Diplomski radi,finalni

VISOKA ŠKOLA „CEPS- CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE“ KISELJAK 

Zaštita na radu i zaštita od požara 

Zaštita od požara 

FADIL KUČUK 

ZAVRŠNI RAD: 

METODE ODREĐIVANJA ZONA OPASNOSTI 

U Kiseljaku, 2017. godine.

VISOKA ŠKOLA „CEPS- CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE“ KISELJAK 

Zaštita na radu i zaštita od požara 

Zaštita na radu 

ZAVRŠNI RAD 

METODE ODREĐIVANJA ZONA OPASNOSTI 

Mentor: 

VŠ Dragan Knežević 

Student: 

Fadil Kučuk

ZAHVALNICA 

Zahvaljujem se prvenstveno mom mentoru Prof. Draganu Kneževiću na nesebičnoj pomoći 

tokom izrade stručnog rada, na savjetima i podršci. 

Zahvaljujem se mojim roditeljima na velikoj podršci tokom studiranja. 

Zahvaljujem se prijateljima, kolegama. 

1

1. SADRŽAJ 

2. SAŽETAK.................................................................................................................................4 

3. UVOD........................................................................................................................................5 

4. EKSPLOZIVNE MATERIJE....................................................................................................6 

4.1.Podjela eksplozivnih materija....................................................................................................6 

4.2.Podjela eksplozivnih materija prema hemijskom sastavu.........................................................7 

4.3. Sagorijevanje eksplozivnih materija......................................................................................8 

4.4.Fizičko, termohemijske i eksplozivne karakteristike eksplozivnih materija..........................9 

5. EKSPLOZIJE I POŽARI PRAŠINA.......................................................................................12 

5.1.Granice eksplozivnosti.........................................................................................................13 

5.2.Faktori od značaja za brzinu gorenja, brzinu porasta pritiska i maksimalne pritiske 

eksplozije.............................................................................................................................14 

5.3. Vrste eksplozivnih prašina......................................................................................................15 

5.4. Paljenje prašina.......................................................................................................................16 

6. ZONE OPASNOSTI PROSTORA UGROŽENIH EKSPLOZIVIMA...................................17 

6.1.Klasifikacija ugroženog prostora na zone opasnosti................................................................18 

6.2.Ispitivanje električnih uređaja za prostore zona E0, E1i E2....................................................18 

7. METODOLOŠKI PRISTUP KLASIFIKACIJI ZONA OPASNOSTI PRAŠINA.................20 

7.1.Pregled postrojenja i objekta...................................................................................................20 

8. KLASIFIKACIJA ZONA OPASNOSTI OD EKSPLOZIJE PRAŠINA PREMA 

ZAHTJEVIMA STANDARDA (NEC-„NATIONAL ELEKTRICAL CODE“)....................23 

8.1.Električna provodnost prašine.................................................................................................23 

8.2.Temperatura paljenja sloja prašine..........................................................................................24 

8.3.Količina prašine.......................................................................................................................24 

9. MJERE BEZBJEDNOSTI PRI RADU SA EKSPLOZIVNIM MATERIJAMA...................25 

9.1.Mjere bezbjednosti kod proizvodnje, skladištenja i laboracije eksplozivnih materija............26 

9.2.Određivanje lokacije opasnog objekta.....................................................................................25 

10. ELEKTRIČNI UREĐAJI ZA PROSTORE UGROŽENE OD PRAŠINE EKSPLOZIJA....30 

11. EKSPLOZIJA PARA TEČNOSTI U STANJU KLJUČANJA..............................................31 

11.1. Eksplozija vatrene lopte.....................................................................................................31 

12. PIROTEHNIČKA ANALIZA-OSNOVNI PARAMETAR BEZBJEDNOSTI U PROCESIMA 

PROIZVODNJE EKSPLOZIVNIH MATERIJA..........................................33 

12.1. Zadaci pirotehničke analize.............................................................................................33 

2

12.2. Međusobni uticaj opasnih objekata................................................................................35 

12.3. Bezbjednosne mjere.........................................................................................................36 

13. UPOTREBA VATROMETNIH BOMBI I DRUGIH PIROTEHNIČKIH PROIZVODA U 

URBANIM SREDINAMA...................................................................................................37 

13.1. Priprema izvođenja svjetlosnog vodopada.....................................................................38 

13.2. Osnovne bezbjednosne mjere kod korištenja vatrometnih bombi i vodopada...............38 

14. ZAKLJUČAK..........................................................................................................................41 

15. POPIS SLIKA I TABELA.......................................................................................................42 

16. LITERATURA........................................................................................................................43 

3

2. SAŽETAK 

Eksplozivna atmosfera je proces naglog sagorijevanja mješavine vazduha i zapaljivih gasova, para, 

dima ili prašine. Pri atmosferskim uslovima postaju samozapaljivi ili eksplozivni u slučaju pojave 

varnice. Prati ih udarni talas pritiska produkta sagorijevanja, naglo povećanje temperature i 

detonacija u sudu u kojem se nalazi. 

Da bi se dogodila eksplozija potrebni su sljedeći uslovi: 

- Prisustvo kiseonika iz vazduha ili kiseonik u eksplozivnoj smjesi, 

- Prisustvo materije koja ima eksplozivne karakteristike, 

- Prisustvo odgovarajućeg izvora paljenja. 

Zone opasnosti predstavljaju kategoriju eksplozivno opasnog prostora prema vjerovatnoći da se u 

njemu pojave eksplozivne smjese. Zone opasnosti od izbijanja požara definišu prostor, gdje se 

zavisno od stepena opasnosti od pojave širenja požara definišu tri zone i to : 

- Zona najveće opasnosti (zona I), 

- Zona povećane opasnosti (zona II), 

- Zona opasnosti (zona III). 

4

3. UVOD 

Eksplozivne materije su hemijska jedinjenja ili hemijske smjese,sastavljene od goriva i 

oksidacionog sredstva koje mogu veoma brzom hemijskom reakcijom da razviju gasove takve 

brzine i takve temperature i pritiska da izazivaju oštećenje okoline. Da bi jedna materija bila 

eksplozivna mora ispunjavati sljedeće uslove: 

- Hemijski proces nakon razlaganja mora se odigrati ušto kraćem vremeskom intervalu, 

- Proizvodi njenog razlaganja moraju biti potpuno ili djelimično gasoviti, 

- Proces razlaganja mora biti praćen oslobađanjem velike količine toplotne energije. 

Brzina hemijskog procesa razlaganja je karakteristična osobina eksplozivnih materija. 

Zavisno od stepena opasnosti od pojave i širenja požara definišu se tri zone. Zona opasnosti I 

obuhvata unutrašnjost podzemnog rezervoara, pristupna okna sa pripadajućom armaturom i 

betonsko korito u koliko je izvedeno. Zona opasnosti II obuhvata prostor do 1 m visine iznad 

pristupnog okna, odušnih cjevovoda i ventila u prečniku od 5m mjereno od gabarita pristupnog 

okna osnosno odušnog cjevovoda i ventila. Prostor oko automata za istakanje goriva, odnosno 

otvor za istakanje auto-cisterne poluprečnika 2,5 m mjereno horizontalno i 1 m iznad tog automata 

odnosno otvora mjereno od tla, prostor oko otvora za punjenje pogonskih rezervoara motornih 

vozila koja se snadbjevaju gorivom na stanici i pokretnih sudova za ulje za loženje, poluprečnika 

1 m mjereno horizontano i visine 1 m iznad otvora mjereno od tla, prostorija objekta za smještaj 

zaposlenog osoblja u kojoj se drže zapaljive tečnosti grupe I, II i III. Zona opasnosti III obuhvata 

prostor iznad okolnog terena širine 2 m od zone 1, mjereno horizontalno i visine 0,5 m mjereno od 

tla. 

5

4. EKSPLOZIVNE MATERIJE 

4.1.Podjela eksplozivnih materija 1 

Podjela eksplozivnih materija može se izvršiti na više načina, ali se najčešće koristi podjela prema 

načinu dejstva i hemijskom sastavu. Prema načinu dejstva eksplozivne materije se dijele na: 

a) Barute i reketna goriva, 

b) Eksplozive, 

c) Pirotehničke smjese. 

a) Baruti i reketna goriva 

Energija hemijskog razlaganja baruta i reketnih goriva koristi se za pokretanje proektila u cijevi 

oružja. Dijele se na dvije osnovne grupe: homogene i heterogene barute. 

Homogeni baruti nastaju želatinizacijom molekula nitroceluloze organskim rastvaračima i 

želatinizatorima, a u zavisnosti od broja aktivnih komponenata dijele se na jednobazne, dvobazne 

i trobazne. Jednobazni baruti kao aktivnu eksplozivnu komponentu sadrže isključivo 

nitrocelulozu, dvobazni baruti sadrže dvije aktivne komponente nitrocelulozu i nitroglicerin koji 

može biti potpuno ili djelimično zamijenjen drugim tečnim nitroesterom. Trobazni baruti sadrže 

tri osnovne aktivne komponente: nitrocelulozu, nitroglicerin i nitrogvanilin. 

Heterogeni baruti se sastoje od oksidansa i goriva kao posebne komponente, a mogu se podijeliti 

u dvije grupe: kompozitne barute i crni barut. 

