplıdır. İçinde 

tek bir toprak mezar olup üstüne bayrak örtülmüştür. Kubbe içine kalem işi süslemeler yapılmıştır. 

Şehitali Çeşmeleri 

Köy Camisinin Yanındaki Çeşme 

Köy camisinin kuzeyinde bir yamaca yaslanan 

çeşme düzgün kesme taşlarla yapılmıştır. Sade 

görünümlü çeşmenin üstünde yarım bit yuvarlak 

bir silme ile bitmektedir. Kitabesi olmayan 

çeşme cami ile birlikte yapılmış olabilir. Sağlam 

durumdaki çeşmenin suyu akmamaktadır. 

Köyün Dışındaki Çeşme 

Köyün dışında düzgün iri kesme taşlarla yapılmış, 

büyük ve uzun bir çeşmedir. İki kenarı ve 

üst kısmı düz bir silme ile sınırlanmıştır. Çeşmenin 

orta kısmında yer alan kitabe yeri boş 

durmaktadır. Sade görünümlü çeşme, genel 

hatları ile sağlam durumdadır. 

Şehitali Köyü Eski Çeşme, 2018 

Şehitali Köyü Dışındaki Çeşme, 2018 

322 


Şehitali Köyü Nüfusu 

Şehitali Köyü’nün ismi, Osmanlı Devleti’nde ilk genel nüfus sayımının olduğu 1831 yılı 

nüfus verilerinin kayıtlı olduğu Ankara Nüfus Defterinin ikinci bölümünde “Şeydali” olarak 

geçmektedir. Bu nüfus sayım sonucuna göre Şehitali köyünde 27 hanede 74 erkek 

nüfus yaşamaktadır. 1831 yılında yapılan bu sayımda Şehitali Köyü’nde İmamoğlu, Tataroğlu, 

Tiryakioğlu, Termelioğlu, Kethüdaoğlu, Ahmedoğlu, Osmanoğlu, Tombak ve 

Gökalioğlu sülaleleri yer almıştır (Koltuk, 2016:44, 397-398). 

Şeydali (Şehidali) Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 Mehmed İmamoğlu, Orta boylu kır sakallı 55 

1 

2 Hüseyin Mehmed Oğlu, Sade-rû 16 

3 Hüseyin Oğulluğu Sabi 

2 

4 Ali İmamoğlu, Orta boylu, kumral sakallı 45 


6 Ali Zemre, Uzun boylu, kumral bıyıklı traş 35 

3 

7 Ahmed Ali Oğlu 15 


9 Gökçe Orta boylu, ak sakallı Ölüm:1247 70 

4 

10 Satılmış Gökçe Oğlu, Kumral bıyıklı 26 

11 Mehmed Gökçe Oğlu Sabi 

5 12 Mehmed Tataroğlu, kara sakallı 42 

13 Hüseyin Tataroğlu, kumral sakallı 40 

6 

14 Ahmed Hüseyin Oğlu Sabi 

15 Hasan Hüseyin Oğlu Sabi 

16 Ali Hüseyin Oğlu Sabi 

7 

8 

9 

10 

17 Ahmed Orta boylu, köse sakallı 38 

18 Mehmed Kardeşi 16 

19 Hüseyin Orta boylu, kır sakallı 50 

20 Ali Kardeşi, kumral bıyıklı 25 

21 Osman Orta boylu, kumral sakallı 48 

22 Ömer Osman Oğlu 17 

23 Mehmed Osman Oğlu Sabi 

24 Abdullah Osman Oğlu Sabi 

25 Hamza Osman Oğlu Sabi 

26 Hasan Tiryakioğlu, Orta boylu, kumral sakallı 32 

27 Halil Kardeşi, Kumral bıyıklı 25 

28 Ali Kardeşi, Ter bıyık 20 

323 

T A R İ H T E

29 Gökmen Kır sakallı 50 

11 30 Ahmed Damadı, kara bıyıklı 35 

31 Ahmed Gökmen Oğlu Sabi 

32 Baba Çelebi Kumral sakallı 45 

12 33 Mehmed Baba Çelebi Oğlu Sabi 

34 Hamza Baba Çelebi Oğlu, Yekçeşm Sabi 

35 Mehmed Termelioğlu, Orta boylu, kır sakallı 50 

13 

36 Ahmed Mehmed Oğlu, Sade-rû 18 

37 Hüseyin Damadı, Sarı sakallı 32 

38 Ali Hüseyin Hüseyin’in oğlu Sabi 

39 Mehmed Orta boylu, ak sakallı 75 

14 

40 İsmail Mehmed Oğlu 35 

41 Ahmed Mehmed Oğlu 15 

42 Mehmed Yeğeni, Kumral bıyıklı 28 

15 

43 İbrahim Kethüdaoğlu, Ak sakallı 65 

44 Satılmış İbrahim Oğlu 15 

45 Kara Mehmed Uzun boylu, kara sakallı 40 

46 Osman Kara Mehmed Oğlu Sabi 

16 

47 Ahmed Kara Mehmed Oğlu Sabi 

48 Ömer Kara Mehmed Oğlu Sabi 

49 Mustafa Yeğeni, Sarı bıyıklı, Topal 25 

50 Ali Kardeşi, Askerde - 

17 51 Musa Ahmedoğlu, Uzun boylu, ter bıyıklı 22 

18 52 Abbas Orta boylu, kumral sakallı 40 

19 53 Salih Osmanoğlu, Orta boylu, ter bıyıklı, Askerde 22 

54 Mahmud Orta boylu, kumral sakallı 40 

20 55 Hüseyin Mahmud Oğlu Sabi 

56 Hasan Kardeşi, Kara sakallı 28 

21 

57 Ali Tombak, Orta boylu, kara bıyıklı 26 

58 İbrahim Ali Oğlu Sabi 

22 

59 Veliyüddin Uzun boylu, kara sakallı 30 

60 Mahmud Veliyüddin Oğlu Sabi 

61 Ali Orta boylu, kara sakallı, Yekçeşm 40 

23 62 İbrahim Ali Oğlu, Ter bıyık 22 


64 İbrahim Gökalioğlu, Ak sakallı 65 

65 Satılmış İbrahim Oğlu, Kumral bıyıklı 25 

24 66 Ali İbrahim Oğlu Sabi 

67 Mehmed İbrahim Oğlu Sabi 

68 Mustafa İbrahim Oğlu Sabi 

25 

69 Ali Orta boylu, İmam, Ankaralı 50 

70 Ahmed Ali Oğlu 15 

26 

71 Ebubekir Orta boylu, Sarı bıyıklı 35 

72 İbrahim Kardeşi Sabi 

27 

73 Seyyid Ahmed Orta boylu, Kara sakallı, Berber 36 

74 Hasan Seyyid Ahmed Oğlu Sabi 

324 


Şehitali Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

Şehitali köyünün “Başbakanlık 

Osmanlı Arşivi” kayıtlarında 

Hicri:1258, Miladi: 

1842/1843 yıllarındaki nüfus 

bilgisi “Karye-i Şehid Ali, Tabi-i 

Kasaba-i Zir” başlığında orijinali 

ve transkripsiyonu ile birlikte 

verilmiştir. 

BOA, NFS.d.01804, Hicri:1258, 

Miladi: 1842/1843, Sayfa:183-187 

325 

T A R İ H T E


Karye-i Şehidali Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


1 

1 A'rac Ali Hüseyin Orta boylu ak sakallı 85 A'rac, Çiftçi 

2 Mehmet A'rac Ali Orta boylu ter bıyıklı 22 

3 Ahmet 

Tataroğlu 

Hüseyin 

Şabb emred 15 Çiftçi 

2 

4 Hasan Hüseyin Şabb emred 12 

5 Ali Hüseyin 10 

3 

6 Seyid Musa Uzun boylu kır sakallı 50 Tatar oğlu Çiftçi 

7 Musa Ahmet Orta boylu kara sakallı 30 Yiğeni, Çiftçi 

4 8 Muhammed 

Güzelce 

Hüseyin 

Orta boylu ter bıyıklı 22 Çiftçi 

5 

9 Ahmet Mehmet Orta boylu kumral sakallı 47 Civelek oğlu Çiftçi 

10 Mehmet Mehmet Uzun boylu sarı sakallı 30 Civelek oğlu Çiftçi 

6 

11 Ali İbrahim Orta boylu kara sakallı 30 Kadı oğlu Çiftçi 

12 İbrahim Ali 2 

13 Osman 

Manda 

Abdullah 

Orta boylu kır sakallı 65 Çiftçi 

14 Ömer Osman Orta boylu kır sakallı 32 Redif askeri saka 

7 15 Mehmet Osman Orta boylu ter bıyıklı 30 Mefkud 

16 Hamza Osman Şabb emred 16 

17 Abdullah Osman 13 Ma'zür-i çeşm 

18 Mustafa Lom Bekir 9 Üvey oğlu 

19 Hasan Ali Orta boylu kumral sakallı 45 Tiryaki oğlu Çiftçi 

8 

20 Ali Ali Orta boylu sarı bıyıklı 32 Tiryaki oğlu Mansure askerinde 

21 Mustafa Ali Şabb 8 Tiryaki oğlu 

22 Ahmet Hasan 2 Tiryaki oğlu 

23 Ahmet Çil Osman Orta boylu kumral sakallı 49 Çiftçi 

9 24 Ahmet Ahmet 8 

25 Gökmen Ahmet 1 

26 Seyid Hamza Orta boylu ter bıyıklı 22 Çiftçi 

10 

Yekçeşm 

27 

Hamza 

Hamza Şabb emred 17 Çiftçi, Yekçeşm 

11 28 Satılmış 

Gökçe 

Hüseyin 

Orta boylu kumral sakallı 43 Çiftçi 

29 Mehmet Abdullah Orta boylu ak sakallı 80 Termeli oğlu Çiftçi 

12 30 Ahmet Mehmet Uzun boylu köse sakallı 29 Termeli oğlu Çiftçi 

31 Bekir Ahmet 1 Termeli oğlu Hafidi 

32 Hüseyin Musa Orta boylu sarı sakallı 45 Şorbalı Çiftçi 

13 33 Ali Hüseyin Şabb emred 15 

34 Musa Hüseyin 5 

35 İsmail Mehmet Orta boylu kumral sakallı 56 Elvan oğlu Çiftçi 

14 

36 Mehmet Halil Orta boylu kumral sakallı 41 Oğulluğu, Çiftçi 

37 Ahmet İsmail Orta boylu kara bıyıklı 27 Elvan oğlu Asker-i redif 

38 Osman Mehmet Şabb 7 


326 



15 

39 İbiş Kethüda Veli Orta boylu ak sakallı 84 

40 Satılmış İbiş Orta boylu kara sakallı 25 Çiftçi 

16 

41 Mustafa Ömer Orta boylu köse sakallı 40 Şorbalı Zurnacı 

42 Ömer Mustafa 1 

43 Kara Mehmet Mustafa Orta boylu kır sakallı 59 Şorbalı Çiftçi 

44 Osman Kara Mehmet Uzun boylu ter bıyıklı 17 Çiftçi 

17 45 Ahmet Kara Mehmet Orta boylu 15 

46 Ömer Kara Mehmet Şabb 12 

47 Ali Kara Mehmet 5 

18 

48 Halil Hüseyin Orta boylu kara sakallı 30 Çiftçi 

49 Abidin Hüseyin Orta boylu kara bıyıklı 26 Mansure askerinde 

19 

50 Hasan Ali Koca Orta boylu kara sakallı 40 Çoban 

51 Ali Hasan 1 

52 Ali Mehmet Orta boylu kumral sakallı 59 Yekçeşm, Çiftçi 

20 

53 İbrahim Ali Uzun boylu sarı sakallı 30 Mansure askerinde 

54 Mehmet Ali Şabb emred 18 

55 Feyzullah Ali 8 

56 İbrahim Gök Ali Uzun boylu ak sakallı 80 Bila san'at 

57 Satılmış İbrahim Uzun boylu kara sakallı 42 Çiftçi, Köy Muhtarı 

58 Ali Satılmış 14 Hafidi 

21 

59 Mustafa Satılmış Orta boylu 13 

60 Mehmet Satılmış 10 

61 Ahmet Satılmış 6 

62 İbrahim Satılmış 5 

63 Esad Satılmış 1 

64 Mahmut Ali Koca Orta boylu sarı sakallı 49 Çiftçi 

22 65 Hüseyin Mahmut Şabb emred 17 

66 Mehmet Mahmut Şabb 9 

67 Mehmet Mustafa Orta boylu kır sakallı 67 İmam oğlu Çiftçi 

23 68 Ahmet Mehmet Orta boylu kumral bıyıklı 25 İmam oğlu Mefkud 

69 Hüseyin Mehmet Orta boylu kumral bıyıklı 24 İmam oğlu Redif askerinde 

70 Ali Mustafa Orta boylu kır sakallı 56 Çiftçi 

24 

71 Mehmet Ali Orta boylu kara bıyıklı 17 Mansure askerinde 

72 İsmail Ali 8 

73 Ahmet Ali 4 

25 

74 Hüseyin İbrahim Orta boylu ak sakallı 68 Çiftçi 

75 Hasan Köni Mehmet Orta boylu ter bıyıklı 23 Damadı, Çiftçi 

26 76 İbrahim Kanlı Hasan Orta boylu ter bıyıklı 17 Irgad 

77 Ali Mehmet Orta boylu kara sakallı 42 Elvan oğlu Çoban 

27 

78 İpek Ali Şabb emred 10 

79 Mehmet Ali Şabb 8 

80 Hasan Ali 1 


327 

T A R İ H T E

Şehitali Köyü Vergileri 

Burada Hicri 1260-1261/Miladi 1844-1845 tarihindeki, temettuat defterindeki Şehid Ali 

Köyünün emlak ve arazi ve temettuatlarının orijinali ile transkripsiyonuna yer verilmiştir. 

Transkripsiyon verilirken köy muhtarının temettuatı detaylı olarak verilmiş, yer darlığından 

ve ayrı bir çalışmasının konusunu teşkil ettiğinden köydeki diğer kişilerin temettuatı 

icmalen (özet olarak) yer almıştır. 

Şehitali Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 

BOA, ML.VRD.TMT.d.01344, Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845, Sayfa:2-3-4-5 

328 


Şehitali Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


329 

T A R İ H T E

Şehitali Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


330 


Şer’iye/Kadı Sicillerinde Şehitali Köyü 

Tarihi Neolitik çağlara kadar dayanan Şehitali Köyünün ismine Osmanlı Dönemi’yle ilgili 

olarak şer’iye/kadı sicillerinde de rastlanmaktadır. Burada örnek olması bakımından Şehitali 

Köyünden olup Harbiye Nezareti tarafından vefatı haber verilen ‘İbrahim bin Halil’in 

veraset tespitine ve bu terekeden eşi ile oğlu ve kızına düşen paylara yer verilmiştir. 

Şehitali Köyü Şer’i Sicil Kaydı (Tereke) 


Medine-i Ankara Vilayeti’ne tâbi’ Zîr Nahieyesi’nin Şehid Ali Karyesi ahalisinden 

ve efrâd-ı askeriyeden iken Harbiye Nezaret-i Celilesi Muhasebat Dairesi Üçüncü 

Şube Riyaset-i Aliyyesi’nin On iki bin sekiz yüz seksen beş adedli Emirnamesi’nde 

vefatı müstahber İbrahim bin Halil’in veraseti zevce-i menkûhesi Azime ibnet-i 

Mehmed ile sulbî sagir oğlu Halil ve sagire kızı Remziye’ye münhasıra idüğü 

zevce-i mezbûre Meclis-i şer’de takrir ve karyesi ihtiyariyesinin mühr-i resmî ve 

zâtîleriyle mahtûm 22 Kanunuevvel 332 tarihli ibraz eylediği ilmühaber takrir-i 

meşruhu te’yid ve veraset-i mezkure vech-i meşruh üzere idüğünü karye-i 

mezkûreden İmam oğlu Mehmed Efendi bin Ahmed ve Zîr Kasabası İmamı Hafız 

İbrahim Efendi bin Hasan Efendinin alâ tariki’ş-şahade ihbarlarıyla mütehakkık 

olmağın ve tashih-i mesele-i mirasları yirmi dört sehimden olup, üç sehmi zevce-i 

mezbûre ve on dört sehmi ibn-i mezbûr ve yedi sehmi bint-i mezbûreye isabeti 

iktiza eylediği tescil ve Zîr Nahiyesi Mahkeme-i Şer’iyyesi’nden ilam olundu. 

Hurrire fi’l-yevmi’s-sâmin ve’l-işrîn min Rebîü’l-evvel sene Hamse ve selâsîn ve 

selâse mi’e ve elf. (28 Rebiülevvel 1335) 

BOA, MŞH_ŞSC_d_08913_0040, Numara 155 

331 

(Mühür) 

T A R İ H T E

Yapracık, 1935, Ölçek:1/25.000 

2.10 

YAPRACIK KÖYÜ 

Etimesgut’un en eski yerleşimlerinden olan 

Yapracık köyünün eski çağlardan beri var olduğunu 

ortaya koyan höyüklerde Kalkolitik, 

Eski Tunç Çağı, Frig ve Roma Dönemlerine 

ait seramik parçalarına rastlanılmıştır. 

Ankara ve Etimesgut’un bir Türk yurdu haline 

gelmesi sürecinde Yapracık Köyü ve çevresinin 

Kasaba Yörükleri tarafından önce yaylak 

olarak kullanılıp sonra da yerleşik düzene 

geçilmesiyle burası bir Türk Köyü olmuştur. 

Osmanlı Devletinde konar göçer yörükler, 

yerleşik düzene geçtiklerinde dâhil oldukları 

yörüklük nizamnamesi hükümlerinden 

ayrılıp raiyyet hukukuna tabi olurlar. Ahmet 

Refik, ‘Anadolu’da Türk Aşiretleri’ kitabında 

bu durumu şöyle ifade eder: “Yörükler konar 

göçerlikten vaz geçerler ve davarlarını dağıtarak 

ziraat ve hirasetle meşgul olurlarsa, artık 

yörüklükten çıkarlar, raiyyet olurlardı. Tahrir 

zamanı, on yıldan ziyade hangi kariyyede 

sakin oldukları yazılmışsa, raiyyet resmini o 

kariyyenin (köyün) sipahisine verirler (Refik, 

1930:VII). Yapracık Köyünün 1400’lü yılların 

ortalarından itibaren bir Türk köyü olarak 

yerleşim yeri olduğu bilinmektedir. Çünkü 

Yapracık köyündeki çiftlik, Ahi Mesud’un 

oğlu Ahi Minnet tarafından vakfedilmiştir. 

332 


YAPRACIK KÖYÜ HÖYÜKLERI 

Yapracık A Höyüğü 

Yapracık’ın tarihi bir yerleşim olduğunu gösteren bu höyük, köyün 500 m. güneydoğusunda 

bulunmaktadır. Höyük 150 m. çapında, 7 m. yüksekliğindedir. Yapılan yüzeyinde araştırmalarında 

höyükte, Eski Tunç, Hitit ve Demir Çağlarına ait seramik parçalarına rastlanılmıştır. Halen 

höyük üzerinde tarımsal faaliyetler sürdürülmektedir. Ankara Koruma Kurulu’nca 1. ve 3. Derece 

Arkeolojik Sit olarak korumaya alınmıştır. 

Yapracık A Höyüğü, AKTVK Kurulu arşivi 

Yapracık A Höyüğü, 2018 

333 

T A R İ H T E

Yapracık B Höyüğü 

Höyük köyün güneydoğusunda, 150 m. çapında, 6 m. yüksekliğindedir. Höyük üzerinde yapılan 

tarımsal faaliyetler nedeniyle seviyesi düşmüştür. Höyük yüzeyinde yapılan araştırmalarda çok 

miktarda çakmaktaşı sileksartıklar, kaba işlenmiş yonga aletler, devetüyü hamurlu açık renk seramik 

ile kırmız astarlı seramikler bulunmuştur. Prehistorik, Eski Tunç, Hitit ve Demir Çağlarında 

iskân görmüştür. Ankara Koruma Kurulu’nca 1. ve 3. Derece Arkeolojik Sit olarak korumaya 

alınmıştır. 

Yapracık B Höyüğü, AKTVK Kurulu arşivi 

B Höyüğünün Bugünkü Görüntüsü, 2018 

Yapracık A ve B Höyüğünün Uydu Görüntüsü 

334 


Yapracık Höyük Ağaçlı Mevki 

Yapracık yerleşmesinin 1.5 km. kuzey-doğusunda, Horlağın Deresinin kuzeyinde, Tuzla Tepesinin 

doğusunda, Ağaçlı Tepesinde yer alan Höyük üzerinde Roma ve Bizans seramikleri 

bulunmuştur. AKTVK Kurulunca 1. Derece Arkeolojik sit olarak korunmaya alınmıştır. 

Yapracık Ağaçlı Mevkii Höyüğü, AKTVK Kurulu arşivi 

Höyüğün Bugünkü Görüntüsü, 2018 

Yapracık Ağaçlı Mevkii Höyüğünün Uydu Görüntüsü 

335 

T A R İ H T E

Yapracık Köyü Nüfusu 

Yapracık Köyü, höyüklerinden de anlaşıldığı gibi ilkçağlar, Hitit, Roma ve Bizans Dönemlerinde 

olduğu gibi Osmanlı döneminde de bir yerleşim yeridir. Osmanlı Devleti’nin ilk genel 

nüfus sayımı olan 1831 nüfus sayımına göre Yapracık’ta 20 hanede 71 erkek nüfus kaydedilmiştir. 

Bu nüfus sayımında köyde Karacaoğlu, Berberoğlu, Mavioğlu ve Deli sülalelerine yer 

verilmiştir (Koltuk, 2016:44, 390-391). 

Yapracık Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 Ali Uzun boylu ak sakallı 75 

2 Musa Ali Oğlu, Kır sakallı 48 

1 

3 Hüseyin Ali Oğlu Sabi 

4 Ali Ali Oğlu Sabi 

5 Mahmud Ali Oğlu, Sarı bıyıklı 40 

6 İbrahim Ali Oğlu 33 

7 Ömer Karacaoğlu, kısa boylu, kır sakallı 48 

8 Kır Mahmud Kardeşi 45 

9 Ahmed Mahmud Mahmud’un Oğlu, ter bıyık 20 

10 Mehmed Mahmud Mahmud’un Oğlu, sade-rû 17 

2 

11 Osman Mahmud Mahmud’un Oğlu 15 

12 Halil Mahmud Mahmud’un Oğlu Sabi 

13 Hüseyin Mahmud Mahmud’un Oğlu Sabi 

14 Ali Mahmud Mahmud’un Oğlu Sabi 

15 Abdullah Mahmud Mahmud’un Oğlu, kumral bıyıklı 28 

16 İbrahim Abdullah Abdullah’ın Oğlu Sabi 

17 Ali Karacaoğlu, Orta boylu, kır sakallı 52 

18 Mustafa Ali Kara sakallı, Arec 32 

3 

19 İbrahim Ali Ter bıyıklı 26 

20 Hasan Ali Oğlu 16 

21 Dede Ali Oğlu Sabi 

4 

5 

22 Hüseyin Ali Oğlu Doğum:1247 

23 Ahmed Orta boylu, ak sakallı 58 

24 Memiş Ahmed Oğlu, kara sakallı 30 

25 Mustafa Ahmed Oğlu, ter bıyık 20 

26 Mahmud Uzun boylu, Ak sakallı 80 

27 İsmail Mahmud Oğlu, Kara sakallı 38 

28 Ahmed Mahmud Oğlu, Kara sakallı 26 

29 Mustafa Mahmud Oğlu Sabi 

336 


6 

30 Mustafa Berberoğlu, Orta boylu, Kara sakallı 40 

31 Mehmed Kardeşi 26 

7 

32 Mehmed Emin Kısa boylu, bıyıklı 35 

33 Baba Kardeşi, Ter bıyık 22 

34 İbrahim Uzun boylu, kumral sakallı 45 

8 

35 İsmail İbrahim Oğlu Sabi 

36 Osman İbrahim Oğlu Sabi 

37 Mehmed Kardeşi, kumral sakallı 40 

9 

38 Mehmed Orta boylu, kır sakallı 40 

39 Osman Mehmed Oğlu Sabi 

40 Halil Orta boylu, sakallı 40 

41 Mahmud Halil Oğlu, Sade-rû 17 

10 

42 Hasan Halil Oğlu, Arec 15 

43 Salih Halil Oğlu Sabi 

44 Mehmed Halil Oğlu Sabi 

45 İbrahim Halil Oğlu Sabi 

11 

46 Hüseyin Uzun boylu, Bıyıklı 36 

47 Mehmed Kardeşi, Maraz Sabi 

48 Hasan Orta boylu, Kara sakallı sakallı 38 

12 

49 Ahmed Kardeşi, Sade-rû 15 

50 Mehmed Kardeşi, Sade-rû 12 

51 Musa Amcaoğlu, Maraz 18 

52 Osman Orta boylu, kır sakallı 55 

13 53 Mustafa Osman Oğlu, Bıyıklı 30 

54 İsmail Osman Oğlu Doğum:1247 

55 Süleyman Uzun boylu, kır sakallı 60 

56 Hüseyin Süleymen Oğlu, Kara sakallı 30 

14 57 Osman Süleyman Oğlu Sabi 

58 Musa Süleyman Oğlu Sabi 

59 Ali Süleyman Oğlu Sabi 

60 Durmuş Orta boylu, Sarı sakallı 40 

15 

61 Veliyüddin Durmuş Oğlu Sabi 

62 Abdurrahman Durmuş Oğlu Sabi 

63 Ali Durmuş Oğlu Sabi 

64 İbrahim Orta boylu, sarı sakallı 40 

16 65 Mehmed İbrahim Oğlu Sabi 

66 Ali İbrahim Oğlu Sabi 

17 67 Süleyman Uzun boylu, ter bıyık 24 

18 68 Hüseyin Mavioğlu, Yetim 16 

19 69 Mahmud Deli, Orta boylu, Ak sakallı 60 

20 

70 Mehmed Nezir Molla Kır sakallı, İmam 42 

71 İbrahim Mehmed Nezir Molla Oğlu Sabi 

337 

T A R İ H T E

Yapracık Köyü, höyüklerinden de anlaşıldığı gibi ilkçağlar, Hitit, Roma ve Bizans Dönemlerinde 

olduğu gibi Osmanlı döneminde de bir yerleşim yeridir. Burada Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 

yıllarındaki nüfus bilgisi “Başbakanlık Osmanlı Arşivi” kayıtlarında “Karye-i Yapracık, Tabi’-i 

Kasaba-i Zir” başlığında verilmiştir. 

