Modern Azərbaycan ailə modeli

ÚßÌÈËß ×È×ßÊ 

ÌÎÄÅÐÍ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ 

ÀÈËß ÌÎÄÅËÈ 

"Åëì âÿ òÿùñèë" 

ÁÀÊÛ–2019

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Ìÿëàùÿò Ùÿñÿíîâà, 

ìèëëÿò âÿêèëè, "Øþùðÿò" îðäåíëè 

Åëìè ðåäàêòîð: 

Ðÿé÷èëÿð: 

Ãÿçÿíôÿð Ïàøàéåâ, 

ïðîôåññîð 

Èñà Ùÿáèááÿéëè, 

àêàäåìèê 

Àñèô Ðöñòÿìëè, 


Ùèìàëàé Ãàñûìîâ, 


Åëíóð Ðöñòÿìîâ, 

ïñèõîëîã 

Áó òîïëó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãåéðè-Ùþêóìÿò 

Òÿøêèëàòëàðûíà Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí 2019-úó èë áèðèíúè ãðàíò 

ìöñàáèãÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìàëèééÿëÿøäèðèëÿí, "Çÿêà Èøûüûíäà" Ìèëëè Äÿéÿðëÿðèí 

Òÿáëèüèíÿ Éàðäûì Èúòèìàè Áèðëèéè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí 

("Àèëÿ, ãàäûí âÿ óøàãëàðûí ñîñèàë, ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè èíêèøàôûíà äàèð òÿøÿááöñëÿð" 

áþëöìö öçðÿ) "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ 

ìààðèôëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðèíèí òÿøêèëè" ö÷àéëûã ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ 

íÿøð åäèëÿðÿê éàéûìëàíûð. Êèòàáäà Àçÿðáàéúàí àèëÿ òÿñèñàòûíûí 

ìöõòÿëèô ôîðìàëàðû, õöñóñÿí ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëëÿðè ùàããûíäà 

åëìè-ñîñèîëîæè ìàòåðèàëëàð òîïëàíûá. Êèòàá àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð, 

åëÿúÿ äÿ ýåíèø îõóúó êöòëÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. 

Úÿìèëÿ ×è÷ÿê (Úÿìèëÿ Êþ÷ÿðè ãûçû Èñáÿíäèéàðîâà). Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí 

àèëÿ ìîäåëè. Áàêû, "Åëì âÿ òÿùñèë" íÿøðèééàòû, 2019, 80 ñÿù. 

© Úÿìèëÿ ×è÷ÿê 

ÛÑÁÍ 978-5-8020-1861-5 

Å-ìàèë: ú.úèúåê@ìàèë.ðó

Ìÿëàùÿò ÙßÑßÍÎÂÀ 

Ìèëëÿò âÿêèëè, "Øþùðÿò" îðäåíëè 

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÀÈËßÑÈÍÈÍ ÉÅÍÈ 

ÌÎÄÅËËßÐÈ ËÀÉÈÙßÑÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ 

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãåéðè- 

Ùþêóìÿò Òÿøêèëàòëàðûíà Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí ìàëèééÿ 

éàðäûìû èëÿ "Çÿêà Èøûüûíäà" Ìèëëè Äÿéÿðëÿðèí Òÿáëèüèíÿ Éàðäûì 

Èúòèìàè Áèðëèéè òÿðÿôèíäÿí 2019-úó èëèí ìàé àéûíäàí ùÿéàòà 

êå÷èðèëìÿñèíÿ áàøëàíàí "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí 

òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðèíèí 

òÿøêèëè" ìþâçóñóíäà ëàéèùÿ, àäûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, 

ñîí èëëÿðäÿ ÊÈÂ, èíòåðíåò âÿ ñîñèàë øÿáÿêÿëÿð âàñèòÿñèëÿ õàðèúäÿí 

ýÿëÿí äàâàìëû ýöúëö òÿñèðëÿðÿ, äÿðèí àøûíìàëàðà ìÿðóç 

ãàëàí ìèëëè àèëÿ ôîðìàëàðûíûí àðàøäûðûëìàñû, òÿäãèãàò÷ûëàð 

òÿðÿôèíäÿí áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿðèí òÿùëèëèíè âåðìÿêëÿ, úÿìèééÿòèìèç 

ö÷öí óéüóí ìîäåëëÿð òÿêëèô îëóíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ 

àòûëàí íþâáÿòè åëìè-ñîñèîëîæè ôÿàëèééÿò íþâëÿðè îëàðàã àêòóàë 

ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿúÿê. 

Èíêèøàô åòìèø Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíäÿ àèëÿ ïðîáëåìëÿðè èëÿ úèääè 

ìÿøüóë îëàí áåéèí ìÿðêÿçëÿðèíèí, ÃÙÒ-ëÿðèí, àèëÿ èíñòèòóòëàðûíûí, 

ñîñèîëîæè òÿñèñàòëàðûí ÷îõñàéëû àðàøäûðìàëàðûíà, 

ìàðàãëû íÿòèúÿëÿðèíÿ, ôÿðãëè ìåòîäîëîæè ìîäåëëÿðèíÿ ðÿüìÿí, 

Àçÿðáàéúàíäà äà, ùþêóìÿòèìèçèí ÷îõèñòèãàìÿòëè ôÿàëèééÿòè 

äàõèë îëìàãëà, äþâëÿò ãóðóìëàðû âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàð 

3

òÿðÿôèíäÿí áèð ñûðà úèääè ëàéèùÿëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ñîí âàõòëàðäà 

÷îõñàéëû åëìè-êöòëÿâè òÿäãèãàòëàð, ñîñèîëîæè ñîðüóëàð, 

êóëòóðîëîæè âÿ ñîñèîëîæè, èãòèñàäè-ñîñèàë àðàøäûðìàëàð àïàðûëñà 

äà, úÿìèééÿò âÿ îíóí êè÷èê ìîäåëè ñàéûëàí àèëÿ ìîäåëëÿðè, 

áèðýÿéàøàðûëûã ôîðìàëàðû, ýåíäåð ìÿñÿëÿëÿðè äóðìàäàí äÿéèøèêëèêëÿðÿ 

óüðàéûð, äþâðöí – çÿìàíÿíèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí 

îëàí åëìè-èíòåëëåêòóàë éàíàøìàëàð òÿëÿá åäèð. 

2018-úè èëèí àâãóñò àéûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 

Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãåéðè- Ùþêóìÿò Òÿøêèëàòëàðûíà 

Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí ìàëèééÿ éàðäûìû èëÿ "Çÿêà 

Èøûüûíäà" Ìèëëè Äÿéÿðëÿðèí Òÿáëèüèíÿ Éàðäûì Èúòèìàè Áèðëèéèíèí 

óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðäèéè, Áåéíÿëõàëã Ìÿòáóàò 

Ìÿðêÿçèíäÿ ýåíèø èúòèìàèééÿòèí, òÿäãèãàò÷ûëàðûí, àëèìëÿðèí, 

ùÿì÷èíèí éàçûëû âÿ åëåêòðîí ÊÈÂ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí, 

ÒÂ ÿìÿêäàøëàðûíûí, éåíè – ñîñèàë ìåäèà òÿìñèë÷èëÿðèíèí, 

áëîãåðëÿðèí èøòèðàê åòäèéè, "Àèëÿ äÿéÿðëÿðèíè þçöíäÿ ñèìâîëëàøäûðàí 

êóëòëàðûí òÿáëèüè ìÿãñÿäèëÿ òÿäáèðëÿðèí òÿøêèëè" 

àäëû èëê ëàéèùÿíèí íÿòèúÿëÿðèíèí òÿãäèìàò ìÿðàñèìèíäÿ 

ñÿñëÿíÿí ôèêèðëÿð, åéíè çàìàíäà, ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íÿøðÿ 

ùàçûðëàíàðàã ÷àï åäèëÿí "Àèëÿ äÿéÿðëÿðèíè ñèìâîëëàøäûðàí 

êóëòëàð" åëìè-êöòëÿâè êèòàáûíäàêû âÿ ýåíèøëÿíäèðèëÿðÿê 

èíòåðíåòäÿ éàéûìëàíàí www.çåêàèñùèýèíäà.àç öíâàíëû 

ñàéòäàêû àèëÿ ìþâçóëàðûíà, ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðÿ àèä åëìè-êöòëÿâè 

ìàòåðèàëëàðäàí, ìèëëè àèëÿ ìþâçóñóíäà èúòèìàè 

äèíëÿìÿ – äÿéèðìè ìàñàäà ñÿñëÿíÿí ìöëàùèçÿëÿðäÿí äÿ 

áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëàð êè, áó èúòèìàè áèðëèê, þç ïðîôèëèíÿ 

óéüóí îëàðàã, ïðîáëåìëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíè, ùÿì÷èíèí 

ãëîáàë äöíéàäà ýåäÿí èíòåãðàñèéà ÷àüûíäà ïëàíåòèí 

4

ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ éàøàéàí 55 ìèëéîíëóã ñîéäàøûìûçûí 

àèëÿ-ìÿèøÿò äöøöíúÿëÿðèíè òÿùëèë åòìÿê, öìóìèëÿøäèðÿðÿê 

ÿëàãÿäàð îðãàíëàð, ýåíèø èúòèìàèééÿò ãàðøûñûíäà âàúèá ñàéûëàí 

òÿêëèôëÿðëÿ ÷ûõûø åòìÿê ýöúöíäÿäèð. 

ÃÙÒ-íèí éåíè ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè 

íÿçÿðäÿ òóòóëàí ôÿàëèééÿò íþâëÿðèíäÿí, íÿøð åòìÿê ôèêðèíäÿ 

îëäóüó òîïëóíóí ïëàíûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, èúòèìàè áèðëèê 

öçâëÿðè ìöàñèð ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí ãëîáàëëàøäûüû, 

èíòåðíåòëÿøäèéè, åëåêòðîíëàøäûüû – âèðòóàëëàøäûüû áèð âàõòäà 

éåíè íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðè, åëÿúÿ äÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí, 

õàðèúè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí äàøûéûúûëàðûíà ÷åâðèëìÿêäÿ îëàí 

ýÿíú ñîéäàøëàðûìûç àðàñûíäà Àçÿðáàéúàí ìèëëè-ìÿíÿâè äöíéàýþðöøöíöí 

òÿðêèáèíäÿ åòíèê êèìëèéèìèçèí áèð ùèññÿñèíÿ 

÷åâðèëÿí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí äèð÷ÿëäèëìÿñèíè ãàðøûéà ìÿãñÿä 

ãîéóáëàð. Àíúàã, åéíè çàìàíäà, ìîäåðí àèëÿ ôîðìàëàðûíûí 

ìîäåëëÿðèíè èøëÿéèá ùàçûðëàéàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí èøòèðàêû èëÿ 

èúòèìàè-ìÿäÿíè, ñîñèàë-èíòåëëåêòóàë ìöçàêèðÿëÿðÿ ðÿâàú âåðÿ 

áèëÿúÿê åëìè-êöòëÿâè òîïëóíóí íÿøð åäèëìÿñè, ùÿì äÿ áó èñòèãàìÿòäÿ 

ñàùÿâè ÿäÿáèééàòûí çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿúÿêëÿð. 

Âàõòèëÿ áèçèì äÿ ðÿùáÿðëèéèíäÿ èøëÿäèéèìèç Àçÿðáàéúàí 

Ðåñïóáëèêàñû Àèëÿ, Ãàäûí âÿ Óøàã Ïðîáëåìëÿðè öçðÿ Äþâëÿò 

Êîìèòÿñè áó èñòèãàìÿòäÿ ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ñåâèíäèðèúè 

ùàëäûð êè, ìöõòÿëèô èúòèìàè áèðëèêëÿð, ÃÙÒ-ëÿð äÿ áó èñòèãàìÿòäÿ 

ùÿð çàìàí Ìèëëè Ìÿúëèñèí àèäèééÿòè îðãàíëàðû, êîìèòÿëÿðè, 

åëÿúÿ äÿ äèýÿð ðÿñìè äþâëÿò ñòðóêòóðëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð 

éàðàäûð, ìèëëè àèëÿ ìîäåëëÿðèìèç ìþâçóñóíäà ìöõòÿëèô 

ëàéèùÿëÿð ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. 

5

Êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû èëÿ áèð ôîðìàñèéàäàí äèýÿð éàøàì 

òÿðçèíÿ êå÷ÿí úÿìèééÿòèìèç, åëÿúÿ äÿ Åðìÿíèñòàíûí èøüàë÷û 

ñèéàñÿòè, Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí âÿ Äàüëûã Ãàðàáàüäàêû ìÿëóì 

ìöíàãèøÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ äîüìà éóðä-éóâàëàðûíäàí ãîâóëìóø 

ìèëéîíà éàõûí èíñàíûìûçûí, éöç ìèíëÿðëÿ àèëÿìèçèí òàëåéè 

ùàìûìûçû äöøöíìÿéÿ âàäàð åäèð. Äèããÿòèìèçäÿ î äà âàð 

êè, ÷àüäàø ýåíåòèê-ìÿíÿâè õÿðèòÿìèçè àøûíäûðà áèëÿúÿê ëèáåðàëðàäèêàë 

äàëüàëàð ìèëëè äÿéÿðëÿðèìèçÿ äàüûäûúû òÿñèðëÿð âóðóð. 

Òÿìÿëè Öìóììèëëè Ëèäåðèìèç Ùåéäÿð ßëèéåâ òÿðÿôèíäÿí ãîéóëàí, 

ñîíðàëàð ìþùòÿðÿì Ïðåçèäåíòèìèç Èëùàì ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè, 

Áèðèíúè âèòñå-ïðåçèäåíò, áöòöí äöíéàäà ãàäûíëàðûìûçûí, 

àíàëàðûìûçûí äîñòó, àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí áþéöê òÿáëèüàò÷ûñû 

êèìè âÿòÿíäàøëàðûí áþéöê åòèìàäûíû ãàçàíìûø Ìåùðèáàí õàíûì 

ßëèéåâàíûí áèðáàøà èøòèðàêû èëÿ ìöñòÿãèë þëêÿìèçäÿ àïàðûëàí 

óüóðëó äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèìèç áó èñòèãàìÿòäÿ ïðîáëåìëÿðèí 

áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. 

À÷ûã äöíéàäà éàøàäûüûìûçäàí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí èíñàíû, 

àèëÿñè, ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèç, àèëÿ ôîðìàëàðûìûçà õàðèúäÿí, 

éåíè òåõíîëîýèéàëàð âàñèòÿñèëÿ ìöõòÿëèô òÿçéèãëÿðÿ, òÿñèðëÿðÿ 

ìÿðóç ãàëûð. Ïðîáëåìèí êÿñêèíëèéèíè íèñáÿòÿí àçàëòìàã, 

íÿñèëëÿð àðàñûíäà äÿðèíëÿøÿí ìÿíÿâè-ðóùè ó÷óðóìëàðû 

àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ÿñðëÿð áîéó ôîðìàëàøàí ìÿèøÿò-àèëÿ 

èíñòèòóòëàðûìûçû, ñîñèàë-ìÿíÿâè òÿñèñàòëàðûìûçû äàùà äà ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, 

ãÿäèì âÿ ìîäåðí äÿéÿðëÿðèí ñèíòåçèíäÿí 

èáàðÿò íèêàù ìîäåëëÿðèíè òÿäãèã åòìÿê âàúèáäèð. Àçÿðáàéúàí 

úÿìèééÿòèíèí òàðèõÿí ãàçàíäûüû ìÿíÿâè äÿéÿð êîíñåïòëÿðè 

âÿ ìÿäÿíè èíñòèòóòëàðû è÷ÿðèñèíäÿ àèëÿ èëÿ áàüëû àíëàéûøëàðëà 

àüñàããàëëûã-àüáèð÷ÿêëèê äÿéÿðëÿðèíèí õöñóñè éåðè âàðäûð. Òÿ- 

6

ÿññöôëÿð îëñóí êè, ñîí çàìàíëàð áó ìÿíÿâè-ðóùè äÿéÿðëÿðÿ 

ãàðøû õàðèúäÿí ýåíèø ùöúóìëàð îëóð âÿ áÿçè ùàëëàðäà ýÿíúëÿðèìèçèí 

áèð ùèññÿñè ëèáåðàë äÿéÿðëÿð – èíñàí ùàãëàðû, ãàäûí 

àçàäëûüû, ýåíäåð áÿðàáÿðëèéè, úèíñè àçëûãëàðûí ùöãóãëàðûíûí 

ãîðóíìàñû êèìè "äÿáÿ ìèíäèðèëÿí òðåíäëÿð"èí òÿñèðè èëÿ î ãàðàéàõìàëàðà 

ãîøóëóð, ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿêè ìÿíôè òåíäåíñèéàëû 

âèðòóàë àêñèéàëàðà ãîøóëóð. 

Áó áàõûìäàí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè òÿêëèô îëóíàí "Ìîäåðí 

Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ 

òÿäáèðëÿðèíèí òÿøêèëè" ëàéèùÿñè éåíè ñîñèàë-êóëòóðîëîæè 

ùÿðÿêàòà áàøëàìàã, åéíè çàìàíäà, ÷àüäàø äöíéàäà 

ýåò-ýåäÿ çÿèôëÿéÿí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí áÿðïàñû âÿ ýåíèøëÿíìÿñè 

èñòèãàìÿòèíäÿ ôÿðãëè ôîðìàòëû àêñèéàëàð ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ, 

ñàäàëàíàí ìÿíôè ùàëëàðû íèñáÿòÿí çÿèôëÿòìÿéè ãàðøûñûíà 

ìÿãñÿä ãîéäóüóíäàí äÿéÿðëÿíäèðèëìÿëèäèð. Éàøëûëàðà 

îëàí ñàéüûíû, ýÿíúëÿðÿ-óøàãëàðà éþíÿëè ñåâýèíè àðòûðìàãëà 

áó èñòèãàìÿòäÿêè ýÿðýèíëèêëÿðè àçàëòìàüû, ãÿäèì äÿéÿðëÿðèìèçèí 

äèð÷ÿëäèëìÿñèíè, äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí 

àðàøäûðûëìàñûíû, î èñòèãàìÿòäÿ úèääè àääûìëàðû, èííîâàòèâ 

òÿøÿááöñëÿðè, éåíè éàøàì äöíéàýþðöøëÿðèíè, ìîäåðí 

àèëÿ ìîäåëëÿðèíè, éåíè íÿñëèí ãÿáóë åòäèéè ÷åâèê ôîðìàëàðû 

äÿñòÿêëÿäèéèíÿ ýþðÿ äÿ áó ôÿàëèééÿò íþâëÿðè àêòóàë 

ñàéûëìàëûäûð. 

Àèëÿ êîíñåïñèéàìûçûí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ ìåíòàë 

äÿéÿðëÿðèìèçäÿí ãàéíàãëàíàí åðêÿí íèêàùëàð, àçéàøëûëàðûí 

âàõòûíäàí ÿââÿë, èðàäÿëÿðèíÿ çèää åâëÿíäèðèëìÿñè, áóíëàðûí 

àúû íÿòèúÿëÿðè îëàðàã áîøàíìàëàð, åëÿúÿ äÿ éàðûì÷ûã, ìöíàãèøÿëè, 

éàðàëû àèëÿ òèïëÿðè èëÿ áàüëû ýåò-ýåäÿ àêòóàëëàøàí ïðîá- 

7

ëåìëÿðèí úÿìèééÿòÿ, äþâëÿòÿ éöêÿ ÷åâðèëìÿñè èëÿ áàüëûäûð. 

Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àèëÿ, Ãàäûí âÿ Óøàã Ïðîáëåìëÿðè 

öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè ñÿäðèíèí áèðèíúè ìöàâèíè âÿçèôÿñèíäÿ 

÷àëûøäûüûì èëëÿðäÿ äÿ, åëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 

Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí äþðä ÷àüûðûø öçâö êèìè áó ìÿñÿëÿëÿðè äàèìà 

þç äèããÿòèìèçäÿ ñàõëàìàüà ÷àëûøìûøûã. Éåíè Àçÿðáàéúàí 

Ïàðòèéàñû Ñèéàñè Øóðàñûíûí öçâö âÿ ÉÀÏ Íÿñèìè ðàéîí òÿøêèëàòûíûí 

ñÿäðè êèìè èíäèíèí þçöíäÿ äÿ èúòèìàè-ñîñèàë ôÿàëèééÿòëÿðèìèçäÿ 

àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ õöñóñè ùÿññàñëûãëà éàíàøìàüà 

÷àëûøûðûã. 

Ëàéèùÿíèí ÿñàñ ùÿäÿôè ìîäåðí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ, 

ãîðóíìàñûíäà, èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ, òÿäãèãè 

âÿ òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ, éåíè íÿñëÿ ÷àòäûðûëìàñûíäà, èíòåðíåò 

âÿ ãëîáàë åëåêòðîí ðåñóðñëàðûíäà, ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ 

ýåíèø éàéûëìàñûíäà ýÿíúëÿðèí ðîëóíóí àðòìàñûíà íàèë îëìàã, 

áó éþíäÿ ôÿðãëè ìåòîäëàðûí, ôîðìàëàðûí àõòàðûëàðàã òàïûëìàñûíà, 

èúòèìàèééÿò òÿðÿôèíäÿí òàíûäûëìàñûíà, äÿñòÿêëÿíìÿñèíÿ 

éþíÿëäèëèá. Áó ìÿíàäà ìèëëè âÿ ìîäåðí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí 

ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíàí ëàéèùÿ, ÷àï åäèëÿúÿê 

òîïëó, îðòàéà ÷ûõàí åëìè-ñîñèîëîæè ìàòåðèàëëàðûí åëåêòðîíëàøäûðûëàðàã 

éåðëÿøäèðèëÿúÿê ñàéòûí úÿìèééÿòèìèç ö÷öí õöñóñè 

ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, "Çÿêà Èøûüûíäà" Ìèëëè Äÿéÿðëÿðèí 

Òÿáëèüèíÿ Éàðäûì Èúòèìàè Áèðëèéè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà 

êå÷èðèëìÿñè ïëàíëàøäûðûëàí "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí 

òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðèíèí 

òÿøêèëè" ëàéèùÿñèíè äÿñòÿêëÿéèð, èúðà÷ûëàðà ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ 

óüóðëàð àðçóëàéûðûã. 

8

Àéíóð ÑÎÔÈÉÅÂÀ 

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àèëÿ, 

Ãàäûí âÿ Óøàã Ïðîáëåìëÿðè öçðÿ 

Äþâëÿò Êîìèòÿñèíèí ñÿäð ìöàâèíè 

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ 

ÌÎÄÅÐÍ ÀÈËß ÄßÉßÐËßÐÈ 

"Çÿêà Èøûüûíäà" Ìèëëè Äÿéÿðëÿðèí Òÿáëèüèíÿ Éàðäûì Èúòèìàè 

Áèðëèéè äþâëÿò àèëÿ ñèéàñÿòèíè äÿñòÿêëÿéÿðÿê ìöòÿìàäè 

îëàðàã Àçÿðáàéúàí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí, ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí 

òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ëàéèùÿëÿð ùÿéàòà êå÷èðèð, àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí 

àðàøäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ àðàøäûðìàëàð, åëìè-ñîñèîëîæè 

òÿùëèëëÿð àïàðûð. 

Áåëÿ ëàéèùÿëÿðäÿí áèðè 2018-úè èëèí àâãóñò àéûíäà Àçÿðáàéúàí 

Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãåéðè-Ùþêóìÿò 

Òÿøêèëàòëàðûíà Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí ìàëèééÿ éàðäûìû 

èëÿ ýåíèø èúòèìàèééÿòÿ òÿãäèì îëóíàí "Àèëÿ äÿéÿðëÿðèíè 

þçöíäÿ ñèìâîëëàøäûðàí êóëòëàðûí òÿáëèüè ìÿãñÿäèëÿ òÿäáèðëÿðèí 

òÿøêèëè" àäëû ëàéèùÿäèð. Ùÿìèí ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èúòèìàè 

áèðëèéèí ñÿäðè Úÿìèëÿ ×è÷ÿéèí ìöÿëëèôëèéè èëÿ "Àèëÿ äÿéÿðëÿðèíè 

ñèìâîëëàøäûðàí êóëòëàð" êèòàáû íÿøðÿ ùàçûðëàíàðàã 

÷àï åäèëìèøäèð. 

Áèëäèéèìèç êèìè, áó ìþâçóäà ýåíèø îõóúó êöòëÿñèíèí äèããÿòèíÿ 

÷àòäûðûëàí "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëè" åëìèêöòëÿâè 

ìÿãàëÿëÿðäÿí èáàðÿò éåíè êèòàá Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 

Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãåéðè-Ùþêóìÿò Òÿøêèëàòëàðûíà 

9

Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí ìàëèééÿëÿøäèðäèéè, "Çÿêà Èøûüûíäà" 

Èúòèìàè Áèðëèéèíèí ùÿéàòà êå÷èðäèéè "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí 

àèëÿ ìîäåëèíèí òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðèíèí 

òÿøêèëè" àäëû éåíè àêòóàë ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùàçûðëàíàðàã 

íÿøð îëóíóð. 

Ìöñòÿãèë äþâëÿòèìèç ìèëëè-ìÿíÿâè, åòèê-ìîäåðí äÿéÿðëÿðèìèçÿ 

áþéöê ñàéüû âÿ úèääè ìàðàãëà éàíàøûð, áó äÿéÿðëÿðèí 

ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí ýÿðÿêëè àääûìëàð àòàíëàðû 

ùÿð çàìàí äÿñòÿêëÿéèð. Áèç áèð õàëã îëàðàã ñîéêþêöìöçÿ, 

ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçÿ áàüëûëûüûìûçû ãîðóéóá ñàõëàìàã 

èìêàíûíû ãàçàíäûüûìûçà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 

Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâÿ âÿ äþâëÿòèìèçÿ ùÿð çàìàí 

ýöâÿíÿ áèëÿðèê. 

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àèëÿ, Ãàäûí âÿ Óøàã Ïðîáëåìëÿðè 

öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè äþâëÿò àèëÿ ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà 

êå÷èðÿí ãóðóì îëàðàã áó èñòèãàìÿòäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èúòèìàè 

áèðëèêëÿðè, ÃÙÒ-ëÿðè ùÿð çàìàí äÿñòÿêëÿäèéèìèç êèìè, 


Áèðëèéèíè äÿ äÿñòÿêëÿéèð âÿ ýÿëÿúÿê ôÿàëèééÿòèíäÿ óüóðëàð 

àðçó åäèðèê. 

10

Åëíóð ÐÖÑÒßÌÎÂ 

"Ýåíúàèëå.àç" Ïñèõîëîýèéà Åëìè Òÿäãèãàò 

Èíñòèòóòóíóí ñÿäðè, ïñèõîëîã 

ÄÞÂÐÖÌÖÇÖÍ 

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÀÈËßÑÈ: ßÍßÍßÂÈ, 

ÉÎÕÑÀ ÉÅÍÈ ÌÎÄÅËËßÐ?! 


Áèðëèéè òÿðÿôèíäÿí 2019-úó èëèí îðòàëàðûíäàí ùÿéàòà êå- 

÷èðèëÿúÿê "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ 

ìààðèôëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðèíèí òÿøêèëè" ëàéèùÿñè âÿ 

îíóí éåêóíó îëàðàã íÿøð åäèëÿúÿê òîïëó ö÷öí ìÿíäÿí ðÿé, 

åéíè çàìàíäà ìÿãàëÿ èñòÿíèëÿíäÿ åëìè, åéíè çàìàíäà ïðàêòèê 

ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëàí ïñèõîëîã êèìè úÿìèééÿòèìèç 

ö÷öí âàúèá ñàéûëàí íèêàù-àèëÿ ïðîáëåìëÿðè ùàããûíäà ôèêèð 

ñþéëÿéÿ áèëÿúÿéèìè äöøöíäöì. 

Ýöíäÿëèê èø ôÿàëèééÿòèìäÿ àèëÿ ïðîáëåìëÿðè èëÿ áàüëû ìöðàúèÿò 

åäÿí èíñàíëàðëà àïàðäûüûì êîíñóëòàñèéàëàð, åéíè çàìàíäà 

åëìè òÿäãèãàò èñòèãàìÿòèíäÿ ÷àëûøäûüûìäàí àðòàí áîøàíìàëàðà, 

àèëÿäàõèëè ìöíàãèøÿëÿðÿ áèýàíÿ ãàëà áèëìÿðÿì. ÊÈÂ âÿ èíòåðíåò 

ñàéòëàðûíäàêû ÷îõñàéëû åêñïåðò ðÿéëÿðèìèí, à÷ûãëàìàëàðûìûí 

áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ìÿùç áó ìÿñÿëÿëÿðÿ ùÿñð îëóíóð. Àíúàã 

àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ îíóíëà áàüëû ïðîáëåìëÿð ìÿíèì äöøöíäöéöìäÿí 

äÿ úèääè, ìöðÿêêÿá, ùÿðòÿðÿôëè òÿäãèãàòà åùòèéàúû 

îëàí ýöíöìöçöí ïðîáëåìàòèê ìÿñÿëÿñèäèð. 

Ùå÷ êèìÿ ñèðð äåéèë êè, õàðèúè þëêÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, ñîí 

èëëÿð Àçÿðáàéúàíäà äà ìèëëè àèëÿ ïðîáëåìëÿðè èëÿ äàâàìëû 

11

ìÿøüóë îëàí åëìè ìÿðêÿçëÿð, èúòèìàè òÿøêèëàòëàð, ñîñèîëîæè òÿñèñàòëàðûí 

ñàéû àðòìàãäà, èíêèøàô åòìÿêäÿäèð. Åëìè àðàøäûðìàëàðà, 

úèääè íÿòèúÿëÿðÿ, ìöõòÿëèô ìåòîäîëîæè éàíàøìàëàðà 

áàõìàéàðàã, äþâëÿò âÿ îíóí êè÷èê ìîäåëè ñàéûëàí àèëÿ òèïëÿðè, 

àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿð, ýåíäåð ìÿñÿëÿëÿðè äàâàìëû îëàðàã 

àðàøäûðûëìàëû, îíëàðà ýöíöìöçöí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí éàíàøûëìàëûäûð. 

