Milli Zeka
Description
Description
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
İyun - Avqust 2014 № 01<br />
GÖRDÜYÜNÜZ<br />
BÖYÜK İŞLƏR<br />
QÜRUR HİSSİ<br />
OYADIR<br />
SƏNİ<br />
O DAĞLARIN<br />
QOYNUNDA<br />
GÖZÜ YOLDA<br />
QOYDUĞUMUZ<br />
ÜÇÜN BİZİ<br />
BAĞIŞLA,<br />
BAĞIŞLA BİZİ<br />
ANA!...<br />
ДЦНЯНИНИ<br />
УНУДАНЫ<br />
ТАРИХ<br />
БАЬЫШЛАМЫР<br />
Î ÝЦÍ<br />
Ýß Ëß ÚßÊ,<br />
Î ÝÖ Íß<br />
ÈÍÀ ÍÛ ÐÀÌ<br />
Sәh. 3<br />
Sәh. 32<br />
Sәh. 36<br />
Sәh. 41
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
TƏSİSÇİDƏN<br />
Hәr yeni nәşr min bir sirrin, saxlancın, bağlı qapının<br />
açılmasıdır. Lap nağıllardakı qırxıncı otağın bağlı<br />
qapısının açılması kimi. “Bağlı” sözünün nüvә sindә,<br />
bәtnindә bir qaranlıq, zülmәt xofu da gizlәnir. Bizim jurnalın amalı<br />
isә qaranlığa, zülmәtә işıq salmaqdır.<br />
Oxucularımıza ilk nömrәsini tәqdim etdiyimiz “<strong>Milli</strong> Zәka”<br />
elmi, ictimai-siyasi, hüquqi dәrgisini çap etmәkdә mәqsәdimiz<br />
xalqımızın zәngin mәnәviyyatının güzgüsü olan elmimizin ümumi<br />
mәnzәrәsinin tәhlilini vermәk, yeni elmi mәqalәlәrin, araşdırma -<br />
ların işıq üzü görmәsinә, müzakirә olunub, layiqli qiymәtini<br />
almasına şәrait yaratmaqdır.<br />
Şam, çıraq işığında axtardığımız düzlüyü, doğruluğu, haqqı,<br />
hәqiqәti jurnalımızın sәhifәlәrindә görәn oxucu әsas meyarın<br />
istedad vә әlahәzrәt әdalәt olduğunun şahidi olacaqdır.<br />
“<strong>Milli</strong> Zәka” sözünün açmasını geniş şәkildә izah etmәyә,<br />
mәncә, ehtiyac yoxdur. Millәtimizin düşünәn zәkalı insan larının,<br />
beyinlәrinin ortaya qoyduqları “mәhsulun” yanbayan, çiyin-çiyinә<br />
sәrgilәnmәsi vә jurnalın hәr bir alimin, ziyalının, düşünәn insanın tribunasına çevrilmәsi әn böyük<br />
arzumuzdur.<br />
“<strong>Milli</strong> Zәka”nın ilk nömrәsinin ilk yazısının Azәrbaycanın birinci xanımı, UNESCO vә IS-<br />
ESCO-nun xoşmәramlı sәfiri, Heydәr Əliyev Fondunun prezidenti, millәt vәkili Mehriban xanım<br />
Əliyeva ilә bağlı yazıyla açılması da simvolik mәna daşıyır.<br />
Elm vә tәhsilimizin, mәdәniyyәt vә zәngin dәyәrlәrimizin dünya sәviyyәsindә dәstәklәnmәsi,<br />
himayә olunması, tәbliği Mehriban xanımın tәqdir edilәn böyük, çox böyük xidmәtidir. Qәdirbilәn<br />
xalqımız, yәqin ki, bunu heç vaxt unutmayacaq.<br />
Sonda ziyalılarımızın, alimlәrimizin, elm, әdәbiyyat xadimlәrimizin xeyir-duası ilә işıq üzü<br />
görәn “<strong>Milli</strong> Zәka”mıza elә adı kimi işıqlı, zәkalı, uzun ömür arzulayıram.<br />
“<strong>Milli</strong> Zәka” millәtini, xalqını düşünәn hәr bir intellektin, zәka sahibinin dost-doğmaca<br />
jurnalıdır. Qapımız hәmişә üzünüzә açıqdır, әziz oxucularımız!<br />
Cәmilә ÇİÇƏK<br />
AJB vә AYB-nin üzvü,<br />
AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı<br />
"MƏN KİTABLARIMI YARATMADAN ƏVVƏL<br />
KİTABLARIM MƏNİ YARATDI"<br />
(V. ŞEKSPİR)<br />
2
HÖRMƏTLİ MEHRİBAN XANIM!<br />
Уъа Танрынын йаратдыьы инсанлар илк бахышдан<br />
бир-бириня бянзяйирляр. Онлар щаггында ятрафлы<br />
информасийан ол майанда, еля билирсян,<br />
щамы сырадан ин сан лар дыр. Лакин онларын ямялляри, щяйат<br />
амал лары, миссийалары иля таныш олдугда щяр шей айдынлашыр.<br />
Анлайырсан ки, инсанлары бир -бириндян фярг ля н дирян онларын<br />
хариъи эюркямляри, ся ла щий йятляри, тутдуглары вязи фя ляр вя с.<br />
дейил, йалныз ямялляридир. Бязиляри пис, мянфур, бязиляри ися<br />
йахшы, хейирхащ ямялляри иля йаддашларда дярин изляр бурахыр.<br />
Халгы, милляти, вятяни цчцн даим хейирхащ ишляр эюрян, эюзял<br />
миссийалар щяйата кечирян инсанлары эюряндя, хатырлайанда<br />
инсанын гялби хош дуйьулара кюклянир. Юзцндя бир тяскинлик,<br />
архайынлыг, хатиръямлик тапырсан. Гялбиндя цмид, эяляъяйя<br />
инам щиссляри баш галдырыр. Дцшцнцрсян ки, щяля йашамаьа<br />
дяйяр, истяр-истямяз сян дя йахшы ямялляр сащиби олмаьа ъан<br />
атырсан. Гялбиндя хейирхащлыг дуйьулары баш галдырыр. Онлар<br />
сяня юрняк олур. Илащинин хош саатында хялг елядийи бу азсайлы<br />
юрнякляр санки чятин анларында инсанларын кюмяйиня<br />
чатмаг, дада йетмяк, онлары дцшдцкляри вязиййятдян гуртармаг,<br />
гялбляринин кядярини, дярдини севинъля явяз етмяк<br />
цчцн йарадылыблар. Беля инсанлар халгынын талейиня, бяхтиня<br />
доьулмуш инсанлардыр.<br />
Мещрибан ханым, Сиз дя Азярбайъанын биринъи ханымы,<br />
УНЕСЪО вя ЫСЕСЪО-нун хошмярамлы сяфири, Щейдяр Ялийев<br />
Фондунун президенти, миллят вякили олараг Танрынын ян<br />
хейирхащ бяндяляриндянсиниз. Сизин мющтярям Президентимиз<br />
ъянаб Илщам Ялийевля чийин-чийиня щяйата кечирдийиниз<br />
ишляр халгымыз тяряфиндян щямишя алгышларла гаршыланмыш,<br />
йцксяк гий мят ляндирилмиш вя гиймятляндирилмякдядир. Юлкядя<br />
елмин, тящсилин, сящиййянин, мя дяниййятин инкишафына<br />
вердийиниз миси л сиз тющфяляри садаламагла гуртармаз.<br />
УНЕСЪО-нун вя ЫСЕСЪО-нун хош мя рам лы сяфири олараг,<br />
Азярбайъан му си гисинин, елминин, мядяниййятинин, ядябиййатынын<br />
дцнйада таныдылмасы, йцк сяк гиймятляндириляряк севилмяси,<br />
истедадлы, дяйярли инсанларын щяртяряфли гайьы вя<br />
диггятля ящатя олунмасы кими црякачан фактлар бирбаша<br />
Сизин адынызла баьлыдыр. Халгымызын милли варлыьыны, улу сойкюкцнц,<br />
гящряманлыг тарихини, аьры-аъыларла долу талейини<br />
юзцндя якс етдирян сазымызын, муьамларымызын горунуб<br />
сахланмасы, эянъ нясля севдирилмяси, бейнялхалг трибуналардан<br />
сясляндирилмяси миллятимизя эюстярилян ян бюйцк хидмятляриниздир.<br />
Бурайа Бакыда Бейнялхалг Муьам Мяркязинин<br />
тикилиб истифадяйя верилмясини, юлкямиздя бир-биринин ардынъа<br />
кечирилян ашыг вя муьам мцсабигялярини вя с. ялавя етмяк<br />
олар. Тясадцфи дейил ки, сон иллярдя пайтахтымызда бейнялхалг<br />
муьам мцсабигяляри кечирилди, дцн йа нын диггяти<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
GÖRDÜYÜNÜZ BÖYÜK İŞLƏR<br />
QÜRUR HİSSİ OYADIR<br />
Azәrbaycanın birinci xanımı, Azәr -<br />
baycan Respublikası <strong>Milli</strong> Mәclisinin<br />
depu tatı, UNESCO vә ISESCO-nun<br />
xoş mә ramlı sә firi, Heydәr Əliyev Fondunun<br />
prezidenti, Azәrbaycan Mәdәniyyәtinin<br />
Dostları Fondunun<br />
prezidenti, Yeni Azәrbaycan Partiyası<br />
Siyasi Şura sının üzvü, Azәr baycan<br />
Gimnastika Fede rasiyasının prez identi<br />
Азярбайъана йюнялди. Ся дяф ли сазымызын мяьрур сядалары<br />
Франсанын Лувр музейиндян кцлли-ъащана йайылды. Бцтцн<br />
бунлар Сизин тяшкилатчылыьыныз вя Щейдяр Ялийев Фондунун<br />
малиййя дястяйи иля щяйата кечирилян бюйцк ишляр иди. Азярбайъан<br />
халгы йцзилляр бойу бу гядяр йахшылыглары, хейирхащлыглары<br />
гятиййян унуда билмяз!<br />
Щяля бунлардан ялавя мцщарибя ветеранларына, гачгын<br />
вя кючкцнляря, Гарабаь ялилляриня, шящид аиляляриня, ялил вя<br />
кимсясиз ушаглара эюстярдийиниз гайьы Танры дярэащында<br />
мягбул сайылан саваб ишлярдяндир. Юлкямиздя тящсилин, сящиййянин,<br />
идманын инкишафы истигамятиндя апарылан мяг-<br />
3
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
сядйюнлц ишлярдя дя Президентимизля, дювлятимизля йанашы,<br />
даим Щейдяр Ялийев Фондунун мисилсиз тющфяляри олмуш вя<br />
олмаг дадыр. Йени-йени мяктяб биналарынын тики либ истифадяйя<br />
верилмясиндя, кющня мяктяблярин тямир олунмасында,<br />
елм вя сянят адамларына щяртяряфли гайьылар<br />
эюс тярил мясиндя, ушаг евляринин, ушаг баь ча ларынын мцасир<br />
стандартлара уйьун лашдырылмасында Фондун вя шяхсян Сизин<br />
адыныз даим миннятдарлыгла чякилмякдядир. Адларыны садалайыб<br />
гуртармаг мцм кцн олмайан хейирхащ ишлярдя,<br />
vятяня, миллятя ян бюйцк тарихи хидмятляр эюстярмяк йолунда<br />
Сизя йени-йени уьурлар, мцвяф фягиййятляр, узун юмцр,<br />
ъансаьлыьы, эцъ, тяпяр арзулайырыг.<br />
Мян щамымызын эюйняк йеримиз олан Кялбяъярдяням.<br />
Айрылыьын бу гядяр узун вя цзцнтцлц, бунъа ъящянням<br />
язабы олдуьуну ким биля билярди? Бир вахтлар кичик<br />
олсам да, инди дцшцнъяляр гойнунда, фикирляр аляминдя,<br />
гям дярйасындайам. Инди гялямимя эцъ верирям. Кюнлцмц<br />
цшцдян, цряйими эюйнядян йаралы йазылар йазырам, бойнубцкцк<br />
хатирялярими дилсиз аь вярягляря кючцрцрям. Саралмыш<br />
пайыз йарпагларыдыр йаздыгларым. Истяк вя арзуларым<br />
ар тыг бир чярчивяйя сыьмыр – щамысы гцсся, кя дяр… Ясирликдя<br />
галмыш доьма Кялбяъярим цчцн ня ися етмяк истяйирям.<br />
Цряклярин щарайыны, кюнцллярин налясини дцнйанын кар олмуш<br />
гулагларына чатдырмаг истяйирям. Еля щей бу барядя дц -<br />
шцнцр, бу щагда йазмаг истяйирям. Кял бяъяр мяним йуху -<br />
ларымдыр. Кялбяъяр мяним эеъям-эцндцзцмдцр, сону<br />
билинмяйян аьрым, аъым, щясрятим, щиъраным, ъан йаньымдыр!<br />
Бу щясряти, бу аьрыны йазмаьа гялямимин эцъц чатаъагмы?<br />
Устад сяняткарымыз Ашыг Шямширин йарадыъылыьындан<br />
(Кялбяъяр ядяби мцщитиндян) бящс едян “Кялбяъярин саз<br />
галасы” (юн сюзцн мцяллифи халг йазычысы Анар), “Ары чичяйя<br />
эялиб” (юн сюзцн мц яллифи АМЕА-нын мцхбир цзвц профессор<br />
Низами Ъяфяров), “Сян даьлардан айрылмадын” (юн<br />
сюзцн мцяллифи академик Васим Мяммядялийев), “Сазымыз<br />
аьлайыр даьлар башында” (юн сюзцн мцяллифи академик Иса<br />
Щябиббяйли), “Сямяд Вурьун–Ашыг Шямшир дастаны”<br />
(redaktoru филолоэийа елмляри доктору Фцзули Байат) елмипублисистик<br />
китабларын мцяллифийям.<br />
Китабларымда халгымызын фаъиялярини, Гарабаьын – Кялбяъярин<br />
эюз йашларыны, сабаща олан цмидлярими гялямя алмышам.<br />
Ушаглыг илляриндя анамы еркян итирдикдян сонра башымыза<br />
чох мцсибятляр, чох бялалар эялди. Ондан алдыьымыз<br />
аьыр итки йарасы саьалмамыш (ана иткисинин йарасы саьалармы?)<br />
гызылдан гиймятли торпагларымыз йаьы тяряфиндян<br />
ишьал олунду, дярдимизин цстцня аьыр дярд йцклянди. Анамын<br />
мцгяддяс мязары да ясир дцшдц. Бу, гялбимизя чалынчарпаз<br />
даь чякди, йурдумузда кючкцня чеврилдик.<br />
Дюзцлмяз язаб-язиййятлярля йцкляндик. Гисмятимизя “гярибляр<br />
пайтахты”на сыьынмаг дцшдц. Амма бурада да<br />
цзцмцзя ъяннят гапысы ачылмады, мяндян кичик олан баъы<br />
вя гардашларымын аьыр йцкц чийнимя дцш дцйцндян китаблар<br />
мяним щяйатым, талейим олуб. Узун гыш эеъяляри эюркямли<br />
йазычыларымызын ясярляри, хцсусян бюйцк йазычымыз Илйас<br />
Яфяндийевин романлары мяни йашамаьа, ачылан сабащлара<br />
цмидля бахмаьа сювг едиб. Дцшцнмцшям ки, гисмят<br />
оларса, аз гала бир наьыла, аъылы-ширинли хатиряйя, яфсаняйя<br />
дюнян иллярими каш она данышайдым! Амма тяяссцф едирям<br />
ки, бу арзум баш тутмады, o, дцнйадан кючдц.<br />
Биз мянявиййат дцнйасынын адамларыйыг. Халгымызын<br />
дярд-сярини, аьры-аъыларыны дцнйайа чатдырырыг. Сиз ися башда<br />
Азярбайъан Республикасынын Президенти Илщам Ялийев олмагла,<br />
дювлятимизин гцдрятлянмясиня, ян эцълц дцнйа дювлятляри<br />
сырасына чыхмасына чалышырсыныз. Бу сащядя сон он илдя<br />
эюрдцйцнцз бюйцк ишляр, газандыьыныз уьурлар щамымызда<br />
гцрур щисси доьурур.<br />
Hюрмятли Мещрибан ханым!<br />
Сизя юз адымдан, йени тясис етдийим вя баш редактору<br />
олдуьум “Милли Зяка” журналынын щейяти адындан бюйцк сев -<br />
эим, сайьым олдуьуну билдирмякля ад эцнцнцз мцнасибятиля<br />
Сизи сямими гялбдян тябрик едирям.<br />
Елм, мядяниййят, ядябиййат, идман сащясиня айырдыьыныз<br />
диггят вя гайьыны да йахшы билирик. Дцшцнцрям ки, бу хидмятиниз<br />
щеч заман унудулмайаъаг. Чцнки мядяниййят, ядябиййат<br />
халгын тарихи, йаддаш аьрысы, эенофондудур. Мин илляр<br />
кечся дя, унудулмур.<br />
4
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİN TƏBLİĞİNDƏ<br />
HEYDƏR ƏLİYEV FONDUNUN PREZİDENTİ<br />
MEHRİBAN XANIM ƏLİYEVANIN ROLU<br />
Taleyinә ulu öndәr Heydәr Əliyevin soyadını daşı maq,<br />
milli dövlәtçilik fәlsәfәsinin, azәrbaycançılıq mәfku -<br />
rәsinin öyrәnilmәsi, tәdqiqi vә tәbliği kimi müqәddәs<br />
vәzifәlәr yazılan Azәrbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevaya<br />
Tanrı üç müqәddәs soyun işığından pay verib. O, iki böyük müәllim<br />
vә alimin, yazıçı Mir Cәlal Paşayevin vә jurnalist Nәsir İmanquliyevin<br />
ocağında dünyaya gәlib. Atası AMEA-nın hәqiqi üzvü Arif Paşayev<br />
fizika, texnika vә kosmonavtika sahәsindә qüdrәtli alim,<br />
Azәrbaycanda ilk <strong>Milli</strong> Aviasiya Akademiyasının qurucusudur.<br />
AMEA-nın Şәrqşünaslıq İnstitutunun ilk qadın direktoru olmuş anası<br />
görkәmli alim, pedaqoq vә ictimai xadim Aida xanım İmanquliyeva<br />
әrәb mәhcәr әdәbiyyatının dünyada ilk qadın tәdqiqatçısıdır.<br />
Ustad dәrsini Zәrifә xanım Əliyevadan alan Mehriban<br />
xanımın hәyat yoldaşı dünyanın tanınmış siyasәtçisi vә<br />
diplomatı, Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti cәnab İlham<br />
Əliyevdir. Üç övladı, üç nәvәsi var.<br />
Bütün bunlar onun alın yazısı, Tanrıdan tale payı olsa da,<br />
hәyat yolunu vә fәaliyyәt dairәsini o özü müәyyәnlәşdirib. İctimai-siyasi<br />
fәaliyyәtinә vә birinci xanım kimi xidmәtlәrinә,<br />
Vasim Mәmmәdәliyev,<br />
akademik<br />
qloballaşan dünyaya, ümumbәşәri dәyәrlәrә töhfәlәrinә görә o, Azәrbaycanın vә dünyanın bir sıra<br />
mükafatlarına layiq görülüb.<br />
Sivilizasiyaları dialoqa, bәşәriyyәti birliyә, dostluğa çağıran, Şәrqlә Qәrbi İpәk yoluna sәslәyәn<br />
Mehriban xanım Əliyeva 1995-ci ildә Azәrbaycan Mәdәniyyәtinin Dostları Fondunun vә 1996-cı ildә<br />
Azәrbaycan, ingilis vә rus dillәrindә işıq üzü görәn “Azәrbaycan–İrs” jurnalının tәmәlini qoyub. 2002-<br />
ci ildә Azәrbaycan Gimnastika Federasiyasının prezidenti, 2004-cü ildә <strong>Milli</strong> Olimpiya Komitәsi İcraiyyә<br />
Komitәsinin vә Yeni Azәrbaycan Partiyası Siyasi Şurasının üzvü, 2013-cü ildә isә partiya sәdrinin<br />
müavini seçilib. Mehriban xanım Əliyeva ona olunan hәr bir etimada böyük hörmәt vә mәsuliyyәtlә<br />
yanaşdığından qısa zaman kәsiyindә fәaliyyәtinin bütün istiqamәtlәrindә çox böyük uğurlar vә<br />
nailiyyәtlәr әldә edib.<br />
2004-cü ildә şifahi xalq әdәbiyyatının vә musiqi irsinin qorunub saxlanılması vә inkişaf etdirilmәsinә<br />
görә UNESCO-nun, çoxşaxәli, genişmiqyaslı fәdakar fәaliyyәtinә, qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara<br />
diqqәtinә, tәhsilә vә islam dәyәrlәrinә verdiyi töhfәlәrә görә isә 2006-cı ildә ISESCO-nun xoşmәramlı<br />
sәfiri adına layiq görülüb. Mehriban xanım Əliyeva 2005 vә 2010-cu illәrdә iki dәfә dalbadal 14 saylı<br />
Əzizbәyov seçki dairәsindәn <strong>Milli</strong> Mәclisә deputat seçilib. 2005-ci ildә müdafiә etdiyi “Evtanaziya vә<br />
tәbabәtdә humanizm problemi”nә hәsr olunan namizәdlik dissertasiyası ilә elmi humanizmin әsasını<br />
qoyub. Azәrbaycanın birinci xanımının dövlәt vә xalq qarşısında әn böyük xidmәti 2004-cü ildә tәsis etdiyi<br />
Heydәr Əliyev Fondu ilә bağlıdır. Onun rәhbәrlik etdiyi Fond dünya şöhrәtli dövlәt xadimi, ümummilli<br />
lider Heydәr Əliyevin zәngin irsinin öyrәnilmәsi, onun yaratdığı milli dövlәtçilik ideyalarının yeni<br />
nәsillәrә çatdırılması vә inkişaf etdirilmәsi istiqamәtindә misilsiz işlәr görür. Mehriban xanım Əliyeva<br />
eyni zamanda Azәrbaycan–Amerika, Azәrbaycan–Fransa parlamentlәrarası dostluq qrupunun rәhbәri,<br />
“Muğam” jurnalının tәsisçisidir.<br />
Heydәr Əliyev Fondunun xәtti ilә sәnәti vә mәdәniyyәti himayә edәn Mehriban xanım Əliyeva<br />
çağdaş Azәrbaycandan әski çağlara cığır açdı. UNESCO-nun xәtti ilә Azәrbaycanın tarixi abidәlәri,<br />
muğamlar, qopuz yaddaşımızın nişanәsi olan saz, tar dünyanın maddi-mәdәni incilәri sırasına yazıldı.<br />
5
6<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Ötәn әsrin 20-ci illәrindә “Oxuma, tar” qadağası ilә yaddaşına qәnim kәsilәnlәr böyük Üzeyir bәy<br />
Hacıbәyli, Müslüm Maqomayevin vә Mikayıl Müşfiqin, 50-ci illәrdә isә Azәrbaycanın birinci xanımının<br />
babası professor Nәsir İmanquliyevin “Oxu, tar, sәni kim unudar?!” nidası, Sadıqcanın, Əhsәn Dadaşovun<br />
dizinin üstündәn ürәyinin başına qaldırdığı tarın yaddaş harayı ilә baş-başa qaldı. Tarın dünyanın maddimәnәvi<br />
irs siyahısına salınması, әsl sahibinin möhürünün vurulması faktı isә Heydәr Əliyev Fondunun<br />
prezidetninin adına yazıldı. Mehriban xanım Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti cәnab İlham<br />