Yapracık Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 


338 




339 

T A R İ H T E


Karye-i Yapracık Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


1 

2 

3 

4 

1 Musa Halid oğlu Ali Orta boylu ak sakallı 60 Köy Muhtarı 

2 Mahmut Ali Orta boylu kara sakallı 49 Çiftçi 

3 İbrahim Ali Orta boylu kara sakallı 45 Çiftçi 

4 Hüseyin Musa Orta boylu ter bıyıklı 22 Çiftçi 

5 Ali Musa Şabb emred 15 

6 Hüseyin Hüseyin 1 Hafidi 

7 Süleyman İbrahim 7 

8 Memiş Ahmet Uzun boylu kara sakallı 50 Bıçak oğlu Çiftçi 

9 Ahmet Memiş 7 

10 Mehmet Memiş 4 

11 Mustafa Ahmet Orta boylu kumral sakallı 30 Bıçak oğlu Yekçeşm, çiftçi 

12 Ahmet Mustafa 2 

13 İsmail Mahmut Orta boylu kumral sakallı 46 Deli Çiftçi 

14 Ahmet Mahmut Orta boylu kara sakallı 54 Deli A'ma 

15 Mahmut İsmail 2 

5 16 Hüseyin Mavi Orta boylu köse sakallı 24 Çiftçi 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

17 Mehmet Berber Ali Orta boylu kumral sakallı 34 Çiftçi 

18 Mustafa Mehmet 1 

19 Memiş Mehmet Orta boylu kara sakallı 33 Babaoğlan A'rac, Çiftçi 

20 Veli Durmuş Şabb emred 17 Oğulluğu 

21 Ali Durmuş Şabb 10 Oğulluğu 

22 İbrahim İsmail Orta boylu kumral sakallı 60 Çiftçi 

23 Mehmet İsmail Uzunca boylu kır sakallı 57 Çiftçi 

24 İsmail İbrahim Orta boylu ter bıyıklı 19 

25 Osman İbrahim Şabb 12 


27 Ali Mehmet 3 

28 Mehmet Ahmet Orta boylu kumral sakallı 50 Halid oğlu Çiftçi 

29 Osman Mehmet Şabb emred 16 

30 Musa Kara Ahmet 

Uzun boylu kumral 

sakallı 

36 Çiftçi 

31 Süleyman Musa Şabb emred 6 

32 Halil Mustafa Orta boylu kumral sakallı 59 Çiftçi 

33 Mahmut Halil Orta boylu kumral sakallı 28 Çiftçi 

34 Hasan Halil Orta boylu ter bıyıklı 24 Çiftçi 

35 Salih Halil Şabb emred 12 

36 Mehmet Halil 7 

37 Hüseyin Mahmut 3 Hafidi 

38 Süleyman İbrahim Uzun boylu kara sakallı 39 Hizmetkar 

39 İbrahim Süleyman 5 

40 Halil Süleyman 3 

41 Mustafa Deli Osman Orta boylu kara sakallı 42 Çiftçi 

42 İsmail Mustafa 7 

43 Osman Mustafa 4 

340 



14 

15 

16 

44 Hüseyin Kara Deli Halil Uzun boylu kara sakallı 50 Çiftçi 

45 Mehmet Halil Şabb emred 12 Yiğeni 

46 Hasan Küçük Ali Orta boylu kara sakallı 47 Çiftçi 

47 Ahmet Ali Orta boylu kumral sakallı 24 Çiftçi 

48 Mehmet Süleyman Şabb emred 13 Yiğeni 

49 Ali 

Karaca 

Mustafa 

Orta boylu kır sakallı 75 Çiftçi 

50 Hasan Ali Orta boylu kara sakallı 29 Çiftçi 

51 Mustafa Ali Orta boylu kara sakallı 46 A'rac Çiftçi 

52 İbrahim Ali Orta boylu kara sakallı 42 Çiftçi 

53 Dede Ali Orta boylu kumral bıyıklı 24 

54 Hüseyin Mustafa 8 Hafidi 

55 Ali Mustafa 6 Hafidi 

56 

Kara 

Mahmut 

Karaca 

Mustafa 

Orta boylu ak sakallı 73 Çiftçi 

57 Abdullah Mahmut Orta boylu sarı sakallı 40 Çiftçi 

58 İbrahim Abdullah 11 

59 Mustafa Abdullah 6 

60 Ahmet Mahmut Uzun boylu kara sakallı 32 Çiftçi 

17 61 Salahaddin Ahmet 5 

62 Ahmet Ahmet 2 

63 Mehmet Kara Mahmut Orta boylu kara sakallı 29 Çiftçi 

64 Osman Kara Mahmut Orta boylu ter bıyıklı 26 Mansurede 

65 Halil Kara Mahmut Orta boylu ter bıyıklı 24 Mansurede 

66 Hüseyin Kara Mahmut Orta boylu ter bıyıklı 20 Mansurede 

67 Ali Kara Mahmut Şabb emred 18 Mansurede 

18 68 İsmail Bekir Orta boylu kara sakallı 50 Çoban 

69 Hüseyin Osman Orta boylu kara sakallı 48 Çatalbaş oğlu Çoban 

19 70 Osman Hüseyin Şabb emred 9 

71 Mustafa Hüseyin 2 

20 72 Mahmut Mustafa Orta boylu kara sakallı 39 Çiftçi 

21 73 

Tat 

Mahmut 

Hasan Orta boylu ak sakallı 70 Bila san'at 

22 74 Hacı efendi Ali Orta boylu kumral sakallı 55 Köy İmamı 

23 

75 Emin Memiş Orta boylu kumral bıyıklı 35 Çoban 

76 Ali Memiş Orta boylu ter bıyıklı 23 Hizmetkar 

77 Süleyman Kara Osman Orta boylu ak sakallı 71 Deli Çiftçi 

78 Hüseyin Süleyman Uzun boylu kara sakallı 44 Çiftçi 

79 Musa Süleyman Orta boylu kara sakallı 25 Çiftçi 

24 

80 Ali Süleyman Şabb emred 15 Çiftçi 

81 Osman Hüseyin Şabb emred 11 Hafidi 

82 Ahmet Hüseyin 8 Hafidi 

83 Mustafa Hüseyin 7 Hafidi 

84 Mehmet Hüseyin 3 Hafidi 


341 

T A R İ H T E

Yapracık Köyü Vergileri 

Osmanlı Döneminde kişiye kazanç sağlayacak her türlü mal varlığı, emlak, arazi, hayvanlar 

ve bundan başka gelir getiren ne varsa bunların tespit edilip vergi tarhiyatının 

yapıldığı temettuat defterlerinden burada ‘Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 tarihli 

Köy Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı)’ne yer verilmiştir. 

Yapracık Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


342 


343 


T A R İ H T E

Yapracık Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


344 


Yapracık Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


345 

T A R İ H T E

Ahi Minnet Vakfı 

Yapracık köyündeki çiftlik Ahi Mesud’un oğlu Ahi Minnet tarafından vakfedilmiştir. 1522 yılında 

yazılan tahrir defterinde Şeyh İvaz oğlu Mustafa Çelebi tarafından kullanıldığı. 220 akçe geliri 

olduğu kayıtlıdır (BOA, TD.117, 35a). Söz konusu çiftlik 1571 yılında yazılan tahrir defterinde Mustafa 

isimli bir kişinin tasarrufunda olduğu ve yine 220 akçe gelirinin devam ettiği görülmektedir 

(TKGMA, 558:51). 

Vakf-ı çiftlik-i Ahi Minnet der-Karye-i Yapracık tâbi-i 

Kasaba dertasarruf-ı Mustafa Çelebi bin Şeyh İvaz bâ 

berat-ı padişahi, köhne defterde bulunamadı hâliya teftiş 

olunur otuz kırk yıldan berü vakıf bilirüz vakıfdır vakfa 

tasarruf olunu gelmiş deyü mu’temed-i aleyh kimesneler 

şahadet eyledikleri ecilden defter-i cedide kaydolundu 

deyü mukayyed der-defter-i atik hâliyâ padişahımız 

e’azze’llahü ensarahu hazretlerinin berat-ı hümayunuyla 

Mustafa nam kimesne mutasarrıf olmağın defter-i cedide 

kaydolundu. 

Zemin-i Pir Mehmed Dönüm 40 

Zemin-i Mustafa Dönüm 15 

Zemin-i Bekir Dönüm 30 

Zemin-i Resul Dönüm 10 

Zemin-i Mehmed Dönüm 10 

Zemin-i Mehmed diğer Dönüm 10 

Zemin-i Umur Bey Dönüm 20 

Zemin-i Ali Bali Dönüm 15 

TKGMA, 558: 51 

Hasıl 220 

Hınta Mud 1 Kıymet 80 

Şa’ir Mud 1 Kıymet 60 

Burçak Mud 5 Kıymet 15 


Öşr-i bağat 50 

TKGMA, 558: 51 devamı 

Şer’iye/Kadı Sicillerinde Yapracık Köyü 

Tarihi ilkçağlara kadar uzanan Yapracık Köyünün 

ismine Osmanlı Dönemi’yle ilgili olarak 

şer’iye/kadı sicillerinde de rastlanmaktadır. 

Ankara’nın 20 Kasım 1588-11 Temmuz 1590 

tarihli 2 Numaralı Şer’iyye Sicilinde Yapracık 

Köyü ile ilgili ‘El Fakir Mehmed Emin-i Haymana’ 

imzalı ve Hicri 998 Cemaziyelahir/Mayıs 

1590 tarihli bir belge vardır. Bu belgede; 

“Vech-i tahrir-i hurüf oldur ki, karye-i Çakırlar 

ve Obaca ve Yapracık nam karyelerin tevabii 

ile dokuzyüz doksan yedi tarihinde vaki 

olan mahsülün sülüs sülasan hesabı üzere 

yine karye-i Çakırlıdan el-Hac İlyas bin Hacı 

Ahmed ve Deveciler zümresinden Yusuf nam 

kimesnelere bervech-i iltizam yüz müd galleye 

verilmiş idi. Hala bu zikrolunan gallenin 

akçesin Mezbur Hacı İlyas ve Yusuf nam kimesneler 

yedlerinden bi küsur ve la küsur 

alınınub, kabzolunub irsaliyesi içün asitane-i 

saadete irsal olunmağın talebleri ile yedlerine 

temessük verildi ki, vakt-ı hacetde ide 

(ler). Meblağ’ı mezbur merkumlarından tekrar 

taleb olunmıya” (Ongan, 1974:115). 

Burada şer’iye siciline örnek olması bakımından 

Yapracık Köyü’nden ‘Hüseyin ibn-i Musa 

ibn-i Abdullah’ın veraset (miras olarak bırakılanlar) 

tespitine ve bu terekeden eşi, üç oğlu 

ve dört kızı arasındaki paylaşıma yer verilmiştir. 

346 



Zîr Kazası’na tabi’ Yapracık Karyesi’nde sakin iken 

bundan akdem vefat eden Hüseyin ibn-i Musa ibn-i 

Abdullah’ın veraseti zevce-i menkuha-i metrukesi 

Kezban bint-i Mehmed ile sulbî kebir oğulları Musa ve 

Beşe Mehmed ve sulbiye kebire kızları Ayşe ve Hadice 

ve Şerife ve sulbî sagir oğlu Said Mehmed ve sulbiye 

sagire kızı Şerife’ye münhasıra olduğu inde’ş-şer’i’lenver 

zahir ve mütehakkık olduktan sonra sagirân-ı 

mezbûrânın tesviye-i umurlarına kıbel-i şer’den 

mansûb anaları mezbûre Kezban Hatun’un taleb ve 

ma’rifeti ve ma’rifet-i şer’ ile mahallinde bi’l-müzayede 

bey’ ve tahrir ve beyne’l-verese tevzî’ ve taksim olunan 

tereke-i müteveffâ-yı mezbûrun terekesidir ki ber 

vech-i âtî zikr ve beyan olunur. Hurrire fi’l-yevmi’s-sâni 

min şehr-i Zilhicceti’ş-şerife li sene aşer ve selase mi’e 

ve elf. (2 Zilhicce 1310) 


Nühas kırba 15 120 

Yatak takımı 3 85 

Sandık 1 10 

Dakik yarım 

ma’a çuval 3 20 

Pala 1 15 

Araba donu 1 25 

Kayış ma’a urgan 1 20 

Saban demiri 1 12 20 

Bulgur yarım ma’a…- 20 

Burçak yarım 1 5 


Kılıç 1 19 

Mezrû’at-ı 

hınta yarım 5 30 

Merkeb 1 66 

Kara sığır danası 1 62 

Kara sığır öküz 1 345 

Araba 1 38 

Kuruş 

Zevce-i mezburenin 

mihr-i mü’ecceli 800 

Techiz ve tekfin 60 

Emvâl-i vergiye borcu 101 

Resm-i kısmet-i âdi 60 

Kaydiye 3 

Dellaliye-i eşya 16 

Pul 2 

Sahhü’l-bâki 

Kuruş 

Para 

Para 

1356 20 

Kuruş Para 

Akçe 

Hisse-i zevce-i mezbûre 169 28 

Hisse-i ibn-i mezbûr 237 16 







Vech-i meşrûh üzere verese-i kibârdan her birerleri 

hisse-i irsiyelerini tamamen ve kamilen ahz eyledikleri 

gibi sagirân-ı mezbûrânın hisse-i irsiyelerini vasî 

mezbûre Kezban Hatun’a teslim olunduğunu müş’ir 

işbu mahalle şerh verildi. 

Merkum Musa zimmetinde 

kara sığır öküzü bahasından 84 

Mülk-i menzil 

hane 1 

Ahur 1 

Samanhane merkum 

Musa üzerinde 1000 

Yekûn-ı tereke müteveffâ-yı mezburun 

2398 Kuruş 

Minhe’l-ihracat 

BOA, MŞH_ŞSC_d_00783_0086, 

Sayfa:166, Numara 174 

347 

T A R İ H T E

1522 Tarihli Evkaf Defteri Cevdet Kataloğu 

Vakf-ı Çiftlik-i Ahi Minnet der-karye-i Yapracuk tâbi‘i kasaba der tasarruf-ı Mustafa bin Şeyh 

İvaz berât-ı pâdişâhi köhne defterde bulunmadı hâliyâ teftiş olunur otuz kırk yıldan berü vakf 

bilirüz vakıfdır vakfa tasarruf olunu gelmişdir deyü mu‘temed-i aleyh kimesneler şehâdet eyledükleri 

ecilden defter-i cedîde vakıf kaydı olundu. 

Hâsıl: 220 

Hicri 937 Tarihli Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu 

Defteri Sayfa : 368 

Vakf-ı Ahi Minnet 

Çiftlik-i der-karye-i Yapracuk tâbi-i kasaba 

Hasıl: 220 

BOA, TD.117, Sayfa:34 

BOA, TD.438, Sayfa:368 

348 


Yapracık Köyü Camii 

Günümüze ulaşamayan Yapracık Köyü Camii, köy ahalisinden Halid oğlu Ali Ağa tarafından 

19. Yüzyıl başlarında yaptırılmıştır. Gurre-i Muharrem 1270 /18 Ekim 1853 tarihli belgede 

camiyi yaptıran Ali Ağanın oğlu İbrahim caminin hatipliğine tayin edildiği kayıtlıdır 

(VGMA, 224, 310, 4075). Daha sonraki 11 Şevval 1304/ 3 Temmuz 1887 tarihli belgede hatip 

İbrahim’in vefat ettiği, kendisi de bu görevi yapabilecek bilgide olmadığından yerine 

Gökler köylü olup Yapracık köyünde oturan Muharrem oğlu Hafız Mustafa Efendi’nin 

tayin edildiği belirtilmektedir (AŞSD, 983 defter 132.sayfa 262.sıra). 20 Kânunusani 307/1 

Şubat 1892 tarihli bir belgede ise camiye hatip olarak tayin edilen Ali Efendi’nin tayininde 

bir sakınca olup olmadığı hususunun Daire-i Askeriyeye sorulduğu görülmektedir 

(BOA, EV MKT CHT 00472, 00258). 

BOA, EV MKT CHT 00472, 00258 

349 

T A R İ H T E

Yukarı Yurtçu, 1935, Ölçek 1/25.000 

2.11 

YUKARI YURTÇU KÖYÜ 

Yukarı Yurtçu, Etimesgut’un en eski yerleşim yerlerinden biridir ve eski çağlardan beri burada 

yaşanılmaktadır. Köydeki höyüklerde Prehistorik, Eski Tunç Çağı, Frig ve Roma Dönemlerine 

ait seramik parçalarına rastlanılmış olması bu bölgenin binlerce yıllık bir yerleşim yeri olduğunu 

ortaya koymaktadır. Yukarı Yurtçu, Roma ve Bizans Dönemlerini müteakip Selçuklu ve 

Osmanlı döneminde konar göçer yörükler için bir yaylak görevi görmüş, sonra da yerleşim 

yeri olmuştur. 

350 


İngiliz Harita Dairesi, Asia Minor, Angora, 1919, Ölçek:1/250.000 

Etimesgut’u oluşturan tarihi köylerden Yukarı 

Yurtçu, tarihi seyir içinde bazen ‘Yukarı 

Yurtçu’ bazen ‘Bala Yurtçu’ isimleriyle 

anılmıştır. Birsen Edanur Yıldırım, 2006 

yılında yaptığı ‘Ankara Sancağı’nın Tarihi 

Coğrafya Bakımından Yerleşme ve Nüfusu 

(1871-1907)’ başlıklı akademik çalışmasında 

Zir Kazasına bağlı köyler arasında Yukarı 

Yortucu ismiyle listelemiştir (Yıldırım, 

2006:154). 

Ankara ve Etimesgut, Türkler tarafından 

ilk kez Malazgirt zaferinden hemen sonra 

1073 yılında fethedilir. Bölge bu dönemde 

Bizanslılar, Danişmendliler ve Selçuklular 

arasında birkaç kez el değiştirir. Ahmet 

Günşen yaptığı bilimsel çalışmada “Orta 

Anadolu, Anadolu Türk tarihinin başından 

beri Oğuz-Türkmen unsurlarının, hatta 

başka Türk boylarının zor günlerde ana kucağı 

misali sığınacağı bir güvenlik bölgesi 

olduğunu; dolayısıyla 11. yüzyıldan beri 

sürekli çeşitli Türk göç ve iskân hareketleriyle 

nüfusunu tazelemiş ve artırmış” olduğunu 

belirtir. Günşen “sayıları 52’yi bulan 

Türk boy, aşiret, oymak ve cemâatinin 

bu yöreyi yurt tutup izler bırakmış olması, 

bu yörenin 11. yüzyıldan bu yana yoğun 

bir Türk nüfusuna sahip olduğunu göstermektedir. 

11. yüzyılda başlayan Türkmen 

göç ve iskân hareketi, bu vatan köşesini, 

bütün köy, dağ, tepe, ova, dere, ırmak vb. 

yer adlarına kadar Türkleştirmiştir” (Günşen, 

1997:62-63) der. Yukarı Yurtçu köyünün 

de Aşağı Yurtçu ile ilgili anlatımlarda 

belirtildiği gibi Oğuz’a mensup Kayı boyu 

yörükleri tarafından kurulmuş olması muhtemeldir. 

351 

T A R İ H T E

YUKARI YURTÇU KÖYÜ HÖYÜKLERI VE NEKROPOLÜ 

Etimesgut sınırları içinde kalan en eski yerleşim 

yerlerinden biri olan Yukarı Yurtçu, Sivri 

Tepe, Yamaç Yerleşmesi, Kayalıdoruk höyük 

ve Nekropol (antik mezarlık) gibi yerleri sınırları 

içinde barındırmaktadır. Köydeki höyüklerde 

Prehistorik, Eski Tunç Çağı, Frig ve 

Roma Dönemlerine ait seramik parçalarına 

rastlanılmış olması bu bölgenin eski çağlardan 

beri bir yerleşim yeri olduğunu ortaya 

koymaktadır. Yine Roma ve Bizans Dönemlerinde 

olduğu gibi Osmanlı döneminde de 

bir yerleşim yeridir. 

Sivri Tepe Höyüğü 

Yukarı Yurtçu Köyünün yaklaşık 1.3 km. kuzeyinde, sivri tepenin güneydoğusundaki höyük 

üzerinde Eski Tunç çağına ait 2 adet çakmak taşı alet, Eski Tunç ve Roma dönemlerine ait 

seramikler, ayrıca Bizans çağına ait künk bulunmuştur. AKTVK Kurulunun kararıyla Arkeolojik 

sit alanı olarak korumaya alınmıştır. 

Sivri Tepe Höyüğü, AKTVK Kurulu arşivi 

Sivri Tepe Höyüğü, 2018 

352 


Kayalıdoruk Höyüğü 

Kayalıdoruk Höyüğü Yukarı Yurtçu Köyünün yaklaşık 1 km. kuzeybatısında, çapı 200 m. 

yüksekliği 6. metredir. Höyük üzerinde Prehistorik aletler, Tunç, 1. Bin, 2. Bin, Roma dönemlerine 

ait seramikler bulunmuştur. Höyüğün Prehistorik çağdan Roma dönemine kadar 

iskân ettiği anlaşılmaktadır. AKTVK Kurulunun 18.3.1994 güne ve 3423 sayılı kararıyla 

Arkeolojik sit alanı olarak korumaya alınmıştır. 

Kayalıdoruk Höyüğü, 

AKTVK Kurulu arşivi 

Kayalıdoruk Höyüğü, 2018 

353 

T A R İ H T E

Yukarı Yurtçu Yamaç Yerleşmesi, Kayalıdoruk Höyük Nekropolü (Antik Mezarlık) 

Höyük, Yukarı Yurtçu Köyünün kuzeybatısında, 

sivri tepenin 500 m. güneyinde Kayalıdoruk 

Tepesinin 700 m. doğusunda yer alan 

yerleşme üzerinde kuzey-güney yönünde 

uzanmaktadır. Höyük 200 m. çapında, 6 m. 

yüksekliğindedir. Gerek höyük, gerekse Nekropol 

Alanı’nda kaçak kazı çukurlarına rastlanmıştır. 

Höyük yüzeyinde yapılan araştırmalardan, 

Höyüğün Prehistorik dönemlerden 

Roma Dönemine kadar kesintisiz iskân gördüğü 

anlaşılmış olup, bu dönemlere ait seramik 

parçaları bulunmuştur. AKTVK Kurulunun 

kararıyla Arkeolojik sit alanı olarak korumaya 

alınmıştır. 

Kayalıdoruk Höyük Nekropol Alanı - AKTVK Kurulu arşivi 

Kayalıdoruk Sit Alanı Uydu Görüntüsü 

Kayalıdoruk Höyük Nekropol Sit Alanı 

Kayalıdoruk Yamaç Yerleşmesi Höyüğü, 2018 

354 


Faharet Çeşme’nin de bulunduğu parktan bir görünüm, 2018 

355 

T A R İ H T E

Faharet Çeşme, 2018 

Faharet/Fahret Çeşme 

Ankara- Polatlı karayolu yolu üzerinde 29. 

Km’de bulunan Eski Karayolları Parkı içinde 

yer almaktadır. Parkın gerisinde bugün, Turkuaz 

Konutları bulunmaktadır. Batıya doğru 

yükselen bir sırta yapılan çeşmenin ön tarafı 

daha engindir. Tek cepheli çeşmenin yapımında 

iri düzgün kesme taş ve kabayonu taş 

kullanılmıştır. Kemeri düzgün kesme taş diğer 

kısımları kabayonu taş örgüdür. Buradan 

çıkan kaynak suyunun bolluğu sebebiyle arkasına 

yapılan küçük bir depodan çeşmenin 

suyu bağlanmıştır. Çeşmenin geniş ve derin 

kemeri, iki yandaki birer iri taşa oturmaktadır. 

Bunlardan soldakine çeşmenin dört satırlık 

tamir kitabesi işlenmiştir. Kemer nişinin arka 

kısmı düz duvardır. Nişin içinde Frig kabartması 

olduğu bilinmektedir (Buluç, 1991:20). 

Kabartmanın yeri büyük bir oyuk olarak durmaktadır. 

Çeşmenin sol kenarının arka kısmı 

yıkıldığından üstü de yıkıldığından nişin arkasında 

açılma olmuştur. Çeşmenin cephesi 

üstte kalın bir silme ile bitmektedir. Silmeler 

iki yana da uzanmaktadır. Çeşmedeki Frig 

kabartmasının yerinde durduğu sırada çekilen 

bir fotoğrafta iri yazılarla iki satır halinde 

“Amele Ferhad Bey, Hâzihi’l-çeşme” yazısı 

olduğu görülmektedir ki, “Bu çeşme, Ferhad 

Bey tarafından yapılmıştır” demektir. Frig kabartması 

halen Anadolu medeniyetleri müzesinde 

bulunmaktadır. 

356 


Çeşme bu kitabeye göre Börekçi Hacı Ali Efendi’nin öncülük etmesiyle Hicri 1316/Miladi 

1898-1899 yılında Ankaravi Çadırcızade Osman Efendi tarafından tamir edilmiştir. 

Çeşmenin içinde olduğu park günümüzde kullanılmadığından bakımsız durumdadır. Su 

alma yeri bozulduğundan kaynak suyu alttan akmaktadır. 

Çeşmenin dört satırlık 

tamir kitabesinde: 

İşbu çeşmenin tamiri Ankaravi 

Çadırcı Zade Osman Efendi tarafından 

icra edilmiştir. 

Delili Börekci Hacı Ali Efendi 

Allahümmağfir ya Celil 

Sene 1316 

yazmaktadır. 

Faharet Çeşmenin Onarım Kitabesi, 2018, Ali Kılcı 

Faharet Çeşme İkiz Kybele Kabartması 

Özellikle von der Osten’in araştırmasında 

ortaya çıkan ve ve Osten tarafından 

“Faharet Çeşme Frig Kabartması” olarak 

adlandırdığı kabartmanın üzerinde bulunduğu 

bir Osmanlı geç dönem çeşmesi 

tarif ettiği yerde bulunmaktadır. Osten, 

çeşmenin üzerinde 60 cm. yüksekliğinde 

ve 49 cm. genişliğinde dikdörtgen bir taş 

üzerine alçak kabartma olarak 2 adet yuvarlak 

disk ve onları taşıyan paralel ince 

bir boyuna sahip İkiz Frig Kybele betimi, 

sol altta bir svastika figürü, sağ altta hafifçe 

dalgalı çizgiler görülmektedir. Osten’e 

göre bu tasvir alışılmamış bir durumdur. 

Tek örnek olduğunu düşünmektedir. Aynı 

diskler birçok Frig altarlarında Kybele ve 

Attis betimlemeleri olarak bulunmaktadır. 

Çeşmenin üzerinde bu kabartmadan ayrı 

iki adet Türkçe yazıt bulunduğunu da yazmaktadır 

(von der Osten, 1926:59). Aynı 

kabartma Sevim Buluç tarafından yayınlanmıştır 

(Buluç, 1991:20,26). 

357 

Faharet Çeşme İkiz Kybele Frig Kabartması 

kaldırılmadan önce, Gökçe Günel Arşivi 

T A R İ H T E

Ancak günümüzde yerinde yapılan incelemede 

çeşmenin tam ortasında olduğu ifade 

edilen Kybele kabartmasının yerinde olmadığı 

görülmüştür. Araştırmalar sonucunda 

çeşme üzerinde olmayan Kybele ve Attis 

kabartmasının Anadolu Medeniyetleri Müzesi 

uzmanlarınca müzede korumaya alındığı 

öğrenilmiştir. Bu kabartma ile Sincan, 

Tatlar köyünde bulunan ve bugün Anadolu 

Medeniyetleri Müzesi’nde korumaya alınan 

108 cm. yüksekliğindeki ikiz idol kabartması 

ile benzerlik göstermektedir. Yine yakın çevrede 

bulunan Midas Yazılıkaya Kabartması, 

Kes Kaya kabartması, Karababa Ovası’ndaki 

kaya üzerine işlenmiş Frigya kaya kabartmaları, 

örneklerinin birer benzerleri olarak görülmektedir. 