Áó ìÿíàäà "Çÿêà Èøûüûíäà" Ìèëëè Äÿéÿðëÿðèí Òÿáëèüèíÿ 

Éàðäûì Èúòèìàè Áèðëèéèíèí "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí 

òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðèíèí òÿøêèëè" 

àäëû ëàéèùÿñèíèí àêòóàëëûüûíû ãåéä åòìÿê âàúèáäèð. Ìèëëè, 

éàõóä ìîäåðí àèëÿ ïðîáëåìëÿðèíèí ñÿáÿáëÿðè, äöíéàäàêû 

55 ìèëéîíëóã ñîéäàøûìûçûí, åëÿúÿ äÿ ãàðûøûã íèêàùëàðäàí 

îëàí àèëÿ ìîäåëëÿðèíè ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿí òÿùëèë åòìÿê, 

àðàøäûðìàëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðìàã âÿ ýåíèø 

êöòëÿëÿð ö÷öí âàúèá ñàéûëàí òÿêëèôëÿðëÿ ÷ûõûø åòìÿê ýöíöìöçöí 

ÿñàñ òÿëÿáëÿðèíäÿí áèðèäèð. 

Àçÿðáàéúàí ìèëëè-ìÿíÿâè, åòíèê-ìÿäÿíè éàíàøìà ôîíóíäà 

àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí äèð÷ÿëäèëìÿñè, åéíè çàìàíäà, ìîäåðí 

àèëÿ ôîðìàëàðûíûí ìîäåëëÿðèíè èøëÿéèá ùàçûðëàéàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí 

èøòèðàêû èëÿ èúòèìàè-ñîñèàë, ìÿäÿíè-èíòåëëåêòóàë åëìèêöòëÿâè 

òîïëóíóí íÿøð åäèëìÿñèíèí áó èñòèãàìÿòäÿ ïðîáëåìëÿðèí 

áèð ùèññÿñèíè àðàäàí ãàëäûðìàãäà èíñàíëàðûìûçà éàðäûì÷û 

îëàúàüûíà èíàìûìûç áþéöêäöð. 

ßëáÿòòÿ, ìèëëè âÿ ìîäåðí àèëÿ ìîäåëëÿðèíÿ äàèð ëàéèùÿ, 

÷àï åäèëÿúÿê òîïëó, îðòàéà ãîéóëàúàã åëìè-ñîñèîëîæè ìàòåðèàëëàðûí 

ïñèõîëîã, àèëÿ ïñèõîëîãëàðû, ñîñèîëîãëàð ö÷öí äÿ 

12

ÿäÿáèééàò áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, "Ìîäåðí 

Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ 

òÿäáèðëÿðèíèí òÿøêèëè" ëàéèùÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿíëÿðÿ 

àíúàã âÿ àíúàã òÿøÿêêöð äöøöð. 

ÕÕ-ÕÕÛ ÿñðëÿð ïñèõîëîýèéà åëìè âÿ îíóí ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ 

èíêèøàô åäÿí ñàùÿëÿðè – þòÿí ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí 

ïñèõîëîæè ìÿêòÿáëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ, 

íèêàù âÿ áîøàíìà, èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí 

òóòìóø àèëÿëÿðèí äàüûëìàñûíà ãÿäÿð ÷îõñàéëû 

ïðîáëåìëÿð ÿòðàôûíäà ãûçüûí åëìè-èíòåëëåêòóàë ìöáàùèñÿëÿð, 

ìöçàêèðÿëÿð ýåäèá. Áó ýöí äÿ áÿçÿí áèð-áèðèíè òÿêçèá 

åäÿí î ïîëåìèêàëàð, àðàøäûðìàëàð, òÿäãèãàòëàð äàâàì åäèð. 

ÕÕ-ÕÕÛ ÿñðëÿð ïñèõîëîýèéà ìÿêòÿáëÿðèíäÿ – ïñèõîàíàëèç, 

àíàëèòèê ïñèõîëîýèéà, èíäèâèäóàë ïñèõîëîýèéà, òðàíçàêò àíàëèç, 

ùóìàíèñò âÿ êîãíèòèâ ïñèõîëîýèéà, åéíè çàìàíäà þòÿí éöçèëëèéèí 

ÿí äÿáäÿ îëàí åëìè äöøöíúÿ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí – ôåíîìåíîëîýèéà, 

ùåðìåíåâòèêà, Ôðàíêôóðò ìÿêòÿáè, ôðåéäèçì, 

íåîôðåéäèçì, ïîñòñòðóêòóðàëèçì, ìîäåðíèçì, ïîñòìîäåðíèçì, 

àíàëèòèê ôÿëñÿôÿ, àèëÿäàõèëè ìöíàãèøÿëÿðëÿ áàüëû àðàøäûðìàëàð, 

ñîñèîëîýèéà, úÿìèééÿòøöíàñëûã, ÿäÿáèééàò, èíúÿñÿíÿò, 

ìÿäÿíèééÿò, àíàëèòèê ôÿëñÿôÿ êèìè èíòåëëåêòóàë ñàùÿëÿðèí, 

ùÿì÷èíèí òåëåâèçèéà, ìàññ-ìåäèà, èíòåðíåò âÿ ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿêè 

ëèáåðàë – ãàáàãúûë íÿçÿðè-ñîñèàë, èúòèìàè-ìÿäÿíè, 

åëìè-åòèê äöøöíúÿ ôîðìàëàðûíäà àèëÿ, àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿð, 

òÿðÿôëÿð àðàñûíäàêû ïñèõîëîæè ÿëàãÿëÿð, úèíñëÿðàðàñû 

ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû ìÿñÿëÿëÿðèíèí äÿðèíäÿí àðàøäûðûëäûüûíûí 

øàùèäè îëóðóã. 

13

Ãëîáàëëàøìà, õàëãëàðûí èíòåãðàñèéàñû, ñöðÿòëÿíÿí ìèãðàñèéà 

âÿ èììèãðàñèéà ùàëëàðû, ãëîáàë âÿ ëîêàë ìöíàãèøÿëÿð-ìöùàðèáÿëÿð, 

ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòëàðû, ÑÑÐÈ-íèí âÿ ñîñèàëèñò 

äöøÿðýÿñèíÿ àèä åäèëÿí þëêÿëÿðäÿ ñèñòåì äÿéèøèêëèéè, Àâðîïà 

Áèðëèéèíäÿêè äþâëÿòëÿðí éàõûíëàøìàñû êèìè ïðîñåñëÿðèí àèëÿ 

òÿñèñàòëàðûíà òÿñèðèíè óíóòìàã îëìàç. Ìÿòáóàò, éàçûëû âÿ 

åëåêòðîí ÊÈÂ, ÒÂ, ðàäèî, èíòåðíåò ïîðòàëëàðû, ñàéòëàð, ñîñèàë 

øÿáÿêÿëÿð, ìîáèë ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ áöòöí þëêÿëÿðäÿ, åëÿúÿ 

äÿ Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí èíñàíëàðû ìöõòÿëèô òÿñèðëÿðÿ ìÿðóç 

ãîéàí áó ïðîñåñëÿðèí ìèëëè àèëÿ èíñòèòóòëàðûìûçû äà äÿéèøäèðÿúÿéèíè 

òÿõìèí åòìÿê îëàðäû. Áó ãà÷ûëìàç ùàëëàðà èñÿ áèçèì 

Àçÿðáàéúàí àèëÿñè, ñîñèàë-ìÿäÿíè äöøöíúÿìèç, èíñàíëàðûìûç 

ñàíêè ùàçûð äåéèëäèëÿð. 

Ìÿùç èíäè àèëÿ èíñòèòóòóíà áþéöê åùòèéàú äóéäóüóìóçóí 

ôÿðãèíäÿéèê. Áþéöêëÿð âÿ óøàãëàðëà, êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàðëà, 

îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿùñèë àëàí éåíèéåòìÿëÿðëÿ, ýÿíúëÿðëÿ, 

åëÿúÿ äÿ ìöõòÿëèô ãðóï âÿòÿíäàøëàðëà (ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿð, 

ÿëèëëÿð, çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëàíëàð, ìÿêòÿáëèëÿð, ìèãðàíòëàð, 

ùÿðáè ìöíàãèøÿ èøòèðàê÷ûëàðû âÿ ãóðáàíëàðû) èøëÿéÿí ïåøÿêàð 

ïñèõîëîã, àèëÿ ïñèõîëîãëàðû, ñàâàäëû ìöòÿõÿññèñëÿð àèëÿ 

ìöíàñèáÿòëÿðè, ñîí âàõòëàð òåç-òåç îðòàéà ÷ûõàí ïðîáëåìëÿðëÿ 

áàüëû úÿìèééÿòÿ, ÿëàãÿäàð äþâëÿò, ùþêóìÿò, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí 

íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ åëìè-àíàëèòèê, ñîñèàë-ïñèõîëîæè òÿäãèãàòëàðûí 

íÿòèúÿëÿðèíè ÷àòäûðìàãëà ìîäåðí àèëÿ ôîðìàëàðûíûí 

éàðàíìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðìÿëèäèðëÿð. 

Ñîí èëëÿðèí àðàøäûðìàëàðû, ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàð, éàçûëû âÿ 

åëåêòðîí ÊÈÂ-äÿ ýåäÿí ìàòåðèàëëàð, èíòåðíåò âÿ ñîñèàë øÿáÿ- 

14

êÿëÿðäÿêè ñàéñûç-ùåñàáñûç ìöçàêèðÿëÿð, ìöõòÿëèô ôàêòîëîæè 

èíôîðìàñèéàëàð Àçÿðáàéúàí àèëÿëÿðèíäÿêè ìöõòÿëèô ñÿáÿáäÿí 

éàðàíàí ïðîáëåìëÿðè öçÿ ÷ûõàðûá. ÒÂ-êàíàëëàðäàêû ñîñèàëéþíöìëö 

ïðîãðàìëàðäà àèëÿ ìöíàãèøÿëÿðèíè õàòûðëàñàã, 

åëÿúÿ äÿ ðÿñìè ìÿëóìàòëàðäàêû ñòàòèñòèê ôàêòëàðû àíàëèç åòìÿê 

êèôàéÿòäèð êè, ïðîáëåìèí èúòèìàè ÿùÿìèééÿòè, ñîñèàë ìàùèééÿòè, 

õàëãûìûç ö÷öí àêòóàëëûüû àéäûí îëñóí. Àõûð 10 èëäÿ, 

ñòàòèñòèê ôàêòëàðà ýþðÿ, àèëÿ ãóðàíëàðà ðÿüìÿí áîøàíìàëàðûí 

ñàéûíûí äóðìàäàí àðòìàñû ïñèõîëîãëàð, àèëÿøöíàñëàð, ñîñèîëîãëàð, 

åëÿúÿ äÿ èúòèìàè-ñèéàñè äàèðÿëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè 

úèääè íàðàùàò åòìÿéÿ áàøëàéûá. 

Ðåñïóáëèêàìûçäà ñîí èëëÿð áàüëàíàí ùÿð ðÿñìè 6-8 íèêàùûí 

èêèñèíèí ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ïîçóëìàñû êèìè êÿñêèí ñîñèàë 

ïðîáëåìëÿð, ÷îõóøàãëû àèëÿëÿðèí ñàéûíûí êÿñêèí àçàëìàñû, 

òÿêóøàãëû àèëÿëÿðèí àðòìàñû, ãûñàìöääÿòëè íèêàùäàíêÿíàð 

ìöíàñèáÿòëÿð, äèíè êÿáèíëÿð úÿìèééÿòèìèç ãàðøûñûíäà äÿðèí 

åòíèê-ìÿèøÿò, ñîñèàë-ìÿäÿíè ó÷óðóìëàð éàðàäûá. Ñîí çàìàíëàð 

õàðèúèëÿðëÿ áàüëàíàí íèêàùëàð, ãûçëàðûìûçûí ÿúíÿáèëÿðÿ 

ÿðÿ ýåòìÿñè, ýÿíú îüëàíëàðûìûçûí ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿ åâëÿíìÿê 

ö÷öí õàðèúÿ öç òóòìàëàðû àèëÿ èíñòèòóòóìóçà, ìèëëèìÿíÿâè 

äÿéÿðëÿðèìèçèí ìÿèøÿò èñòèãàìÿòèíèí ýåò-ýåäÿ ÿùÿìèééÿòëè 

äÿðÿúÿäÿ òÿíÿççöëÿ óüðàìàñûíà äÿëàëÿò åäèð. 

Éåíÿ ôàêòëàðà ãàéûòìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿéèê. 2019-úó èëèí 

èëê äþðä àéûíäà Àçÿðáàéúàíäà 18 ìèí 273 íèêàù âÿ 5562 áîøàíìà 

ùàëû ãåéäÿ àëûíûá. Áó áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 

Äþâëÿò Ñòàòèñòèêà Êîìèòÿñèíäÿí ìÿëóìàò âåðèëèá. Áåëÿëèêëÿ, 

ýþðöíäöéö êèìè, ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ íèêàùëà- 

15

ðûí ñàéû 5,6, áîøàíìàëàðûí ñàéû èñÿ 1,7-éÿ áÿðàáÿð îëóá. Äöøöíäöðöúö, 

áÿëêÿ äÿ êðèòèê ôàêòëàðäûð. Áèç ùÿð çàìàí ôÿõð 

åäèðäèê êè, ìèëëè Àçÿðáàéúàí àèëÿ èíñòèòóòëàðû ìþùêÿìäèð, 

àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèìèç, ìåíòàë äÿéÿðëÿðèìèç, èúòèìàè-ìÿäÿíè, 

ñîñèàë-ìÿèøÿò äöøöíúÿìèç àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ãàðøû î ãÿäÿð 

ùÿññàñäûð êè, áîøàíìàëàðûí, íèêàùëàðûí äàüûëìàñûíûí ãàðøûñûíû 

úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí àñàíëûãëà àëìàã ìöìêöíäöð. Ðåàëëûãäà 

èñÿ çàìàí âÿ ôàêòëàð òàìàì ÿêñèíè äåéèð. Ôàêòëàð áóíó ýþñòÿðèð 

êè, ÿíÿíÿâè, êëàññèê, áèð ãÿäÿð äÿ ìöùàôèçÿêàð ìèëëè àèëÿ 

ìîäåëëÿðèìèç, èíñòèòóòëàðûìûç áþùðàíëà öç-öçÿ ãàëûá. 

Áó ïðîñåñëÿðèí ãàðøûñûíû èñÿ éàëíûç éåíèëèêëÿð, åëìè-áÿøÿðè 

äÿéÿðëÿðÿ ñþéêÿíÿí éåíè âÿ ìîäåðí àèëÿ ìîäåëëÿðèíè èúòèìàè 

äöøöíúÿìèçÿ, ùÿéàòûìûçà äàõèë åòìÿêëÿ àëìàã ìöìêöíäöð. 

×àüäàø Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëëÿðèíäÿí äàíûøàí çàìàí 

áèð íå÷ÿ èñòèãàìÿòè òÿñíèôàòëàíäûðìàëûéûã. Ãëîáàë ìàñøòàáäà 

ÿíÿíÿâè, ùàáåëÿ ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí ìèëëè 

âÿ áåéíÿëìèëÿë îëàðàã èêè ôîðìàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê 

ìöìêöíäöð. 

Û. Áåéíÿëìèëÿë Àçÿðáàéúàí àèëÿ òèïëÿðèíÿ 

ìèñàë îëàðàã áóíëàðû ýþñòÿðÿ áèëÿðèê: 

1) Äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ éàøàéàí âÿ íèêàùà ýèðÿíëÿðèí 

ùÿð èêè òÿðÿôè åòíèê úÿùÿòäÿí àçÿðáàéúàíëû 

îëàí àèëÿëÿð. Éÿíè èêè òÿðÿôèí äÿ Àçÿðáàéúàí òöðêö îëàí 

àèëÿ ìîäåëè. 

16

2) Ìèëëè àèëÿ ìîäåëèíäÿêè ìöõòÿëèôëèêëÿð. Áóðàäà ðàñòëàøûðûã: 

a) Àçÿðáàéúàíëû äåéÿðêÿí ÿñëÿí ðåñïóáëèêàìûçûí îòóðàã 

õàëãëàðû ñàéûëàí òöðê, òàëûø, ëÿçýè, àâàð, òàò, êöðä âÿ áàøãà 

îòóðàã õàëãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éà áèð-áèðëÿðè 

èëÿ, éà äà áèðèíèí äèýÿðè èëÿ ãóðäóüó àèëÿëÿð. Ìÿñÿëÿí, 

Àçÿðáàéúàí òöðêö èëÿ ëÿçýè, éàõóä äà òàëûø, àâàðûí íèêàùà 

ýèðÿðÿê éàðàòäûãëàðû àèëÿ ìîäåëè. 

3) Áèð òÿðÿôè àçÿðáàéúàíëû, äèýÿð òÿðÿôè ÿúíÿáè îëàí øÿõñëÿðèí 

áàüëàäûüû íèêàùäàí éàðàíàí àèëÿ ôîðìàëàðû: èêèíúè 

òÿðÿô Ãÿðá âÿ Øÿðã èíñàíû îëäóãäà äà àèëÿ òèïèíäÿ ôÿðãëèëèê 

ìöøàùèäÿ îëóíóð. 

4) Ðóñèéàäà, Èðàíäà – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, Ýöðúöñòàíäà 

– Áîð÷àëû òîðïàãëàðûíäà, Òöðêèéÿäÿ – Àíàäîëó 

òîðïàãëàðûíäà, Èðàã – òöðêìàí, Ñóðèéà âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ 

éàøàéàí åòíèê àçÿðáàéúàíëûëàðûí ùÿì þç àðàëàðûíäà, 

ùÿì ãàðûøûã, ùÿì äÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí âÿ äöíéàéà 

ñÿïÿëÿíìèø ìöùàúèð àèëÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ 

éàðàòäûãëàðû àèëÿ òèïëÿðè. 

5) ÌÄÁ þëêÿëÿðèíäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçëà ðóñ, óêðàéíàëû, 

áåëàðóñ, ãàçàõ, òöðêìÿí, þçáÿê, ìîëäàâ âÿ áàøãà 

òàðèõÿí öíñèééÿòäÿ îëäóüóìóç ìèëëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè 

èëÿ íèêàùà ýèðÿðÿê ìåéäàíà ÷ûõàí àèëÿ ìîäåëëÿðè. 

Áó ìîäåëèí þçöíÿìÿõñóñëóãëàðû îëäóüóíäàí àéðûúà 

áèð òèï îëàðàã îíó ôÿðãëÿíäèðìÿëè îëäóã. 

6) Åòíèê úÿùÿòäÿí àâðîïàëû, ÿðÿá äöíéàñûíäàí îëàí, àôðèêàëû, 

ùÿòòà Óçàã Øÿðãäÿí îëàí øÿõñëÿðëÿ áèçèì ìèëëÿòèí 

íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éàðàòäûãëàðû, øÿðòè îëàðàã ñèíòåç àèëÿ 

17

ìîäåëè àäëàíäûðäûüûìûç íèêàù ôîðìàëàðû. Áó áþëýöäÿêè 

àèëÿ ìîäåëëÿðèíäÿ ùÿð èêè òÿðÿôèí ìèëëè-ìåíòàë äÿéÿðëÿðèíèí 

ñèíòåçèíè ìöøàùèäÿ åäèðèê. 

ÛÛ. Ìèëëè Àçÿðáàéúàí àèëÿ 

ìîäåëëÿðèíäÿ àøàüûäàêû ùàëëàðà ðàñò ýÿëèíèð: 

1) Ðåñïóáëèêàìûçäà éàøàéàíëàðûí éàðàòäûãëàðû ìèëëè àèëÿ 

ìîäåëëÿðèíäÿ äÿ ìöõòÿëèôëèêëÿðè ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûì 

ýÿëèð. Áóðàäà ôÿðãëè ìîäåëëÿðëÿ ãàðøûëàøìàã ìöìêöí 

îëñà äà, áó àèëÿ òèïëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí ÿñàñ úÿùÿò îíóí 

òàðèõè ÿíÿíÿëÿðÿ, ìèëëè-ìåíòàë äÿéÿðëÿðÿ, åòíèê-ìóëòèêóëòóðàë 

ñòàíäàðòëàðà ñþéêÿíìÿñèäèð. 

2) Àçÿðáàéúàíëû äåéÿðêÿí ðåñïóáëèêàìûçûí îòóðàã õàëãëàðû 

ñàéûëàí òöðê, òàëûø, ëÿçýè, àâàð, òàò, êöðä âÿ áàøãà îòóðàã 

õàëãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè éà áèð-áèðè èëÿ, éà äà áèðè 

äèýÿðè èëÿ íèêàùà ýèðÿðÿê éàðàòäûãëàðû àèëÿ ìîäåëëÿðèíè 

àðàøäûðìàéà úÿëá åäÿíäÿ ìàðàãëû àìèëëÿðè ýþðìÿêäÿéèê. 

3) Ðåñïóáëèêà äàõèëèíäÿ àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí ÿíÿíÿâè, åòíèê, 

ìèëëè, ìîäåðí, ãàðûøûã, ëèáåðàë âÿ áàøãà ôîðìàëàðûíû äà 

óíóòìàã ëàçûì äåéèë... 

×àüäàø äþâðöìöçäÿ áöòöí äöíéàäà îëäóüó êèìè, áèçèì 

ìöõòÿëèô àèëÿ òèïëÿðèíÿ àèä ÿíÿíÿâè-ìèëëè, ìöàñèð-ìîäåðí àèëÿ 

ìîäåëëÿðèíèí äàøûäûãëàðû äÿéÿðëÿðäÿ äÿ èíãèëàáè äÿéèøèêëèêëÿð, 

ìöñáÿò âÿ ìÿíôè úÿùÿòëÿð, ôÿðãëè éàíàøìàëàð ìöøàùèäÿ 

åäèëèð. Áó éàíàøìàëàðûí, ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè, ñîñèàë-èãòèñà- 

18

äè, ìÿäÿíè-ìÿèøÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíèí 

úèääè-èíòåëëåêòóàë ñîñèàë-ïñèõîëîæè åëìè òÿäãèãàòëàðûíû 

àïàðìàäàí Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíèí ìöàñèð àãèáÿòè, îíóí 

èíêèøàô âÿ ýåðèëÿìÿ ïðîñåñëÿðèíäÿ îëìàñû ùàããûíäà ôèêèðëÿð 

ñÿñëÿíäèðìÿê, òÿñíèôàòëàøäûðìàã, ùàíñûñà èúòèìàè-ìåíòàë 

òÿêëèôëÿð ïàêåòè èëÿ èúòèìàèééÿòèí ãàðøûñûíäà ÷ûõûø åòìÿê 

ìöìêöí äåéèë. 

Áöòöí áó ìöðÿêêÿáëèêëÿðèí èñÿ úèääè àðàøäûðìàëàðà, ñîñèàë-ïñèõîëîæè 

òÿäãèãàòëàðà, åëìè íÿòèúÿëÿðÿ åùòèéàúû âàð âÿ 

äöøöíöðÿì êè, áó òèïëè èúòèìàè-ñîñèàë ëàéèùÿëÿð ýþñòÿðèëÿí èñòèãàìÿòäÿ 

ìàðàãëû, ôàéäàëû ôÿàëèééÿòëÿðäÿí ñàéûëà áèëÿð. 

19

Úÿìèëÿ ×È×ßÊ 

(ÈÑÁßÍÄÈÉÀÐÎÂÀ) 

Ôèëîëîýèéà öçðÿ ôÿëñÿôÿ äîêtîðó, 

àðàøäûðìà÷û-æóðíàëèñt 

ÒÀÐÈÕÈ-ÅÒÍÎÃÐÀÔÈÊ Âß 

ÅËÌÈ ÁÀÕÛØËÀÐÄÀÊÛ ÌÈËËÈ 

ÀÈËß ÄßÉßÐËßÐÈÌÈÇ 

Àçÿðáàéúàí åtíîãðàôèéà åëìèíäÿ àèëÿ âÿ íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðèíèí 

tÿäãèãè çÿèô äÿ îëñà, þíÿìëè éåð tótóð. Ðåñïóáëèêàìûçûí 

ãÿäèì âÿ îðtà ÿñðëÿð ÿäÿáè-áÿäèè, tàðèõè ãàéíàãëàðûíäà 

àèëÿ âÿ àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðèíÿ äàèð êèôàéÿt ãÿäÿð çÿíýèí 

ìàtåðèàëëàð âàð. Áó ìàtåðèàëëàð çàìàí-çàìàí tÿäãèãàtëàðà 

úÿëá îëóíóá, ìöÿééÿí åëìè íÿtèúÿëÿð ÷ûõàðûëûá. Àçÿðáàéúàí 

åtíîãðàôèéàñûíûí, î úöìëÿäÿí àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðèíèí 

þéðÿíèëìÿñèíäÿ ÕÛÕ ÿñðäÿ ×àð Ðóñèéàñûíûí äàùà ÷îõ èìïåðèàëèñt 

ìàðàãëàðû áàõûìûíäàí áþëýÿíè àðàøäûðìàñû õöñóñè éåð 

tótóð: ùÿìèí àðàøäûðìàëàð åëìè ìÿõÿç êèìè ÿùÿìèééÿt äàøûñà 

äà, Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ ÿíÿíÿëÿðèíèí ìÿíçÿðÿñèíèí áötþâëöêäÿ 

äåéèë, ìÿùç ÿðàçèäÿêè àéðû-àéðû àçñàéëû õàëãëàðûí âÿ 

åtíèê ãðóïëàðûí àèëÿ-ìÿèøÿt åëåìåítëÿðè ãàáàðäûëìàãëà âåðèëìÿñè 

ùÿìèí ìàðàãëàðûí tÿçàùöðëÿðèíäÿí áèðèäèð. 

Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ìàðàüûíäà âàðäû êè, Àçÿðáàéúàí 

ÿùàëèñèíèí ýÿëÿúÿêäÿ âàùèä ìèëëÿt êèìè ôîðìàëàøìàñûíà áÿðè 

áàøäàí ìàíåÿëÿð éàðàäûëñûí âÿ áóíóí äà þíÿìëè öñóëó êèìè 

áóðàäàêû àçñàéëû õàëãëàðû âÿ åtíèê ãðóïëàðû õöñóñè ñå÷èá 

20

àéûðìàüà, îíëàðûí àèëÿ-ìÿèøÿt ìöñtÿâèñèíäÿêè îëàí âÿ éà îëìàéàí 

ôÿðãëèëèêëÿðè ãàáàðtìàüà ÿë àtûëûðäû. ßñëèíäÿñÿ áó ÿðàçèäÿ 

tàðèõÿí áèðýÿ éàøàìûø âÿ èíäè äÿ áÿðàáÿð éàøàéàí èíñàíëàðûí 

àèëÿ õöñóñèééÿtëÿðè áötþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàíäàêû àèëÿ 

ÿíÿíÿëÿðèíèí âàùèä îáðàçûíûí ôîðìàëàøìàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ 

ðîë îéíàéûá. 

Òàíûíìûø åtíîãðàô Ãÿìÿðøàù Úàâàäîâ "Àçÿðáàéúàíûí 

àçñàéëû õàëãëàðû âÿ ìèëëè àçëûãëàðû" êètàáûíäà ðóñ ìöÿëëèôëÿðäÿí 

Â.Ëåêãîáûtîâ, È.Áåðéîçèí, À.Êîìàðîâ, Å.Âåéäåíáàóì, 

Ï.Ô.Ðèññ, Ä.Êèñtåíéåâ, Á.Â.Ìèëëåð, Ã.Ô.×óðñèí, 

À.Áóêøïàí, Å.Ï÷åëèíà, À.Øèôíåð, Ò.Òñèììåð, È.Ïåtðîâ, È.Ñåãàë, 

É.Éàáèíèí, Ù.Êàëàøîâ, Ñ.Ãëèíêà, Â.Ë.Âåëè÷êî, 

Ù.Ù.Øàâðîâ, À.Ù.Ãåíêî, À.Ôîí Ïëîttî, È.Ã.Ãåðáåð âÿ áàøãàëàðûíûí 

ÿñÿðëÿðèíè àðàøäûðûá ãåéä åäèð: "Àçÿðáàéúàíûí àéðûàéðû 

ÿéàëÿtëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí ìöÿëëèôëÿð îíóí ÿðàçèñè, tîðïàã 

þðtöéö, tÿáèè-úîüðàôè øÿðàètè, ÿùàëèíèí ìÿøüóëèééÿtè èëÿ 

éàíàøû, ÿùàëèíèí åtíèê tÿðêèáè ùàããûíäà äà ìÿëóìàt âåðìèøëÿð". 

Ùÿìèí ÿñÿðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ âÿ íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðè 

áàðÿäÿ äÿ ìöÿééÿí ìÿëóìàtëàð ÿêñèíè tàïìûøäûð. 

Îíó äà âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, àäëàðû ÷ÿêèëÿí ìöÿëëèôëÿðèí 

ÿñÿðëÿðè ÿêñÿð ùàëëàðäà Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí àçñàéëû õàëãëàðûí 

tÿäãèãèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Áó äà ðóñ èìïåðèàëèçìèíèí 

Ãàôãàçäà, õöñóñÿí Àçÿðáàéúàíäà àçñàéëû õàëãëàðûí ñèìàñûíäà 

äàéàã àõtàðìàã íèééÿtëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. 

ÕÛÕ ÿñðäÿ ðóñ ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äàùà ÷îõ tÿñÿððöôàt 

ìÿèøÿtè, äèëè, ìÿíøÿéè, ýåéèìëÿðè, éåìÿêëÿðè, ùÿéàt tÿðçè 

âÿ ñàèðÿ èëÿ éàíàøû, àèëÿ ìÿèøÿtè èëÿ áàüëû ìöÿééÿí ìÿãàìëàð 

ÿêñèíè tàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäà éàøàéàí 

21

tàëûøëàðû þéðÿíìèø Ä.Êèñtåíåâ ãèñìÿí äÿ îëñà, îíëàðûí àèëÿ 

ùÿéàt tÿðçèíÿ, ìÿèøÿtèíÿ tîõóíàðàã áó íÿtèúÿéÿ ýÿëìèøäèð 

êè, tàëûø àèëÿñè áötöíëöêëÿ ïàtðèàðõàë õàðàêtåð äàøûìûð âÿ äàùà 

ôÿðäè õöñóñèééÿtëÿðÿ ìàëèêäèð. Àèëÿ öçâëÿðè øÿõñèééÿtúÿ 

äàùà ìöñtÿãèë âÿ àçàääûðëàð. Áó äà, áèçÿ ýþðÿ, ÿùàëèíèí, õöñóñèëÿ 

ãàäûíëàðûí tÿñÿððöôàtäà ôÿàë èøtèðàê åtìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. 

Ìÿíáÿëÿðèí ãåéä åtäèéè êèìè, tàëûø ÿðàçèñèíäÿ 

÷ÿëtèéèí tóìúàðà áàñäûðûëìàñû ïðîñåñèíè àíúàã ãàäûíëàð ùÿéàtà 

êå÷èðÿðäè. Äàèì èøëÿ ìÿøüóë îëàí ãàäûí èñÿ ÷àäðà ýåéèíèá, 

éàøìàã tàõà áèëìÿçäè. Ìÿùç áó, tàëûø àèëÿñèíäÿ ãàäûíëàðûí 

äàùà ÷îõ ìöñtÿãèëëèéèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. 