Əliyevin vә UNESCO-nun baş katibi Koişiro Matsuuranın xeyir-duası ilә Dәnizkәnarı <strong>Milli</strong> Parkda<br />
Muğam Mәrkәzinin tәmәlini qoydu. Muğamın inkişafı vә tәbliği istiqamәtindә atılan bu möhtәşәm addım<br />
“Azәrbaycan muğamları” layihәsi ilә müşayiәt olundu. Layihә çәrçivәsindә işıq üzü görәn “Qarabağ<br />
xanәndәlәri” albomu ölmәz muğam ifaçılarını yenidәn dünyaya tәqdim etdi. Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid<br />
vә Xan Şuşinskilәr, Keçәçioğlu Mәhәmmәd, Zülfi Adıgözәlov, Bülbül kimi qüdrәtli sәnәtkarlarla yanaşı,<br />
bu gün muğam dünyamızı zinәtlәndirәn Şәrqin bәnzәrsiz muğam ifaçıları Qarabağ hәqiqәtlәrini muğamın<br />
dili, sәsin sehri ilә dünyaya sübut edib yatmış ruhları oyatdılar. “Muğam – Dәsgah” layihәsi çәrçivәsindә<br />
muğam dәsgahları birbaşa konsertlәrdәn lentә yazılır. Mehriban xanım “Muğam Ensiklopediyası”<br />
layihәsinin dә gerçәklәşdirilmәsinә, onun elektron variantının hazırlanmasına nail oldu. “Muğam<br />
portalı”nın yaradılması, “Muğam İnternet” layihәsinin, muğamla bağlı beynәlxalq konfransların,<br />
festivalların, simpoziumların hәyata keçirilmәsini nәzәrdә tutan “Muğam dünyası” layihәsi, Beynәlxalq<br />
Muğam Festivalı, televiziya muğam müsabiqәlәri Heydәr Əliyev Fondunun Azәrbaycana, eyni zamanda<br />
sәnәtşünaslığa vә musiqişünaslığa bәxş etdiyi әn möhtәşәm töhfәlәrdir.<br />
XII-XVI yüzillәrdә dәyәrli sәnәt әsәrlәri vә risalәlәr yaradan Sәfiәddin Urmәvi vә Fәtullah Şirvani<br />
kimi qüdrәtli sәnәtşünasların kitablarının “Muğam antologiyası” layihәsi çәrçivәsindә işıq üzü görmәsi<br />
Azәrbaycan muğamlarının himayәdarının nüfuzunu tәkcә vәtәnindә deyil, dünyada artırır. Gәnc istedadlara,<br />
muğam ifaçılarına daim diqqәtlә yanaşan Azәrbaycanın birinci xanımı müxtәlif muğam<br />
müsabiqәlәrini dәstәklәmәklә onların dostuna çevrilir.<br />
Şәrqin, türk dünyasının vә Azәrbaycanın әn qüdrәtli şәxsiyyәtlәri, sәrkәrdә-xaqanları pirlәrә,<br />
övliyalara, Tanrı evlәrinә, ülәmalara ehtiram göstәrib. Saraylarında fikir vә düşüncә sahiblәrini himayә<br />
etdiklәri kimi, onların şәrәfinә türbәlәr, mәqbәrәlәr ucaldıb. Bu gün Azәrbaycanın ayrı-ayrı bölgәlәrindә<br />
bir çox abidәlәrin, dini mәbәdlәrin bәrpa olunması da mәhz Heydәr Əliyev Fondunun adı ilә bağlıdır.<br />
Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Sәfәvi hökmdarlarının, Əfşar sülalәsinin, Osmanlı sultanlarının, Şirvan<br />
şahlarının dinlәrin dialoquna göstәrdiyi ehtiram hissi Mehriban xanım Əliyevanın әmәli fәaliyyәtindә<br />
gerçәyә çevrilir.<br />
Rәşidi xәlifәsi Ömәrin Fәlәstin torpağına ayaq basarkәn Süleyman peyğәmbәrin mәşhur mәbәdinin<br />
xarabalığında namaz qılması, Əmir Teymurun kilsәlәrә Tanrı evi kimi baxması yüzillәr sonra Heydәr<br />
Əliyevin dövlәtçilik ideologiyasında yaşadı. İkinci dәfә hakimiyyәtә qayıdışından sonra ölkәnin kompleks<br />
inkişafı üçün islahatlar proqramı müәyyәnlәşdirәn ulu öndәr 1934-cü ildә Şura hökumәtinin yerlә yeksan<br />
etdiyi Bibiheybәt ziyarәtgahını xalqa qaytarmaqla, Əhli-Beyt nişanәsi Hәkimә xanımın vә doğmalarının,<br />
xidmәtindә dayananlarının mәzarı üzәrindә ziyarәtgah kompleksini ucaltmaqla adını islam tarixinә qızıl<br />
hәrflәrlә yazdı. Ulu öndәrin müqәddәs yerlәri, müqәddәs şәxsiyyәtlәri ziyarәti zaman-zaman dininә,<br />
imanına qarşı sәlib yürüşü olan xalqı yaddaşa qaytardı. Ölkә başçısı cәnab İlham Əliyevin sәrәncamları<br />
ilә dinimizә, islam dәyәrlәrinә münasibәt dә varislik xarakteri aldı. Hörmәtli Mehriban xanımın rәhbәrlik<br />
etdiyi Fondun bir çox layihәlәri dә bu istiqamәtә yönәldi. Müqәddәs yerlәr, ziyarәtgahlar, mәscidlәr<br />
tәmir, bәrpa olunaraq dindarların ixtiyarına verildi.<br />
Heydәr Əliyev ideyalarının carçısı vә davamçısı olan, mәscidlәr, minarәlәr ucaldan Mehriban xanım<br />
kilsәlәrә, sinaqoqlara da diqqәt vә qayğı ilә yanaşır. Onlarla türbәlәrin, mәscidlәrin tәmәli qoyulur.<br />
Azәrbaycanın bütövlük vә azadlıq rәmzi olan Cavad xanın mәzarı üstә mәqbәrәnin ucaldılması, adı deyil<br />
dә, müqәddәs adı әmәlindә yaşayan Comәrd Qәssabın mәzarı üzәrindә “Comәrd Qәssab” türbәsinin<br />
yapılması, Peyğәmbәr әleyhissәlamın әshabәsinin uyuduğu Gәncә İmamzadasının vә Gәncәnin maddimәdәniyyәt<br />
incilәrinin bәrpa etdirilmәsi, Gәncә qalasının darvazasının yaddaşlara qaytarılması, Gәncәnin<br />
2500 illiyinin tәntәnә ilә qeyd edilmәsi, Gәncә xanlığının bayrağının yenidәn dalğalandırılması, “Cavad<br />
xan” filminin yaradıcı heyәtinә dәstәk verilmәsi Mehriban xanım Əliyevanın milli dövlәtçilik tariximizin
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
qızıl sәhifәlәrinә yazılmış xidmәtlәrindәndir. Bu hәm dә sinәsinә Sisianovun oğul vә әr dağı çәkdiyi<br />
Bәyim xanımın ruhuna ehtiramdır.<br />
Zamanı gәlәndә silahları kitabların, hәrbçilәri alimlәrin әvәz edәcәyinә inanan Mehriban xanım<br />
xalqın mәnәvi zәnginliyini onun tarixi keçmişi, milli-mәnәvi dәyәrlәri ilә bağladığındandır ki, sәnәtin<br />
vә mәdәniyyәtin himayәdarına çevrilir. 2006-cı ildә Azәrbaycan–ABŞ parlamentlәrarası dostluq qrupunun<br />
rәhbәri kimi Amerikaya sәfәri zamanı Vaşinqton Tekstil Muzeyindә Azәrbaycanın maddi-mәdәniyyәt<br />
incilәrindәn olan, lakin İran xalçası kimi tәqdim edilәn Şeyx Sәfi xalısının yaranma tarixindәn, onun<br />
Azәrbaycan xalqı vә dövlәtçilik tarixi ilә bağlı mәqamlarından muzey әmәkdaşına mәlumat verәn<br />
Mehriban xanım hәqiqәt carçısı, mәnәviyyat elçisi kimi yaddaşlara yazıldı. Onun etiraz sәsi, әslindә,<br />
“Gülüstan” vә “Türkmәnçay” müqavilәlәr ilә ikiyә parçalanan Azәrbaycanın haqq sәsi idi. Bu sәs 500<br />
illik tarixi dövlәtçilik әnәnәsi olan Sәfәvilәr dövlәtinin sәsi, incilәri Sankt-Peterburqa, Ermitaja vә<br />
dünyanın bir çox muzeylәrinә sürgün edilәn Şeyx Sәfi kitabxanasının, Sәfәvilәr sarayının gileyi idi.<br />
Bu gileyә birdәfәlik son qoymaq, dünyaya fars, ermәni xalıları adında tәqdim olunan sәnәt<br />
incilәrimizin xalı deyil dә, analarımızın, nәnәlәrimizin hana üzәrindәn gәlәcәyә ünvanladıqları “sevgi<br />
mәktubları” olduğunu, bu incilәrin sahiblәrininsә azәrbaycanlılığını sübut, onu intizardan xilas üçün<br />
Xәzәrin әtәyindә, Muğam Mәrkәzi ilә üzbәüz Azәrbaycan Xalçası vә Xalq Tәtbiqi Sәnәti Muzeyinin<br />
tәmәlini qoydu. Bu hәm dә birinci xanımın Tәbrizdәn, Ərdәbildәn, Savalandan qopub Bakıya gәlәn, “Bir<br />
gәncin manifesti” romanı ilә Azәrbaycan xalçasına, “Yusif Züleyxa”ya baş qәhrәmanının, Sonanın diliylә<br />
sahib çıxan “itә ataram, yada satmaram” deyib haray qoparan babası, yazıçı Mir Cәlala övlad, nәvә borcu,<br />
mәnsub olduğu xalqın yaddaşına sәdaqәt hissi idi. Muzeyә bütün hәyatını Azәrbaycan incilәrinә hәsr<br />
edәn xalçaçı-rәssam professor Lәtif Kәrimovun adının verilmәsi isә hәyatını milli-mәnәvi dәyәrlәrimizin<br />
tәdqiqinә vә tәbliğinә hәsr edәn onlarla istedadlı alimә vә sәnәtkara ehtiram idi.<br />
Bütün varlığı, ruhu, duyğuları ilә Azәrbaycanın, Şәrqin vә türk dünyasının bir parçası olan Mehriban<br />
xanım bәşәri ideallara sәdaqәt hissi ilә dünya insanı, dünya vәtәndaşıdır! Dinlәrә vә sivilizasiyalararası<br />
dialoqa töhfәlәri, fikir vә düşüncә azadlığına, insan şәxsiyyәtinә, milli-mәnәvi dәyәrlәrә ehtiramı ilә o,<br />
hәm dә yeni minillikdә әski dәyәrlәrin hamisi, klassika ilә müasirliyin körpüsüdür! Sivilizasiyalararası<br />
dialoqda gәnclәrin, elmin vә elm adamlarının, sәnәtin, mәdәniyyәtin rolunu dәyәrlәndirәn Heydәr Əliyev<br />
7
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Fondunun prezidenti Şәrqlә Qәrbin qovuşduğu Azәrbaycanda beynәlxalq konfranslar, forum, sammit,<br />
simpozium vә festivallar tәşkil edir.<br />
“UNESCO – Azәrbaycan: gәlәcәyә körpü”, “Azәrbaycan: sivilizasiyalararası dialoqun keçmişi vә<br />
bugünü”, “Orta әsr әlyazmalarında tibb vә әczaçılıq”, “Gәnclәr svilizasiyalarının alyansı”, “Avropada<br />
subregional çәrçivәdә savadlılıq problemlәrinә baxış: tәrәfdaşlıq әlaqәlәrinin qurulması vә innovativ<br />
yanaşmaların tәtbiqinә dәstәk”, “Mәdәniyyәtlәrarası dialoqda qadınların rolunun genişlәndirilmәsi”,<br />
Azәrbaycan mütәfәkkiri Seyid Yәhya Bakuviyә hәsr olunmuş “Seyid Yәhya Bakuvi: Tolerantlığın<br />
ifadәsi” konfransları, “Muğam alәmi” Beynәlxalq Festivalı çәrçivәsindә elmi simpozium, “Qloballaşma<br />
şәraitindә mәdәniyyәtlәrin dialoqu” mövzusunda forum Heydәr Əliyevin milli dövlәtçilik tәliminin,<br />
beynәlxalq alәmә inteqrasiya istiqamәtindә tutduğu әsas prinsiplәrin davam etdiyini bir daha tәsdiq edir.<br />
Beynәlxalq münasibәtlәrin, sivilizasiyalı cәmiyyәtin qurulmasında ziyalıya, dünyәvi dәyәrlәr tarixini<br />
yaradan şәxsiyyәtlәrә daima ehtiram bәslәyәn, onlara milli, dini, siyasi mәnsubiyyәtinә görә deyil,<br />
istedadına görә dәyәr verәn Heydәr Əliyev “Görkәmli şәxsiyyәtlәr xalqın zәkasını, elmini, mәdәniyyәtini,<br />
mәnәviyyatını dünyaya nümayiş etdirir” nidası ilә bәşәri dәyәrlәrә xidmәtdә bulunan hәr bir tarixi<br />
şәxsiyyәtә, ziyalıya, sәnәtkara ehtiram nümayiş etdirdi. İllәrlә yaranan, formalaşan, yaddaşdan-yaddaşa<br />
ötürülәn sәnәt incilәrinә diqqәtlә yanaşan Heydәr Əliyev Fondunun gerçәklәşdirdiyi genişmiqyaslı<br />
layihәlәr içәrisindә sәnәt, mәdәniyyәt, incәsәnәt faktına özәl münasibәt dә, şübhәsiz ki, Fondun adını<br />
daşıdığı şәxsiyyәtә, onun duyğu vә düşüncәlәrinә diqqәt, ehtiram әlamәtidir.<br />
Sivilizasiyaların, mәdәniyyәtlәrin, dinlәrin, mәnәvi dәyәrlәrin dialoquna bu gün daha çox ehtiyac<br />
duyan dünya sanki yenidәn xeyirlә şәrin, yaxşı ilә pisin, işıqla qaranlığın mücadilәsindәdir. Soyuq vә<br />
isti müharibәnin Yer üzünü cәnginә aldığı bir dövrdә qloballaşan dünyada indi tәkcә silahlar döyüşmür.<br />
Mәdәniyyәtlәr, sivilizasiyalar üz-üzә gәlir. Qılıncını qınından sıyıran dünyanı isә ancaq düşünәn beyinlәr,<br />
әdalәtә tapınan ictimai-siyasi xadimlәr, silahların dil açdığı masalarda kitabların, sәnәtin vә sәnәtkarların<br />
dili ilә düşünüb danışmaq istedadı olan liderlәr xilas edәcәk.<br />
Dünyada qüdrәtli şәxsiyyәtlәrin adını daşıyan Fondlar çoxdur. Onların vasitәsilә xeyriyyә aksiyaları<br />
keçirilir, sәnәt, mәdәniyyәt himayә olunur. Osmanlı sultanlarının, xatunlarının qurduğu vәqflәr, Nobel<br />
Fondu, Tereza Ana Fondu, İhsan Doğramacı fondu mәşhur fondlardandır. Vә bunların hәr biri bәlli bir<br />
müddәt, daha doğrusu uzun illәr әrzindәki fәaliyyәtlәri ilә cahanda sülhә, sabitliyә, әmin-amanlığa,<br />
xeyriyyәçilik mәqsәdlәri ilә tәşkil olunan tәdbirlәrә töhfәlәr verib.<br />
Görkәmli siyasi xadim Heydәr Əliyevin Azәrbaycanın sosial-iqtisadi, mәdәni inkişafını, sivilizasiyalı<br />
cәmiyyәtә inteqrasiyası, xalqımızın minillәr boyu yaratdığı, yaşatdığı dәyәrlәrin qorunması, maddi<br />
rifahının yaxşılaşması naminә müәyyәn etdiyi, işlәyib hazırladığı siyasәtin öyrәnilmәsinә, tәbliğinә vә<br />
bu ideyaların hәyata keçirilmәsinә dәstәk vermәk, ölkәnin tәrәqqisi naminә milli liderin zәngin irsindәn<br />
bәhrәlәnәrәk genişmiqyaslı proqram vә layihәlәrin gerçәklәşmәsinә çalışan, elm, tәhsil, mәdәniyyәt,<br />
sәhiyyә, idman, ekologiya ilә bağlı silsilә tәdbirlәr reallaşdıran, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanlara әl<br />
tutan, “insanların yaradıcı” potensialının, bilik vә bacarığının nümayişinә, inkişafına, Azәrbaycan<br />
mәdәniyyәtinin geniş tәbliği, sağlam mәnәvi dәyәrlәrin qorunması ilә bağlı atılan hәr bir addıma, görülәn<br />
hәr bir uğurlu layihәyә dәstәk verәn, uşaq vә gәnclәrin maariflәnmәsi, mükәmmәl bir şәxsiyyәt, vәtәndaş<br />
kimi formalaşmasına, vәtәnimizin beynәlxalq nüfuzunun artmasına, Azәrbaycan hәqiqәtlәrinin dünyaya<br />
çatdırılmasına, respublikamızın elm, tәhsil, mәdәniyyәt xadimlәrinin, ziyalıların xarici ölkәlәrin tәhsil<br />
vә elmi mәrkәzlәri ilә әlaqәlәrinin möhkәmlәnmәsinә, uşaq müәssisәlәrinin, sәhiyyә obyektlәrinin infrastrukturunun<br />
qurulmasına, ekologiya sahәsindә mühüm tәdqiqatların vә layihәlәrin dәstәklәnmәsinә,<br />
ölkәmizdә vә ondan kәnarda aktual mövzulara dair konfrans vә simpoziumların, yaradıcı gәnclәrin vә<br />
incәsәnәt xadimlәrinin sәrgilәrinin tәşkilinә, dini tolerantlığın bәrqәrar olmasına, vәtәndaş cәmiyyәti<br />
quruculuğuna, qloballaşan dünyaya inteqrasiya prosesindә milli-mәnәvi dәyәrlәrin qorunub saxlanmasına<br />
dәstәk vermәk kimi müqәddәs missiyanı öz üzәrinә götürәn Heydәr Əliyev Fondu vә onun hörmәtli<br />
rәhbәri, UNESCO vә ISESCO-nun xoşmәramlı sәfiri, millәt vәkili Mehriban xanım Əliyeva tarix üçün<br />
o qәdәr dә böyük olmayan on ildә sübut etdi ki, qısa vaxt, zaman kәsiyindә dә milli vә bәşәri dәyәrlәrә<br />
misilsiz töhfәlәr vermәk, möhtәşәm uğurlar, nailiyyәtlәr әldә etmәk mümkündür!<br />
8
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
О ДИАЛОГЕ КУЛЬТУР И КУЛЬТУРЕ<br />
ДИАЛОГА<br />
Ильхам Мамедзаде ,<br />
д.ф.н., Директор Института Философии и Права НАНА<br />
Диалог культур и культура диалога – это<br />
единство теории и практики. Это единство<br />
в нашей стране наиболее выпукло<br />
прослеживается в многогранной деятельности многоуважаемой<br />
первой леди Азербайджана, Президента<br />
Фонда Гейдара Алиева, посла доброй воли<br />
ЮНЕСКО, ООН, ОИК, ИСЕСКО Мехрибан- ханум<br />
Алиевой. Она стала инициатором проведения в Азербайджане<br />
Форумов по диалогу культур, обратила внимание<br />
на значимость не только научных, философских<br />
исследований данной проблемы, но и значимость их<br />
влияния на общество, культуру общества и мира.<br />
В условиях глобализации стала ощущаться потребность<br />
в идеях, гуманизирующих общественные<br />
практики. Культура, гражданское общество и просвещение<br />
в таком контексте оказываются основными<br />
коммуникациями, воздействующими и на сознание,<br />
и на поведение. Эта триада, как мы понимаем, обращаясь<br />
к деятельности, выступлениям Мехрибанханум<br />
Алиевой, может быть соединена только с помощью конкретных действий, гуманитарных акций,<br />
освященных пониманием того, что между ними должен быть установлен диалог. Диалог культур, таким<br />
образом, в деятельности должен быть направлен не только вовне – диалог между культурами и глобальная<br />
этика, но и диалог внутри конкретной культуры, между прошлым и настоящим, между обществом и индивидом.<br />
И, конечно, хотелось бы, подчеркнуть, что многое во внимании к проблеме диалога культур и культуры<br />
диалога, действиям по расширению пространства диалога в стране и в мире связано с тем, что Мехрибанханум<br />
Алиева – философ, глубоко и остро ощущающий основную нравственно-преобразующую миссию<br />
философии.<br />
Теперь о диалоге культур и культуре диалога, их взаимосвязях много размышляют в стране и в мире,<br />
и все же многое все еще требует анализа и уточнений. Нам представляется наиболее важным разобраться<br />
в следующих вопросах: во-первых, культура диалога и диалог культур – это проблема философская. Наличие<br />
в диалоге лингвистических, социологических, праксеологических и иных аспектов не снимает ее<br />
философичности, более того, без формулирования в некотором смысле метафизического единства диалога<br />
и культуры, все остальные аспекты не будут действенными. Отсюда вытекает необходимость обосновать<br />
первичность выяснения философской основы, предусловий диалога культур как понимания ценности процесса<br />
цивильного общения культур. Во-вторых, первичность философской основы, того, что мы назвали<br />
предусловиями, обуславливает центрирование диалога вокруг персоны философа, не философа, как формального<br />
представителя профессии, а личности, способной осмыслить всю целостность процесса, всю<br />
значимость взаимодействия культур для их развития. И, наконец, интерес к проблеме диалога должен<br />
предполагать, что после попыток разобраться, понять и объяснить проблему, следует затем перейти к активной<br />
деятельности с тем, чтобы в мире стало больше добра, толерантности и взаимопонимания. Иначе<br />
говоря, необходимо искать пути не только теоретического воздействия на мир.<br />
Теперь о том, почему диалог культур – это философская проблема. Размышления по поводу этого тезиса<br />