Friglerin M.Ö. 8-6. yüzyıllarda 

ana tanrıça Kybele’ye ait sayısız kabartma 

ve heykeller bulunmaktadır (Metin ve Akalın, 

2001:183-184). 

Faharet Çeşme İkiz Kybele Frig Kabartması, 

Sevim Buluç Arşivi 

Kabartma yerinde durmakta iken, Gökçe Günel Arşivi 

Faharet Çeşmesinin arka kısmı, Gökçe Günel Arşivi 

358 


Yukarı Yurtçu Çeşmesi kitabesi kırılmış, 2018, Ali Kılcı 

Yukarı Yurtçu Çeşmesi 

Köyün camisinin kuzeyinde beton sıvalı basit bir çeşme yer almaktadır. Üstünde eski kitabesinin 

izleri bulunmaktadır. Burada eski çeşmeden kalan, üçüncü satırı beton içinde kalmış 

bir kitabe olduğu izlerden anlaşılmaktadır. Çeşmenin üstünden kırılarak çalınmış mermer 

kitabenin sağlam fotoğrafını Abdülkerim Erdoğan yayınlamıştır (Erdoğan, 2008:471). 

Yukarı Yurtcu Çeşmesi Kitabesi, 2007, Abdülkerim Erdoğan 

359 

Çeşmenin kitabesinin ilk iki satırı: 

1. Niyaz oldur nûş ederler nar-ı 

şadıman – Satı Kadındır 

ciğerler iden şadan 

2. Pınarı hoş eylesun yezdan - 

Sahib-i Aliye rahmet eylesün 

3. kırılmış 

T A R İ H T E

Yukarı Yurtçu Eski Camii dış görünüş, 2018, Ali Kılcı 

Yukarıyurtçu Eski Camii 

Yukarı Yurtçu Eski Camii içi, 2018, Ali Kılcı 

Köy merkezinde, batıya doğru yükselen eğimli 

bir arazi üzerinde yer alır. Çatılı dikdörtgen 

planlı küçük bir yapıdır. Son cemaat yeri ve minaresi 

yoktur. Duvarları içte ahşap lambri, dışta 

kireç sıva ile kaplı caminin çatısı alafranga 

kiremitle kaplıdır. Caminin harimi güneye iki, 

doğuya açılan üç pencere ile harimi aydınlanır. 

Kuzey tarafa eklenmiş olan ahşap bir sundurmadan 

camiye girilir. Kuzeyde ahşap bir mahfel 

vardır. Çıtalı ahşap tavanın ortasında yer 

alan kare göbeğin merkezinde güneşi temsil 

eden bir daire bulunmaktadır. Caminin alçı 

mihrabının yuvarlak nişinin çevresini silmeler 

dolaşır. Ahşap minberin köşk kısmı eski olmakla 

birlikte alt kısmı değişmiştir. 

Yapı köyün eski camisi olduğu, ilk yapılış şeklini 

taşımış olması sebebiyle korunması gerekli 

kültür varlığı özelliği taşımaktadır. 

Yukarı Yurtçu Köyü Camisi hakkında 14 Şevval 

1268 /1 Ağustos 1852 tarihli bir belgede, camisi 

olmayan köyün nüfusunun artması sebebiyle 

daha önce İbrahim bin Halil tarafından 

yaptırılan mescide minber konularak camiye 

çevrildiği kayıtlıdır. Camiye hatip olarak ücretini 

mescit için vakfedilen para vakfı gelirinden 

almak üzere mescidi yaptıran İbrahim’in 

oğlu Mustafa Halife’nin tayin edildiği kayıtlıdır 

(BOA, EV MH 00362 0054). 

Bu belgeye göre Yukarı Yurtçu Köyüne İbrahim 

bin Halil tarafından 19. yüzyıl ortalarında 

bir mescit yaptırıldığı, daha sonra da köy 

nüfusunun artması sebebiyle 1852 yılında 

mescidin camiye çevrildiği öğrenilmektedir. 

360 


Yukarı Yurtçu Köyü Nüfusu 

Yukarı Yurtçu köyünün 19. yüzyıldaki durumunu aydınlatmaya yarayacak verilerden birisi 

nüfus sayımları verileridir. Osmanlı’nın ilk genel nüfus sayımı olan Hicri 1247/Miladi 1831 

yılı nüfus verilerinin kayıtlı olduğu Ankara Nüfus Defterinde Yukarı Yurtçu’nun Yukarı Buruncu 

ismiyle geçtiği görülmektedir. Bu sayımda Yukarı Yurtçu’da 12 hanede 35 erkek 

nüfus sayılmıştır. Vergi ve asker temini temelli olarak ele alınan bu sayımda kadın nüfus 

yer almamakta sadece erkek nüfusa yer verilmektedir. Bu sayımda Yukarı Yurtçu’da Çıtakoğlu, 

Ayaşlı ve Çavuşoğlu sülaleleri belirtilmiştir (Koltuk, 2016:44, 391-392). 

Yukarıburuncu Köyü Nüfusu (Miladi: 1831) 


1 İbrahim Uzun boylu kumral sakallı 45 

2 Mustafa İbrahim Oğlu, Sade-rû 15 

1 

3 Ali İbrahim Oğlu Sabi 

4 Mehmed İbrahim Oğlu Sabi 

5 Musa İbrahim Oğlu Sabi 

6 Osman İbrahim Oğlu Sabi 

7 Halil Çıtakoğlu, Orta boylu, kır sakallı 48 

2 

8 Hüseyin Halil Oğlu, Ter bıyık 22 

9 Hasan Halil Oğlu 16 

10 Ali Halil Oğlu 15 

11 Musa Orta boylu, sarı sakallı 38 

3 12 Ali Musa Oğlu Sabi 

13 Ali Kardeşi 24 

14 Ali Orta boylu, Kır sakallı Topal 60 

4 15 İbrahim Ali Oğlu Sabi 

17 Musa Damadı, Uzun boylu, Kara bıyıklı 35 

5 

18 Mehmed Uzun boylu, kara sakallı 35 

19 Ali Mehmed Oğlu, Ter bıyık 20 

20 İsmail Orta boylu, Kır sakallı 45 

6 22 Hüseyin İsmail Oğlu 18 

23 Ali İsmail Oğlu Sabi 

7 

24 Ali Uzun boylu, kara sakallı 35 


8 26 Mehmed Uzun boylu, kır sakallı 50 

27 Musa Uzun boylu, kır sakallı 50 

9 

28 Mehmed Musa Oğlu 17 

29 Salih Musa Oğlu 15 

30 Ali Musa Oğlu, Askerde 20 

10 

31 Mehmed Ayaşlı, Sade-rû 16 

32 Osman Kardeşi Sabi 

11 

33 Mehmed Emin Çavuşoğlu, Ter bıyık 24 

34 Ali Kardeşi, Sade-rû 15 

12 35 Abdullah Orta boylu, kır sakallı, Berber 45 

361 

T A R İ H T E

“Başbakanlık Osmanlı Arşivi” kayıtlarında “Karye-i Yukarı Yurtçu, Tâbi’-i Kasaba-i Zir” başlığında 

yer alan Hicri:1258, Miladi: 1842/1843 yıllarındaki Yukarı Yurtçu nüfus bilgisi orijinali ve 

transkripsiyonu ile birlikte verilmiştir. Bu verilere göre 10 hane bulunan köyde erkek nüfusun 

30 olduğu görülmektedir. 

Yukarı Yurtçu Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 


362 


Yukarı Yurtçu Köyü Nüfusu (Hicri:1258, Miladi: 1842/1843) 

Karye-i Yukarıyurtcu Tâbi’-i Kasaba-i Zîr 


1 

1 Ali Mustafa Orta boylu kumral sakallı 32 Zeytün oğlu Çiftçi 

2 Hüseyin Ali 2 Zeytün oğlu 

3 İsmail Hüseyin Orta boylu kır sakallı 61 Çiftçi 

2 

4 Ali İsmail Şabb emred 12 

5 Osman İsmail 8 

6 Hüseyin İsmail 1 

7 Ali Ali Orta boylu kara sakallı 50 Bekar oğlu Çiftçi 

8 Ali Ali Şabb 5 

3 

9 Mehmet Ali 1 

10 Mustafa Mustafa Şabb emred 12 Oğulluğu 

11 Hasan Mehmet Şabb 22 A’rac, Hizmetkar 

4 12 Musa Memiş 

Uzunca boylu kara 

sakallı 

40 Çiftçi 

5 13 Mehmet Şaban Uzun boylu ak sakallı 86 Bila san’at 

14 Musa Mustafa Orta boylu kumral sakallı 50 Uzun oğlu Çiftçi 

6 

15 Ali Mustafa Orta boylu sarı sakallı 44 Uzun oğlu 

16 Ali Musa Şabb emred 16 Uzun oğlu 

17 Mustafa Musa 1 

18 İpek İbrahim Halil Orta boylu kır sakallı 61 Köy Muhtarı 

19 Mehmet İbrahim Kısa boylu ter bıyıklı 17 Çiftçi 

7 

20 Mustafa İpek (İbrahim) Kara sakallı 28 

21 Osman İpek (İbrahim) Şabb emred 14 

22 Musa İpek (İbrahim) 13 

23 Ali Mustafa 3 Hafidi 

24 Hüseyin Halil Orta boylu kara bıyıklı 31 Çanak oğlu Redif Çavuşu 

8 25 Hasan Halil Orta boylu kara bıyıklı 29 Çanak oğlu Çiftçi 

26 Ali Halil Orta boylu ter bıyıklı 23 Çanak oğlu Çiftçi 

27 Osman Hasan Kısa boylu kır sakallı 67 A’rac, Çoban 

9 28 Hasan Osman Şabb 7 

29 Süleyman Osman 3 

10 30 

Mustafa 

efendi 

İsmail Orta boylu kır sakallı 50 Köy İmamı 


363 

T A R İ H T E

Yukarı Yurtçu Köyü Vergileri 

Burada Hicri 1260-1261/Miladi 1844-1845 tarihindeki, temettuat defterindeki Yukarı Yurtçu 

Köyünün emlak ve arazi ve temettuatlarının orijinali ile transkripsiyonuna yer verilmiştir. 

Transkripsiyon verilirken köy muhtarının temettuatı detaylı olarak verilmiş, yer darlığından 

ve ayrı bir çalışmasının konusunu teşkil ettiğinden köydeki diğer kişilerin temettuatı icmalen 

(özet olarak) yer almıştır. Yine aynı şekilde Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’nden 

Yukarı Yurtçu Köyüne ilişkin Ankara Mufassal Tahrir Defteri kayıtları, orijinal kopyalarının eşliğinde 

Latin harflerine çevrilerek sunulmuştur. 

Yukarı Yurtçu Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


364 


Yukarı Yurtçu Köyü Muhtarının Emlak ve Arazi Vergisi 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


365 

T A R İ H T E

Yukarı Yurtçu Köyü Sakinlerinin Emlak ve Arazi Vergileri (Temettuatı) 

Hicri:1260-1261, Miladi: 1844/1845 


Şer’iye/Kadı Sicillerinde Yukarı Yurtçu Köyü 

Yukarı Yurtçu Köyünün ismine Osmanlı Dönemi’yle ilgili olarak şer’iye/kadı 

sicillerinde de rastlanmaktadır. Şer’iye/kadı sicilleri Osmanlı dönemi aile 

hayatı, toplumsal, ekonomik ve hukukî birçok alanının tarihi için önemli veriler 

içermektedir. Burada örnek olması bakımından Yukarı Yurtçu Köyünden 

vefat eden ‘Kâmil bin Süleyman’ın veraset tespitine ve bu terekeden eşi 

Fatma, kızları Kezban ve Naciye ile oğulları Süleyman, İbrahim ve Hasan’a 

düşen paylara yer verilmiştir. 

366 



Zîr Nahiyesi’nin Yukarı Yurtçu Karyesi’nden 

Süleyman oğlu müteveffa Kamil bin Süleyman 

Terekesi, 

Fi 9 Zilkade sene 324 

Zevce Fatma bint-i Mehmed 

Bint-i sagire Kezban 

Bint-i sagire Naciye 

İbn-i sagir Süleyman 

İbn-i sagir İbrahim 

İbn-i sagir Hasan 

Sagirûn-ı merkûmûnun vakt-i rüşd ve sedadlarına 

değin babaları müteveffâ-yı merkûm Kamil’den 

mevrûs ve müntakil mallarının hıfz ve tesviye-i 

umuruna kıbel-i şer’den bir vasî nasb ve tayin 

edilmesi ehem olmağla Sagirûn-ı merkûmûnun 

valideleri olup, emanet ile ma’rufe olduğu Karye 

İmamı Mustafa efendi bin Hacı Hüseyin ve Muhtar 

Rüstem Ağa bin Ali ve Sâni Rıza bin Mehmed ve 

sairleri ihtiyarlarıyla mütehakkık olduğu. 

(mühür- silik) (mühür- Muhtar-ı sâni der-karye-i Bâlâ 

Yurtçu) (mühür- silik) (mühür- silik) 

Taksimat 


Zevce hissesi 98 35 

Bint hissesi 86 1 

Bint hissesi 86 1 

İbn hissesi 172 2 



787 

Verese-i mezbûrûndan zevce-i mezbûre Fatma ismi 

zîrinde muharrer hisse-i irsiyesi olan Doksan sekiz 

kuruş otuz altı parayı bi’l-asale ve sagirûnun her 

birerlerinin isimleri zirlerinde muharrer cem’an yedi 

yüz yetmiş sekiz kuruş sekiz paralarını bâ hüccet-i 

şer’î vasîsi olduğu hasebiyle bi’l-vesaye ve bi’lemâne 

ahz eylediği işbu mahalle karyemiz tarafından 

tasdik kılındı. Fi 9 Zilkade sene 324 

(Beş adet mühür- Hacı Osman, Rüstem, Muhtar-ı sâni 

der-Karye-i Bâlâ Yurtçu, Muhtar-ı evvel Karye-i Bâlâ 

Yurtçu, İmam der-Karye-i Bâlâ Yurtçu) 


Tosun çift 1 400 

İnek 1 100 

Nühas kab 5 60 

Yorgan 1, 

Minder 1, yasdık 1 3 40 

Defa Yorgan 1, 


Defa Yorgan 1, 


Bir mikdar saman - 20 

Çuval köhne 2 10 


Hınta yarım - 200 

830 

Dellaliyesi - 17 

813 

Kaydiye - 2 20 

810 20 

Pul ve haymane 

vergisi - 3 20 

807 

Resm 26 Kanunuevvel 

322, Numara: 185 20 

787 


367 

T A R İ H T E

SÖZLÜK 

ADES: (C. Adâs) Mercimek 

ÂDET-İ AĞNAM: Adet-i ağnam resmi, koyun ve 

keçi için birer akçadan ibaretti. 

AĞNAM BACI:[Mal.] Pazar yerlerinde ve panayır 

mahallerinde ağnamın alım satımında alınan resimdi. 

AHİ: Debbağlar ve saraçlar gibi esnafın başlarındaki 

adamlara tevcih edilen resmi bir unvandı. 

Ahi diye anılan kişi kesin olarak bir sanat, ticaret 

ya da meslek sahibidir. O bununla birlikte olgun, 

ahlaklı, merhametli, iyiliksever ve her işinde, her 

davranışında dürüst ve güvenilir bir kişidir. Ahiler, 

şehirlerde, kasabalarda ya da mahallelerde, o 

bölgenin zengin ve etkili ahisince yaptırılmış bulunan 

ahi zaviyelerinde her akşam toplanırlardı. 

Burada sık sık, esnaf ve sanatkârlar topluca akşam 

yemekleri yerlerdi. Hele, zaviyeye yabancı yerlerden 

bir konuk gelirse bu şölenler daha görkemli 

olurdu. Bunun için gündüzden, görevli kişiler her 

esnaftan, akşam yenilecek yemek için para toplarlar, 

bununla, gerekli et, sebze ve tatlı malzemesi 

alınır ve bunlar akşam, bu işleri bilen ahilerce pişirilirdi. 

Ahilerde bu çifte nitelik nasıl öğreniliyordu? 

Bunlar sanata ve mesleğe çok küçük yaşta 

başlarlardı. Ahilik yoluna girenlerde ilk basamak, 

“yamaklık”tı. Bundan sonra çıraklık, onun ardından 

kalfalık, kalfalığın üstü de ustalıktı. Bu basamakların 

birinden ötekine geçiş süresi fütüvvetnamelere 

göre 1000 gün yaklaşık üç yıla yakın 

bir aradır; ama yamaklıktan çıraklığa, iki yılda 

geçilebilirdi. Çıraklıkla kalfalık, kalfalıkla ustalık 

arası, sanatına ve mesleğine göre üç yılı da 

aşabiliyordu. Ahi olan kişinin üç şeyi hep açık, 

başka üç şeyi de hep kapalı olmalıdır. 

Açık olması gerekenler: 

1-Ahinin eli açık olacak: Yoksullara, düşkünlere 

yardım etmek için. 

2-Kapısı açık olacak: Konuk olmak ya da ondan 

bir şey istemeye gelenler için. 

3-Sofrası açık olacak: Yoksullara, düşkünlere, konuklara 

yemek yedirmek, açları doyurmak için. 

Kapalı olacaklar da üçtür: 

1-Gözü bağlı olmalı: Kimsenin ayıbını görmemek, 

kimseye kötü gözle bakmamak için. 

2-Beli bağlı olmalı: Kimsenin ırzına, namusuna, 

haysiyet ve onuruna kötülük etmemek için. 

3-Dili bağlı olmalı: Kimseye kötü söylememek, 

kimse hakkında iftira etmemek, münafıklık, koğuculuk 

yapmamak için. 

AHİLİK: a.Cömertlik. Güncel Türkçe Sözlük 

b.Anadolu’da XIII. yüzyılda görülmeye başlayan, 

Selçuklu devletinin yıkılma dönemine girmesinden 

sonra sosyal düzeni sağlamada ve Osmanlı Devletinin 

kurulmasında büyük rolü olan bir tür meslek 

ve dayanışma örgütü. Batıdaki lonca tipi örgütlenmenin 

benzeridir. krş. Lonca. BSTS / İktisat Terimleri 

Sözlüğü 2004 c.Kökleri eski Türk törelerine 

dayanan ve Anadolu’da yüksek bir gelişim gösteren 

esnaf, zanaatçı, çiftçi vb. bütün çalışma kollarını 

içine alan ocak. Güncel Türkçe Sözlük, TDK 

Ahilik: Arapça “kardeşim” mânasındaki ahî kelimesinden 

gelen bu adın Türkçe’deki akıdan (cömert) 

türetildiğini ileri sürenler de vardır. Temelde 

Kur’an’a ve Hz. Peygamber’in sünnetine dayandırılan 

prensipleriyle İslâmî anlayışa doğrudan bağlı 

olan Ahîliğin, tasavvufta önemli bir yeri bulunan 

“uhuvvet”i hatırlatmasından dolayı da kolayca 

yayılması ve kabul görmesi mümkün olmuştur. 

Bu teşkilâtın Anadolu’da kurulmasında fütüvvet 

teşkilâtının büyük tesiri vardır. İslâm’ın ilk asrından 

itibaren görülmeye başlayan fütüvvet teşekkülleri 

içinde hicrî III. (IX.) yüzyıldan itibaren de esnaf 

birlikleri ortaya çıkmıştır. Başka bölgelerde mensuplarına 

civanmerd, ayyâr (ayyârân), fetâ (fityan) 

gibi isimler verilen fütüvvet ülküsünün, İslâm’ın 

yayılmasına paralel olarak Suriye, Irak, İran, Türkistan, 

Semerkant, Endülüs, Kuzey Afrika ve Mısır’da 

esnaf ve sanatkârlar arasında yaygın olduğu bilinmektedir. 

Türkler, İslâmiyet’i kabul etmeleri ve 

Anadolu’ya yerleşmelerinden itibaren fütüvvet 

ülküsünü benimseyip kendilerine has yiğitlik, cömertlik 

ve kahramanlık vasıflarıyla süslemişlerdir. 

Bununla birlikte Ahîliğin temel belirleyicisi olan 

İslâmî-tasavvufî düşünüş ve yaşayış her devirde 

ve bölgede geçerliliğini korumuştur (Ziya Kazıcı, 

Ahilik Maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:1, 

S:540-542, Yıl:1988). 

AHİLİK TEŞKİLATI : Göçebe Türkmenlerin 

İslâmlaşma sürecini hızlandırmak, Anadolu’yu Türk 

yurdu haline getirmek, şehirlerde yaşayan Rum ve 

Ermeni tacirleriyle rekabet edebilmek amacıyla 

ve Hacı Bektaş-ı Veli’nin tavsiyesiyle Ahi teşkilâtı 

Anadolu’da kuruldu. Orta Asya’da hüküm süren 

Oğuz Yabguluğu yıkılınca 1040 Oğuz Türkleri 

yavaş yavaş Selçuklu egemenliği altına girerek 

Anadolu’ya göç etmeye başladı. Ekseriyeti göçebe 

olan Oğuzlar, kopup geldikleri Orta Asya steplerine 

benzediği için daha çok Orta Anadolu kırsalını 

mesken olarak tercih ediyorlardı. Dolayısıyla 

368 


Orta Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşması hızlı 

olurken, şehirlerde bu dönüşüm yavaştı. İslam 

dini de, yerleşik hayatı gerekli kılıyordu. İşte 

bu sebeple, göçebe Türkmenlerin İslâmlaşma 

sürecini hızlandırmak, Anadolu’yu Türk yurdu 

haline getirmek, şehirlerde yaşayan Rum 

ve Ermeni tacirleriyle rekabet edebilmek 

amacıyla ve Hacı Bektaş-ı Veli’nin tavsiyesiyle 

Ahi teşkilâtı Anadolu’da kuruldu. Kısacası 

Anadolu’da Ahiliğin şekillenmesi ve köylere 

kadar teşkilatlanması politik ve sosyo ekonomik 

bir mecburiyetin ürünüdür. 

AYAN: 1.Osmanlılarda, bir kentin ileri gelenleri. 

2.Osmanlılarda, XVIII. yüzyıldan bu yana 

illerin yönetiminde yetki kazanmış yerli kişiler. 

3.Ayan Meclisi üyesi. 

AYYAR: (Çoğulu: Ayyârân), fetâ (fityan) gibi 

isimler verilen ahilik teşkilatı mensupları fütüvvet 

ülküsünün, İslâm’ın yayılmasına paralel 

olarak Suriye, Irak, İran, Türkistan, Semerkant, 

Endülüs, Kuzey Afrika ve Mısır’da esnaf ve 

sanatkârlar arasında yaygın olduğu bilinmektedir 

(İslam Ansiklopedisi, Ahilik Maddesi). 

AKROPOLİS: Antik Yunan kentlerinde, kentlerin 

yanıbaşındaki yüksekliklere verilen addır. 

Yunanca akropolis “yukarıda bulunan şehir” 

anlamına gelir. Eski Yunan şehirlerinin en yüksek 

noktasında yer alan, idari, askeri ve dini yapıların 

bulunduğu savunmaya yönelik merkezi 

kısım. 

ARÂZİ-İ ÖŞRİYYE: Huk: Ziraat olundukça her 

sene hâsılatından beytülmâle, beytüssadakaya 

konulmak üzere, fakirlerin hakkı olan öşür alınan 

arâziler. 

A’ŞAR: İslam Devletleri’nde tarım ürünleri 

üzerinden Müslümanlardan alınan onda bir 

oranındaki vergidir. Aşar, Arapça da onda birler 

anlamına gelmektedir. Tanzimat’tan önce tımar 

ve zeamet sahipleri için sahipleri tarafından tahsil 

edilen Aşar, yerel gereksinimlerin karşılanması 

ve asker beslemesi için kullanıldı. Verginin 

ürünün belirli bir kısmını alarak tahsil edilmesi, 

imparatorluk dönemindeki ekonomik ve 

sosyal yapıya uygun düşmüştür. Çünkü pazarın 

gelişmediği kapalı bir ekonomide, ürünün 

fiyatının saptanması ve paraya çevrilmesi, 

dolayısıyla verginin para olarak tahsili çok zor 

olacaktı. Daha sonraları uygulanmasında ve 

tahsilinde bir takım haksızlıklar yapılmış, vergi 

halk üzerinde bir baskı ve zulüm aracı haline 

gelmiştir. İslam Devletlerinde verginin ürün 

üzerinden toplanması ticareti hantallaştırmış ve 

sermaye birikimini engellemiştir. Cumhuriyet 

döneminde de bir süre uygulamada kalan Aşar, 

17 Şubat 1925’te kaldırıldı (Bilgiç, 2012:42-43). 

Aşar; Osmanlı Döneminde toprak mahsullerinden 

alınan verginin adıdır. Aşar; onda bir manasına 

olan “üşr/öşr”ün çoğuludur. Lügatlerde 

“üşürler/öşürler” mahsulattan dini olarak alınan 

“ondalıklar” manasındadır. Dinlerin hepsinde 

araziden öşür alınması kuralı vardır. İbrahim, 

Yakup, Musa aleyhis’selamın aşar aldıkları tarihi 

kayıtlarda mevcuttur (Pakalın, C:1, 1993:96-98) 

AVARIZ: Vergi yükümlüsü 

BÂC: f. Vergi. Kudretli hükümdarın zayıf olan 

hükümdardan aldığı vergi. Eskiden halktan alınan 

öşür veya haraç ve gümrük vergisi. Renk. 

Çeşit. 

BÂCIYÂN-I RÛM: Fatma Bacı isminde ve Hacı 

Bektaş-ı Veli hazretlerine yakınlığı ile bilinen tasavvuf 

ehli bir kadının önderliğinde kurulan bu 

kadın Teşkilâtı, özellikle İslamlaştırma çalışmalarına 

aktif olarak katılması ve asker Teşkilâtında 

kilit roller üstlenmesiyle, modern anlamda bir 

“sivil inisiyatif örgütünün” belki de en sağlam 

örneklerinden birini teşkil ediyor. Türk tarihinde 

ilk kez Âşıkpaşazâde’nin XIII. yüzyıl Anadolu’sunda 

varlığından bahsettiği Bâcıyân-ı Rûm 

(Anadolu Bacıları) Teşkilâtıdır. Âşıkpaşazâde, 

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda rolleri olan 

dört taifeden bahsederken, “... ve hem de bu 

Rûm’da dört taife vardır: Kim misafirler içinde 

anılır biri Gaziyân-ı Rûm ve biri Abdalân-ı Rûm 

ve biri Bâcıyân-ı Rûm ve biri Ahiyân-ı Rûm...” 

şeklinde sıralamış, üçüncü sırada Anadolu 

Bacıları Teşkilâtından bahsetmiştir. Müellif 

devamla, “...imdi Hacı Bektaş, bunların içinden 

Bâciyân-ı Rûm’u ihtiyar etti kim Hatun Ana’dır 

anı kız edindi...” diye kaydeder. 

BÂLÂ: Yüksek. Yukarı. Yüce. Yüksek kat. (Farsça) 

Yukarı, üst. (Farsça), Boy. (Farsça) 

BEDESTEN: Değerli eşyanın satıldığı yer, ağır, 

kıymettar eşya satan esnaf çarşısı, antika eşya 

alınıp satılan çarşı. bk. kapalı çarşı. a. Kumaş, 

mücevher vb. değerli eşyaların alınıp satıldığı 

kapalı tarihî çarşı:Bedestende kötü şeyler arasına 

karışmış antika mallar gibi bunları seçmek 

de herkesin işi değil. -N. Hikmet. 