Kompozitni barut se sastoji od sitnih kristala oksidansa dispergovanih u organskom vezivu. 

Crni barut nastaje mješanjem sumpora, ugljenika i kalcijum- nitrata u određenim odnosima. 

Raketna goriva odlikuju se relativno malom brzinom sagorjevanja i koriste se za propulziju raketa. 

Raketna goriva mogu biti čvrsta i tečna. Kod tečnih raketnih goriva postoje tri glavna tipa: 

monopropulzori, bipropulzori i hibridni propulzori. 

Monopropulzori se sastoje od samo jedne tečne komponente(vodonik-peroksid, hidrazin i sl.), a 

bipropulzori se sastoje od oksidacionog sredstva i goriva. Kod hibridnih propulzora koristi se 

kombinacija tečnih i čvrstih materija. 

Čvrsta raketna goriva sastoje se od smjese oksidacionog i redukcionog sredstva u čvrstom stanju. 

Obično sadrže tri osnovne komponente: gorivo, oksidaciono sredstvo i aditive. Kao gorivo koriste 

se: sintetički kaučuk, sintetičke smole i sl., dok se kao oksidaciona sredstva koriste: amonijum ili 

kalijum-perhlorat, amonijum ili kalijum-nitrat, nitroglicerini i drugi organski nitrati. Aditivi se 

dodaju u malim količinama, u cilju poboljšavanja određenih karakteristika. 

6 

1 

https://hr.wikipedia.org/wiki/Eksploziv

) Eksplozivi 

Eksplozivi su materije sposobne da se razlažu prema režimu stabilne detonacije, uz oslobađanje 

velike količine energije u veoma kratkom vremenu. Podjela eksploziva je izvršena prema 

osjetljivosti na iniciranje, na primarne za čije iniciranje je potrebna mala energija i sekundarne 

eksplozive za čije iniciranje je potrebna veća energija. Režim funkcionisanja primarnih eksploziva 

je uvijek detonacija, bez obzira na način iniciranja, dok sekundarni eksplozivi ako nisu 

odgovarajuće inicirani mogu goriti. Eksplozivi se prema praktičnoj primjeni mogu podijeliti na 

privredne i vojne eksplozive. 

c) Pirotehničke smjese 

Pirotehničke smjese predstavljaju smjese oksidansa i goriva, koje pri sagorijevanju daju određene 

specifične efekte: svjetlosne, toplotne, zvučne, dimne i udarni talas. Mogu se podijeliti na : 

- Osvjetljavajuće 

- Signalne i trasirajuće 

- Zapaljive 

- Dimne 

4.2.Podjela eksplozivnih materija prema hemijskom sastavu 2 

Eksplozivne materije mogu biti čista hemijska jedinjenja kao što je nitroglicerin, ili smjese kao što 

je crni barut. U hemijskim smjesama, oksidaciono sredstvo i gorivo nalaze se u odvojenim 

jedinjenjima, dok su kod čistih hemijski jedinjenja oni spojeni u jedan molekul. Ulogu goriva kod 

njih imaju ugljenik i vodonik, a ulogu oksidacionog sredstva prisutna funkcionalna grupa. U 

pogledu prisutnih funkcionalnih grupa, eksplozive možemo podijeliti na: 

- Estere azotne kiseline (nitroceluloza, nitroglicerin, nitroglikol, dinitroglikol, pentrit, polivinilnitrat), 

- Nitrojedinjenja (trinitrotoluol, 2,4 dinitrotoluol, smjese izomera dinitrotoluola), 

- Aromatski amini (tetril), 

- Alifatični nitroamini (heksogen, oktogen, nitrogvanilin), 

- Azidi (olovo azid, azid srebra, kadmijuma), 

- Fulminati (živin-fulmanat), 

- Hlorati i perhlorati (kalijum-hlorat, amonijum-perhlorat), 

- Diazo jedinjenja (diazodinitro fenol). 

7 

2 

Metodologija određivanja zona opasnosti – eksplozivi i zapaljive prašine , Radovan M. Jovanov,strana 9.

4.3.Sagorijevanje eksplozivnih materija 3 

Sagorijevanje je hemijski proces oksidacije sagorivih materija pri kome dolazi do intenzivnog 

izdvajanja toplote, produkata sagorijevanja, a često i do pojave plamena. 

Zavisno od hemijske strukture materije i načina sagorijevanja, ono može biti tiho, burno ili 

trenutno. U hemijskom pogledu, između ova tri načina sagorijevanja ne postoji oštra granica. 

Razlika se više ogleda u fizičkom, odnosno energetskom smislu. Tako, na primjer, manja količina 

baruta na otvorenom prostoru sagori tiho, ista količina baruta na zatvorenom prostoru sagorijeva 

uz eksploziju, dok barut iniciran kapislom sagorijeva uz detonaciju. Otuda se ovaj proces, u 

zavisnosti od načina dovođenja aktivacione energije, može odvijati na tri načina: normalno 

sagorijevanje, deflagracija i detonacija. 

Sve eksplozivne materije mogu da sagorijevaju bez eksplozije, ako nisu u zatvorenom prostoru i 

ako su inicirane plamenom. Izuzetak su primarni eksplozivi koji se uvijek detoniraju bez obzira 

nanačin iniciranja. 

Kod deflagracije ekplozivne materije, brzina hemijskog razaranja, odnosno sagorijevanja je 

relativno mala, a oslobođena toplota reakcije je dovoljna za njeno samoodržavanje i širenje sa 

površine sagorijevanja ka centru, dok se produkti reakcije šire u suprotnom pravcu. 

Deflagracija je uobičajeni način funkcionisanja baruta, raketnih goriva i nekih pirotehničkih 

smjesa i jedini način funkcionisanja crnih baruta. 

Između deflagracije i sagorijevanja ne postoji bitna razlika, osim što deflargacija prizvodi udarni 

talas a sagorjevanje ne. 

Kod detonacije eksplozivne materije, brzina hemijskog razaranja je veoma velika, a energija 

aktiviranja se prenosi sa sloja na sloj udarnim talasom, koji se kroz eksplozivni materijal kreće 

nadzvučnom brzinom. 

U fizičkom smislu razlika između deflagracije i detonacije se ogleda u tome što se pri deflagraciji 

gasoviti proizvodi udaljuju od površine reakcione zone, a pri detonaciji oni se približavaju 

reakcionoj zoni, povečavajući na taj način pritisak, koji može dostići veoma visoke vrijednosti. 

Brzina detonacije i vrijednost pritiska eksplozivne materije, zavise od hemijske strukture materije, 

njene gustine i specifične toplote eksplozije. 

8 

3 


4.4. Fizičke, termohemijske i eksplozivne karakteristike eksplozivnih materija 4 

Svaki eksploziv ima određene fizičko-hemijske karakteristike, na osnovu koji se određuju njegov 

karakter i upotrebna vrijednost. U ove karakteristike spadaju: 

- Gustina, 

- Bilans kiseonika, 

- Sadržaj azota, 

- Specifična zapremina gasova, 

- Toplota sagorijevanja i toplota eksplozije, 

- Temperatura sagorijevanja, 

- Osjetljivost na udar, 

- Osjetljivost na iniciranje, 

- Osjetljivost na plamen i varnicu, 

- Osjetljivost navlagu. 

a) Gustina 

Gustina predstavlja važno svojstvo eksplozivnih materija. Ona direktno utiče na brzinu i pritisak 

detonacije. Kod eksplozivnih materija razlikujemo tri načina izražavanja gustine: 

- Gustinu punjenja, 

- Nasipnu gustinu, 

- Kristalnu gustinu. 

Gustina punjenja predstavlja odnos mase eksploziva i zapremine u kojoj je laborisan. Nasipna 

gustina je količina eksploziva koja slobodnim nasipanjem zauzme zapreminu od jednog litra. 

Kristalna gustina je maksimalno moguća gustina bez slobodnog prostora između kristala 

eksploziva i ona predstavlja apsolutnu gustinu eksplozivne materije. 

Gustina punjenja i nasipna gustina predstavljaju praktičnu gustinu koja se u praksi najviše 

primjenjuje. Ona je uvijek manja od apsolutne gustine, ali se u praksi traži da se presovanjem 

dobije gustina koja će biti što bliža apsolutnoj gustini, jer se time može koncentrisati može veća 

količina eksploziva u eksplozivnom sredstvu. Velika gustina punjenja se izbjegava kod mnogih 

eksploziva, zbog smanjenje osjetljivosti na iniciranje punjenja velike gustine. 

9 

4 


) Bilans kiseonika 

Bilans kiseonika predstavlja potrebnu količinu kiseonika za potpuno oksidaciju eksplozivne 

materije ili predstavlja količinu kiseonika koja preostaje ili nedostaje za potpunu oksidaciju. Prema 

bilansu kiseonika, razlikuju se tri slučaja: 

- Eksplozivi sa uravnoteženim bilansom kiseonika, 

- Eksplozivi sa pozitivnim bilansom kiseonika, 

- Eksplozivi sa negativnim bilansom kiseonima. 