Òàëûøëàðûí àèëÿ-ìÿèøÿtèíÿ õàñ îëàí úÿùÿtëÿðäÿí áèðè äÿ 

÷îõóøàãëûëûãäûð. Áó, îíëàðû Àçÿðáàéúàíûí áàøãà åtíîñëàðûíäàí 

ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ õöñóñèééÿtëÿðäÿí áèðèäèð. Òàëûø àèëÿñèíäÿ 

6-äàí àç óøàüûí îëìàñû ãÿáàùÿt ñàéûëûðäû. Îäóð êè, ùÿð 

àèëÿäÿ 10-à, áÿçè ùàëëàðäà ùÿttà 15-äÿê óøàüûí îëìàñû ãàíóíè 

ùàë èäè... 

Ã.×óðñèíÿ ýþðÿ, tàëûø îüëàíëàðû àðàñûíäà 15-20 éàø, ãûçëàðû 

àðàñûíäà 12-16 éàø êÿáèí ùÿääè-áöëóüó ñàéûëûðäû. Ìöÿëëèô 

éàçûð êè, tàëûøëàð àðàñûíäà åâäÿ ãóëëóã÷óíóí, èø÷è ãöââÿñèíèí 

îëìàñû ö÷öí 5-6 éàøëû îüëàí óøàüûíû 14-15 éàøëû ãûçëà åâëÿíäèðìÿê 

àäÿtè äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Ãûç åâèíèí îüëàí åâèíäÿí 

áàøëûã àëìàñû äà ãÿáóë åäèëìèø àèëÿ-ìÿèøÿt àäÿtëÿðèíäÿí 

ñàéûëìûøäûð. Ã.×óðñèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, êÿáèí çàìàíû âåðèëÿí 

áàøëûüûí ìèãäàðû 50-100 töìÿíëÿ âÿ åâ àâàäàíëûãëàðû èëÿ 

þäÿíÿðäè. Áèð ÷îõ àäÿtëÿðèíÿ ýþðÿ èñÿ tàëûøëàð Àçÿðáàéúàí 

töðêëÿðè èëÿ åéíèééÿt tÿøêèë åäèðëÿð. Òîéóí ìÿðùÿëÿëÿðè, èúðà 

22

îëóíàí àäÿt-ÿíÿíÿëÿð, ãîùóìëóã-ãóäàëûã ìöíàñèáÿtëÿðè, 

tîéäà èôà îëóíàí, îõóíàí ìóñèãè âÿ ìàùíûëàð áóíà ìèñàëäûð. 

×àï îëóíàí åtíîãðàôèê àðàøäûðìàëàðûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÿêñèíè 

tàïàí áèð àðàøäûðìàäà ëîêàë ÿäÿá-ÿðêàí ãàéäàëàðû èëÿ ñå- 

÷èëÿí êöðä àèëÿñèíäÿ àtàíûí áàøëûúà ñèìà ñàéûëäûüû ýþñtÿðèëèð. 

Êöðäëÿð àðàñûíäà àèëÿíèí "ìàëà-ìÿçÿí", éÿíè áþéöê àèëÿ âÿ 

"áàëà áåúóê", éÿíè êè÷èê àèëÿ ôîðìàñû âàð èäè. ×îõ âàõt áèð 

äàì àëtûíäà áèð íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðè éàøàéûðäû. Öìóìèééÿtëÿ, 

êöðäëÿð àðàñûíäà íÿñèë-tàéôà ìöíàñèáÿtëÿðè ÷îõ ñÿúèééÿâè 

ùàë îëìóøäóð. Áó õöñóñèééÿt êöðäëÿðèí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí 

ÿñàñÿí tàéôà-ãÿáèëÿ ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ñàëûíìàñûíà 

ýÿtèðèá ÷ûõàðìûøäûð. 

Öìóìèééÿtëÿ, êöðäëÿðèí àèëÿ-ìÿèøÿtèíèí þçöíÿìÿõñóñ 

õöñóñèééÿtëÿðè îëìóøäóð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ãàäûíëàð äàùà 

ìöñtÿãèë îëìóøëàð. Çÿííèìèçúÿ, áó äà êöðäëÿðèí ìÿèøÿtè 

èëÿ ñûõ áàüëû îëìóøäóð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ÕÛÕ ÿñðèí 

ñîíëàðûíà àèä áèð ÿäÿáèééàtäà äåéèëèð êè, êöðä ãàäûíû áàøãà 

ãîíøó õàëãëàðûí ãàäûíëàðûíäàí äàùà öñtöí ùöãóãëàðà ìàëèêäèð. 

Î, ùÿì àèëÿäÿ, ùÿì äÿ äþéöøäÿ ÿðèíÿ àðõàäûð. Äþéöøÿ 

ýåäÿí êöðä êèøèñèíèí áötöí èøëÿðèíè îíóí àðâàäû éåðèíÿ 

éåtèðèð. Éÿíè åâ èøëÿðè, ìàë-ãàðàéà áàõìàã âÿ tÿñÿððöôàtà 

ðÿùáÿðëèê ìÿùç ãàäûíëàðûí öçÿðèíÿ äöøöð. Áèð ñþçëÿ, êöðä 

ãàäûíû úÿìèééÿtäÿ þçöíö ãîðóéà áèëìÿëè, íÿñëèíèí íöôóçóíà 

õÿëÿë ýÿtèðìÿìÿëè èäè. ßêñ tÿãäèðäÿ î, èñtÿð àèëÿ öçâëÿðè 

âÿ èñtÿðñÿ äÿ íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà þç íöôóç âÿ 

ùþðìÿtèíè ètèðÿ áèëÿðäè. ßðÿ õÿéàíÿt êöðä ãàäûíûíà éàðàøìàéàí 

úÿùÿt ñàéûëûðäû. ßêñ tÿãäèðäÿ êèøè þç ãàäûíûíû þëäöð- 

23

ìÿ ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Áóíäàí þtðö ùå÷ êèì, ùÿttà ãàäûíûí 

àtà-àíàñû äà îíó ýöíàùêàð ñàéà áèëìÿçäè. ×öíêè áó, 

àtàíûí þç íÿñëè àðàñûíäà ùþðìÿtäÿí äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà 

áèëÿðäè. 

ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí åtíîãðàôèéàñûíäà 

ìöÿééÿí ãÿäÿð àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíÿ tîõóíóëìóøäóð. 

ß.ßëÿêáÿðîâ ÕÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ àïàðäûüû tÿäãèãàt 

íÿtèúÿñèíäÿ áåëÿ áèð ãÿíàÿtÿ ýÿëèð êè, êöðä àèëÿñèíäÿ ãàäûíûí 

êþëÿ âÿçèééÿtèíäÿ îëìàñûíûí ñÿáÿáè äèíè ôàíàtèçìäèð. Êöðä 

àèëÿñèíäÿ îüëàíûí äîüóëìàñû ñåâèíúëÿ, ãûçûí äîüóëìàñû èñÿ 

tÿÿññöôëÿ ãàðøûëàíûðäû. Ïàtðèàðõàë õàðàêtåð äàøûéàí êöðä àèëÿñèíäÿ 

ãàäûíëàð éàøìàíûð, ÷àäðàäà ýÿçèð, ýÿëèí ÷îõ âàõt ãàéíàíà 

âÿ ãàéíàtàäàí ýèçëÿíèðäè. Àtàñû èñÿ ãûçû èñtÿíèëÿí îüëàíà 

ÿðÿ âåðèðäè, ýÿíúëÿðèí ðÿéè íÿçÿðÿ àëûíìûðäû. 

Áó áàõûìäàí õðèñtèàí óäèëÿðèí äÿ ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí 

áàøëàéàðàã þéðÿíèëäèéèíè ãåéä åtìÿê ëàçûìäûð. Óäèëÿðèí ÿí 

áþéöê tÿäãèãàt÷ûñû Ì.Áåæàíîâóí ÑÌÎÌÏÊ-íûí ÕÛÂ áóðàõûëûøûíäà 

"Âàðtàøåí âÿ îíóí ñàêèíëÿðè ùàããûíäà ãûñà ìÿëóìàt" 

àäëû ìÿãàëÿñèíäÿí áåëÿ íÿtèúÿéÿ ýÿëìÿê îëóð êè, êå÷ìèøäÿ 

óäèëÿð ö÷öí ïàtðèàðõàë àèëÿ ôîðìàñû õàðàêtåðèê îëìóøäóð. 

Áþéöê àèëÿíèí áàøûíäà "ãîæèí ïàäøàù", éÿíè àèëÿíèí áþéöéö, 

ïàäøàùû äàéàíûðäû. Îíóí áötöí ýþñtÿðèøëÿðè àèëÿ öçâëÿðè 

ö÷öí ãàíóí ñàéûëûð âÿ ñþçñöç éåðèíÿ éåtèðèëèðäè. Àèëÿíèí 

ýÿëèðè âÿ ÷ûõàðû, tÿñÿððöôàtû, îíóí èäàðÿ åäèëìÿñè, àèëÿäàõèëè 

ìöíàñèáÿtëÿð, óøàãëàðûí tÿðáèéÿñè, áèð ñþçëÿ, àèëÿéÿ ìÿõñóñ 

áötöí ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíè àtà éåðèíÿ 

éåtèðèðäè. Àtà ñàü èêÿí àèëÿäàõèëè áötöí ùàêèìèééÿt àíúàã 

24

îíà ìÿõñóñ èäè, î þëäöêäÿí ñîíðà èñÿ "ãîæèí ïàäøàù"ûí 

áötöí ôóíêñèéàëàðû àèëÿíèí áþéöê îüëóíà êå÷èðäè. Îüóë îëìàäûãäà 

áó ôóíêñèéàíû àíà éåðèíÿ éåtèðèðäè. Àtàäàí ñîíðà óäè 

àèëÿñèíäÿ èêèíúè øÿõñ àíà âÿ áþéöê ãàäûí ñàéûëûðäû. Áþéöê 

ãàäûíëàðà óäèëÿðäÿ "êàëà êóðóõ" äåéèëèð. Àèëÿíèí äàõèëè ùÿéàtû 

èëÿ áàüëû áötöí ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè îíóí öçÿðèíÿ äöøöðäö. 

Ãÿáóë åäèëìèø ÿíÿíÿéÿ ýþðÿ, àèëÿíèí áàø÷ûñû åâÿ äàõèë îëàíäà 

áötöí àèëÿ öçâëÿðè àéàüà äóðóðäó. Éåìÿê ñöôðÿñèíäÿ 

îíóí þç éåðè îëóðäó. Áóðàäà, áàøãà àèëÿ öçâëÿðèíèí îtóðìàñû 

ãÿáàùÿt ñàéûëûðäû. Óäè àèëÿñèíäÿ îüóëóí àtà èëÿ éåéèá-è÷ìÿñèíÿ, 

ãîíàãëà áèð éåðäÿ îtóðìàñûíà ìÿíÿâè ùöãóãó éîõ èäè. 

Ì.Áåæàíîâ éàçûð êè, óäè ãàäûíëàðû tÿêúÿ éàõûí ãîùóìëàðäàí 

äåéèë, åëÿúÿ äÿ êÿíäèí àüñàããàëëàðûíäàí éàøûíàð, àèëÿäÿ, áèð 

ãàéäà îëàðàã, êèøèëÿðäÿí àéðû éåìÿê éåéÿðäèëÿð. 

Ôîí Ïëîttî "Ãàôãàç äàüëûëàðû ùàãäà ìÿëóìàtëàð tîïëóñó"íäà 

÷àï îëóíàí "Çàãàtàëà äàèðÿñèíèí tÿáèÿtè âÿ àäàìëàðû" 

àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ èíýèëîéëàðûí tîéëàðûíûí çóðíà èëÿ êå÷äèéèíè 

éàçûð, ëÿçýè àäëàíäûðäûãëàðû àâàðëàðûí äÿôí àäÿtëÿðèíèí öìóìè 

ìöñÿëìàíëàðëà åéíè îëäóüóíó éàçûð. Áåëÿ êè, äÿôí áèëàâàñètÿ 

ìîëëàíûí èøtèðàêû âÿ ýþñtÿðèøè èëÿ êå÷èðèëèð, þëö åâèíäÿ 

íàìàç ãûëûíûð, Ãóðàí îõóíóð, ñîíðà îíó úÿíàçÿéÿ ãîéàðàã 

ãÿáèðèñtàíëûüà àïàðûðëàð. Äÿôíäÿí ñîíðà tàâàíàëû àèëÿëÿð ãÿáðèí 

éàíûíäà õöñóñè îtàã tèêèð, éàé âàõtû èñÿ ÷àäûð ãóðóðëàð. 

Ìöÿëëèôèí éàçäûüûíà ýþðÿ, ìîëëà 3-7 ýöí áóðàäà ãàëàðàã þëöéÿ 

Ãóðàí îõóéóð. Àâàðëàð 40 ýöí ÿðçèíäÿ ùÿð ùÿôtÿíèí áàçàð 

åðtÿñè âÿ úöìÿ àõøàìëàðû ãÿáèð öñtÿ ýåäèð, ãàäûíëàð èñÿ 

åâäÿ àüëàøûðëàð. Ôîí Ïëîttî éàçûð êè, Çàãàtàëà âèëàéÿtèíäÿ 

25

ìÿñêóíëàøàí ìóüàëëàð (töðêëÿð) âÿ ëÿçýèëÿðèí (àâàðëàð) 

àäÿtëÿðè öìóìè ìöñÿëìàíëàðëà åéíèäèð. 

Þtÿí ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí åtíîãðàôèéàñûíäà 

äàùà ñöðÿtëÿ âÿ ýåíèø øÿêèëäÿ tÿäãèã îëóíìàüà áàøëàíàí ñàùÿ 

àèëÿ ìÿèøÿtè, àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðèäèð. Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíèí 

tàðèõè ôîðìàëàðû, íèêàù íþâëÿðè, tîé, äÿôí àäÿtëÿðè, àèëÿäàõèëè 

ìöíàñèáÿtëÿðèí ñèñtåìè éàðàäûëìûøäûð. Åtíîãðàôëàð 

tîðïàã âÿ tÿñÿððöôàt ìöíàñèáÿtëÿðè, íÿñèë ÿëàãÿëÿðè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðäÿí 

àñûëû îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà êè÷èê âÿ áþéöê àèëÿëÿðèí 

ìþâúóäëóüóíó, õöñóñèééÿtëÿðèíè àðàøäûðìûøëàð. Ìÿùç 

ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí åtíîãðàôèéàñûíäà íèêàù 

íþâëÿðè tÿñíèôàtëàíäûðûëìàüà áàøëàíûëûð. Áó ïðîñåñ 50 èë 

ÿðçèíäÿ éåíè tÿäãèãàtëàðäà þçöíö ýþñtÿðèð. Áÿçÿí tåðìèíëÿð, 

àäëàíäûðûëìàëàð áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëñà äà, àììà àèëÿ-íèêàù 

ìöíàñèáÿtëÿðèíÿ áèð-áèðèíäÿí áèð î ãÿäÿð äÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí 

éàíàøìàëàð öçÿ ÷ûõûðäû. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà tàðèõÿí 

tÿêêÿáèíëè âÿ èêèàðâàäëû íèêàù ôîðìàëàðû, åêçîãàì, åíëîãàì 

íèêàù ãàéäàëàðû, ýþáÿêêÿñìÿ (áåøèêýÿðtìÿ), ëåâèðàt, 

ñîðîðît, êóçåí íèêàù àäÿtëÿðè, ãûçãà÷ûðìà âÿ tîé èëÿ íèêàùàýèðìÿ 

ôîðìàëàðû tÿñäèã åäèëèðäè. Òîé àäÿtëÿðèíèí tÿñíèôàtûíäà 

äà úèääè ôÿðãëÿð éîõäóð. ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí 

åtíîãðàôèéàñûíäà tîé ãûçûí áÿéÿíèëìÿñèíäÿí íèøàí àïàðûëìàñûíà 

ãÿäÿð áèðèíúè ìÿðùÿëÿéÿ, ãûçûí íèøàíëàíìàñûíäàí 

tîéà ãÿäÿðêè èêèíúè ìÿðùÿëÿéÿ, tîéóí áàøëàíìàñûíäàí ýÿëèíèí 

ÿð åâèíäÿ öçÿ ÷ûõàðûëìàñûíà ãÿäÿðêè ö÷öíúö ìÿðùÿëÿéÿ 

áþëöíöð. ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà àçñàéëû õàëãëàðûí âÿ åtíèê 

ãðóïëàðûí àèëÿ âÿ íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè äÿ ýåíèø- 

26

ëÿíèð. Àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàõèë îëàí éàñ àäÿtëÿðè ÿêñÿð 

ùàëëàðäà êå÷ìèøèí âÿ øÿðèÿt ãàéäàëàðûíûí tÿíãèäè öçÿðèíäÿ 

ãóðóëäóüóíäàí êèôàéÿt ãÿäÿð åtíîãðàôèê ìàtåðèàë îëìàñûíà 

áàõìàéàðàã, åtíîãðàôèê èçàùûíà tàì tàïìûð. Àèëÿ âÿ íèêàù 

ìöíàñèáÿtëÿðèíäÿ ÿí àç þéðÿíèëÿí àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿtëÿðäèð. 

Àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿtëÿðèí (óøàã tÿðáèéÿñè, ãàäûíûí âÿçèééÿtè 

âÿ ñ.) tÿäãèãèíÿ, àäÿtÿí, éåíè "ñîñèàëèçì úÿìèééÿtè" 

ãóðóúóëóüó áàõûìûíäàí éàíàøûëûð. Ìÿùç àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí 

÷ûõûø åäÿðÿê þtÿí ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ åtíîñîñèàë 

ìþâçóëàðà ìàðàã àðtûð. 

Ìàðàãëûäûð êè, Àçÿðáàéúàí åtíîãðàôèéà åëìèíäÿ èëê åëìè 

äÿðÿúÿëÿðÿ ëàéèã ýþðöëÿí àëèìëÿð ìÿùç àèëÿ ìÿèøÿtèëÿ áàüëû 

tÿäãèãàtëàð àïàðûáëàð. Ù.À.Ãóëèéåâ 1953-úö èëäÿ "Àçÿðáàéúàí 

êîëõîç÷ó êÿíäëèëÿðèíèí ñîñèàëèñt ìÿäÿíèééÿtè âÿ ìÿèøÿtè 

(Ãóáà ðàéîíóíóí ìàtåðèàëëàðû ÿñàñûíäà)" äèññåðtàñèéà ìöäàôèÿ 

åäèá. Äèññåðtàñèéàäà ãàäûíëàðûí âÿçèééÿtè, àèëÿ áàøúûñû, 

àèëÿäÿ ÿìëàê ìÿñÿëÿñè, àèëÿíèí ýÿëèðè, àèëÿäÿ óøàãëàðûí tÿðáèéÿñè, 

àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðè, tîé âÿ äîüóì àäÿtëÿðè ÿêñèíè 

tàïèá. Ù.Ãóëèéåâ ñîíðàêû èëëÿðäÿ àèëÿ ìöíàñèáÿtëÿðèíÿ áàøãà 

ÿñÿðëÿð äÿ ùÿñð åäèá. 

Ì.È.Àtàêèøèéåâà èñÿ åëÿ ùÿìèí èë "Àçÿðáàéúàíëûëàðûí àèëÿìÿèøÿtè 

êå÷ìèøäÿ âÿ èíäè (Õàëäàí ðàéîíóíóí ìàtåðèàëëàðû 

ÿñàñûíäà)" àäëû äèññåðtàñèéà ìöäàôèÿ åäèá. Ð.Áàáàéåâà Àáøåðîí 

tîéëàðûíûí åë÷èëèê, íèøàí (áó ìÿðùÿëÿäÿ îüëàí åâè öçöê 

âÿ øàë ýÿtèðÿðäè), ïàëtàðêÿñäè (tîé ïàëtàðëàðûíûí tèêèëìÿñè), 

ñÿðïàéû (éàõûí ãîùóì ãàäûíëàð tîïëàøàðäûëàð, "áàøûáötþâ" 

ãàäûí ýÿëèíèí áàøûíà õûíà ãîéàðäû), õèíÿ-íàùàíà (õûíà âÿ ùà- 

27

ìàì ýåúÿñè) áþëöíäöéöíö éàçûð. Ìöÿëëèô ñûðô äþâðöí èäåîëîæè 

tÿëÿáëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿðÿê ãåéä åäèð êè, ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè 

éàðûñûíäà âÿ ÕÕ ÿñðäÿ îêtéàáð èíãèëàáûíàäÿê àçÿðáàéúàíëûëàð 

àðàñûíäà íèêàù ñûðô èãtèñàäè ìÿñÿëÿëÿðÿ ýþðÿ áàüëàíûðäû: 

"...ßêñÿð âàëèäåéíëÿð ñîñèàë áàõûìäàí áÿðàáÿð îëàí éàøëû äóë 

êèøèéÿ ãûçëàðûíû âåðìèðäèëÿð. Áó âÿçèééÿtäÿ åâëÿíìÿê 

èñtÿéÿí äóë êèøè äàùà àøàüû tÿáÿãÿäÿí àðâàä ñå÷ìÿëè èäè âÿ 

éà þç tÿáÿãÿñèíäÿí äóë ãàäûí èëÿ åâëÿíìÿëè èäè. Éöêñÿê 

tÿáÿãÿäÿí îëìàéàí ãàäûí ö÷öí äàùà éöêñÿê tÿáÿãÿäÿí 

îëàí äóë êèøè èëÿ íèêàùà ýèðìÿê øÿðÿô ñàéûëûðäû". Âàëèäåéíëÿðèí 

íèêàùà ðàçûëûã âåðìÿìÿñè, îíëàðûí àðàëàðûíäàêû äöøìÿí- 

÷èëèê âÿ ìàääè âÿçèééÿtÿ ýþðÿ îüëàíûí "ãûçãà÷ûðìàéà" 

öñtöíëöê âåðäèéèíè áèëäèðÿí ìöÿëëèô ùÿðäÿí tîé õÿðúëÿðèíèí 

þäÿíìÿñè ö÷öí âÿñàèt îëìàäûüûíäàí éàëàí÷û ãûçãà÷ûðìàéà 

ÿë àtûëäûüûíû, àììà êÿáèí áàüëàíûëàíàäÿê ãûçûí åâäÿ ãîíàã 

ñàéûëäûüûíû ýþñtÿðèð. 

Ð.Áàáàéåâà ìÿãàëÿñèíäÿ ìîíîãàì (tÿêêÿáèíëè), ïîëèãàì 

(÷îõêÿáèíëè) âÿ ñèüÿ (ìöâÿããÿtè íèêàù) ùàããûíäà ìÿëóìàt 

âåðèð, øÿðèÿt ãàéäàëàðûíûí îüëàí ö÷öí 15 éàø, ãûç ö÷öí 

9 éàøäà íèêàùà èúàçÿ âåðñÿ äÿ, ÿêñÿð ùàëëàðäà îüëàíëàðûí 18 

éàø, ãûçëàðûí èñÿ 12-13 éàøäà íèêàùà ýèðäèêëÿðèíè áèëäèðèð. 

Ìÿãàëÿäÿ êÿáèí, êÿíä éåðëÿðèíäÿ åâëÿíÿíëÿð ö÷öí éåíè åâ 

tèêèëìÿñè, tîé çàìàíû îüëàí åâèíèí ãûç åâèíäÿí îüóðëóã 

åtìÿñè àäÿtè âÿ ñ. áàðÿäÿ äÿ ìÿëóìàt âåðèëèð. Ð.Áàáàéåâà 

áèëäèðèð êè, ãûçûí âàëèäåéíëÿðèíèí íèêàùà åtèðàçû âÿ îüëàí àèëÿñèíèí 

ìàääè ÷ÿtèíëèéè ãûçãà÷ûðìàéà ýÿtèðèá ÷ûõàðûðäû. 

ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà àèëÿ âÿ íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèéëÿ äàùà 

÷îõ áàøãà åëì íöìàéÿíäÿëÿðè ìÿøüóë îëìóøëàð. Ìÿñÿëÿí, 

28

Ð.Á.ßôÿíäèéåâ "áàøýÿðtìÿ" íèêàù ôîðìàñû ùàããûíäà àðàøäûðìà 

àïàðûá: "ßýÿð èêè ãîùóìóí åéíè âàõtäà èêè óøàüû îëóá âÿ 

áóíëàðäàí áèðè ãûç, î áèðè îüëàíäûðñà, îíäà îíëàðû áåøèêäÿúÿ 

íèøàíëàéûðäûëàð âÿ óøàãëàð áþéöéÿíäÿ íèêàùà ýèðèðäèëÿð". 

Ã.Ò.Ãàðàãàøëû àïàðäûüû ìöøàùèäÿëÿðÿ ÿñàñÿí, ÕÕ ÿñðèí 

ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãàçàõ ãÿçàñûíäà 30-40 íÿôÿðëèê áþéöê àèëÿëÿðèí 

îëäóüóíó éàçûð. Àçÿðáàéúàíëà áàüëû tàðèõè-åtíîãðàôèê 

ÿäÿáèééàtà äàèð àðàøäûðìàëàðà ýþðÿ, "Àçÿðáàéúàíëûëàðäà 

ìöõtÿëèô tàðèõè äþâðëÿðäÿ àèëÿ âÿ íèêàùûí tÿäãèãè éîëóíäà 

÷îõëó ÷ÿtèíëèêëÿð âàðäûð. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè àèëÿ âÿ íèêàùà 

àèä ãÿäèì éàçûëû ìÿíáÿëÿðèí éîõëóüóäóð. Áó áàðÿäÿ 

åtíîãðàôèê ñÿúèééÿëè éàçûëû ìÿëóìàtëàð ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí 

áàøëàéàðàã Ãàôãàçäà îëìóø ðóñ ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿäèð... 

Ëàêèí ùÿìèí ìÿëóìàtëàð ÷îõ þtÿðèäèð, àçÿðáàéúàíëûëàðäà 

àèëÿ ìÿèøÿtèíèí áötöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàtÿ åtìèð, áó 

ÿñÿðëÿðäÿ àèëÿ âÿ íèêàùûí tàðèõè-åtíîãðàôèê tÿùëèëè éîõäóð". 

Ãÿáèëÿ ãóðóëóøó äþâðöíäÿ íèêàùëàð áèð ãÿáèëÿíèí ãàäûíëàðû 

èëÿ äèýÿð áèð ãÿáèëÿíèí êèøèëÿðè àðàñûíäà ìþâúóä èäè âÿ 

áó íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðè ãðóï íèêàù ôîðìàñûíû ÿìÿëÿ 

ýÿtèðèðäè. À.È.Ñàäûãîâ âÿ Ã.À.Ãåéáóëëàéåâ áèðýÿ éàçäûãëàðû 

ÿñÿðäÿ ãåéä åäèðëÿð êè, Àçÿðáàéúàíäà áþéöê àèëÿëÿð 

îíóí ÿñàñûíû ãîéàí øÿõñëÿðèí àäûíà -ëàð,-ëÿð øÿêèë÷èëÿðè ÿëàâÿ 

åäèëìÿêëÿ ÿââÿëêè íÿñëèí ùàíñû ñÿíÿtëÿ ìÿøüóë îëìàñû 

(ìÿñÿëÿí, Äÿìèð÷èëÿð), ìÿùÿëëÿíèí úîüðàôè ìþâãåéè èëÿ 

(éóõàðû, îðtà, àøàüû) âÿ ñ. àäëàíûðäû. Áþéöê ïàtðèàðõàë àèëÿëÿð 

Àçÿðáàéúàíäà èíãèëàáàãÿäÿðêè âÿ ñîâåt åtíîãðàôèéàñûíäà 

þéðÿíèëìÿéèá. Þtÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ áþéöê âÿ 

êè÷èê àèëÿëÿðèí tÿäãèãèíÿ äèããÿt ÷îõàëûð. Ãóáà ðàéîíóíóí 

29

ìàtåðèàëëàðû öçðÿ áþéöê àèëÿëÿðè tÿäãèã åäÿí Ã.Ãåéáóëëàéåâ 

éàçûð êè, áÿçÿí êè÷èê àèëÿëÿð tÿñÿððöôàt ñÿáÿáëÿðèíèí 

tÿñèðè íÿtèúÿñèíäÿ áþéöê, áþëöíìÿç àèëÿëÿðÿ ÷åâðèëèð, áèð 

íå÷ÿ íÿñèëäÿí ñîíðà èñÿ ÿêñ ïðîñåñ ýåäèð âÿ êè÷èê àèëÿëÿð 

ñåãìåítëÿøèð. Òîðïàã ìöíàñèáÿtëÿðèíèí õöñóñèééÿtëÿðè, ïðèìètèâ 

ÿìÿê àëÿtëÿðè, íÿñèë ÿëàãÿëÿðèíèí ýöúëö ãàëûãëàðû àèëÿëÿðèí 

ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð áèðýÿ éàøàìàñûíû 

øÿðtëÿíäèðèá. Õöñóñÿí Øàùäàü õàëãëàðû éàøàéàí Õûíàëûã, 

Ãðûç, Áóäûã, Úåê, ßëèê, Ñîóá âÿ áàøãà êÿíäëÿðäÿ áþéöê 

àèëÿëÿðèí ãàëìàñû íàtóðàë tÿñÿððöôàtûí ãàëûüû èäè. 