могут и должны идти по двум направлениям. Иными словами, речь идет о двух его составляющих:<br />
историко-философской и, собственно философской. Кто-то из философов будет утверждать, что история<br />
философии и есть вся философия. Но в контексте этого тезиса, это не совсем так. Хотя связи между философией<br />
и историей философии несомненно значимы, но не менее важным является логико-методологический<br />
аспект философии.<br />
Тут можно было бы вспомнить Сократа, Платона и Аристотеля. Их тексты есть необходимая часть не<br />
только истории философии, но и логики (методологии). Прошлое для философии – это не только история,<br />
вычленить в прошлом настоящее – сложнейшая логико-методологическая задача. Многие западные фило-<br />
9
10<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
софы, к примеру, тот же М.Хайдеггер считали и считают, что древнегреческая философия – эта неотъемлемая<br />
часть западной философии, но меньше известно, что средневековая мусульманская философия (Аль-<br />
Фараби и др.) также основывается на древнегреческой философии. На наш взгляд тут значимо будет сравнить,<br />
что и как из древнегреческой философии вынесли современные философии, есть ли в этом наследии<br />
общее. И размышления в этом контексте будут интересны и познавательны любому философу. Но что-то<br />
мешает в современную эпоху размышлять об этой проблеме. На наш взгляд, надо понять «повестку дня»<br />
(перефразировав М.Фуко), в которой диалог культур стал процессом, перестав быть для многих текстом, а<br />
глобализация включила в него весь мир (мировая сеть). И дело не в том, что этот процесс помогает сохранить<br />
различия или нивелирует их. Он уже идет и меняет этот мир. К диалогу, таким образом, подталкивает<br />
глобализация, несмотря на всю ее противоречивость.<br />
Мировая сеть есть постоянно ведущийся диалог представителей различных культур. Но анализ того<br />
диалога, который идет в сети, свидетельствует о том, что идет процесс становления новых противоречий:<br />
между теми, кто расположен к диалогу и теми, кто общение воспринимает исключительно как диктат или<br />
подчинение. То есть, сам интернет не спасает от диктата. Имеется и межпоколенческий аспект, так как<br />
старшие поколения менее активны в сети, труднее вступают в диалог, даже если вовлечены в сеть, а молодые<br />
легче подпадают под влияние «массовой культуры». Это свидетельство того, что диалогу культур в<br />
интернете не хватает личностно-нравственных начал, что любой диалог при всей своей позитивности нуждается<br />
в индивидуальной культуре участника, в развитии его общей и нравственной культуры. Здесь не<br />
достаточно упований на то, что уровень культуры человека уже привел к диалогу в интернете. Свое своеобразие<br />
в эти противоречия вносит увеличивающийся поток миграции и иммиграции в эпоху глобализации,<br />
проблемы диаспор. Они включены в культуру, в культурный процесс тех, кто остался на Родине, но они<br />
включены в этот процесс и на новой родине. Этот момент представляет собой серьезный фактор в процессе<br />
диалога культур, он может иметь как деструктивное, так и позитивное воздействие, в любом случае его<br />
следует изучать и учитывать. Упор в перечислении противоречий мы сделали на факторах, имеющих отношение<br />
к информационным технологиям, но немало проблем с диалогом культур в классическом смысле<br />
и среди остальных людей, не охваченных мировой сетью, тяготеющих к традиционным культурам, которых<br />
немало во всех обществах, в том числе и многосоставных по культуре. Можно и дальше пойти по пути<br />
перечисления противоречий в сфере диалога культур и это, вполне возможно, будет интересно многим. Но<br />
задача лежит, на наш взгляд, в другой плоскости, а именно, что может сделать философия в анализе, в позитивном<br />
влиянии на процесс взаимодействия культур. Вышеперечисленные противоречия изучаются в<br />
той или иной плоскости и социологами, и политологами, и психологами, и по сравнению с философами у<br />
них больше конкретики, их выводы проще понимаются, но и сомнения они вызывают чаще. Какова задача<br />
и функции философии в этом вопросе – это проблема для философского сообщества всех стран и культур,<br />
но она важна для многих. Тут следует подчеркнуть, что дело, перефразируя Р.Рорти, не в чистоте профессиональных<br />
линий, а в необходимости философии. Она, хотя и имеет национальный характер, тем не<br />
менее, универсальна, философия объединяет людей. При всех различных трактовках ее истории, истории<br />
в целом она имеет общий фундамент – древнегреческую философию, логику и этику. Сократ, Платон и<br />
Аристотель слишком значимы для философов всех культур и это не просто слова, так как они значимы для<br />
всех наук в целом. Их философия может стать одной из основ сегодняшнего диалога культур и культуры<br />
диалога. Но необходимо, чтобы современный философ сам хотел бы диалога, понимал бы его значимость<br />
для развития культуры, общества и личности. Признаем, что это желание фиксируется не всегда и не у<br />
всех. Диалог философов различных стран, таким образом, обязательно должен выйти за рамки философии,<br />
за рамки воздействия на ученое сообщество, стать основой глобальной культуры.<br />
Социологические, политологические и прочие данные о диалоге культур фиксируют особенности тех,<br />
кто вступает в диалог, но не дают нам ответ на вопрос, каково его качество и что есть культура диалога.<br />
Имеется много определений и пониманий культуры, объединяющей людей различных культур. Но признаем,<br />
что существует представление о культуре, разделяющей миры, нации, слои и классы, старающейся<br />
провести разделительные линии. Мы предполагаем, что философы, как минимум знающие древнегреческую<br />
философию, понимают, независимо от того, где живут и работают, о чем идет речь. Строго говоря,<br />
речь идет о поиске меры между универсальным и частным в содержании любой культуры. Отметим и то,<br />
что коль имеется информация, поставляемая другими науками о взаимодействии культур, о противоречиях<br />
процессов ассимиляции и интеграции, так называемой оборотной (изнаночной) стороне диалога культур,<br />
то понятно, что надо что-то делать с этой информацией из разных сфер, как-то ее отбирать, обрабатывать<br />
историко-философски и философско-исторически. Это необходимо не только для жизнеспособности культур,<br />
но и для развития обществ. Нередко сегодня философы пишут о междисциплинарном подходе, о фи-
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
лософии как его языке. И, на наш взгляд, это еще один аспект актуальности философии для диалога культур<br />
и продвижения культуры диалога. Хотелось в этом контексте отметить еще один аспект актуальности философии<br />
для диалога. Она должна обозначить свое отношение к активно обсуждаемым вопросам выбора<br />
путей национального развития, модернизации, культурной политики. Как правило, в политико-социологической<br />
литературе, в масс-медиа ассимиляция противопоставляется мультикультурализму, имеется как<br />
позитивное, так и негативное отношение к тому, как государство участвует в вопросах национального развития.<br />
Известно, к примеру, что в различных этнокультурологиях, этносоциологиях более или менее четко<br />
вычленены три пути развития национальной культуры, понимания национальной культурной идентичности.<br />
Гомогенная культура как результат многовековой ассимиляции, теория «плавильного котла» (смешение<br />
всех и вся в рамках «новой» американской нации) и национальная культура как результат межэтнического<br />
(национального) смешения с сохранением приоритета ведущего этноса или нации. Хотим подчеркнуть,<br />
что философия, к примеру, М. Фуко, утверждает неизбежность элементов мультикультурализма в развитии<br />
любой национальной культуры. В своем курсе лекций, прочитанных в Коллеж де Франс в 1975-1976 учебном<br />
году (СПб «Наука» 2005) он пишет о мультикультурных основаниях, так называемых гомогенных европейских<br />
обществах. К примеру, известно, что значительная часть французского общества напугана<br />
влиянием арабо-французов на французскую культуру, и их резко выраженным нежеланием стать ее неразрывной<br />
частью, оставаясь ее гражданами. Но были времена, когда они боялись немцев, потом евреев, но<br />
все они, будучи гражданами Франции, стали неотъемлемой частью французской культуры. Так может они<br />
напрасно боятся мусульман - граждан своей страны? И эта боязнь не означает «смерти мультикультурализма»,<br />
напротив, предполагает, что эти проблемы должны быть преодолены культурой, просвещением, диалогом. В<br />
Азербайджане эти вопросы всегда находятся в центре общественного и государственного внимания. Мультикультурализм<br />
и толерантность поддерживаются как со стороны государства, так и со стороны общества.<br />
Как отмечалось выше, диалог культур может рассматриваться в трех ипостасях: диалог конкретных<br />
культур, диалог внутри культуры и диалог как общая установка (глобальный диалог). На наш взгляд, многое<br />
зависит от отношения личности к диалогу, именно, она (личность) обеспечивает развитие каждой из<br />
культур, готовность ее в условиях глобализации воспринять открытость, толерантность, но одновременно<br />
и самобытную идентичность. Именно с конкретного человека, с его соответствующего воспитания и обучения,<br />
начинается позитивное отношение к диалогу культур. Внутрикультурный диалог не означает подгонку<br />
культуры, а понимание культуры, как открытой, а не закрытой, замкнутой системы, хотя понимаю<br />
условность этого понятия для культуры. Внутрикультурный диалог предполагает рассмотрение любой самобытной<br />
культуры как результат синтеза, диалога, заимствования различных моделей, образцов, пониманий.<br />
Надо признать, что это требует пересмотра того вклада в культуру, который был когда-то выброшен<br />
за ненадобностью. Становится актуальной проблема истории в культуре, умение выделить то, что в прошлом<br />
работало на диалог. В истории у многих народов нередко господствует монологичный взгляд, когда<br />
культура «чужого» как бы существует, ее воздействие не учитывается. Есть проблема и воспитания патриотизма<br />
с помощью истории, где процесс формирования «своей культуры» подается объективно, проверяется<br />
и перепроверяется, а не принимается как нечто устоявшееся. Есть проблема и с «базисом или ядром»<br />
культуры, то есть набором ценностей, которые определяют некий ценностный «неизменяемый», как представляется,<br />
монолит, обуславливающий ту или иную национальную культуру. Укажем на то, что история<br />
культуры США ориентирована на англосаксонскость, Европа и Запад европоцентричны и т.д. Их за это<br />
часто критикуют, но сводятся ли они исключительно к европоцентризму? На этих отношениях, как правило,<br />
возводится понятие менталитета. Такая ориентированность присуща также пониманию и всех остальных<br />
культур. С этими вопросами связана и проблема взаимосвязи или рассогласованности материальной и духовной<br />
культуры. Нередко философы разделяют их, и духовную культуру рассматривают, как не воспринимающую<br />
диалог. Иногда мы слышим, что «мудрецы» не принимают диалога, а религии не способны к<br />
нему, так как они являются универсальным проектом, отрицающим иные проекты. Насколько верны эти<br />
утверждения? В Азербайджане ищут им альтернативу и успешно находят в диалоге конфессий.<br />
Одного перечисления проблем и противоречий в сфере диалога культур и культуры диалога оказывается<br />
достаточным, что понять высокую эффективность, многогранность, цельность гуманистической<br />
деятельности многоуважаемой Мехрибан ханум Алиевой при всесторонней поддержке Президента Азербайджана<br />
Ильхама Алиева, способствующей позитивным изменениям как Азербайджана, так и мира.<br />
11
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞININ<br />
DÜNƏNİ VƏ BUGÜNÜ<br />
Muxtar İMANOV,<br />
AMEA-nın müxbir üzvü,<br />
Folklor İnstitutunun direktoru<br />
Azәrbaycan folklorşünaslığının dünәni çox da<br />
uzaq keçmişlәrә gedib çıxmır, çünki<br />
folklorşünaslıq hәm dünyada, hәm dә bizdә<br />
qismәn cavan elm sahәlәrindәn biridir. Avropada XVIII<br />
әsrin sonu, XIX әsrin әvvәllәrindәn formalaşmağa başlayan<br />
folklorşünaslığın bizdәki yaranma tarixi XIX әsrin sonları,<br />
XX әsrin әvvәllәrinә tәsadüf edir. Avropada olduğu kimi,<br />
bizdә dә folklorşünaslıq, әsasәn, folklor mәtnlәrinin top -<br />
lanmasından, tәrtib vә nәşr olunmasından, nәşr olunmuş<br />
mәtnlәrә elmi münasibәt bildirilmәsindәn başlayır. Düzdür,<br />
XVI-XVIII әsrlәrә aid müxtәlif әlyazmalarda xalq<br />
әdәbiyyatı nümunәlәrinә rast gәlmәk olur, lakin folklorşünas<br />
P.Əfәndiyevin dә qeyd etdiyi kimi, “XVI-XVIII әsrlәrdә<br />
xalq әdәbiyyatımızın yazıya alınması… daha çox kortәbii<br />
xarakter daşıyır” (1, 33-34). Azәrbaycan folkloruna<br />
münasibәtdә әvvәlki dövrlәrdәn XIX әsrin başlıca fәrqi xalq<br />
әdәbiyyatı nümunәlәrinin az-çox sistemli yazıya<br />
alınmasında vә araşdırılmasında özünü göstәrir.<br />
“Azәrbaycan dilindә folklor materiallarından ibarәt irihәcmli ilk әlyazma” (1, 37) mәhz XIX әsrin әvvәlindә – 1804-<br />
cü ildә meydana çıxır. Əndәlib Qaracadağinin hazırladığı bu әlyazma o dövrkü vә o dövrә qәdәrki bir çox әlyazmalardan<br />
fәrqli olaraq, “tam folklor örnәklәri” (1, 687) әsasında tәrtib edilir. Şimali Azәrbaycanın Rusiya tәrkibinә daxil<br />
edilmәsindәn sonra Rusiya vә Avropa ilә elmi-mәdәni әlaqәlәrin genişlәnmәsi folklor materiallarının toplanıb nәşr<br />
olunması işinә әsaslı tәsir göstәrir. O vaxt Tiflisdә rus dilindә nәşrә başlayan “Тифлисские ведомости”, “Кавказ”,<br />
“Кавказский вестник”, “Новое обозрение”, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”<br />
kimi qәzet vә jurnallarda Qafqazın digәr xalqları ilә yanaşı, Azәrbaycan türklәrinin dә folklor vә etnoqrafiyasına dair<br />
materiallar çap olunur. XIX әsrin ikinci yarısında Azәrbaycan türkcәsindә nәşr olunan “Əkinçi” vә “Kәşkül” qәzetlәri<br />
öz sәhifәlәrindә şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinә müәyyәn qәdәr yer ayırır. XIX әsr Azәrbaycan maarifçilik<br />
hәrәkatının başında duran M.F.Axundzadә vә H.Zәrdabi kimi ziyalıların xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinin toplanması işi<br />
ilә dә mәşğul olması xüsusәn (M.Axundzadәnin bayatılar, H.Zәrdabinin xalq mahnıları toplaması) o dövrdә folklora<br />
diqqәtin nә qәdәr artdığını göstәrәn faktlardan sayıla bilәr. Sәciyyәvi faktlar sırasında o da qeyd oluna bilәr ki, folklor<br />
nümunәlәrindәn ibarәt ilk kitabımızın vә folklorla bağlı ilk ciddi elmi mәqalәmizin işıq üzü görmәsi dә mәhz XIX<br />
әsrә tәsadüf edir. 1848-ci ildә Mirzә Kazım bәy Sankt-Peterburqun “Северное обозрение” mәcmuәsindә “Firdovsi<br />
әsәrlәrindә fars әsatiri” adlı sanballı mәqalә çap etdirir. XIX әsrin 80-90-cı illәrindә Tiflisdә çıxan rusdilli qәzet vә jurnallarda<br />
F.Köçәrli, T.Bayramәlibәyov, E.Sultanov, H.Vәzirov, M.Mahmudbәyov vә b. maarifçilәrin folklora aid<br />
müxtәlif mәqalәlәri dәrc edilir. 1899-cu ildә Mәmmәdvәli Qәmәrli İrәvanda “Atalar sözü” kitabını çap etdirir.<br />
Maraqlıdır ki, dәrsliklәrdә xalq әdәbiyyatı nümunәlәrindәn istifadә әnәnәsi dә mәhz XIX әsrdәn başlayır. 1852-ci ildә<br />
M.Ş.Vazehin İ.Qriqoryevlә birgә hazırladığı “Kitabi-türki” dәrsliyi, 1882-ci ildә A.O.Çernyayevskinin “Vәtәn dili”<br />
dәrsliyinin I hissәsi, 1888-ci ildә hәmin müәllifin Sәfәrәli bәy Vәlibәyovla birgә hazırladığı “Vәtәn dili” dәrsliyinin<br />
II hissәsi, 1898-ci ildә Rәşid bәy Əfәndiyevin “Uşaq bağçası” dәrsliyi meydana çıxır. Toplama, nәşr vә tәdqiqlә bağlı<br />
olaraq ümumi şәkildә xatırlatdığımız bütün bu faktlar Azәrbaycan folklorşünaslığının ilk rüşeymlәrinin XIX әsrdә,<br />
xüsusәn hәmin әsrin sonlarında yaranmasını göstәrәn faktlardır.<br />
İlk rüşeymlәri XIX әsrin sonlarında yaranan Azәrbaycan folklorşünaslığının tәşәkkül dövrünü XX әsrin әvvәllәrinә<br />