Kod eksploziva sa uravnoteženim bilansom eksploziva, potrebna količina kiseonika za potpunu 

oksidaciju nalazi se u samom eksplozivu. Pozitivni bilans kiseonika predstavlja količinu kiseonika 

koja se oslobađa nakon potpune oksidacije eksplozivne materije. Negativni bilans kiseonika 

predstavlja količinu kiseonika koja nedostaje za potpunu oksidacije eksplozivne materije. U 

pogledu bilansa kiseonika, od pojedinih eksploziva zahtjeva se pozitivni bilans dok se za većinu 

eksploziva traži uravnotežen bilans kiseonika. 

c) Sadržaj azota 

Veliki broj eksplozivnih materija u svojoj hemijskoj strukturi sadrži azot. U procesima hemijskog 

razlaganja eksplozivnih materija, azot uglavnom prelazi u eksplozivno stanje i ne učestvuje u 

reakcijama stvaranja proizvoda razlaganja, ali zato utiče na specifičnu gasnu zapreminu. Ukoliko 

je sadržaj azota u molekulu veći, u toliko je veća i specifična gasna zapremina proizvoda razlaganja 

eksplozivnih materija. 

d) Specifična zapremina gasova 

Spedifična zapremina gasova eksplozivne materije je zapremina koju zauzimaju gasovi nastali 

procesom hemijskog razlaganja 1kg eksplozivne materije na 0°C i pod pritiskom od 1013 bar pri 

čemu se nastala voda uzima da je u gasovitom stanju. 

e) Toplota sagorjevnja i toplota eksplozije 

Toplota sagorjevanja je toplotni ekvivalent ukupne energije sagorjevanja eksplozivne materije, pri 

kome se svi atomi oksidišu na najviši nivo. Ona zavisi od hemijskog sastava materije. 

10

Toplota eksplozije predstavlja razliku između toplote stvaranja finalnih proizvoda eksplozije i 

toplote stvaranja same eksplozivne materije. Toplota sagorjevanja i eksplozijem određuje se u 

kalorimetrijskoj bombi. 

11

5. EKSPLOZIJE I POŽARI PRAŠINA 5 

Da bi se uopste moglo govoriti o eksploziji ili požaru prašina, potrebno je ostvariti sljedeće uslove: 

- Prisustvo dispergovane prašine u vazduhu, 

- Prisustvo oksidansa, 

- Prisustvo izvora paljenja. 

Karakteristika eksplozije oblaka prašine je velika brzina širenja fronta plamena. Maksimalna 

brzina širenja fronta plamena može da se očekuje za stehiometrijski odnos prašine i oksidansa. Za 

najveći broj prašina, stehiometrijski odnos je 100 i 300 g/m³. 

Mehanizam širenja plamena kod prašina je sličan mehanizmu kod gasovitih smjesa, dok je vrijeme 

gorenja prašina nešto duže nego u slučaju gasova. Zato ekplozije prašina izazivaju veću posljedicu 

nego za slučaj gasne ekspolozije. 

Na jačinu eksplozije prašina utiču sljedeći faktori: 

- Maksimalni pritisak eksplozije Pmax, 

- Maksimalna brzina porasta pritiska (dp/dt)max 

Maksimalan pritisak eksplozije zavisi od veličine čestica, sadržaja vlage i hemijskog sastava. 

KLASA PRAŠINA 

Kst(barmsˉˡ) 

1 ≤ 100 

2 100-200 

3 >100 

Tabela 1. Klase prašina prema maksimalnoj brzini porasta pritiska 6 

12 

5 

Metodologija određivanja zona opasnosti – eksplozivi i zapaljive prašine , Radovan M. Jovanov,strana 78. 

6 

Metodologija određivanja zona opasnosti – eksplozivi i zapaljive prašine , Radovan M. Jovanov,strana 78. ,tabela 

17.

5.1.Granice eksplozivnosti 7 

Paljenje i sagorijevanje prašina odigrava se unutar granica eksplozivnosti. Za mnoge prašine nije 

moguće precizno odrediti gornju granicu eksplozivnosti. Za veći broj prašina donja granica 

eksplozivnosti iznosi između 20i 60 g/m³, dok se gornja granica kreće od 2-6 kg/m³. 

Donja granica eksplozivnosti prašine u hibridnoj smjesi izračunava se prema zakonu Le Chateliera. 

Parametri eksplozivnosti prašina uglavnom zavise od : granulacije prašine. Najpovoljnija veličina 

za eksplozivno sagorijevanje prašine je reda veličine molekula. Porastom prečnika čestica opada 

vrijednost za donju granicu eksplozivnosti. 

Slika 1. Uticaj prisustva zapaljivi gasova na pomjeranje donje granice eksplozivnosti hibridne 

smjese PVC u vazduhu u funkciji veličine čestica PVC 8 

Na slici je prkazana zavisnost sadržaja zapaljivog gasa u funkciji veličine čestice prašine polivinil 

hlorida na pomjeranje donje granice eksplozivnosti. Mnogi metali npr. Al, Mg, Zn i dr.dok su u 

komadu ne gore. Ako se, međutim, sitnjenjem prevedu u prah, pa se taj prah izmješa sa nekim 

gasovitim oksidatorom u određenom odnosu i upali, gorit će velikom brzinom, poprimajući 

karakter eksplozije. Snaga eksplozije će zavisiti od brzine sagorjevanja i stvaranja toplote , 

mogućnosti odvođenja toplote i drugih faktora koji prate eksploziju. 

13 

7 


8 


PREČNIK ČESTICE 

KONCENTRACIJA 

g/m 3 

PRITISAK EKSPLOZIJE 

Pa10 5 

0,3 70 10,39 

0,6 70 8,43 

1,3 70 7,55 

Tabela 2. Zavisnost pritiska eksplozija od dimenzije čestica aluminijuma 9 

5.2. Faktori od značaja za brzinu gorenja, brzinu porasta pritiska i maksimalne pritiske 

eksplozije 

a) Sadržaj i koncentracija goriva hibridnih smjesa 

Hibridne smjese se mogu obrazovati u prisustvu zapaljivog gasa ili pare i prašine u vazduhu, 

kiseoniku i drugom gasu. Kod tehnološki postupaka prerade praškastog materijala (lijekovi, 

plastične mase i dr.), one su prisutne u parama rastvarača). Gas ili pare znatno utiču na 

karakteristike sagorijevanja. Tako prašine koje ne gore ni u prisustvu izvora paljenja velike 

energije, u prisustvu malih količina gasova sagorijevaju pri koncentracijama ispod donje granice 

eksplozivnosti ( misli se na smjesu sa zapaljivim gasovima). 

Male količine zapaljivog gasa značajno utiču na smanjenje količine energije potrebne za paljenje 

hibridnih smjesa, pošto je za iniciranje gasova potrebna znatno manja količina energije. Povećanje 

odnosa mase zapaljivog gasa prema zapaljivoj prašini izaziva smanjenje količine energije potrebne 

za paljenje hibridne smjese. 

b) Oksidans 

Oksidans je najčešće kiseonik iz vazduha, mada i neki drugi gasovi, kao azot i ugljen dioksid, za 

koje se smatra da su inertne komponente u disperznim sistemima, mogu da učestvuju u reakcijama. 

Sadržaj kiseonika u vazduhu iznad 21% izaziva rast brzine sagorijevanja i povećeva mogućnost 

nastanka detonacije. Vrijednost minimalne koncentracije neophodno potrebne za sagorijevanje 

prašina zavisi od prirode i strukture goriva. Do eksplozije prašina lahkih metala može da dođe i 

pri sadržaju kiseonika od samo 4-6% u vazduhu. 

9 

Metodologija određivanja zona opasnosti – eksplozivi i zapaljive prašine , Radovan M. Jovanov,strana 81. , tabela 

18.

14 

c) Turbulencija 

Turbulentno mješanje prašine sa oksidansom, odnosno vazduhom utiče na proces difuzije 

oksidansa do reakcione površine zrna i povećava brzinu sagorijevanja prašine. Početna 

turbulencija izaziva mali porast vrijendosti maksimalmog pritiska dok se brzina porasta pritiska 

značajno povećava. 

d) Vlažan vazduh 

U praksi se vlaženje prašine ne može smatrati mjerom efikasne zaštite od paljenja, budući da jači 

izvori paljenja obezbjeđuju dovoljnu količinu toplote za isparavanje vlage i paljenje disperznog 

sistema. 

Da bi se spriječilo iniciranje prašine, ona mora da je tako navlažena da nije moguće formiranje 

oblaka, niti turbulentno kretanje. 

5.2. Vrste eksplozivnih prašina 

Na eksplozivno svojstvo prašine, u prvom redu, utiče njen hemijski sastav. Prema ovom 

kriterijumu čestice sistema prašina mogu se podijeliti na neorganske, organske i mješovite. 

Prašina je disperzni sistem u kome jednu disperznu fazu čine čestice čvrste materije, a drugu 

vazduh ili čvrsti gas-nosioc. Prema stranim propisima,nailazimo na različite klasifikacije 

eksplozivnih prašina. 