Ã.Ãåéáóëëàéåâ áèëäèðèð êè, èíäèêè ìÿíàñûíäà åíäîãàìèéà 

èëÿ èátèäàè èúìà ãóðóëóøó äþâðöíäÿ ãÿáèëÿíèí åêçîãàì, 

tàéôàíûí åíäîãàì îëìàüû ùå÷ áèð øÿêèëäÿ éàõûí äåéèë. ×öíêè 

åíäîãàìèéàíûí ìöàñèð àíëàéûøû ãîùóìëà åâëÿíìÿéè íÿçÿðäÿ 

tótäóüó ùàëäà tàéôà åíäîãàìèéàñû éàëíûç tàéôà äàõèëèíäÿ 

åâëÿíìÿéè íÿçÿðäÿ tótóðäó. Áèð-áèðèíÿ ãîùóì àäàìëàðû 

ÿùàtÿ åäÿí ãÿáèëÿ äàõèëèíäÿ èñÿ íèêàùà ýèðìÿê ãàäàüàí 

èäè. Ìöÿëëèô îðtàêóçåí íèêàùëàðû åíäîãàìèéàíûí ìÿíøÿéè 

ñàéûð. Ã.Ãåéáóëëàéåâ tîéó àøàüûäàêû êèìè tÿñíèô åäèð: 1) Ãûçûí 

áÿéÿíèëìÿñèíäÿí íèøàí àïàðûëìàñû äàõèë îëìàãëà áèðèíúè 

ìÿðùÿëÿ; 2) Ãûçûí íèøàíëàíìàñûíäàí tîéà ãÿäÿðêè èêèíúè 

ìÿðùÿëÿ; 3) Òîéóí áàøëàíûëìàñûíäàí ýÿëèíèí ÿð åâèíäÿ öçÿ 

÷ûõàðûëìàñûíà ãÿäÿðêè ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ âÿ 

èêèíúè ìÿðùÿëÿ àðàñû ìöõtÿëèô ìÿðàñèìëÿðëÿ áîë îëñà äà, 

èêèíúè ìÿðùÿëÿ èëÿ ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ àðàñûíäà ìÿðàñèìëÿð 

éîõäóð. Áó ìöääÿt ÿðçèíäÿ îüëàí åâè ãûç åâèíÿ âåðèëÿúÿê 

êàëûìû (áàøëûüû) ùàçûðëàìàëû âÿ þäÿìÿëèäèð. Ã.Ãåéáóëëàéåâ 

ãåéä åäèð êè, ãûçûí ùöãóãè úÿùÿtäÿí îüëàí åâèíÿ ìÿíñóá îë- 

30

äóüóíó áèëäèðÿí íèøàíàãÿäÿðêè äþâð ìàtðèàðõàë îëñà äà, tîé 

âÿ ãûçûí ÿð åâèíÿ êþ÷ìÿñè ïàtðèàðõàtëà ÿëàãÿäàðäûð âÿ ïàtðèëîêàë 

êþ÷ìÿäèð. Åtíîãðàô tîé øÿíëèéèíè ïàtðèàðõàtûí ìÿùñóëó 

ñàéûð. 

×þë ìàtåðèàëëàðûíà ÿñàñëàíàí Ã.Ãåéáóëëàéåâ áÿçè ïèðëÿðèí 

áþéöê àèëÿëÿðÿ áàø÷ûëûã åtìèø àüñàããàëëàðûí ãÿáðè îëäóüóíó 

âÿ ïèð êóëtóíóí îúàã êóëtó èëÿ áàüëûëûüûíû, äàèì éàíàí îúàüûí 

èñÿ àèëÿíèí ñèìâîëóíà ÷åâðèëäèéèíè ýþñtÿðèð. Î áèëäèðèð êè, 

ÿñàñÿí ÿêèí÷èëèê âÿ ùåéâàíäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí àèëÿ öçâëÿðè 

àðàñûíäà ÿìÿê áþëýöñö îëóðäó. Ãàäûíëàð àðàñûíäà èøèí áþëöøäöðöëìÿñèéëÿ 

éàøëû ãàäûí ýÿëÿúÿí âÿ éà õóâàð (áàúû) 

ìÿøüóë îëóðäó. ßñÿðäÿ ýþñtÿðèëèð êè, ãîùóì ìÿùÿëëÿëÿð ÿðàçè 

úÿùÿtäÿí éàõûíëûüû, tàéôà, tîõóì, øàããà, íÿñèë, tþðÿìÿ, 

tèðÿ, úÿää (töðêëÿðäÿ), tîõóì, úèíñ (ëÿçýèëÿðäÿ), tóì, øèð 

(ñöä), ÿãðÿáÿ, þâëàä (tàtëàðäà), éóõ (áóäûãëàðäà) tåðìèíëÿðè 

ãîùóì ãðóïëàðû, ïàtðèàðõàëëûüû èçàù åäèð. 

Ã.À.Ðÿúÿáîâ áèëäèðèð êè, àäÿt âÿ øÿðèÿt êèøèíèí èêè áàúûéà 

åéíè çàìàíäà åâëÿíìÿñèíè ãàäàüàí åäèðäè. Áóíäàí áàøãà, 

êèøè þç êèðâÿñèíèí ãûçûíà åâëÿíÿ áèëìÿçäè. 

Ñîâåt ãóðóëóøóíóí Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíäÿ äÿéèøèêëèê éàðàtìàñû 

tÿäãèãàt÷ûëàðûí äèããÿtèíäÿí éàéûíìàéûá. Àììà áèð 

÷îõ ùàëëàðäà ñîâåt èäåîëîýèéàñû áàõûìûíäàí èçàùûíà ÷àëûøûëûá. 

Ùÿttà áÿçè ìöÿëëèôëÿð áèëäèðèðëÿð êè, ñîâåt ðåæèìèíäÿ ñèíôè 

äöøìÿí÷èëèê íÿñèë ùèññèíè öñtÿëÿéèð âÿ íÿñèë ùèññè àèëÿíè ìþùêÿìëÿíäèðÿí 

ìÿíÿâè ãöââÿ ðîëóíó îéíàéà áèëìèð. Áó ôèêèðëÿ 

ùå÷ úöð ðàçûëàøìàã ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè ñîñèàëèñt ãóðóëóøó 

àèëÿéÿ ìöÿééÿí tÿñèð ýþñtÿðñÿ äÿ, õàëãûìûçûí ÿñðëÿðëÿ 

ôîðìàëàøìûø àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðè ñûðàäàí ÷ûõìàéûá, 

31

ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð èñÿ éåíè ìÿäÿíè-ìÿèøÿtèí áÿðãÿðàð 

îëìàñû èëÿ áàüëû èäè. 

Ã.Ô.Ñåéèäîâ èíãèëàáàãÿäÿðêè äþâðäÿ áþéöê àèëÿëÿðèí ãàëûãëàðûíû 

tÿäãèã åäÿðÿê áèëäèðèð êè, ñîâåt äþâðöíäÿ àèëÿíèí ùÿð 

áèð éåtêèí öçâöíöí èñtåùñàë ÿìÿéèíäÿ èøtèðàêû áÿðàáÿðëèê éàðàäûð, 

àèëÿ áàø÷ûñûíäàí èãtèñàäè àñûëûëûüû ëÿüâ åäèð. Ìöÿëëèô êÿíä 

àèëÿñèíäÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿtëÿð ùàããûíäà éàçûð: "Êþùíÿ 

Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíäÿ, àäÿtÿí, éàøëû êèøè áàø÷û ñàéûëûðäû. Éàøëû 

íÿñëÿ åùtèðàì ùèññè ñàõëàíûëìàãëà ìöÿééÿí øÿõñè êåéôèééÿtëÿðÿ, 

íöôóçà ìàëèê àèëÿíè èãtèñàäè úÿùÿtäÿí ñàõëàìàüà ãàäèð 

ãàäûíëàðûí àèëÿ áàø÷ûñû îëìàñûíà àç ðàñt ýÿëèíìèð". 

Ø.Ì.Ñàëåùîâ ïàìáûã÷ûëàðûí àèëÿ ìÿèøÿtèíè àðàøäûðàðêÿí 

ãåéä åäèð êè, ñîâåt ãóðóëóøóíäà èãtèñàäè èðÿëèëÿéèø íèêàùà ýèðÿíëÿðèí 

ìöñtÿãèëëèéèíè àðtûðñà äà, ÷îõ âàõt éåíè åâëÿíÿíëÿðèí 

ðÿéè íÿçÿðÿ àëûíìûðäû. Ø.Ì.Ñàëåùîâ Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ 

äÿ áàøýÿðtìÿ, êþáÿêêÿñìÿ, äåéèêëè êèìè ãÿäèì íèêàù ôîðìàëàðûíûí 

äà ìöøàùèäÿ îëóíäóüóíó éàçûð. 

ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà äà Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí àçñàéëû 

õàëãëàðûí âÿ åtíèê ãðóïëàðûí àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðè ýåíèø 

øÿêèëäÿ þéðÿíèëìèøäèð. Ì.Ù.Øàùáàçîâ áèëäèðèð êè, Àçÿðáàéúàí 

töðêëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Øàùäàü åtíèê ãðóïëàðûíäà 

äà åíäîãàì íèêàùà ýåíèø éåð âåðèëèðäè. Åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàíûí 

áó àçñàéëû õàëãëàðûíûí þçöíÿìÿõñóñ íèêàù àäÿtëÿðè 

âàðäû. Ìÿñÿëÿí, ãðûçëàðäà åë÷èëèéÿ êèøèëÿðëÿ áÿðàáÿð îüëàíûí 

áèáèñè âÿ õàëàñû äà ýåäèðäè. Ì.Ù.Øàùáàçîâ tÿäãèãàtûíäà 

ãûç âÿ îüëàí áèð íÿñèëäÿí îëäóüó ùàëäà áèðèíúè åë÷èëèêäÿúÿ 

íèøàí tàõûëäûüûíû, íèøàí çàìàíû "ùÿ" àëäûãäàí ñîíðà ÷þðÿêêÿñäè 

àäëàíàí àäÿtèí èúðà îëóíäóüóíó éàçûð. ×þðÿêêÿñäè çà- 

32

ìàíû îüëàí åâèíäÿí ýÿtèðèëÿí êÿðÿ éàüûíû áàë âÿ áèð íå÷ÿ ëàâàøûí 

öñtöíÿ tþêöá ãàðûøäûðàð, ëàâàøà éàéàð, ñîíðà äà ëàâàøëàðäàí 

äöðìÿê äöçÿëäèá ãûç âÿ îüëàí åâèíèí èêè àüñàããàëûíà 

âåðÿðäèëÿð. Ùÿìèí àüñàããàëëàð ëàâàøû êÿñÿðäèëÿð. Ìÿðàñèìèí 

ìàùèééÿtè áó èäè êè, èêè àèëÿ àðàñûíäà ãîùóìëóã éàðàíûð. 

Ìöÿëëèô îüëàíûí àtàñûíûí ÷þðÿêêÿñäè çàìàíû ñöôðÿéÿ ïóë 

àtäûüûíû, ãðûç äèëèíäÿ áó àäÿtÿ "ïûë ñààúà" äåéèëäèéèíè, åéíè 

àäÿtÿ Áóäûã âÿ Õûíàëûã êÿíäëÿðèíäÿ äÿ ðàñt ýÿëèíäèéèíè áèëäèðèð. 

ß.Ê.ßùìÿäîâ àçÿðáàéúàíëûëàðäà êÿáèí ôîðìàëàðû âÿ êÿáèí 

àäÿòëÿðèíè tÿäãèã åäÿðÿê éàçûð êè, Àçÿðáàéúàíäà àëäÿéèøèê 

åtìÿê, áåøèêýÿðtìÿ êèìè íèêàù ôîðìàëàðû îëóá. Àëäÿéèøèê 

åtìÿêäÿ ÿð þç áàúûñûíû àðâàäûíûí ãàðäàøûíà âÿ éà ÿìèñè 

îüëóíà âåðèðäè. Áóíóíëà äà èêè àèëÿ àðàñûíäà áàøëûãâåðìÿ êèìè 

ìàääè þùäÿëèêëÿð ùÿëëèíè tàïûðäû âÿ áåëÿ àèëÿëÿðäÿ ìÿíÿâè 

ìÿñóëèééÿt äàùà ÷îõ îëóðäó. Ìöÿëëèôèí äèýÿð ôèêðèíÿ ýþðÿ, 

áþéöê àèëÿëÿðäÿ àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ãàäûíûí ìöëêèééÿt 

ùöãóãóíà äèããÿt éåtèðèëìÿéèá. Áþéöê àèëÿëÿð äàüûëàí 

çàìàí áötöí ÿìëàê àtà âÿ îüóëëàð àðàñûíäà áþëöíöðäö. Áþéöê 

àèëÿëÿðèí äàüûëìàñû èñÿ ÿñàñÿí àèëÿ áàø÷ûñûíûí âÿôàtûéëà 

áàüëû îëóðäó. ß.Ê.ßùìÿäîâ âÿ Ã.Ú.Úàâàäîâóí áèðýÿ éàçäûãëàðû 

ìÿãàëÿäÿ èñÿ ãåéä îëóíóð êè, áÿçÿí ãûçãà÷ûðìà ãàíëû 

äöøìÿí÷èëèéÿ ýÿtèðèá ÷ûõàðûðäû. ß.Ê.ßùìÿäîâ íèêàùäà 

àäÿtëÿ øÿðèÿtèí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿtëÿðèíäÿí éàçàðêÿí ãåéä 

åäèð êè, ìöñÿëìàí ùöãóãó èëÿ íèêàù êÿáèí âÿ ñèüÿ ôîðìàñûíäà 

ðåàëëàøûðäû, êÿáèí ãàíóíè ñàéûëûðäû. Ãàçû ùÿð èêè íèêàùû 

ãåéä åtìÿñÿ äÿ, ìîëëà "êÿáèí ñóðÿñè" îõóìàëû èäè, áóíñóç 

àðâàä íàtÿìèç ñàéûëûðäû, î, éåìÿê ùàçûðëàéà, èíÿê ñàüà áèë- 

33

ìÿçäè, áåëÿ ùàëäà îíà èêèíúè äÿðÿúÿëè èøëÿð tàïøûðûëàðäû. ×àð 

äþâðöíäÿ èñÿ àèëÿ, íèêàù âÿ âÿðÿñÿëèê ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë 

åtìÿê ö÷öí èíçèáàtè ðàéîíëàðäà ìÿúëèñëÿð éàðàäûëûðäû. 

ß.Ê.ßùìÿäîâ "Êètàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñtàíëàðûíûí 

ìàtåðèàëëàðûíà ÿñàñÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí àèëÿ-êÿáèí ìöíàñèáÿtëÿðèíè 

àðàøäûðûá. Äàñtàíëàðäàêû áó âÿ éà äèýÿð íèêàù ãàéäàëàðûíû, 

ôîðìàëàðûíû tÿùëèë åäÿí ìöÿëëèô Äÿäÿ Ãîðãóä äþâðöíäÿ 

êÿáèí-tîéóí áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿt îëäóüóíó éàçûð: 

ýÿëÿúÿê ýÿëèíèí ñå÷èëìÿñè, åë÷èëèê, êè÷èê tîé (íèøàí), tîé. 

Ìÿãàëÿäÿ ãåéä îëóíóð êè, äàñtàíëàðäà øÿðèÿt ãàéäàëàðûíûí 

äÿðèí êþê ñàëìàäûüû àéäûí áèëèíèð. Îüóë âÿ ãûç þç ýÿëÿúÿê 

ùÿéàt éîëäàøûíû ñå÷ìÿêäÿ tàì ìöñtÿãèëäèð. ß.Ê.ßùìÿäîâ 

Ãàíëû Ãîúà îüëó Ãàítóðàëûíûí "Îüóë, ãûç ýþðìÿê ñÿíäÿí, 

ìàë-ðèç âåðìÿê ìÿíäÿí" ñþçëÿðèíÿ äèããÿtè ÷ÿêèð, åë÷è ýåäÿðêÿí 

tÿêúÿ àèëÿíèí äåéèë, ãîùóì-ãîíøóíóí, àüñàããàëëàðûí 

ðÿéèíèí þéðÿíèëäèéèíè äÿ âóðüóëàéûð. Ìöÿëëèô áåøèêýÿðtìÿ íèêàù 

ôîðìàñûíûí äà õöñóñèééÿtëÿðèíè àðàøäûðûð, Áàéáåúàíûí ãûçû 

îëñà, îíó Áÿéáóðàíûí îüëóíà âÿäèíè âåðìÿñè ôàêtûíû õàtûðëàäûð, 

áó íèêàù ôîðìàñûíûí tàðèõèíèí ãÿäèìëÿðÿ ýåäèá ÷ûõäûüûíû 

âóðüóëàéûð. Îíó äà áèëäèðèð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä äàñtàíëàðûíûí 

éàðàíäûüû äþâðäÿ àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà éàëíûç ìîíîãàì 

(tÿêàðâàäëûëûã) êÿáèí ìþâúóä îëóá. 

Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿäèì àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè 

áàõûìûíäàí ß.Ê.ßùìÿäîâóí ÿñÿðëÿðè äèããÿtè 

úÿëá åäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä äþâðöíöí àèëÿ-íèêàù ìÿñÿëÿëÿðèíè 

åtíîãðàôèê úÿùÿtäÿí þéðÿíÿí ìöÿëëèô îüóçëàðûí íÿñèë àðtûìû, 

îüóë-ãûçûí õîøáÿõtëèê, äþâëÿt ùåñàá îëóíìàñû, àíà ùàããûíûí 

Òàíðû ùàããû ñàéûëìàñû, íèøàíëàíìà, áåøèêýÿðtìÿ, îüëó îëàí- 

34

ëàðû ãûðìûçû ÷àäûðäà, ãûçû îëàíëàðû àü ÷àäûðäà ãÿáóë åäÿí õàíëàð 

õàíû Áàéàíäûð õàíûí "Îüëó-ãûçû îëìàéàíëàðû Òàíðû ãàðüàìûø, 

áèç äÿ ãàðüàðûã" äåéÿðÿê ãàðà ÷àäûðäà éåðëÿøäèðìÿñè êèìè 

ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûð. ß.Ê.ßùìÿäîâ îüóçëàðûí àtà-àíàéà 

ìöíàñèáÿtèíèí èçàùûíà, îüóë-ãûçëàðûí äîüóëìàñû, íèøàíëàíìà, 

áåøèêýÿðtìÿ âÿ ñ. ýÿíú íÿñëèí tÿðáèéÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí 

äàñtàíäà ÿêñè êèìè ìÿñÿëÿëÿðèí tÿùëèëèíÿ ýåíèø éåð âåðèá. 

Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí tîé àäÿtëÿðè áèð-áèðèíÿ áÿíçÿñÿ äÿ, 

tÿêúÿ ìöõtÿëèô çîíàëàðäà éîõ, ùÿì äÿ àéðû-àéðû éàøàéûø 

ìÿítÿãÿëÿðèíäÿ êå÷èðèëìÿñè îíëàðû áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèð. 

Ô.Õÿëèëîâà tîéëàðû øÿùÿð, êÿíä, ðàéîí, ïóëëó, ùÿäèééÿëè, àøûãëû, 

õàíÿíäÿëè tîéëàðà áþëöð. Á.Àáäóëëàéåâ ãÿäèì Àçÿðáàéúàí 

tîéóíóí áÿçè õöñóñèééÿtëÿðè – ÿðýÿí ãûçëàðûí áàéðàì 

ýöíëÿðèíäÿ íèééÿt tótóá ãóëàã ôàëûíà ÷ûõìàëàðûíû, tåçëèêëÿ 

tîéóíóí îëóá-îëìàéàúàüûíû þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñàü áàøìàüûíû 

÷þëÿ àtìàñûíû (èíàìà ýþðÿ, áàøìàüûí óúó êö÷ÿéÿ 

äîüðó äöøöáñÿ, ãûç tåçëèêëÿ ÿðÿ ýåäèð), ãûçûí ñtîëóí êöíúöíäÿ 

îtóðìàìàñûíû ãÿäèì èíàíúëàðëà ÿëàãÿëÿíäèðèð. Ìöÿëëèô 

ãûç ñå÷ÿí îüëàí âàëèäåéíëÿðèíèí "þçëÿðèíÿ éàõûí àèëÿ" àõtàðäûãëàðûíû 

âóðüóëàéûð. Îüëàíûí âàëèäåéíëÿðè “àíàñû ÷ûõàí àüàúû 

áàëàñû áóäàã-áóäàã ýÿçÿð” ïðèíñèïèíè ÿñàñ ýþtöðÿðÿê ýÿëÿúÿê 

ýÿëèíèíèí àtà-àíàñûíû éàõûíäàí tàíûìàüà ÷àëûøûð. Á.Àáäóëëàéåâ 

tîéàãÿäÿðêè äþâð, tîé øÿíëèéè, tîéäàí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðè 

äÿ àéûðûð. 

Ì.Ùàúûéåâ tàtëàð àðàñûíäà äà åíäîãàì íèêàùà ýåíèø éåð 

âåðèëäèéèíè éàçûð. Òàtëàðäà áàøëûüûí àëûíìàìàñû "ãûçû ãîéóí 

êèìè âåðäè" ãèéìÿtëÿíäèðèëèðäè, áàøëûã èñÿ úåùèçäÿí áàùà 

îëóðäó. Ì.Ùàúûéåâ tàtëàðäà äàéû àðâàäûíûí ýÿëèíÿ éåíýÿ äóð- 

35

ìàñûíû ìàtðèëîêàë êþ÷ìÿ èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð, åéíè çàìàíäà 

ãåéä åäèð êè, ïàtðèëîêàë êþ÷ìÿäÿ áàøãà ãÿáèëÿäÿí àëûíàí ãûçûí 

ÿâÿçèíÿ ìöÿééÿí ìèãäàðäà ùàãã (êàëûì) âåðìÿêëÿ 

"ñàtûíàëìà" íèêàù ôîðìàñû éàðàíûðäû. 

Ã.Úàâàäîâ áèëäèðèð êè, Øàùäàü õàëãëàðûíäà êÿáèíÿ ýèðìÿ 

÷îõ åðêÿí éàøëàðûíäàí èúðà åäèëÿðäè. Èíýèëîéëàðäà áó éàø 15, 

äàùà ñîíðàëàð 18-20 éàø àðàñûíäà ìöÿééÿí îëóíàðäû. Áèð àäÿt 

îëàðàã åâëÿíìÿ ìÿðàñèìèíäÿ îüëàí âÿ ãûçûí ôèêðè ÿñàñ 

ýþtöðöëìÿçäè. Áóðàäà âàëèäåéíëÿðèí áèð-áèðèëÿ ðàçûëûüà ýÿëìÿñè 

êèôàéÿt åäÿðäè. Èãtèñàäè àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã ãûç 3-5 èë 

íèøàíëû ãàëà áèëÿðäè. Áó ìöääÿtäÿ îüëàí åâè ãûçûí ýåéèìè èëÿ 

éàíàøû, ùÿð áàéðàìäà ãûç åâèíÿ áàéðàìëûã áîðúëó èäè. Ãûç èñÿ 

íèøàíëû ãàëäûüû ìöääÿtäÿ éàõûí ãîùóìëàðûíäàí ýèçëÿíìÿëè 

âÿ éàøûíìàëû èäè. Ùÿì äÿ íèøàíëû ãàëäûüû ìöääÿtäÿ ãûç þç úåùèçèíèí 

ùàçûðëàíìàñûíäà, õàë÷à-ïàëàçûí tîõóíìàñûíäà èøtèðàê 

åtìÿëè èäè. Ìöÿëëèô Øàùäàü õàëãëàðûíäà tîéëàðûí õöñóñèééÿtëÿðè, 

Õûíàëûãäà tîé ìàüàðûíûí ýèíýàùëàðäà ãóðóëìàñû, Ãðûç, Ùàïót, 

Áóäûã êÿíäëÿðèíäÿ ìÿùÿëëÿ ìàüàðàëàðû èëÿ éàíàøû, áÿçÿí 

ùÿéÿtëÿðäÿ êå÷èðèëìÿñè âÿ ñ. áàðÿäÿ ìÿëóìàt âåðèð. Ã.Úàâàäîâ 

Øàùäàü õàëãëàðûíäà ãûçûí àtà îúàüûíäàí äåéèë, äàéû åâèíäÿí 

êþ÷ìÿñèíè, îüëàíûí àtà åâèíäÿ äåéèë, äàéû åâèíäÿ ïàëtàðûíû 

ýåéìÿñèíè, áÿé äóðìàñûíû ìàtðèàðõàtà õàñ àäÿt ñàéûð. Áó 

ôàêtäà àíà tÿðÿôèí öñtöíëöéö àéäûí ýþðöíöð. 

Í.Ãóëèéåâà âÿ Í.Èáðàùèìîâóí áèðýÿ éàçäûãëàðû ìÿãàëÿäÿ 

ýþñtÿðèëèð êè, óçóí ìöääÿt tîéà ùàçûðëûã ìÿðùÿëÿñèíäÿ ãûç 

åâè îüëàí åâèíäÿí "àtàëûã" (áàøëûã), ãÿíä, äöéö, óí, éàü âÿ ñ. 

àëûðäû. Ëàùûú êÿíäèíäÿ èñÿ îüëàí åâèíäÿí éóí äà àëûðäûëàð. 

Ìåùð êèìè ãûç åâèíÿ 7 ìàíàtäàí 30 ìàíàtàäÿê ãûçûë ïóë, éà- 

36

õóä tîðïàã âåðèðäèëÿð. Í.Ãóëèéåâà tîéó äàùà êè÷èê ùèññÿëÿðÿ 

áþëöð: ãûçáÿéÿíìÿ, “ùÿ” âåðìÿ, íèøàí, íèøàíãàáàüû ãàétàðìà, 

îüëàí åâèíäÿ tÿäàðöê, ãûç åâèíÿ ïàëtàð ýÿtèðèëìÿñè, 

ïàëtàðêÿñäè, ãûç åâèíäÿ úåùèç ñèéàùûñûíûí tótóëìàñû, úåùèçèí 

îüëàí åâèíÿ äàøûíìàñû, êÿáèí êÿñèëìÿñè, ãûçûí îüëàí åâèíÿ 

ýÿtèðèëìÿñè ýöíö. 

Í.Ãóëèéåâàíûí tÿäãèãàtëàðûíäà àèëÿíèí tàðèõè èíêèøàôû, àèëÿ-äþâëÿt 

ìöíàñèáÿtëÿðè, íèêàù àäÿtëÿðè (åêçîãàì, åíäîãàì), 

íèêàùàýèðìÿ ôîðìàëàðû (ìÿñÿëÿí, áåøèêýÿðtìÿ, àëäÿéèøèê) 

áþéöê âÿ êè÷èê àèëÿëÿð, øÿðèÿt ãàéäàëàðûíûí íèêàùäà 

éåðè, ãàäûí âÿ êèøèíèí ìöëêèééÿt ùöãóãó, ÿíÿíÿâè àèëÿ-íèêàù 

ìÿèøÿtèíèí ñîâåt äþâðöíäÿ äÿ ãàëìàñû, ñîâåt äþâðöíäÿ àèëÿíèí 

ñtðóêtóðó, àèëÿ áöäúÿñè, êÿíä âÿ ñÿíàéå øÿùÿðëÿðèíäÿ àèëÿ, 

ýÿíú âÿ îðtà éàøëû øÿõñëÿðèí tÿíùàëûüû, ãàäûíëàðûí âÿçèééÿtè 

õöñóñè äèããÿt ìÿðêÿçèíäÿäèð. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ ãûçûí 

ñå÷èëìÿñè, åâëÿíÿíëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿtëÿð, tîé ïðîñåñè, 

ñîâåt äþâðöíäÿ tîé àäÿtëÿðèíèí ìöÿééÿí ãÿäÿð äÿéèøìÿñè, 

åtíèê ãðóïëàðäà íèêàù, óøàã tÿðáèéÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð áötþâ 

øÿêèëäÿ àðàøäûðûëûð. Í.Ãóëèéåâà Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð êÿíä 

àèëÿñè âÿ àèëÿ ìÿèøÿtè èëÿ áàüëû tÿäãèãàtëàðûíû ýåíèøëÿíäèðÿðÿê 

1997-úè èëäÿ éåíè êètàáûíû äÿðú åtäèðìèøäèð. Òÿäãèãàtûí ÿí 

ìàðàãëû ìÿãàìëàðûíäàí áèðè áóäóð êè, ìöàñèð êÿíäëè àèëÿñèíèí 

tàðèõè êþêëÿðè àðàøäûðûëûð. Òàðèõè ÿíÿíÿäÿí ÷ûõûø åäÿí 

ìöÿëëèô áèëäèðèð êè, ÕÛÕ ÿñðäÿ âåðýè ãîéóëàðêÿí àèëÿ öçâëÿðèíèí 

äåéèë, töñtöëÿðèí íÿçÿðÿ àëûíìàñû àèëÿëÿðèí ïàð÷àëàíìàñûíûí 

ãàðøûñûíû àëûðäû. Íÿtèúÿäÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöõtÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ 

ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áþéöê àè- 

37

ëÿëÿð öñtöíëöê tÿøêèë åäèðäè. Ñîâåt äþâðöíäÿêè éàíàøìàäàí, 

éÿíè àèëÿíèí ãóðóëìàñûíäà èãtèñàäè ìÿñÿëÿëÿðèí ÿñàñ 

ýþtöðöëìÿñè ùàããûíäà èääèàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, Í.Ãóëèéåâà 

áèëäèðèð êè, Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíäÿ ìÿíÿâè áàüëûëûã, áþéöê-êè- 

÷èê ìöíàñèáÿtëÿðè èãtèñàäè ÿëàãÿëÿðè öñtÿëÿéèð. Ùÿëÿ èíäè äÿ 

êëàññèê ìÿíàäà áþéöê àèëÿëÿð ãàëûá. Ìöàñèð, äàùà äîüðóñó, 

ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðû ö÷öí õàðàêtåðèê îëàí àèëÿ tÿðêèáèíÿ ýÿëäèêäÿ 

èñÿ, ìöÿëëèô íþâáÿtè tÿñíèôàtëàíäûðìà àïàðûð: "Àèëÿäÿ áèð 

íå÷ÿ íÿñèë – áèð, èêè, ö÷ âÿ éà äþðä íÿñèë éàøàéà áèëÿð. ßýÿð 

àèëÿäÿ ö÷ âÿ éà äàùà ÷îõ íÿñèë (ìÿñÿëÿí, áàáà-íÿíÿ, àtà-àíà 

âÿ óøàãëàð, íÿâÿëÿð éàøàéûðñà, áåëÿ àèëÿ ìöðÿêêÿá àèëÿ ñàéûëûð. 

Àèëÿäÿ (ÿð-àðâàä) âÿ èêè (àtà-àíà âÿ óøàãëàð, àíà âÿ 

óøàãëàð, àtà âÿ óøàãëàð) íÿñèë éàøàéûðñà, áåëÿ àèëÿ íöêëåàð 

(éÿíè êè÷èê) àèëÿ ñàéûëûð". 

Ñîí îëàðàã ãåéä åäÿê êè, ÕÕ ÿñðèí àõûðëàðû, éåíè ÿñðèí èëê 

èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã àèëÿ âÿ íèêàù ìöíàñèáÿtëÿðè éåíè õöñóñèééÿtëÿð 

êÿñá åtäèéè ö÷öí áóíóíëà áàüëû tÿäãèãàtëàð äà ýåíèøëÿíèá. 