aid etmәk, bizcә, daha doğru olar. XX әsrin әvvәllәrindә müzakirә vә mübahisәlәrin әsas mövzularından olan ana dili<br />
mәsәlәsi folklora diqqәti xüsusi olaraq artırırdı. “Ana dilindә necә yazmaq lazımdır” sualı qarşısında qalan әdiblәrimiz<br />
istәr-istәmәz el әdәbiyyatına üz tutmalı, folklor nümunәlәrindә ifadәsini tapan xalq dilini әn mötәbәr örnәk kimi qәbul<br />
etmәli olurdular. Tәsadüfi deyil ki, el әdәbiyyatı nümunәlәrinә geniş yer verәn dәrslik, qiraәt kitabları, mәtbuat<br />
orqanlarının sayı vә sanbalı XX әsrin әvvәllәrindә xeyli miqdarda artır, “Bәsirәtül-әtfal” (1901), “Birinci il” (1907),<br />
12
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
“Nәsihәtül-әtfal” (1907), “İkinci il” (1908), “Yeni mәktәb” (1909) vә s. kimi dәrsliklәr, “Hәdiyyeyi-sibyan” (1901),<br />
“Kitabi-xәzainül-әtfal” (1902), “Qaçaq oğul” (1910), “Balalara hәdiyyә” (1912), “Mәclis yaraşığı” (1917) vә s. kimi<br />
müstәqil oxu kitabları, “Dәbistan” (1906-1908), “Mәktәb” (1911-1920) kimi uşaq jurnalları meydana çıxır. “Türkün<br />
ana dilindә” yazmağı özünün başlıca mәramlarından biri sayan vә xalq әdәbiyyatından yaradıcı şәkildә bәhrәlәnәn<br />
“Molla Nәsrәddin” jurnalı mәtbuatda yeni bir xәttin әsasını qoyur. “Molla Nәsrәddin” әnәnәsi üstündә yaranan<br />
“Kәlniyyәt”, “Arı” vә “Tuti” jurnalları el әdәbiyyatının әsas qida mәnbәlәrindәn birinә çevrilir. Folklor nümunәlәrini<br />
әks etdirәn kitabların nәşr olunması işi XX әsrin әvvәllәrindә vüsәt alır, “Türk nәğmәlәrinin mәcmuәsi” (H.Zәrdabi),<br />
“Şeyx Bәhlul. Lәtifәlәr” (Ə.Müznib), “Nağıllar mәcmuәsi”, “Aşıq Qәrib”, “Kәrәm ilә Əsli”, “Saleh vә Valeh”<br />
(X.Babayeva), “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qayınana-gәlin sözlәri” (M.A.Abbaszadә), “Nәğmә vә şikәstә”<br />
(C.Bünyadzadә), “Gülmәli nağıllar” (A.Gәraybәyov), “Koroğlu” (R.Zәki), “Əsgәr nәğmәlәri” (D.Əbdürrәhman),<br />
“Mahnılar”, “<strong>Milli</strong> nәğmәlәr” vә s. kimi kitablar 1901-1919-cu illәr arasında işıq üzü görür. Folklora dair elmi-nәzәri<br />
mәqalәlәrin yazılması vә nәşr olunması XX әsrin әvvәllәrindә daha çox müşahidә edilir. Görkәmli әdәbiyyatşünas<br />
F.Köçәrlinin xalq әdәbiyyatına hәsr edilmiş mәqalәlәri daha çox bu dövrә tәsadüf edir. “Folkloru yazılı әdәbiyyatın<br />
bünövrәsi sayan F.Köçәrli eyni zamanda bu iki yaradıcılıq sahәsi arasındakı sәciyyәvi xüsusiyyәtlәri şәrh edir.<br />
Ədәbiyyatşünas-alimin şifahi әdәbiyyatın bir sıra ümumi mәsәlәlәri ilә yanaşı, ayrı-ayrı janrları – sayaçı sözlәri, aşıq<br />
şeiri vә onun nümayәndәlәri, xalq lәtifәlәri… nağıllar, atalar sözü vә mәsәllәr barәdәki mülahizәlәri dә nәzәri baxımdan<br />
xüsusi maraq doğurur” (2, 690-691). XX әsrin әvvәllәrindә folklora dair elmi mülahizәlәr F.Köçәrli ilә yanaşı,<br />
S.Hüseyn, N.Nәrimanov, A.Şaiq, R.Əfәndiyev vә b. ziyalıların da mәqalәlәrindә öz әksini tapır.<br />
Özünü fәhlә-kәndli dövlәti elan edәn Sovet hökumәti xalq әdәbiyyatına mәqsәdyönlü diqqәt vә qayğını<br />
mәdәniyyәt sahәsindәki ideoloji işin tәrkib hissәsinә çevirir. Azәrbaycan türklәrinin maddi vә mәnәvi mәdәniyyәt<br />
abidәlәrinin mәhz sovet ideologiyasına uyğun şәkildә öyrәnilib üzә çıxarılması mәqsәdilә Rusiyadan Azәrbaycana<br />
N.Y.Marr, İ.İ.Meşşaninov, V.V.Qordlevski, B.B.Bartold, V.M.Sısoyev, A.V.Baqri, İ.N.Aşmarin, A.N.Samoyloviç kimi<br />
tanınmış şәrqşünaslar gәlir. 1923-cü ildә yaranan Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәtinә hәmin şәrqşünaslardan<br />
biri – A.N.Samoyloviç rәhbәrlik edir. Azәrbaycanın S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, M.Quliyev, D.Bünyadzadә,<br />
Q.Musabәyov, S.M.Əfәn diyev, Ü.Hacıbәyli, H.Zeynallı, V.Xuluflu, T.Şahbazi, C.Mәmmәdquluzadә, Ə.Haqverdiyev,<br />
S.M.Qәni zadә, H.Cәbiyev kimi görkәmli dövlәt vә mәdәniyyәt xadimlәri Cәmiyyәtin tәrkibinә daxil olurlar.<br />
Azәrbaycan Mәrkәzi İcraiyyә Komitәsinin nәzdindә fәaliyyәt göstәrәn Cәmiyyәtin Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ, Şәki<br />
vә Gәncәdә filialları yaranır. Cәmiyyәt tarix vә etnoqrafiya, tәbiyyat, iqtisadiyyat adlı üç şöbә әsasında fәaliyyәt<br />
göstәrir. Tarix vә etnoqrafiya şöbәsinin ayrı-ayrı bölgәlәrә göndәrdiyi ekspedisiyalar nәticәsindә digәr materiallarla<br />
yanaşı, zәngin folklor nümunәlәri dә әldә edilir. Hәmin nümunәlәr barәdә Cәmiyyәtin Azәrbaycan türkcәsi vә rusca<br />
çıxan “Xәbәrlәr”indә mәlumat vә şәrhlәr verilir. “Maarif vә mәdәniyyәt”, “Maarif işçisi”, “Dan ulduzu”, “Azәrbaycanı<br />
öyrәnmә yolu” jurnallarında, “Kommunist”, “Yeni yol”, “Azәrbaycan kolxozçusu” qәzetlәrindә el әdәbiyyatından<br />
örnәklәr çap olunur. Azәrbaycanı tәdqiq vә tәtәbbö cәmiyyәtinin tәşәbbüsü ilә SMOMPK mәcmuәsinin redaktoru<br />
L.Q.Lopatinskinin arxivi Tiflisdәn Bakıya gәtirilir. Arxiv materiallarını A.Sübhanverdixanov sistemlәşdirir. A.V.Baqri<br />
hәmin materiallar әsasında 1930-cu ildә rus dilindә 3 cilddәn ibarәt “Azәrbaycan vә qonşu ölkәlәrin folkloru” adlı<br />
kitab çap etdirir.<br />
XX әsrin 20-30-cu illәrindә folklorun toplanıb nәşr olunması işi hansı cәhәtlәrinә görә daha çox fәrqlәnir?<br />
Folklorşünas P.Əfәndiyev bu suala belә cavab verir: “Cәsarәtlә deyә bilәrik ki, 1920-35-ci illәrdә toplanan vә nәşr<br />
edilәn folklor nümunәlәri heç bir zamanda olmadığı qәdәr sәmimi, tәbii vә etibarlıdır. Nә üçün? XIX әsrdә bizim folklorumuz,<br />
әsasәn, rus mәtbuatında çap olunub. Zәngin dilә, poetikaya, milli ifadә çalarlarına malik olan şifahi xalq<br />
әdәbiyyatımız rus dilinә tәrcümә olunarkәn onun milli koloritinә zәrbә dәymişdir. 1930-cu illәrin sonlarında isә<br />
toplanan folklor materiallarına repressiya, vulqar sosiologizm öz möhürünü vurmuşdur. Bütün bunlara görә dә bәhs<br />
etdiyimiz dövrdә tәbii qaynaqlardan alınmış mәnәvi sәrvәtimizә xüsusi bir qayğı ilә yanaşmalıyıq” (1, 65-66). XX<br />
әsrin 20-30-cu illәrindә toplanan folklor nümunәlәrinin “etibarlı” mәnbә dәyәri qazanmasının başlıca sәbәblәrindәn<br />
biri o dövrdә toplama işi ilә H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, H.Əlizadә kimi әdәbiyyatşünasların ardıcıl, sistemli vә<br />
geniş miqyasda mәşğul olmasıdır.<br />
Aydın tәsәvvür yaransın deyә dövrün toplama-tәrtib işlәrindәn bәzilәrini xatırlatmaq yerinә düşәr: H.Zeynallı.<br />
“Azәrbaycan atalar sözü” (1926); H.Zeynallı. “Azәrbaycan tapmacaları” (1928); V.Xuluflu. “Koroğlu dastanından iki<br />
qol” (1927); V.Xuluflu. “El aşıqları”(1927); V.Xuluflu. “Tapmacalar” (1928); S.Mümtaz. “Aşıq Abdulla” (1927);<br />
S.Mümtaz. “El şairlәri”. 2 cilddә (1927-1928); H.Əlizadә. “Azәrbaycan el әdәbiyyatı” (1929); H.Əlizadә. “Dastanlar<br />
vә nağıllar” (1937); H.Əlizadә. “Aşıqlar. Aşıq Əlәsgәr”. Hüseyn Bozalqanlı. “Aşıq Əsәd”. 2 cilddә (1929); H.Əlizadә.<br />
“Bayatılar” (1938); H.Əlizadә. “Koroğlu” (1941). Toplama işi ilә mәşğul olan H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz kimi<br />
13
14<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
folklorşünaslar dövri mәtbuatda folklorşünaslığın müxtәlif problemlәrinә hәsr olunmuş mәqalәlәr çap etdirirlәr.<br />
Folklorşünaslığa aid mәtbu mәqalәlәrin müәlliflәri sırasında Y.V.Çәmәnzәminli, Ə.Abid, B.Çobanzadә, Ə.Nazim,<br />
S.Əfәn diyev vә b. әdib vә әdәbiyyatşünasların adlarına da rast gәlirik. Adları çәkilәn müәlliflәrin mәqalәlәri mövzu<br />
vә problematikasına, mәsәlәlәrә yanaşma tәrzinә vә sәviyyәsinә görә Azәrbaycan folklorunun formalaşmasında mühüm<br />
rol oynayır.<br />
20-30-cu illәrdә Azәrbaycan folklorunun elmi tәşkilatlar sәviyyәsindә öyrәnilmәsi işin sәmәrәliliyini kifayәt qәdәr<br />
artırır. 1929-cu ildә Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәti әsasında Azәrbaycan Dövlәt Elmi-Tәdqiqat İnstitutu<br />
yaradıldıqdan sonra onun tәrkibindәki Dil, Ədәbiyyat, İncәsәnәt Bölmәsinin nәzdindә Folklor seksiyası tәşkil olunur.<br />
Bölmәyә bir müddәt folklorşünas Vәli Xuluflu, bölmәnin Folklor seksiyasına Baba Əsgәrov rәhbәrlik edirlәr. SSRİ<br />
Elmlәr Akademiyasının Zaqafqaziya Filialının (Az.OZFAN) fәaliyyәt göstәrdiyi dövrdә orada Şifahi әdәbiyyat<br />
seksiyası (rәhbәri H.Zeynallı) yaradılır. 1935-ci ildә yaradılan SSRİ EA Azәrbaycan Filialının fәaliyyәti dövründә isә<br />
Dil vә Ədәbiyyat İnstitutu daxilindә xüsusi Folklor sektoru (rәhbәrlәri H.Zeynallı, sonra Z.Zakirov, daha sonra<br />
A.Avadyayev) yaradılır. 1920-30-cu illәrdә hәmin qurumların fәaliyyәti nәticәsindә Azәrbaycan folklorunun<br />
toplanması, tәdqiqi vә nәşri sahәsindә xeyli iş görülür.<br />
1937-ci ildәn sonra Azәrbaycan folklorşünaslığının böyük bir nәslinin (S.Mümtaz, Ə.Abid, V.Xuluflu, H.Zeynallı,<br />
H.Əlizadә vә b.) repressiyalara mәruz qalması ilә (әksәriyyәti güllәlәnib) milli folklorun tәdqiqinә vә bu sahәdә elmitәşkilati<br />
fәaliyyәtә böyük zәrbә vurulsa da, Folklor sektoru 1939-cu ildәn etibarәn o vaxt yeni yaradılan Nizami Gәncәvi<br />
adına Ədәbiyyat İnstitutunun üç şöbәsindәn biri kimi fәaliyyәtini davam etdirir.<br />
XX әsrin 20-30-cu illәrindә folklorun xüsusi elmi qurumlar sәviyyәsindә tәdqiq edilmәsi folklorşünaslıq sahәsindә<br />
tәmәl prinsiplәri müәyyәnlәşdirmәk, “folklor nәdir vә necә öyrәnilmәlidir” kimi suallara cavab vermәk zәrurәtini<br />
ortaya çıxarırdı. Əlbәttә, XIX әsrin sonlarından etibarәn H.Zәrdabi, M.Mahmudbәyov, R.Əfәndiyev, E.Sultanov,<br />
F.Köçәrli, S.Hüseyn vә b. ziyalıların dövri mәtbuatda çap olunan mәqalәlәrindә şifahi xalq әdәbiyyatının bir sıra<br />
özünәmәxsus cәhәtlәrinә az-çox münasibәt bildirilirdi. Amma etiraf etmәk lazımdır ki, Azәrbaycan folklorşünaslığının<br />
ilkin terminoloji bazası XX әsrin 20-30-cu illәrindә daha çox formalaşmağa başlayıb. Diqqәt yetirdikdә aydın olur ki,<br />
şifahi xalq әdәbiyyatı istilahına qәdәr ağız әdәbiyyatı, el әdәbiyyatı, avam әdәbiyyatı, xalq әdәbiyyatı, şifahi әdәbiyyat,<br />
xalq şifahi әdәbiyyatı, xalq ağız әdәbiyyatı, folklor vә s. kimi istilahlar işlәnib. Xalq әdәbiyyatı istilahına üstünlük<br />
verilmәsi heç dә birmәnalı qarşılanmayıb. Mәsәlәn, H.Zeynallı hәmin istilahı dәqiq olmayan, ağız әdәbiyyatının<br />
şifahilik tәrәfini özündә ehtiva etmәyәn bir istilah kimi qiymәtlәndirib: “Xalq әdәbiyyatı dedikdә, yazı ilә heç bir<br />
әlaqәsi olmayan әdәbiyyat tәsәvvür edilә bilәr dә, edilә bilmәz dә… Xalq әdәbiyyatı dedikdә, yeni mәna meydana<br />
çıxmış olur. Onlardan biri: xalqdan bәhs edәn, xalqın hissiyyatı ilә dolu, xalqın şadlığını vә dәrdini oxşayan yazı<br />
әdәbiyyatı olur ki, onu yaradanlar özü bir әdib, bir şair olur. Böylәlәri rusların Puşkini kimi xalq içindә olan bir nağılı<br />
alıb nәzmә çәkir, ya Lermontov misalı xalq ruhu ilә, xalq ölçüsü ilә yenә dә xalq içindә yerlәşmiş mövzuları alır vә ya<br />
Rza Tofik kimi Anadolu xalqının bütün zehniyyәtinә vә onun ruhuna mündәmic türkü, dastan yaradır. Yaxud<br />
Azәrbaycan xalq dilinә vә eyni zamanda ümumtürk qoşmalarına uyğun incilәr saçan gәnc şairlәrimiz keçmişlәri anmağa<br />
başlayır” (3, 107). Göründüyü kimi, H.Zeynallı xalq әdәbiyyatı istilahının xәlqi әdәbiyyat mәnasında başa düşülәcәyinә<br />
işarә edir vә hәr xәlqi sәnәtin heç dә şifahi yaranmadığını diqqәtә çatdırır. Şifahi şәkildә yaranmasını ağız әdәbiyyatının<br />
tәmәl cәhәtlәrindәn biri kimi götürmәk istәr-istәmәz bu әdәbiyyatı yazılı mәdәniyyәt sahәsi ilә müqayisә etmәk<br />
zәrurәtini meydana çıxarır. Mәlumdur ki, yazılı mәdәniyyәt sahәsindә aparıcı fiqur konkret müәllifdir. Bәs şifahi sәnәt<br />
sahәsindә dә bu cür konkret müәllifi aparıcı fiqur saymaq olmazmı? Şifahi sәnәtә aid hәr hansı bir bayatı, nağıl, dastan…<br />
nümunәsinin müәllifliyini xalqla bağlamaq nә dәrәcәdә düzgündür? Suallar ciddi elmi suallardır. Yalnız<br />
Azәrbaycan yox, bütövlükdә dünya folklorşünaslığı tarixindә ciddi müzakirә vә mübahisәlәrә sәbәb olan bu cür suallar<br />
әtrafında düşünüb-daşınmaq vә düşündürücü mülahizәlәr irәli sürmәk H.Zeynallının, elәcә dә 20-30-cu illәr Azәrbaycan<br />
folklorşünaslığının digәr nümayәndәlәrinin yüksәk nәzәri hazırlığından xәbәr verir. Mәhz yüksәk nәzәri hazırlıq şifahi<br />
әdәbiyyatda fәrd-xalq münasibәtlәrini aydınlaşdırmaqda folklorşünaslarımıza yaxından kömәk edir. H.Zeynallı yazır:<br />
“Şәxsin rolu ağız әdәbiyyatında böyükdür. Alınız nağılı, qәhrәmannamәlәri, әfsanәlәri, atalar sözlәrini, bayatıları vә i.<br />
Bunların hәr birindә onu söylәyәn şәxsin tәsir buraxdığını görmәmәk imkan xaricindәdir” (3, 109). H.Zeynallı şifahi<br />
xalq әdәbiyyatına hәsr etdiyi başqa bir mәqalәsindә yazır: “Bunları (şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrini – M.İ.) yaşadan<br />
bütün elin hәr bir fәrdi deyildir, bәlkә, elin öz içindәn çıxmış, onun ruhu ilә bәslәnmiş ağıçılar, nağılçılar vә “aşıqlar”<br />
mövcud olur ki, bu adamlar, bir tәrәfdәn eşitdiklәri nağılı anladır, digәr tәrәfdәn söylәndiyinin içinә öz ruhundan dәxi<br />
bir parça qatmış olur… Hәr hansı bir söylәyәn eyni zamanda özü bir müәllif, bir bәdahәtçidir” (3, 124). Nümunә<br />
gәtirdiyimiz qeydlәrdәn açıq-aydın görünür ki, H.Zeynallı folklorşünaslığın bu gün belә çox aktual olan söylәyicilik<br />
problemini ön plana çıxarır. Düzdür, H.Zeynallının söylәyicini bir müәllif hesab etmәsi ilә razılaşmaq mümkün olmasa<br />
da, qeyd edilmәlidir ki, görkәmli folklorşünas “elin içindәn çıxmış, onun ruhu ilә bәslәnmiş” sözlәrini işlәtmәklә
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
söylәyicilәrin xalqla әlaqәlәrinin mahiyyәtinә doğru-düzgün qiymәt verir. Doğrudan da, folklor söylәyicisi xalqdan<br />
öyrәndiklәrini mәhz xalqın düşüncә tәrzinә uyğun bir biçimdә bizlәrә çatdıran şәxsdir. Bu şәxsin danışdıqları yalnız<br />
o zaman folklor faktı ola bilәr ki, fәrdi şüur çәrçivәsindәn çıxıb kollektiv şüur mәhsuluna çevrilmiş olsun. Deyim tәrzi,<br />
hadisәlәri, insanları qiymәtlәndirmә üslub vә üsulu baxımından xalq ruhunu dinlәyiciyә qabarıq şәkildә çatdıra bilәn<br />
söylәyicilәr sırasında H.Zeynallı aşıqlarla yanaşı, bağbanların, lәlәlәrin ailәlәrindәki qulluqçuların rolunu xüsusi qeyd<br />
edir. Maraqlıdır ki, hәm H.Zeynallı, hәm dә 20-30-cu illәrdә folklorla bağlı ciddi elmi mәqalәlәr çap etdirәn digәr<br />
folklorşünas – Y.V.Çәmәnzәminli qadın söylәyicilәr barәdә ayrıca danışmalı olur. Y.V.Çәmәnzәminli yazır: “Əlәlәskәr<br />
nağıla vә bütün xalq әdәbiyyatına vaqif olanlar arvadlardır. Arvadların da içindә hamısı yox, yalnız xalqın işinә yarayan<br />
vә onunla hәmişә tәmasda olanlar bilirlәr. Xalqa yaxın olanlar mәşşatәlәr, ağıçılar, yengәlәrdir” (4, 49). Qadın<br />
söylәyicilәr barәdә ayrıca danışan H.Zeynallı vә Y.V.Çәmәnzәminli diqqәti xalq әdәbiyyatını yazılı әdәbiyyatdan<br />
fәrqlәndirәn başqa bir cәhәtә – mәrasimlә bağlılıq cәhәtinә yönәldirlәr: “Hәlә ağı söylәyәn qadınlarımıza baxınız!<br />
Əvvәlcә ölü üstә birisi söylәr, әtrafdakılar onu dinlәr, o bitirdikdәn sonra ikincisi, bir az sonra üçüncüsü başlar vә birbirindәn<br />
daha tәsirli söylәmәyә çalışarlar” (3, 124-125). Bir söylәyici tipi olaraq ağıçı adının çәkilmәsi ilә<br />
kifayәtlәnmәyәn vә ağıların oxunduğu yas mәclislәrini xatırladan H.Zeynallı şifahi xalq әdәbiyyatının mәrasimlәrlә<br />
әlaqәsindәn bәhs etmәyi folklorşünaslığın vacib meyarlarından biri sayır: “Çox zaman söylәmә ilә mәrasim bir yerdә<br />
olur. Mәsәlәn, üzük falı açmada bayatılar söylәmә; yaxud Kos-kosa oyununda söylәnәn sözlәr” (3, 125). H.Zeynallı<br />
kimi, Y.V.Çәmәnzәminli dә sözlә onun ifadә vә icra kontekstini vәhdәtdә götürür. Folklora bu cür elmi yanaşmağın<br />
nәticәsidir ki, Y.V.Çәmәnzәminli bayatıların bir növü olan vәsfi-halları falabaxma mәrasiminin tәrkib hissәsi kimi<br />
tәhlil edir. Yaşadığı sovet dövrünün tәlәbinә uyğun olaraq, xalq inanışı vә etiqadlarını, ayin vә mәrasimlәrini yeri gәldigәlmәdi<br />
“Avesta”ya bağlasa da, Y.V.Çәmәnzәminlinin folklorşünaslıq sahәsindә, xüsusәn bu elmin düzgün tәmәl<br />
üzәrindә formalaşmasında xidmәtlәr göstәrdiyini inkar etmәk olmaz.<br />
XX әsrin 20-30-cu illәrindә Azәrbaycan folklorşünaslığının tәmәl prinsiplәr әsasında xüsusi formalaşma mәrhәlәsi<br />
keçmәsini bir tәrәfdәn terminoloji bazanın yaradılması ilә, “şifahi xalq әdәbiyyatı nәdir vә onun yazılı әdәbiyyatdan başlıca<br />
fәrqi nәdәdir” kimi suallara cavab axtarılması ilә izah etmәk mümkündürsә, digәr tәrәfdәn dә folklorşünaslıq tarixinә vә<br />