Prema ruskim normama, eksplozivne prašine se dijele u četiri grupe: 

- Materije sa donjom granicom eksplozivnosti do 15g/m³, 

- Materije sa donjom granicom eksplozivnosti od 15÷65 g/m³, 

- Materije sa donjom granicom eksplozivnosti većom od 65 g/m³ i temperaturi samopaljenja 

ispod 250°C(prašina duhana), 

- Materije sa donjom granicom eksplozivnosti većom od 65g/m³ i temperaturi samopaljenja 

iznad 250°C. 

5.3. Samopaljenje 

Samopaljenje je proces koji dovodi do paljenja gorive materije na običnoj ili nešto povišenoj 

temperaturi kao posljedica bioloških, fizičkih i hemijskih reakcija.

15 

Materije sklone samopaljenju su: 

- Ugalj, 

- Drvene strugotine, 

- Masti i ulja, 

- Fini prah pojedinih metala, 

- Pluta, 

- Sjeno. 

Proces samopaljenja vremenski različito traje, odvija se u dvije faze: samozagrijavanje i 

samopaljenje, spoljnetemperature, vrste materijala i dr. Samopaljenje sjena: sjeno se zagrijava 

usljed dejstva mikroorganizama. Dalje se odbija kao psljedica fizičkih i hemijskih promjena. Sjeno 

smrdi i stoka odbija da jede. 

5.4. Paljenje prašina 

Minimalna energija paljenja neke prašine zavisi od brojnih faktora, kao što su: 

- Veličina zrna prašine (granulacija), 

- Koncentracija lebdeće prašine u atmosferi, 

- Nečistoća prašine, 

- Nečistoća okružujuće atmosfere, 

- Koncentracije oksidansa i sl. 

Svi pomenuti faktori su i međuzavisni. Prema ispitivanjima potvrđene su činjenice: 

- Temperatura paljenja prašine se snižava sa porastom finoće prašine, 

- Minimalna eksplozivna koncentracija naglo pada sa porastom finoće zrna, 

- Minimalna energija paljenja je inverzna funkcija finoće zrna.

16 

6. ZONE OPASNOSTI PROSTORA UGROŽENIH EKSPLOZIVIMA 10 

Nastanak eksplozije eksploziva zavisi od više uslova, od kojih su posebno važni: 

- Osobine i stanja eksploziva, 

- Vjerovatnoća dodira eksploziva i električnog uređaja, 

- Karakteristike ugroženog prostora, 

- Temperatura površine električnog uređaja. 

Uglavnom se razlikuju tri stanja eksploziva: 

- Stanje u kojem eksploziv praši, isparava, odnosno sublimira stalno, 

- Stanje u kojem eksploziv praši, isparava, osnosno povremeno sublimira, 

- Stanje u kojem eksploziv ne praši, ne isparava i ne sublimira ni u kakvim uslovima, tj. 

praktično nikada. 

Vjerovatnoća dodira eksploziva i električnog uređaja može da bude: 

- Trajna (dodir eksploziva i električnog uređaja ne može da se spriječi), 

- Nema dodira ( dodir eksploziva i električnog uređaja je samo u izuzetnim okolnostima). 

Dakle kada serazmatra ugroženi prostor od sagorijevanja i eksplozije eksploziva, uvijek se mora 

imati u vidu činjenica da je eksploziv u svakom momentu u jednom od tri nabrojanja stanja. 

Ugroženim prostorima smatramo prostor pri proizvodnji, preradi ili uskladištenju eksploziva. Ovi 

se prostori dijelena tri osnovne grupe: 

a) Prostore ugrožene od eksploziva u obliku prašine, sublimata, kristala vlažnog eksploziva, 

eksploziva u plastičnom, želatinskom ili gasovitom stanju, 

b) Prostore ugrožene od eksploziva, gasova, para, magli i prašina, 

c) Prostore ugrožene od eksploziva i prašina. 

Za određivanje ugroženog prostora od eksplozije eksploziva treba pojasniti dva termina : normalan 

i nenormalan pogon 

Normalan pogon je tehnološki proces u kojem cjelokupno postojanje ima odgovarajuću 

zaptivenost, a sam tehnološki režim, radni i pogonski uslovi se zajedno sa sistemom ventilacije 

održavaju u projektovanim granicama. 

10 


Nenormalnim se smatra takvo trenutno stanje postrojanja u kojem pri poremećaju tehnološkog 

procesa dolazi do izlaska opasnih materija iz elemenata postrojenja, odnosno njihovog 

nagomilavanja u nedozvoljenoj količini. 

17 

Zato je obavezno razmatranje ovakvih nenormalnih uslova pri određivanju ugroženog prostora. 

Sam prostor može da obuhvati unutrašnjost uređaja, njegovu okolinu tj. cijelu prostoriju ili njen 

dio, kao i eventualne dijelove prostora izvan samog pogona. Pri tome se municija spremna za javni 

prevoz ne smatra izvorom opasnosti. 

Klasifikovan prostor u zone opasnosti mora da se koriguje poslije probnog rada postrojenja, ako 

to pogonske prilike zahtijevaju. Parametri za utvrđivanje ugroženog prostora od eksplozije 

eksploziva su: 

- Fizičko-hemijske osobine eksploziva, 

- Količina i stanje EM u proizvodnom pogonu, 

- Tehnološki postupak proizvodnje, 

- Cjelokupno tehničko rješenje proizvodnog pogona. 

6.1.Klasifikacija ugrožnog prostora na zone opasnosti 

Ugroženi prostor od eksplozije eksploziva određuje se kao : 

a) Zona opasnosti E0- prostor u kojem eksploziv praši, isparava, stalno sublimira, uz mogućnost 

trajnog dodira eksploziva sa elkrtičnim uređajima. 

b) Zona opasnosti E1- prostor u kojem eksploziv praši, isparava, odnosno sublimira samo 

povremeno, a dodir eksploziva sa električnim uređajima može da bude samo u nenormalnom 

pogonu. 

c) Zona opasnosti E2- prostor u kojem eksploziv ne praši, ne isparava, odnosno ne sublimira, ali 

može doći do ekspolozije električnim uzročnikom samo uizuzetnim okolnostima. 

6.2.Ispitivanje električnih uređaja za prostore zona E0, E1 i E2 

U tipska ispitivanja električnih uređaja koje upotrebljavamo u zonama opasnosti od sagorijavanja 

ili eksplozije eksploziva spadaju: 

- Ispitivanja mehanički osobina, 

- Ispitivanja toplotnih osobina, 

- Električna ispitivanja. 

Provjera mehanički osobina obuhvata: 

- Ispitivanje kućišta na udar, 

- Ispitivanje kućišta slobodnim padom,

- Ispitivanje mehaničke zaštite kućišta uređaja, 

- Ispitivanje toplotonog momenta stezaljki, 

- Ispitivanje zategnutosti nearmiranih kablova u kablovskim uvodnicama. 

18 

Provjera toplotnih osobina električnih uređaja podrazumjeva ispitivanja: 

- Maksimalne površinske temperature, 

- Termičke stabilnosti plastičnih kućišta. 

Označavanje ovih uređaja se malo razlikuje od protiveksplozivno zaštićenih za nadzemna mjesta. 

Pločica za označavanje mora da sadrži, pored drugih podataka, i oznaku „Ex“ sa podacima o 

maksimalnoj pogonskoj temperaturi i stepenu mehaničke zaštite.

19 

7. METODOLOŠKI PRISTUP KLASIFIKACIJI ZONA OPASNOSTI PRAŠINA 11 

Prostor ili dio prostora smatra se ugroženim od zapaljive i eksplozivne prašine ako u njemu postoji 

ili može da nastane uzvitlana prašina u vazduhu, u koncentraciji većoj od 20 % od donje granice 

eksplozivnosti. Prostori ugroženi ovakvim prašinama, kao što je poznato, klasifikovani su kao 

prostori zone opasnosti 11 ili prostori zone opasnosti 12. 

Sam pristup podrazumjeva sljedeće aktivnosti: 

- Pregled postojeće tehnološke dokumentacije objekta, 

- Pregled projekta izvedenog stanja, prije svega elektro i mehanički projekata, 

- Mjerenje koncentracije prašine u objektu, pri različitim ambijentalnim uslovima, 

- Utvrđivanje i klasifikacija elemenata od značaja za rasprostiranje i klasifikaciju zona 

opasnosti, 

- Utvrđivanje prostornog rasprostiranja zona, 

- Izrada grafičkog pristupa zona, 

- Definisanje zaključka o izboru električne opreme u zonama opasnosti, 

- Definisanje zabranjenih postupaka i radnji u zonama. 

7.1.Pregled postrojenja i objekata 

Pregledm postrojenja i objekata vrši se snimanje i ocjena stvarnog stanja i provjera tehničkotehnološki 

parametara predviđenih u dokumentaciji. Istovremeno, vrši sepregled i utvrđuje stanje 

električne opreme, njen stepen mehaničke ili protiveksplozivne zaštite, ostvaruje se uvid u stepen 

zaprašenosti objekta i dr. Analizom utvrđenih podataka utvrđuju se izvori opasnosti. 