BENNAK: Raiyyet yazılı olanların timar sahibine 

verdikleri resimlerden birinin adıydı. Bu 

resim kazanç vergisi kabilinden bir vergiydi. 

İki kısma münkasem olan bu resimden «ekinlû 

bennak» elinde olan yeri nim çiftlikten az olan 

kimsenin verdiği resimdi, miktarı da on sekiz 

akçaydı. Diğeri «caba bennak» olup uhdesinde 

arazi olmamakla beraber evli bulunan ve çalışıp 

369 

T A R İ H T E

kazananların ödedikleri resimdi. Bunun miktarı 

da on iki akçaydı. Bu İkincisine «caba akçası»da 

denilirdi. Bu vergi mart ayında istifa olunurdu. 

“Defter-i Muktesit”te (C:2, s.65) «resm-i mücerret» 

yahut «bennak» denildikten sonra şu tafsilât 

verilmektedir: “İşbu resme “resm-i raiyyet” denildiği 

gibi «cabâ akçası» denildiği de vardır. Bu resmin 

mahalli vaz’ı, yeri yurdu olmadığı halde kâr ve 

kisbe muktedir olan eşhastır. Resm-i mücerredin 

mikyas ve kıstası mücerret olanlardan altı ve müteehhil 

bulunanlardan on iki akça almaktan ibaret 

olup mükellef olanların bu resimden halâs olmaları 

ziraat ve haraset için arazi temellük etmelerine 

vabestedir. Bennak resmine dair en eski kayıtlar 

«Başbakanlık Arşivi» nde mevcut Fâtih Mehmet 

Han defterlerindedir (Pakalın, C:1, 1993:204). 

BİN (İbn): Oğul 

BİNT (İbneti): Kız 

CABA AKÇASI: Tımar usulü cari olduğu 

zamanlarda uhdesinde arazi bulunmıyan ve ticaretle 

meşgul bulunanlardan alınan bir nevi verginin 

adı idi. Evlilerden senede 12, bekârlardan 6 

akça alınırdı. Esasta bir olmak üzere yerlerine göre 

resm-i badiheva, resm-i mücerret, resm-i rüyet, 

resm-i bennâk tâbirleri de kullanılırdı (Pakalın, C:1, 

1993:253). 

CABA BENNÂK: Tımar sahiplerinin, tımar usulü 

cari olduğu zamanlarda uhdesinde arazi bulunmıyan 

ve ticaretle meşgul bulunanlardan alınan 

bir nevi verginin adı idi. Evlilerden senede 12, 

bekârlardan 6 akça alınırdı. Buna “caba akçası” da 

denilirdi (Pakalın, C:1, 1993:253). 

CENUB: Güney, şimalin zıddı olan taraf 

DEBBAĞLIK: Dericilik demektir. Debbağlık ile uğraşanlara 

Debbağ denir. Debbağ kelimesi zaman 

içerisinde “Dabak” olmuş, deri işlenen yerlere 

de Dabakhane veya “Tabakhane” adı verilmiştir. 

Arapça asıllı olan bu kelimenin anlamı “hayvan 

postunu işleyen deri terbiye eden” demektir. 

Dükkânda, tezgahta geçirilen bu sürelerin türlü 

basamaklarındaki genç, kendi ustasından yaşam 

ve ahlak kurallarını öğrenirdi. 

EKİNLÜ BENNAK: Nim çiftlikten ekal (yarım çiftlikten 

az) yeri olanın verdiği vergi idi. Miktarı on 

sekiz akçeydi. 

ESNAF GRUPLARI: (Zanaat erbâbı); Bezzâzân 

(bezci, bez dokumacılar, manifaturacılar), 

Debbâğân (dericiler), Kaftancılar, Keçeciler, 

Muytabân (kıl dokuyanlar), Sof Yuyucuları (tiftik 

yıkayıcılar), Yorgancıyân (yorgancılar), Dülgerân 

(marangozlar), Kürkciyân (kürkcüler), Takkeciyân 

(takkeciler), Kalpakcıyân (kalpakcılar), Dikiciyân 

(dikiciler), Terziyân (terziler), Bezirciler, Külâhçılar, 

Pabuçcular (babuşçu), Sofçular (tiftikciler), Sof perdahtçıları 

(cendereciler), Attarân (attarlar- otları, 

çiçekleri, kökleri kurutarak ve bazıları da biribirine 

karıştırarak ilaç diye halka satanlar), Bez Boyacıları, 

Tiftik Boyacıları, Hallâcân (pamuk atanlar) 

EVKAF: Vakıflar, vakfedilen şeyler anlamındadır. 

İslam kültüründe, halkın eğitsel, toplumsal, dinsel 

ve kültürel gereksinmeleri karşılamak amacıyla 

kurulan örgütlere vakıf denilir. Vakıf örgütlerine 

bağışlanan veya ayrılan mal ve gelirlere de evkaf 

denilir. Vakıflar imaret, han, hamam, yol, köprü, 

kervansaray, çeşme, camii, medrese, aşevi, şifahane, 

mescit ve türbe gibi kuruluşları oluşturmak 

amacıyla örgütlenirdi. Vakıflara bağışlanan mallara 

ve paralara devlet karışamaz ve el koyamazdı (Bilgiç, 

2012:144). 

FETA: (Çoğulu:Fityan) Delikanlı, yiğit, genç, cömert. 

Gençler 

FETRET DÖNEMİ: a. esk. 1. İki peygamber 

arasında peygambersiz geçen süre. 2. İki padişah 

arasında padişahsız geçen süre. 3. İki olay arasındaki 

süre. 4. Hükûmet gücünün gevşediği bir 

yerde düzenin yeniden kurulmasına kadar geçen 

süre. 5. din b. İslam dinine göre Hz. İsa ile Hz. 

Muhammed arasında geçen süre. İslam devletlerindeki 

bunalım dönemleridir. Anadolu Selcuklu 

Devleti’nde 1155-1175 ve 1192-1205 yılları arasında, 

Osmanlı Devleti’nde 1402-1413 yılları arasında 

yaşanmıştır. Bu dönemlerde hükümdar adaylarının 

savaşları ve mücadeleleri oldukça sertleşir, devlet 

otoritesi, zayıflar. Toplumsal, ekonomik ve siyasal 

alanlarda belirsizlikler yaşanır (Bilgiç, 2012:154). 

FÜTÜVVETNÂME: Fütüvveti konu alan veya fütüvvetin 

âdâb ve erkânı hakkında bilgi veren eserlerin 

ortak adı. Esnaf teşkilatı ile bunların riayet 

etmeleri lazımgelen usul ve kaidelerden bahseden 

eserlere verilen addır. İslâm dünyasında VIII. 

yüzyılda Irak ve İran’da başlayıp zamanla tasavvuf 

çevrelerine ve meslekî teşekküllere nüfuz eden 

fütüvvet kavramını konu edinen ve giderek bu 

teşekküllerin bir çeşit nizâmnâmesi hüviyetine 

bürünen risâlelere genellikle fütüvvetnâme adı 

verilmektedir. Bu tür eserlerin, Seyyid Muhammed 

Rızâvî’nin Farsça fütüvvetnâmesinde olduğu gibi 

(Miftâhu’d-dekâik fî beyâni’l-fütüvvet ve’l-hakâik) 

kendilerine has isimleri olsa bile çok defa esas 

isimleri unutulmakta ve fütüvvetnâme olarak bilinmektedir. 

Ahî Loncaları Fütüvvetnâmeleri (XIII- 

XVI. yüzyıllar). XIII. yüzyılda Anadolu’da Ahîlik 

teşkilâtının gelişme göstermesiyle birlikte Ahî 

fütüvvetnâmeleri ortaya çıktı. Abdülbaki Gölpınarlı 

bu fütüvvetnâmeler üzerine çok iyi bir inceleme, 

370 


tahlil ve yorum gerçekleştirmiş, belli başlılarının 

tıpkıbasımını yaparak yeni harflerle yayımlamıştır. 

Gölpınarlı’nın biri Arapça’dan, biri manzum 

olmak üzere beşi Farsça’dan çeviri suretiyle 

yayımladığı metinler, en eski fütüvvetnâmeler 

olmamakla birlikte fütüvvet kurumunun erkân 

ve âdabını ihtiva eden eserler olması bakımından 

önemlidir (fütüvvetnâmelerin bir listesi için 

bk. Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik, tür. 

yer.). Ahîlik kurumu çerçevesinde Anadolu’da 

kaleme alınan bazı Türkçe fütüvvetnâmeler de 

vardır. Bilindiği kadarıyla bunların ilki, Yahyâ b. 

Halîl b. Çoban el-Burgazî’nin tahminen XIII. yüzyılda 

yazdığı Fütüvvetnâme’dir. Bu eserle, yine 

en eski Türkçe fütüvvetnâmelerden biri olan 

Şeyh Seyyid Gaybî oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin’in 

Fütüvvetnâme’si geniş birer inceleme ve tahlil 

yazısıyla birlikte Abdülbaki Gölpınarlı tarafından 

yayımlanmıştır. Umumiyetle fütüvvet anlayışı 

Hz. Âdem’den başlayarak Hz. Muhammed 

de dâhil olmak üzere bütün büyük peygamberlerin 

vasıflarıyla izah edilmiştir. Ancak fütüvvet 

kavramının belli bir teşkilâtı ifade etmeye 

başladığı XIII. yüzyıldan itibaren özellikle Ahîlik 

kurumu içinde yazılan fütüvvetnâmelerde bu 

kavramın birtakım menkıbevî rivayetlerde Hz. 

Ali’ye dayandırılmasına özen gösterilmiştir. 

Böylece fütüvvet geleneği içinde Hz. Ali’nin Hz. 

Peygamber’e vâris olan ve fütüvvet anlayışını 

en iyi temsil eden kişi olarak telakki edilmeye 

başlandığı görülür. Hz. Ali’yi fütüvvet telakkisiyle 

alâkalandırmanın, erken bir devirde ortaya 

çıkan ve Hz. Peygamber’e atfedilen bir hadisle 

(La fetâ illâ Alî, lâ seyfe illâ zülfekâr “Ali’den 

başka fetâ, zülfikârdan başka kılıç yoktur”) 

çok yakın bir ilgisi vardır. Nitekim Hz. Ali ideal 

“fetâ” kimliğiyle bir sembol haline getirilmiş, 

hemen hemen bütün fütüvvetnâmelerde özel 

bir yere sahip kılınmıştır. Bu eserlerde yer alan 

fütüvvetin ve Ahîliğin âdâb ve erkânını, mertebeler 

silsilesini, teşkilât özelliklerini yansıtan 

usul ve kaideleri ihtiva eden kısımlar ise kültür 

tarihi bakımından son derecede ilginç bir nitelik 

arzeder. Dikkatle incelendiğinde bu kısımların 

İslâm’dan önce Türk, Ortadoğu ve özellikle İran 

bölgelerinde bulunan mistik kültürlerin ve bu 

kültürler içinde ortaya çıkmış birtakım cemaat 

ve kurumların etkilerini açık biçimde yansıttıkları 

görülür. Gerek doğrudan doğruya fütüvvet 

kurumunun, gerekse buna bağlı olarak teşekkül 

eden Ahîliğin izah ve tahlilini yaparken sırf teorik 

nitelikteki eserlere dayanarak ideal bir tablo 

çizmek, söz konusu kurumların tarihî süreç içinde 

aldıkları şekli ve geçirdikleri değişimi yansıtmayacağından 

tarihî gerçeklere uymayacak 

ve büyük ölçüde yanıltıcı olacaktır (Ahmet Yaşar 

Ocak, Fütüvvetnâme Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 

Cilt:13; Sayfa:264-265, Yıl:1996). 

GARB: Batı, Güneşin battığı taraf 

GRİFON: “Griffon” veya “Griffin”, genellikle 

aslan vücutlu, kartal kanatlı ve kafalı mitolojik 

yaratıktır. Farklı betimlemelerinde hayvanın 4 

ayağı da aslan ayağı, yalnız arka ayakları aslan 

ayağı veya tüm ayakları kartal ayağı olabilir. 

HINTA: Buğday 

HURUFAT DEFTERİ: Vakıflar Genel Müdürlüğü 

Arşivi’nde Hurûfât (Rûznâmçe) Defterleri adı 

altında muhafaza edilen defterlerdir. Osmanlı 

idarî teşkilatında kaza idarî yapısı esas alınarak 

Arap alfabesi harf sırasına göre tutulan Hurûfât 

Defterleri, Osmanlı toplumsal yapısı içerisinde 

Askerî zümre olarak adlandırılan yönetici sınıfa 

ait tayin, terfi, azil gibi atama kayıtlarını içermektedir. 

Defterlerde yer alan vakıf, mahkeme 

ve esnaf teşkilatı ile şehir hayatında görev yapan 

kişilerin isimleri, atanma biçimleri, görevde 

kalış süreleri ve ayrılış sebepleri gibi toplumsal 

tarih bakımından önemli bilgiler içeren kayıtlardır. 

ITINERARIES: Yol Haritası, güzergah 

İDADİ: Lise 

İMARET: İmaret veya imarethane, Osmanlı 

Devleti döneminde fakirlere, yoksullara yardım 

ve medrese talebesine sıcak yiyecek dağıtmak 

amacıyla oluşturulan hayır kurumlarıdır. 

Başlangıçta imaretlerde; şehir dışından gelenlere, 

yolculara, yoksul ve düşkünlere yiyecek, 

sağlık ve giyecek yardımı yapılırdı. Sonraları 

ise imaretler sadece yemek verilen yerlere 

dönüşmüşlerdir. 

JERUSALEM: Kudüs 

KARYE: a. esk. Köy. 

KEBİR(E): Büyük 

KÜLLİYE: Bir caminin çevresinde camiyle birlikte 

yapılmış medrese, ibadet, imaret, sebil, kütüphane, 

kitaplık, hastane, hamam, aşevi, darüşşifa, 

kervansaray, çarşı, okul, hastane, tekke, 

zaviye gibi yapıların tümü. 

KÜLT: a.1. din b. Din (I). 2. din b. Yerel özellikler 

taşıyan dinî törenler. 3. Belli bir dönemde aşırı 

ilgi gören film vb. 

MAKYAVELİZM: Siyasal amaca ulaşmak için, 

her türlü ahlaksızlığı yasal sayan tutumdur. Bu 

tutumu savunan İtalyan düşünürü Niccola Machiavelli 

adından türetilmiştir. Günümüzde her 

türlü girişimde amaca ulaşmak için bütün ey- 

371 

T A R İ H T E

lemleri, tutarsızlıkları, ahlaksızlıkları, kalleşlikleri ve 

tavırları geçerli sayan davranışlar bu adla anılmaktadır 

(Bilgiç, 2012:255). 

MEKTEB: Okul 

MERKUM(E): (Rakam. dan) Yazılmış. Adı geçmiş. 

Rakamla söylenmiş. Sayılmış. Basit ve âdi insan. 

Cem’olmuş, toplanmış, birikmiş. Adı geçen, anılan; 

yazılmış. 

MEZBUR(E): Adı geçen. İsmi yukarıda geçen. 

(Bak: Merkum) * Taş ile örülmüş kuyu. 

MEZKUR(E): Zikri geçen. Zikredilmiş. Evvelce 

bahsi geçmiş olan. (Bak: Mezbur-Merkum) 

MEZOLİTİK ÇAĞ: Günümüzden yaklaşık 100 bin 

yıl öncesinden başlayarak yaşanan bir dönemdir. 

Yontma Taş Devri’nden (Paleolitik) Cilalı Taş 

Devri’ne (Neolitik) geçiş dönemidir. Bu dönemde; 

taş aletler çeşitlenmiştir. Köpekler evcilleştirilen 

ilk hayvandır. Yiyeceklerin kurutularak biriktirilmesine, 

mağara resimlerinin yapılmasına başlanmıştır. 

Türkiye’de bu dönemin izlerine rastlanan 

yerler; Kemerburgaz, Karain, Beldibi ve Samsun 

Tekeköy’dür (Bilgiç, 2012:274-275). 

MİRİ ARAZİ: Çıplak mülkiyeti devlete, kullanım 

hakkı tevfiz yoluyla ki¬şilere bırakılan topraklardır. 

Hâzineye ait her çeşit arazi, kışlak, yaylak, mera, 

koruluk ve ormanlarla benzeri yerler miri arazi sayılır. 

Bugünkü Türk toprak hukukunda da bazı farklı 

hükümler taşımakla birlikte miri arazi türü de kabul 

edilmiştir. Miri arazi, İslamlığın başlangıcından 

itibaren, fethedilen arazinin rakabesinin devlet 

hâzinesine kalmasına dayanan dirlik sisteminin getirdiği 

bir mülkiyet biçimidir. Bu arazi, üstünde kişilerin 

tasarruf yetkisi vardır, halk miri araziyi sadece 

tahıl üretiminde kullanabilir (Bilgiç, 2012:279-280). 

MUD: Eski bir tahıl ölçüsüdür. İki avuç dolusu buğday 

miktarına bu ad verilir (Bilgiç, 2012:283). 

MUFASSAL: sf. esk. Ayrıntılı: “Kağnı arabalarının 

değiştirilmesi lüzumuna dair mufassal layihalar 

vermişti.” (R. H. Karay. Güncel Türkçe Sözlük) 

MÜTESELLİM: Tanzimattan önce beylerbeyi ve 

sancakbeylerinin, bölgelerindeki sancak ve ilçeleri 

kendi adlarına yönetmekle görevlendirdikleri 

kimse. 

MÜTEVEFFA: Ölü, vefat etmiş, ölmüş. (Bak: Mevt) 

NEKROPOL: Nekropol arkeolojik şehirlerde mezarlıkların 

ve toplu mezar yerlerinin bulunduğu 

bölgeye verilen isimdir. 

NÜFUZ: a. (nüfu:zu) 1. İçine geçme. 2. mec. Söz 

geçirme, güçlü olma, erk: Birbirlerinin servetlerini, 

nüfuzlarını, rütbelerini, kabiliyetlerini bilirlerdi. 

-A. Ş. Hisar. 

ÖŞR-İ BOSTAN: Bağ ve bahçeden alınan ondalık 

vergi 

ÖŞR-İ KOVAN: Arıdan alınan ondalık vergi 

ÖŞÜR: Ondalık, onda bir. Mahsullerden, Kur’an-ı 

Kerim hükümlerince onda bir olarak alınan zekât. 

REAYANIN TİMAR VE ZEAMET SAHİPLERİNE 

ÖDİYECEKLERİ RESM (VERGİ): Kanunî tarafından 

vaz ve Ahmed-i evvel tarafından teyit ve ikmal 

olunan (Kanun-ı reaya) tebaanın timar ve zeamet 

sahiplerine ödiyecekleri vergiyi tayin etmiştir. Bu 

vergi ve rüsum şu suretle icmal edilebilir: Emlâk 

vergisi; (resm-i çift, resm-i dönüm), müteehhil olmıyanlar 

vergisi; ( resm-i mücerred), evlilik vergisi; 

( resm-i arus ), koyun vergisi; (resm- i ağnam), otlak 

vergisi; ( resm-i otlak ), kışlak vergisi; (resm-i kışlak), 

arı vergisi; (resm-i kovan), değirmen vergisi; 

(resm-i âsiyap), tütün vergisi; (resm-i duhan), esir 

vegisi; (resm-i esiran), dâvalardan alınacak resim; 

(resm-i kaza). Cizye, Haraç, öşür ve cerimeler ilâve 

olunacak olursa reayanın tediyesiyle mükellef oldukları 

rüsum hakkında tam değilse bile kâfi derecede 

bir fikir edinilmiş olur (Pakalın, C:3, 1993:15). 

RESİM: Hükûmet namına tahsil edilen vergi yerinde 

kullanılır bir tâbirdir. Doğrusu resm, cem’i 

(çoğulu) rüsumdur. Tanzimat’tan evvel verginin 

alındığı madde sona getirilmek suretiyle terkip 

halinde ve resm-i çift, resm-i ganem, resm-i kısmet 

ilâh, suretinde kullanılırdı. Sonraları ağnam resmi, 

Gümrük resmi şeklinde kullanılmıştır (Pakalın, C:3, 

1993:28-29). 

RESM-İ AĞIL: Koyunlarla keçilerden alınan vergilerden 

birinin adıdır. Ağıl resmi demektir. Ağıl; 

hayvanların barındırıldıklar yerin adıdır. Onaltıncı 

asırda üç yüz koyundan beş akça alınırdı (Pakalın, 

C:3, 1993:29). 

RESM-Î ARUS: Evlenen kadınların erkeklerinden 

alınan vergi hakkında kullanılır bir tâbirdir. 

Ârus; Arapça gelin demektir. Bu resm, İslâm ve 

Hıristiyan’a göre değiştiği gibi kocaya varanın 

kız veya dul olaşuna göre de tebeddül ederdi. 

Evlenen Müslüman kadını bakir (kız) ise 60, seyyib 

(dul) ise 30, gayr-ı müslim kadını bakir ise 30, 

seyyib ise 15 akçe alınırdı. Bu resmi, diğer vergiler 

gibi, timar, zeamet ve has sahipleri alırlardı. Tımarların 

kaldırılması üzerine bu vergi de kaldırılmıştır 

(Pakalın, C:3, 1993:29). 

NÎM: 1.yarı. 2.yarım. 3.buçuk. 

372 


RESM-Î ÂSİYAB: Değirmenlerden alınan vergi 

hakkında kullanılır bir tâbirdir. Âsiyab; Farsça 

değirmen demektir. Bir sese fasılasız işliyen değirmenlerden 

60, altı ay işliyenlerden 30, üç ay 

işliyenlerden de 15 akça alınırdı. Tanzimat’tan 

sonra değirmenler “Temettü” (kazanç) vergisine 

tâbi tutulmuş, sipahilerle, zaimlerin ve has 

sahiplerinin aldıkları bu vergi kaldırılmıştır (Pakalın, 

C:3, 1993:29). 

RESM-İ BENNÂK: Timar sahiplerinin reayadan 

aldıkları vergilerden birinin adıdır. Kazanç vergisi 

kabilinden bir vergi idi. İkiye ayrılırdı: Ekinlü 

bennâk, caba bennâk. Ekinlü bennâk; elinde 

olan arazisi yarım çiftlikten az olanlardan, caba 

bennâk de toprak sahibi olmayıp ticaretle meşgul 

bulunanlardan alınırdı. Vergi senede 12 

akçe idi. Tanzimat’tan sonra kaldırılmıştır (Pakalın, 

C:3, 1993:29). 

RESM-İ ÇAYIR: 1.resim. 2.çizme. 3.fotoğraf. 

4.tören. 5.usül. 6.vergi. 

RESM-İ ÇİFT BOZAN: Çift, ve çubuğu bozup 

başka işe girişenlerden alınan vergi hakkında 

kullanılır bir tabirdir. Resm; bütün çift, yarım 

çift, ondan az arazideki çiftin bozulmasına göre 

değişirdi. Bütün çift için 300, yârım çift için 150, 

daha az arazi için 75 akça alınırdı. Tasarrufu altında 

bulunan araziyi sebepsiz 3 sene ekip biçmemek 

suretiyle terk ve tatil eden kimselerin 

arazisi zapt olunarak başkasına verilmek kanun 

icabından idi ise de ekip biçmeğe zorlamak için 

ondan az bir müddet için de bir ceza konulması 

düşünülmüş ve bu resm o maksatla vazedilmiş 

idi. Tanzimat’tan sonra kaldırılmıştır (Pakalın, 

C:3, 1993:30). 

RESM-İ ÇİFT VE BENNAK, resm-i ağnamı ve 

âsiyabı beyan eyler» faslında liva-i Hamit’den 

bahsedilirken (sayfa 28) «Bazı navahide bütün 

çiftlüden yirmi yedi akçe sipahi ve üç akçe Sancak 

beyi ve on iki akçe subaşı alur, mim çift 

nısf-ı zâlikdir, üslûb-i mezkûr üzere (Pakalın, C:3, 

1993:260). 

RESM-İ ÇİFT: Araziden alınan vergilerden birinin 

adıdır. Buna “çift akçası” da deniIirdi. Kanunen 

iki öküzle işlenebilecek yer çift itibar edilmiş 

idi. Her yerde nispeti bir değildi. Bir kısım 

yerlerde çok, diğer birtakım yerlerde de azdı. 

Her yerin defterlerinin arkalarındaki kanunnamelarde 

resm-i çift ne miktar yazılmış ise o 

miktar alınırdı. Asgari haddi 22, azamî haddi 57 

akça idi. Tanzimat’tan sonra kaldırılmıştır (Pakalın, 

C:3, 1993:30). 

RESM-İ GANEM: Koyun vergisi yerinde kullanılır 

bir tabirdir. Bunun yerine «Âdet-i ağnam» 

da denilirdi. Onaltıncı asırda iki koyun veya 

keçiden bir akça alınırdı. Sonraları değişmiş, 

Tanzimat’tan sonra “Ağnam resmi” adını almıştır 

(Pakalın, C:3, 1993:30). Osmanlı Devleti’nde 

hayvan (davar=koyun, keçi) sahibi Müslümanlardan 

alınan 1/10 oranındaki gelir vergisidir. 

Bu vergi Osmanlı Devleti’nin Tekalif-i Örfiye 

gelirlerinden biridir (Bilgiç, 2012:14). 

RESM-İ KOVAN: Arı vergisi 

RESM-İ MÜCERRED: Tımar sahiplerinin, tımar 

usulü cari olduğu zamanlarda ukdesinde arazi 

bulunmıyan ve ticaretle meşgul bulunan reayanın 

bekârlarından alınan vergilerden birinin adıdır. 

Senede 6 akça alınırdı. Tanzimattan Sonra 

kaldırılmıştır. 

RESM-İ TAPU: [Mal.] Arati-i emîriyye üzerinde 

yapılan binalardan ve koru, harman yeri v« saire 

suretiyle ziraatken alıko nulan yerlerde arazinin 

bu terk ve tatiline karşılık öşür makamına kaim 

olmak üzere maktu ve muaeeel (peşin) olarak 

alınan vergi yelinde kuHanılır bir tâbirdir. Âlâ 

yerden 50, orta yerd«n 40 ve 30, edna yerden 

de 20 akça alınırdı. Tanzimat’tan sonra bn tûrlü 

yerlerden «bedel-i öşür» ve «mukataa-i zemin» 

adlariyle vergi alınmaya başlanmıştır. Tımar sahipleri 

öşür, ağnam, çift resmi gibi matrahları 

başka başka olan vergileri aldıkları gibi raiyyet 

kaydolunan kimselerden ayrı bir vergi de 

alırlardı. Buna «Bennâk» resmi denilirdi. Bu iki 

türlü idi. Biri «Ekinlû bennâk»ti. Ekinlû bennâk: 

nim çiftlikten ekal (yarım çiftlikten az) yeri olanın 

verdiği vergi idi. Miktarı on sekiz akçeydi. 

Caba bennâk; uhdesinde arazi olmadığı halde 

evli olan kimsenin ödediği vergi idi. Bunun da 

miktarı on iki akçeydi (3.cilt, s:503). 