nәzәriyyәlәrinә baş vurulması ilә izah etmәk mümkündür. Folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrini ümumi şәkildә gözdәn keçirmәk<br />
hәm dünya folklorşünaslığındakı әsas tәmayüllәr barәdә tәsәvvür yaratmaq, hәm dә xalq әdәbiyyatı ilә bağlı mәlum<br />
mübahisәli mәsәlәlәrә aydınlıq gәtirmәk mәqsәdi daşıyırdı. Zaman-zaman mübahisәlәrә sәbәb olmuş mәsәlәlәrdәn biri<br />
sәyyar süjetlәrin mәnşәyi mәsәlәsidir. 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünasları (xüsusәn dә H.Zeynallı vә<br />
Y.V.Çәmәnzәminli) әsatirçilәr (mifoloji), iqtibas, antropoloji vә tarixi kimi adlarla tanınan nәzәriyyәlәri mәhz konkret<br />
problemlәr, o cümlәdәn beynәlxalq ortaq mifoloji görüşlәr, beynәlxalq obraz, motiv vә süjetlәr baxımından qiymәtlәndirirlәr.<br />
Arxaik görüşlәr sisteminin dünya xalqlarında xeyli dәrәcә oxşar olduğunu tәsdiq edәn Y.V.Çәmәnzәminli Azәrbaycan<br />
folklorşünaslığına müqayisәlәr aparmaq üçün material verә bilәcәk bir sıra maraqlı örnәklәrә toxunmalı olur: “İbtidai insan<br />
kölgәsini görәrәk özündәn başqa (ona bәnzәr) bir ayrı adamın da yaşamasına etiqad edә bilirdi… Qәdim Misir vә Meksikada<br />
hәr bir insanın bir qarşılığı olduğuna inanılır vә bir zaman biri-birinә qovuşacaqlarına etiqad olunurdu” (4, 66). Dünya<br />
xalqlarının mәdәniyyәt tarixinә vә etnoqrafiyasına dәrindәn bәlәd olması yaxından kömәk edir ki, Y.V.Çәmәnzәminli<br />
folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrinin әsas müddәalarını tәdqiq vә tәkzib edәrkәn zәngin Şәrq vә Qәrb folklor mәnbәlәrindәn<br />
yerli-yerindә istifadә etsin. Folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrinin әn çox mübahisәlәrә sәbәb olan müddәalarından biri folklor<br />
mәtnlәrindә tarixi hadisәlәrin izini vә birbaşa tәsirini axtarmaqla bağlıdır. Daha çox Rusiyadakı tarixi mәktәbin irәli sürdüyü<br />
bu müddәa ilә razılaşmayan Y.V.Çәmәnzәminli fikrini әsaslandırmaq üçün Azәrbaycan vә Axıska folklorundan tutarlı<br />
nümunәlәr gәtirir: “Tarixi nәzәriyyә, bizcә, nisbi olaraq qәbul oluna bilәr. Çünki tarixi bir simaya istinad edilәn әfsanәlәrin<br />
çoxunun iqtibas olunduğunu gördük. Mәsәlәn, bizlәrdә Şah Abbas әtrafında bir çox nağıllar söylәnilir. Halbuki bu nağılların<br />
izini Şah Abbasdan çox irәlidәki zamanlarda görürük. Nağıl vә әfsanәlәr kimi zaman vә mәkan tanımayan xalq әdәbi<br />
nümunәlәrinә ehtiyatla yanaşmalıyıq. Bunlarda müәyyәn tarixi etiqadların izi görünә bilir. Lakin tarixi şәxsiyyәtlәrin<br />
qondarılması sünidir. Mәsәlәn, Axıska türklәri nağıllarında Osmanlı sultanlarından vә İstanbuldan bәhs edirlәr. Halbuki<br />
mәzmun etibarilә bu nağıllar bizlәrdә vә İranda söylәnәnlәrin eynidir” (4, 72-73). Əslindә, tarixi mәktәb Rusiyada<br />
folklorşünaslıq mәktәblәrinin irәli sürdüyü vә tam elmi hәllinә nail ola bilmәdiyi müddәalar, xüsusәn sәyyar süjetlәrin Şәrq<br />
mәnşәli olması barәdәki ideyalar fonunda yaranmışdı. Tarixi mәktәbin yaranmasında xidmәti olan A.N.Veselovski belә<br />
hesab edirdi ki, xalq yaradıcılığına aid hәr hansı bir әsәrin dәyәri onun süjeti ilә müәyyәnlәşmir. Çünki tәkrar olunmayan<br />
süjetә rast gәlmәk çәtindir. <strong>Milli</strong> әdәbiyyatın araşdırılmasında süjetlәrin oxşarlığına yox, süjetlәri özündә birlәşdirәn bәdii<br />
formaya diqqәt yetirmәk lazımdır (5, 328). O.F.Miller hәmin fikri davam etdirәrәk bildirirdi ki, bütün oxşar süjetlәr yenidәn<br />
işlәnmәyә mәruz qalır, süjetin ilkin mәnbәyi hara ilә bağlı olsa da, o, yenidәn işlәnmәklә milli sәciyyә daşıyır. Bu baxımdan<br />
rus bılinaları da, İlya Muromets haqqındakı epos da rus milli eposu sayılmalıdır (5, 326). Tarixi mәktәbin tәrәfdarları üçün<br />
15
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
beynәlxalq süjetlәrin milliliyini göstәrmәyin başlıca yollarından biri hәmin süjetlәrdә xalqın uzaq-yaxın keçmişi ilә bağlı<br />
konkret tarixi hadisәlәrin öz әksini tapmasıdır. Əlbәttә, folklorda, xüsusәn dә onun epik nümunәlәrindә tarixi şәxsiyyәt vә<br />
hadisәlәrlә bağlı motivlәrin olması inkaredilmәz bir mәsәlәdir. Amma bu mәsәlәdә ifrata varmaq, ayrı-ayrı folklor<br />
nümunәlәrinin yaranmasını hәmin nümunәlәrdә xatırlanan tarixi hadisә ilә әlaqәlәndirmәk elmi cәhәtdәn özünü doğrultmur.<br />
Y.V.Çәmәnzәminli tarixi mәktәbin mәhz bu qüsurunu görür vә XVI-XVII әsrlәrdә baş vermiş tarixi hadisәlәrin hәmin<br />
әsrlәrdәn qat-qat әvvәlki dövrlәrdә yaranmış әfsanә vә nağıl nümunәlәrinә köçürülmәsini tәbii bir folklor faktı kimi<br />
qiymәtlәndirir. Bununla Y.V.Çәmәnzәminli folklorda tarixiliyin şәrti vә nisbi sәciyyә daşıması, tarixi hadisәlәrin hәr hansı<br />
әfsanә vә nağıl tәrkibindә folklorun özünәmәxsus poetikasına tabe olması qanunauyğunluğunu diqqәtә çatdırır.<br />
20-30-cu illәrdә dünya folklorşünaslıq tarixinә ümumi nәzәr salan folklorşünaslarımız Azәrbaycan ziyalılarının<br />
xalq yaradıcılığının toplanması vә tәdqiq olunması sahәsindәki xidmәtlәrini böyük ehtiramla yad etmәyi özlәrinә<br />
mәnәvi borc bilirlәr. H.Zeynallı XIX әsrin sonları, XX әsrin әvvәllәrindә “Сборник материалов для описания местностей<br />
и племен Кавказа” mәcmuәsi әtrafında birlәşәn Mahmud Mahmudbәyov, Rәşid bәy Əfәndiyev, Firidun bәy<br />
Köçәrli, Sәfәrәli bәy Vәlibәyov, Teymur bәy Bayramәlibәyov, Hüseyn Müfti Qayıbov, Hacı Kәrim Sanılı, Mirhaşım<br />
Vәzirov vә b. ziyalıların folklorun toplanması vә tәdqiq olunması sahәsindәki әvәzsiz xidmәtlәrini yüksәk<br />
qiymәtlәndirәrәk yazır: “O adamların nә qәdәr hәvәsi, nә qәdәr qeyrәti varmış!.. Qәpik-quruş bir mükafata uzun-uzun<br />
hekayәlәri, mәnzumәlәri türkcә toplayıb tәrcümәlәr ilә bәrabәr Tiflisә göndәrәrlәrmiş. Əlbәttә ki, xalq әdәbiyyatı tarixi<br />
yaradılarkәn böylә adamların adları qızıl su ilә әn görkәmli yerdә yazılmalıdır!” (3, 117). Özündәn әvvәlki ziyalıların<br />
әmәyinә bu cür yüksәk qiymәt vermәklә yanaşı, H.Zeynallı (hәmçinin onun digәr qәlәm yoldaşları) Azәrbaycan folklorunun<br />
zәnginliyi müqabilindә görülәn işin son dәrәcә az olduğunu dönә-dönә qeyd edir, qarşıda “şifahi xalq<br />
әdәbiyyatını toplamaq, onu sistemә salmaq vә bu әdәbiyyatın dәyişmә prosesini durmadan izlәmәk” (3, 117) kimi<br />
çәtin vә şәrәfli vәzifәnin durmasını xüsusi olaraq diqqәtә çatdırır.<br />
İstәr dünya, istәrsә dә Azәrbaycan tәcrübәsinә әsaslanan folklorşünaslarımız 20-30-cu illәrdә şifahi әdәbiyyat<br />
nümunәlәrinin toplanması kimi son dәrәcә vacib bir işin nәzәri prinsiplәrini müәyyәnlәşdirmәk tәşәbbüsü göstәrirlәr.<br />
1926-1929-cu illәr arasında mәtbuatda toplama işinin elmi әsaslarına aid mәqalәlәr çap olunur. H.Zeynallının<br />
“Azәrbaycanda el әdәbiyyatı”, Y.V.Çәmәnzәminlinin “Nağıllarımızı necә toplamalı” mәqalәlәri bu baxımdan xüsusi<br />
fәrqlәnir. Mәtnin dil vә üslubunu olduğu kimi qoruyub saxlamaq hәr iki mәqalәdә toplama işinin әn başlıca<br />
tәlәblәrindәn biri kimi diqqәtә çatdırılır. H.Zeynallı toplayıcıların yanlışlıqlarından bәhs edәrkәn yazır: “Toplayanlar<br />
geniş xalq tәbәqәsi içәrisinә girәrәk bu materialı olduğu kimi alıb yazmayırlar. Yәni hәr yerin özünәmәxsus bir şivәsi,<br />
bir leksikonu olduğu halda, o mәhәllәnin (bölgәnin – M.İ.) leksikonunu, ifadә şәklini, bәdii görüşlәrini, cümlә<br />
quruluşlarını, sәslәrdәki dәyişmәlәri tamamilә göstәrmәk üçün hәr bir kәsdәn eşidilәn bu materialları söylәyәn adamın<br />
söylәyişini eyni ilә zәbt etmәyirlәr” (3, 117). H.Zeynallı kimi, Y.V.Çәmәnzәminli dә folklor mәtnini әdәbi dildә qәlәmә<br />
almağı ciddi qüsur sayır vә diqqәti şifahi xalq әdәbiyyatındakı әnәnәvi formullar mәsәlәsinә yönәldir: “Üsula gәldikdә,<br />
nağıl әdәbiyyatının müәyyәn üsulu var. Onları gözәl edәn vә süslәndirәn müәyyәn dil, tәrkib vә cümlәlәrdir. Xalq<br />
әdәbiyyatı ilә maraqlananlar bu nöqtәni unudarlarsa, çәkdiklәri zәhmәt hәdәr olar… Gözәl gördükdә “yemә-içmә,<br />
xәtti-xalına, gül camalına tamaşa elә”, yol getdikdә “az getdi, üz getdi, dәrә-tәpә, düz getdi” kimi cümlәlәr nağılın<br />
zinәti hesab olunur. Nağılları toplarkәn bunları qeyd etmәlidir. Bunlarsız nağıl bütün gözәllikdәn mәhrum olar” (4,<br />
49). Folklor mәtnini olduğu kimi toplamaq tәlәbini gözlәmәyәn toplayıcılar hәm Y.V.Çәmәnzәminli, hәm dә<br />
H.Zeynallının kәskin tәnqidinә tuş gәlir. Onlar bu mәsәlәdә hәtta Hümmәt Əlizadә kimi tanınmış folklorşünasa belә<br />
güzәştә getmirlәr. H.Zeynallı gәnc folklorşünası “qeyri-sәhihliyә” (3, 304), Y.V.Çәmәnzәminli isә “әdәbi sözlәr qatıb<br />
xalq әsәrinin ahәngini pozmağa” (4, 62) görә kәskin tәnqid edir.<br />
Folklor mәtnlәrinin yazıya alınıb tәrtib vә nәşr edilmәsindә hәm 20-30-cu illәrdә, hәm dә sonrakı dövrlәrdә qarşıya<br />
çıxan çәtinliklәrdәn biri vulqar ifadәli mәtnlәrin hansı şәkildә oxucuya çatdırılması mәsәlәsidir. Dünya tәcrübәsi<br />
göstәrir ki, belә mәtnlәrin olduğu kimi nәşr olunması folklorun mahiyyәtini, әn çox da onun bәzi arxaik qatlarını üzә<br />
çıxarmaqda az әhәmiyyәt daşımır. Azәrbaycan folklorunu әks etdirәn ilkin kitabların bir çoxunda (mәsәlәn,<br />
M.Qәmәrlinin “Atalar sözü”, V.Xuluflunun “Tapmacalar”, H.Zeynallının “Atalar sözü”, “Tapmacalar”, C.Hacıbәylinin<br />
“Qarabağ dialekti vә folkloru” kimi toplularda) dünya tәcrübәsinә istinad edilir, çox olmasa da, bәzi mәqamlarda vulqar<br />
ifadәlәr olduğu kimi saxlanır. Bәs bu mәsәlәyә 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının münasibәtini әks etdirәn<br />
elmi yazıya rast gәlirikmi? Bәli, rast gәlirik. H.Zeynallı 1926-cı ildә çap etdirdiyi “Atalar sözü” kitabının çox geniş vә<br />
sanballı müqәddimәsindә bir sıra başqa mәsәlәlәrlә yanaşı, vulqarizm probleminә dә toxunur: “Arada bir mәsәlә vardı<br />
ki, onu söylәmәliyik. Son dәrәcә “әdәbsiz”lәrini (atalar sözlәri nәzәrdә tutulur – M.İ.) buraya yazmadıq. Onu da ayrıca<br />
bir kitab halında çap etmәk mümkündür. “Ədәbsiz” namı altındakı atalar sözü mәna etibarilә dәrin, kinayәcә qayәt<br />
16
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
kәskin vә narın olanlardır. Bunlar әksәriyyәtlә fiziologiya mәsәlәlәrinә vә o vәzaifi ifa edәn cihazlara aiddir. Bu da<br />
orta dәrәcә ziyalılıq nәzәrindә “әdәbsiz” sanılır.<br />
Xalqın içәrisinә gedilsә, şәhәrdәn vә şәhәrin xırda alverçilәrindәn uzaq olan kәndlәrdә tәbii olaraq “әdәbli,<br />
әdәbsiz” kimi bir ayrılıq yoxdur. Elmi nöqteyi-nәzәrindәn dә öylә baxış doğru olurdu. Fәqәt yenә dә әfkari-ümumiyyә<br />
rәayәti lazım gördük” (3, 140). Göründüyü kimi, bu cür incә mәsәlәyә, istәnilәn vaxt qalmaqala sәbәb ola bilәcәk bir<br />
problemә münasibәtdә 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığı H.Zeynallının timsalında dünya standartlarına uyğun<br />
bir mövqe tutur vә folklorşünaslığımızın sonrakı nәsillәri üçün tәmәl prinsip müәyyәnlәşdirmiş olur.<br />
Dünәnki vә bugünkü Azәrbaycan folklorşünaslığında özünü qabarıq şәkildә göstәrәn nöqsanlardan biri<br />
çoxvariantlıq mәsәlәsinin o qәdәr dә ciddi şәkildә nәzәrә alınmamasıdır. Biz orta mәktәb dәrsliklәrindәn tutmuş ali<br />
mәktәb dәrsliklәrinәcәn hәr yerdә variantlaşmanı folklorun әn başlıca cәhәtlәrindәn biri elan etsәk dә, nә tәrtib vә<br />
nәşrdә, nә dә elmi araşdırmalarımızda hәmin cәhәti çox az nәzәrә alırıq. Belә olmasaydı, bizim әksәr nağıl vә<br />
dastanlarımız kitablara yalnız bir variantda düşmәzdi, variantlaşma probleminә aid dissertasiyalar müdafiә edilәr,<br />
sanballı tәdqiqat әsәrlәri ortaya çıxardı. Çoxvariantlığın nәzәrә alınmamasını ciddi qüsur sayan H.Zeynallı yazır: “Material<br />
toplayan yoldaşlar bir bayatını iki yerdә eşitdikdә, bir dastanı iki vә ya üç adamdan iki yerdә az bir fәrq ilә dә<br />
olsa yazmayırlar. Bu yoldaşlar böylә mәzmun, dil vә tәsvir ayrılıqlarını göstәrmәklә lisaniyyat cәhәtdәn böyük vәzifәlәr<br />
yaratmış olurlar” (3, 118). Əlbәttә, eyni folklor nümunәsinin müxtәlif variantlarda qeydә alınması yalnız dil baxımından<br />
yox, hәm dә obraz, motiv, süjet baxımından tutuşdurma vә araşdırmalara geniş meydan açır. Geniş araşdırmalara meydan<br />
açan bir mәsәlәnin qabardılması 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının aktual problemlәr әtrafında<br />
düşünmәsindәn xәbәr verir.<br />
Folklor mәtninin variantlaşması hәmin mәtni kimin, harada vә nә vaxt söylәmәsindәn çox asılıdır. Hәr hansı<br />
peşәkar söylәyici bu gün bir auditoriyada danışdığı mәtni bir müddәtdәn sonra başqa auditoriyada qismәn fәrqli şәkildә<br />
danışır. Əgәr hәmin mәtnә ikinci bir söylәyicinin ifasında qulaq assaq, onda variantlar arasında fәrqin bir az da çox<br />
olduğunu görәcәyik. Demәli, folklor mәtni ifadan-ifaya, söylәyicidәn-söylәyiciyә dәyişә bilir. Eyni mәtnin söylәyicilәri<br />
mәsafәcә bir-birindәn uzaq olan, etnoqrafiyasına görә bir-birindәn kifayәt qәdәr seçilәn mühitlәrdә yaşayıb-yaradırlarsa,<br />
onda artıq variantdan yox, versiyadan danışmalı oluruq. Tәqdirәlayiq haldır ki, 20-30-cu illәr Azәrbaycan<br />
folklorşünaslığı şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrini versiyalar müstәvisindә araşdırmaq prinsipinә ciddi şәkildә әmәl<br />
edir: “Bu qisim әdәbiyyat (dastanlar – M.İ.) sadә yayılmaqla qalmayır, oxunduqca arasına yeni türkü, yeni manilәr dә<br />
soxulmuş olur. Bu yeni-yeni soxulma materiallar isә istәr-istәmәz o әfsanәni çağıranların mühiti әtrafında füsunkar<br />
tәsir altında cizgilәr, şәkillәr yaratmağa başlayır vә etnoqrafik bir mahiyyәt alır. Mәhz onun üçündür ki, bir “Aşıq<br />
Qәrib”, bir “Əsli–Kәrәm”, bir “Şah İsmayıl vә Gülzar” әfsanәlәri mövzu, şәkil vә hәtta mәnşә etibarilә bir olduqları<br />
halda, Krımda bir dürlü, Anadolu vә Azәrbaycanda başqa dürlü oxunurlar” (3, 109). Folklor mәtnlәrinin variant vә<br />
versiyalarını etnoqrafik göstәricilәr kontekstindә götürmәyin nәticәsidir ki, Y.V.Çәmәnzәminli vә H.Zeynallı folklor<br />
mühitlәrini hәrtәrәfli öyrәnmәyi toplama işinin ayrılmaz tәrkib hissәsi hesab edirlәr. Düzdür, onlar folklor<br />
nümunәlәrinin yaranmasında, ayrı-ayrı janrların müәyyәn bölgәlәrdә geniş yayılmasında tәbiәt gözәlliklәrinin<br />
tәsirindәn bәhs edәrkәn qismәn ifrata varır, coğrafi amilin rolunu bәzәn şişirtmiş olurlar. Bununla belә, fakt faktlığında<br />
qalır: 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığı toplama işini hәm nәzәri, hәm dә tәcrübi baxımdan dünya<br />
folklorşünaslığının tәlәblәrinә uyğunlaşdırmağa çalışır. Dünya folklorşünaslığının tәlәblәrinә dәrindәn bәlәd olmağın<br />
nәticәsidir ki, söylәyici, mühit vә zaman dәyişdikcә mәnaca bir-birinә zidd folklor nümunәlәrinin meydana çıxması<br />
folklorşünasda tәәccüb doğurmur vә bu tipli folklor faktları folklorşünas qәlәmindә әsaslı izahını tapa bilir: “Qohumqardaş<br />
xüsusunda “Qardaş–bir qaradaş”, “Qardaş yaxşı olsaydı, Allah özünә xәlq edәrdi” kimi sözlәrlә yan-yana bir<br />
dә: “Yaxşı gündә yad, yaman gündә vay qardaş”, “Ər eldәndi, oğul beldәndi, aralıqda qardaş tapılmaz” kimilәrinә dә<br />
tәsadüf edilәcәkdir. Mәlum ki, bunların hәr birinin öz mәqamı vә çağı vardır. El fәlsәfәsi sağlam vә hәr dәqiqәsinә<br />
münasib olan hәyati dialektik bir fәlsәfәdir. Mәqamı, çağı dәyişdikcә mülahizә dә başqa bir şәkil alacaqdır” (3, 128).<br />
Söz yox ki, burada söhbәt variantlaşmadan yox, eyni bir mәsәlәyә xalqın fәrqli vә bir çox hallarda isә tәzadlı münasibәt<br />
bәslәmәsindәn gedir. Belә münasibәti şifahi xalq әdәbiyyatının çoxqatlılıq, çoxmәnalılıq tәbiәti ilә әlaqәlәndirmәkdә<br />
folklorşünasımız tamamilә haqlıdır.<br />
20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının nәzәri mәnzәrәsini müәyyәnlәşdirmәkdә H.Zeynallı vә<br />
Y.V.Çәmәnzәminli ilә yanaşı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, Ə.Abid vә b. әdәbiyyatşünasların da mәqalәlәri zәngin material<br />
verir. V.Xuluflunun aşıq sәnәtinә vә tapmacalara; S.Mümtazın el şairlәri vә aşıqlara, bayatı vә dastan janrlarına;<br />
Ə.Abidin “Dәdә Qorqud”a, heca vәzninin tarixinә, mani vә bayatıların genezisi, poetikası vә ümumtürk şeirindәki<br />
yerinә hәsr edilmiş mәqalәlәri dediyimizә misal ola bilәr. Bu müәlliflәr arasında Ə.Abid müraciәt etdiyi folklor<br />
17
18<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