Osim utvrđivanja osobina i stanja prašine i rezultata izmjerene koncentracije prašine potrebno je 

procjeniti vjerovatnoću dodira prašine i električnih uređaja. Tako je za šrašine kod kojih ne nastaje 

tinjanje, temperatura površine električnih uređaja u trajnom pogonu najviše2/3 temperature 

paljenja uzvitlane eksplozivne smjese prašine sa vazduhom. To je važno ograničenje. Ako 

11 


temperatura tinjanja ili paljenja prašine, koje ugrožavaju mjesto na kojem je ugrađen električni 

uređaj, iznosi manje od 30°C, moraju se izvršiti sljedeća kontrolna mjerenja: 

- Trajni pogon, nazivno opterećenje, 

- Trajni pogon, realno opterećenje. 

20 

Mjerenja se posebno vrše za nagnute površine, odvojeno za ostale slućajeve. Utvrđene temperature 

površina upisuju se na samom uređaju. Temperatura horizontalnih površina nagnutih do 60°C 

prema horizontali mora, u trajnom pogonu i kad površina nije pokrivena prašinom, da bude sa 

75°C niža od temperature tinjanja 5 mm debelog sloja prašine. 

Temperatura površina nagnutih preko 60°C prma horizontali i površina sa manjim nagibom, 

nakojima je onemogućeno taloženje prašine, može u trajnompogonu da iznosi najviše 2/3 

temperature paljenja uzvitlane eksplozivne smjese prašine sa vazduhom. 

Na osnovu konstatovanog možese prići izradi logograma za definisanje opasnog prostora prašina 

u industrijkim pogonima.

Slika 2. Logogram za primjenu metodološkog postupka klasifikacije zona opasnosti prašina 12 

21 

12 

Metodologija određivanja zona opasnosti – eksplozivi i zapaljive prašine , Radovan M. Jovanov,strana 91. ,slika 

6.

Slika 3. Logogram za primjenu metodološkog postupka klasifikacije zona opasnosti prašina 13 

13 


22 

8. KLASIFIKACIJA ZONA OPASNOSTI OD EKSPLOZIJE PRAŠINA PREMA 

ZAHTJEVIMA STANDARDA (NEC-„NATIONAL ELEKTRICAL CODE“) 14 

Zbog posljedica eksplozija, na elevatorima žita u Americi je standardizovan nov pristup 

klasifikaciji opasnog prostora, koji se primjenjuje i na ovim prostorima, za slučajuvoza cijelog 

tehnološkog postupka. 

To nije oposebna praksa već uobićajen postupak kod nostrifikacije strane, investiciono-tehničke 

dokumentacije za izgradnju objekta u prehrambrenoj,drvnoj ili industriji plastičnih masa. 

Prostori koji su ugroženi od zapaljive prašine poznati su kao prostori „CLASS 2“, koji se dalje 

dijele u grupe: E, F i G. 

Da bi se ugroženi prostor ovako definisao,potrebno je predhodno definisati sljedeće parametre: 

- Električnu provodnost prašine, 

- Temperaturu paljenja sloja prašine, 

- Količinu prašine, 

- Ponašanje prašine na temperaturu od 120°C, 

- Veličinu energije paljenja potrebnu za paljenje oblaka zapaljive prašine. 

8.1.Električna provodnost prašine 

Fenomen provodnih staza, kada električna struja nalazi „svoj prolaz“ stazama najmanjeg otpora u 

sloju prašine, grijući čestice na tim stazama i time stvarajući izvor paljenja, bio je osnovni razlog 

za stvaranje takve podloge. Prema vrijednosti otpornosti, prašine su kategorisane u grupe. 

a) Grupa E- prašine koje imaju otpornost manju od 10 5 Omcm ili kod kojih dolazi do proboja 

ako se uzorak podvrgne polju od 1000V/cm. 

b) Grupa F- prašine koje imaju otpornost između 10 5 Omcm i 10 8 Omcm i kod kojih ne dolazi 

do proboja ako se uzorak podvrgne polju od 1000 V/cm. 

c) Grupa G- prašine koje imaju otpornost veću od 10 8 Omcm i kod kojih ne dolazi do proboja 

ako se uzorak podvrgne polju od 1000 V/cm. 

Praktično, osnovu grupe E čine metalne prašine kao što su prašine magnezijuma ili aluminijuma, 

grupu F čine ugljene prašine, a grupu G prašine plastičnih masa ili organskih proizvoda. 

14 


23 

8.2.Temperatura paljenja sloja prašine 15 

U raznim industrijskim pogonima dolazi do taloženja prašine na kućištima električnih uređaja, pa 

ona djeluje kao termički izolator, što dovodi do porasta temperature uređaja. Zbog toga se 

sprovode ograničenja za upotrebu u zonama zaprašenosti, prema kriterijumu: 

- Električni uređaj se može koristiti u zoni opasnosti pod uslovom da njegova površinska 

temperatura kućišta ne pređe temperatutru paljenja razmatrane ambientalne prašine, pod punim 

opterećenjem uređaja u eksploataciji. 

8.3.Količina prašine 

Količina nataložene ili dispergovane prašine u zavisnosti od posebnog je znaćaja za klasifikaciju 

zona na zone 1 i zonu 2. 

Za slučaj kada glavnu opasnost predstavlja nataložen sloj prašine veći od 3mm, prostor se 

klasifikuje kao zona 1. za istu kategorizaciju služi i empirijski kriterijum svjetiljke sa žarnom niti: 

ako sijalica svjetiljke jačine od 100 W sa razdaljine od 3 m, nema jasne obrise, već je zatamnjena, 

kao u izmaglici, to je opasan prostor zone 1. 

Ako zonu opasnosti formiraju prašine električne provodnosti manje od 10 5 Omcm, prostor se 

klasifikuje kao zona 1. 

Ostali prostori su prostori zone 2. 

Namjestima gdje horizontalne površine nisu pokrivene slojem prašine, ili se jasno vide u oblaku, 

netrebavršiti klasifikaciju. To je bezopasan prostor. 

15 


24 

9. MJERE BEZBJEDNOSTI PRI RADU SA EKSPLOZIVNIM MATERIJAMA 16 

Mjere bezbjednosti u radu sa eksplozivnim materijama obuhvataju skup zakonskih, tehničkih i 

svih drugih mjera, koje imaju zacilj zaštitu ljudi i imovine od mogućeg dejstva eksplozivnih 

materija, pri njihovoj proizvodnji , skladištenju, prevozu i laboraciji. 

Ova oblast je uređena : 

- Zakonom o eksplozivnim materijama, zapaljivim tečnostima i gasovima, 

- Pravilnikom o zaštiti na radu pri izradi eksploziva i baruta i manipulisanju eksplozivima i 

barutima, 

- Zakonom o prometu opasnih materija, 

- Zakonom o prevozu opasnih materija i dr. 

9.1.Mjere bezbjednosti kod proizvodnje, skladištenja i laboracije eksplozivnih materija 

Proizvodnja, skladištenje i laboracija eksplozivnih materija, moraju biti tako organizovane da se 

spriječi svaka mogućnost njihovog nekontrolisanog aktiviranja. U slučaju nekontrolisanog 

aktiviranja eksplozivnih materija, mora se voditi računa o maksimalnoj zaštiti radnika, opreme i 

objekata. 

To se prije svega postiže pravilnim izborom lokacije opasnog objekta, postojanjem tehničke 

dokumentacije za proizvodnju, konstrukcijom objekta, pravilnim izborom ugrađene opreme, kao 

i ugrađenih instalacija. 

9.2.Određivanje lokacije opasnog objekta 

Objekti koji se koriste za proizvodnju eksplozivnih materija mogu se u zavisnosti od karakteristika 

materija sa kojima se radi i tehnološkog postupka podijeliti u dvije grupe: 

- Objekti ugroženi od eksplozija, 

- Objekti ugroženi od požara. 

16 


Pod objektima ugroženim od požara smatraju se objekti u kojima je prisutna eksplozivna materija 

ili sirovine eksplozivnog karaktera. 

Objekti ugroženi od požara smatraju se svi ostali objekti (skladište rastvarača, zapaljivih sirovina, 

administrativne uprave i dr.). 

25 

S obzirom na dejstvo moguće eksplozije ili požara opasne materije na okolinu, prostor oko opasnih 

objekata se dijeli na: 

- Zonu prenosa detonacije, 

- Zonu teških oštećenja u kojoj se ruše noseći zidovi zgrada usljed dejstva udarnog talasa i teških 

letećih komada, ali ne donosi do prenosa detonacije, 

- Zonu srednjih oštećenja, u kojoj seruše pregradni zidovi, nadstrešnice i laki krovovi, izbijaju 

okviri prozora i vrata i sl., 

- Zonu lahkih oštećenja, u kojoj se oštećuju okviri podova i vrata, lome proozorska stakla, 

crijepovi i sl., 

- Sigurnu zonu u kojoj dolazi samo do djelimičnog oštećenja prozora. 

Objekti ugroženi od eksplozija moraju biti postavljeni tako da ne ugrožavaju i ne budu ugroženi 

od drugih objekata. Oni moraju biti postavljeni na sigurnoj udaljenosti od naselja, škola, bolnica, 

javnih objekata, željezničkih i drumskih komunikacija, vodova visokog napona itd. 