RÜSUMAT: (Rüsüm. C.) Gümrük idâresi 

RÜŞTİYE: Ortaokul 

SAGÎR(E): (A.) 1.küçük. 2.küçük çocuk 

SAHTİYAN: işlenmiş keçi derisi 

SALDIRMA: Ucu biraz iğrice ve yatağana benzer 

uzun bıçak adıdır 

SARKOFAJ: (Lahit), özellikle Antik Çağ’da insanların 

ölülerini muhafaza ettikleri, genellikle 

yeryüzünde sergilenen ve çoğunlukla taştan 

oyulan, sandık şeklinde mezar. 

SERVER: (Çoğulu: Serveran) baş, başkan, reis, ulu 

373 

T A R İ H T E

SOF: a. esk. 1. Bir çeşit sertçe, ince yünlü kumaş. 2. 

Ham ipekten yapılmış astarlık kumaş: Ankara sofu. 

SUBAŞI: Şimdi zabıta ve daha ziyade Belediye 

memurlarının gördükleri işleri gören ve kaza 

itibar olunan kasabaların idaresi başında bulunan 

memurun unvanıdır. (Âşık Paşa Zade) nin beyanına 

göre (Âşık Paşa Zade Tarihi, sayfa 20) Osmanlılarda 

ilk ihdas olunan memuriyyetlerden biri de 

“Subaşılık”tır. Osman Gazi Karahisar’ı fethettiği 

zaman hükümet işlerini oğlu (Orhan Bey)e, Subaşılığı 

da kardeşi (Gündüz Bey)e tevcih etmişti. 

(Tac-üt-Tevarih)in ifadesine nazaran (c. 1, s. 447) 

Fatih, İstanbul’u zaptedince (Süleyman Bey)i Subaşı 

tâyin ile şehrin imarını ona tefviz eylemiştir. 

Mehmet Ziya Bey İstanbul’un ilk subaşısı (Süleyman 

Bey)den bahsederken (İstanbul ve. Boğaziçi 

c. 1, s, 201) subaşılığı vali ve şehremini addetmiş 

ve eserinde onun hakkına “İstanbul’un ilk valisi 

ve şehremini” tâbirlerini kullanmıştır. Ziya Bey 

şehreminliği tâbirini Hammer’den almıştır. Filhakika 

Hammer (c. 3, s 224) “Vezir-i âzam”ların vazife 

ve salâhiyyetlerinden bahsederken “pazarların 

en büyük memuru demek olan muhtesip ile şehremini 

demek olan subaşı kendisinin refakatinde 

bulunduğu halde şehri teftiş etmek” fıkrası görülmektedir. 

Hammer bunu Fatih asrı Rum müverrihi 

(Kritovulos)tan nakletmiştir. Kritovulos, (Tarih-i Sultan 

Mehmet Han-ı Sani, s. 90) “Padişah Hazretleri 

(Fatih) Süleyman Bey’i Şehremini (subaşı) nasp ve 

şehrin imarını uhdesine tevdi edip mevaim-i sayfta 

(yaz mevsiminde) kendisi Edirne’ye avdet etti” 

diyor (Tac’üt-Tevarih) müeIlifinin subaşılığa ait gösterdiği 

vazife Hammer’i subaşılığın şehreminliği 

olması hükmünü verdirmeğe âmil olmuştur (Pakalın, 

C:3, 1993:259). 

ŞA’R: (A.) kıl. 

ŞABB EMRED: Henüz sakalı, bıyığı çıkmış genç, 

delikanlı. 

ŞABB: Genç, delikanlı, yiğit. 

ŞAÎR: (A.) arpa. 

ŞARK: Doğu, Güneşin doğduğu taraf 

ŞECERE: Bir şahsın mensup olduğa aileyi veya bir 

hükümdar ailesinin tâ en uzak ceddinden başlıyarak 

bütün kolları ve evlatlarını gösteren cetvel veya 

ağaç şeklinde şematik resim hakkında kullanılır bir 

tabirdir. Bana “Silsilename”, “Ensab kütüğü” de 

denir. 

ŞECERENAME: Soyağacını gösteren kitap veya yazı 

ŞER’Î MAHKEME SİCİLLERİ: Şer’î mahkemelerin 

tarih sırasıyla tutulan kayıtlarına verilen addır. Bunlar 

şöyle sıralanabilir: 1.Kadı tarafından verilen hükümler, 

2. Herhangi bir hadiseyi, bir şehadeti, bir 

ikrarı, bir hibeyi, resmiyyete raptolunması istenen 

bir hususu zaptedenler, 3. Devlet merkezinden gelen 

bütün fermanlar, emirler ve tebliğler kadı tarafından 

tetkik olunup doğru oldukları tespit edildikten 

sonra hulasaları deftere yazılanlar. 

ŞER’İYYE SİCİLİ: Osmanlı mahkemelerinde verilen 

kararların ve tutulan kayıtların toplandığı defterler. 

Kadı sicilleri, kadı divanı, mahkeme kayıtları, 

sicillât-ı şer’iyye ve yaygın kullanımı ile şer’iyye 

sicilleri denilen bu defterler kadı yahut nâibi 

tarafından tutulmakta ve çeşitli türden belgeleri 

içermektedir. Osmanlı Devleti’nde merkezde 

ve taşrada her tabakadan insanlar arasındaki 

hukukî ilişkilere dair kayıtları içeren bu defterler 

Osmanlı hayatının aile, toplum, ekonomi ve 

hukuk gibi birçok alanının tarihi için en önemli 

kaynaklardır. Kadıların Osmanlı sistemindeki etkin 

rolleri sebebiyle şer’iyye sicilleri sosyal ve yerel 

tarih çalışmalarında da ana kaynak niteliği taşımaktadır. 

Mahkemede görülen davaların veya 

kişilerin kendi aralarında yaptıkları mukavelelerin 

kayıt altına alınma usulleri hem fürû-i fıkıh eserlerinin 

“kitâbü’d-da’vâ, kitâbü’l-mehâdır ve’s-sicillât” 

ya da “edebü’l-kazâ/kâdî” gibi başlıkları altında, 

hem de erken dönemden itibaren fıkıh literatürü 

içinde özel bir tür haline gelen İlmü’ş-şürût ve 

Edebü’l-kazâ adlı eserlerde genişçe işlenmiştir. Bu 

eserlerde “vesika, mahzar, sicil” diye adlandırılan 

kayıt çeşitleri arasındaki farklar belirtilmiş ve nikâh, 

bey (alış-veriş) gibi model akidlerin her birine dair 

kayıtların şekil şartlarıyla ilgili pek çok örnek verilmiştir. 

Osmanlı Devleti’nde şer‘iyye sicillerinin 

en erken tarihli örneklerine Bursa’da rastlanmaktadır. 

1455 tarihli bu defterler, XIX. yüzyılın ikinci 

yarısında yeni mahkemelerin kurulması sebebiyle 

içerdiği konular açısından bir daralmaya uğramışsa 

da XX. yüzyıl başlarına kadar düzenli biçimde tutulmuştur. 

Kadılık müessesesinin Osmanlılar’ın ilk 

devrinden itibaren mevcudiyeti dikkate alındığında 

bu tür defterlerin daha erken dönemlerde de 

var olduğu, ancak bunların günümüze ulaşmadığı 

ileri sürülebilir. Sicillerin resmen koruma altına 

alınması ve Kudüs örneğinde görüldüğü üzere listelerinin 

toplanması 1290 (1873) Sicillât-ı Şer‘iyye 

ve Zabt-ı Deâvî Cerîdeleri Haklarında Tâlimat ile 

olmuştur (Akgündüz, I, 53). Nitekim demografik, 

siyasal, ekonomik ve coğrafî önem itibariyle birbirine 

yakın olan Bursa ve Edirne gibi iki şehirden 

ilkinin 796 defteri varken diğerinin 1538 gibi 

geç bir tarihten başlayan 690 defterinin bulunması 

ve Edirne’de neredeyse hiç i‘lâm ve hüccet 

kaydına tesadüf edilmemesi bazı defterlerin şans 

eseri korunduğu hususunda delil teşkil etmektedir. 

Mudanya’nın (Bursa) 1645 tarihli kayıtlarını da 

içeren mevcut ilk sicilinde görülen, “Kilitli tahta 

sandık ile yirmi altı mecelle sicil el-Hac Halil Bey 

374 


İbn Mehmed’e emanet vaz‘ olundu. Unutulmaya!” 

ibaresi (Mudanya Sicilleri, D-2: s.91) zaman 

içerisinde sicillerin ne şekilde yok olduğuna bir 

örnek sayılır. Osmanlı dönemine ait şer‘iyye 

sicilleri içerisinde birçok kayıt türü vardır. Bunların 

bir kısmı bizzat mahkemedeki işlemler sonucu 

oluşanlar, bir kısmı da İstanbul’dan gelen 

belge sûretleridir. İ‘lâm, hüccet, tereke kayıtları 

birinci türden belgelere; ferman, emir, buyuruldu, 

tezkere, berat ise ikinci tür belgelere örnek 

verilebilir. İlk tür belgeler genellikle sicil defterinin 

ön kısmına (sicill-i mahfûz), merkezden gelen 

belgelerin sûretleri ise arka kısmına (sicill-i 

mahfûz defterlü) kaydedilmiştir. Fetva örnekleri 

ve kadıların şahsî notları da sicillerde bulunabilmektedir. 

Bu belgelerin hacmi sicil defterinin 

ait olduğu şehre veya kazaya göre değişmektedir. 

İstanbul, Bursa, Edirne, Şam gibi büyük 

şehirlerde belgeler türlerine göre ayrı defterlerde 

tutulurken daha küçük kazalarda bütün 

belgeler aynı defterde bir arada yer almaktadır. 

Edirne örneğinde görüldüğü gibi sadece terekeleri 

içeren defterler bile askerî kassâm ve 

beledî kassâm defterleri şeklinde ayrı ayrı tutulabilmektedir. 

Suriye, Ürdün, Kudüs gibi bölgelerin 

sicilleri ise “sicil, kassâm-ı âdî/Arabiyye, 

kassâm-ı askerî, metrûkât, evâmir” gibi defter 

başlıklarıyla ayrı seriler halinde muhafaza edilmiştir. 

İstisnaî bir örnek olan, 1786 ile 1837 yılları 

arasındaki su davalarına ait kayıtların tutulduğu 

“mâ-i lezîz” defterleri İstanbul’da Havâss-ı 

Refîa (Eyüp) Mahkemesi sicilleri arasında bulunmaktadır 

(İstanbul Şer‘iyye Sicilleri Mâ-i Lezîz 

Defterleri, nşr. Ahmet Kal‘a, I-XI, İstanbul 1998- 

2001) (Yunus Uğur, Şer’iyye Sicilleri, TDV, İslam 

Ansiklopedisi, Cilt:39, S:8-11, Yıl: 2010). 

ŞİMAL: Kuzey, sol, sol taraf, sağın ve cenubun 

zıddı 

ŞİRKET: Ortaklık 

TAHRİR: 1.yazma. 2.yazılma. 3.kitap yazma. 

4.serbest bırakma 

TAHRİR: Bir yer fetholunduğu zaman, sultan 

bir emîn ve kâtipten oluşan bir komisyon göndererek 

o ülkeyi “tahrir” eder. Tahrir emînine 

padişah tarafından verilen yetki beratında, tahririn 

nasıl yapılacağı ayrıntılı biçimde anlatılır. O 

zamanki veri toplama yollarını bildiren bu belgede 

şu noktalar belirtilir: Demografik veriler, 

yerleşim birimleri, tarım ürünleri, fiyatlar ve bu 

gibi tüm konularda gelişme ve gerileme söz 

konusu olduğunda arşiv koleksiyonları arasında 

kuşkusuz en zengin istatistik bilgileri mufassal 

defter-i hakânîlerde yer almaktadır 

TAHTE’L-KAL’A: Tahtakale, Kaledibi 

TARİK: Yol 

TEMETTUAT / TEMETTUÂT: (Tekili: Temettu’) 

Kârlar, kazançlar, faydalar. 

TETRARKH: Dört üyeli bir meclisle idare usulü. 

Ülkeyi idare eden bu üyelerden her birine Tetrarkh 

adı verilir. 

TIMAR: (I) a. esk. 1. Yara bakımı. 2. Ağaç 

bakımı: Merkeplere atladılar, şeftali bahçelerinden 

geçtikten sonra tımar görmemiş sık, 

gür bir ayvalığa daldılar. -R. H. Karay. 3. Binek 

hayvanlarının kıllarını, derisini temizleme: Tımar 

tam bir saat sürüyor, yarım saat hayvanın bir 

tarafı, yarım saat öbür yanı. (H. Taner. Güncel 

Türkçe Sözlük) 

TIMAR: (II) a. tar. Anadolu Selçukluları ve Osmanlılarda, 

belirli görev ve hizmet karşılığında 

kişilere verilen, yıllık geliri 3.000-20.000 akçe 

olan toprak (Güncel Türkçe Sözlük) 

TIMAR: 1. Osmanlı İmparatorluğu toprak düzeninde 

yıllık geliri yirmi bin akçeye kadar olan 

topraklar ve bu topraklardan alınan vergi. krş. 

zeamet, has 2. bk. tımar düzenlemesi (BSTS / 

İktisat Terimleri Sözlüğü 2004) 

TIMAR: Osm. İhtimam bk. bakım. (BSTS / Tarım 

Terimleri 1949) 

ZAVİYE: a.Tekkenin küçüğüne verilen addır. 

Şehir ve kasabalarla ekseriya ücra yerlerinde 

olan zaviye; hücre, küçük oda demek olduğu 

gibi mecaz yoluyla dünya, alem yerinde de kullanılır. 

Cem’i zevaya’dır. b. İslam kültüründe Tarikat 

merkezleri olan tekkelerin şubeleri gibi çalışmalar 

sürdüren küçük eğitim amaçlı evlerdir. 

ZİR: Aşağı 

375 

T A R İ H T E

KAYNAKLAR (1. VE 2. CİLT) 

1. Kitap / Makale / Bildiri 

ACIPAYAMLI, Orhan (1963) Türkiye’de Yağmur Duası 

ve Psiko-Sosyal Metotla İncelenmesi, Ankara Üniversitesi 

D.T.C.F. Dergisi, C.21, S.1-2, Ankara 

ACUN, Hakkı ve İNCİ, Umut (2016) Ankara Ahi Şerafettin 

Zaviyesi, Vakıflar Dergisi, ss.29-58, Ankara 

AKA, İsmail (1999) Timur Devri Anadolusu, Güler 

EREN (Ed.), Osmanlı, Ankara 

AKDAĞ, Mustafa (1979) Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai 

Tarihi Cilt 1 1243-1453, 3.Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul 

AKGÜN, Birol (2016) Ankara Şehir Araştırmaları Merkezi 

Neyi Amaçlıyor?, Ankara Şehir Araştırmaları 

Merkezi, ŞAR Şehir Araştırmaları Dergisi, S.1, Ankara 

http://ankarasar.org/dergi/SarDergi3/index.html 

AKGÜNDÜZ, Ahmet (1988) İslam Hukuku ve Osmanlı 

Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Türk Tarih Kurumu 

Basımevi, Ankara 

AKŞİN, Sina (1985) Türkiye Tarihi 1, Osmanlı Devletine 

Kadar Türkler, Cem Yayınevi, Ankara 

AKTÜRE, Sevgi (1984) “16.Yüzyıl Öncesi Ankara’sı 

Üzerine Bilinenler”, Tarih İçinde Ankara, Eylül 1981 

Seminer Bildirileri, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 

Ankara 

AKYURT, M. Yusuf (1942) Türk İslam Kitabeleri I. Kısım, 

Ankara Kitabeleri (C. XI). TTK Kütüphanesi 

AKYÜZ, Yahya (2012) Türk Eğitim Tarihi, M.Ö.1000- 

M.S.2015, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 

ALANYALI, Hüseyin Sabri (2012) Anadolu Arkeolojisi, 

Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir 

ALPAGUT, Leyla (2005) Erken Cumhuriyet 

Dönemi’nde Ankara’daki Eğitim Yapıları, Yayımlanmamış 

Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara. 

ALPAGUT, Leyla (2010) Atatürk Orman Çiftliği’nde 

Ernst Egli’nin İzleri: Planlama, Bira Fabrikası, Konutlar 

ve “Geleneksel” Bir Hamam, METU/JFA 2010/2, 

(27:2) ss.239-264, Ankara 

ALPAGUT, Leyla (2010a) Modernleşme Projesinin 

Temsilinde Önemli Bir Yapı: İsviçreli Mimar Ernst Arnold 

Egli ve Ankara Siyasal Bilgiler Okulu, Alternatif 

Politika, C.2, S.2, ss.126-150, Ekim 

ALTAY, Sadet (2015), Atatürk Dönemi Sağlık Politikalarının 

Halka Yansımasında Öncü Kurumlar: Numune 

Hastaneleri (1924-1938), Yayımlanmamış Doktora 

Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 

Ankara 

ANKARA (1991) Ankara Valiliği Yayını, Türk Hava Kurumu 

Basımevi, Ankara 

ANKARA (2017) Ankara Kalkınma Ajansı, Ankara 

ANKARA 2023 NAZIM İMAR PLANI (2007) Plan Açıklama 

Raporu, ABB, Ankara https://www.ankara.bel. 

tr/ankara-buyuksehir-belediyesi-nazim-plan/ Erişim 

Tarihi:25.04.2018 

ANKARA MUTFAĞI (2018) Ankara Yemekleri, Turizm 

ve Tanıtma Platformu, http://www.tutap.com. 

tr/detay_tanitim/ankara-mutfagi/1041 Erişim Tarihi:16.04.2018 

ANKARA SANAYİ ODASI, Araştırma ve Çalışma Grubu 

(2013) Bozkırdan Sanayinin Başkentine: Ankara 

Sanayi Tarihi, Ankara Sanayi Odası Yayını, No: 62, 

Gözden Geçirilmiş Dijital Nüsha, Kasım, Ankara 

ANKARA’NIN KISA TARİHİ (2018) http://ankarasar. 

org/kurumsal.aspx?ID=2 Erişim Tarihi: 26.03.2018 

ARAŞTIRMA RAPORU (2006 ) Atatürk Orman Çiftliği 

Alanları Nazım İmar Planı ve Koruma Amaçlı Nazım 

İmar Planı, “Ankara’nın Arka Bahçesi” Ankara Büyükşehir 

Belediyesi Miras ve Şehircilik Dairesi Başkanlığı, 

Ankara 

ARI, Mehmet (2008) Ahiliğin Siyasal Boyutları ve Günümüzde 

Yeniden Yorumlanması, İnönü Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2008, C.1, Yıl:9, 

S.16, ss.38-55 

ARIK, Remzi Oğuz (1948) “Anadolu’da Yeni Yerleşme 

Yerleri”, III. Türk Tarih Kongresi Tebliğler, 1943, Ankara 

Türk Tarih Kurumu Basımevi, TTK Yayınlarından 9. 

Seri, Sayı:3, Ankara, ss:342-352 

ARSLAN Murat (2014) Galatların Byzantion Kuşatması, 

Aktüel Arkeoloji, S:37 http://www.aktuelarkeoloji. 

com.tr/galatlarin-byzantion-kusatmasi Erişim Tarihi:18.01.2018 

ARSLAN, Ramazan, ŞANLI, Devran (2013) Osmanlı 

Devleti’nde Bir Esnaf Örgütlenmesi Olarak Lonca 

Teşkilatı, Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, C.4, S.7, 

ss:15-30 

ÂŞIK PAŞAZADE (2003) Osmanoğulları’nın Tarihi 

(Çeviri ve Günümüz Diline Aktarım: Kemal Yavuz ve 

M. A. Yekta Saraç), K Kitaplığı 28, Koç Kültür Sanat 

Tanıtım A.Ş., İstanbul 

ATATÜRK ORMAN ÇİFTLİĞİ (2017) Kemal ATA- 

TÜRK, 11 Haziran 1937, Tarihçemiz, http://www.aoc. 

gov.tr/Portal/KategoriIcerik/tarihce/49 Erişim Tarihi:21.12.2017 

ATATÜRK ORMAN ÇİFTLİĞİ (AOÇ) (1953) Atatürk 

Orman Çiftliği Müdürlüğü Yayını, İstanbul Matbaası, 

İstanbul 

ATATÜRK VE ETİMESGUT (2003) Ankara Ticaret 

Odası Yayınları, Azim Matbaacılık, Ankara 

376 


ATATÜRK VE HAVACILIK (2012), İrtifa Aylık Havacılık 

Dergisi, S.1, Ocak 

ATAUZ, Akın (2015) Soykırım, Ankara ve Geçen 

100 Yıl… Solfasol, Ankara’nın Gayri Resmi Gazetesi, 

Nisan, Yıl:4, Sayı:48, www.gazetesolfasol.com 

Erişim Tarihi: 05.01.2018 

AVCIOĞLU, Doğan (1978) Türklerin Tarihi 1.Kitap, 

Tekin Yayınevi, İstanbul 

AYDIN, Erdem (2002) Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluş 

Yıllarında Sağlık Hizmetleri, Ankara Üniversitesi 

Eczacılık Fakültesi Dergisi, C.31 (3) ss.183-192, 

Ankara 

AYVERDİ, Ekrem Hakkı (1966) İstanbul Mimari 

Çağının Menşei, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri I, 

630-805 (1230-1402), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 

Enstitüsü Neşriyatı No:57, Baha Matbaası, 

İstanbul 

BABUNA, Aydın (2009) “Boşnaklar ve Kimlikler: 

Değişiklik ve Süreklilik”, Caner Sancaktar (Ed.) 

Uluslararası Balkan Kongresi: Balkan Milletleri 

Arasında Etkileşim İçinde, TASAM, İstanbul 

BANCI, Selda (2006) Şeker Şirketi ve Ankara Şeker 

Fabrikası Yerleşkesi, Dosya, Endüstri Mirası, Bülten 

45 / Kasım, TMMOB Mimarlar Odası Ankara 

Şubesi, Ankara 

BARKAN, Ömer Lütfi (1993) Kolonizatör Türk Dervişleri, 

Hamle Yayın Dağıtım, İstanbul 

BARROW Reginald H. (2006) Romalılar, (Çev. Ender 

Gürol) İz Yayıncılık, 2. Baskı, İstanbul 

BİTTEL, Kurt (1939) “Atatürk ve İlköz Tarih Araştırmaları”, 

Belleten C.III, S.10, Nisan 

BOCUTOĞLU, Ersan ve DİNÇASLAN, Mehmet 

(2014) 1925- 1950 Döneminde Türk Havacılık Endüstrisi 

ve İkinci Dünya Savaşı Sonrası Konjonktürün 

Türk Havacılık Endüstrisine Etkileri, Karadeniz 

Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.7, 

ss.157-173 Trabzon http://www.ktu.edu.tr/dosyalar/sbedergisi_f98e8.pdf 


BRİFİNG RAPORU (2018) Etimesgut Kaymakamlığı 

İlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğün 

Brifing Raporu 2017 Yılı Faaliyetleri (1 Ocak- 31 

Aralık), Etimesgut 

BULUÇ, Sevim (1981) “Ankara Kabartmaları”, IX. 

Türk Tarih Kongresi, 21-25 Eylül, (I. Cilt), Ankara 

BULUÇ, Sevim (1991) İlkçağda Ankara, Ankara 

Dergisi, C.1, S.1, ss:13-28 Ankara 

BULUÇ, Sevim (1994) “İlkçağda Ankara”, Ankara 

Ankara, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 

CENGİZKAN, Ali (2010) Türkiye için Modern ve 

Planlı bir Başkent Kurmak: Ankara 1920-1950, 

Goethe-Institut Ankara, http://www.goethe.de/ 

ins/tr/ank/prj/urs/geb/sta/trindex.htm Erişim Tarihi:28.02.2018 

CEVDET, Muallim (1932) Zeyl-i Alâ Fasl-ı “El Ahiyyet 

El-Fetyan El-Türkiye” Fî Rıhleti İbn-i Batuta, 

(H.1351), Kurtuluş Matbaası, İstanbul 

CEYLAN, Mustafa (2016) Seğmen Ruhu, Mavi Kitap 

Yayıncılık, Antalya 

CİRİT OYUNU (2018) Türk Halk Oyunları Kataloğu, 

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78996/ciritoyunu.html 

Erişim Tarihi:16.04.2018 

ÇADIRCI, Musa; ARMAĞAN, Latif; BİNGÖL Sedat 

ve KOÇ, Bekir (2000) 1830 Sayımında Ankara, 

Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayını, Ankara 

ÇAĞATAY, Neşet (1952a) Fütüvvet-Ahi Müessesesinin 

Menşei Meselesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi Dergisi, C.1, S.1, ss.59-68 

ÇAĞATAY, Neşet (1952b) Fütüvvet-Ahi Müessesesinin 

Menşei Meselesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi Dergisi, C.1, S.2, ss.61-84 

ÇAĞATAY, Neşet (1989) Bir Türk Kurumu Olan 

Ahilik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 

ÇAĞLAR BOYU ANKARA (2018) http://www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/TR,77789/caglarboyu-ankara.html 


ÇAKMAK, Muharrem (2014) Ahiliğin Tasavvufi Temelleri 

ve Ahilik-Fütüvvet İlişkisi, Hikmet Yurdu, 

Yıl:7, C:7, S.13, Ocak-Haziran 2014/1, ss:143-158 

ÇAKMAKÇI, Cevdet (2006) İbn Batuta 

Seyahatnamesi’nde Türkçe Kelimeler, Ankara Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD), C.47, 

S.1, ss:159-168 

ÇAM, Nusret ve ERSAY, Ayşe (2012) Ankara Muhyiddin 

Mesud (Alâeddin) Camiinin İlk Şekli ve Türk 

Mimarisindeki Yeri, Vakıflar Dergisi, Aralık, S.38, 

ss:9-42 

ÇINAR, Hüseyin (1993) H.1020-1021 Tarihli 13 

Numaralı Ankara Şer’iye Sicili -Transkripsiyon ve 

Değerlendirme-, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı, Basılmamış 

Yüksek Lisans Tezi, Ankara 

ÇİÇEK, İhsan (2005), “Ankara’da Şehir ve Kırsal 

Sıcaklık Farklarındaki Değişiklikler (1970-2002)”, 

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi C.15, S.2, 

ss.1-16, Elazığ 

ÇİFTÇİOĞLU, İsmail (1995) Ankara Ahileri Devleti 

ve Dönemi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 

Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 

ÇİL, Ayşegül (1990) Batıkent Toplukonut Alanında 

Açık ve Yeşil Alanların İrdelenmesi Üzerine 

Bir Araştırma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 

A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim 

Dalı, Ankara 

DAĞLAR, https://www.haritatr.com/ankara/daglar/68/1.html 


377 

T A R İ H T E

DALAY, Fazıl (1988) Atatürk Ankara Orman Çiftliğini 

Nasıl ve Niçin Kurdu? Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 

C.IV, S.11, Mart, Ankara https://www.isteataturk. 