38

Áàáÿê ÁÀÉÐÀÌÎÂ 

ÍËÏ úåíòåð ÌÌÚ, òÿñèñ÷è 

ÚßÌÈËß ×È×ßÉÈÍ ÒßÐÒÈÁ ÅÒÄÈÉÈ 

"ÌÎÄÅÐÍ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÀÈËß ÌÎÄÅËÈ" 

ÊÈÒÀÁÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ 

Ýåíèø îõóúó àóäèòîðèéàñûíà òÿãäèì åäèëÿí åëìè-êöòëÿâè 

ìàòåðèàëëàðäàí èáàðÿò "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëè" êèòàáûíû 

ìÿùñóëäàð òÿäãèãàò÷û-àëèì Úÿìèëÿ ×è÷ÿê-Èñáÿíäèéàðîâàíûí 

óüóðëó ëàéèùÿëÿðèíèí íþâáÿòè ìÿíòèãè íÿòèúÿëÿðèíäÿí 

áèðè êèìè ãÿáóë åòìÿê ìöìêöíäöð. Áó êèòàáäàí äà ýþðöíäöéö 

êèìè, Úÿìèëÿ ×è÷ÿê Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè-ìÿíÿâè 

ñÿðâÿòè ùåñàá îëóíàí ÿíÿíÿâè âÿ ìîäåðí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíÿ 

äàèð ìàðàãëû úÿùÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí äÿéÿðëè òÿäãèãàòëàðû áèð 

àðàéà ýÿòèðÿ áèëèá. Îíóí ùàçûðëàäûüû áó éåíè òîïëó òàíûíìûø 

ìöòÿõÿññèñëÿðäÿí èáàðÿò ùÿììöÿëëèôëÿðèí àïàðäûãëàðû ìÿùñóëäàð 

àðàøäûðìàëàðûí íÿòèúÿñèäèð. Ìèëëè âÿ ÷àüäàø àèëÿ ôîðìàëàðûíûí 

ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðèíÿ òîõóíàí áó åëìè-íÿçÿðè éàçûëàðûí 

ìöÿëëèôëÿðè, ñþçñöç, èíòåëëåêòóàë áèð èøÿ èìçà àòûáëàð. 

Ùÿëÿ þòÿí èë – 2018-úè èëèí àâãóñò àéûíäà Àçÿðáàéúàí 

Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãåéðè-Ùþêóìÿò Òÿøêèëàòëàðûíà 

Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí ìàëèééÿ éàðäûìû èëÿ 

Ú.×è÷ÿéèí ñÿäðëèê åòäèéè "Çÿêà Èøûüûíäà" Ìèëëè Äÿéÿðëÿðèí 

Òÿáëèüèíÿ Éàðäûì Èúòèìàè Áèðëèéè àèëÿ ñèñòåìèìèçèí ÿñàñ òÿðêèá 

ùèññÿñè îëàí àüñàããàëëûã ìþâçóñóíäà ìèëëè âÿ ñîñèàë 

ïðîáëåìëÿðëÿ áàüëû ëàéèùÿíè óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèá. Áåéíÿë- 

39

õàëã Ìÿòáóàò Ìÿðêÿçèíäÿ ýåíèø èúòèìàèééÿòèí, òÿäãèãàò÷ûëàðûí, 

àëèìëÿðèí, ùÿì÷èíèí éàçûëû âÿ åëåêòðîí ÊÈÂ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí, 

ÒÂ ÿìÿêäàøëàðûíûí, ñîñèàë ìåäèà òÿìñèë÷èëÿðèíèí, 

áëîãåðëÿðèí èøòèðàê åòäèéè "Àèëÿ äÿéÿðëÿðèíè þçöíäÿ ñèìâîëëàøäûðàí 

êóëòëàðûí òÿáëèüè ìÿãñÿäèëÿ òÿäáèðëÿðèí òÿøêèëè" àäëû 

èëê ëàéèùÿíèí íÿòèúÿëÿðèíèí òÿãäèìàò ìÿðàñèìè òÿøêèëàòûí ãàðøûñûíà 

ãîéäóüó âÿçèôÿëÿðèí þùäÿñèíäÿí ëàéèãèíúÿ ýÿëäèéèíè 

áèð äàùà òÿñäèã åòäè. Òÿäáèðäÿ ñÿñëÿíÿí ôèêèðëÿð, åéíè çàìàíäà, 

ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íÿøðÿ ùàçûðëàíàðàã ÷àï åäèëÿí 

"Àèëÿ äÿéÿðëÿðèíè ñèìâîëëàøäûðàí êóëòëàð" åëìè-êöòëÿâè êèòàáûíäàêû 

âÿ ýåíèøëÿíäèðèëÿðÿê èíòåðíåòäÿ ùòòï://www.çåêàèñùèýèíäà.àç 

öíâàíëû ñàéòûí àéðûúà áþëöìöíäÿ éàéûìëàíàí àüñàããàëëûã, 

àèëÿ ìþâçóëàðûíà, ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðÿ àèä åëìè-êöòëÿâè 

ìàòåðèàëëàð ñöáóò åäèð êè, áó ùóìàíèòàð ñàùÿäÿ, 

ôèêðèìèçúÿ, èíêèøàô åòäèðèëÿñè ÷îõ ìÿñÿëÿëÿð âàð. Ëàéèùÿ ÷ÿð- 

÷èâÿñèíäÿ òÿøêèë îëóíàí ìèëëè àèëÿ ìþâçóñóíäà èúòèìàè äèíëÿìÿ 

– äÿéèðìè ìàñàäà ñÿñëÿíÿí ìöëàùèçÿëÿðäÿí äÿ áåëÿ íÿòèúÿ 

÷ûõàðìàã îëàð êè, áó èúòèìàè áèðëèê þç ïðîôèëèíÿ óéüóí 

îëàðàã, ïðîáëåìëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíè, ùÿì÷èíèí ãëîáàë äöíéàäà 

ýåäÿí èíòåãðàñèéà ÷àüûíäà ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí 

55 ìèëéîíëóã ñîéäàøûìûçûí àèëÿ-ìÿèøÿò äöøöíúÿëÿðèíè àðàøäûðìàã, 

öìóìèëÿøäèðÿðÿê ÿëàãÿäàð îðãàíëàð, ýåíèø èúòèìàèééÿò 

ãàðøûñûíäà âàúèá ñàéûëàí òÿêëèôëÿðëÿ ÷ûõûø åòìÿê ýöúöíäÿäèð. 

Íÿøð îëóíàúàã éåíè òîïëóíóí ïëàíûíäàí, ùÿì÷èíèí ÃÙÒ-íèí 

éåíè ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëàí 

ôÿàëèééÿò íþâëÿðèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, èúòèìàè áèðëè- 

40

éèí öçâëÿðè ìöàñèð ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí ãëîáàëëàøäûüû, 

èíòåðíåòëÿøäèéè, åëåêòðîíëàøäûüû – âèðòóàëëàøäûüû áèð âàõòäà àèëÿ 

ïðîáëåìèíèí àêòóàëëûüûíû éàääàí ÷ûõàðìûðëàð. Ëàéèùÿ 

ìöÿëëèôëÿðè éåíè íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ãàðøûñûíäà Àçÿðáàéúàí 

ìèëëè-ìÿíÿâè äöíéàýþðöøöíöí òÿðêèáèíäÿ åòíèê êèìëèéèìèçèí 

áèð ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëÿí ÿíÿíÿâè àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí 

äèð÷ÿëäèëìÿñè, îíëàðûí ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè êèìè úèääè ìÿñÿëÿëÿðè 

àðäûúûë àðàøäûðìàüû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéóáëàð. Áó 

ëàéèùÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí, éàä – õàðèúè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí 

äàøûéûúûëàðûíà ÷åâðèëìÿêäÿ îëàí ýÿíú ñîéäàøëàðûìûç 

ö÷öí äÿ òàðèõè éàääàø ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Ìîäåðí àèëÿ 

ôîðìàëàðûíûí ìîäåëëÿðèíè èøëÿéèá ùàçûðëàéàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí 

èøòèðàêû èëÿ èúòèìàè-ìÿäÿíè, ñîñèàë-èíòåëëåêòóàë ìöçàêèðÿëÿðÿ 

ðÿâàú âåðÿ áèëÿúÿê åëìè-êöòëÿâè òîïëóíóí íÿøðè ùÿì 

äÿ áó èñòèãàìÿòäÿ ñàùÿâè ÿäÿáèééàòûí çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ õèäìÿò 

åäÿúÿê. 

Ýåíèø îõóúó êöòëÿñèíè ìàðàãëàíäûðàúàã òÿäãèãàò÷û-àëèìëÿðèí, 

ïñèõîëîãëàðûí, àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí áó 

ìþâçó èëÿ áàüëû èøûã öçö ýþðÿí áó êèòàáûíäà äà ùÿì õàëãûìûçûí 

ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð ñèñòåìèíäÿí ãàéíàãëàíàí 

ìÿíáÿëÿðäÿí, ùÿì ðåàë òÿúðöáÿëÿðèí öìóìèëÿøäèðèëìèø íÿòèúÿëÿðèíäÿí, 

ùÿì äÿ î ñàùÿéÿ äàèð ìöõòÿëèô åëìè-ïóáëèñèñòèê 

ÿäÿáèééàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè íÿøðèí úèääèëèéèíäÿí õÿáÿð 

âåðèð. Îíà ýþðÿ äÿ ðåàëëàøäûðûëàí ëàéèùÿ, îðòàéà ÷ûõàðûëàí 

êèòàá âàúèá áèð ñàùÿéÿ – àèëÿøöíàñëûüà äàèð ýÿðÿêëè èíòåëëåêòóàë-òÿúðöáè 

âÿñàèò êèìè õöñóñè ìàðàã êÿñá åäèð. Åéíè çàìàíäà, 

ìöòÿõÿññèñëÿð, îõóúóëàð, êèòàáäàí ìÿíáÿ êèìè èñòè- 

41

ôàäÿ åäÿúÿê ùÿð êÿñ áóðàäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áöòöí çàìàíëàðäàêû 

àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí ôîðìà âÿ ìÿçìóíó áàðÿäÿ òóòàðëû 

ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿê. 

Ýåíèø èúòèìàèééÿòèí äèããÿòèíÿ ÷àòäûðûëàí "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí 

àèëÿ ìîäåëè" êèòàáû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 

Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Ãåéðè-Ùþêóìÿò Òÿøêèëàòëàðûíà Äþâëÿò 

Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí ìàëèééÿëÿøäèðäèéè, "Çÿêà Èøûüûíäà" Èúòèìàè 

Áèðëèéèíèí ùÿéàòà êå÷èðäèéè "Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ 

ìîäåëèíèí òÿáëèüè èñòèãàìÿòèíäÿ ìààðèôëÿíäèðìÿ òÿäáèðëÿðèíèí 

òÿøêèëè" àäëû àêòóàë áèð ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àðàéà-ÿðñÿéÿ 

ýÿòèðèëèá. Áó ôàêòûí þçö äÿ îíó ñöáóò åäèð êè, ìöñòÿãèë 

äþâëÿòèìèç ìèëëè-ìÿíÿâè, åòèê-ìîäåðí äÿéÿðëÿðèìèçÿ áþéöê 

ñàéüû âÿ úèääè ìàðàãëà éàíàøûð, áó äÿéÿðëÿðèí ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ 

÷àòäûðûëìàñû ö÷öí ýÿðÿêëè àääûìëàð àòàíëàðû ùÿð çàìàí 

äÿñòÿêëÿéèð. Ñîí íÿòèúÿäÿ èñÿ, ñþç éîõ, áèç áèð õàëã îëàðàã 

ñîéêþêöìöçÿ, ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçÿ áàüëûëûüûìûçû 

ãîðóéóá ñàõëàìàã èìêàíûíà ìàëèê îëóðóã. 

Áó áàõûìäàí çÿíí åäèðèê êè, ìÿùñóëäàð úàâàí àëèì, àðàøäûðìà÷û-æóðíàëèñò 

Úÿìèëÿ ×è÷ÿéèí ðÿùáÿðëéè àëòûíäà àðàéàÿðñÿéÿ 

ýÿëÿí, ÿíÿíÿéÿ, ÷àüäàø äöíéàýþðöøëÿðÿ ñþéêÿíÿí, 

òàðèõè ñèâèëèçàñèéà éîëóìóçà, ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ – ìÿíÿâèééàòûìûçà 

þíÿì âåðèëÿðÿê ùàçûðëàíàí, åëìè àðàøäûðìàëàðû 

þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí áó êèòàá ìöòÿõÿññèñëÿð âÿ îõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí 

ìàðàãëà ãàðøûëàíàúàãäûð. 

42

Áèëàë ÙÖÑÅÉÍÎÂ 

ÀÄÏÓ Úÿëèëàáàä ôèëèàëûíûí ìöÿëëèìè, 

ôèëîëîýèéà öçðÿ ôÿëñÿôÿ äîêtîðó 

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÀÈËß ÌÎÄÅËÈÍÈÍ 

ÔÎËÊËÎÐ ÃÀÉÍÀÃËÀÐÛ 

Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó ìèëëè àèëÿ ìîäåëèíèí àðàøäûðûëìàñû 

ö÷öí çÿíýèí ìÿíáÿëÿðäÿí áèðèäèð. ßñëèíäÿ øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàtû 

íöìóíÿëÿðèíèí õåéëè ùèññÿñèíè àèëÿ ôîëêëîðó àäëàíäûðìàã 

îëàð. Áåøèê íÿüìÿëÿðè îëàí ëàéëàëàðäàí tótìóø éàñ íÿüìÿëÿðè 

îëàí àüûëàðà ãÿäÿð áötöí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè àèëÿ âÿ ìÿèøÿtëÿ 

áàüëûäûð. Áó ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿí àèëÿ âÿ îíóí ïðîáëåìëÿðè, 

ùÿì÷èíèí ìÿèøÿt ãàéüûëàðû ãûðìûçû áèð õÿtëÿ êå÷èð. Ëàéëà äà, 

íàçëàìà äà, àüû äà ìåítàë äÿéÿðëÿðäÿí ýöú àëûð: 

Èýèä ãàëàñûí èñtÿð, 

Äàüûí ëàëàñûí èñtÿð. 

Ìÿí áàëàìû èñtÿðÿì, 

Áàëàì áàëàñûí èñtÿð [5, 16]. 

Ìþâñöì âÿ ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðè ÿñàñÿí tÿñÿððöôàt ùÿéàtû 

èëÿ áàüëû îëñà äà, áóðàäà ãîéóëàí ìÿñÿëÿëÿðèí ÷îõó Àçÿðáàéúàí 

àèëÿñèíèí ýöíöíö-ýöçÿðàíûíû ÿêñ åtäèðèð. Ìÿèøÿt ìÿðàñèìëÿðèíäÿ 

îõóíàí íÿüìÿëÿðäÿ (âÿñôè-ùàë, àüû, àëãûø, äóà 

âÿ ñàèð) àèëÿ ãàéüûëàðû ýåíèø éåð àëûð: 

43

Àðàç àøàíäà àüëàð, 

Êöð ãîâóøàíäà àüëàð. 

Àíàëàð áàëàñûíäàí 

Àéðû äöøÿíäÿ àüëàð [5, 118]. 

Àëãûøëàðäà âÿ äóàëàðäà àèëÿ ãàéüûëàðû "åâ-åøèê éèéÿëÿðèíèí", 

"îúàã ñàùèáëÿðèíèí" ïðîáëåìëÿðè êèìè âåðèëèð. Äóàëàðà 

áàõàã: 

Åâèí àáàä îëñóí. 

Åâ-åøèê ñàùèáè îëàñàí. 

Åâ tèêèá, îúàã ñàëàñàí [5, 25]. 

Áó tèïëè ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè ìèëëè àèëÿ ìîäåëèíèí ÿõëàã 

íîðìàëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôîðìàëàøìàñûíà ýÿtèðèá ÷ûõàðûð. 

Àçÿðáàéúàí àèëÿñè ö÷öí àüñàããàë ñþçö (îõó: ìÿñëÿùÿtè) 

ÿñàñäûð. Àüñàããë ñþçö èñÿ ôîëêëîðóí áèð æàíðû îëàí àtà ñþçëÿðèíèí 

ãàéíàüûäûð. Àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðè àtà ñþçëÿðèíäÿ äàùà èáðÿtàìèç 

øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõûð: 

Êèøèñè îëìàéàí åâèí ðóçèñè îëìàç. 

ßð èëÿ àðâàäûí tîðïàüû áèð éåðäÿí ýþtöðöëöá. 

Àtà îëàðñàí, àtà ãÿäðèíè áèëÿðñÿí. 

Àíà ãûçûíà tàõt âåðÿð, àtà ãûçûíà áàõt! [5, 156] 

Àèëÿäÿ þâëàäëàðûí áþéöéöí âÿ êè÷èéèí éåðèíè áèëìÿñè äÿ 

ÿñàñ øÿðtäèð: 

Áþéöêñöç åâäÿ õåéèð-áÿðÿêÿt îëìàç. 

Éîë áþéöéöíäöð, ñó êè÷èéèí. 

Ãîúàäàí äåìÿê, úàâàíäàí åøètìÿê [5, 157]. 

Àçÿðáàéúàí áàéàtûëàðûíäà èñÿ tÿêúÿ àèëÿ ìîäåëè äåéèë, áó 

ìîäåëè ôîðìàëàøäûðàí úÿùÿtëÿð (åøã-ìÿùÿááÿt, âÿôà-ñÿäà- 

44

ãÿt, àéðûëûã-ùèúðàí âÿ ñàèð ìÿñÿëÿëÿð) äÿ ÿñàñ ýþtöðöëöð. Àèëÿíèí 

þçöëöíäÿ ìÿùÿááÿt äàéàíûð. 

Åøã-ìÿùÿááÿt: 

Ñöðöíö ñöðöí äàüà, 

Äóìàí, ýÿë, áöðöí äàüà. 

Ëåéëèñè ètìèø Ìÿúíóí 

Ñàëûáäûð áèð öí äàüà [5, 144]. 

Âÿôà-ñÿäàãÿt: 

Àéðûëûã-ùèúðàí: 

Ýöëÿì, ýöëö íåéëÿðÿì, 

Ýöëÿ ãóëëóã åéëÿðÿì. 

Ìÿíÿ þç ýöëöì ýÿðÿê, 

Áàøãà ýöëö íåéëÿðÿì [5, 147]. 

Äàüëàðûí áàøû èëÿ, 

Äèáèíèí äàøû èëÿ. 

Éàðà áèð íàìÿ éàçäûì, 

Ýþçöìöí éàøû èëÿ [5, 149]. 

Àçÿðáàéúàí áàéàtûëàðû è÷ÿðèñèíäÿ íàìóñ, ãåéðÿt, àð ìÿñÿëÿëÿðè 

ìèëëè àèëÿ êåéôèééÿtëÿðè êèìè tÿñâèð îëóíóð: 

ßçèçèéÿì, Aé áàtäû, 

Óëäóç áàtäû, Aé áàtäû. 

Éàðûì áèâÿôà ÷ûõäû, 

Ìÿíè ÿüéàðà ñàtäû [4, 26]. 

45

ßçèçèéÿì, éàõøû ñèí, 

Îâ÷ó, éåðÿ éàõøû ñèí. 

Ìÿðä èýèääÿ ãàéäàäû, 

Ñåâÿð éàðûí éàõøûñûí [4, 28]. 

Ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ àèëÿ ìîäåëè èëÿ áàüëû íåãàtèâ ùàëëàðà 

ãàðøû åtèðàçëàð äà þç ÿêñèíè tàïûð: 

ßçèçèì, àé íàøûäû, 

Äàüëàðäà îé íàøûäû. 

Ýþðöøöðöê õÿëâÿtäÿ, 

Äåéèðëÿð, îéíàøûäû [4, 26]. 

Íåãàtèâ ùàëëàð äèýÿð ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ äÿ ãàáàðäûëûð. 

Áåëÿ íöìóíÿëÿð äàùà ÷îõ àèëÿ tÿðáèéÿñè èëÿ áàüëû 

îëóð. Ìÿñÿëÿí, ìèôëÿðäÿí áèðèíäÿ äåéèëèð êè, Àé áèð îüëàí 

óøàüû èìèø, äÿúÿëëèê åäèð, àíàñû îíó õÿìèðëè ÿëè âóðóð, 

öçöíäÿ ëÿêÿ ãàëûð [5, 217]. Ìöäðèê ôèêèðëÿð äàñtàí âÿ íàüûëëàðûìûçäà 

äà éåð àëûá. "Îüóçíàìÿ"äÿ, "Êètàáè-Äÿäÿ 

Ãîðãóä" äàñtàíûíäàêû ìöäðèê ôèêèðëÿð ÿñëèíäÿ àtà ñþçëÿðèäèð. 

Íöìóíÿëÿðÿ áàõàã. 

"Êètàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä" äàñtàíûíäà: 

“Àtà àäûíû éöðötìÿéÿí õîðéàä îüóë àtà áåëèíäÿí åíèíúÿ 

åíìÿñÿ éåé” [1, 251]. 

"Îüóçíàìÿ"äÿ: “Îéíàøûíà èíàíàí þâðÿt ÿðñèç ãàëàð. 

Ñÿíè áèð ñåâìÿéÿíè ñÿí èêè ñåâìÿ. 

Óëó ýþçèëÿ ãûç àë, ÿðýÿí ýþçèëÿ àt àë. 

46

Óëóëàð ñþçèí tótìàéàí óëàéó ãàëàð” [1, 255]. 

"ßìñàëè-Òöðêàíÿ"äÿí: 

“Åë èëÿ äóðàí éûõûëìàç” [1, 257]. 

“Ãàðàâàøäàí äîüàí õàtóí îëìàç” [1, 258]. 

Ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿ àèëÿíèí äàüûëìàñû ïðîáëåìëÿðèíÿ 

äÿ ýåíèø éåð âåðèëèð. Áó ìÿñÿëÿ áÿçÿí ÿéëÿíúÿëè õàðàêtåðäÿ, 

áÿçÿí äÿ úèääè øÿêèëäÿ ãîéóëóð. "Ìîëëàíûí àðâàäû" 

ãàðàâÿëëèñèíäÿ ìîëëà þç àðâàäûíûí êÿáèíèíè Ñàëìàíà 

êÿñèð âÿ þçöíö ïèñ âÿçèééÿtäÿ ãîéóð [6, 44-46]. Áÿçè 

ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè èñÿ éàíëûø âÿ ñîíðàäàíãóðàøäûðìà 

tÿñèðè áàüûøëàéûð. "Ãûç ãàëàñû" ðÿâàéÿtèíäÿ ýóéà àtàíûí þç 

ãûçûíà àøèã îëìàñûíäàí ñþùáÿt à÷ûëûð [5, 322-323]. Ùàëáóêè 

Àçÿðáàéúàíäàêû Ãûç ãàëàëàðû êîñìèê tÿäãèãàt ìÿðêÿçëÿðè 

îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, Éàðäûìëû ðàéîíóíóí Àëàð êÿíäèíäÿêè 

Ãûç ãàëàñûíûí ãóðóëóøó, éåðëÿøìÿ ìÿãàìû (éöêñÿêëèê 

âÿ ñàèð) îíóí èñtåùêàì äåéèë, ýþé úèñèìëÿðèíè þéðÿíÿí 

ìÿðêÿç îëäóüóíó ýþñtÿðèð. 

Àçÿðáàéúàí àøûã ÿäÿáèééàtûíäà âÿ äàñtàí éàðàäûúûëûüûíäà 

ñåâýè, àèëÿ, ìÿèøÿt ìþâçóëàðû àïàðûúû ìþâãåäÿäèð. Àøûã øåèðèíèí 

ÿñàñûíäà éàðûí âÿôàñûçëûüû âÿ ÿüéàðà óéìà èäåéàñû 

êëàññèê ÿäÿáèééàtäàí ýÿëèð. Àøûã øåèðè èñÿ ÿñàñÿí tÿðÿííöì 

öçÿðèíäÿ ãóðóëóð âÿ áÿçÿí øèêàéÿt ìîtèâëÿðèíÿ éåð âåðèëèð. 

Ìÿñÿëÿí, ÕÂ-ÕÂÛ éöçèëëèêëÿðäÿ éàøàìûø Ìèñêèí Àáäàëäà 

éàðäàí øèêàéÿt ìîtèâè áåëÿ âåðèëìèøäèð: 

47

Äîäàãëàðû ýöë ãþí÷ÿñè, 

Éàíàãëàðû ëàëà éàðûì. 

Êþëýÿí ýÿëÿíäÿ ýöí ãà÷àð, 

Ñÿí áÿëàñàí, áÿëà, éàðûì. 

Òàíðû ñÿíè âàð åäèáäè, 

Àøèãèíè õàð åäèáäè. 

Ôÿëÿêëÿðè êàð åäèáäè 

×ÿêäèéèì àù-íàëà, éàðûì [2, 24]. 

ÕÛÕ éöçèëëèêäÿ èñÿ àøûã øåèðèíäÿ ýþçÿëëÿðèí âÿ ýþçÿëëèéèí 

tÿðÿííöìö ÿñàñäûð. Áó äà ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí tÿñèðèíäÿíäèð. 

Àøûã ßëÿñýÿðäÿ: 

Ñèíÿìäè åøãèí äÿôtÿðè, 

Ñÿíñÿí äèëèìèí ÿçáÿðè. 

Éàçûã Àøûã ßëÿñýÿðè 

×ÿêìÿéÿ äàðà, õîø ýÿëäèí! [3, 4] 

Ìîëëà Úóìàäà: 

Úóìàíûí øàùû, ñÿðäàðû, 

Åëÿ, ýöíÿ ùàâàäàðû, 

Áèð ãÿäÿì áàñ áèçÿ áàðû, 

Áÿðÿêÿt âàð àéàüûíäà [3, 83]. 

48

Øèðâàíëû Àøûã Áèëàëäà: 

Éàð, áàøûíà äîëàíìàçäûì, 

Åøã îäóíà ãàëàíìàçäûì. 

ßüéàð îëñàéäû, éàíìàçäûì, 

Þçö þëäöðäö-þëäöðäö [3, 125]. 

Àèëÿ-ìÿèøÿt ìöíàñèáÿtëÿðè tÿêúÿ ìÿùÿááÿt äàñtàíëàðûíäà 

äåéèë, ãÿùðÿìàíëûã äàñtàíëàðûíäà äà éåð àëìûøäûð. 

Ãÿùðÿìàíëûã äàñtàíëàðûíäàêû ñåâýè, ìÿùÿááÿt ñÿùíÿëÿðè 

äàùà èáðÿtàìèç âÿ þðíÿêâåðèúèäèð. Êîðîüëóíó Íèýàðñûç, 

Ãà÷àã Íÿáèíè Ùÿúÿðñèç tÿñÿââöð åtìÿê îëìóð. Ëàêèí àèëÿ 

âÿ ñåâýè äàùà ÷îõ ìÿùÿááÿt äàñtàíëàðûíäà ïðîáëåìàtèê 

øÿêèëäÿ ãîéóëóð âÿ çàìàíûí, äþâðöí àäÿt-ÿíÿíÿëÿðè, 

ãàíóíëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ éîçóëóð. "Òàùèð âÿ Çþùðÿ" 

êîñìîãîíèêäèð (éÿíè èäåàëäûð), "ßñëè âÿ Êÿðÿì" èñÿ 

ïàtðèàðõàëäûð (éÿíè ðåàëäûð). Áó ÿíÿíÿ ÷àüäàø äàñtàíéàðàtìà 

ïðèíñèïëÿðèíäÿ äÿ ýþçëÿíèëèð. 

Ìàðàãëûäûð êè, Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà âÿ äàñtàíëàðûíäà 

áþéöê àèëÿ ìîäåëèíÿ àç ðàñt ýÿëèðèê. Àäÿtÿí, àèëÿíèí âàðèñè 

tÿê îüóëäàí, ãàðäàø âÿ áàúûäàí, éàõóä äà èêè ãàðäàøäàí èáàðÿt 

îëóð. ×îõóøàãëû àèëÿ ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè ö÷öí àïàðûúû ìîäåë 

äåéèë. Êè÷óê àèëÿ ìîäåëèíèí äèýÿð øÿðtè äÿ àtà-àíàíûí þâëàäëàðûíäàí 

àéðû éàøàìàñûäûð. Àäÿtÿí, tÿê îüóë áåëÿ àèëÿäÿí 

óçàãäà éàøàéûð âÿ èøëÿéèð. Áÿçè ùàëëàðäà èñÿ àèëÿ ãóðìàã 

ö÷öí óçàã ñÿôÿðëÿðÿ ÷ûõûð. 

49

Íÿtèúÿ îëàðàã äåéÿê êè, Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí ôîëêëîð 

ãàéíàãëàðû ÿtðàôëû øÿêèëäÿ àðàøäûðûëìàëûäûð. Ýÿtèðèëÿí íöìóíÿëÿð 

áó ìþâçóíóí úèääèëèéèíè îðtàéà ãîéóð. 

ÃÀÉÍÀÃËÀÐ 

1. Àtàëàð ñþçö. Òÿðtèá âÿ þí ñþç ìöÿëëèôè Úÿëàë Áÿéäèëè (Ìÿììÿäîâ). 

Áàêû, Þíäÿð, 2004, 264 ñ. 

2. Àçÿðáàéúàí àøûã øåèðèíäÿí ñå÷ìÿëÿð. Èêè úèëääÿ, ë úèëä. Áàêû, 

Øÿðã-Ãÿðá, 2005, 376 ñ. 

3. Àçÿðáàéúàí àøûã ÿäÿáèééàtûíäàí ñå÷ìÿëÿð. Èêè úèëääÿ, ëë úèëä. Áàêû, 

Øÿðã-Ãÿðá, 2005, 424 ñ. 

4. Àçÿðáàéúàí áàéàtûëàðû. Òÿðtèá åäÿíëÿð Á.Àáäóëëà, Ã.Áàáàçàäÿ âÿ 

Å.Ìÿììÿäëè. Áàêû, Éåíè íÿøðëÿð åâè, 2004, 304 ñ. 

5. Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó. Òÿðtèá åäÿíè âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè Á.Àáäóëëà. 

Áàêû, Øÿðã-Ãÿðá, 2005, 360 ñ. 

6. Àçÿðáàéúàí õàëã ÿäÿáèééàtûíäàí ñå÷ìÿëÿð. Ãàðàâÿëëèëÿð, îéóíëàð 

âÿ õàëã tàìàøàëàðû. Áàêû, Øÿðã-Ãÿðá, 2005, 312 ñ. 

50

Åë÷èí ÃÀËÈÁÎÜËÓ 

Ôèëîëîýèéà öçðÿ ôÿëñÿôÿ äîêtîðó 

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÀÈËß×ÈËÈÉÈ: 

ÃßÄÈÌËÈÊÄßÍ ÝßËßÍ 

ßÍßÍßËßÐÈÍ ÌÎÄÅÐÍËÈÉÈ 

Àçÿðáàéúàí àèëÿ÷èëèéè – èíàì ãàëàñû: ãÿäèìäÿí áóýöíÿ 

áötöí ÷ÿtèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, äþâëÿtèí âàðëûüûíûí ãîðóíìàñûíäà 

óëóñóí àèëÿ÷èëèê ðóùóíóí þçöíÿìÿõñóñ, ýöúëö îëìàñû 

ÿñàñ àìèëëÿðäÿí áèðèäèð. 

Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíèí ÷àüäàø áè÷èìè îíóí ìèíèëëÿðäÿí 

áÿðè ýÿëÿí óëóñàë (ìèëëè) ýÿëÿíÿêëÿð (äÿéÿðëÿð) þçöëöíäÿ 

(ÿñàñûíäà) éàøàäûüûíû ñöáót åäèð. ×àüûìûçäà äà óëóñóí 

(ìèëëÿtèí) âàðîëóìóíóí ãà÷ûëìàç, ÿí ýÿðÿêëè (ÿùÿìèééÿtëè) 

ïàð÷àñû (öíñöðö) îëàí àèëÿíèí èíñàíè-óëóñàë-áÿøÿðè 

þçöëäÿ îtóðóøìàñû äàâàì åäèð. Áèçúÿ, áó ýåäèø 

(ïðîñåñ) ÿáÿäèäèð, äàèìè èíêèøàôëûäûð. Àðàøäûðäûüûìûç 

êîíó (ìþâçó) îëäóãúà ýåíèøäèð. Áèç áóðàäà éàëíûç ÿí 

ýÿðÿêëè äåtàëëàðà tîõóíàúàã, ñîíäà öìóìèëÿøäèðèúè ãÿíàÿtÿ 

ýÿëÿúÿéèê. 

Íÿäÿí ùÿð áèðèìèç ö÷öí àèëÿ áóíúà äÿéÿðëèäèð? Íÿäÿí 

÷àüäàø äöíéàíûí ÿñàñ ùÿäÿôëÿðèíäÿí áèðè àèëÿäèð? ×öíêè 

èíñàíûí ùÿéàt, äöíéà, þçö ùàããûíäàêû áötöí ýþçÿë äöøöíúÿëÿðè 

àèëÿ ãóðóúóëóüóíäà ýåð÷ÿêëèéèíè tàïûð. Ýöúëö àèëÿ÷èëèê 

– ìèëëÿtèí âÿ äþâëÿt÷èëèéèí tÿñäèãè, ÿáÿäè éàøàðûëûüûäûð. 

Àèëÿ, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ìèëëÿtèí þçöíötÿñäèãèíèí áàøëàí- 

51

üûúû ùåñàá åäèëÿ áèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ÷èëèéèí ãÿäèì 

ÿíÿíÿëÿðè ìþâúóääóð. Òàðèõÿí þëêÿìèçäÿ àèëÿ ÿíÿíÿëÿðè 

ùÿäñèç ìþùêÿì, äàâàìëû îëìóøäóð. Çàìàíëàð äÿéèøìèø, 

àíúàã ùÿìèí ÿíÿíÿëÿð áó ýöí äÿ, äåìÿê îëàð, äÿéèøìÿç 

îëàðàã ãàëûð. 

Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ÷èëèéèí ãÿäèì ÿíÿíÿëÿðè îëñà äà, äåìÿê 

îëàð, ùÿìèøÿ êÿíàð tÿñèðëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Éàõûí 

tàðèõèìèçäÿ – Ñîâåt èìïåðèéàñûíûí áàñãûñû àëtûíäà îëäóüóìóç 

70 èëäÿ áèç áóíó áötöíëöêëÿ ýþðäöê. 

Òàðèõÿí töðê àèëÿ÷èëèéèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüóíà ÷îõ çÿðáÿ 

äÿéìèøäèð. Ñîâåt äþâðöíäÿ êîëõîçëàøìà, ñîâõîçëàøìà, 

ùÿì÷èíèí ñÿíàéåëÿøìÿ ïðîñåñèíäÿ Àçÿðáàéúàí àèëÿñè éåíÿ 

äÿ ÿçÿëè àùÿíýèíäÿí àéðû äöøäö: äåìÿê îëàð, èøÿ tÿëÿñÿí àíà 

áàëàñûíû tÿëÿñèê þïäö, àtà áötöí þìðöíö èøÿ ñÿðô åtäè. Áötöí 

÷ÿtèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí àèëÿñè ÑÑÐÈ (ñîâåtëÿð) 

äþíÿìèíäÿ ðàñtëàøäûüû ÷ÿtèíëèêëÿð ãàðøûëûüûíäà âàðëûüûíû ãîðóéóá 

ñàõëàìûø, çàìàíûí áötöí tÿùëöêÿëè ýåäèøëÿðèíäÿí 

öçöàü ÷ûõìûøäûð. 

Àçÿðáàéúàí ìöñtÿãèëëèéèíèí èëê èëëÿðèíäÿ ÿðàçè áötþâëöéöíö 

ãîðóìàã ö÷öí þëöì-äèðèì ñàâàøûíà ýèðäè. Áötöí ÷àáàëàðà 

áàõìàéàðàã, Åðìÿíèñtàí èðè ýöúëÿðèí ùèìàéÿñè èëÿ 

Àçÿðáàéúàí tîðïàãëàðûíûí 20 ôàèçèíè èøüàë åtäè. Áó ýåäèøäÿ 

ÿí áþéöê çÿðáÿ Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíÿ äÿéäè: ìèíëÿðëÿ àèëÿ 

åâ-åøèéèíäÿí, äîüìà éóðäëàðûíäàí äèäÿðýèí äöøäö, àtààíàëàð, 

óøàãëàð àìàíñûç ãÿtëèàìëàðà ìÿðóç ãàëäûëàð. Òÿêúÿ 

áèð ôàêtû äåìÿê éåtÿð êè, áó ãûðüûí çàìàíû Åðìÿíèñtàí 

ñèëàùëû ãöââÿëÿðè, Äàüëûã Ãàðàáàü ñåïàðàt÷ûëàðû âÿ 366-úû 

52

ìîtîàtûúû àëàéûí áèðëÿøìèø ãöââÿëÿðè tÿðÿôèíäÿí Õîúàëûäà 

ìöàñèð äþâðöí ÿí ãàíëû ãûðüûíû tþðÿäèëäè. 613 àäàì ãÿtëÿ 

éåtèðèëäè, îíëàðäàí óøàãëàð – 63, ãàäûíëàð – 106, ãîúàëàð – 

70 íÿôÿð èäè. 8 àèëÿ tàìàìèëÿ ìÿùâ åäèëäè, 130 óøàã âàëèäåéíëÿðèíäÿí 

áèðèíè ètèðäè; 487 íÿôÿð éàðàëàíäû. Îíëàðäàí 

76 íÿôÿðè óøàã èäè; 1275 íÿôÿð ýèðîâ ýþtöðöëäö; 150 íÿôÿð 

ètêèí äöøäö. 

Øöáùÿñèç, Ãàðàáàü ñàâàøûíäàêû ètêèëÿðèìèç Àçÿðáàéúàí 

àèëÿ÷èëèéèíèí èíêèøàôûíà îëäóãúà ìÿíôè tÿñèðèíè ýþñtÿðäè. Àíúàã 

÷ÿtèí îëñà äà, Àçÿðáàéúàí àèëÿ÷èëèéè ñàðñûëìàäû, þçöíö 

tîïàðëàäû, àéàãäà äóðìàüû áàúàðäû. 

Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíäÿ 

êèøèíèí âÿ ãàäûíûí éåðè 

Êèøè Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíäÿ ùÿìèøÿ áàøäà îëóá. Áó, töðê 

õàðàêtåðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí õöñóñèééÿtäèð. Åëÿúÿ äÿ ùÿìèøÿ 

töðê àèëÿ÷èëèéèíäÿ ãàäûíà èëàùè, óúà ñàéüû îëóá. "Äÿäÿ Ãîðãóä 

äàñtàíëàðû"íäà ãàäûí êèøèíèí "áàøûíûí áàõtû, åâèíèí tàõtû" 

ñàéûëìûøäûð. 

Ãàäûíëà tÿáèÿtäÿêè ÷è÷ÿéèí áèð-áèðèíè tàìàìëàéàí îõøàðëûãëàðû 

âàð. Ãàäûíëàð þçëÿðèíèí èëàùè èìêàíëàðûíû ýþçÿë äóéóðëàð. 

Áóíóíëà áåëÿ, êèøèëÿðèí îíëàð ùàããûíäà éöçèëëÿð áîéó 

ôîðìàëàøìûø äöøöíúÿëÿðè èëàùèëèêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ tÿçàäëû 

õàðàêtåð äàøûìûøäûð. ßñëèíäÿ tîïëóìäà, öìóìÿí tàðèõ áîéóíúà 

ãàäûíëàðëà áàüëû éàðàíàí tÿçàäëû ôèêèðëÿðèí ñÿáÿáêàðû 

÷îõ ùàëëàðäà êèøèëÿð îëìóøäóð. Ãàäûí ùÿìèøÿ êèøè èäðàêûíà, 

53

ðóùóíà åùtèéàú ùèññ åtäèéè êèìè, êèøè äÿ ãàäûí çÿðèôëèéèíÿ ýÿðÿê 

äóéìóø, îíó èäåàëèçÿ åtìèøäèð. 

×àüäàø êöðÿñÿë÷èëèê (ãëîáàë÷ûëûã) àèëÿéÿ ãàðøû tÿñèðèíè ùÿð 

éîëëà àðtûðûð. ßýÿð àèëÿ êèìè ÿâÿçñèç áèð ãóðóìà çÿðáÿ äÿéèðñÿ, 

áóíóíëà äþâëÿt äÿ ñàðñûëûð. Èðè äþâëÿtëÿðèí áó àíëàìäà êöðÿñÿëëÿøìÿ 

(ãëîáàëëàøìà) ìÿñÿëÿñèíäÿ ùåñàáà àëäûãëàðû ùÿäÿôëÿðèí 

ìàùèééÿtèíè àíëàìàã ÷ÿtèí äåéèë. 

Áÿäèèééàtäà, ñÿíÿtäÿ äàùà ÷îõ þéöëÿí ãàäûí ýåð÷ÿêëèêäÿ 

äþéöëìöø, ñþéöëìöøäöð. Ãàäûíà éàíàøìà íèéÿ áó äÿðÿúÿäÿ 

ãàðûøûãäûð? ×öíêè èíñàíèëèéÿ ìöíàñèáÿt ãàðûøûãäûð. Òîïëóì 

êèøèëÿðèí øÿõñèíäÿ ãàäûíà äàùà ÷îõ âàñètÿ êèìè áàõìûøäûð. 

Ãàäûíäà èëàùèëèê ýþðöëìöð, áó äóéüóëàð äèëÿ ýÿtèðèëñÿ äÿ, 

þìöðëÿøäèðèëìèð. Ãàäûí çÿðèôëèê ðÿìçèäèð. Òîïëóì èñÿ áó çÿðèôëèéè 

äàèì ÿçìÿéÿ, tàïäàëàìàüà ÷àëûøûð. Ãàäûí èëê îëàðàã 

àíàäûð, áó ñÿáÿáäÿí äÿ î, ùå÷ áèð þë÷öéÿ ñûüìûð. Îíóí ÿí 

áþéöê tÿñäèãè àèëÿñè, àèëÿ÷èëèéèäèð. Èíäè áötöí äöíéàäà éàøàì 

ùàðìîíèéàñû äóðìàäàí ïîçóëóð. Áó öçäÿí äÿ tîïëóìäà âÿ 

àèëÿäÿ ãàäûí-êèøè èëèøýèëÿðè àç ãàëà ãótñàëëûüûíû ètèðìèø, áàéàüûëàøìûøäûð. 

Èútèìàè ìöíàñèáÿtëÿðè éàðàäàí, îíà ìÿíà âåðÿí 

èñÿ éåtêèí èíñàíäûð. 

Ãàäûí-êèøè èëèøýèëÿðèíèí èíñàíè (ðóùñàë) ñÿâèééÿñè ÿñëèíäÿ 

ñîñèàë (èútèìàè) ìöíàñèáÿtëÿðèí ìÿíàñûäûð. Òîïëóì ãàäûí-êèøè 

ìöíàñèáÿtëÿðèíäÿ îíëàðûí þç ÿëèéëÿ äÿðèí ó÷óðóì éàðàäûð. 

×öíêè èíñàíèëèéÿ ÿñàñëàíìàéàí ùÿð ñàéàã èëèøýèëÿð èíñàíñûçëûã 

äîüóðóð. Áÿøÿðèëèéèí ìàéàñû èñÿ èíñàíèëèêäèð. Èíñàíèëèê – 

ôÿðäëÿðèí èíñàíè éàøàìûíäà tÿñäèã îëóíóð. 

Ñîí 25-30 èëäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí àèëÿ ùÿéàtûíäà ìöÿééÿí 

ïðîáëåìëÿð ìöøàùèäÿ åäèëìÿêäÿäèð. Äöíéàíûí áèð tÿðÿôèíäÿ 

54

áàø âåðÿí ùàäèñÿ àç ñîíðà î áèðè tÿðÿôèíäÿ èíñàíëàðäà ðåàêñèéà 

äîüóðóð. Áóíóí çÿðáÿñè èñÿ èëê íþâáÿäÿ àèëÿëÿðÿ, ùÿìèí 

àèëÿëÿðäÿ áþéöéÿí óøàãëàðà äÿéèð. Ñþçöýåäÿí ìÿñÿëÿ ýÿíú 

àèëÿëÿðèí þìðöíäÿ äàùà àüðûëû èçëÿð éàðàäûð. Çàìàíûí áötöí 

äÿéèøêÿíëèéèíÿ, çèãçàãëàðûíà äàâàì ýÿtèðìÿê, àèëÿíè ãîðóìàã, 

ìèëëèëèéèí tÿëÿáëÿðèíÿ äàèì ÿìÿë åtìÿê ñîí äÿðÿúÿ 

÷ÿtèí ìÿñÿëÿäèð. Äöíéàäàêû ýöíäÿëèê, ìöõtÿëèôéþíëö èíôîðìàñèéàëàð 

àèëÿëÿðäÿ ñtðåñëÿðÿ ñÿáÿá îëóð. 

Úÿìèééÿtäÿêè ñîñèàë-èãtèñàäè ìöõtÿëèôëèê 

Ýÿíú ÿð-àðâàä íÿ ãÿäÿð ýöúëö îëìàëûäûð êè, áåëÿ ùàëëàð 

îíëàðà ãÿtèééÿí tÿñèð åäÿ áèëìÿñèí. Úÿìèééÿtäÿêè ñîñèàëèãtèñàäè 

ìöõtÿëèôëèê î úÿìèééÿtèí þçÿéè îëàí àèëÿëÿðäÿ 

ïðîáëåìëÿð éàðàäûð. Ýÿíú àèëÿëÿðèí áèð ãðóïó âàð êè, îíëàðûí 

âàëèäåéí ñàðûäàí tÿìèíàtû éöêñÿêäèð, åëÿñè äÿ âàð, 

tÿìèíàt îðtà ùÿääÿäèð. Áèð ãðóï àèëÿëÿðèí úÿìèééÿtäÿ õöñóñè 

ãàáèëèééÿtè âÿ õöñóñè ìþâãåéè îëìàäûüûíäàí äàùà 

÷îõ ìàääè ïðîáëåìëÿðëÿ ãàðøûëàøûðëàð. Úÿìèééÿtäÿ áó ýöí 

áåëÿ àèëÿëÿð öñtöíëöê tÿøêèë åäèð. Éöêñÿê tÿìèíàtëû àèëÿëÿðèí 

äÿ ïðîáëåìëÿðè âàð: áåëÿëÿðèíèí ïðîáëåìëÿðè èãtèñàäè 

ìÿñÿëÿëÿð äåéèë. Éåíè éàðàíàí àèëÿëÿðèí àíëàøà áèëìÿìÿñè, 

õàðàêtåðëÿðèíäÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà óéüóíëóüóí îëìàìàñû 

áó ãÿáèëäÿíäèð. Àììà åëÿ èìêàíëû àèëÿëÿð äÿ âàð, áó úöð 

ïñèõîëîæè ïðîáëåìëÿð ìöøàùèäÿ îëóíìóð. Ìÿñÿëÿí, éöêñÿê 

tÿìèíàtëû àèëÿäÿí îëàí õàíûì þçöíö éåíè àèëÿäÿ äÿ 

èñtÿäèéè êèìè àïàðûð. 

55

Ñûðô ôèçèîëîæè ôàêtîðëàðûí Àçÿðáàéúàíûí áóýöíêö ýÿíú àèëÿëÿðèíèí 

þìðöíäÿ éàðàtäûüû ïðîáëåìëÿð ùàããûíäà äà äàíûøìàã 

ýÿðÿêäèð. Áóíóí êþêö èñÿ îíäàí èðÿëè ýÿëèð êè, âàëèäåéíëÿð 

þâëàäëàðûíäàêû ôèçèîëîæè ÷àtûøìàçëûãëàðû äàùà ÷îõ ýèçëÿtìÿéÿ 

ìåéèë åäèðëÿð. Óøàã áåëÿúÿ áþéöéöð. Áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðèí 

öñtö åâëèëèêäÿí ñîíðà, tÿáèè êè, à÷ûëûð, ýÿíú àèëÿëÿðèí äàüûëìàñûíà 

ñÿáÿá îëóð. 

Àçÿðáàéúàíäà áó ýöí ãàí ãîùóìëàðû àðàñûíäà íèêàùëàð 

ýåíèø éàéûëûá. Þëêÿäÿ ýåíèø éàéûëìûø ãàí õÿñtÿëèêëÿðèíäÿí 

áèðè äÿ tàëàññåìèéàäûð. Ýåí äàøûéûúûëàðûíûí áåëÿ ÷îõ îëìàñû 

îíëàðûí áèð-áèðèëÿ åâëÿíìÿñè åùtèìàëûíû àðtûðûð, õÿñtÿëèéèí éàéûëìàñûíà 

ñÿáÿá îëóð. Íÿtèúÿ áóäóð êè, àèëÿëÿðäÿ õÿñtÿ óøàã 

äîüóëìàñû åùtèìàëû àðtûð. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ ãàí ãîùóìëó íèêàùëàðà 

äþâëÿt èúàçÿ âåðìèð. Ïðîáëåìèí ãàðøûñûíû àíúàã ìààðèôëÿíäèðìÿ 

éîëó èëÿ àëìàã îëàð. 

Áó ýöí ýÿíú àèëÿëÿðäÿ ÷îõóøàãëûëûã äÿá äåéèë. Èíäè ýÿíú 

åâëÿíÿíëÿð 1, óçàãáàøû 2 óøàãëà êèôàéÿtëÿíèðëÿð. Ùÿttà áÿçè 

tÿçÿ åâëÿíÿíëÿð ôèêèðëÿøèðëÿð êè, ìàääè øÿðàètëÿðè äöçÿëÿíäÿí 

ñîíðà óøàã áàðÿäÿ ãÿíàÿtÿ ýÿëìÿê îëàð. Ýèíåêîëîã Àðçó 

Ìÿùÿððÿìîâà ùåñàá åäèð êè, äàëáàäàë äàâàì åäÿí äîüóøëàð 

ãàäûíëàðäà ìöõtÿëèô ìÿíôè äÿéèøèêëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿtèðèð, 

âètàìèí ÷àtûøìàçëûüû, ãàíàçëûüû éàðàíûð: "Ìÿí øÿõñÿí 1-2 

óøàüûí ÿëåéùèíÿéÿì. 3-4, 5-6 ñàüëàì óøàüû äöíéàéà ýÿtèðèá 

tÿðáèéÿ åtìÿéèí þëêÿìèç ö÷öí äÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿtè âàð. 

Ùàçûðäà ïëàíñûç øÿêèëäÿ íÿñèë àðtûðìàüà ëöçóì éîõäóð". 

Ïðîô. Íàäèð Èñìàéûëîâ ùåñàá åäèð êè, Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ- 

÷èëèê ÿíÿíÿëÿðè áàøãà ìèëëÿtëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ýöúëöäöð. 

56

Ýÿíú àèëÿëÿðèí tÿìÿëèíèí ìþùêÿì îëìàñû âàëèäåéíëÿðäÿí 

÷îõ àñûëûäûð: "Áèç óøàüû êþðïÿéêÿí ÿçèçëÿéèðèê. Éàõøû ùàëäûð 

êè, áó ãàéüû óøàã íÿèíêè áþéöéÿíäÿ, ùÿttà àèëÿ ãóðàíäàí 

ñîíðà äà ñÿíýèìèð, ÿêñèíÿ, äàùà äà àðtûð. Ùÿð áèð åâëÿíìÿê 

èñtÿéÿí ýÿíú êèøè àèëÿ ãóðàúàüû ùàëäà áþéöê ìÿñóëèééÿt äàøûéàúàüûíû 

éàõøû äÿðê åtìÿëèäèð". 

Òÿÿññöô êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàíäà åâëÿíÿíëÿðÿ ùÿäñèç ñåùèç 

âåðèëìÿñè èñtÿéè âÿ ýåð÷ÿêëèéè âàð. Äÿáäÿáÿëè tîéëàð åäèëèð, 

àèëÿëÿð áîðúà ýèðìÿëè îëóð, íÿtèúÿäÿ áó éöêöí áþéöê áèð 

àüûðëûüû èñtÿð-èñtÿìÿç ýÿíú åâëÿíÿíëÿðèí ÷èéíèíÿ äöøöð, èëê 

íþâáÿäÿ îíëàð áóíó àíëàäûãúà ñtðåñÿ ãàïûëûðëàð. Áó, ãàíàäëàðû 

ùÿäñèç êþâðÿê îëàí ýÿíú àèëÿëÿðèí ïðîáëåìëÿðèíè äàùà äà 

àðtûðûð, àèëÿäÿ ãîâüàëàðûí, ãàëìàãàëëàðûí, äåäè-ãîäóëàðûí éàðàíìàñûíûí 

ÿñàñûíû ãîéóð. 

ßýÿð àèëÿ îëìàñàéäû, î çàìàí èíñàíûí èíäèêè ñÿâèééÿñè 

äÿ îëìàéàúàãäû. Àíúàã tÿÿññöô êè, ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà 

éåíè èútèìàè ìöíàñèáÿtëÿðèí ôîðìàëàøìàñû ôîíóíäà àèëÿ÷èëèê 

ÿíÿíÿëÿðèíÿ çèéàí äÿéìÿêäÿäèð. Ñîñèîëîã, äð.ßùìÿä Ãÿøÿìîüëóíóí 

ôèêðèíúÿ, áó ýöí Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ 

éàíàøìàã ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ êèôàéÿt ãÿäÿð éàíëûøëûãëàð 

ìþâúóääóð: "Éÿíè íåúÿ åtìÿëè êè, àèëÿëÿðäÿêè ùàðìîíèê ùàë 

ùå÷ âàõt ïîçóëìàñûí. ßñëèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí àèëÿ ìîäåëèíè 

áötöí äöíéàäà tÿáëèü åtìÿê ëàçûìäûð. Àçÿðáàéúàí àèëÿñè ñàäÿúÿ 

èêè-ö÷ íÿôÿðèí èttèôàãû äåìÿê äåéèë. 30 èë ãàáàãêû àçÿðáàéúàíëû 

àèëÿñè äåäèêäÿ àèëÿ âÿ ÿtðàôû – àtà-àíà, ãàéûíàtàãàéûíàíà, 

÷îõñàéëû ãîùóìëàð, ÿí áàøëûúàñû èñÿ ÷îõëó óøàã 

ýþç þíöíÿ ýÿëèðäè. Áó èíñàíëàð àðàñûíäà îëàí äîüìàëûã tåëëÿ- 

57

ðè î çàìàí èíäèêèíäÿí ÷îõ ýöúëö èäè. Âàõtèëÿ ùåñàáëàìûøäûì, 

áèð àèëÿ ÿtðàôûíäà 150-200-ÿ ãÿäÿð äîüìà èíñàíëàð îëóðäó. 

Ìÿùç áó ãÿäÿð èíñàí, äåìÿê îëàð, áèð îúàãäàí ãàéíàãëàíûð, 

áóíóí èñtèñè èñÿ ùÿð tÿðÿôÿ éàéûëûðäû. Øöáùÿñèç êè, Àçÿðáàéúàíäà 

áåëÿ àèëÿëÿð àç îëìàéûá, èíäè äÿ âàð. Î çàìàíëàð èíñàíëàð 

èíäèêèíäÿí äàùà ÷îõ äàèì áèð-áèðëÿðèíèí ãàéüûëàðû èëÿ 

éàøàéûðäûëàð, ùàéàíëûã, äîüìàëûã èíäèêèíäÿí ãàt-ãàt àðtûã 

èäè". 

2000-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà éåíè Àèëÿ Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë 

åäèëèá, 2006-úû èëäÿ Àèëÿ, Ãàäûí âÿ Óøàã Ïðîáëåìëÿðè öçðÿ 

Äþâëÿt Êîìètÿñè éàðàäûëûá. Áèëäèðÿê êè, êîìètÿíèí âÿçèôÿëÿðè 

àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿtäèð: ñÿëàùèééÿtëÿðè äàõèëèíäÿ èíñàí 

âÿ âÿtÿíäàø ùöãóãëàðûíûí âÿ àçàäëûãëàðûíûí, õöñóñèëÿ óøàã 

âÿ ãàäûí ùöãóãëàðûíûí ùÿéàtà êå÷èðèëìÿñèíè tÿìèí åtìÿê âÿ 

îíëàðûí ïîçóëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã; ìöâàôèã ñàùÿäÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ 

îíóí ñÿëàùèééÿtëÿðèíÿ àèä åäèëìèø íîðìàtèâ 

tÿíçèìëÿìÿíè ùÿéàtà êå÷èðìÿê; ìöâàôèã ñàùÿ öçðÿ äþâëÿt 

ïðîãðàìëàðû ëàéèùÿëÿðèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíäà èøtèðàê 

åtìÿê; 4) äþâëÿt ïðîãðàìëàðûíûí âÿ èíêèøàô êîíñåïñèéàëàðûíûí 

ùÿéàtà êå÷èðèëìÿñèíè þç ñÿëàùèééÿtëÿðè äàõèëèíäÿ tÿìèí 

åtìÿê; äèýÿð èúðà ùàêèìèééÿtè îðãàíëàðûíûí ìöâàôèã ñàùÿ èëÿ 

áàüëû ôÿàëèééÿtèíè ÿëàãÿëÿíäèðìÿê; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 

tÿðÿôäàð ÷ûõäûüû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí ùÿéàtà êå- 

÷èðèëìÿñèíè þç ñÿëàùèééÿtëÿðè äàõèëèíäÿ tÿìèí åtìÿê; äþâëÿtèí 

àèëÿ ñèéàñÿtèíè ùÿéàtà êå÷èðìÿê; ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè 

êþ÷êöí ãàäûíëàðûí, óøàãëàðûí, àçtÿìèíàtëû àèëÿëÿðèí ñîñèàë 

ïðîáëåìëÿðèíè þéðÿíìÿê âÿ îíëàðûí ùÿëëè ö÷öí ÿëàãÿäàð 

58

äþâëÿt îðãàíëàðû ãàðøûñûíäà ìÿñÿëÿëÿð ãàëäûðìàã; ìöàñèð 

èäàðÿåtìÿíèí âÿ áàçàð èãtèñàäèééàtûíûí ÿñàñëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè 

èñtèãàìÿtèíäÿ, ãàäûíëàð tÿðÿôèíäÿí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿtèíèí 

ùÿéàtà êå÷èðèëìÿñè, àèëÿ êÿíäëè tÿñÿððöôàtëàðûíûí éàðàäûëìàñûíäà 

ìöâàôèã äþâëÿt îðãàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ìÿñëÿùÿtëÿðèí 

âåðèëìÿñèíè tÿìèí åtìÿê âÿ ñ. 

Åâëÿíÿíëÿðèí ìÿúáóðè ìöàéèíÿñè 

Àðtûã 4 èëäèð êè, Àçÿðáàéúàíäà àèëÿ ãóðìàã èñtÿéÿíëÿð 

ìÿúáóðè øÿêèëäÿ tèááè ìöàéèíÿäÿí êå÷èðëÿð. Ýåäèøàt ýþñtÿðèð 

êè, áó ïðîñåñ èíäÿí ñîíðà tÿìÿëè ãóðóëàúàã àèëÿëÿðèí ñàüëàìëûüûíûí 

ãîðóíìàñûíäà ÿùÿìèééÿtëè ðîë îéíàéàúàã, áåëÿëèêëÿ, 

tÿùëöêÿëè õÿñtÿëèêëÿðèí àèëÿ áè÷èìèíäÿ éàéûëìàñûíûí ãàðøûñû, 

äåìÿê îëàð, àëûíìûø îëàúàã. 

Ñîíóú 

Áóíäàí ñîíðà ùÿð áèð äþâëÿtèí àéàãäà ãàëìàñû, éàøàìàñû 

èëê íþâáÿäÿ àèëÿ÷èëèéèí ýöúëö tÿìÿëÿ ìàëèê îëìàñûíäàí àñûëûäûð. 

Áötöí ÷ÿtèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, äþâëÿtèí âàðëûüûíûí 

ãîðóíìàñûíäà óëóñóí àèëÿ÷èëèê ðóùóíóí þçöíÿìÿõñóñ, ýöúëö 

îëìàñû ÿñàñ àìèëëÿðäÿí áèðèäèð. Áó ðóùó ãîðóìàüûí, éöêñÿëtìÿéèí 

ùÿð áèð Àçÿðáàéúàí âÿtÿíäàøû tÿðÿôèíäÿí äÿðê 

åäèëÿúÿéèíÿ èíàìëûéûã. 