Po pravilu ovakve objekte treba postavljati na terenu koji ima prirodnu zaštitu, a ako to nije 

moguće onda s e oko njih postavljaju zaštitni nasipi. Raspored opasnih objekata mora biti takav 

da se izbjegne mogućnost prenosa detonacije i požara na susjedne objekte, kao i rušenje susjednih 

objekata vazdušnim udarom i seizmičkim talasom prouzrokovanim eksplozijom. Oni se mogu 

postavljati u granicama zone srednjih oštećenja. 

Određivanje granica sigurne zone vrši se na osnovu: 

- Količine i kategorije osjetljivosti eksplozivne materije, 

- Tipa i namjene objekta, 

- Tipa i namjene susjednih objekata, pri čemu se vodi računa i o predviđenom stepenu oštećenja 

susjednih objekata. 

Prema kategoriji osjetljivosti eksplozivne materije se dijele u tri kategorije: 

a) Kategorija I- inicijalni eksplozivi i inicijalne smjese za detonatore u svom stanju.

) Kategorija II- brizantni eksplozivi, nitroceluloza sa sadržajem vlagedo 10%, pirotehničke 

smjese koje se poslije aktiviranja eksplozivno raspadaju, inicijalni eksplozivi sa 25% vode i 

crni barut u slobodnom i presovanom stanju. 

c) Kategorija III- malodimni baruti, kompozitne smjese, suha dinitro jedinjenja (DNT), 

nitroceluloza sa sadržajem vode ili alkohola preko 10% i pirotehničke smjese koje se ne 

raspadaju eksplozivno ili je to moguće samo u izuzetnim uslovima. 

26 

Proračun najmanjeg bezbjednog rastojanja polazi od teorije talasa, prema kojoj efekti eksplozije, 

u trodimenzionalnom prostoru opadaju sa trećim stepenom rastojanja. Odatle se bezbjednosno 

rastojanje ( R y m) povećava sa trećim korijenom mase eksploziva (M y kg).

Slika 4. Sigurne udaljenosti opasnih objekata, za opasne materije kategorije II i III 17 

27 

17 


Slika 5. Sigurne udaljenosti opasnih objekata, za opasne materije kategorije I 18 

18 


28 

Slika 6. Sigurne udaljenosti opasnih objekata, za sve opasne materije 19 

19 


29 

10. ELEKTRIČNI UREĐAJI ZA PROSTORE UGROŽENE OD PRAŠINE 

EKSPLOZIVA 20 

Električni uređaji koji se koriste u prostorima ugroženim od prašine eksploziva treba da ispune 

sljedeće zahtjeve: 

- Mora da bude onemogućeno prodiranje prašine eksploziva u kućište uređaja, kod kojih postoji 

mogućnost paljenja iskrom, lukom ili zagrijavanjem kućišta, 

- Temperatura dijelova uređaja do kojih može da prodre prašina eksploziva može maksimalno 

da iznosi 2/3 temperature paljenja, odnosno temperature rastvaranja eksploziva, 

- Električni uređaj i dijelovi uređaja moraju da budu tako izvedeni da je potpuno onemogućeno 

stvaranje statičkogelektriciteta, mehaničke iskre ili zagrijavanjem trenjem. 

Električni uređaji namijenjeni za zonu E0 moraju se izraditi u jednom od sljedećih stepena zaštite: 

- Minimalno IP 65, uz sve priključke osigurane od popuštanja, 

- U neprodornom oklopu , najmanje za grupu gasova B, i stepen zaštite IP 54, 

- U nadpritisku za stepen zaštite IP 54, 

- U izradi samosigurnost, 

- U povećanoj sigurnosti, uz stepen zaštite IP 54, 

- U zaštiti punjenje u čvrstim materijama. 

Upotreba razvodnika i utikačkih naprava u zoni E0 nije dozvoljena. 

Svjetiljke moraju imati atestni dodataka o posebnom ispitivanju u sklopu zahtjeva standarda. 

Električni uređaj namijenjeni za zonu E1mora da bude izrađen prema sljedećim uslovima: 

- Svi uređaji za zonu E0 mora se koristiti za zonu E1, 

- Min/IP 54, uz sve priključke osigurane od popuštanja, 

- U samosigurnost, uz stepen zaštite IP 44. 

20 


30 

11. EKSPLOZIJA PARA TEČNOSTI U STANJU KLJUČANJA 21 

11.1. Eksplozija vatrene lopte 

Modeliranjem eksplozije para tečnosti u stanju ključanja vrši se određivanje: 

- Uslova nastanka i karakteristika vatrene lopte, 

- Zona prostiranja energije sa smrtnim ishodom za ljude, 

- Zona prostiranja energije sa izazivanjem požara, na susjednim objektima i težim i lakšim 

opekotinama za ljude, 

- Određivanje sigurnih zona. 

Slika 7. BLEVE 22 

21 


22 

https://www.google.ba/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwi_oo_8_ 

bDWAhVDthoKHXjXCwYQjRwIBw&url=http%3A%2F%2Fwww.americanpreppersnetwork.net%2Fviewtopic.php%3F 

t%3D39286%26p%3D344593&psig=AFQjCNEC5C3Vf_abxysx_spZdGyUi8EJQA&ust=1505901380516777

31 

Proračun parametara BLEVE: 

1. Maksimalni prečnik vatrene lopte, Dmax=5,8×M 1/3 

2. Vrijeme trajanja vatrene lopte, TBLEVE=2,6×M 1/6 

3. Visina centra vatrene lopte, HBLEVE=0,75 × Dmax 

4. Početni prečnik vatrene polusfere, Dpolusfera=1,3 × Dmax

32 

12. PIROTEHNIČKA ANALIZA- OSNOVNI PARAMETAR BEZBJEDNOSTI U 

PROCESIMA PROIZVODNJE EKSPLOZIVNIH MATERIJA 23 

Proces proizvodnje eksplozivnih materija pripada kategoriji rizičnih tehnologija. Svaka 

prenamjena proizvodnih pogona izmjenom postupaka i procesa rada, zahtjeva složenu i 

sveobuhvatnu analizu i izradu odgovarajućih pirotehničkih elaborata.bez ponovnog razmatranja 

lokacije objekta, karaktera i stanja ugrađene opreme i uređaja, ne može se odobriti uvođenje novih 

tehnoloških postupaka sa aspekta bezbjednosti ljudi i imovine. 

Prilikom promjene tehnološkog procesa mora se poći od postojeće investiciono-tehničke 

dokumentacije i izrade nove pirotehničke analize, primjerene zahtjevima samog predloženog 

procesa proizvodnje. 

Istovremeno, sam razvoj tehnologija, i pratećih elemenata procesa industrije, u oblasti 

građevinarstva, elektrotehnike i mašinstva, izmjena postojećih procesa, kao i stupanje na snagu 

novih tehničkih propisa, nameću obavezu prilagođavanja postojećih objekata većim standardima 

i stepenu postignute tehničke bezbjednosti. To znači, prije svega, da se postojeći proizvodni 

kapaciteti, oprema i uređaji ne mogu da koriste, za primjenu u novim tehnološkim postupcima bez 

predhodno bezbjednosno-tehničke provjere. 

Pri tome se nikada ne smiju zanemariti karakteristike ekplozivnih materija. One su sposobne da u 

vrlo kratkom vremenu oslobode energiju mega džula i više. Visoka koncentracija energije u 

vremenu i prostoru svrstava eksplozivne materije u grupu izvora energije vrlo visokih gustina. 

Dakle, eksplozivne materije su, hemijska jedinjenja ili mehaničke smjese, sposobne da se samo 

pod dejstvom početnog impulsa vrlo brzo razlažu i, pri tom, postupku oslobode određenu količinu 

toplote, veliku količinu gasova koji su pod vrlo visokim pritiskom i temperaturom. 

Pritisak može da bude i preko 100.000 bar. 

Poslije iniciranja, oko eksplozivnog punjenja se pojavljuje polje eksplozije. Pod poljem eksplozije 

podrazumijevamo prostor u kojem se za svaku tačku jednoznačno određuju svi parametri 

neophodni za definiciju eksplozivnog stanja produkata eksplozije. 

23 


33 

12.1. Zadaci pirotehničke analize 

Zadatak svake pirotehničke analize je, prije svega, analiza bezbjednosnog uticaja između 

postojećih objekata kompleksa i svakog pojedinačnog objekta predviđenog za uvođenje novih 

tehnologija. 

Pri tom, ovom analizom treba odrediti bezbjednosne zone za okolne objekte koji su bez uticaja na 

objekte predviđene za nove tehnološke potrebe, ali imaju uticaja da se izvrši klasifikacija ukupnog 

bezbjednosnog prostora za eventualno dalje korištenje postojećih ili izgradnju novih objekata. 

Za pravilnu procjenu prostora neophodne su podloge investitora, situacija u razmjeru 1:1000, koja 

se sastoji iz više pojedinačnih cjelina i jedinstvene situacione skice kompleksa objekta. 

Osim ove, neophodna je i podloga u vidu tekstova. Ova podloga je pisani materijal za sve objekte 

koji su od interesa za izradu analize. Ona sadrži : 

- Kratak opis namjene objekta, 

- Vrstu i količinu opasne materije, za svaki objekat posebno, 

- Konstruktivne karakteristike objekta, 

- Opis pratečih instalacija. 