com/Kronolojik/Tarih/1929/7/14/Mustafa-Kemal- 

Ataturk-Gazi-Orman-Ciftliginde-incelemelerdebulunurken-14071929/16 


DANİŞMEND, İsmail Hâmi (1971) İzahlı Osmanlı Tarihi 

Kronolojisi (H.656/M.1258-H.918/M.1512), C.1, 

Türkiye Yayınevi, İstanbul 

DANİŞMENT, İsmail Hami (1982) Garb Menba’larına 

Göre Eski Türk Seciyye ve Ahlakı, İstanbul Kitabevi, 

İstanbul 

DARKOT, Besim (1978a) Anadolu Maddesi, Millî Eğitim 

Bakanlığı İslam Ansiklopedisi (MEİA), C.1, ss:428- 

430, İstanbul 

DARKOT, Besim (1978b) Ankara Maddesi, Millî Eğitim 

Bakanlığı İslam Ansiklopedisi (MEİA), C.1, ss:437- 

453, İstanbul 

DEMİRCİ, Öznur; ARSLAN, Nihan ve ALPER, Soner 

(2013) Atatürk ve Havacılık, Hukuk Gündemi-Atatürk 

Özel Sayısı, ss.114-117 

DEMİREL, Muammer (2008)Türkiye’de Bosna Göçmenleri, 

Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Dergisi, C.12, S.2, Erzurum http://e-dergi.atauni.edu. 

tr/ataunisosbil/article/view/1020000552/1020000544 


DEMİRKAN, Salâhaddin (1943) Eti Mesut Köyünde 

Neler Gördüm, Köye Doğru Dergi, 1 Agustos, C.3, 

S.75, İstanbul http://psi301.cankaya.edu.tr/uploads/ 

files/II%20Abdulhamit%20donemi%20Alman%20 

Nufuzu.pdf , http://ankarayazilari.blogspot.com. 

tr/2012_11_01_archive.html Erişim Tarihi: 03.01.2018 

DEMİRPOLAT Anzavur, AKÇA, Gürsoy (2004) Ahilik 

ve Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları, Selçuk Üniversitesi 

Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya 

DEPREM BÖLGELERİ HARİTASI, Afet ve Acil Durum 

Yönetimi Başkanlığı Deprem Dairesi Başkanlığı, 

https://deprem.afad.gov.tr/deprem-bolgeleri-haritasi# 


DİNARLI, Gözde (2011) Frigler, Trakya Üniversitesi, 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 

DURDU, Mehmet Burak (1963) İngiliz J.R. Pilling’in 

Osmanlı Demiryolu İmtiyazını Elegeçirme Mücadelesi, 

Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma 

ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.17 http://dergiler. 

ankara.edu.tr/dergiler/19/19/29.pdf Erişim Tarihi: 

28.12.2017 

EDHEM, Halil (1332) “Ankara Ahileri’ne Aid İki Kitabe”, 

Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, C.7, 

Cüz:41, Kanun-u Evvel 1332, ss:312-315, İstanbul 

EKİNCİ, Yusuf (1991) Ahilik, Sistem Ofset, Ankara 

EMEKÇİ, Aytekin K. (1995) Ankara Etimesgut İlçesinde 

Açık-Yeşil Alan Problemleri ve Peyzaj Mimarlığı 

Açısından Alınması Gerekli Önlemler, Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, 

Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Ankara 

EMGİLİ, Fahriye (2011) Bosna-Hersek’ten Türkiye’ye 

Göç (1878-1934), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Tarih (Türkiye Cumhuriyeti Tarihi) Anabilim 

Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 

ERAVCI, Mustafa (2014) Ahi Mesud Zaviyesi Maddesi, 

Ahilik Ansiklopedisi C.1, T.C. Gümrük ve Ticaret 

Bakanlığı, Ankara 

ERDİNÇ, Zeynep, (2017) “Türkiye’de Şeker Sanayinin 

Gelişimi ve Şeker Sanayinde İzlenen Politikalar”, 

Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.17, 

S.3 (9-26), Eskişehir 

ERDOĞAN, Abdülkerim (2007) Adım Adım Ankara, 

Ankara Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler 

Dairesi Başkanlığı, Ankara Tarihi ve Kültürü Dizisi: 7, 

Ankara 

ERDOĞAN, Abdülkerim ve GÜNEL, Gökçe (2007) 

İstiklal Savaşı’nda Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi 

Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı, Ankara 

Tarihi ve Kültürü Dizisi: 3, Ankara Büyükşehir Belediyesi 

Yayınları, Ankara 

ERDOĞAN, Abdülkerim; GÜNEL, Gökçe ve KILCI, 

Ali (2007) Tarih İçinde Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi 


ERDOĞAN, Abdülkerim; GÜNEL, Gökçe ve KILCI, 

Ali (2008) Osmanlı’da Ankara, Ankara Büyükşehir 

Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı, 

Ankara Tarihi ve Kültürü Dizisi: 2, 2.Baskı, Ankara Büyükşehir 

Belediyesi Yayınları, Ankara 

ERDOĞAN, Abdülkerim; GÜNEL, Gökçe ve NARİN- 

CE, Mehmet (2007) Cumhuriyet ve Başkent Ankara, 

Ankara Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler 

Dairesi Başkanlığı, Ankara Tarihi ve Kültürü Dizisi: 4, 

Ankara 

ERDOĞAN, Abdülkerim; KIRPIK, Güray; AKYOL, Hasan; 

KILCI, Ali ve ÇAM, Mevlüt (2015) Şehr-i Kadim 

Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara 

ERDOĞAN, Emine (2004) Ankara’nın Bütüncül Tarihi 

Çerçevesinde Ankara Tahrir Defterlerinin Analizi, G. 

Ü. SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 

ERDOĞAN, Emine (2005) “Ankara Yörükleri (1463, 

1523/30 ve 1571 Tahrirlerine Göre)”, Ankara Üniversitesi 

Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi 

Dergisi (OTAM), Sayı: 18(119-135). 

ERENLİ, Muhterem (1985) Atatürk ve Havacılık, 

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.II, S. 4, Kasım, 

https://isteataturk.com/g/icerik/Ataturk-ve- 

Havacilik/1517 Erişim Tarihi: 21.12.2017 

ERES, Zeynep (2008) Türkiye’de Planlı Kırsal Yerleşmelerin 

Tarihsel Gelişimi ve Erken Cumhuriyet Dö- 

378 


nemi Planlı Kırsal Mimarisinin Korunması Sorunu, 

Yayımlanmamış Doktora Tezi, İTÜ Fen Bilimleri 

Enstitüsü 

ERES, Zeynep (2014) Erken Cumhuriyet Döneminde 

Çağdaş Kırsal Kimliğin Örneklenmesi: Planlı 

Göçmen Köyleri, Mimarlık, S.375, Ocak-Şubat 

http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayf 

a=mimarlik&DergiSayi=389&RecID=3306 Erişim 

Tarihi:05.03.2018 

ERGENÇ, Özer (1980) XVII. Yüzyılın Başlarında 

Ankara’nın Yerleşim Durumu Üzerine Bazı Bilgiler, 

Osmanlı Araştırmaları I, ss:85-108, İstanbul 

ERGENÇ, Özer (1995) XVI. Yüzyılda Ankara ve 

Konya: Osmanlı Klasik Kent Tarihçiliğine Katkı, 

Ankara Enstitüsü Vakfı, Ankara 

ERGENÇ, Özer (2013) Osmanlı Tarihi Yazıları Şehir, 

Toplum, Devlet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 

ERSOY, Yasemin (2018) Türk Mutfak 

Kültürü, https://www.tarihtarih. 

com/?Syf=26&Syz=366321&/T%C3%BCrk- 

Mutfak-K%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC-/-Yrd.- 

Do%C3%A7.-Dr.-Yasemin-Ersoy- Erişim Tarihi:15.04.2018 

ERŞAHİN, Seyfettin (2016) Ankara: Hacı Bayram 

Veli’yi Yetiştiren Şehir, Ankara Şehir Araştırmaları 

Merkezi, ŞAR Şehir Araştırmaları Dergisi, S.1, Ankara 

http://ankarasar.org/dergi/SarDergi3/index. 

html 

ERZEN, Afif (2010) İlkçağda Ankara, Türk Tarih Kurumu 

Basımevi, 2.Baskı (1946 Tıpkı Basım), Ankara 

ETİMESGUT 2010-2014 STRATEJİK PLANI (2009) 

2010-2014 Stratejik Planı:2, Etimesgut Belediye 

Başkanlığı, Stratejik Planlama Yayın No:3, Eylül, 

Etimesgut 

ETİMESGUT BELEDİYESİ SINIRLARI, http:// 

socbs.etimesgut.bel.tr:8080/EImar/ Erişim Tarihi: 

15.02.2018 

ETİMESGUT METEOROLOJİ İSTASYONU (1994), 

“İklim Değerleri Bülteni”, Devlet Meteoroloji İşleri 

Genel Müdürlüğü, Ankara 

EVLİYA ÇELEBİ (2008) Günümüz Türkçesiyle Evliyâ 

Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit 

(2. Cilt, 2. 

Kitap), 2. Baskı, (Haz.: Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman), 

Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 304 

Numaralı Yazmadan, Yapı Kredi Yayınları No:2203, 

İstanbul 

FIRAT, Nursel (2015) Hatti Güneş Kursları, Ankara 

ve Çevresine Tarihsel Bakış, Sunu 

FİŞEK, Nusret (1981, 2 Nisan) Kitaplaşmamış Yazıları 

I, Sağlık Yönetimi, Atatürkçülük ve Sağlık Politikamız, 

Cumhuriyet Gazetesi, http://www.ttb.org. 

tr/n_fisek/kitap_1/3.html Erişim Tarihi: 28.02.2018 

FLEET, Kate (Editör) (2012) Türkiye Tarihi; Bizanstan 

Türkiye’ye 1071-1453, C.1, (Çev. Ali Özdamar) 

Kitap Yayınevi, İstanbul 

FRENCH, David and Mitchell, Stephen (1973) 

“Archaeology and History” In Ankara 50, Ankara: 

Ankara Turizmi, Eski Eserleri ve Müzeleri Sevenler 

Derneği Yayınları 5, Ankara 

FRENCH, David H. (1992) Galatya Bölgesi Roma 

Yoları ve Miltaşları, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 

1990 Yıllığı, Ankara 

FRENCH, David H. (2003) Roman, Late Roman, 

Byzantine İnscription of Ankara A Selection, Museum 

of Anatolian Civilisation, Ankara 

FRENCH, David H. (2012) Roman Roads & Milestones 

of Asia Minor, Vol. 3 Milestones Fasc.3.2 

Galatia, British Instute at Ankara, Electronic Monograph 

2 http://biaa.ac.uk/ckeditor/filemanager/userfiles/rrmam%20vol.%203%20milestones. 

pdf Erişim Tarihi:16.12.2017 

FRENCH, David H. (2016) Roman Roads & Milestones 

of Asia Minor, Vol. 4, The Roads Fasc. 4.1, 

British Institute at Ankara, Electronic Monograph 

10 http://biaa.ac.uk/ckeditor/filemanager/userfiles/electronic_publications/previews/4.1_Notes_on_the_Itineraria_summary.pdf 


GALANTİ, Avram (2005) Ankara Tarihi I-II, Çağlar 

Yayınları, 2. Baskı, Ankara 

GENÇ, Reşat (1982) “XI. Yüzyılda Türk Mutfağı”, 

Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri, Kültür ve 

Turizm Bakanlığı MİFAD Yayınları, Ankara, ss.57- 

68 

GENÇKAYA, Ö. Faruk (2008) Eğitimin Başkenti 

Ankara, TEV Vekam Ankara 

GOETHE-Institut Ankara (2010) Türkiye Şeker 

Fabrikası Ankara Yönetim Binası, http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/geb/ind/ver/trindex. 

htm Erişim Tarihi: 06.03.2018 

GOETHE-Institut Ankara, (2010) Etimesgut Yatı 

Mektebi, http://www.goethe.de/ins/tr/ank/ 

prj/urs/geb/bil/int/trindex.htm Erişim Tarihi: 

22.02.2018 

GORDLEVSKİ, V. (1988) Anadolu Selçuklu Devleti, 

(Çev.Azer Yaran), Onur Yayınları, Birinci Baskı, 

Ankara 

GÖKÇE, Volkan (2017) Gelenekten Geleceğe 

Türk Kültürünün Birleştirici Yapıtaşı: Ahilik, Türk & 

İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, 

S.11, Haziran, ss.276-287 

GÖLLER (2018) https://www.haritatr.com/ankara/ 

goller/68/1.html Erişim Tarihi: 15.02.2018 

379 

T A R İ H T E

GÜLEKLİ, Nurettin Can (1948) Ankara Tarih-Arkeoloji, 

Doğuş Matbaası, Ankara 

GÜLENSOY, Tuncer (1989) Orhun’dan Anadolu’ya 

Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, 

İstanbul 

GÜLTEN, Sadullah (2010) “XVI. Yüzyılda Kütahya 

Sancağı’nda Yörükler”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Dergisi, C.10, S:28, Kütahya 

GÜNAYDIN, Yusuf Turan (2011) Ahmed Tevhid (Ulusoy) 

ve ‘Ankara Ahiler Hükûmeti’ ile İlgili Düşünceleri, 

1. Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu 

Bildiriler, C.1, ss:445-461, Kırşehir 

GÜNAYDIN, Yusuf Turan (2015) Ahilik Araştırmaları 

1913-1932, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 

GÜNDÜZ, Tufan (2002) Anadolu’da Türkmen Aşiretleri 

(Bozulus Türkmenleri 1540-1640), Bilge Yayınları, 

Ankara 

GÜNŞEN, Ahmet (1997) Anadolu’nun Türkleşmesi 

Sürecinde Türk Soy, Boy, Oymak ve Cemâatleri ile 

Kırşehir, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, İstanbul 

GÜNEL, Gökce ve KILCI, Ali (2015) Ankara Şehri 1924 

Haritası: Eski Bir Haritada Ankara’yı Tanımak, Ankara 

Araştırmaları Dergisi, S:3(1), Haziran, ss.78-104 www. 

journalagent.com/jas/pdfs/JAS_3_1_78_104.pdf Erişim 

Tarihi: 12.11.2007 

HACIGÖKMEN, M. Ali (2002) ‘Ankara’da Ahi 

Hâkimiyeti (1330?-1361)’, Türkler Ansiklopedisi, C.6, 

Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 

HACIGÖKMEN, M. Ali (2005) Ankara Ahilerinin Ticarî 

Faaliyetleri ve Bacıyân-ı Rûm Hakkında Bir Araştırma, 

A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi 

Dergisi, (OTAM) S.18, Ankara, ss:185-213 

HACIGÖKMEN, M. Ali (2007) “Ahi Şecere Namelerinin 

Tarihî Temeli ve Yazılış Sebepleri” S.Ü. İlahiyat 

Dergisi, S.23/Bahar, ss:107-115 

HACIGÖKMEN, M. Ali (2011) Ahiler Şehri Ankara, 

Kömen Yayınları, Konya 

HACIGÖKMEN, M. Ali (2012) “Anadolu’da Ahiliğin 

Esnaf Teşkilatına Dönüşmesi ve Tımar Sistemine Yansımaları 

(Ankara Örneği)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat 

Araştırmaları Dergisi, Güz, S:32, ss:263-292 

HACIGÖKMEN, M. Ali (2014) Ahi Mesud Maddesi, 

Ahilik Ansiklopedisi I, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 

Atalay Matbaacılık, Ankara 

HALAÇOĞLU, Yusuf (2009) Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, 

Oymaklar (1453-1650) CİLT:1-6 (6 Cilt Takım) 

Türk Tarih Kurumu Yayınları, TTK Basımevi, Ankara 

HAMMER, Joseph von (2014) Büyük Osmanlı Tarihi, 

Cilt 1, https://hacikaanonaran1.files.wordpress. 

com/2014/12/cilt1.pdf Erişim Tarihi: 14.04.2018 

HAVALİMANI TARİHÇESİ (2018) http://www. 

esenboga.dhmi.gov.tr/havaalanlari/sayfa. 

aspx?hv=2&mnu=915#.WoLo6-jFLIU Erişim Tarihi:11.02.2018 

HOCA SADETTİN EFENDİ (1979) Tacü’t-Tevarih 1, 

Sadeleştiren: İsmet Parmaksızoğlu, 2.Baskı, Kültür 

Bakanlığı Yayınları, Ankara 

İNALCIK, Halil (2008) Devleti Aliyye Osmanlı İmparatorluğu 

Üzerine Araştırmalar 1, Klasik Dönem (1302- 

1606), Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, Türkiye 

İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 

İBNİ BATTUTA (2004) Seyahatname (Çev. A. Sait Aykut), 

Yapı Kredi Yayınları, 1.Cilt, 2.Baskı, Nisan, İstanbul 

İBNİ BİBİ (1941) Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, Farsça 

Muhtasar Selçuknâmesinden (Çev. M.Nuri Gençosman; 

İlave: F.N.Uzluk), Uzluk Basımevi, Ankara 

İBNİ BİBİ (1996) El Evamirü’l-Ala’iye Fil-Umuri’l-Alaiye 

(Selçukname) I, (Çev. Mürsel Öztürk) Kültür Bakanlığı 

Yayınları, Milli Kütüphane Başkanlığı Basımevi, Ankara 

İLBAY, Asaf (2014) Çocukluk Arkadaşım Atatürk ve 

Mustafa Kemal’le 45 Yıl, Kaynak Yayınları, İstanbul 

İNALCIK, Halil (2009) Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu 

Üzerine Araştırmalar-1, Klasik Dönem 

(1302-1606) Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, 

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 

İNALCIK, Halil (2010) Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları 

1302-1481, TDV İslam Araştırmaları Merkezi 

(İSAM) Yayınları, İstanbul 

İNALCIK, Halil (2013) Osmanlı ve Modern Türkiye 

-Araştırmalar-, Timaş Yayınları, İstanbul 

İNALCIK, Halil (2017) Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve 

Gerçekler, Kronik Kitap:25, Osmanlı Tarihi Dizisi:9, 3. 

Baskı, Ağustos, İstanbul 

İNAN, Afet (2009) Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, 

(Gözden Geçirilmiş 8. Baskıya Haz.: Arı İnan ) İş 

Bankası Yayınları, İstanbul 

İVGİN, Hayrettin ve AKPINARLI, Feriha (Editör) (2017) 

Ankara’nın Kültürel Değerleri I, Ankara Valiliği, Ankara 

KAFESOĞLU, İbrahim (1972) Selçuklu Tarihi, Başbakanlık 

Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, Milli Eğitim 

Basımevi, İstanbul 

KAL, Nazmi (2016) Önce Tarım Atatürk Çiftlikleri, 

Ekonomik Forum Dergisi, Türkiye Odalar ve Borsalar 

Birliği Aylık Yayın Organı, S:265, TOBB Yayını, Ankara 

KANDEMİR, Selâhattin (1933) Etiler (Hititler), Türk 

Maarif Cemiyeti Neşriyatı, Ankara 

KANSU, Şevket Aziz ve OZANSOY, Fikret (1952) “Ankara 

Civarında Paleolitik Yeni Buluntular” Türk Tarih 

Kongresi IV - 1948, ss:381-390 Ankara 

380 


KARAL, Enver Ziya (1943) Osmanlı İmparatorluğunda 

İlk Nüfus Sayımı 1831, Devlet İstatistik Enstitüsü 


KARAL, Enver Ziya (2007) Osmanlı Tarihi: VI. Cilt: 

Islahat Fermanı Devri, 1856-1861, 7. Baskı, Türk 

Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 

KARAVELİ, Orhan (2011) Bir Ankara Ailesinin Öyküsü, 

Doğan Kitap, İstanbul 

KARPAT, H. Kemal (2006) Osmanlı’da Değişim, 

Modernleşme ve Uluslaşma, (Çev. Dilek Özdemir), 

İmge Yayınevi Yayınları, Ankara 

KARPAT, H. Kemal (2012) Kısa Türkiye Tarihi 1800- 

2012, Timaş Yayınları, İstanbul 

KARTAL, Metin (2005) “Yontmataş Buluntu Toplulukları 

Işığında Ankara: Neyi Biliyoruz? Neyi 

Bilmiyoruz? Yeni Değerlendirmeler ve Sonuçlar”, 

Anadolu / Anatolia 28, ss:49-72 

KAYA, Abdullah (2014) “Anadolu’nun Türk ve 

İslâm Yurdu Haline Gelişinde Ahîlerin Rolü ve 

Önemi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 

Cilt:7, S:29, ss.547-561 

KAYA, İrfan (2012) Ahiliğin Tarihsel Sosyolojik Arka 

Planı, İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bahar 2012/ 

3(1) ss.191-202, Malatya 

KAYA, Mehmet Ali (2000) “Ankyra (Ankara) ve Galatlar”, 

Kebikeç, S:9, Ankara 

KAYA, Mehmet Ali (2004/a) Hellenogalatia, Arkeoloji 

ve Sanat Dergisi, S:118, Kasım-Aralık 

KAYA, Mehmet Ali (2004/b) Anadolu’da Keltler, 

Toplumsal Tarih Dergisi, S:124, Nisan, ss:36-39 

KAYA, Mehmet Ali (2009) “Anadolu’da Roma 

Egemenliği”, Doğu Batı:Romalılar I, Yıl:11, S:49, 

Mayıs Haziran Temmuz, ss:196-233 

KAYNAK, Rahşan (2001) H.1070-1071 (M.1660- 

1661) Tarihli 46 Numaralı Ankara Şer’iyye Sicili, 

Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış 

Doktora Tezi, Ankara 

KAYNAR, İhsan Seddar ve KORALTÜRK, Murat 

(2016) “Ankara’ya Demiryoluyla Göçler ve İskan 

Siyaseti (1890-1910)”, Ankara Araştırmaları Dergisi, 

4(1), ss:1-12 

KAZICI, Ziya (1988) Ahilik Maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, 

Cilt:1, ss:540-542 

KEMALOĞLU, Muhammet (2013) Anadolu’da İlk 

Esnaf Teşkilatı, Hikmet Yurdu, Yıl:6, C:6, S:12, Temmuz- 

Aralık 2013/2, ss:253-266 

KESKİNOK, H. Çağatay (2000) Atatürk Orman 

Çiftliği: Kuruluşu, Sorunları ve Gelişme Seçenekleri 

İçin Öneriler, Mimarlık Dergisi, S.292, ss.43-46 

KESKİNOK, H. Çağatay (2005) Bir Özgürleşme Tasarısı 

Olarak AOÇ, Bir Çağdaşlaşma Öyküsü, Cumhuriyet 

Devriminin Büyük Eseri Atatürk Orman Çiftliği, Ankara 

KILCI, Ali (2013) “XV. Yüzyıl Ankara Ümerasından 

Turasan Bey ve Türbesi”, II. Uluslararası Ankara-Kazan 

ve Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu, 

ss:68-75, Ankara 

KIRBAÇ, Amra Dedeic (2012) “Tarih ve gelenek 

bağlamında Türkiye’de Boşnaklar” Uluslararası İnsan 

Bilimleri Dergisi, Cilt:9 S:1, ss:696-711 

KIRPIK, Güray; ERDOĞAN, Abdülkerim; AKYOL, 

Hasan; KILCI, Ali ve ÇAM, Mevlüt (2015) Şehr-i Kadim 

Ankara, 1.Cilt, Ankara Büyükşehir Belediyesi 


KIYMAZ, Taylan (2002) Şeker Politikalarında Yeni 

Yönelimler ve Türkiye’nin Konumu, DPT Yayını, 

Ocak, Ankara 

KIZILER, Hamdi (2015) “Osmanlı Toplumunun 

Sosyal Dinamiklerinden Ahilik Kurumu” İnsan 

ve Toplum Bilimi Araştırmaları Dergisi Cilt:4, S:2, 

ss.408-423 

KİMYON, Deniz ve SERTER, Gencay (2015) Atatürk 

Orman Çiftliği’nin ve Ankara’nın Değişimi 

Dönüşümü, Planlama; 25(1):44–63, TMMOB Şehir 

Plancıları Odası, Ankara 

KOÇ, İlker (2006) Hititler, ODTÜ Bilim ve Toplum 

Kitapları Dizisi, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 

KOÇ, Nurgün (2012) Cumhuriyet’in İlk Yıllarında 

Radyo, CTAD, Yıl:8, Sayı:15, Bahar, ss:69-103 

KOLTUK, Nuran (2016) Osmanlı Nüfus Defterlerinde 

Ankara Cilt 1, Ankara Büyükşehir Belediyesi 

Kültür Yayınları, İstanbul 

KOPUZ, Ayşe Durukan ve TETİK, Tuğçe (2016) 

Trakya’da Modern Yaşamın İzleri; Alpullu Şeker 

Fabrikası ve İşçi Konutları, BAP Proje, Ocak http:// 

www.academia.edu/32312981/Trakyada_Modern_Ya%C5%9Fam%C4%B1n_%C4%B0zleri_ 

Alpullu_%C5%9Eeker_Fabrikas%C4%B1_ 

ve_%C4%B0%C5%9F%C3%A7i_ 

Konutlar%C4%B1_1_Traces_of_modern_life_in_ 

Thrace_Alpullu_Sugar_Factory_and_the_Labour_Houses 


KOŞAY, Hamit (Zübeyr) (1935) Ankara Budun Bilgisi, 

Ulus Basımevi, Ankara Halkevi, Ankara 

KÖKSAL, M. Fatih; KURTOĞLU, Orhan; KARAKÖ- 

SE, Hasan ve ŞENÖDEYİCİ, Özer (2008) Kırşehir 

Müzesindeki Ahilik Belgeleri-Ahi Şecerenameleri, 

Beratlar, Vakfiyeler, Kırşehir Valiliği Yayını, Kırşehir 

KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1943) Osmanlıların Etnik 

Menşei, Belleten, Cilt:VII, Sayı:28, I. Teşrin, Türk 

Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 

KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1991) Osmanlı Devletinin 

Kuruluşu, 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 

Ankara 

KÖY KANUNU (442 sayılı), Kabul Tarihi:18/3/1924, 

Resmî Gazete Tarih ve Sayısı:7/4/1924-68 

381 

T A R İ H T E

KÖYMEN, M. Altay (1979) Büyük Selçuklu İmparatorluğu 

Tarihi, 1. Cilt Kuruluş Devri, Selçuklu Tarih ve 

Medeniyet Enstitüsü Yayınları, Ankara 

KUNT, Metin (1987) Siyasal Tarih (1300-1600), Sina 

Akşin(Ed.), Türkiye Tarihi 2, Osmanlı Devleti 1300- 

1600, ss:15-144, Cem Yayınevi, Ankara 

LEWIS, Bernard (1975) İstanbul ve Osmanlı Uygarlığı, 

(Çev. NiHAL ÖNOL) Varlık Yayınları, Ankara Caddesi, 

İstanbul 

MADEN, Fahri (2015) Kırşehir Şer’iyye Sicillerinde Ahi 

Evran ve Ahi Mesud Zaviyeleri, Türk Kültürü ve Hacı 

Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı:76, ss:133-146 

MAMBOURY, Ernest (2014), “Ankara Guide Touristique” 

Ankara Gezi Rehberi, (Çeviri Kurulu Editör: 

Çağrı Eroğlu) Fransızca 2. Basımı Güncellenmiş Baskı, 

Ağustos 1934, Ankara Üniversitesi Yayınları No: 

412, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 

METE, Filiz; CANDEĞER, Ümmügülsüm ve KOCA, 

Tuğba (2017) “Somut Olmayan Kültürel Miras: Ferfene 

(Ankara Örneği)” Milli Folklor, Yıl:29, S:114 

METİN, Celal (2002) Ankara’da “Ahiler Yönetimi 

(1290-1354)” Meselesi, Türk Kültürü, Yıl:XL, Sayı:472 

(Ağustos 2002), ss.473-485 

METİN, Mustafa ve AKALIN, Mehmet (2001) 

Frigya’da Bulunan İkiz İdol, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi 2000 Yıllığı, Ankara 

MEYDAN, Sinan (2015a) Aklı Kemal, “Atatürk’ün 

Akıllı Projeleri”, 5 Cilt Bir Arada (Özel Baskı), İstanbul 

MEYDAN, Sinan (2015b) Saklı Tarih, Atatürk’ün Akıllı 

Projelerinden Biri: Ahimesut (Etimesgut) Numune 

Köyü, Bütün Dünya, Eylül 

MİRZAOĞLU, Gülay (2017) “Ankara’da Geleneksel 

Türk Halk Müziği” Anadolu’nun Sırlı Sesi Müziğiyle 

Ankara, Ankara Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara 

MORÇÖL, Çiğdem (2007) “Cumhuriyet’in İlk Otuz Yılında, 

Arşiv Belgelerinde, Ankara’da Yapılan Arkeolojik 

Kazı Çalışmaları”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 

2006 Yıllığı, ss:459-498, Ankara 

MÜLLER, Beck H. (1960) Neufundeaus dem 

Paläolithikum Anatoliens, Prähistorische Zeitschrift 

38, pp:111-118, Berlin 

NEHİRLER (2018) https://www.haritatr.com/ankara/ 

nehirler/68/1.html Erişim Tarihi: 15.02.2018 

NEŞRÎ, Mehmed (1991) Kitab-ı Cihannüma-Neşrî Tarihi, 

Haz:Faik Reşit Unat, Mehmed A. Köymen, 1.Cilt, 

Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 

NURDAN, Semiha (2012) XV. ve XVI. Yüzyıllarda Ankara 

Şehri Vakıfları, G.Ü, SBE, Yayımlanmamış Yüksek 

Lisans Tezi, Ankara. (Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet 

Tasnifi 116-05 numaralı, 928 /1522 tarihli Ankara 

Sancağı vakıf tahrir defteri.) Ankara 

OCAK, Ahmet Yaşar (1996) Fütüvvetnâme Maddesi, 

TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:13; ss.264-265 

http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin. 

php?idno=130261 Erişim Tarihi:26.04.2018 

ODEKAN, Ayla (1987) Mimarlık ve Sanat Tarihi, Sina 

Akşin (Ed.), Türkiye Tarihi 2, Osmanlı Devleti 1300- 

1600, (ss:211-340) Cem Yayınevi, Ankara 

OĞUZOĞLU, Yusuf (2010) Osmanlı’da Devlet Felsefesi: 

Yönetilenler’e Yaklaşım ve Bu Siyasetin Kaynakları, 

DoğuBatı Düşünce Dergisi, Osmanlılar III, Yıl.13, 

Sayı.53, Mayıs-Haziran-Temmuz, Ankara 

OMURA, Sachihiro (1996) 1994 Yılı İç Anadolu’da Yürütülen 

Yüzey Araştırmaları, XIII. Araştırma Sonuçları 

Toplantısı, Ankara 

ONGAN, Halit (1958) Ankara’nın 1 Numaralı Şer’iyye 

Sicili (14 Mayıs 1583-12 Şubat 1584), Ankara Üniversitesi 

Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Türk Tarih 

Kurumu Basımevi, Ankara 

ONGAN, Halit (1974) Ankara’nın 2 Numaralı Şer’iyye 

Sicili (20 Kasım 1588-11 Temmuz 1590), Türk Tarih Kurumu 


ORTAYLI, İlber (1981) İkinci Abdülhamit Döneminde 

Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara 

Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 

479, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara http:// 

psi301.cankaya.edu.tr/uploads/files/II%20Abdulhamit%20donemi%20Alman%20Nufuzu.pdf 


ORTAYLI, İlber (1984) “19. Yüzyıl Ankara’sına Demiryolunun 

Gelişi Hinterlandının ve Hinterlanttaki 

Üretim Eylemlerinin Değişimi”, Tarih İçinde Ankara 

Seminer Bildirileri (Eylül 1981) Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 

Ankara, ss: 209-221 

ÖRMECİOĞLU, Hilal Tuğba (2003) 1850-1950 Yılları 

Arasında Türkiye’de Köycülük Çalışmaları ve Numune 

Köyler, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri 

Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mayıs, 

İstanbul 

ÖZDEMİR, Rıfat (1986) XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, 

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 

ÖZDEMİR, Rifat (1991) Ankara Maddesi, İslam Ansiklopedisi 

3. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, s.207 

ÖZKAN, Abdullah (2009) Osmanlı Tarihi 1299-1922, 

Boyut Kitapları, İstanbul 

ÖZLÜ, Hüsnü (2006) II. Dünya Savaşından Günümüze 

Türkiye’de Savunma Sanayii’nin Gelişimi (1939- 1990), 

Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi 

Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 

ÖZMAN, Recep (1999) Eski Anadolu Tarihinde Galatlar, 

Yayımlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya 

ÖZTOPRAK, İzzet (2006) Atatürk Orman Çiftliğinin 

Tarihi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 

382 


ÖZTÜRK, Nazif (1983) Menşe’i ve Tarihi Gelişimi 

Açısından Vakıflar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 

Ankara 

ÖZTÜRK, Nazif (1988) Ankara’nın Kuruluşunda Vakıfların 

Rolü, Vakıflar Dergisi, S.20, ss:329-346 

ÖZTÜRK, Nurettin (2010) Ahilik Teşkilatı ve Günümüz 

Ekonomisi, Çalışma Hayatı ve İş Ahlakı 

Açısından Değerlendirilmesi, http://ahilik.net/ 

wp-content/uploads/2010/09/sosyalguvenlik.pdf 


PARMAKSIZOĞLU, İsmet (1989) Şark İslam Klasikleri: 

İbn-i Batuta Seyahatname’sinden Seçmeler, 

MEB Yayınları, İstanbul 

PEACOCK, A.C.S. (2016) Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu 

Yeni Bir Yorum, (Özgün Adı: Early Seljuq 

History: A New Interpretation) (Çev. Zeynep Rona) 

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2.Baskı, İstanbul 

PROJE EKİBİ (2012) Ankara’nın Türkiye’nin Uluslararası 

Transit Noktasına Dönüşümü, Ankara 

Kalkınma Ajansı - Türk Hava Kurumu Üniversitesi 

Ortak Yayını, Ankara http://www.ankaraka.org.tr/ 

uploads/newsAttachments/d808c344dd918300 

663834d89bdd4371.pdf Erişim Tarihi: 10.02.2018 

RAMSAY, William Mitchell (1960) Anadolu’nun Tarihi 

Coğrafyası, Original Title: The Historical Geography 

of Asia Minor, (Çev. Mihri Pektaş), Milli 

Eğitim Basımevi, İstanbul 

REFİK, Ahmet (1930) Anadolu’da Türk Aşiretleri 

(966-1200), Devlet Matbaası, İstanbul 

SAĞDIÇ, Ozan (1991) Bir Zamanlar Ankara, Ankara 

Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara 

SANCAKTAR, Caner (2015) “Osmanlı Hâkimiyeti 

Altında Boşnak Ulusunun Doğuşu” Sakarya Üniversitesi, 

Akademik İncelemeler Dergisi (Journal 

of Academic Inquiries) Cilt:10, Sayı:2, ss: 23-44 

SANIR, Ferruh (1948), “Ankara ve Çevresinin İklimi 

Hakkında” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya 

Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 4. s.292-293, 

Ankara. 

SARGIN, Haluk (2012) Antik Ankara, Arkadaş Yayıncılık, 

Ankara 

SARGON, Erdem (2001) “Ankara” Maddesi, 

TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 03; ss:201-203, 

http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin. 

php?idno=030201 Erişim Tarihi:30.11.2017 

SATIR, Ömer Can (2015) “Ankara Halk Müziğinin 

Tarihsel ve Geleneksel Temelleri” Ankara Araştırmaları 

Dergisi, 3(1), ss:1-12 

SATIR, Ömer Can (2017) “Ankara Halk Müziğinin 

Tarihsel ve Geleneksel Temelleri” Anadolu’nun 

Sırlı Sesi Müziğiyle Ankara, Ankara Kalkınma 

Ajansı Yayını, Ankara 

SEVİM, Ali (1987) Anadolu’nun Fethi Selçuklular 

Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), Türk Tarih 

Kurumu Yayınları, Ankara 

SEVİM, Ali (1993) Dandanakan Savaşı Maddesi, 

TDV İslam Ansiklopedisi, C:8, ss:456-457, TDV 

İslâm Araştırmaları Merkezi https://islamansiklopedisi.org.tr/dandanakan-savasi 

Erişim Tarihi: 

06.04.2018 

SEVİM, Ali (2014) El-Muntazam Fî Târîhül- 

Ümem’de Selçuklular (H.430-485=M.1038-1092), 

(Abdurrahman İbnül Cevzi), Türk Tarih Kurumu, 

Ankara 

SEVİM, Ali ve MERÇİL, Erdoğan (1995) Selçuklu 

Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk 

Tarih Kurumu, Ankara 

SEVİN, Veli (2016) Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası-1, 

Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 

SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet ve İNALCIK, Halil 

(2006) Tanzimat Değişim Sürecinde Osmalı İmparatorluğu, 

Phoenix Yayınevi, Ankara 

SEZEN, Tahir (2017) OSMANLI YER ADLARI, Başbakanlık 

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 

SİVAS, Taciser (2013) Uygarlık Tarihi, Anadolu Üniversitesi 

Yayını, 2. Baskı, Eskişehir 

SİVAS, Taciser Tüfekçi (2010) “Frigler ve Frig Uygarlığından 

Günümüze Kalanlar”, İTÜ Evi, Cumartesi 

Söyleşileri, 06.02.2010, İstanbul 

SÖZEN, Metin ve SAKAOĞLU, Necdet (2005) 

Şikârî, Karamannâme, Zamanın Kahramanı 

Karamanîler’in Tarihi, Karaman Valiliği – Karaman 

Belediyesi Yayını, İstanbul 

STRABON (2000) Antik Anadolu Coğrafyası, Geographika 

XII, XIII, XIV, (Çev. Adnan Pekman), Arkeoloji 

ve Sanat Yayınları, İstanbul 

SÜMER, Faruk (1972) Oğuzlar (Türkmenler) 

Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, Ankara Üniversitesi 

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 

Ankara 

SÜMER, Faruk (2002) Kösedağ Savaşı (641/1243) 

maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:26, ss:272- 

273 

ŞAHiN, İlhan (2014) ‘Ahi Mesud’ maddesi, Ahi Ansiklopedisi, 

Cilt:1, T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 

Ankara, 2014 

ŞAHİN, İlhan ve HACIGÖKMEN, M.Ali (2014), 

“Ahi Sinan”, Ahilik Ansiklopedisi I, Gümrük ve Ticaret 

Bakanlığı, Atalay Matbaacılık, Ankara 

ŞAPOLYO, Enver Behnan (1972) Selçuklu İmparatorluğu 

Tarihi, Güven Matbaası, Ankara 

383 

T A R İ H T E

ŞENGÖZ, Türkay Ercan (2006) Bağlıca ve Çayyolu 

Köyleri (Ankara) Civarının Jeolojisi, Jeoloji Mühendisliği 

Uygulaması, Selçuk Üniversitesi Mühendislik Mimarlık 

Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Konya 

ŞENOL, Selim (2017) Ahi’ler-Ankara Ahi Cumhuriyeti 

(1290-1354) Yiğit Kardeşler, http://www.soguksuha- 

ber.com/ahiler-ankara-ahi-cumhuriyeti-1290-1354- 

makale,54.html Erişim Tarihi:28.12.2017 

ŞENSOY, Serhat; DEMİRCAN, Mesut; ULUPINAR, 

Yusuf ve BALTA, İzzet (2018) 1971-2000 Türkiye İklimi 

Raporu, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Klimatoloji 

Şubesi, Ankara. https://www.mgm.gov.tr/FILES/iklim/turkiye_iklimi.pdf 

Erişim:27.02.2018 

ŞEŞEN, Ramazan (2010) İbn Fadlan Seyahatnamesi, 

Yeditepe Yayınevi, 1.Baskı, Şubat, İstanbul 

ŞİMŞİRGİL, Ahmet (1999) Birincil Kaynaklardan Osmanlı 

Tarihi Kayı, Tarih Düşünce Kitapları, İstanbul 

T.B.M.M. Tutanak Dergisi-a, Dönem:21, Cilt:32, Yasama 

Yılı:2, 92 nci Birleşim, 10.5.2000 

T.B.M.M. Tutanak Dergisi-b, Dönem:21, Cilt:38, Yasama 

Yılı:2, 121 nci Birleşim, 28.6.2000 

TACOĞLU, Tuğca Poyraz; ARIKAN, Gülay ve SAĞIR, 

Adem (2012) Boşnak Göçmenlerde Göç ve Kültürel 

Kimlik İlişkisi: Fevziye Köyü Örneği, Turkish Studies - 

International Periodical For The Languages, Literature 

and History of Turkish or Turkic Volume 7/1 Winter, 

p.1941-1965 Turkey 

TAESCHNER, Franz (2010) Osmanlı Kaynaklarına 

Göre Anadolu Yol Ağı, (Çev. Nilüfer Epçeli), Bilge 

Kültür Sanat Yayını, İstanbul 

TANPINAR, Ahmet Hamdi (2005) Beş Şehir, Dergâh 

Yayınları, 19. Baskı, İstanbul 

TAŞ, Hülya (2014) Ankara’nın Bütüncül Tarihine Katkı: 

XVII. Yüzyılda Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. 

Baskı, Ankara 

TAŞKIRAN, Harun (2018), ‘Paleolitik Çağ’da Ankara’ 

Tarihte Etimesgut Sempozyumu Bildiri Kitabı, Etimesgut 

Belediyesi Yayınları, Ankara 

TATLILIOĞLU, Kasım (2012) Bir Kavram Olarak Ahilik: 

Sosyal Psikolojik Bir Yaklaşım, 2. Uluslararası Ahilik 

Sempozyumu Bildirileri Cilt:1, ss:149-163, Kırşehir 

TATLILIOĞLU, Kasım (2013) Ahilik Teşkilatında İş vve 

Meslek Ahlakının Bireylerin Kişilik, Karakter ve Sosyal 

Gelişimine Etkisi, III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu 

Bildirileri, Cilt:1, ss:1-15 

TEKİN, Ahmet (1998) Dünden Bugüne Etimesgut Ahi 

Mesut’tan Etimesgut’a, Etimesgut Belediyesi Kültür 

Yayınları, Tarih Serisi, Ankara 

TEMEL, Hilal (2007) Ahilik Teşkilatının Halkın Eğitim 

ve Öğretimindeki Rolü, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 

Konya 

TUİK (2018) 2017 Genel Nüfus Sayımı Verileri, Türkiye 

İstatistik Kurumu, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/ 


TUNCEL, Metin (1991) Aras Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 

C:8, ss:332-225, TDV İslâm Araştırmaları 

Merkezi https://islamansiklopedisi.org.tr/aras Erişim 

Tarihi: 06.04.2018 

TUNÇER, Mehmet (2001) Ankara (Angora) Şehri 

Merkez Gelişimi (14.-20. YY), Kültür Bakanlığı Yayınları 

/ 2603, Kültür Eserleri Dizisi No:292, Ankara 

TURAN, Osman (1969) Selçuklular Tarihi ve Türk İslam 

Medeniyeti, Turan Neşriyat Yurdu, 2.Baskı, İstanbul 

TÜRK HAVA KURUMU (2017) Tarihçemiz, http://antalya.thk.org.tr/index.php/kurumsal/tarihce 

Erişim 

Tarihi:21.12.2017 

TÜRK HAVA KURUMU (2018) https://isteataturk. 

com/g/icerik/Turk-Hava-Kurumu/734 Erişim Tarihi:15.02.2018 

TÜRK HAVACILIĞININ MEKTEBİ: TÜRKKUŞU 

(2018) http://www.bagimsizhavacilar.com/turkhavaciliginin-mektebi-turkkusu-2/ 


TÜRK TARİHİ HEYETİ (1930) Türk Tarihinin Ana Hatları, 

Devlet Matbaası, İstanbul 

TÜRKİYE’DE UÇAK BAKIM VE ONARIMI (2018) 

http://www.turkishtechnic.com/kurumsal/tarihce. 

html Erişim Tarihi:15.02.2018 

TÜRKKUŞU, 3 Mayıs 1935 Yılında Atatürk Tarafından 

Kurulmuştur (2018) http://www.ucuyorum. 

com/showthread.php?54000-3-May%C4%B1s- 

T%C3%BCrkku%C5%9Fu-nun-Kurulu%C5%9F- 

Y%C4%B1ld%C3%B6n%C3%BCm%C3%BC Erişim 

Tarihi:18.02.2018 

TÜRKŞEKER, (2017) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. 

2016 Sektör Raporu, Mayıs, Ankara 

UĞUR, Yunus (2010) Şer’iyye Sicilleri Maddesi, TDV, 

İslam Ansiklopedisi, Cilt:39, ss:8-11 

UĞURLU, Mehmet Cemil (1994) Türkiye’nin Öncü 

Toplum Hekimi Dr. Mehmet Cemalettin Or, Ankara 

Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası (1994:47-1) 

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/36/856/10858. 

pdf Erişim Tarihi: 2.2.2018 

ULUTAŞ, Çağla Ünlütürk (2011) Türkiye’de Sağlık Hizmeti 

Üretiminin Dönüşümü, Yayımlanmamış Doktora 

Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma 

Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri, Ankara 

UMAR, Bilge (1993) Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılap 

Kitabevi, İstanbul 

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1988) Osmanlı Tarihi 

1.Cilt, 5.Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 

384 


ÜNAL, Meltem (2007) Bağlıca (Etimesgut) Yeraltı 

Sularının hidrojeokimyasal Özelliklerinin Ve Bazı 

Kirlilik parametrelerinin Belirlenmesi, Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi Çevre Bilimleri, Gazi 

Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara 

VAKIF GYO Değerleme Raporu, Rapor No: 

2016-VAKIFGYO-7 

VASILIEV, A. A. (1943) Bizans İmparatorluğu Tarihi 

C.1, Çev. Arif Müfid Mansel, Maarif Vekâleti (Millî 

Eğitim Bakanlığı) Yayını, Ankara 

VON DER OSTEN, H.H. (1926) Exploration in 

Central Anatolia, Seasons of 1926 The University 

of Chicago 

VON DER OSTEN, H.H. (1937) The Alishar Hüyük, 

Seosons of 1930-32, OİP XXX Chicogo 

VURAL, Salih (1972) Ankara ve Çevresinin Zirai 

Peyzaj Özellikleri, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları, 

Ankara 

YALÇIN, Osman (2013) Türk Hava Kurumu’nun 

Kurduğu Hava Harp Sanayii Fabrikaları, Atatürk 

Araştırma Merkezi Dergisi Cilt: XXIX / Temmuz, 

Sayı: 86, s.135-180, http://www.atam.gov.tr/wpcontent/uploads/005-Osman-Yalcin2.pdf 

Erişim 

Tarihi: 05.01.2018 

YANMAZ, Hacer Kumandaş (2016) Galatlar ve Galatia 

Bölgesi Pessinus Darplı Sikkelerinde Galatların 

İzleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 

Cilt: 9 Sayı:44, Haziran, ss:716-737 

YAVUZ, İsmail (2018) Mustafa Kemal’in uçakları: 

Türkiye’nin uçak imalat tarihi, (1923-2012), İş Bankası 

Kültür Yayınları, 8.Baskı, İstanbul 

YENER, Enise (1955) Eski Ankara Kadın Kıyafetleri 

ve Giyiniş Tarzları, Ankara Üniversitesi D.T.C.F. 

Dergisi, Cilt:13, Sayı:3, Ankara 

YILDIRIM, Birsen Edanur (2006) Ankara Sancağı’nın 

Tarihi Coğrafya Bakımından Yerleşme ve Nüfusu 

(1871-1907), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Coğrafya (Türkiye Coğrafyası) Anabilim 

Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 

YILDIRIM, İsmail (2002) Osmanlı Demiryolu Politikasına 

Bir Bakış, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 1, ss: 311-324, Elazığ 

YILDIZ, Ece Göklen (2009) Konya Yolu - Çayyolu 

Arasındaki (Ankara) Akiferlerde Yeraltı Suyu Kalitesinin 

İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans 

Tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 

Çevre Bilimleri, Ankara 

YİĞİT, İlker (2017) XVI. Yüzyıl Türkiye’sinde Ahi Adlı 

Yerleşmeler, ZfWT, Vol;9, No;3, ss:251-267 

YİNANÇ, Mükrimin Halil (1944) Türkiye Tarihi Selçuklular 

Devri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, Bürhaneddin 

Matbaası, İstanbul 

YURTOĞLU, Nadir (2015) Kalkınmanın Önemli Bir 

Unsuru: Kuruluşundan 50 Yılına Türkiye’de Çimento 

Sanayi (1910-1960), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih 

Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 

Cilt: 31, Sayı: 92, Güz, ss:113-164 

YUVALI, Abdülkadir (2018) İlhanlılar (1256-1353) 

İran’da kurulan bir Moğol devleti, TDV İslam 

Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ 

ilhanlilar Erişim Tarihi:24.03.2018 

YÜCEL, M. Serhan ve TAŞAR, M. Murat (2016) 

Demiryolunun Stratejik Önemi ve Erken Cumhuriyet 

Döneminde Demiryolu Siyaseti, VAKANÜVİS- 

Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/ International 

Journal of Historical Researches, Mart/March, 

Yıl/Vol:1, No:1 ISSN: 2149-9535 

2. Sözlükler 

BİLGİÇ, A. Timur (2012) Tarih Terimleri Sözlüğü, 

Toplumsal Dönüşüm Yayınları, Günyüzü Yay. Bas. 

Dağ., İstanbul 

DEVELLİOĞLU, Ferit (1960) Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik 

Lügat 

http://www.luggat.com/ 

http://www.tdk.gov.tr/ 

KANAR, Mehmet (2011) Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, 

www.sevde.de/OsmanliTurkcesiSozlugu.pdf 

KANAR, Mehmet (2011) Türkçe-Osmanlı Türkçesi 

Sözlüğü, Say Yayınları 

OSMANLICA TÜRKÇE SÖZLÜK, dizge24.org/tr/ 

belgeler/osmanlica-turkce_sozluk.pdf 

PAKALIN, Mehmet Zeki (1993) Osmanlı Tarih Deyimleri 

Ve Terimleri Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı 

Yayınları: 2505, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 646, 

Millî Eğitim Basımevi, Cilt: I, İstanbul 




Millî Eğitim Basımevi, Cilt: II, İstanbul 




Millî Eğitim Basımevi, Cilt: III, İstanbul 

SAMİ, Şemseddin (H.1317) Kamus-i Türki, İkdam 

Matbaasi, Dersaadet, İstanbul https:// 

tr.scribd.com/document/338211948/%C5%9Eem 

settin-Sami-Kamus-i-Turki-pdf, https://ia801701. 

us.archive.org/26/items/KamusiTurki/Kamus-iTurki.pdf 


Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi http:// 

www.islamansiklopedisi.info/ 

385 

T A R İ H T E

3. Arşiv Belgeleri 

ANKARA Mufassal Tapu Tahrir Defteri, Eski 74, Yeni 

17, (TKGM-TADB-TTD-00074-00063), Hicri:979, Miladi:1571-1572, 

TKGMA 

AŞSD, No:235 00009:16 

AŞSD, No:448:155 

AŞSD, No:713.0004:3, 7 

AŞSD, No:720:50, 218 

AŞSD, No:759:274, 474 

AŞSD, No:763:323, 601 

AŞSD, No:768: 0058, 2169 

AŞSD, No:80 

AŞSD, No:840:16 

AŞSD, No:850:198 

AŞSD, No:900:129, 168 

AŞSD, No:983:132, 262 

ANKARA Vilayeti Salnamesi 1290 (2014) Ankara-Kayseri-Kırşehir-Yozgat, 

Cilt:III, Ankara Büyükşehir Belediyesi 



Cilt:IV, Ankara Büyükşehir Belediyesi 



Cilt:VIII, Ankara Büyükşehir Belediyesi 


BOA (1992) Bosna Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri 

(1516-1919) Yayın No:7, ANKARA 

BOA (1993) 438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i 

Anadolu Defteri, H:937/M:1530, Cilt:I, Kütahya, 

Karahisâr-i Sâhib, Sultan-önü, Hamid ve Ankara 

Livâları, Dizin ve Tıpkıbasım, Osmanlı Arşivi Daire 

Başkanlığı Yayınları, Ankara 

BOA MAD No:9 (867/1462-1463), Ankara Livası Tımarları 

Mufassal Defteri, (Maliyeden Müdevver) 

BOA ML.VRD.TMT.d.01305, Hicri:1260-1261, Miladi: 

1844/1845, Ankara’ya Muzâfa Kasaba-i Zîr’e Tâbi Ahi 

Mesud Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 

Mübeyyin Defteri 


1844/1845, Ankara’ya Muzâfa Kasaba-i Zîr’e Tâbi 

Emiryaman Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 



1844/1845, Ankara’ya Muzâfa Kasaba-i Zîr’e Tâbi Elvan 

Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 




Yapracık Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 




Bağluca Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 



1844/1845, Ankara’ya Muzâfa Kasaba-i Zîr’e Tâbi Güvercinlik 




1844/1845, Ankara’ya Muzâfa Kasaba-i Zîr’e Tâbi Yukarı 

Yurtçu Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 




Aşağı Yurtçu Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 



1844/1845, Ankara’ya Muzâfa Kasaba-i Zîr’e Tâbi Şehid 

Ali Karyesi Ahalilerinin Emlak ve Arazi Temettuatlarını 



1844/1845, Ankara’ya Muzâfa Kasaba-i Zîr’e Tâbi Ballıkuyumcu 



BOA MŞH.ŞSC.d.00783 



BOA TD.117 nolu H.928/M.1522 tarihli Ankara Sancağı 

Mufassal Tahrir Defteri 

BOA TD.438 nolu H.937/M.1530 tarihli Muhâsebe-i 

Vilâyet-i Anadolu Defteri 

BOA NFS.d.01804, Hicri:1258, Miladi: 1842/1843, 

Ankara’ya Tâbi Kasaba-i Zîr’in Nüfus Defteri 

BOA, EV. MKT.2077:99 

BOA, EV. MKT.CHT.00472, 00258 

BOA, EV.MKT.00973.00004 

BOA, EV.MKT.01058.00334 

BOA, Evkaf Defterleri Muhasebe Kalemi, BOA 

EV.MH.00025.00040 

BOA, Evkaf Defterleri Muhasebe Kalemi, BOA 

EV.MH.00362.0054 

Emiryaman Köyü Camisine 27 Cemaziyelevvel 

1294/9 Haziran 1877 tarihinde Akif’in hatip tayini 

VGMA, 228/1:60, 257 

Mehmet Zeki Özer’in İmam-Hatip Tayini (VGMA, 

228/2:148, 669) 

Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadime 

Arşivi, (TKGM-TADB-TTD-EVKAF-00558) Eski 558, 

Yeni 377 Nolu, 979/1571-1572 tarihli Ankara Evkaf 

Defteri 

386 


VGMA, 0603020001 

VGMA, 1061:109, 120, 123, 125 

VGMA, 1072:93 

VGMA, 224:122-1229, Ballıkuyumcu Köyü Cami 

Hatip Tayini 

VGMA, 224:28-197 Şehitali Köyü Camisine Hatip 

Tayini 

VGMA, 224:310, 4075 Yapracık Köyü Camisine 

Hatip Tayini 

VGMA, 225:104, 804 

VGMA, 394:122-123 

VGMA, 531:107, 108 

VGMA, 844:31 

VGMA, Hurufat Defteri No:2113:326 

VGMA, Hurufat Defteri No:228/2, 84, 374 



(BOA, 1993, MVAD, 438:364, 366) 

TKGMA, 588:39b; 

4. Haritalar 

Ankara (1942) 1:200000 H005, Koç Üniversitesi, 

Vehbi Koç Ankara Araştırmaları Uygulama ve 

Araştırma Merkezi VEKAM 

Ankara Gazi Merkez Çiftlikleri Haritası (1929) Ölçek:1/40.000 

Ankara Güneybatı Fiziki Harita (1925) Ölçek:1/200.000 

Safvet, Muslihiddin (2009) 

Türkiye’nin Sıhhi İçtimai Coğrafyası Ankara Vilayeti, 

Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara 

Asia Minor, Angora (1919) Ölçek:1/250.000, İngiliz 

Harita Dairesi 

Avrasya ve Orta Doğu’da Osmanlı Demiryolu Ağı 

Haritası (1914) https://www.usma.edu/history/ 

SiteAssets/SitePages/World%20War%20I/WWOne42.jpg 


Balkuyumcu Haritası (19358) Ölçek:1/25.000 VE- 

KAM 

Büyük İskender’in Anadolu Rotası, 2018, https:// 

commons.wikimedia.org/wiki/File:Aleksanteri- 

Suuri-333.png Erişim Tarihi:28.02.2018 

Büyük İskender’in Fetihler Rotası, (2018) http:// 

worldarkeoloji.blogspot.com/2016/02/buyuk-iskender-iii-aleksandros.html 


Codex Kultur Atlas ve George E. Bean “A Classical 

Map Of AsiaMinor” 

Digital atlas of the Roman Empire, www.dare. 

ht.lu.se Erişim Tarihi:04.01.2018 

Fr. Fritz, Codex Kultur Atlas, Turkei, Teil 4+ Teil 5 

Google (2018) Güvercinlik Havaalanı, http://www. 

haritamap.com/yer/100639/guvercinlik-havaalani. 

html 

GÜNEL, Gökçe (2018) İpek Yolu-Kültür Yolu 

Haritalarda Ankara, VEKAM 

Hitit Devleti Haritası, https://tarihportali. 

net/9-sinif-tarih-dersi-biryay-yayinlari-sayfa-68- 

cevaplari/ 

İzmit-Ankara Demiryolu (Ölçek 1/1.000.000), 

(HRT.h., 2255, BOA), (Kaynar ve Koraltürk, 2016) 

KİEPERT, Heinrich (1890-1892) Map of the western 

part of Asia Minor, Berlin 

KİEPERT, Richard (1914) Karte von Klein Asien, 

Berlin 

KİEPERT, Richard and REİMER, Dietrich (1902- 

1906) Karte von Kleinasien, Berlin 

Kral Yolu ve İskender Yolu, http://www.tarihportali.org/uygarligin-dogusu-ve-ilk-uygarliklarharitalari/11604-kral-yolu-haritasi.html 


30.10.2017 

MAMBOURY, Ernst (2014) Haydarpaşa-Ankara 

Tren Hattı Güzergâhı 

T.T.T Cemiyeti (1932) Tarih-1, Tarihten Evvelki Zamanlar 

ve Eski Zamanlar, Devlet Matbaası, İstanbul 

https://www.tuvart.com/tarih-1-haritalar Erişim 

Tarihi: 12.10.2017 

Tayproject.org, Paleolitik döneme ait buluntu yerleri: 

Ergazi, Macunköy, Etimesgut, Elvanköy 

VİTAL Cuinet (1892) _la turquie d’Asie Geographie 

Administirative, Tome Premier, 1. cild_Page_247 

vitel cuinet vilayet d’angora 

Yapracık Haritası (1935) Ölçek: 1/25.000 VEKAM 

Yapracık haritasında Faharet Çeşmenin yeri, 

(1934) Ölçek: 1/25.000 

Yukarı Yurtçu, Aşağı Yurtçu (1935) Ölçek: 1/25.000 

Yukarı Yurtçu, Faharet Çeşme (1934) Ölçek: 

1/25.000 

René Grousset”nin “L’empire des steppes” 1360 

civarında Ön (Anterior) Asya Haritası http://classiques.uqac.ca/classiques/grousset_rene/empire_ 

des_steppes/empire_des_steppes_cartes_liste. 

html Erişim Tarihi: 14.04.2018 

Ankara Vilayeti Sancağı, (Erdoğan, Günel ve Kılcı, 

2007:9) 

Peutinger Haritası, Avusturya Milli Kütüphanesi 

Resim Arşivi, Viyana, Kod. 324 

387 

T A R İ H T E

5. Kararnameler 

05 Mayıs 938 tarih ve 2/8743 sayılı Kararname 

06 Kasım 929 tarih ve 8516 sayılı Kararname 

09 Mart 929 tarih ve 7753 sayılı Kararname 


09 Mayıs 1928 tarih ve 6577 sayılı kararname 

10 Haziran 928 tarih ve 6723 Sayılı Kararname 

10 Teşrin-i Evvel (Ekim) 928 tarih ve 7210 sayılı Kararname 


14 Mayıs 930 tarih ve 9373 sayılı Kararname 


19 Haziran 929 tarih ve 8128 sayılı Kararname 

19 Şubat 930 tarih ve 8888 sayılı Kararname 

21 Haziran 930 tarih ve 9582 sayılı Kararname 



24 Temmuz 931 tarih ve 11515 sayılı Kararname 


09 Eylül 928 tarih ve 7110 sayılı Kararname 

01 Haziran 1928 tarih ve *** sayılı Kararname Ahimesud 

un nahiye olması 

02 Ağustos 1930 tarih ve *** sayılı Kararname Etimesud 

ismi 

24 Aralık 1937 tarih ve *** sayılı Kararname Etimesgut 

ismi 

6. Fotoğraf Kaynakları 

1892 yılında Ankara’ya gelen ilk tren (BELKO) (Erdoğan 

ve Günel, 2007:23) 

1900’lü yıllarda Ankara (VEKAM) (Erdoğan ve Günel, 

2007:30-31) 

Acantolimon (Kardikeni) Erişim Tarihi: 26.04.2018 

Adonis vernalis (Avcı otu) http://www.ebitki.com/index.php?hq=Adonis%20vernalis&gr=Latince 

Erişim 

Tarihi: 26.04.2018 

After-Jansen-1937-Tuncer-2009_fig2_324007646, Erişim 

Tarihi: 16 Şubat 2018 

Ahi Elvan Makam Türbesi, http://www.etimesgut.bel. 

tr Erişim Tarihi: 03.01.2018 

Ahi Elvan Türbesi ve Cami, http://mapio.net/ 

pic/p-15472514/ Erişim Tarihi: 03.01.2018 

Ahi Şerafeddin Zaviyesi, Onarım Öncesi (2014) 

VGMA 

Ahi Şerafeddin Zaviyesi, Onarım Sonrası (2017) 

VGMA 

Ahi Şerafettin (Aslanhane) Camisi, (2014) VGMA 

Alpagut, Leyla (2010) AOÇ Arazisi Haritası 

Alyssum campestre (Altın çiçeği) http://bonnier.floraelectronica.com/menus/006-ruciferes/Alyssum%20 

campestre%203.html Erişim Tarihi: 26.04.2018 

Amaksiz Frigya Aslanı, M.Ö. 1200-700, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi 

Ankara Cenabî Ahmet Paşa Külliyesi Fotoğrafı: Tasarım 

Merkezi Dergisi, Ali Uzay Peker, Nisan 2007 s.20 

Ankara Çimento Fabrikasının Genel Görünüşü, 

(2013) Ankara Sanayi Odası 

Antoloji Ankara: https://twitter.com/Antoloji_Ankara 

Erişim Tarihi: 29 Mart 2018 

AOÇ arşivi: http://www.aoc.gov.tr, Erişim Tarihi: 16 

Şubat 2018 

Asri Hamam, http://aocarastirmalari.arch.metu.edu. 

tr/yitirilen-etimesgut/#e4 15.02.2018 

Astragalus (Geven) Erişim Tarihi: 26.04.2018 

Atatürk Orman Çiftliği Fidanlık’ta bulunan Boğa Kabartması, 

M.Ö. 1200-700, Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi 

Atatürk Orman Çiftliği Fidanlık’ta bulunan Kanatlı 

Grifon, M.Ö. 1200-700, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 

Atatürk, çiftlikte parselaj tatbikatında. (AOÇ, 1953:5) 

Atilla Cangır Arşivi: http://cumhuriyetinbaskenti.ankara.edu.tr, 


Aydın, Suavi Feharet Çeşme üzerinde ikiz Kybele kabartması 

Bağlıca Eski Cami Kapısı, VGMA 

Bağlıca Eski Cami Minberi, VGMA 

Bağlıca Eski Cami Rölövesi, VGMA 

Bağlıca Köyiçi Mevkii Höyüğü, AKTVK Kurulu arşivi 

Ballıkuyumcu Düz Yerleşim Höyüğü, AKTVK Kurulu 

Arşivi 

Ballıkuyumcu Höyüğü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Ballıkuyumcu Höyüğünün Batıdan Görünüşü, AKTVK 

Kurulu Arşivi 

Ballıkuyumcu Köyünde Bulunan Pitos (Küp), AKTVK 

Kurulu Arşivi 

Ballıkuyumcu Roma Köprüsü, AKTVK Kurulu Arşivi 

388 


BULUÇ, Sevim, Faharet Çeşme, İkiz Kybele Frig 

Kabartması 

BYEGM Arşivi: http://fotolink.byegm.gov.tr/servis/galeridetay.aspx?id=362, 

Erişim Tarihi: 20 Mart 

2018 

Capsella Bursa postori (Çoban çantası) http:// 

www.nazimtanrikulu.com/?Syf=26&Syz=142569 


Çavdar, Necati (2010) Emir Yaman Kabri Eski Hali 

Çavdar, Necati (2010) Eryaman Eski Köy Çeşmesi 

Çıngırdaklıtepe Höyük (2008) Tayproject.org 

Delphinium (Hazeran Çiçeği) http://www.wikiwand.com/en/Delphinium 


26.04.2018 

Dericizade Koleksiyonu: http://dericizade.blogspot.com.tr/ 


Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetininin Birinci 

Sanayi Planı 1933 Afetinan (Prof. Dr.) (İdeal 

Cumhuriyet Köyü planı, İnan, 1933: ekler kısmı) 

Elvan Höyüğünün Eski Görünüşü, AKTVK Kurulu 

Arşivi 

Elvanköy Yer Altı Mahzenleri, AKTVK Kurulu Arşivi 

Erdoğan, Abdülkerim (2007) Yukarı Yurtçu Çeşmesi 

Kitabesi 

Erman Tamur koleksiyonu: Kebikeç Dergisi, S:25, 

Amsterdam’da bir Ankara Resmi, 2008 

Eryaman Çıngırdaklıtepe Höyüğü 1, AKTVK Kurulu 

Arşivi 

Eryaman Çıngırdaklıtepe Höyüğü 2, AKTVK Kurulu 

Arşivi 

Eski Trenler, Foto:H. Martin (Mamboury, 2014:109) 

Etimesgut Vakıf Hamamı, VGMA 

Etimesgut Yatı Mektebi (2010) Goethe-Institut Ankara 

Etimesgut Yatılı Okulu, VGMA 

Fırat, Nursel (2015) Hatti Güneş Kursları 

French, David ve Mitchell S. (1973) Ballıkuyumcu 

Höyüğü 

Gazi, Çiftlikte, http://aocarastirmalari.arch.metu. 

edu.tr/gazi-ve-kir-2/ 

Gökçe Günel Arşivi 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Ballıkuyumcu Höyüğü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Ballıkuyumcu Roma 

Köprüsü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Çıngırdaklıtepe Höyüğü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Etimesgut Gar Binası 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Kayalıdoruk Höyüğü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Kayalıdoruk Yamaç 

Yerleşmesi Höyüğü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Kepir Mevkii Höyüğünün 

Bugünkü Görünümü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Sivri Tepe Höyüğü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Yapracık A Höyüğü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Yapracık Ağaçlı 

Mevkii Höyüğü Bugünkü Görüntüsü 

Gündoğdu, Bünyamin (2018) Yapracık B Höyüğü 

Bugünkü Görüntüsü 

Hacı Bayram Cami arkasında Ahiyakup Mahallesinde 

bulunan Kanatlı Grifon, M.Ö. 1200-700, 

Anadolu Medeniyetleri Müzesi 

http://aocarastirmalari.arch.metu.edu.tr/mirasve-emanet, 


http://arachne.uni-koeln.de/drupal/, Erişim Tarihi: 

11 Aralık 2017 

http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,132221/traditional-sohbet-meetings.html, 

Erişim Tarihi: 22 

Mart 2018 

http://arkeodenemeler.blogspot.com.tr/2014/08/ 

adaoren-kalesi-ankara-galatia-beypazar.html, Erişim 

Tarihi: 14 Kasım 2017 

http://ayancuk.com/koy-2771-Fevziye-Koyu- 

Yenimahalle-Ankara.html , Erişim Tarihi: 4 Ocak 

2018 

http://bilgicem.com/sifali-bitkiler/gevenbitkisi-nedir-nasil-kullanilir-faydalari-ve-zararlarinelerdir/, 


http://bilgitivi.com/video/sardes-paktalos-cayi, 

Erişim Tarihi: 12 Ekim 2017 

http://bursagocmuzesi.com, Erişim Tarihi: 4 Ocak 

2018 

http://dogalhayat.org/turler/peganum-harmalauzerlik/, 


http://edh-www.adw.uni-heidelberg.de/edh/ 

inschrift/043171, Erişim Tarihi: 3 Ekim 2017 

http://gmt.soest.hawaii.edu, Erişim Tarihi: 6 Aralık 

2017 

http://golgegezgin.blogspot.com.tr/2015/12/ 

solo-hiking-21-ankara-yenimahalle.html Erişim 

Tarihi: 2015 

http://rta.org.af/eng/2018/03/17/achaemenidempire/, 

Erişim Tarihi: 6 Aralık 2017 

http://snible.org/coins/hn/syria.html, Erişim Tarihi: 

22 Kasım 2017 

389 

T A R İ H T E

http://web.itu.edu.tr/~afaydin/thk_pul.ht, Erişim Tarihi: 

15 Ocak 2018 

http://www.actaplantarum.org/galleria_flora/galleria1.php?view=1&id=2181, 


2018 

http://www.armut.gen.tr/ankara-armudu.html, Erişim 

Tarihi: 22 Mart 2018 

https://asagiyurtcukoyu.tr.gg/Ana-Sayfa.htm, Erişim 


http://www.bagimsizhavacilar.com/bir-zamanlarturk-hava-kurumu/thk-7/, 

Erişim Tarihi: 15 Ocak 2018 

http://www.belediyedeniz.com/kutuphane/makale/ 

kategori/haftanin-baskani 

http://www.bitkicenter.com/sigir-kuyrugu-otununkullanimi-faydalari/, 


http://www.coinarchives.com/a/lotviewer.php?LotID 

=86856&AucID=93&Lot=2082, Erişim Tarihi: 5 Ekim 

2017 

http://www.ergir.com/asterix_ankarada.htm, Erişim 

Tarihi: 6 Kasım 2017 

http://www.luontoportti.com/suomi/en/kukkakasvit/ 

heath-speedwell, Erişim Tarihi: 20 Mart 2018 

http://www.meer.org/ebook/herodotus-world-map- 

1a.jpg, Erişim Tarihi: 2 Ekim 2017 

http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.442. 

pdf, Erişim Tarihi: 13 Şubat 2018 

http://www.mimdap.org/?p=22066, Erişim Tarihi: 16 

Şubat 2018 

http://www.poland.turystyka.pl/c-Plik:Karte_baikal2. 

png.html, Erişim Tarihi: 12 Ekim 2017 

http://www.sonkalehaymana.com/gavurkale-yerlesmesi, 

Erişim Tarihi: 23 Ekim 2017 

http://www.tayproject.org/TAYages.fm$Retrieve?Ca 

gNo=3951&html=ages_detail_t.html&layout=web, 


http://www.tcdd.gov.tr/content/31, Erişim Tarihi: 6 

Mart 2018 

http://www.turktraktor.com.tr/kurumsal_genel. 

aspx?id=86, Erişim Tarihi: 17 Ocak 2018 

http://www.unutulmaz.net/node/245 Erişim Tarihi: 29 

Mart 2018 

http://www.urbanbotanics.co.uk/plant-bulbs-nowfor-stunning-flowers-in-spring, 


2018 

http://www.urgupesob.com/index.php/osmanlidaesnaf, 


http://www.vintagecardprices.com/card- 

profile/198055/1952-Topps-Wings-THK-2-199-Non- 

Sports-Card-Value-Prices.htm, Erişim Tarihi: 15 Ocak 

2018 

http://www.wildwinds.com/coins/greece/galatia/ 

ankyra/, Erişim Tarihi: 16 Ekim 2017 

https://aeroturk.blogspot.com.tr/2017/02/ilkturkiye-cumhuriyeti-hava-postalar.html, 


6 Mart 2018 

https://balajiviswanathan.quora.com/Interesting- 

Finds-in-World-History-Part-3, , Erişim Tarihi: 2 Ekim 

2017 

https://etpoetica.com/2014/07/19/ankara-aniti-augustus-tapinagi/, 


https://goclertarihi.wordpress.com, Erişim Tarihi: 4 

Ocak 2018 

https://histoireislamique.wordpress.com/category/lere-des-croisades-reconquista-en-orient-eten-occident-islamique/page/16/?epik=0xQ9_E_ 

IWH7dy, Erişim Tarihi: 2017 

https://horomidis.gr/product/thymus-vulgaris-%CE 

%B8%CF%85%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%B9/ 

?lang=en, Erişim Tarihi: 2018 

https://islamansiklopedisi.org.tr/ilhanlilar, Erişim Tarihi: 

11 Aralık 2017 

https://istanbulclues.com/anatolia-map-historyfacts-asia-minor/, 


https://isteataturk.com/g/icerik/Turk-Hava- 

Kurumu/734, Erişim Tarihi: 15 Ocak 2018 

https://www.almanac.com/plant/delphiniums, Erişim 


https://www.awesomestories.com/asset/view/ 

Alexander-the-Great-Route-From-India, Erişim Tarihi: 

23 Ekim 2017 

https://www.bosnakmedya.com/ankaranin-bosnakkoyu-fevziyeyi-taniyalim, 


https://www.google.com.tr/maps/place/Etimesgut 

%2FAnkara/@39.8644118,32.4999274,11z/data=!3m 

1!4b1!4m5!3m4!1s0x14d3385207a0de51:0x940f566 

1caf9866c!8m2!3d39.9310354!4d32.650351 Erişim 

Tarihi: 6 Şubat 2018 

https://www.historiaeweb.com/2015/10/10/ 

formacion-del-imperio-hitita, Erişim Tarihi: 4 Ekim 

2017 

https://www.muhendisbeyinler.net/etimesgut-ucakfabrikasi/, 


https://www.mydirtygardener.com/products/1- 

pound-red-corn-poppy-flower-seeds-papaverrhoeas, 


https://www.reddit.com/r/MapPorn/comments 

/7nbttl/map_of_seljuk_sultanate_3190x1984/, Erişim 


https://www.researchgate.net/figure/Ankara-Public- 

Plan-of-Prof-Hermann-Jansen-1932-, Erişim Tarihi: 16 

Şubat 2018 

390 


http://www.tarihyolu.com/buyuk-selcuklu-devleti-1040-1157/, 


https://www.tzob.org.tr/, Erişim Tarihi: 22 Mart 

2018 

https://www.usma.edu/history/SiteAssets/SitePages/World%20War%20I/WWOne42.jpg, 

Erişim 


https://www.west-crete.com/flowers/photos/ 

acantholimon_androsaceum-7large.jpg, Erişim 


II. Abdulhamit Han’ın yaptırdığı Darulmuallimin 

(Öğretmen Okulu) binası ve Millet Bahçesi (BEL- 

KO) (Erdoğan ve Günel, 2007:27) 

Işıksel, Cemal (1969) Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 

Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 

Jean-Paul Roux Koleksiyonu: http://www.wikiwand.com/tr/Gazan_Han, 

Erişim Tarihi: 12 Aralık 

2017 

Kamil Eron Sikke Koleksiyonu: http://www.eroncoins.com/ilhanli/katalog/ke1027.html 


2008 

Kayalıdoruk Höyüğü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Kayalıdoruk Höyük Nekropol Alanı, AKTVK Kurulu 

Arşivi 


Kılcı, Ali (2006) Ahi Elvan Camii, Ankara 

Kılcı, Ali (2006) Ahi Elvanın Mezartaşı, Kırklar Mezarlığı, 

Ankara 

Kılcı, Ali (2014) Ahi Şerafeddin Türbesi, Onarım 

Öncesi 

Kılcı, Ali (2016) Ballıkuyumcu Köyü Camisi 

Kılcı, Ali (2018) Aşağı Yurtçu Merkez Cami 

Kılcı, Ali (2018) Ballıkuyumcu Çeşmesi 

Kılcı, Ali (2018) Ballıkuyumcu Çeşmesi Kitabesi 

Kılcı, Ali (2018) Çimento Fabrikası Karşısındaki 

Höyük 

Kılcı, Ali (2018) Emir Yaman Kabri 

Kılcı, Ali (2018) Eryaman Camisi 

Kılcı, Ali (2018) Etimesgut Merkez Camisi 

Kılcı, Ali (2018) Faharet Çeşme 

Kılcı, Ali (2018) Faharet Çeşmenin Onarım Kitabesi 

Kılcı, Ali (2018) Fevziye Camisi 

Kılcı, Ali (2018) Günümüzdeki Bağlıca Camisi 

Kılcı, Ali (2018) Şehitali Köyü Dışındaki Çeşme 

Kılcı, Ali (2018) Şehitali Köyü Eski Çeşme 

Kılcı, Ali (2018) Şehitali Köyü Eski ve Yeni Camileri 

Kılcı, Ali (2018) Şehitali Köyü Eski ve Yeni Camileri 

Kılcı, Ali (2018) Şehitali Köyünde Şehit Ali Türbesi 

Dış Görünüş 

Kılcı, Ali (2018) Şehitali Köyünde Şehit Ali Türbesi 

İç Görünüş 

Kılcı, Ali (2018) Yukarı Yurtçu Camii 

Kılcı, Ali (2018) Yukarı Yurtçu Çeşmesi 

Kızılbey Külliyesi, 1900’lü yıllar, VEKAM 

Koşay, Hamit (Zübeyr) (1935) Etimesgut ve Atatürk 

Orman Çiftliği bölgesinde bulunan Frig dönemi 

kabartmaları 

Metin, Mustafa. Faharet Çeşme 

Metin, Mustafa. Kabartma yerinde durmakta iken 

Faharet Çeşme 

Metin, Mustafa. Tatlar Köyü Kybele ve Attis Kabartması 

Mustafa Kemal Atatürk Gazi Orman Çiftliği’nde 

incelemelerde bulunurken (14.07.1929), Foto: Cemal 

Işıksel, 1969 

Mustafa Kılıç Arşivi 

Mustafa Murat Arşivi 

Papaver rhoeas (Gelincik) http://www.wikiwand. 

com/en/Papaver Erişim Tarihi: 26.04.2018 

Paşa konağı, İplikci Camii ve Telgrafhane (A. Yüksel) 

(Erdoğan ve Günel, 2007:34) 

Peganum (Üzerlik) Peganum-harmala-nps.jpg Erişim 

Tarihi: 26.04.2018 

Ranunculus (Düğün çiçeği) https://www.longfieldgardens.com/article/All-About-Ranunculus 

Erişim 

Tarihi: 26.04.2018 

Sivri Tepe Höyüğü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Taeschner, Franz (2010) Osmanlı kaynaklarına 

Göre Anadolu Yol Ağı 

THK Arşivi: http://www.thk.org.tr, Erişim Tarihi: 7 

Mart 2018 

Thymus Vulgaris (Yabani Kekik) Thymus_vulgaris0. 

jpg Erişim Tarihi: 26.04.2018 

TMO Arşivi: http://www.tmo.gov.tr/Main. 

aspx?ID=679, Erişim Tarihi: 22 Mart 2018 

Türkiye Şeker Fabrikası Ankara Yönetim Binası 

(2010) Goethe-Institut Ankara, 

Vakıflar Umum Müdürlüğünün Yaptırdığı Hamam, 

Vakıflar Umum Müdürlüğü Arşivi (VGMA) 

Vakıflar Umum Müdürlüğünün Yaptırdığı Yatıokulu, 

Vakıflar Umum Müdürlüğü Arşivi (VGMA) 

VEKAM Arşivi: http://digitalcollections.library. 

ku.edu.tr/cdm/ref/collection/AEFA/id/818, Erişim 


Verbascum (Sığırkuyruğu) Tam çözünürlük Erişim 

Tarihi: 26.04.2018 

391 

T A R İ H T E

Veronica (Yavşan otu) Erişim Tarihi: 26.04.2018 

Von der OSTEN, H.H. (1926) Amaksiz Höyükte bulunan 

Aslan Rölyefi 

Von der OSTEN, H.H. (1926) Amakzis Höyük Çizim 

Von der OSTEN, H.H. Faharet Çeşme: 

oi.uchigcago.edu 

Yapracık A Höyüğü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Yapracık Ağaçlı Mevkii Höyüğü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Yapracık B Höyüğü, AKTVK Kurulu Arşivi 

Yukarı Yurtçu Yamaç Yerleşmesi, AKTVK Kurulu Arşivi 

7. İnternet Sayfaları 

“Örnek Köyün Kurulması”, http://www.etimesgut. 

bel.tr/index.php?Page=Sayfa&No=299 Erişim Tarihi: 

08.02.2018 

Etimesgut ‘Numune Köyü’, http://aocarastirmalari.arch.metu.edu.tr/etimesgut-koy/, 


30.01.2018 

Fevziye Mahallesi, Google Haritalar, https://www. 

google.com.tr/maps/place/Fevziye,+Fevziye +Mahallesi 


http://aocarastirmalari.arch.metu.edu.tr/devrim-tarim-modernlesme-2/ 


http://aocarastirmalari.arch.metu.edu.tr/gazi-vekir-2/ 


http://aocarastirmalari.arch.metu.edu.tr/miras-veemanet/ 


http://www.aoc.gov.tr/Portal/KategoriIcerik/tarihce/49 


http://www.aoc.gov.tr/Portal/KategoriIcerik/tarihce/49 


TÜİK http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod= 

temelist 

392

1.CİLT

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?