59

ßëèðçà ÈÑÁßÍÄÈÉÀÐÎÂ 

Ïóáëèñèñò – æóðíàëèñt 

ÌÎÄÅÐÍ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ 

ÀÈËß ÌÎÄÅËÈ: ÝßËßÚßÉÈÌÈÇÈÍ 

ÈÍÊÈØÀÔ ÉÎËÓ 

Äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ éàøàéàí 55 ìèëéîíëóã Àçÿðáàéúàí 

èíñàíû ö÷öí ìîäåðí àèëÿ íåúÿ îëìàëûäûð ïðîáëåìè ÿtðàôûíäà 

èútèìàè-ìÿäÿíè ìöáàùèñÿëÿð èëëÿðäèð äàâàì åäèð, ñîí âàõtëàð 

äàùà äà ãûçûøûá. Éàøëû íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ éåíè íÿñëèí ëèáåðàë 

tÿôÿêêöðëö öçâëÿðè àðàñûíäà êÿñêèí ôèêèð àéðûëûãëàðûíà 

áàõìàéàðàã, ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿíÿíÿâè àèëÿ äÿéÿðëÿðè èëÿ 

ìöàñèð äöíéàíûí ÷àüäàø àèëÿ tðåíäëÿðèíèí ñèítåçè ÿtðàôûíäà 

èútèìàè-ñîñèàë, åëìè-ìÿäÿíè àðàøäûðìàëàð, äèíëÿìÿëÿð âÿ 

ìöçàêèðÿëÿð àïàðûëìàñû, î èñtèãàìÿtäÿ ôÿðãëè êîíñåïñèéàëàðûí 

ùàçûðëàíìàñû, åëìè-êötëÿâè tîïëóíóí íÿøðè, èítåðíåtäÿ – 

ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ ìàtåðèàëëàðûí éàéûëìàñû âÿ õàðèúäÿ éàøàéàí 

ñîéäàøëàðûìûçà ÷àtäûðûëìàñû íÿçÿðäÿ tótóëóá. Äöíéàéà 

ñÿïÿëÿíìèø ñîéäàøëàðûìûç âÿ õàðèúäÿí ýÿëÿí ùÿéàt tÿðçëÿðèíèí 

tÿñèðè àëtûíäà áþéöéÿí, íèêàùà ýèðìÿê èñtÿéÿí ýÿíúëÿð 

âÿ úàâàí àèëÿëÿð ö÷öí ýöíäÿëèê ùÿéàtè áèëýèëÿð, éàøàì tÿðçëÿðèíèí 

ìîäåðíëÿøìÿñèíÿ åùtèéàú äóéóëóð. Ëèáåðàë äÿéÿðëÿð, 

èôðàt àçàäëûã, à-ñîñèàë ôÿðäèí åãîèñt ùÿéàt tÿðçè èñtÿð-èñtÿìÿç 

ýÿíú íÿñëèí tÿðáèéÿñèíÿ, éàøàì tÿðçèíÿ ìÿíôè tÿñèð åäèð. Ñîí 

10 èëäÿ áàüëàíàí ùÿð ðÿñìè 4-5 íèêàùûí àç ìöääÿt ÿðçèíäÿ 

ïîçóëìàñû êèìè êÿñêèí ñîñèàë ïðîáëåìëÿð, tÿêóøàãëû àèëÿëÿðèí 

60

àðtìàñû, ãûñàìöääÿtëè ãàíóíäàíêÿíàð ìöíàñèáÿtëÿð, èútèìàè 

íèêàùëàð, äèíè êÿáèíëÿð úÿìèééÿtèìèç ãàðøûñûíäà äÿðèí åtíèêìÿèøÿt, 

ñîñèàë-ìÿäÿíè ó÷óðóìëàð éàðàäûá. 

Ñîí îí èëäÿ þç èëêèíëèéèíè, ìèëëèëèéèíè ètèðÿí ÿíÿíÿâè Àçÿðáàéúàí 

àèëÿ ôîðìàëàðû ùÿéàtûìûçûí ãëîáàëëàøäûüû, ñîñèàë øÿáÿêÿëÿøäèéè 

– âèðtóàëëàøäûüû çÿìàíÿäÿ éåíè íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðè, 

åëÿúÿ äÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí âÿ éàä ìÿäÿíèééÿtëÿðèí 

äàøûéûúûëàðûíà ÷åâðèëìÿêäÿ îëàí ýÿíú ñîéäàøëàðûìûç 

àðàñûíäà Àçÿðáàéúàí ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíèí tÿðêèáèíäÿ 

åtíèê êèìëèéèìèçèí áèð ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëÿí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí 

äèð÷ÿëäèëìÿñèíè, ìîäåðíëÿøìÿñèíè, áÿøÿðè ìîtèâëÿðëÿ áèðëÿøäèðèëÿðÿê 

äàùà äà ÷àüäàøëàøìàñûíû tÿëÿá åäèð. 

×àüäàø ýåíåtèê-ìÿíÿâè õÿðètÿìèçè äàüûäàí ëèáåðàë-ðàäèêàë 

äàëüàëàð ÿíÿíÿâè ìèëëè àèëÿ äÿéÿðëÿðèìèçèí tÿíÿççöëöíÿ 

àïàðûá ÷ûõàðûá. Óðáàíèçàñèéà – øÿùÿðëÿøìÿ, Äàüëûã Ãàðàáàüäàêû 

ìÿëóì ìöíàãèøÿ íÿtèúÿñèíäÿ ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëöê, 

îáéåêtèâ ñÿáÿáëÿðäÿí õàðèúè þëêÿëÿðÿ ìöùàúèðÿtÿ öç 

tótàíëàðûí àðtìàñû, äöíéàíûí îíëàðëà þëêÿñèíÿ ñÿïÿëÿíìèø 

äèàñïîð âÿ ãàðûøûã íèêàùëàðäàí äöíéàéà ýÿëÿí þâëàäëàðûí ñàéûíûí 

äóðìàäàí àðtìàñû êëàññèê Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíèí ÿíÿíÿâè 

ôîðìàëàðûíà ñàüàëìàç éàðàëàð âóðóð. Èíäè áàáàëàð-íÿíÿëÿð, 

àtà-àíà, áàúûëàð-ãàðäàøëàð, ÿìèëÿð-áèáèëÿð, õàëàëàð-äàéûëàð, 

ãîùóì-ãîíøóëàð, àüñàããàëëàð-àüáèð÷ÿêëÿðëÿ ÿùàtÿëÿíìèø, 

éåðè ýÿëÿíäÿ ìÿùÿëëÿäÿ, êÿíääÿ ñîñèàëëàøàí ìèëëè àèëÿ 

tèïëÿðè àçàëìàãäàäûð. ßâÿçèíÿ äàùà ÷îõ áîøàíìàéà ìÿðóç 

ãàëìûø, tÿê àtà âÿ éà tÿê àíà ùèìàéÿñèíäÿ áèð, éàõóä 

èêèóøàãëû äàüûíûã àèëÿëÿð úÿìèééÿtèìèç âÿ äþâëÿtèìèç ö÷öí 

61

áþéöê éöêÿ ÷åâðèëìÿêäÿäèð. Àèëÿ äÿéÿðëÿðè èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðèí 

êÿñêèíëèéèíè íèñáÿtÿí àçàëtìàã, íÿñèëëÿð àðàñûíäà 

äÿðèíëÿøÿí ìÿíÿâè-ðóùè ó÷óðóìëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí 

ÿñðëÿð áîéó ôîðìàëàøàí áó ìÿèøÿt-àèëÿ èíñtètótóíó, ñîñèàëìÿíÿâè 

tÿñèñàtëàðû ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, ÷àüäàøëûüà óéüóí 

îëàðàã ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñèíè – ãÿäèì âÿ ìîäåðí äÿéÿðëÿðèí 

ñèítåçèíè tÿäãèã åtìÿê âàúèáäèð. Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿtèíèí 

tàðèõÿí ãàçàíäûüû ìÿíÿâè äÿéÿð êîíñåïtëÿðè âÿ ìÿäÿíè 

èíñtètótëàðû è÷ÿðèñèíäÿ àèëÿ èëÿ áàüëû äÿéÿðëÿð ñèñtåìèíèí õöñóñè 

éåðè âàðäûð. Ñîí çàìàíëàð áó ìÿíÿâè-ðóùè äÿéÿðëÿðÿ ãàðøû 

õàðèúäÿí ýåíèø ùöúóìëàð îëóð âÿ ÷îõ ùàëëàðäà ýÿíúëÿðèìèçèí 

áþéöê áèð ùèññÿñè äÿ ëèáåðàë äÿéÿðëÿð – èíñàí ùàãëàðû, ãàäûí 

àçàäëûüû, ýåíäåð áÿðàáÿðëèéè, úèíñè àçëûãëàðûí ùöãóãëàðûíûí 

ãîðóíìàñû êèìè "äÿáëè tðåíäëÿð" àëtûíäà î ãàðàéàõìàëàðà, 

ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿêè ìÿíôè tåíäåíñèéàëû âèðtóàë àêñèéàëàðà 

ãîøóëóð. Ëàéèùÿ ñîñèàë-ìÿäÿíè ùÿðÿêàtà áàøëàìàãëà õàðèúäÿ 

âÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿtèíäÿ ýåt-ýåäÿ çÿèôëÿéÿí ìèëëè 

àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí áÿðïàñû, èíêèøàô åtäèðèëìÿñè, ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè 

èñtèãàìÿtèíäÿ ìöõtÿëèô ôîðìàtëû – ðåàë âÿ âèðtóàë, 

ñîñèàë-èútèìàè, ìèëëè-ìÿäÿíè, ìîäåðí ÿíÿíÿëÿðè èëÿ tðåíäëÿðèí 

ñèítåçè èñtèãàìÿtèíäÿ ôÿàëèééÿt íþâëÿðè êå÷èðìÿêëÿ ñàäàëàíàí 

ùàëëàðû íèñáÿtÿí çÿèôëÿtìÿéè, äÿéÿðëÿðèìèçèí äèð÷ÿëäèëìÿñèíè, 

äàùà äà èíêèøàô åtäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñûíû, 

áó èñtèãàìÿtäÿ àêtóàë àääûìëàðû, èííîâàtèâ tÿøÿááöñëÿðèíè 

äÿñtÿêëÿéèð. ßñàñ ùÿäÿô ìèëëè àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí 

çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ, ãîðóíìàñûíäà, èíêèøàô åtäèðèëìÿñèíäÿ, 

tÿäãèãè âÿ tÿáëèüè èñtèãàìÿtèíäÿ, éåíè íÿñëÿ ÷àtäûðûëìàñûíäà 

62

åëìè-ñîñèîëîæè àðàøäûðìàëàðûí àïàðûëìàñûíà, ìÿtáóàtäà, 

èítåðíåt âÿ ãëîáàë åëåêtðîí ðåñóðñëàðûíäà, ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ 

î èñtèãàìÿtäÿêè ÷àëûøìàëàðûí èútèìàèééÿt tÿðÿôèíäÿí tàíûäûëìàñûíà 

âÿ äÿñtÿêëÿíìÿñèíÿ èñtèãàìÿtëÿíäèðèëèá. 

Ñîí èëëÿðèí àðàøäûðìàëàðûíû, ñtàtèñtèê ìÿëóìàtëàðû, éàçûëû 

âÿ åëåêtðîí ÊÈÂ-äÿ ýåäÿí ìàtåðèàëëàð, èítåðíåt âÿ ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿêè 

ñàéñûç-ùåñàáñûç ìöçàêèðÿëÿð, ìöõtÿëèô ôàêtîëîæè 

èíôîðìàñèéàëàð Àçÿðáàéúàí àèëÿëÿðèíäÿêè ìöõtÿëèô ñÿáÿáäÿí 

éàðàíàí êÿñêèí ïðîáëåìëÿðè öçÿ ÷ûõàðûá. Òÿêúÿ ÒÂ-êàíàëëàðäàêû 

ñîñèàëéþíöìëö ïðîãðàìëàðäàêû ÷îõñàéëû àèëÿ ìöíàãèøÿëÿðèíè 

õàtûðëàtìàã âÿ åëÿúÿ äÿ ðÿñìè ìÿëóìàtëàðäàêû 

ñtàtèñtèê ôàêtëàðû àíàëèç åtìÿê êèôàéÿtäèð êè, ïðîáëåìèí 

èútèìàè ÿùÿìèééÿtè, ñîñèàë ìàùèééÿtè, õàëãûìûç ö÷öí àêtóàëëûüû 

àéäûí îëñóí. Ñîí 10 èëäÿ áàüëàíàí ùÿð ðÿñìè 4-5 íèêàùûí 

èêèñèíèí ãûñà ìöääÿt ÿðçèíäÿ ïîçóëìàñû êèìè êÿñêèí ñîñèàë 

ïðîáëåìëÿð, tÿêóøàãëû àèëÿëÿðèí àðtìàñû, ãûñàìöääÿtëè ãàíóíäàíêÿíàð 

ìöíàñèáÿtëÿð, èútèìàè íèêàùëàð, äèíè êÿáèíëÿð 

úÿìèééÿtèìèç ãàðøûñûíäà äÿðèí åtíèê-ìÿèøÿt, ñîñèàë-ìÿäÿíè 

ó÷óðóìëàð éàðàäûá. Ñîí çàìàíëàð õàðèúèëÿðëÿ áàüëàíàí íèêàùëàð, 

ãûçëàðûìûçûí ÿúíÿáèëÿðÿ ÿðÿ ýåtìÿñè, ýÿíú îüëàíëàðûìûçûí 

åâëÿíìÿê áÿùàíÿñèéëÿ õàðèúÿ öç tótìàëàðû àèëÿ 

èíñtètótëàðûìûçäà ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçèí ìÿèøÿt èñtèãàìÿtèíèí 

ýåt-ýåäÿ ÿùÿìèééÿtëè äÿðÿúÿäÿ tÿíÿççöëÿ óüðàìàñûíà 

äÿëàëÿt åäèð. 

Ùÿð äþâðäÿ îëäóüó êèìè, ìöàñèð úÿìèééÿt äÿ þçöíöí 

ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè, àèëÿ ÿíÿíÿëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøèð. Î çÿíýèíëèêëÿðè 

þéðÿíìÿê, ãîðóìàã âÿ ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ ÷àtäûðìàã 

63

ö÷öí úÿìèééÿtäÿ ìþâúóä àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí ùàçûðêû âÿçèééÿtè 

ìöõtÿëèô ñîñèàë ãðóïëàð öçðÿ àðàøäûðûëìàëûäûð. Ýöíöìöçäÿ 

àèëÿ èíñtètótóíäà çÿèôëÿìÿ ýåäèð. Ýÿíúëÿðèí áþéöêëÿðÿ, 

þâëàäëàðûí âàëèäåéíëÿðÿ ìöíàñèáÿtëÿðèíäÿ àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí 

ìþâúóä âÿçèééÿtè àéäûí ýþðöíöð. Êëàññèê àèëÿäÿ äÿéÿðëÿðèìèçèí 

èútèìàèééÿtèí äàùà ýåíèø äàèðÿëÿðèíÿ tÿñèðèíèí þéðÿíèëìÿñè 

èëÿ úÿìèééÿtèìèçè çÿíýèíëÿøäèðÿí ìÿíÿâè ìåéàðëàðû, 

ÿëäÿ îëóíàí ðåñóðñëàðû àêtèâëÿøäèðìÿê âÿ ïîïóëéàðëàøäûðìàã 

ìöìêöíäöð. Áóíóí ö÷öí ìöõtÿëèô ñîñèàë ãðóïëàð àðàñûíäà 

ïðîáëåì ÿtðàôûíäà àðàøäûðìàëàð àïàðûëìàëû âÿ ìþâúóä âÿçèééÿt 

tÿùëèë åäèëìÿëèäèð. Áó àðàøäûðìàëàð ìèëëè àèëÿíèí âÿ 

õàëãûìûçûí àèä îëäóüó ñîñèàë ÷ÿð÷èâÿäÿêè ìÿíÿâè ìöùèt 

êîítåêñtèíäÿ ýþtöðöëìÿëè âÿ èútèìàè-ìÿíÿâè áàõûìäàí þéðÿíèëìÿëèäèð. 

Áó áàõûìäàí ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÷àüäàø àèëÿ ìîäåëëÿðè 

èñtèãàìÿtèíäÿ èútèìàè-ìÿäÿíè, åëìè-êötëÿâè ìöçàêèðÿëÿð, ñîñèîëîæè-èítåëëåêtóàë 

àðàøäûðìàëàðà, ìèëëè âÿ ìîäåðí àèëÿ ìîäåëëÿðè 

ñàùÿñèíäÿ úèääè tÿäãèãàt èøëÿðèíÿ áþéöê åùtèéàú äóéóëóð. 

Èútèìàè-ìÿèøÿt ìöíàñèáÿtëÿðèíèí, ÷îõóøàãëû àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí, 

ãîùóìëóã-ãîíøóëóã êîíñåïñèéàñûíûí ýåt-ýåäÿ çÿèôëÿìÿñè 

úÿìèééÿtèìçèí êÿñêèí ïðîáëåìëÿðèíäÿí áèðèäèð. À÷ûã 

äöíéàäà – ñÿðùÿäñèç ïëàíåtäÿ éàøàäûüûìûçäàí ìèëëè-ìÿíÿâè 

äÿéÿðëÿð ñàíêè àðõà ïëàíà êå÷èð. Àèëÿ ïëàíëàìàñû øöàðû àëtûíäà 

÷îõóøàãëûëûüà – ãîùóìúàíëûëûüà âóðóëàí àüûð èútèìàè çÿðáÿëÿð 

èútèìàè-ñîñèàë ìöíàñèáÿtëÿðèí tÿíçèìëÿéèúèñè, åtíèê-íÿñèë 

ïñèõîëîýèéàñûíûí ÿñàñû êèìè ÷ûõûø åäÿí ìèëëè àèëÿ 

èíñtètótóíóí, ôÿëñÿôÿñèíèí ýåt-ýåäÿ çÿèôëÿìÿñèíÿ àïàðûá ÷ûõà- 

64

ðûð. Êëàññèê àèëÿ ÿíÿíÿëÿðè âÿ ìöàñèð àèëÿ tðåíäëÿðèíèí ÿí éàõøû 

úÿùÿtëÿðèíèí ñèítåçèíèí èøëÿíÿðÿê ùàçûðëàíìàñû, ýåíèø úÿìèééÿtèìèçÿ 

tÿãäèì åäèëìÿñè, èútèìàè-ñîñèàë ìöçàêèðÿëÿðèí 

tÿøêèë îëóíìàñû, åëìè-ñàùÿâè àðàøäûðìàëàðäàí èáàðÿt tîïëó, 

èítåðíåt ðåñóðñëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðäÿíäèð. 

Ëàéèùÿ áó ñàùÿäÿ åëìè-ñîñèîëîæè àðàøäûðìàëàðû úÿìèééÿtÿ 

tÿãäèì åtìÿêëÿ ìèëëè âÿ ìîäåðí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí, íèêàù 

èíñtètótóíóí, ìÿäÿíèééÿt-ìÿèøÿt, éàøàì ôÿëñÿôÿñèíèí çÿèôëÿìÿñèíèí 

ãàðøûñûíû àëìàã, àèëÿëÿðäÿêè ìöíàãèøÿëÿðèí, áîøàíìàëàðûí, 

íÿñèëëÿðàðàñû ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè ìöíàãèøÿëÿðèí, 

ãèñìÿí äÿ îëñà, àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí èútèìàè-âèðtóàë àêñèéàëàðûí 

ùÿéàtà êå÷èðèëìÿñèíè äÿñtÿêëÿéèð. Åéíè çàìàíäà, 

ëàéèùÿ ñàäàëàíàí ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ éþíÿëè áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿðèí 

èútèìàèëÿøäèðèëìÿñèíè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéäóüóíäàí, 

áó ñàùÿíèí ìötÿõÿññèñëÿðè ñÿéëÿðèíè áèðëÿøäèðìÿéè, èútèìàè 

ìöçàêèðÿëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñèíè, éåíè – ìîäåðí àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí 

èøëÿíèëìÿñèíè äÿñtÿêëÿéèð. 

Ìÿãñÿäëÿðè ùÿéàtà êå÷èðìÿê ö÷öí àøàüûäàêû âÿçèôÿëÿð 

ãàðøûéà ãîéóëìóøäóð: òàðèõÿí âÿ èíäèíèí þçöíäÿ úÿìèééÿtèìèçèí 

àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí ìþâúóä âÿçèééÿtèíè tÿùëèë 

åtìÿê âÿ ïðîáëåìëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê; êëàññèê ÿíÿíÿëÿðÿ 

ñþéêÿíÿí ìîäåðí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí, äöíéàýþðöøöíöí, 

ôÿëñÿôÿñèíèí, ïðîáëåìëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè, îíëàðûí éåíè ôîðìàëàðûíûí 

èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ ïëàíåtàð 

ìÿäÿíè íîðìà êèìè tÿáëèüè, àêtèâëÿøäèðèëìÿñè âÿ ïîïóëéàðëàøäûðûëìàñû 

éîëëàðûíû tàïìàã; èítåðíåt âÿ ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ 

ìîäåðí àèëÿ èíñtètótóíóí tàíûäûëìàñûíûí, tÿáëèüèíèí tÿøêèëè; 

65

ìîäåðí àèëÿ ìîäåëëÿðè ùàããûíäà ÿëäÿ åäèëìèø ãÿíàÿtëÿðèí 

éåíè ìåäèà âÿ êëàññèê ÊÈÂ-äÿ tÿáëèüèíè ùÿéàtà êå÷èðìÿê; 

äöøöíúÿ àäàìëàðûìûçûí, åêñïåðtëÿðèí, àèëÿøöíàñëàðûí âÿ 

ýÿíúëÿðèí áèð éåðäÿ îëäóüó äÿéèðìè ìàñà âÿ tàíûtûì ìÿúëèñëÿðèíè 

tÿøêèë åtìÿêëÿ ïðîáëåìèí ìöçàêèðÿñèíè ùÿéàtà êå÷èðìÿê 

âÿ ïåðñïåêtèâëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê. ßñàñ ùÿäÿô î 

èñtèãàìÿtäÿ éåíè íÿñëèí èøtèðàêûíû tÿìèí åtìÿê, èítåðíåt âÿ 

ãëîáàë åëåêtðîí ðåñóðñëàðûíäà, ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ ýåíèø 

èñtèôàäÿñèíäÿ ýÿíúëÿðèí ðîëóíóí àðtìàñûíà íàèë îëìàã, áó 

éþíäÿ éåíè ìåtîäëàðûí, ôîðìàëàðûí àõtàðûëàðàã tàïûëìàñûíà, î 

ìþâçóäà ùÿéàtà êå÷èðèëÿí ðÿñìè äþâëÿt ïðîãðàìëàðûíûí, tÿäáèðëÿðèí 

ýåíèø èútèìàèééÿt tÿðÿôèíäÿí tàíûäûëìàñûíà âÿ 

äÿñtÿêëÿíìÿñèíÿ éþíÿëäèëèá. 

Ëàéèùÿäÿ ãàðøûéà ãîéóëàí ìÿãñÿäÿ ÷àtìàã ö÷öí úÿìèééÿtèìèçèí 

ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíäÿí áèðè îëàí àèëÿ èíñtètótóíóí, 

äöíéàýþðöøöíöí, ôÿëñÿôÿñèíèí, ïðîáëåìëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíè, 

îíëàðûí éåíè tðåíäëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñèíè âÿ ñèítåçëÿøäèðèëÿðÿê 

ìîäåðí ôîðìàëàðäà áÿðïàñûíû, áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ 

ïëàíåtàð åtèê íîðìà êèìè tÿáëèüèíè, àêtèâëÿøäèðèëìÿñèíè âÿ 

ïîïóëéàðëàøäûðûëìàñû éîëëàðûíûí àðàøäûðûëìàñûíû ÿñàñ âÿçèôÿ 

îëàðàã ãàðøûñûíà ãîéóð. 

Àèëÿäàõèëè ìöíàãèøÿëÿð öçðÿ ìötÿõÿññèñëÿð, àèëÿøöíàñëàð, 

úÿìèééÿtøöíàñëàð, êóëtóðîëîãëàð, àèëÿ ïñèõîëîãëàðû, 

ñîñèîëîãëàð, éåíèéåtìÿëÿð, ýÿíúëÿð, tÿëÿáÿëÿð, æóðíàëèñtëÿð, 

éàçû÷û âÿ ïóáëèñèñtëÿð, õàðèúäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûç, 

éàçûëû âÿ åëåêtðîí ÊÈÂ íöìàéÿíäÿëÿðè, áëîãåð âÿ 

èítåðíåt – ñîñèàë ìåäèà, ãëîáàë øÿáÿêÿ èñtèôàäÿ÷èëÿðè ëàéè- 

66

ùÿäÿí áÿùðÿëÿíÿ áèëÿðëÿð. Ðåàë îëàðàã ëàéèùÿ ìöääÿtèíäÿ 

úÿëá îëóíàúàã 65 íÿôÿð, âèðtóàë îëàðàã èítåðíåt âàñètÿñèëÿ 

ìèíëÿðëÿ øÿõñè ÿùàtÿ åäÿúÿê ëàéèùÿäÿ êötëÿâèëèéÿ õöñóñè 

äèããÿt àéðûëàúàã. 

Ëàéèùÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿtèíèí áötöí ñôåðàëàðûíû, åëÿúÿ 

äÿ âèðtóàë àëÿtëÿð âàñètÿñèëÿ äöíéàäà éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûçû 

ÿùàtÿ åäÿúÿê. Áó ëàéèùÿäÿí ìèëëè âÿ ìîäåðí àèëÿ ìîäåëëÿðè 

ùàããûíäà äàùà ýåíèø tÿñÿââöðëÿðè âÿ ñîñèàë tÿúðöáÿëÿðè 

îëàí éàøëû èíñàíëàð, ùÿì äÿ áó èíñtètót âàñètÿñèëÿ þç ìÿäÿíè 

äàâðàíûøëàðûíû äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðìÿëè îëàí ýÿíúëÿð 

ôàéäàëàíàúàã. Áötþâëöêäÿ ëàéèùÿ éàøëû íÿñëèí ìàëèê îëäóüó 

ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí ýÿíú íÿñëÿ tàì âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ 

þtöðöëìÿñèíè íÿçÿðäÿ tótäóüó ö÷öí ëàéèùÿ ýåíèø ÿùàtÿ äàèðÿñèíÿ 

ìàëèêäèð âÿ öìóììèëëè õàðàêtåðëèäèð. 

Ìèëëè àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí, ìåítàë ãàéäà-ãàíóíëàðûí, åtíèê 

ìÿäÿíèééÿtèí, éàøàì äöíéàýþðöøëÿðèíèí äàùà ÷îõ èítåðíåt – 

ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ, ÊÈÂ-äÿ, õöñóñÿí äÿ éåíè íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðè 

àðàñûíäà tàíûäûëìàñûíà åùtèéàú äóéóëóð. Àèëÿ äÿéÿðëÿðè 

âÿ ìîäåðí ìîäåëëÿðëÿ áàüëû áèëýèëÿðèí éàéûëìàñû, 

ìÿëóìàtëàðûí çÿíýèíëÿøìÿñè, åëåêtðîí ðåñóðñëàðäà äàùà ýåíèø 

èñtèôàäÿñè äÿ ñàäàëàíàí ýÿíú ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí 

àñûëûäûð. ×öíêè ìèëëè-ìÿíÿâè âÿ ìîäåðí áàõûøëàðûí ñèítåçèíäÿí 

èáàðÿt ìöàñèð àèëÿ äÿéÿðëÿðè õàëãà ìÿõñóñäóð âÿ ùÿð áèð 

âÿtÿíäàøûí çþâãöíö ôîðìàëàøäûðàí, tÿðáèéÿ åäÿí ìöùöì 

ôàêtîðäóð. ßëäÿ îëóíàí íÿtèúÿëÿðäÿí ãàíóíâåðèúè îðãàíëàð 

ãàíóíéàðàtìà ôÿàëèééÿtèíäÿ âÿ èúðà îðãàíëàðû tÿáëèüàt èøèíäÿ 

èñtèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Áó ôÿàëèééÿtëÿðäÿí àèëÿ ìÿäÿíèééÿtè 

67

èëÿ ìÿøüóë îëàí éåðëè âÿ áåéíÿëõàëã ãóðóìëàð äà ôàéäàëàíà 

áèëÿð. 

Òàðèõÿí äÿ, åëÿ èíäèíèí þçöíäÿ äÿ äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí 

ìÿíÿâè-ìÿäÿíè ìÿðêÿçè, àäÿt-ÿíÿíÿëÿðèìèçè tÿäãèã 

åäÿí åëì-áåéèí ìÿðêÿçëÿðè ÿñàñÿí ïàétàõt Áàêûäà éåðëÿøèð. 

Åéíè çàìàíäà, ãîíøó þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàð âÿ 

äöíéàíûí ùÿð éåðèíÿ ñÿïÿëÿíÿí 55 ìèëéîíëóã ñîéäàøûìûç äà 

ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí ïàétàõtû âàñètÿñèëÿ ìààðèôëÿíäèéèíÿ ýþðÿ 

ëàéèùÿ ìÿùç áóðàäà ôîêóñëàíûá. Ìîäåðí àèëÿ tèïëÿðèíÿ 

ÿñàñÿí ïàétàõtûìûçäà âÿ èðè øÿùÿðëÿðäÿ ðàñt ýÿëèíèð: îíëàðûí 

ìÿñêóíëàøäûüû ðàéîíëàð – éàøàäûüû ìÿêàíëàð äà ëàéèùÿíèí 

ôîêóñëàíäûüû úîüðàôè ÿðàçèëÿðäèð. 

Ôÿàëèééÿt ïëàíûíà óéüóí îëàðàã àøàüûäàêû èñtèãàìÿtäÿ èøëÿðèí 

ýþðöëìÿñè íÿçÿðäÿ tótóëóð: 

- ëàéèùÿíèí tåõíèêè-åëìè ùàçûðëûãëàðû; 

- ìötÿõÿññèñëÿð âÿ àèëÿ èëÿ áàüëû ðÿñìè äþâëÿt, åëÿúÿ äÿ 

èútèìàè ãóðóìëàðëà ôÿðäè âÿ ìîáèë ýþðöøëÿðèí êå÷èðèëìÿñè; 

- ìèëëè âÿ ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí, éåíè àèëÿ 

ìîäåëëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû, ìàtåðèàëëàðûí êètàá øÿêëèíäÿ 

÷àïûíà ùàçûðëûã; 

- êëàññèê, ìîäåðí, ìèëëè àèëÿ ôîðìàëàðû, äÿéÿðëÿðè, ìîäåëëÿðè, 

tèïëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàtëàðûí þéðÿíèëìÿñè, ÷àüäàø 

äþâðÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû ö÷öí tÿêëèôëÿðèí àèäèééÿtè ãóðóìëàðà 

âÿ úÿìèééÿtÿ tÿãäèì åäèëìÿñè; 

- éàøëû íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøtèðàê åtäèéè, àèëÿëÿðëÿ 

áàüëû ëîêàë ýþðöøëÿðèí, tàíûtûì ìÿúëèñëÿðèíèí tÿøêèë åäèëìÿñè; 

- ìèëëè Àçÿðáàéúàí àèëÿñè èëÿ áàüëû ìÿëóìàtëàðûí ýÿíúëÿðÿ 

÷àtäûðûëìàñû èñtèãàìÿtèíäÿ – àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí, áèëèê âÿ 

68

tÿúðöáÿëÿðèíèí ÊÈÂ-äÿ, èítåðíåt âÿ ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ tÿáëèüèíèí 

tÿøêèëè; 

- ÿíÿíÿâè Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí, äÿéÿðëÿðèíèí, îíóí 

ìöàñèð ôîðìàëàðûíûí ÓÍÅÑÊÎ-íóí õÿttè èëÿ áÿøÿðèééÿtèí 

ãåéðè-ìàääè ñÿðâÿtëÿð ñèéàùûñûíà ñàëûíìàñû ö÷öí ìöõtÿëèô 

ôîðìàëû èítåðíåt àêñèéàëàðûíû ùÿéàtà êå÷èðìÿê; 

- àðàøäûðûúûëàðûí Àçÿðáàéúàíûí ÿíÿíÿâè âÿ ìîäåðí àèëÿ 

äÿéÿðëÿðè áàðÿäÿ tÿäãèãàtëàðûíäàí èáàðÿt tîïëóíóí íÿøðè, ùÿìèí 

ìàtåðèàëëàðûí íöôóçëó åëìè-êötëÿâè ñàét âÿ ñîñèàë ìåäèàäà, 

øÿáÿêÿëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ èítåðíåt ðåñóðñëàðûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè; 

- ÁÌÌ-äÿ tÿãäèìàt ìÿðàñèìè âÿ tàíûtûìû. 