Za novi objekat koji se predviđa za izgradnju, obavezna jelinijska skica sa glavnim dimenzijama 

pojedinih prostorija i samog objekta. Kako se često radi o različitim vrstama opasnih materija, pa 

i eksploziva, obavezno se određuju zadate fazne količine koje su svedene na ekvivalent TNT. 

U drugom koraku, pirotehnička analiza, vrši klasifikaciju radnih prostora i objekata naopasnost od 

detonacije. Imajući u vidu fizičko-hemijske osobine eksplozivnih materija i tehnološke postupke, 

u procesu rada postoje tri osnovna oblika manipulacije sa EM. 

Prvi oblik je kada se postupci rada izvode ručno ili pomoćnim sredstvima, a nisu opasne po život 

čovjeka, pod uslovom da su ispoštovani svi normativi kao npr. : 

- Dozvoljene količine opasnih materija u pogonu, 

- Načini manipulisanja, 

- Receptura,

- Kontrola i praćenje samo propisanih fizičko-hemijskih parametara procesa, 

- Sprovođenje zaštite od statičkog elektriciteta, 

34 

- Održavanje svih elemenata instalacija protiv ekplozivne zaštite ufunkcionalnom stanju prema 

odredbama JUS IEC-19, 

- Zabrana uvođenja stimulativnog načina nagrađivanja za rad u smislu povećanja radne norme. 

Dakle, u ovom obliku rada sa eksplozivnim materijama osnovni bezbjednosni faktor je čovjek i 

samo on može da izazove neželjenu posljedicu.naravno, izuzeti su uticaji elementarne nepogode, 

ili više sile. 

Ovaj oblik procesarada klasifikuje se kao „operacija koja nije opasna ili malo opasna“, sa malim 

koeficijentom vjerovatnoće pirotehničke nesreće. 

Drugi oblik je kada se predviđene tehnološke operacije izvode pomoću alata, mašina i uređaja i 

nisu opasne po život čovjeka, ali opasnost postoji za sam uređaj, jer se propisanom tehnologijom 

predvuđa mogućnost nesreće. 

Zato ova analiza mora da predvidi ugradnju i postavljanje ovih uređaja ubezbjedne prostore, a 

njihovo upravljanje i samo vođenje procesa iz neopasnog prostora. Ovdje jeisključen „faktor 

čovjek“. 

Ovakav oblik vršenja procesa klasifikuje se kao „operacija opasna za mašinu i uređaj“. 

Treći oblik je u slučaju kad se previđene tehnološke operacije izvode u posebnim prostorima, sa 

mašinama i uređajima pored kojih je stalno prisustvo čovjeka neophodno, radi praćenja procesa i 

kontrole naćina izvođenja zadatih operacija. Ovakav ooblik procesa rada klasifikuje se kao 

„operacija opasna po uređaj i djelimično opasna za čovjeka“. 

12.2. Međusobni uticaji opasnih objekata 

Prilikom ramatranja ovakvog uticaja treba poći od ukupne količine eksploziva koja se može 

inicirati. Principijelno, polazi se od najnepovoljnijeg slučaja i vrši analiza uticaja na bezbjednosna 

rastojanja. Pri tome se neto količina ekspoloziva svodi na ekvivalent TNT-a. 

Ova količina je rezultat tehnoloških zahjeva za jednu smjenu rada. Svakako da analiza obavezuje 

nastriktnu primjenu tehnoloških postupaka i u drugim opasnim objektima u okruženju.

Izračunavanje pritiska eksplozije na rastojanjima od epicentra eksplozije jevažno za izračunavanje 

bezbjednosnih odstojanja između objekta. 

35 

Kao što je poznato sadašnje tablice koje važe za izračunavanje bezbjednosnih rastojanja, i pored 

međusobnih razlika u zavisnosti od zemlje porijekla, koje su beznačajne, me tretiraju vrstu 

eksploziva, već se uglavnom sve svodi na proračun ekivalentnosti sa TNT-om. 

Ima tendencija da se svi objekti koji treba da izdrže različite pritiske eksplozije, kategorišu u 10 

stepeni opasnosti: maksimalni sa natpritiskom od 100 bar koji sigurno ruši svaki objekat, označen 

kao 1. stepen opasnosti, i najniži označen kao 10. stepen opasnosti na kom odstojanju vlada 

natpritisak od 10 -7 bar. 

12.3. Bezbjednosne mjere 

Imajući u vidu naprijed iznjeto, bezbjednosne mjere počinju od analize perimetara. Zato se spoljni 

prostor oko ograde kompleksa ovakvih industrija mora da proglasi zonom zabranjene gradnje sa 

ograničenjima: 

- Bezbjednosnog pojasa od min. 100 m širine, 

- Protivpožarnog pojasaod min. 25 m širine, 

- Protivpožarnog zaštitnog mehkog pojasa sa unutrašnje strane perimetra širine 5 m. 

Sam perimetar mora da bude adekvatno osvjetljeni. Prilikom izrade glavnog izvođačkog projekta, 

moraju se sprovesti sve potrebne bezbjednosne mjere u arhitektonsko-građevinskom smisli, 

elektrotehničkom smislu, termotehničkom smislu, protiv požarnom smislu, sve u skladu sa 

važećim propisima za određenu vrstu tehnološkog postupka i same eksplozivne materije u 

postupku.

36 

13. UPOTREBA VATROMETNIH BOMBI I DRUGIH PIROTEHNIČKIH PROIZVODA 

U URBANIM SREDINAMA 24 

Odredbama zakona o eksplozivnim materijama, zapaljivim tečnostima i gasovima pod pojmom 

eksplozivne materije podrazumjevaju se: 

- Privredni eksplozivi, 

- Sredstva za paljenje eksploziva, 

- Pirotehnički proizvodi, 

- Privredna municija, 

- Barut, 

- Sirovine eksplozivnog karaktera. 

U skladu sa tim pod pirotehničkim proizvodima podrazumjevamo sredstva za vatromete, 

protivgradne rakete, i druge rakete koje se koriste u naučne, privredne i druge svrhe, kao i predmeti 

sa eksplozivnim sastojcima sa dejstvom eksplozivaili drugim, u cilju postizanja efekta razaranja, 

vatre, svjetlosti, pucanja ili dima. 

Osnovne komponente svake pirotehničke smjese su oksidansi i gorive materije. 

Oksidansi su materije veoma bogate kiseonikom koje se eksplozivnim sastavima dodaju radi 

omogućavanja procesa reakcije oksidacije razloženih komponenata eksplozivnih materija. 

Pomenute uslove najbolje ispunjavaju nitrati barijuma, natrijuma, kalijuma, kalijum-hlorida i 

barijum-peroksida. 

Gorive materije su komponente koje se eksplozivnim sastavima dodaju, radi obezbjeđenja 

optimalnog sadržaja toplotne energije. To su, najčešće, materije sa bogatim sadržajem ugljenika, 

kiseonika i vodonika, a često se koriste i metalni prahovi zbog njihovog visokog energetskog 

potencijala. 

24 


Od organskih materija, kao gorivi materijal se najčešće koriste: naftalin, mliječni šećeri ili škrob. 

Od neorganskih materija, najčešće su u primjeni: prah magnezijuma, aluminijuma, fosfora, 

sumpora i silicijuma. Za postizanje signalno i signalno-evjetlosnih efekata, osim pomenutih 

komponenti, sastav sadrži i određena jedinjenja koja boje plamen i ostvaruju intenzivniji efekat jer 

čine boje plamena. 

37 

Crvenu boju ostvaruju isključivo jedinjenja stroncijuma. Žutu boju ostvaruju isključivo soli 

natrijuma, dok zelenu boju jedinjenja barijuma. 

Bijelu boju omogućuje primjena dvije vrste oksidansa: barijum i kalijum nitrata, pa se dodavanjem 

određenih količina praha magnezijuma ili alumijuma intenzitet blijedo bijele boje plamena 

povećava. 

Slika 8. Vatrometna bomba 25 

13.1. Priprema i izvođenje svjetlećeg vodopada 

Osim vatrometnih bombi, u primjeni je često i svjetleći vodopad. Da bi se ostvario odgovarajući 

svjetlosni efekat, vodopad se izvodi sa minimalne visine od 10 metara. Za izvođenje vodopada 

koristi se poseban uređaj, koji se postavlja u stabilan položaj, na takvom mjestu koje omogućava 

slobodan pad užarenih iskri, nakon njegovog aktiviranja. Izvrši se pregled samog pakovanja 

pirotehničke smjese, radi eliminacije eventualog oštećenja prilikom transporta, od proizvođača 

do samog mjesta korištenja. Pošto se vrši postavljenje vodopada u predviđena ležišta lansirnog 

25 

https://www.google.ba/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjkoqf9_7 

DWAhUMOxoKHRnNCC4QjRwIBw&url=http%3A%2F%2Fwww.vatrometi.me%2Fprofesionalni_vatrometi.htm&psig 

=AFQjCNHgUTLd5uOYWk3OeUlNXQdojoi6_A&ust=1505901922967013

uređaja vrši se njegovo međusobno povezivanje štapinom, pri čemu se na kraju ostavlja slobodan 

dio štapina za njegovo pripaljivanje. 