hadisәsini ümumtürk kontekstindә incәliyinәcәn öyrәnәn tәdqiqatçı kimi xüsusәn seçilir. Tәsadüfi deyil ki, H.Araslı vә<br />
M.H.Tәhmasibin dastan janrı, daha çox isә “Dәdә Qorqud” eposu ilә bağlı araşdırmaları ilkin nәzәri qidasını Ə.Abid<br />
araşdırmalarından götürür.<br />
H.Zeynallı, Y.V.Çәmәnzәminli, V.Xuluflu, S.Mümtaz, Ə.Abid, B.Çobanzadә, Ə.Nazim, H.Əlizadә vә b. ziyalıların<br />
repressiyaya mәruz qalmasından sonrakı mәrhәlәdә Azәrbaycan folklorşünaslığının özünә gәlib tәdricәn dirçәlmәsi<br />
mәhz H.Araslı vә M.H.Tәhmasibin araşdırmaları hesabına mümkün olur. “Kitabi-Dәdә Qorqud”u Azәrbaycanda ilk<br />
dәfә H.Araslı nәşr edir (1939). 30-cu illәrin sonlarından H.Araslının dastanlara, aşıq yaradıcılığına, nağıllara aid bir<br />
sıra mәqalәlәri çap olunur. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı örnәklәrini orta mәktәb proqram vә dәrsliklәrinә ilk dәfә geniş<br />
şәkildә daxil edәn H.Araslı olur.<br />
1944-cü ildә Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunda Folklor şöbәsinә müdir tәyin edilәn M.H.Tәhmasib ömrünün<br />
sonuna qәdәr (1982) bir şöbәnin yox, bütövlükdә o dövr Azәrbaycan folklorşünaslığının elmi-praktiki işlәrinә istiqamәt<br />
vermәk kimi bir vәzifәnin mәsuliyyәtini daşıyası olur. M.H.Tәhmasibin rәhbәrliyi, Ə.Axundov, N.Seyidov vә b.<br />
folklorşünasların yaxından iştirakı ilә Azәrbaycan nağılları vә dastanlarının beş cildliyi ilk akademik nәşrlәr kimi<br />
hәyata keçirilir. İlk böyük tәdqiqatını mövsüm vә mәrasim nәğmәlәrinә hәsr edәn, V.Xuluflu vә H.Əlizadәdәn sonra<br />
“Koroğlu” dastanının әn mükәmmәl variantını nәşrә hazırlayan, nağıl vә dastan çoxcildliklәrinin, Molla Nәsrәddin<br />
lәtifәlәrinin tәrtibçisi vә tәdqiqatçısı olan M.H.Tәhmasib Azәrbaycan folklorşünaslığında әn fundamental elmi<br />
әsәrlәrdәn birini – “Azәrbaycan xalq dastanları. Orta әsrlәr” monoqrafiyasını tamamlayıb çap etdirir (1972).<br />
M.H.Tәhmasibin mövsüm vә mәrasim nәğmәlәrinә hәsr etdiyi vә namizәdlik dissertasiyası kimi müdafiә etdiyi tәdqiqat<br />
әsәri Azәrbaycan folklorşünaslığında mәrasim folklorunun hәrtәrәfli öyrәnilmәsindә ilk mühüm addım olur vә sonrakı<br />
illәrdә B.Abdulla, A.Ramazanova, A.Xәlil vә b. alimlәrin hәmin sahә ilә bağlı dәyәrli әsәrlәri meydana çıxır.<br />
M.H.Tәhmasibin “Azәrbaycan xalq dastanları. Orta әsrlәr” monoqrafiyası iki mühüm istiqamәti әhatә edir: 1.<br />
janrın mifoloji köklәrinin üzә çıxarılması; 2. janrın poetikasının hәrtәrәfli öyrәnilmәsi. Birinci istiqamәtin Azәrbaycan<br />
folklorşünaslığı üçün nә qәdәr vacib vә әhәmiyyәtli olması barәdә mifoloq Arif Acalov yazır: “Dastanların bir çox<br />
dolaşıq mәsәlәlәrini açmaq, qaynaqlarını müәyyәnlәşdirmәk üçün müәllif türk mifoloji materiallarından geniş miqyasda<br />
vә ustalıqla istifadә edir. Xıdır, Tәpәgöz, Basat, Dәdә Qorqud surәtlәri, buta, aşıq vә b. anlayışlar barәdә kitabda irәli<br />
sürülәn fikirlәr Azәrbaycan folklorunun mifoloji mәzmununu öyrәnmәk, elәcә dә türk mifoloji sistemini bәrpa etmәk<br />
baxımından әhәmiyyәtlidir” (6, 27). Monoqrafiyadakı ikinci istiqamәt barәdә danışmazdan әvvәl qeyd etmәyi lazım<br />
bilirik ki, Azәrbaycan folklorşünaslığında mifoloji sistemin tәsvirinә vә bәrpasına yönәlmiş tәdqiqatların (M.Seyidov,<br />
B.Abdullayev, R.Qafarlı, S.Rzasoy, R.Əliyev vә b. folklorşünasların apardığı tәdqiqatların) meydana çıxmasında<br />
M.H.Tәhmasib irsinin müәyyәn rolu vardır. M.H.Tәhmasibin mәlum monoqrafiyasından sonra çap olunan başqa bir<br />
monoqrafiya – M.Seyidovun “Azәrbaycan mifik tәfәkkürünün qaynaqları” kitabı, hәmçinin bir sıra başqa kitablar<br />
göstәrir ki, mifologiya Azәrbaycan folklorşünaslığında öz predmeti olan oturuşmuş bir sahәyә çevrilmәkdә, sanballı<br />
әsәrlәrlә tәmsil olunmaqdadır. Əlbәttә, bu sahәnin formalaşmasında M.Seyidovun ardıcıl vә sistemli elmi fәaliyyәtinin<br />
xüsusi yeri vardır. “M.Seyidov mifologiyanın sinkretik tәbiәtindәn çıxış edәrәk onu insan düşüncәsinin vә<br />
mәdәniyyәtinin müxtәlif sahәlәri (dil, psixologiya, etnoqrafiya, tarix, incәsәnәt vә b.) ilә әlaqәdar öyrәnir. Belәliklә<br />
dә, mövzu daha yaxşı әhatә edilir, onun daxili әlaqәlәri bütün mürәkkәbliyi ilә әks etdirilir” (6, 28). M.Seyidov<br />
tәdqiqatlarındakı bu cür universallıq, söz yox ki, ondan sonrakı araşdırmalara özünün müsbәt tәsirini göstәrir.<br />
“Azәrbaycan xalq dastanları. Orta әsәrlәr” monoqrafiyasındakı ikinci istiqamәtә gәlincә, qeyd etmәk lazım gәlir<br />
ki, M.H.Tәhmasib hәm bu әsәrindә, hәm dә ayrı-ayrı el sәnәtkarlarının (xüsusәn dә Aşıq Əlәsgәrin) hәyat vә<br />
yaradıcılığına hәsr olunmuş mәqalәlәrindә aşıq sәnәtinin poetik sistemini araşdırmağı diqqәt mәrkәzindә saxlayır.<br />
Mәhz poetik sistemi öyrәnmәk alimә imkan verir ki, dastanın bir janr kimi özünәmәxsus cәhәtlәrini elmi әsaslarla üzә<br />
çıxara bilsin. P.Əfәndiyev, V.Vәliyev, Q.Namazov, M.Hәkimov, S.Paşayev, M.Qasımlı, M.Allahmanlı, M.Cәfәrli,<br />
H.İsmayılov, E.Mәmmәdli vә b. folklorşünasların aşıq sәnәtindәn, o cümlәdәn dastan yaradıcılığından bәhs edәn<br />
әsәrlәrindә M.H.Tәhmasib tәsirini görmәk ustad folklorşünasın nәzәri fikirlәrinin doğru-düzgünlüyündәn xәbәr verir.<br />
M.H.Tәhmasibin dastan janrını araşdırma modeli, yәni janrın genezisini onun poetikası ilә vәhdәtdә götürmәk modeli<br />
şifahi xalq әdәbiyyatındakı digәr epik janrların öyrәnilmәsinә dә yaxından kömәk edir. Bu fikri S.Paşayevin әfsanәlәrlә,<br />
T.Fәrzәliyevin lәtifәlәrlә, R.Xәlilov, O.Əliyev, Ə.Əsgәr vә b. folklorşünasların nağıllarla bağlı tәdqiqatları bir daha<br />
tәsdiq edir. Heç şübhәsiz, janrla bağlı araşdırmalar M.H.Tәhmasib modeli ilә mәhdudlaşmır vә dünya<br />
folklorşünaslığının zәngin tәcrübәsi janrәtrafı tәdqiqatların tam başqa istiqamәtlәrdә aparılmasına geniş imkanlar açır.<br />
Belә imkanlardan biri beynәlxalq nağıl kataloqu әsasında Azәrbaycan nağıllarının süjet göstәricisini hazırlamaqdır.<br />
Bu çәtin işi hәyata keçirmәk gәnc folklorşünas İ.Rüstәmzadәnin adı ilә bağlıdır.<br />
M.H.Tәhmasib ilk irihәcmli tәdqiqat әsәrini mövsüm vә mәrasim nәğmәlәrinә hәsr etsә dә, şifahi söz sәnәtinin<br />
mәrasimlәrlә nә dәrәcәdә bağlı olduğunu çox gözәl bilsә dә, tәәssüf ki, o, araşdırmalarında dastanların ifa kontekstini<br />
nәzәrә almır. Dastan hansı mühitdә vә auditoriyada ifa olunur? İfa olunduğu mühitdәn vә auditoriyadan asılı olaraq<br />
dastanın mәzmun vә formasında hansı dәyişmәlәr baş verir? Ən başlıcası: dastan ifaçılığında sazla sözün vәhdәti necә<br />
qorunur? Dastanda hansı şeir hansı aşıq havası üstündә oxunur? Bu tipdә mәsәlәlәrә o qәdәr dә diqqәt yetirmәmәsi<br />
göstәrir ki, M.H.Tәhmasib dastan mәtnini yazılı әdәbiyyat mәtni kimi ayrıca götürüb tәhlil etmәyә daha çox üstünlük
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
verir, yazılı әdәbiyyat mәtnindәn fәrqli olaraq, dastan mәtninin ifa prosesindә yenidәn yaranmasını heç dә öyrәnilmәsi<br />
vacib olan mәsәlә sәviyyәsinә qaldırmır. 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının qismәn toxunduğu, amma<br />
M.H.Tәhmasibin çox da diqqәt yetirmәdiyi ifa konteksti mәsәlәsi bu gün yenidәn tәhlil predmetinә çevrilmәkdәdir.<br />
F.Bayatın ümumnәzәri mәsәlәlәrә, B.Qurbanov, R.İmrani, N.Rәhimbәylinin saz vә sözün vәhdәtinә, L.Süleymanovanın<br />
bayatı ifaçılığına hәsr olunan son tәdqiqatlarında ifa konteksti probleminin diqqәt mәrkәzindә saxlanılması bu sahәdә<br />
uğurlu perspektivlәrdәn xәbәr verir.<br />
Azәrbaycan folklorşünaslığının dünәnki vә bugünkü mәnzәrәsi fonunda diqqәti cәlb edәn istiqamәtlәrdәn biri<br />
şifahi vә yazılı әdәbiyyat әlaqәlәridir. Bu gün AMEA Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunda Azәrbaycan şifahi xalq<br />
әdәbiyyatı vә әdәbi abidәlәr, AMEA Folklor İnstitutunda isә Folklor vә yazılı әdәbiyyat adlı şöbәlәrin fәaliyyәt<br />
göstәrmәsi xatırlatdığımız istiqamәtin nә qәdәr vacib vә aktual olduğunu göstәrir. Belә vacib vә aktual istiqamәtin<br />
yaxın keçmişinә nәzәr salsaq, yazıçı vә folklor mövzusunun daha çox öyrәnilmәsinin şahidi olarıq. Yaxın keçmişdә<br />
bu sahәdә araşdırma aparan әdәbiyyatşünaslar N.Gәncәvi, M.Füzuli, M.Ə.Sabir, Y.V.Çәmәnzәminli, Ə.Haqverdiyev,<br />
C.Cabbarlı, S.Vurğun, S.Rәhimov, O.Sarıvәlli vә b. yazıçıların xalq yaradıcılığı ilә hansı şәkildә bağlı olmasını, folklordan<br />
hansı yollarla bәhrәlәnmәsini әsas tәdqiqat predmeti kimi götürüblәr. Bugünün özündә dә yazıçı vә folklor<br />
mövzusu, әsasәn, qeyd etdiyimiz şablon qәliblәr üzrә işlәnmәkdә davam edir. Halbuki şifahi vә yazılı әdәbiyyatın<br />
qarşılıqlı әlaqәlәrinә aid daha ciddi problemlәrin çözülmәsinә böyük ehtiyac var. Belә problemlәrdәn biri şifahi vә<br />
yazılı sәnәt arasındakı fәrqlәrә әsaslı şәkildә yenidәn baxmaqdır. Heç kimә sirr deyil ki, şifahi vә yazılı әdәbiyyatın<br />
fәrqlәrindәn son dәrәcә ümumi şәkildә, orta mәktәb dәrsliyi sәviyyәsindә tez-tez danışsaq da, elmi araşdırmalarımızda<br />
hәmin fәrqlәri o qәdәr dә nәzәrә almırıq. Əgәr nәzәrә alsaydıq, şifahi xalq әdәbiyyatını yazılı әdәbiyyat meyarları ilә<br />
tәhlil etmәz, mәsәlәn, heyvanlar haqqında nağılları tәmsil, xalq gülüşünü satirik gülüş adlandırmazdıq. Adın doğrudüzgün<br />
qoyulmaması, heç şübhәsiz, mahiyyәtin doğru-düzgün başa düşülmәmәsi demәkdir. Mahiyyәti tәhrif etmәmәk<br />
vә yanlış nәticәlәr çıxarmamaq üçün hәm şifahi, hәm dә yazılı sәnәt qanunauyğunluqlarını ayrı-ayrılıqda dәrindәn<br />
mәnimsәmәk lazımdır. Bu meyarı gözlәmәyin bәhrәsidir ki, K.Əliyev romantizmin vә eposun poetikası ilә paralel<br />
şәkildә mәşğul olur, “Romantizm vә folklor” adlı kitab çap etdirib şifahi vә yazılı sәnәt әlaqәlәrinә aid maraqlı qәnaәtlәr<br />
irәli sürür.<br />
Azәrbaycan folklorunun ümumtürk, ümumşәrq vә ümumdünya kontekstindә öyrәnilmәsi aktual problemlәrdәn<br />
biri olaraq qalmaqdadır. Düzdür, bu sahәdә xeyli sәmәrәli iş görülüb. Q.Paşayevin Azәrbaycan–İraq–türkman,<br />
A.Nәbiyevin Azәrbaycan–özbәk, A.Cәmilin Azәrbaycan–qırğız, M.Seyidov, İ.Abbaslı, F.Fәrhadovun Azәrbaycan–<br />
ermәni, V.İbrahimovanın Azәrbaycan–ingilis folklor әlaqәlәrinә aid tәdqiqatları bu sahәdә görülmüş sәmәrәli işin<br />
sәciyyәvi nümunәlәridir. Bu nümunәlәrdә, adәtәn, qarşı tәrәfә Azәrbaycan folklorunun gözü ilә baxılır, müqayisәli<br />
tәhlil әsasında tәrәflәrin oxşar vә fәrqli cәhәtlәri üzә çıxarılıb ümumilәşdirilir. Belә tәhlil vә ümumilәşdirmәlәr,<br />
hәmçinin müxtәlif xalqlara aid tәrcümә kitabları imkan verir ki, Azәrbaycan folkloru ümumtürk, ümumşәrq vә<br />
ümumdünya folklorunun tәrkib hissәsi kimi araşdırmalara cәlb edilsin. Son illәrin bir çox tәdqiqatları ikinci vә üçüncü<br />
istiqamәtlә müqayisәdә birinci istiqamәt (ümumtürk istiqamәti) üçün müәyyәn qәdәr elmi bazanın yaranmasından<br />
xәbәr verir. Ümumtürk istiqamәti üçün bazayaradıcı tәdqiqatlar sırasında F.Bayat, C.Bәydili, S.Xavәri vә b.<br />
folklorşünasların şamançılıq vә sufiliklә bağlı tәdqiqatlarını xatırlamaq olar. Mәhz şamançılıq vә sufilik qaynaqlarını<br />
ciddi şәkildә nәzәrә almağın hesabına “Türk mifoloji sözlüyü” (C.Bәydili), “Türk mifoloji sistemi” (F.Bayat), “Oğuz<br />
mifologiyası” (S.Rzasoy), “Oğuznamә yaradıcılığı” (Ə.Əsgәr) kimi әsәrlәr, yәni Azәrbaycan mifologiyası vә folklorunu<br />
ümumtürk mifologiyası vә folklorunun tәrkibindә görәn vә dәyәrlәndirәn әsәrlәr ortaya çıxır.<br />
Toplama, tәrtib, nәşr vә tәdqiqat işlәrindә dünya folklorşünaslığının meyarlarına әsaslanmaq Azәrbaycan<br />
folklorşünaslığına mәşğul olduğu predmeti fәrqli mövqelәrdәn qiymәtlәndirmәk imkanı verir. Fәrqli mövqelәrdәn biri<br />
şifahi xalq әdәbiyyatını folklor adının ehtiva etdiyi digәr sahәlәrlә (xalq musiqisi vә rәqslәri, xalçaçılıq, dulusçuluq,<br />
misgәrlik, xalq memarlığı, xalq tәbabәti, xalq mәtbәxi vә s. ilә) vәhdәtdә öyrәnmәkdir. Şifahi әnәnәnin müxtәlif sahәlәr<br />
üzrә izlәnilmәsi, etnoqrafik materialların ciddi şәkildә nәzәrә alınması şifahi әdәbiyyatı hәrtәrәfli öyrәnmәyә yaxından<br />
kömәk edir.<br />
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT:<br />
1. P.Əfәndiyev. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı. Bakı: Elm vә tәhsil, 2012<br />
2. İ.Abbaslı. Folklorşünaslıq/Azәrbaycan әdәbiyyatı tarixi. 1-ci cild. Bakı: Elm, 2004<br />
3. H.Zeynallı. Seçilmiş әsәrlәri, Bakı: Yazıçı, 1983<br />
4. Y.V.Çәmәnzәminli. Əsәrlәri. 3 cilddә, 3-cü cild, Bakı: Elm, 1977<br />
5. Дж.Коккьяра. История фольклористики в Европе. Москва: Изд-во Иностранной литературы, 1960<br />
6. Azәrbaycan mifoloji mәtnlәri. Tәrtib edәni, ön sözün vә şәrhlәri müәllifi A.Acalov. Bakı: Elm, 1988<br />
19
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞININ DÜNƏNİ VƏ BUGÜNÜ<br />
Xülasә<br />
Avropada XVIII әsrin sonu, XIX әsrin әvvәllәrindәn formalaşmağa başlayan folklorşünaslıq elmi Azәrbaycanda<br />
XIX әsrin sonları, XX әsrin әvvәllәrindә tәşәkkül tapmışdır. İlkin mәrhәlәdә folklorşünaslıq, әsasәn, folklor mәtnlәrinin<br />
toplanmasından, tәrtib vә nәşr olunmasından, nәşr olunmuş mәtnlәrә elmi münasibәt bildirilmәsindәn başlamışdır.<br />
Mәqalәdә Azәrbaycan folklorunun XIX әsrin әvvәllәrindәn başlayaraq öncә sistemsiz şәkildә (Əndәlib Qaracadaği<br />
әlyazması, SMOMPK, “Kәşkül”, “Mәktәb”, “Dәbistan” vә b. dövri mәtbuat nümunәlәri), daha sonra sistemli olaraq<br />
(H.Zәrdabi vә M.F.Axundov toplamaları) toplanıb çap olunması tarixinә nәzәr salınır. XIX әsrin sonlarından çap<br />
olunmağa başlayan folklor kitabları (M.Qәmәrli. Atalar sözü. İrәvan, 1899 vә b.), dәrsliklәrdә xalq әdәbiyyatı<br />
nümunәlәrindәn istifadә әnәnәsi (“Kitabi-türki” (1852), “Vәtәn dili” (1882-1888), “Uşaq bağçası (1898), “Balalara<br />
hәdiyyә” (1912)) dә mәqalәnin tәdqiqat obyekti olmuşdur.<br />
XX әsrin әvvәllәrindә Azәrbaycanda folklorşünaslıq elminin inkişafında H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz,<br />
H.Əlizadә kimi әdәbiyyatşünasların, hәmçinin Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәtinin ardıcıl, sistemli fәaliyyәti<br />
dә mәqalәdә işıqlandırılmışdır. Müәllif XX әsrin sonları vә XXI әsrin әvvәllәrindә (M.Tәhmasib, P.Əfәndiyev, M.Seyidov,<br />
İ.Abbaslı, A.Nәbiyev vә b.) Azәrbaycan folklorşünaslığının ümumi mәnzәrәsini dә yaratmağa çalışmışdır.<br />
Açar sözlәr: Azәrbaycan, folklorşünaslıq, folklor mәtni, toplama, tәrtib, nәşr<br />
ПРОШЛОЕ И НАСТОЯЩЕЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ФОЛЬКЛОРИСТИКИ<br />
Резюме<br />
Фольклористика, как наука, сформированная в Европе в конце XVIII – начале XIX века, в Азербайджане<br />
начала формироваться в конце XIX – начале ХХ века. На первом этапе развитие фольклористики, в основном<br />
выражалась собиранием, составлением и изданием фольклорных текстов.<br />
В статье рассматривается история спорадического (рукопись Андалиба Караджадаги, СМОМПК, газеты<br />
«Кашкул», «Мектеб», «Дебистан» и другие периодические издания) и систематического (собрания М.Ф.Ахундова<br />
и Г.Зардаби) собирания и издания Азербайджанского фольклора. Фольклорные книги, изданные с конца<br />
XIX века (М.В.Гемерли. Пословицы. Иреван, 1899), а также традиция использования образцов в учебниках<br />
(«Китаби-турки» (1852), «Ветен дили» (1882-1888), «Ушаг багчасы» (1898), «Балалара хедиййе» (1912)) были<br />
избраны объектом исследования.<br />
В статье также была освещена периодическая, систематическая деятельность таких исследователей как<br />
Х.Зейналлы, В.Хулуфлу, С.Мумтаз, Г.Ализаде и Общества Изучения и Исследования Азербайджана в развитии<br />
фольклористической науки начала ХХ века в Азербайджане. Автор также делает общий обзор Азербайджанского<br />
фольклора конца ХХ (М.Тахмасиб, П.Эфендиев, М.Сеидов, И.Аббаслы, А.Набиев и др.) и начала XXI<br />
века.<br />
Ключевые слова: Азербайджан, фольклористика, фольклорный текст, собирание, составление, издание<br />
PAST AND PRESENT TIME OF AZERBAIJAN FOLKLORE<br />
STUDY SUMMARY<br />
The science of folkore-study beginning to be appeared in Europe from the end of the 18th century and the beginning<br />
of the 19th century,but in Azerbaijan it began to be formed from the end of the 19th century and at the beginning of<br />
the 20th century. Especially during the first stage the folklore-study began to inform about the collecting of folklore<br />