ßíÿíÿâè âÿ ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí äàøûéûúûëàðû 

îëàí, åëÿúÿ äÿ õàðèúè tÿñèðëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí ñîéäàøëàðûìûçûí 

ðåñïóáëèêàìûçûí ùÿð éåðèíÿ ñÿïÿëÿíìÿñè, 

åëåêtðîí ðåñóðñëàðäà èøëÿéÿ áèëÿúÿê ìötÿõÿññèñ ÷àtûøìàçëûüû, 

ýÿíú àèëÿ ñàùèáëÿðèíèí, ñóáàé îëàðàã íèêàùà äàõèë îëìàñû 

ýþçëÿíèëÿíëÿðèí âÿ ýÿíúëÿðèí ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçÿ 

çÿèô ùÿâÿñ ýþñtÿðìÿëÿðè, ãàðûøûã íèêàùëàðäàí èáàðÿt àèëÿ 

tèïëÿðèíèí àðtìàñû âÿ á. ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ tÿñèð 

ýþñtÿðìÿê, ñþçñöç êè, áèð ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöìêöí îëìàñà 

äà, èútèìàè ôÿàëëàðûí áó ìÿñÿëÿéÿ õöñóñè äèããÿt àéûðìàëàðûíà 

÷àëûøûëàúàã. 

Åëìè àðàøäûðìàëàðäàí èáàðÿt tîïëóíóí íÿøðè âÿ éàéûëìàñû, 

ìÿtáóàtäà âÿ åëåêtðîí ÊÈÂ-äÿ, åëÿúÿ äÿ èítåðíåt ðåñóðñëàðûíäà, 

éåíè ìåäèàäà, ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ áó ðèñêëÿðëÿ áàüëû 

ýöúëö tÿáëèüàt âÿ tàíûtûì èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû, õöñóñè 

69

åëåêtðîí ðåñóðñëàðûí éàðàäûëìàñû, ìötÿõÿññèñëÿðèí åêñïåðt 

ðÿéëÿðè èëÿ èútèìàè äöøöíúÿéÿ tÿñèð ìåõàíèçìëÿðèíè tàïìàãëà 

ïðîáëåìëÿðèí íèñáÿtÿí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà ñÿé ýþñtÿðèëÿúÿê. 

Ëàéèùÿíèí èúðàñûíäàí àøàüûäàêû íÿtèúÿëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè 

íÿçÿðäÿ tótóëóá: 

- ÷àüäàø äþâðöí ÈÊÒ tåõíîëîýèéàëàðûíà óéüóí îëàðàã, 

Àçÿðáàéúàí êëàññèê âÿ ìîäåðí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí áåéíÿëõàëã 

èíôîðìàñèéà ðåñóðñëàðûíäà tàíûäûëìàñû, éàéûëìàñû, èíêèøàôû 

âÿ çÿíýèíëÿøìÿñè ìþâçóëàðûíäà ýÿíú èítåëëåêtóàëëàð, 

ïîïóëéàð áëîãåðëÿð tÿðÿôèíäÿí ìöõtÿëèô ôîðìàtëû 

ìàtåðèàëëàðûí ùàçûðëàíìàñûíà tÿêàí âåðèëÿúÿê âÿ áóíëàðûí 

å-ðåñóðñëàðûíäà, ìöõtÿëèô ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ éàéûìû tÿøêèë 

åäèëÿúÿê; 

- íöôóçëó àëèìëÿðèí, tÿäãèãàt÷ûëàðûí, ãÿëÿì àäàìëàðû, ýÿíúëÿðèí, 

áëîãåðëÿðèí ìèëëè àèëÿ, åtíèê-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð ìþâçóñóéëà 

áàüëû ýþðöøëÿð êå÷èðèëÿúÿê. Ùàçûðëàíìûø ìàtåðèàëëàð êàüûç 

âÿ åëåêtðîí ôîðìàäà íÿøðÿ ùàçûðëàíàúàã, èítåðíåtäÿ éåðëÿøäèðèëÿúÿê 

âÿ èñtèôàäÿ ö÷öí à÷ûã éàéûìëàíàúàã; 

- ìèëëè àèëÿ, åtíèê-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðëÿ áàüëû èítåðíåt âÿ ñîñèàë 

ìåäèàäà àéðûúà åëåêtðîí ðåñóðñ éàðàäûëìàñû íÿçÿðäÿ 

tótóëóð. Ôåéñáóê ñÿùèôÿñèíèí tÿøêèë åäèëìÿñè, ùàçûðëàíàúàã 

ìàtåðèàëëàðû îðàäà éåðëÿøäèðìÿêëÿ ýÿíúëÿð âÿ äöíéàäà éàøàéàí 

ñîéäàøëàðûìûç àðàñûíäà Àçÿðáàéúàí áèðýÿéàøàðëûüû äöøöíúÿ-éàøàì 

tÿðçëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ, ïîïóëéàðëàøìàñûíà, 

èítåðíåtäÿ éàéûëìàñûíà, èíêèøàôûíà tÿêàí âåðÿúÿê âèðtóàë àêñèéàëàð, 

ìöçàêèðÿëÿð tÿøêèë îëóíàúàã; 

70

- Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíèí ìöàñèð ôîðìàëàðû âÿ ìîäåëëÿðè 

ùàããûíäà åëìè-êötëÿâè àðàøäûðìàëàðäàí èáàðÿt tîïëóíóí êàüûç 

âÿ åëåêtðîí ôîðìàäà íÿøðè; 

- Àçÿðáàéúàí ìèëëè àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí ãîðóíìàñû âÿ èíêèøàô 

åtäèðèëìÿñèíèí çÿðóðèëèéè èëÿ áàüëû âÿ áÿøÿðè åtèê äÿéÿðÿ 

÷åâðèëìÿñè ö÷öí èííîâàtèâ ôîðìàäà èítåðíåt àêñèéàëàðû, îíëàðûí 

èíêèøàô tàðèõèíèí àðàøäûðûëìàñûíà éþíÿëè tÿäáèðëÿð ùÿéàtà 

êå÷èðèëÿúÿê; 

- ëàéèùÿíèí ùÿéàtà êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ tótóëàí ìÿêàíëàðäà 

ôÿàëèééÿt ýþñtÿðÿí ðÿñìè âÿ èútèìàè tÿøêèëàtëàðäà, ÊÈÂ îðãàíëàðûíäà, 

ìÿêtÿáëÿðäÿ, åëìè äàèðÿëÿðäÿ âÿ ñ. Àçÿðáàéúàí 

ìèëëè äÿéÿðëÿðèíèí ãîðóíìàñû, èíêèøàô åtäèðèëìÿñèíèí âàúèáëèéè 

áàðÿäÿ ôèêèð ìöáàäèëÿëÿðè, äèñêóññèéàëàð àïàðûëàúàã, Áåéíÿëõàëã 

Ìÿtáóàt Ìÿðêÿçèíäÿ ýþðöø âÿ tÿãäèìàt – tàíûtûì 

ìÿúëèñëÿðè êå÷èðèëÿúÿê; 

- éàçûëû âÿ åëåêtðîí ÊÈÂ, éåíè ìåäèàäà ìåäèà-àêñèéàëàð 

tÿøêèë îëóíàúàã. 

Òÿøêèëàt÷ûëàð îëàðàã ëàéèùÿíèí èúðàñû íÿtèúÿñèíäÿ áó ïðîáëåìëÿ 

ÿëàãÿäàð áàø âåðÿ áèëÿúÿê àøàüûäàêû äÿéèøèêëèêëÿðè 

âóðüóëàéà áèëÿðèê: 

- àèëÿøöíàñëàðëà ýþðöøëÿðèí êå÷èðèëìÿñè, îíëàðûí áèëèê âÿ 

tÿúðöáÿñèíèí àðàøäûðûëìàñû, àèëÿ ïðîáëåìëÿðè öçðÿ èõtèñàñëàøìûø 

ðÿñìè âÿ èútèìàè ãóðóìëàðëà ÿëàãÿëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿ 

îíëàðûí tÿúðöáÿëÿðèíèí, ôÿàëèééÿtèíèí þéðÿíèëìÿñè; 

- êëàññèê âÿ ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëëÿðèíèí øèôàùè 

âÿ éàçûëû ãàéíàãëàðäàí áÿùðÿëÿíÿðÿê þéðÿíèëìÿñè, tÿäãèãè, 

÷àüäàø äþâðÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû, tÿúðöáÿëè àèëÿ ñàùèáëÿðè èëÿ 

ëèáåðàë äöøöíúÿëè ýÿíúëÿðèí ìöítÿçÿì ýþðöøëÿðèíèí tÿøêèëè;

- Àçÿðáàéúàíäà âÿ äöíéàäàêû ñîéäàøëàðûìûçûí éàðàðëàíäûüû 

ìèëëè ÿíÿíÿâè âÿ ìîäåðí àèëÿ ìîäåëëÿðè, äÿéÿðëÿðèìèçè, 

íèêàù ôÿëñÿôÿìèçè áåéíÿëõàëã àëÿìÿ ÷ûõàðìàã, áÿøÿðèééÿtèí 

ìÿíÿâè-ñîñèàë, ìÿäÿíè-åtèê íîðìàñûíà ÷åâèðìÿê, 

äÿéÿðëèëÿðèíè èíýèëèñ äèëèíÿ tÿðúöìÿ åtäèðèá èítåðíåt âàñètÿñèëÿ 

ÓÍÅÑÊÎ-íóí õÿttè èëÿ áÿøÿðèééÿtèí ãåéðè-ìàääè 

ñÿðâÿtëÿð ñèéàùûñûíà ñàëûíìàñûíà ìöõtÿëèô ôîðìàäà àêñèéàëàð 

âàñètÿñèëÿ íàèë îëìàã; 

- ìöàñèð äþâðäÿ ìèëëè àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí, Àçÿðáàéúàí àèëÿ-íèêàù 

èíñtètótóíóí, ôÿëñÿôÿñèíèí èíêèøàôû âÿ çÿíýèíëÿøìÿñè 

èñtèãàìÿtèíäÿ àëèìëÿð, àðàøäûðìà÷ûëàð tÿðÿôèíäÿí åëìè ìÿãàëÿëÿðèí 

éàçûëìàñûíû tÿøâèã åtìÿê, tîïëó ùàçûðëàìàã âÿ ùÿìèí 

ìàtåðèàëëàðû íöôóçëó ñàétëàðäà, èítåëëåêtóàë äÿðýèëÿðèí 

ñÿùèôÿëÿðèíäÿ íÿøð åòäèðìÿê, åëÿúÿ äÿ èítåðíåt ðåñóðñëàðûíäà 

éàéûìûíû ùÿéàtà êå÷èðìÿê; 

- òÿøêèëàt êþíöëëöëÿðèíèí ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ úÿìèééÿtÿ 

ôàéäà îëàúàã èøëÿð ÿtðàôûíäà áèðëÿøìÿñèíÿ, éåíè áàúàðûã âÿ 

âÿðäèøëÿðÿ éèéÿëÿíìÿñèíÿ íàèë îëìàã. 

Éåíè äþâðöí tÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí, ìèëëè – êëàññèê âÿ ìîäåðí 

àèëÿ äÿéÿðëÿðèìèçèí áåéíÿëõàëã èíôîðìàñèéà ðåñóðñëàðûíäà 

èíêèøàôû âÿ çÿíýèíëÿøìÿñèíäÿ ýÿíú èítåëëåêtóàëëàð, ïîïóëéàð 

áëîãåðëÿð tÿðÿôèíäÿí ìöõtÿëèô ôîðìàtëû ìàtåðèàëëàðûí ùàçûðëàíìàñû 

ùÿâÿñëÿíäèðèëÿúÿê âÿ áóíëàðûí èítåðíåt ðåñóðñëàðûíäà, 

ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿ éàéûìû tÿøêèë åäèëÿúÿê. Ðåàë âÿ 

âèðtóàë ôîðìàäà êðåàtèâ-èííîâàtèâ tÿøÿááöñëÿðè äÿñtÿêëÿìÿêëÿ 

ýöíöìöçöí tÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí àèëÿ äÿéÿðëÿðèìèçèí 

çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñè ñètóìóëëàøäûðûëàúàã. Éåíè èííîâàtèâ öñóë-

ëàðëà – éàçûëû âÿ åëåêtðîí íÿøðëÿ ÷àëûøìàã âÿðäèøëÿðè, áó 

èñtèãàìÿtäÿ áàúàðûãëàðû ôîðìàëàøäûðûëàúàã, àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ 

ùÿñð îëóíìóø åëìè-ñàùÿâè èñtèãàìÿt äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðèëÿúÿê. 

Ìöàñèð çàìàíäà ìèëëè èäåéà – àçÿðáàéúàí÷ûëûã ìÿôêóðÿñèíèí 

ÿñàñ àtðèáótëàðûíäàí îëàí àèëÿ äÿéÿðëÿðèíèí ñàôëûüûíûí 

ãîðóíìàñû âÿ èíêèøàô åtäèðèëÿðÿê ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè 

äàèì äèããÿt ìÿðêÿçèíäÿ îëàúàã. 

Ôÿàëèééÿt çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí íÿtèúÿëÿð ýåíèø èútèìàèééÿt 

àðàñûíäà àðàøäûðûëàí ïðîáëåìÿ äèããÿtè àðtûðàúàãäûð. Àçÿðáàéúàí 

àèëÿ íèêàù èíñtètótóíóí ìÿíÿâè äÿéÿð ñåãìåítëÿðèíèí 

èçàùû èëÿ ùÿì äÿ úÿìèééÿtäÿ îíóí âàúèáëèéè äèããÿtÿ ÷àtäûðûëàúàãäûð. 

ÕÕÛ ÿñðäÿ éàøàéàí ñîéäàøëàðûìûç ìèëëè âÿ ìîäåðí 

àèëÿ ìîäåëëÿðè ùàããûíäà ìöõtÿëèô tÿñÿââöðÿ ìàëèê îëàúàãäûð. 

Àèëÿ ìîäåëëÿðèìèçèí ïðîáëåìëÿðè âÿ îíóí ÿí éàõøû äÿéÿðëÿðèíèí 

éàøàäûëìàñû éîëëàðû äà èútèìàèééÿtÿ tÿãäèì åäèëÿúÿêäèð. 

Ýÿíúëÿðèìèç àèëÿ äÿéÿðëÿðèìèçèí ÿí éàõøû tÿðÿôëÿðèíè 

tàíûéàúàã, îíëàðûí ôàéäàëû úÿùÿtëÿðèíäÿí õÿáÿðäàð îëàúàã, 

îíëàðûí éåðèíè âÿ ðîëóíó þéðÿíÿúÿêëÿð. Õöñóñèëÿ ýÿíú 

íÿñèë ìèëëè àèëÿ äÿéÿðëÿðè ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàt àëà áèëÿúÿê, 

ìöõtÿëèô àèëÿ ìîäåëëÿðèìèçè tàíûìàã èìêàíûíû ãàçàíàúàãäûð. 

Àèëÿ ìîäåëëÿðèìèç ùàããûíäà ÿëäÿ åäèëìèø áötöí ãÿíàÿtëÿðèí 

ÊÈÂ-äÿ tÿáëèüèíèí ùÿéàtà êå÷èðèëìÿñè ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèìèçèí, 

î úöìëÿäÿí ìèëëè êëàññèê âÿ ìîäåðí àèëÿ ôîðìàëàðûìûçûí 

ãîðóíìàñû âÿ éàøàäûëìàñû èñtèãàìÿtèíäÿ àtûëìûø 

þíÿìëè àääûìëàðäàí áèðè îëàúàãäûð. 

Èútìàè tÿøêèëàt îëàðàã ìöõtÿëèô ìÿäÿíèééÿtèìèçèí, ìèëëèìÿíÿâè 

äÿéÿðëÿðèìèçèí tÿáëèüè, ìåítàë-âÿtÿíïÿðâÿðëèê ìþâ- 

73

çóäà êètàáëàðûí, tîïëó âÿ äÿðýèëÿðèí íÿøðè èñtèãàìÿtèíäÿ ñèëñèëÿ 

ëàéèùÿëÿð ùÿéàtà êå÷èðìèøèê. Òÿøêèëàtäà ôÿàëèééÿt 

ýþñtÿðÿí öçâëÿðèí ÿêñÿðèééÿtè àëèìëÿð, ïåäàãîãëàð, ãÿëÿì 

àäàìëàðû, tàíûíìûø èìçà ñàùèáëÿðè âÿ ìèëëè äÿéÿðëÿð ñàùÿñèíäÿ 

èøëÿéÿí åëìè-éàðàäûúû øÿõñëÿðäèð. 

Ðåàëëàøäûðäûüûìûç ëàéèùÿëÿð, èíäèéÿ ãÿäÿð àïàðäûüûìûç 

èøëÿð, èútèìàè-ñîñèàë ôÿàëèééÿtëÿðèìèç Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿtèíäÿ 

úèääè ÿêñ-ñÿäà éàðàtìûø, îðtà âÿ àëè tÿùñèë îúàãëàðû, 

äþâëÿt âÿ èútèìàè ãóðóìëàð, ìÿäÿíèééÿtéþíöìëö ÃÙÒ-ëÿð 

tÿðÿôèíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð äÿ ôàéäàëàíûëûð. Éàçûëû âÿ åëåêtðîí 

ÊÈÂ-äÿêè ÷îõñàéëû ìÿëóìàt âÿ ìàtåðèàëëàð, åëÿúÿ äÿ åêñïåðtëÿðèìèçèí 

÷ûõûøëàðû áèð äàùà ñöáót åäèð êè, úÿìèééÿtèìèç 

ö÷öí ôàéäàëû èøëÿð îðtàéà ãîéìàüû áàúàðìûøûã. Áó ëàéèùÿ 

÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àèëÿ, Ãàäûí âÿ 

Óøàã Ïðîáëåìëÿðè öçðÿ Äþâëÿt Êîìètÿñè, Ðåñïóáëèêà Àüñàããàëëàð 

Áèðëèéè, ÀÌÅÀ-íûí Ôîëêëîð Èíñtètótó, Àçÿðáàéúàí 

Éàçû÷ûëàð Áèðëèéè, Ìèëëè ÃÙÒ Ôîðóìó, àëè ìÿêtÿáëÿðèí ôèëîëîýèéà 

ôàêöëtÿëÿðè, ÊÈÂ, èítåðíåt, ñîñèàë ìåäèà, åëåêtðîí êètàáõàíà 

âÿ á. ãóðóìëàðëà ôàéäàëû ìöíàñèáÿtëÿð ãóðóëàúàã. 

Ëàéèùÿíèí èúðàñû âÿ íÿtèúÿëÿðè ùàããûíäà ìötÿìàäè îëàðàã 

ìÿtáóàt âÿ åëåêtðîí ÊÈÂ âàñètÿñèëÿ ìÿëóìàt âåðèëÿúÿêäèð. 

Áóíóíëà áàüëû õöñóñè âåðèëèøèí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí tåëåêàíàëëàðà 

ìöðàúèÿt åäèëìÿñè íÿçÿðäÿ tótóëóá. ÈÁ-èí ñàétûíäàí 

ëàéèùÿ ùàããûíäà ëàçûì áèëèíÿí èíôîðìàñèéàëàðû àëìàã 

îëàð. Éåêóíäà ìötÿõÿññèñëÿð, ÃÙÒ íöìàéÿíäÿëÿðè, àëèìëÿð 

âÿ äþâëÿt îðãàíëàðû íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøtèðàêû èëÿ áötþâëöêäÿ 

ëàéèùÿíèí íÿtèúÿëÿðè èëÿ áàüëû äÿéèðìè ìàñà êå÷èðèëÿ- 

74

úÿê. Ëàéèùÿíèí äàâàìëûëûüûíûí tÿìèí îëóíìàñû ö÷öí àèëÿ 

äÿéÿðëÿðè èëÿ áàüëû ñèëñèëÿ ëàéèùÿëÿð ùÿéàtà êå÷èðìÿê ôèêðèíäÿéèê. 

Ëàéèùÿíèí èúðàñû, àëûíàí íÿtèúÿëÿðèí èútèìàèëÿøìÿñè 

ñþçöýåäÿí ñàùÿéÿ èútèìàè äèããÿtèí äàùà äà àðtìàñûíà tÿêàí 

âåðÿúÿê âÿ úÿìèééÿtäÿ éåíè-éåíè èäåéàëàðûí îðtàéà ÷ûõìàñûíû 

ñtèìóëëàøäûðàúàã. 

Ùÿéàtà êå÷èðèëÿúÿê ëàéèùÿ èñtÿíèëÿí âàõt ýåíèø èútèìàèìÿäÿíè 

ìîíètîðèíã ö÷öí à÷ûã îëàúàã. Àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ 

áàüëû ðÿñìè tÿøêèëàtëàð, ñàùÿâè åëìëÿðëÿ ÿëàãÿäàð êètàá íÿøðè 

âÿ éàéûìû èëÿ ìÿøüóë îëàí ãóðóìëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè, åéíè 

çàìàíäà åëìè tÿäãèãàt èíñtètótëàðû, àëè tÿùñèë îúàãëàðûíäà ÷àëûøàí 

àëèìëÿð âÿ ìötÿõÿññèñëÿðèí ìîíètîðèíãèí èøèíÿ úÿëá 

îëóíìàñû íÿçÿðäÿ tótóëóð. Éåêóí ìàtåðèàëëàð ùÿì éàçûëû âÿ 

åëåêtðîí ÊÈÂ-äÿ éàéûìëàíàúàã, ùÿì äÿ ñàétäà éåðëÿøäèðèëÿúÿê. 

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà ÃÙÒëÿðÿ 

Äþâëÿt Äÿñtÿéè Øóðàñû, Àèëÿ, Ãàäûí âÿ Óøàã Ïðîáëåìëÿðè 

öçðÿ Äþâëÿt Êîìètÿñè, Ðåñïóáëèêà Àüñàããàëëàð Áèðëèéè, 

Ìèëëè ÃÙÒ Ôîðóìó, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéè êèìè ãóðóìëàðûí 

åêñïåðtëÿðè tÿðÿôèíäÿí ëàéèùÿíèí ãèéìÿtëÿíäèðèëìÿñèíÿ 

øÿðàèt éàðàäûëàúàã. 

Ëàéèùÿíèí éåtÿðèíúÿ tÿáëèüè âÿ èútèìàèééÿtÿ ÷àtäûðûëìàñû 

èøè äöçýöí èøëÿíìèø ìåäèà-ïëàí âàñètÿñèëÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðèëÿúÿê. 

Ëàéèùÿíèí tÿãäèìè âÿ tÿáëèüèíÿ õöñóñè þíÿì âåðèëÿúÿê: 

èñtÿð þëêÿ äàõèëèíäÿ, èñtÿðñÿ äÿ äöíéàäà Àçÿðáàéúàí àèëÿ 

ìîäåëëÿðè, ôÿëñÿôÿñè, äÿéÿðëÿðèíèí ýåíèø éàéûëìàñûíà ñÿáÿá 

îëàúàã. Òåëåâèçèéàäà âÿ ìÿtáóàtäà ëàéèùÿ ùàããûíäà ðÿéëÿð, 

ôèêèðëÿð, ìÿãàëÿëÿð ÷àï îëóíàúàã, ìöçàêèðÿ õàðàêtåðëè ðå- 

75

ïîðtàæ âÿ ñöæåtëÿð ùàçûðëàíàúàã. 

ÊÈÂ-äÿ ýåäÿí ìàtåðèàëëàðà, åëìè ìöçàêèðÿëÿðèí ñÿâèééÿñèíÿ, 

÷àï åäèëÿúÿê tîïëóíóí äÿéÿðèíÿ, ÿùàtÿ åäÿúÿê èøtèðàê- 

÷ûëàðûí, èítåðíåt ðåñóðñëàðûíäà éåðëÿøäèðèëÿúÿê ìàtåðèàëëàðà 

îëàí êötëÿâè ìöðàúèÿtëÿðèí ñàéûíà, úÿìèééÿtäÿêè ÿêñ-ñÿäàéà 

âÿ ðåàêñèéàëàðà ýþðÿ õöñóñè ìåéàðëàð èøëÿíèá ùàçûðëàíàúàã 

âÿ ëàéèùÿíèí íÿtèúÿëÿðè ãèéìÿtëÿíäèðèëÿúÿê. 

Ùÿéàtà êå÷èðèëÿúÿê èøëÿð, àêñèéàëàð, ôÿàëèééÿtëÿðèìèç âÿ 

ëàéèùÿ èëÿ áàüëû ùåñàáàtëàð éàçûëû âÿ åëåêtðîí ÊÈÂ-äÿ éàéûìëàíàúàã. 

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà 

ÃÙÒ-ëÿðÿ Äþâëÿt Äÿñtÿéè Øóðàñûíûí, Ìèëëè ÃÙÒ Ôîðóìóíóí, 

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àèëÿ, Ãàäûí âÿ Óøàã Ïðîáëåìëÿðè 

öçðÿ Äþâëÿt Êîìètÿñèíèí, Ðåñïóáëèêà Àüñàããàëëàð 

Áèðëèéèíèí, ÀÌÅÀ-íûí ùóìàíètàðéþíöìëö èíñtètótëàðû, þëêÿìèçäÿ 

âÿ õàðèúäÿ ôÿàëèééÿt ýþñtÿðÿí èútèìàè-ñîñèàë, ìÿäÿíèåëìè 

ãóðóìëàðûí, å-êètàáõàíà êèìè tÿñèñàtëàðûí åêñïåðtëÿðè 

tÿðÿôèíäÿí ëàéèùÿíèí ãèéìÿtëÿíäèðèëìÿñèíÿ øÿðàèt éàðàäûëàúàã. 

Ëàéèùÿíèí tÿáëèüè âÿ èútèìàèééÿtÿ ÷àtäûðûëìàñû èøè äöçýöí 

èøëÿíìèø ìåäèà-ïëàí âàñètÿñèëÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðèëÿúÿê. Ëàéèùÿíèí 

tÿãäèìàtû, tàíûtûìû âÿ ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðäÿêè âèðtóàë 

tÿáëèüèíÿ õöñóñè þíÿì âåðèëÿúÿê: èñtÿð þëêÿ äàõèëèíäÿ, èñtÿðñÿ 

äÿ äöíéàäà Àçÿðáàéúàí ìèëëè ÿíÿíÿâè âÿ ìîäåðí àèëÿ 

ìîäåëëÿðèíèí, äÿéÿðëÿðèíèí ýåíèø éàéûëìàñûíà ñÿáÿá îëàúàã. 

76

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ: 

1. Ìÿëàùÿt Ùÿñÿíîâà. 

Þí ñþç. Àçÿðáàéúàí àèëÿñèíèí 

éåíè ìîäåëëÿðè ëàéèùÿñè ùàããûíäà...........................3 

2. Àéíóð Ñîôèéåâà. 

Àçÿðáàéúàíäà ìîäåðí àèëÿ äÿéÿðëÿðè ....................9 

3. Åëíóð Ðöñtÿìîâ. 

Äþâðöìöçöí Àçÿðáàéúàí àèëÿñè: 

ÿíÿíÿâè, éîõñà éåíè ìîäåëëÿð?!.............................11 

4. Úÿìèëÿ ×è÷ÿê (Èñáÿíäèéàðîâà). 

Òàðèõè-åtíîãðàôèê âÿ åëìè áàõûøëàðäàêû 

ìèëëè àèëÿ äÿéÿðëÿðèìèç...........................................20 

5. Áàáÿê Áàéðàìîâ. 

Úÿìèëÿ ×è÷ÿéèí òÿðòèá åòäèéè "ìîäåðí 

Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëè" êèòàáû ùàããûíäà .............39 

6. Áèëàë Ùöñåéíîâ. 

Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëèíèí ôîëêëîð ãàéíàãëàðû.......43 

7. Åë÷èí Ãàëèáîüëó. 

Àçÿðáàéúàí àèëÿ÷èëèéè: ãÿäèìëèêäÿí 

ýÿëÿí ÿíÿíÿëÿðèí ìîäåðíëèéè..................................51 

8. ßëèðçà Èñáÿíäèéàðîâ. 

Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëè: 

ýÿëÿúÿéèìèçèí èíêèøàô éîëó.....................................60 

77

Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí àèëÿ ìîäåëè 

Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ 

Úÿìèëÿ Êþ÷ÿðè ãûçû Èñáÿíäèéàðîâà. Ìîäåðí Àçÿðáàéúàí 

àèëÿ ìîäåëè. Áàêû, "Åëì âÿ tÿùñèë", 2019 

Íÿøðèééàt äèðåêtîðó: 

Êîððåêtîð: 

Òåõíèêè ðåäàêtîð: 

Äèçàéíåð: 

Îïåðàtîð: 

Ïðîô. Íàäèð Ìÿììÿäëè 

Êÿìàëÿ Úÿôÿðëè 

ßëèðçà Èñáÿíäèéàðîâ 

Úÿôÿð Êÿðèìîâ 

Çÿìèíÿ Èñáÿíäèéàðîâà 

Éûüûëìàüà âåðèëìèø: 18.07.2019 

×àïà èìçàëàíìûø: 30.07.2019 

Êàüûç ôîðìàtû: 60/84 

Ùÿúìè: 80 ñÿù. 

Ñàéû: 400 

Êètàá ÇÈÌÄÒÈÁ-èí ñèôàðèøè èëÿ 

"Åëì âÿ tÿùñèë" íÿøðèééàtûíäà ùàçûð äåïîçètèâëÿðäÿí 

îôñåt öñóëó èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð 

78

79

Modern Azərbaycan ailə modeli

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?