Παράδοση και Πολεοδομία

Διασπᾶται ἀκόμα ἡ ἀντίληψη περί κοινωνικοῦ συνόλου, εἴτε σάν οἰκονομικό μέγεθος εἴτε σάν οἰκιστικό
σύνολο, μιά καί οἱ νέες μορφές τῆς οἰκονομίας ἀνατρέπουν τά εἰωθότα.
Ἀπόδειξη αὐτῶν, οἱ πολλές προσπάθειες κωδικοποιήσεως τῶν νέων ροπῶν τῆς πολεοδομίας καί τῆς
ἀρχιτεκτονικῆς στίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ αἰῶνα μας.
Τά μανιφέστα καί τά προγράμματα ἀκολουθοῦν τό ἕνα τό ἄλλο. Τά διασημότερα ὀνόματα στό χῶρο
τῆς ἀρχιτεκτονικῆς, θεμελιώνουν, μέ τό δικό τους τρόπο ὁ καθένας, τό ἰδεολογικό περίγραμμα τῆς
μοντέρνας πολεοδομίας καί ἀρχιτεκτονικῆς. 3 Θά πρέπει ἐδῶ νά σημειώσουμε ὅτι ἡ ἀρχιτεκτονική στά
τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα συνειδητοποιεῖ ὅτι δέν πρωτοπορεῖ ἀλλά ἀκολουθεῖ καί ἀναπαράγει μορφές τοῦ
παρελθόντος. Παρά δέ τά μεγάλα καί ἐντυπωσιακά οἰκοδομήματα πού κόσμησαν ὅλη τήν Εὐρώπη, ἡ
ἀπουσία μιᾶς νέας ἐμπνεύσεως εἶναι ἐμφανής. Τό ποιητικό καί καινοτόμο κίνημα τῆς Art Nouveau
πνίγηκε μέσα στήν θυελώδη διείσδυση τῆς βιομηχανικῆς ἐποχῆς. Ἔτσι ἡ βιομηχανία, ἡ βιομηχανική
ἐποχή, ἡ βιομηχανική ἐπανάσταση πού ἔχει σάν συνέπεια τήν δημιουργία νέων κοινωνικῶν δεδομένων,
ἀλλά καί νέων ὑλικῶν, εἶναι γιά τήν ἀρχιτεκτονική καί τήν πολεοδομία ἡ μεγάλη πρόκληση. 4
Οἱ ἀλλαγές στό δομημένο περιβάλλον σιγά-σιγά παίρνουν σάρκα καί ὀστά. Τά παραδοσιακά σύνολα
ἐγκαταλείπονται καί ἀντιμετωπίζονται σάν μουσειακά κομμάτια πού χρησιμεύουν μόνο γιά τήν κατάγραφή
τῆς ἱστορίας τῆς ἀρχιτεκτονικῆς. Ἡ διαφοροποίηση ἀφορᾶ καί στίς δύο βασικές καί ἀλληλένδετες
διαστάσεις τοῦ δομημένου χώρου:
α) Στήν πολεοδομική συγκρότηση τῶν νέων πόλεων ἤ τμημάτων πόλεων καί
β) Στήν μορφή, λειτουργία καί σκοπό τοῦ μεμονωμένου κτιρίου.
Τό σημερινό πόνημα ἀσχολεῖται μόνο μέ τό πρῶτο μέρος, δηλαδή τήν πολεοδομική συγκρότηση μετά
τήν κυριαρχία τῆς βιομηχανίας, μετά τήν μεγάλη ἀνατροπή, σέ σχέση μέ τίς παραδοσιακές μορφές.
Βεβαίως δέν εἶναι ἡ πρώτη φορά πού ἔχουμε τέτοιες μεγάλες ἀνατροπές στήν ἱστορία. Οἱ διαφορές καί
οἱ παραλληλίες, ὅμως, εἶναι πολύ χρήσιμες γιά τήν ἐξαγωγή συμπερασμάτων.
Οἱ παραδοσιακές μορφές πολεοδομήσεως, ἀπό τά βάθη ἀκόμα τῆς ἱστορίας, ἀνεξάρτητα ἀπό τά θετικά
ἤ ἀρνητικά τους σημεῖα ἔχουν σάν στόχο τήν ἀνθρώπινη κοινωνία καί ἐξέφραζαν τήν συγκρότηση τῆς
κοινωνικῆς της δομῆς. Μιά μικρή ἀναδρομή στούς βασικούς ἄξονες πού διέπουν την πολεοδομία τῶν
ἱστορικῶν περιόδων κρίνεται ἀπαραίτητη γιά τήν κατανόηση των φαινομένων μετά τήν βιομηχανική
ἐπανάσταση.
Πόλεις τῆς Ἀνατολῆς
Οἱ ἀπαρχές τῆς δημιουργίας τῆς πόλεως τοποθετεῖται, ὅπως λέγεται, στήν ἀνατολή. Μεγάλοι πολιτισμοί
ἀναπτύχθηκαν καί μεγάλα πληθυσμιακά κέντρα ἔφθασαν σέ μεγάλη ἀκμή. Τά κέντρα αὐτά
ἀναπτύχθηκαν κυρίως δίπλα σέ μεγάλους ὑδάτινους δρόμους ὅπως στήν κοιλάδα τοῦ Ἰνδοῦ ποταμοῦ,
στήν κοιλάδα τοῦ Νείλου καί τήν Μεσοποταμία.
3
Ulrich Conrads, Programme und Manifeste yur Architektur des 20. Jahrhunderts, Friedr. Verlag und Sohn, Braunschweig.
4
«Ἀπό τόν 18ο αἰῶνα καί μετά δέν ὑπάρχει πιά ἀρχιτεκτονική. Αὐτό πού ὀνομάζεται σύγχρονη ἀρχιτεκτονική, εἶναι
ἕνα μεῖγμα ἀπό τά πιό διαφορετικά στίλ, πού φοριέται σάν μάσκα στό σκελετό τῶν συγχρόνων κτισμάτων. Ἡ
ὀμορφιά τοῦ τσιμέντου καί τοῦ ἀτσαλιοῦ βεβηλώνεται μέ καρναβαλικές διακοσμήσεις, πού δέν δικαιολογοῦνται
οὔτε ἀπό κατασκευαστικές ἀναγκαιότητες, οὔτε ἀπό τήν καλαισθησία καί οὔτε κατάγονται ἀπό τήν ἀρχαία Αἴγυπτο,
τίς Ἰνδίες καί τό Βυζάντιο, ἤ κι' ἀπό ἐκείνη τήν ἐκπληκτική ἄνθηση τῆς ἠλιθιότητας καί ἀνικανότητας πού
λέγεται νεοκλασσικισμός». Καί παρακάτω:
«Καταπολεμῶ καί ἀπεχθάνομαι:
α) ὁλόκληρη τήν σύγχρονη αὐστριακή, οὐγγρική, γερμανική καί ἀμερικάνικη ἀρχιτεκτονική.
β) ὁλόκληρη τήν κλασική, ἱερατική, θεατρική, διακοσμητική, μνημειακή, χαριτωμένη καί εὐχάριστη ἀρχιτεκτονική.
γ) τήν ταρίχευση, ἀνακατασκευή καί ἀναπαραγωγή μνημείων καί παλιῶν ἀνακτόρων». Ἀντόνιο Σάντ' Ἔλια καί
Φίλιππο Τομάζο Μαρινέττι, Φουτουριστική Ἀρχιτεκτονική 1914, Ulrich Conrads : Programme und Manifeste zur Architektur
des 20. Jahrhunderts, Fried. Vieweg und Sohn, Braunschweig, 1975.