texts,compiling and publishing,the scientific considerations to the published texts.<br />
In the article the collecting and publishing history of Azerbaijan folklore from the beginning of the 19th century<br />
is looked through in unsystematical form (Andelub Garajadagi's handwriting, SMOMPK, "Keshkul", "Mekteb", "Debistan<br />
and other periodical press examples), later it is investigated in systematical form (collections by H.Zardabi and<br />
M.F.Akhundov).<br />
Folklore books beginning to be published from the end of the 19th century (M.Gamerli.Atalar sozu(Proverbs).<br />
Irevan, 1899 and others), the usage tradition from folk literature in text-books (Kitabi-turki), (1852), "Veten dili"<br />
(Native language) (1882-1888), "Ushag bagchasi(Kindergarten)", "Gifts to the children" (1992) were also the investigation<br />
object of the article.<br />
At the beginning of the 20th century in Azerbaijan the systematic, methodical activities of H.Zeynalli,<br />
V.Khuluflu,S.Mumtaz,H.Alizade and others,also Organization of Azerbaijan Tedgig ve Tetebbo are lightened. The author<br />
tries to create the general view of Azerbaijan folklore-study of the end of the 20th century and the beginning of<br />
the 21st century (M.Tahmasib, P.Afandiyev, M.Seyidov, I.Abbasli, A.Nabiyev and others).<br />
Key words: Azerbaijan, folklore -study, folklore texts,collecting, compiling, publishing<br />
20
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
TƏBİƏTDƏN CƏMİYYƏTƏ OYUNUN ANLAMI,<br />
TƏBİƏTİ VƏ ÖZƏLLİKLƏRİ<br />
A. Önsöz<br />
Qarabağda xalq oyunları vә meydan tamaşaları<br />
mövzusuna keçmәdәn öncә oyun qavramı<br />
haqqında elmi-nәzәri (tәbii ki, Qarabağda xalq<br />
oyunları vә meydan tamaşalarından örnәklәrә istinad edәrәk)<br />
mәlumat vermәk lazımdır. Bu nәzәri bazanın gәlәcәkdә xalq<br />
oyunları vә meydan tamaşaları adlandırılan folklor vә sәnәt<br />
növünün mahiyyәt vә anlamını açmaqda böyük rolu olacaqdır.<br />
Çünki oyun qavramı bizim bildiyimizdәn, hәtta tәsәvvür<br />
etdiyimizdәn daha geniş vә әhatәlidir. Türk dünyasında oyunun<br />
tarixi ilә bağlı yazılanlar barәdә әsaslı fikir söylәmәk çәtin olsa<br />
da, oyun haqqında ilk bilgini Kaşqarlı Mahmudun verdiyini<br />
nәzәrә alaraq demәk mümkündür ki, zәngin oyun<br />
mәdәniyyәtimiz XI yüzildәn bilim dünyasının marağına sәbәb<br />
olmuşdur. Kaşqarlı Mahmud “Kitabi-Divanu luğa tit-türk” adlı<br />
әsәrindә (Kaşğarlı, 1991, 386, 491) “Tәpik”, “Köçürmә”,<br />
“Munquz-munquz”, (“Buynuz-buynuz”), “Ötüş” vә s. kimi<br />
oyunların özünәmәxsus xüsusiyyәtlәri haqqında mәlumat<br />
vermәklә oyunun türklәrdә әskidәn var olduğunu göstәrmәk istәmişdir. Burada oyun terminini bugünkü mәnasında ilk dәfә<br />
XI yüzildә Kaşqarlı Mahmudun işlәtdiyini dә qeyd etmәk lazımdır. Avropada isә bu terminin işlәnmә tarixinin XIII yüzildәn<br />
öncәyә getmәdiyi mәlumdur.<br />
Kaşqarlı Mahmuddan bir qәdәr sonra yazılan vә Aşıq Paşaya aid edilәn bir risalәdә dә (Bax: Levend, 1955) olduğu kimi,<br />
oyunun fәlsәfәsinin, semantikasının, özәlliyinin vә әhatә dairәsinin ilahi bir mәnşә ilә izah edilmәsi türklәrin oyuna bir neçә<br />
yüz il әvvәllәrdәn bugünkü Avropanın gözü ilә baxdığını isbat edir.<br />
1. Oyun nәdir<br />
Füzuli BAYAT,<br />
filologiya elmlәri doktoru, professor<br />
İlk başda sadә görünәn bu sualın cavabının, әslindә, bilindiyindәn daha mürәkkәb, daha geniş olduğu bir hәqiqәtdir.<br />
Azәrbaycanda xalq oyunları adı verilәn vә daha çox rәqsin nәzәrdә tutulduğu bu termin bütün insan fәaliyyәtini әhatә<br />
edәn geniş anlamlı oyunun yalnız bir növüdür. Oyun mәdәniyyәtin әn qәdim növü olmaqdan daha çox, mәdәniyyәtdәn öncә<br />
yaranmış vә hәtta mәdәniyyәti formalaşdırmış insan fәaliyyәtidir. Oyunun düşünәn (homo sapiens) vә alәt düzәldәn insandan<br />
(homo faber) daha öncә tarix sәhnәsinә çıxdığı vә hәtta düşünәn insanın özünün oynayan insan (homo ludens) olduğu bәzi<br />
araşdırıcılar tәrәfindәn qeyd olunmuşdur (Bax: Huizinga, 2013). Oyun nә olursa-olsun, nә formada oynanırsa-oynansın, onun<br />
fәlsәfәsindә insanın ciddi olmayan, ancaq bәlli qaydalara tabe olan bir fәaliyyәtinin olduğu aydın olur. Belә ki, oyun, mәlum<br />
vә mәşhur fikrә görә, ciddi olan hәr şeyin tәrsidir. Hәtta ritual mәzmunlu, törәnsәl mahiyyәtli oyunlar belә nә qәdәr ciddi<br />
olursa-olsun, bir oyun olduğu üçün insan fәaliyyәtinin ciddiliyinә tәrs mütәnasibdir.<br />
Müasir sivilizasiyanın qaynağının oyun olduğunu nәzәrә alaraq oyun adı altında nәlәrin nәzәrdә tutulduğuna diqqәt<br />
etmәk lazımdır. Oyun dedikdә, hәr halda daha çox rәqs, taxta, stolüstü, kart, aşıq, şahmat, top oyunları, kәndirbazlıq,<br />
mәzhәkәlәr vә s. nәzәrdә tutulur. Bundan başqa, bir dә monoloq vә dialoqlardan ibarәt bir vә ya bir neçә adamın göstәrdiyi<br />
tamaşaya da oyun, yaxud meydan tamaşası deyilir. Meydan tamaşaları oyunun fәlsәfi, tәhkiyәli, ciddi, öyrәdici tәrәfidir.<br />
Burada әsaslı bir fәrqi dә qeyd etmәk lazımdır. Oyunçu oyunun bir parçası olduğunu, oyun oynadığını bilir. Mәsәlәn,<br />
“Bәnövşә”, “Dirәdöymә”, “Əl üstә kimin әli”, “Çilingağac” vә s. oyunlarda olduğu kimi. Tәhkiyәli, teatrlaşdırılmış, qismәn<br />
dә sәhnәlәşdirilmiş, mәsәlәn “Kosa-kosa”, “Tәnbәl qardaş”, “Qaravәlli”, “Xıdır Nәbi” oyunlarında isә oyunçu rol oynadığını,<br />
başqa bir kişiliyә dönüşdüyünün fәrqindәdir. Oyun oynamaqla rol oynamaq fәrqli-fәrqli şeylәrdir.<br />
Bәzi bilim adamlarına görә, oyun insanın toplanmış enerjisini atmaqdır, bәzilәrinә görә, insanın tәqlidi iç dünyasının bir<br />
bәnzәridir, bәzilәrinә görә, oyun rahatlanmanın bir formasıdır, bәzilәrinә görә, oyun gәnclәri vә ya yeniyetmәlәri gәlәcәk<br />
yaşama hazırlamaqdır. Bәzilәrinә görә isә, oyun tәrbiyә etmәk, uşağın estetik zövqünü vә fiziki qabiliyyәtini inkişaf<br />
etdirmәkdir. Ancaq hәr nә olursa-olsun, oyun tarixin başlanğıcından insanlığa yol göstәrmiş vә ritual-mifoloji dünyamızın<br />
әylәncәyә çevrilmiş forması olmuşdur.<br />
Oyunun nә olduğu haqqında bir-birinә bәnzәr, fәrqli, dәyişik fikirlәr mövcuddur. Qısaca olaraq bunları aşağıdakı kimi<br />
qruplaşdırmaq olar: oyunu toplanmış artıq enerjidәn qurtarmaqdan, insanda doğuşdan var olan tәqlidetmә qabiliyyәtindәn, ra-<br />
21
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
hatlama ehtiyacını tәmin etmәkdәn, hәyatın tәlәb etdiyi ciddi fәaliyyәtlәrә hazırlıq mәşqi etmәkdәn, insanın nәfsinә hakim olmaqdan,<br />
hakimiyyәt qurmaqdan, yarışmadan, zәrәrli vәrdişlәrdәn mәsum şәkildә xilas olmaqdan, real hәyatda gerçәklәşdirilmәsi<br />
imkansız olan arzuların süni yolla hәyata keçirilmәsindәn tutmuş mәnlik duyğusunun qorunmasını saxlamağa qәdәr müxtәlif<br />
izahlar verilmişdir (Huizinga, 2013, 17-18). Ancaq bunların hamısının özlüyündә oyunun bir tәrәfini әhatә etdiyinә, bir tәrәfini<br />
qabartdığına görә oyun haqqında tam bilgi vermәkdәn çox uzaq olduğunu da demәk lazımdır. Oyunu bioloji, estetik vә ağlamәntiqә<br />
dayanan bir fәaliyyәt növü hesab etmәk hardasa imkansızdır. O, özü-özlüyündә var olan rasionalla irrasionalın, ağılla<br />
şüuraltının, mәntiqlә doğaclamanın sәrhәdindә gedib-gәlәn vә insanı insan edәn tәk anlayışdır.<br />
Bütün bu çoxtәrәfli, çoxanlamlı funksiyasına vә fәaliyyәt sferasının genişliyinә baxmayaraq, oyun insanın istәr fәrdi,<br />
istәrsә dә kollektiv şәkildә olsun, hәr gün oynadığı bir şey, gündәlik yaşamı deyildir. Hәtta mәdәniyyәtdәn öncә yaranmasına,<br />
in sanın formalaşmasında oynadığı rola baxmayaraq, oyun hәyatın özü dә deyildir. O, yemәk-içmәk, dinlәnmәk, iş, söhbәt vә<br />
s. qәdәr önәmli dә deyildir vә ya başqa şәkildә desәk, bizi onlar qәdәr әhatә etmәmişdir. Hәtta oyunla iç-içә olan heyvanların,<br />
uşaqların da hәyatı başdan-başa oyundan ibarәt deyildir. Oyun boş vaxtın, vaxtı әylәncәli, zövqlü, mәnalı keçirmәnin<br />
mәhsuludur.<br />
Oyun haqqında deyilәnlәrdәn onun nә olduğunu yenә dә J.Huizinganın sözlәri ilә tamamlamaq mümkündür. Oyun<br />
müstәqil şәkildә razılaşdırılan, ancaq tamamilә әmredici qaydalara uyğun olaraq müәyyәn bir zaman vә mәkan sәrhәdlәri<br />
içindә hәyata keçirilәn, mütlәq bir mәqsәdә yönәldilmiş, bir hәyәcan vә sevinc duyğusu ilә “gündәlik hәyat”dan qoparaq<br />
“başqa cür olmaq” bilincinin hakim olduğu, iradәyә tabe olan bir hadisә vә ya fәaliyyәtdir (Huizinga, 2013, 50). Huizinganın<br />
bu tәrifi oyunun varlığını açmağa xidmәt edәn bacarıq, güc, iradә, әylәncә kimi qavramları da bәrabәrindә gәtirir.<br />
Oyunların bәzilәrindә güc, cәsarәt, bacarıq, dözümlülük, bilmәklik, hәtta şans da önәmli rol oynayır. Burada qeyd<br />
olunması vacib olan bir mәsәlә dә mәqsәdindәn, funksiyasından, mәnasından, formasından asılı olmayaraq, hәr bir<br />
müsabiqәnin oyun olmasıdır. Müsabiqәnin ritual bağlamlı bir növü dә tapmacalardır. Bu gün folklorun epik növünә aid<br />
edilmәsinә baxmayaraq, bu qәlib ifadәlәr, әslindә, bir zәka oyunudur. Huizinganın da yazdığı kimi, “Tapmacanın bir qayda<br />
olaraq vә kökü baxımından qutsal bir oyun olduğu, yәni tapmacanın oyunu ciddi hәyatdan ayıran sәrhәdin o biri tәrәfindә yer<br />
aldığı nәticәsinә gәlә bilirik” (Huizinga, 2013, 65). Epik mәtnlәrdә süjet yaradan element, әylәncә ünsürü olmasına baxmayaraq,<br />
tapmacalar oyun xarakterini itirmәz. Bir az yoxlama, bir az әylәnmә, bir az da süjet yaradan element kimi tapmacalar<br />
Qarabağdan toplanan nağıllarda daha yayğındır. Padşahın “Ən şirin şey nәdir? Ən acı şey nәdir” tapmaca-sualına kiçik qızın<br />
dil gәtirmәsindә olduğu kimi. Vә ya quyuya düşәn qәhrәmana divin “әn gözәl şey nәdir?” - tapmaca-sualına qәhrәmanın<br />
“könül sevәn göyçәk olar” cavabı tapmacaların ağlı yoxladığı kimi, olumla ölümün sәrhәdindә olduğunu da göstәrir. Bu zәka,<br />
ağıl oyunu olmasını isbatlayan әsas kod tapmacanın insan ömrünü, dünya haqqında düşüncәlәri, fәlsәfәni, ağlı ehtiva etdiyindә<br />
qorunmuşdur. Tәbii ki, bütün bunlar tapmacaların özünün strukturundan da görünmәkdәdir.<br />
Tapmaca vә ya soru-cavab tipli oyunlardan әn geniş yayılanlarından biri dә aşıq әdәbiyyatında “dedim-dedi” tipli sorucavab<br />
oyunudur. Bu soru-cavabda aşığın xәyali bir oyun qurduğu, özünün hәm oyunçu, hәm dә tamaşaçı olduğu görünür. Ən<br />
spesifik zәka oyunu ki, burada bütün tәsәvvüfi, dini, dünyәvi, astronomik, әdәbi, tarixi biliklәr sınağa çәkilir, bu oyuna aşıq<br />
yaradıcılığında qıfılbәnd deyilir. Qıfılbәndlәr aşıqlığın bilgi yarışması, elmi vә zәka üstünlüyünü göstәrmәk, zәka yarışını elә<br />
zәkasının gücü ilә dә qazanmaqdır.<br />
Oyun haqqında daha geniş mәlumat da vermәk mümkündür, ancaq deyilәnlәr dә Azәrbaycanda, xüsusәn dә Qarabağda<br />
oyun vә tamaşaların mahiyyәtini açmağa yetәrlidir. Belәliklә, oyun cәmiyyәt hәyatını vә dünyanı qavrama, özünәmәxsus<br />
biçimlәndirmә vә bu biçimin ifadә tәrzidir.<br />
2. Oyunun insan fәaliyyәtindә rolu<br />
Oyun insanın insan olmasında, bәlkә dә, әn әsas mәdәni fәaliyyәt növüdür vә insanın tam şәkildә formalaşmasını tәmin<br />
edәn ünsürdür. Hәr bir oyun (ritual, әylәncә, ciddi, kollektiv, tәkbaşına, oturaq, atüstü oynanan oyunlar) müәyyәn bir qayda<br />
daxilindә keçirilir. Oyun, heç bir şeydәn asılı olmayan müstәqil bir fәaliyyәt sahәsidir. Müstәqil sahә olduğu üçündür ki, onun<br />
öz qayda vә qanunları vardır. Vә “oyun öz hәqiqәtini hakim olan mәntiqin, bilgi qaydalarının zorla qәbul etdirdiyi sistemdәn<br />
kәnarda axtarır vә tapır. Hәr zaman o, hakim sistemin basqısından çıxma, ona alternativlәr yaratma cәhdindәdir vә ona görә<br />
dә sistemin tәtbiqçilәri tәrәfindәn “ciddiyyәtsizlikdә” ittiham edilir” (Zeytinoğlu, 2014, 127). Qayda oyunun әn önәmli ünsürüdür,<br />
o pozularsa, oyun dağılar, ondan heç bir şey qalmaz. Oyun müәyyәn bir dövrdә yarandığından öz dövrünün<br />
özәlliklәrini yansıdır, öz dövrünün qaydalarını formalaşdırır. Oyun nә qәdәr müstәqil sahә olsa da, tarixi, iqtisadi, sosial şәrait<br />
ona öz tәsirini göstәrir. Zaman keçdikcә hәr bir oyun tәkmillәşir, bir şeylәr itirdiyi kimi, yeni әlavәlәr dә qazanır, bәzәn<br />
anlamını dәyişmәyә, yeni bir oyuna dönüşmәyә qәdәr gedib çıxır. O, cәmiyyәtin bütün xüsusiyyәtlәrini – tarixini,<br />
psixologiyasını, milli fәrqliliklәrini, milli tәfәkkürünü, zövq anlayışını, estetik düşüncәsini özündә yaşadan әsas ünsürә çevrilir.<br />
Tәbii ki, oyun tarixi, sosial, iqtisadi, dini vә siyasi şәraitdәn asılı olaraq dәyişә bilir. Hәr halda oyun tәqribәn:<br />
1. İnsanın tәbiәtlә әlaqәsini<br />
2. İnsanların gündәlik hәyat fәaliyyәtini, mәişәtini<br />
3. Dini vә kult xarakterli düşüncәlәrini<br />
4. Fiziki, zehni inkişafını, bacarığını<br />
22
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
5. Hәrbi hazırlığını<br />
6. Əylәncә ehtiyacını vә s. әks etdirir (And, 2012, 35).<br />
Buna baxmayaraq, oyunun daha kiçik sahәlәri dә vardır ki, bunlar geniş mәnada insan hәyatı ilә bağlıdır. Ancaq xüsusi<br />
olaraq vurğulamaq lazımdır ki, oyun insanın müstәqil, sәrbәst fәaliyyәti olsa da, tarix boyunca heç bir zaman gerçәk hәyatdan<br />
uzaq olmamışdır. Oyuna bu aspektdәn baxdığımızda onun hәyatımızdakı yeri, önәmi daha açıq qavranmış olur.<br />
3. Oyunun tәbiәti<br />
İnsan sәnәtindәn, tәhsilindәn, cinsindәn, dini inancından, milli mәnsubiyyәtindәn, yaşından asılı olmayaraq bu vә ya<br />
digәr dәrәcәdә öyülmәyi, tәqdir olunmağı sevir. Oyun vә oyunu oynayan bu baxımdan qazanmaqla, әylәnmәklә, bir şeylәr<br />
öyrәnmәklә, öz üstünlüyünü nümayiş etdirmәklә bәrabәr, әn әsaslısı, öyülmәyi, tәriflәnmәyi, tәqdir qazanmağı gözlәyir. Oyunun<br />
tәbiәtindә öyülmәk әsasdır. Bu, hәm dә oyunun şәrәfinә, oyunun fәlsәfәsinә uyğundur. Şәrәf oyunu udmaq vә bunun<br />
arxasınca da tәqdir toplamaqdır, daha doğrusu, oyunçu şәrәf anlayışını oyunun mәrkәzinә gәtirmәklә öncә üstünlüyünü<br />
tәsdiqlәmәyi, sonra da oyunu necә qazanmağı düşünür.<br />
Oyun insanın bioloji deyil, mәdәni ehtiyacıdır. Ancaq heyvanlar vә uşaqlar bioloji ehtiyaclarını tәmin etmәk üçün<br />
oyun oynarlar. Ona görә dә cәmiyyәtin hәlә tam üzvü olmayan uşaqlar vә tәbiәtin ayrılmaz parçası olan heyvanların oyunu<br />
mәdәniyyәtdәn daha öndәdir, çünki yer üzәrindә insanların olmadığı vaxtlarda da heyvanlar, balıqlar vә quşlar oyun<br />
oynayırdılar. Hәr halda, formul öncә oyun, sonra mәdәniyyәt şәklindәdir. Huizinga bunu sadә şәkildә belә izah edir: “Oyun<br />
mәdәniyyәtdәn daha öncәdir. Çünki mәdәniyyәtin anlamını nә qәdәr daraltsaq da, o bütün hallarda insan cәmiyyәtinin varlığına<br />
borcludur vә heyvanlar onlara oyun oynamağı öyrәtmәk üçün insanın gәlmәsini gözlәyib durmamışlar” (Huizinga, 2013, 16).<br />
O halda mәdәniyyәtin әn böyük fenomeni yenә dә oyundur, hәtta sivilizasiyanın oyun anlayışına әsaslı heç bir şey әlavә<br />
etmәdiyini dә vurğulamaq lazımdır. Buna baxmayaraq, insanların durmadan yenilәdiyi, bitmәyәn, tükәnmәyәn bir şey varsa,<br />
o da oyundur.<br />
Tәbiәtlә cәmiyyәtin ortaq nöqtәsi mәhz oyundur, çünki heyvanlar da insanlar kimi oynayır, onların da oyunlarında<br />
öyrәtmәk, tәrbiyә etmәk, әylәnmәk, kollektiv şәkildә oynamaq vardır vә tәbii ki, bu oyunlar daxili tәlәbatdan doğduğu<br />
üçün “ciddi”dir. Eyni ilә quşlar vә balıqlar da hәm fәrdi, hәm dә toplu şәkildә oynayırlar. Körpәlәrin dә oyunu mәhz daxili<br />
bir tәlәbat nәticәsindә ortaya çıxır. O halda oyun ağlın mәhsulu olmaqdan daha çox şüuraltı bir fәaliyyәtdir, irrasionaldır.<br />
Böyüklәrin oyunu isә bilincli vә könüllü bir işdir. Ona görә dә insanların oynadığı bәzi oyunların ağlın, zәkanın mәhsulu<br />
olduğunu da unutmamaq lazımdır. Oynayan insanın oyunda әsas “qazancı”, hәr halda, zövq almaqdır. Zövq almaq hәm heyvanlarda,<br />
hәm uşaqlarda, hәm dә böyüklәrdә ortaq, birlәşdirici nöqtәdir.<br />
Oyunun tәbiәti dedikdә, bir çox ünsürün bir yerdә toplusu nәzәrdә tutulur. Belәliklә, mübarizә, tәmsil, tәqlid, tәhrik,<br />
yarışma, әylәnmә, zövq alma, bununla bәrabәr güc, bacarıq, çeviklik, zәka vә s. dә oyunun tәbiәtini tәyin edәn<br />
elementlәrdir. Burada oyunun әn başlıca iki ünsüründәn dә söz açmaq lazımdır. Bunlardan biri bütün oyunlar üçün müştәrәk<br />
olan müvәffәqiyyәt mәsәlәsidir. Əslindә, hәm fәrdi, hәm kollektiv, hәm stolüstü, hәm atüstü, hәm tale, hәm qumar, hәm rәqs,<br />