13.2. Osnovne bezbjednosne mjere kod korištenja vatrometnih bombi i vodopada 

Pri manipulaciji i radu sa eksplozivnim materijama, preduslov za efikasnu zaštitu života i 

bezbjednosti ljudi, materijalnih dobara i same čovjekove sredine je, prije svega: 

38 

- Poznavanje osnovnih karakteristika i osobina eksplozivnog materijala sa kojim se rukuje, 

- Poznavanje uputstva proizvođača eksploziva za propisan način rukovanja, 

- Sprovođenje mjera zaštite od požara, 

- Bezprijekorna disciplina u radu, opreznost i budnost. 

Sprovođenje bezbjednosnih mjera vrši se u dvije kategorije: opšte i posebne. 

a) Opšte bezbjednosne mjere 

- Zakonom o prometu eksplozivnih materija određeno je da eksplozivnim materijama mogu da 

rukuju samo punoljetna lica, koja su stručno osposobljena za rukovanje tim materijama. 

- Poslove preuzimanja transporta, uskladištenja na mjestu upotrebe i izdavanje eksplozivnih 

sredstava mogu da vrše samo ovlašćena stručna lica, na osnovu predhodno pribavljenog 

odobrenja od strane nadležnog organa za unutrašnje poslove. 

- Vatrometne bombe i vodopadi se mogu koristiti samo ako su propisno zapakovani, u 

proizvođačku ambalažu, i posebno vidno označeni. Nije dozvoljeno pravljenje smjesa i 

bombi na mjestu izvođenja, bombe i vodopadi moraju imati odgovarajuću deklaraciju 

proizvođača. 

- Za svaku eksplozivnu napravu, proizvedenu u inostranstvu, mora se dostaviti na uvid stručno 

mišljenje stranog isporučioca, kojim se od strane proizvođača dokazuju njene osobine. 

- Deklaracijom se potvrđuje ime i hemijski sastav eksplozivne materije, sadržaj aktivnih 

materija, datum proizvodnje i rok upotrebe, način uskladištenja, namjena i način transporta 

proizvoda. 

- Korištenje sredstva ne može se dozvoliti bez predhodno pribavljenog odobrenja za nabavku i 

prevoz do mjesta upotrebe. Zahjtev za izdavanje odobrenja za nabavku eksplozivnih materija 

sadrži : podatke o licu ili preduzeču, organizaciji koja podnosi zahjev, podatke o licu koje će 

preuzeti eksplozivnu materiju, tehnički naziv materije, razloge zbog kojih se materija 

nabavlja, podatke o načinu prevoza i upotrebe, sa rokom do kojeg će materija biti utrošena. 

b) Posebne bejzbjednosne mjere

- Određivanje lokacije za izvođenje vatrometa i vodopada podrazumijeva, prije svega, 

uklanjanje cjelokupnog zapaljivog materijala, iz zone sigurnosti izvođenja. Pri izboru mjesta 

za izvođenje vodopada, posebna pažnja treba da se obrati širini zone padanja iskri(tri do pet 

metara), pri brzini vjetra ne većoj od 0,5-2m/sec, u toj zoni ne smije da bude otvora i 

transportnih sredstava. 

39 

- Izbor lokacije za izvođenje vatrometa vrši se zajednički od strane organizatora, vođe grupe 

za izvođenje i ovlaštenih službenih lica organa unutrašnjih poslova koji je odobrio izvođenje. 

- Sigurnosna udaljenost objekta i građena od mjesta izvođenja, ostvaruje se neposrednim 

fizičkim obezbjđenjem prostora i zabranama obavljenja saobraćaja i bilo kakvih kretanja 

nepozvanih lica, neposredno prije početka postavljanja lansirnih rampi, pa sve do kraja 

izvođenja efekta o kojima je riječ. Ove prostorne mjere treba da obezbjedi nadležni organ za 

unutrašnje poslove. 

- Nagib cijevi za izvođenje vatrometa uvijek je suprotno usmjeren od publike. Prema 

obavljenim proračunima, u funkciji kalibra, vatrometnih bombi, minimalna bezbjednosna 

rastojanja mjesta lansirnih rampi od prisutnih građana su u krugu poluprečnika: 40 metara za 

kalibar bombe od 60 mm, 50 metara za kalibar bombe od 82 mm, 80 metara za kalibar 

bombe od 150 mm. 

- U ovakvoj određenoj zaštitnoj zoni, prostor iznad usta cijevi lansera mora da bude sasvim 

slobodan od prepreka bilo kakve vrste. 

- Ako se vrši istovremeno aktiviranje bombi iz više lansirnih rampi, istog ili različitih 

kalibara, bezbjendosna zona proširuje se i predstavlja unutrašnji prostor pojedinačno 

određenih rastojanja. 

- Za slučaj pojave olujnih vjetrova i većih brzina vjetra, vođa grupe i radniciza izvođenje 

vatrometa i vodopada su dužni da prekinu izvođenje efekata, odnosno da prate let i 

djelovanje bombi, i po potrebi da izvrše korekciju izvođenja

40 

14. ZAKLJUČAK 

Eksplozivna atmosfera je proces naglog sagorijevanja mješavine vazduha i zapaljivih gasova, para, 

dima ili prašine. 

Pri atmosferskim uslovima postaju samozapaljivi ili eksplozivni u slučaju pojave varnica. 

Prati ih udarni talas pritiska produkta sagorjevanja, naglo povećanje temperature i detonacije u 

sudu u kojem se nalazi. 

Zone opasnosti predstavljaju kategoriju eksplozivno opasnog prostora prema vjerovatnoći da se u 

njemu pojave eksplozivne smjese. Imamo zonu najveće opasnoti, zonu povećane opasnosti i zonu 

opasnosti. 

Pri eksploziji dolazi do promjene agregatnog stanja gdje čvrste i tečne materije prelaze u gasovito 

stanje. 

Imamo gornju i donju granicu eksplozivnosti.

41 

15. POPIS SLIKA I TABELA 

Slika 1. Uticaj prisustva zapaljivi gasova na pomjeranje donje granice eksplozivnosti hibridne 

smjese PVC u vazduhu u funkciji veličine čestica PVC 

Slika 2. Logogram za primjenu metodološkog postupka klasifikacije zona opasnosti prašina 

Slika 3. Logogram za primjenu metodološkog postupka klasifikacije zona opasnosti prašina 

Slika 4. Sigurne udaljenosti opasnih objekata, za opasne materije kategorije I i II 

Slika 5. Sigurne udaljenosti opasnih objekata, za opasne materije kategorije I 

Slika 6. Sigurne udaljenosti opasnih objekata, za sve opasne materije 

Slika 7. BLEVE 

Slika 8. Vatrometna bomba 

Tabela 1. Klase prašina prema maksimalnoj brzini porasta pritiska 

Tabela 2. Zavisnost pritiska eksplozija od dimenzije čestica aluminijuma

42 

16. LITERATURA 

1. „Metodologija određivanja zona opasnosti-eksplozivi i zapaljive prašine“- M.J.Radovan, 

D.P.Aleksandar, M.I.Jovan, Univerzitet u Beogradu, prvo izdanje. 

2. https://www.bing.com/images/search?q=uticaj%20prisustva%20zapaljivih%20gasova%20gr 

afikon&qs=n&form=QBIR&sp=- 

1&pq=uticaj%20prisustva%20zapaljivih%20gasova%20grafikon&sc=0- 

43&sk=&cvid=100AE5360FD848398696E8B8A20F49F2 

3. https://www.bing.com/images/search?view=detailV2&ccid=T%2bV3JQdK&id=121EE856E 

C71F3142E7D6656ADDF8DF7197D35DB&thid=OIP.T- 

V3JQdKCsk0PO7r4PZrOgEsCg&q=eksplozija+para+te%c4%8dnosti+u+stanju+klju%c4%8 

danja+&simid=608001095346753143&selectedIndex=0&ajaxhist=0 

4. https://www.google.ba/search?q=logogram+opasnog+prostora&source=lnms&tbm=isch&sa 

=X&ved=0ahUKEwiM7f-3nvfUAhVDuBoKHbwPA28Q_AUIBigB&biw=1366&bih=662 

5. https://www.scribd.com/doc/96507217/PO%C5%BDARI-EKSPLOZIJE 

6. https://www.bing.com/images/search?view=detailV2&ccid=ISly5CUE&id=3CDDEC212077 

7386DDA3B6BA78130C31CB4B83FF&thid=OIP.ISly5CUE5C5tsoof- 

HteYQEsDn&q=boiling+liquid+expanding+vapor+explosion&simid=607987136703041256 

&selectedIndex=3&ajaxhist=0 

7. https://www.scribd.com/presentation/96505850/OPASNE-MATERIJE-op%C5%A1ti-deo 

8. https://www.google.ba/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&v 

ed=0ahUKEwi4yOqhJbVAhVEKpoKHVyPCc4QFggiMAA&url=https%3A%2F%2Fwww.scribd.com%2Fdocu 

ment%2F269147100%2FA2-Opasne-materije-pozar-i-eksplozija-2- 

pdf&usg=AFQjCNHI8PSsx26_dHp58PNgOzhBVjjK2w

43

Diplomski radi,finalni

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?