hәm dә tәhkiyәli oyunlarda müvәffәqiyyәt, yәni bacarıqlı olmaq şәrtdir. Belә olmasa, oyun deyilәn bir şey dә olmaz. Mәsәlәn,<br />
Qarabağda mәşhur olan çövqan/çovkan, papaqaldıqaç vә cirit oyunlarında çeviklik, bacarıq, güc, ağıl әsasdır vә bunlar uğurun<br />
şәrtidir.<br />
Müvәffәqiyyәt vә bacarıq da bәrabәrindә oyunun ikinci bir ünsürünü gәtirir. Bu da oyunda qazanmaq, oyunu udmaqdır.<br />
Qazanmaq oyunçunun әn böyük istәyidir vә oyunda böyük bir ehtirasla gerçәklәşdirilmәyә çalışılır. Qazanmaq ritual içәrikli<br />
zehni oyunlarda ölümә qalib gәlmәk, yoxluğu, xaosu kosmosun lehinә dәyişә bilmәkdir. Hәtta konkret bir mәqsәdi olmayan<br />
oyunlarda da müvәffәq olmağı bacarmaq vә qazanmaq hәr şeydәn öndәdir. Çünki qazanmaq psixoloji olaraq rahatlama,<br />
fiziksәl vә ya zehinsәl olaraq da üstünlüyünü isbat etmәk demәkdir. Mәsәlәn, Qarabağda çox oynanan beşdaş oyununda, aşıq<br />
atma oyununda, yumurta döyüşdürmә vә ya qataraqoyma oyunlarında qazanılan daşlar, aşıqlar vә ya yumurtalar deyil, oyundur,<br />
çünki son hәdәf oyunun ayrı-ayrı elementlәri deyil, özüdür. O halda mәntiqi vә mәnәvi, fiziki vә psixoloji aspektdәn<br />
yanaşdıqda, oyunun mәqsәdi elә qazanmaqdır, qalib olmaqdır. Bu isә oyunun tәbiәti etibarilә çoxanlamlı vә çoxfunksiyalı<br />
olduğundan xәbәr verir.<br />
4. Ciddiyyәt vә oyun<br />
Oyun indiyә qәdәr ciddi olan işin, ciddi olan әmәk prosesinin tәrsi kimi başa düşülmüş, bunların biriylә әylәncә,<br />
digәriylәsә ciddi iş-güc anlaşılmışdır. Hәtta Avropada oyun nәzәriyyәlәri dә oyunu ciddi olanın tәrsi kimi tәqdim etmişlәr.<br />
Ancaq ciddi kimi qәbul etdiyimiz çox şeyin dә oyun olduğunu bilmәk lazımdır. Ən ciddi bir iş kimi qәbul edilәn dini rituallar,<br />
dini ibadәtlәr dә, әslindә, oyundur. Hәlә ciddi oyunları – şahmatı, bayram törәnlәrini, mәrasim göstәrilәrini dә buraya әlavә<br />
23
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
etsәk, oyunun bilinәndәn daha geniş anlayış olduğunu qәbul etmәk lazım gәlәcәk. İnsan fәaliyyәtinin әsas özәlliyini özündә<br />
birlәşdirәn oyun da, yuxarıdakı örnәklәrdәn göründüyü kimi, bir çox halda ciddi ola bilir. Hәtta oyunu bütövlükdә ciddi bir<br />
fәaliyyәt növü adlandırmaq olar. Bir yerdә ki qayda var, bir yerdә ki qaydanın pozulması oyunun pozulmasına sәbәb olur,<br />
demәk ki, o, ciddi bir şeydir. Hәlә oynayanların oyun oynadıqlarını bilmәlәrinә baxmayaraq, ciddi bir oyun oynadıqlarını<br />
bilmәlәri ayrı bir şeydir. Nәrd oynayan da, futbolçu da, cirit, çovkan oynayanlar da, kart oynayan qumarbaz da, rol oynayan<br />
aktyor da, uşaqlar da, bir sözlә, hәr kәs ciddi oynamaqda, qazanmaq, udmaq, birinci olmaq istәyindәdir.<br />
Hәtta ov kimi insan hәyatının önәmli ünsürü olan fәaliyyәt dә ciddi bir oyun kimi başa düşülür. Hәlә yakutlarda adı oyun<br />
olan şamanın xәstәni sağaltmaq üçün keçirdiyi kamlığı heç kim әylәncә, boş vaxt keçirmә, yarışma adlandıra bilmәz.<br />
Çünki şamanın kamlığı (oyunu) ciddi bir işә – xәstәni sağaltmağa, gәlәcәk haqqında bilgi vermәyә, toplumu fәlakәtdәn<br />
qurtarmağa yönәldilmişdir (Bax: Bayat, 2006). Hәr halda, kamlıq zamanı şamanın yarışı bir şey varsa, o da zamanla, ötәki<br />
dünya ilә, görünmәz alәmin varlıqları ilәdir. Bu baxımdan şamanın göstәrisi ciddi bir oyundur. Bir sözlә, kollektivin, geniş<br />
mәnada xalqın hәyatı oyunla, hәm dә ciddi şәkildә tәmsil edilir.<br />
Bu mәsәlәni özәtlәmiş olsaq, ciddiyyәtdә oyun yoxdur vә ya qısıtlıdır, oyunda isә ciddilik var hökmünә vara bilәrik.<br />
Yuxarıda da deyildiyi kimi, oyunda qaydalara әmәl etmәk, zamanı vә mәkanı dәyişmәmәk vә s. buna misal ola bilәr. Tәbii<br />
ki, mәsәlәni bir az yumşaltmış olsaq, o zaman belә demәk mümkündür: oyun ciddi olmasa da, onun qaydaları ciddidir.<br />
5. Oyunda zaman vә mәkan<br />
Oyunun başlanğıcı vә sonu varsa, oynandığı müәyyәn bir mәkanı varsa, demәk ki, oyun zaman (başlar vә bitәr) vә mәkan<br />
(küçәdә, meydanda, otaqda, çayxanalarda, qәhvәxanalarda, özәl olaraq ayrılmış yerlәrdә, qutsal mәkanlarda vә s. yerlәrdә<br />
keçirilir) qavramı içindә mövcuddur. Oyun müәyyәn bir zamanda vә müәyyәn bir mәkanda müәyyәn bir qayda daxilindә<br />
mövcuddur. Bәzi ritual-mifoloji mәzmunlu oyunların hәm zamanı, hәm dә mәkanı qutsal hesab edilir. Qutsal bir mәkanda<br />
oynanan oyunlar iştirakçıları başqa bir dünyaya götürür. O baxımdan ibadәt, dini ayinlәr bir göstәri, bir teatral oyundur. Oyun<br />
zaman vә mәkan baxımından bizim dünyamızdan ayrılmışdır. Onun xüsusi qaydaları olan özәl bir dünyası vardır.<br />
Mәkan adi dә olsa, qutsal da olsa, o, oyun dünyası içindәdir vә ona görә dә oyunçular bir anlığa da olsa, oyun oynadıqlarını<br />
unutmuş olurlar. Qutsal zaman oyunda daha çox bayram larda, rituallarda görünür. Bayramda, rituallarda hәr kәsin әhvalruhiyyәsindәki<br />
dәyişiklik o gün vә ya o saatlar üçün qutsal bir atmosfer içindә olmaqla әlaqәlidir.<br />
Zaman vә mәkan sәrhәdi olan oyunun mütlәq qaydası vardır. Bu qayda böyüklәrin oyunlarına aid olduğu kimi, uşaq<br />
oyunlarına da aiddir. Bәzi ritualların ki, onlar da qutsal oyun anlayışı içindә zikr edilmәlidir, dәyişmәyәn vә ya hәr kәsin<br />
qәbul etdiyi qutsal mәkanı vә qutsal zamanı var. Ritual, bayram, törәn vә s. dini özәllikli, qutsal da olsa, oyundan fәrqsizdir<br />
vә oyundan fәrqsiz olsa da, bu, bir ritualdır. Xalq oyunları ovçuluq, qonar-köçәrlik, oturaq әkinçilik vә s. ilә bağlı rituallar<br />
kontekstindә meydana çıxmış, uzun bir yol keçәrәk bugünә qәdәr dәyişmәlәrә, әlavәlәrә mәruz qalmışdır. Ancaq onu da<br />
demәk lazımdır ki, oyunlar mәdәniyyәtin digәr kodlarına baxdıqda daha gecdәyişәndir.<br />
Oyunun qutsal zamanı vә mәkanı baxımından sәma vә sәmahların xüsusi yeri vardır. Belә ki, hәm mövlәvi sәmaları,<br />
hәm dә әlәvi-bәktaşı sәmahları özәl günlәrdә vә özәl mәkanlarda keçirilir. Tәbii ki, son zamanlarda teatrlaşan sәmahların<br />
sәhnәlәrdә vә müxtәlif tәdbirlәrdә keçirilmәsi hәm onun ritual tәmәlinә, hәm dә zaman vә mәkanına tәsir göstәrmişdir. Bu<br />
da sәmahların yayğınlaşdırılması, mәşhurlaşdırılması ilә bağlıdır. Əlәvi-bәktaşi әnәnәsindә iki, dörd, altı, sәkkiz adamla<br />
qadınlı-kişili oynanan sәmahlar vardır. Rәqs oyunları içindә dini-tәsәvvüfi oyunlardan sәma vә sәmahlar daha çox yayılmışdır.<br />
Azәrbaycanda Seyid Nigariyә bağlı tәriqәt mәnsublarının Qazax bölgәsinin Aslanbәyli kәndindә, Gürcüstanın Qaraçöpündә<br />
vә Gürcüstanla sәrhәd Ermәnistanda nәqşbәndi zikrlәri zamanı oynanan özәl rәqslәri vardır ki, bunların da mәzmunu<br />
tәsәvvüfidir vә zaman-mәkan baxımından dәyişmәzdir.<br />
Oyunun bir ortaq nöqtәsi dә, onun fәrqliliyinә baxmayaraq, özünәmәxsus qaydalarının olmasıdır. Hәr oyunun qaydası<br />
mütlәqdir, oyunçular tәrәfindәn qәbul edilmәsi şәrtdir. Əks halda qaydanın pozulması, dәyişdirilmәsi oyunun pozulması<br />
demәk olar. Oyunun qaydası mütlәq olduğu kimi, oynayanlarda şübhә doğurmamalıdır, yoxsa oyunçu özünü oyun dünyasında<br />
hiss edә bilmәz vә oyun sehrini, zövqünü, әzәmәtini, gözәlliyini, estetikliyini itirәr.<br />
B. Sonsöz<br />
İlk insanla yaşıd olan oyun, bәlkә dә, yeganә mәdәniyyәt növüdür ki, dünyada, bütün xalqlarda mövcuddur vә bir çoxları<br />
da bir-birinә bәnzәr özәllik göstәrmәkdәdir. Oyun, sadәcә olaraq әylәnmә, öyrәnmә, yarışma, qalib olma da deyildir. O,<br />
tәbiәtin vә cәmiyyәtin müştәrәk, birlәşdirici ünsürüdür. Oyunla verilәn mesaj, dünyagörüş, qavrama, zehni inkişaf hәlә tam<br />
şәkildә araşdırılıb ümumilәş dirilmәmişdir. Buna baxmayaraq, oyun bugünkü forması vә anlamıyla xalqın hәyat vә mәişәtinin<br />
müxtәlif sahәlәrini, ayrı-ayrı ritualları, şәnliklәri әks etdirәn folklorun әski janrı kimi anlaşılmaqdadır. Ona görә dә oyuna<br />
әylәncә dünyamızın bir yansıması kimi baxmışıq, onun dәrin fәlsәfi mәzmununa, geniş funksiyasına, mәdәniyyәtdәki roluna<br />
24
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
az fikir vermişik. Cәmiyyәt hәyatının çox müxtәlif inkişaf mәrhә lәlәrini, insanların dünyaya fәlsәfi baxışlarının, dünyagörüş<br />
vә etiqadlarının, rituallar dünyasının bir tәqlidi, yansıması olan oyun, әslindә, bütün canlı alәmin – heyvanların, quşların,<br />
balıqların vә s. sövq-tәbii oynadığı izahı çәtin fenomenal hadisәdir.<br />
Qısacası, milli oyunlarda mәdәniyyәt tariximiz, dünyagörüşümüz, psixologiyamız, әhval-ruhiyyәmiz, әylәncә dünyamız<br />
vә s. әks olunmuşdur.<br />
Qaynaqça<br />
And M. Oyun ve bügü. Türk kültüründe oyun kavramı, YKY, İstanbul, 2013<br />
Bayat F. Ana hatlarıyla türk şamanlığı, Ötüken, İstanbul, 2006<br />
Huizinga J. Homo Ludens. Oyunun toplumsal işlevi üzerine bir deneme, Ayrıntı, İstanbul, 2013<br />
Kaşgarlı M. Divanu-luğat-it-türk, II c. TDK, Ankara, 1991<br />
Levend A.S. “Aşık Paşaya atfedilen iki risale”, Türk dili araştırmaları yıllığı. Belleten, Ankara 1955<br />
Zeytinoğlu E. “Hileli bir oyun olarak estetik”, Saraydan sokağa oyun, Kabalcı, İstanbul, 2014<br />
TƏBİƏTDƏN CƏMİYYƏTƏ OYUNUN ANLAMI, TƏBİƏTİ VƏ ÖZƏLLİKLƏRİ<br />
Özәt<br />
İnsanın sosial varlıq kimi formalaşmasında әsaslı rol oynayan oyun, mәdәniyyәtdәn dә öncә var olmuş, bütün canlıların ya sövqitәbii,<br />
ya da bilәrәkdәn oynadığı hadisәyә çevrilmişdir. Xalq mәdәniyyәtinin zәngin bölgәlәrindәn biri olan Qarabağda oyun vә meydan<br />
tamaşalarının da ümumi anlamda oynayan insan nәzәriyyәsi baxımından dәyәrlәndirilmәsi vacib mәsәlәlәrdәn biri olduğu üçün oyunun<br />
tәbiәti, insan hәyatındakı rolu, qisacası, oyunun nә olduğu haqqında bilgi verilmәyә çalışılmışdır. Oyunun fәlsәfәsindә geniş mәnada insanın<br />
insan kimi var olmasından, onun tәlim vә tәrbiyәsi, psixoloji vә mәnәvi dünyasına qәdәr hәr şey vardır. Oynayan insanın cәmiyyәtdә<br />
yetişmәsi, özünü tam hüquqlu bir varlıq kimi hiss etmәsi yaranan çoxsaylı, çoxanlamlı, çoxfunksiyalı oyun növlәrindәn asılıdır.<br />
Bu yazıda hәr yerdә, hәr şeydә var olan oyun qavramı araşdırılmağa, onun türk düyasında, o cümlәdәn Azәrbaycanda semantikfunksiyası<br />
öyrәnilmәyә çalışılmışdır.<br />
Açar sözlәr: oyun, oyunun tәbiәti, oynayan insan, oyunun fәlsәfәsi, oyunun qavramı<br />
ОТ ПРИРОДЫ К ОБЩЕСТВУ ЗНАЧЕНИЕ ИГРЫ, ЕГО ПРИРОДА И СПЕЦИФИКА.<br />
Резюме.<br />
В формировании человека как социальной личности основную роль играет в широком смысле слова игра, которая существовала<br />
до культуры, она превратилась в события, которую непроизвольно или же специально играли живые существа. Здесь даны<br />
сведения о том, что такое игра, её роль в человеческой жизни, природа игры в Карабахских фoльkлoрах и народных спектаклях в<br />
Карабахском регионе, являющейся сокровищницей народной культуры. Философия игры в широком смысле охватывает личность<br />
человека, его воспитание, психологический и духовный мир. Созревание играющего человека в обществе, его чувства как полноценной<br />
личности зависит от видов многочисленной, многофункциальной игры.<br />
В этой статье изучается понятие игры, которая существует везде, и во всем, а также его семантическая функция в тюркском<br />
мире и в том числе Азербайджане.<br />
Ключевые слова: игра, природа игры, играющий человек, философия игры, понятие игры.<br />
IDEA, NATURE AND SPECIFICITY OF THE PLAY TO SOCIETY FROM NATURE<br />
Abstract<br />
Man as a social being in the game, playing a significant role in shaping the culture, which is the first, or normal of all living things,<br />
or deliberately turned their event. Popular culture is one of the richest areas of Karabakh, in the sense of playing the game and the spectacles<br />
of play one of the most important issues to be evaluated in terms of the theory of human nature to the game, the role of human life, in short,<br />
the game tried to give information about what is. There is a broad sense of the philosophy of the game as a human being, his education and<br />
training, the psychological and the spiritual world, there is everything. Play existing in the development of human society, from the feel of<br />
being a full-fledged, semantic function, multi-function depends on the type of the game.<br />
In this article, everywhere, in all things, which is to examine the concept of the game, learn in the knot Turk, including Azerbaijan, as<br />
well as attempts to investigate the semantic function.<br />
Key words: game, nature of the game, playing man, philosophy of the game, sense of the play<br />
Bu iş Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyә yardımı<br />
ilә yerinә yetirilmişdir<br />
Qrant No. EİF/MQM-2-Şuşa-2013-3(9)-10/01/5<br />
25
26<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Mәsәlәnin qoyuluşu: Ənәnәvi mәhәbbәt möv zusu vә onların işlәnmә dәrәcәsi.<br />
İşin mәqsәdi: Klassik mәhәbbәt dastanlarının yaranıb inkişaf etmәsinә müasir elmi-nәzәri baxış<br />
müstәvisindә diqqәt çәkmәk, süjet vә kompo zisi yanın qurulması, bir-birinә bәnzәrlik-yeknәsәqlik vә<br />
fәrqlilik-orijinallıq mәsәlәlәrinin müqayisәli şәrhini vermәkdir.<br />
Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatının әsas qollarından biri olan aşıq yaradıcılığında dastan janrı<br />
aparıcı yer tutur. Aşığın mәharәtinin, istedad vә bacarığının, ustalığının mühüm göstәricilәrindәn biri dә,<br />
mәlum mәsәlәdir ki, mümkün qәdәr daha çox dastan bilmәk, dastan söylәmәk, dastanlar yaratmaq<br />
qabiliyyәti hesab olunur.<br />
Folklorşünas alimlәrimizin, demәk olar ki, hamısının yekdil qәnaәtinә görә, Azәrbaycan das tanları<br />
mövzusuna, süjet vә kompozisiyasına görә iki әsas qrupa bölünür:<br />
1) Qәhrәmanlıq dastanları;<br />
2) Mәhәbbәt dastanları.<br />
Bununla belә, mövzusuna, baş verәn hadisәlәrin xarakterinә vә s. görә bunların da hәr birini bir neçә<br />
yarımqrupa ayırmaq olar. Mәsәlәn, folklorşünasların tәsnifatında әldә edilәn ümumi nәticәyә görә,<br />
qәhrәmanlıq dastanlarını öz daxilindә iki yarımqrupa bölmәk mümkündür:<br />
1) Klassik qәhrәmanlıq dastanları;<br />
2) Qaçaq dastanları.<br />
Eynilә mәhәbbәt dastanlarını da iki yarımqrupa bölmәk olar:<br />
1) Eşq dastanları;<br />
2) Dini-irfani dastanlar.<br />
Cәmilә (Çiçәk) İSBƏNDİYAROVA<br />
MƏHƏBBƏT DASTANLARINDA ƏNƏNƏVİ MOTİV<br />
VƏ TARİXİ ƏNƏNƏLƏRİN ÖTÜRÜLMƏSİ<br />
Yeri gәlmişkәn qeyd edәk ki, әslindә, qәhrәmanlıq dastanlarında da eşqdәn, sevgidәn söz açılır. Lakin<br />
burada mәhәbbәt qәhrәmanlıq üçün bir vasitә rolunu oynayır. Qәhrәman öz sevgisinә, sevgilisinә<br />
qovuşmaq üçün sәfәrlәrә çıxıb, vuruşlardan keçsә dә, әsas süjet xәtti qәhrәmanlıq üzәrindә qurulur.<br />
“Qәhrәmanlıq dastanlarında fiziki güc, qәhrәmanın zahiri dünyası әsasdırsa, eşq dastanlarında mәnәvi<br />
güc, qәhrәmanın iç dünyası ön plandadır. Bu әvәzlәnmә şaman dünyagörüşünә әsaslanan atlı axınçı etnosun<br />
öz yerini tәsәvvüf ideyalarına söykәnәn oturaq әkinçi türkә vermәsi ilә bağlıdır” (2, 308).<br />
Mәhәbbәt dastanlarında rast gәldiyimiz sevgi öz tipologiyasına, işlәnmә dәrәcәsinә görә bәzi<br />
keyfiyyәtlәrә malikdir.<br />
Əvvәla onu qeyd edәk ki, klassik mәhәbbәt dastanlarının böyük әksәriyyәtindә qәhrәmana yuxuda<br />
ilahi qüvvә tәrәfindәn buta verilir.<br />
Buta alan aşiq yuxudan oyanır, özünü qәribә aparır, qeyri-adi hәrәkәt vә davranışları ilә әtrafdakıları<br />
heyrәtә, tәşvişә salır. Bir çox dastanlarda onun ayılınca ağzından köpük daşması, rәng-ruhunun tamam<br />
dәyişmәsi, hәtta fiziki görkәminin belә dәyişәrәk boy-buxunlu, yaraşıqlı bir oğlana çevrilmәsi göstәrilir.<br />
Bәzәn dә o, dinib-danışmır, ya da “dәrdimi dillә desәm, dilim yanar, sazla deyim” söylәyәrәk, sazı<br />
sinәsinә basıb özündәn bәdahәtәn şeirlәr – qoşma vә gәraylılar söylәyir. Yuxuda ona buta verilәn qızın<br />
(pәrinin, gözәlin) adını şeirlәrindә çәkir. Onun mәkanına (şәhәrinә, ölkәsinә) sәfәrә çıxmaq<br />
mәcburiyyәtindә olduğunu izhar edir. Valideynlәri, tanış-biliş, qohum-әqrәba qәhrәmanı nә qәdәr bu<br />
yoldan çәkindirmәyә cәhd elәyib, tәhlükәlәrdәn, başına gәlә bilәcәk müsibәtlәrdәn, bәlalardan söz açsa<br />
da, onu bu yoldan döndәrә bilmirlәr. Çünki artıq buta almış qәhrәman haqq aşiqidir. Yuxuda ona buta<br />
şәrbәtini (şәrabını) verәn ağasına güvәnәrәk yola düşür. Daha doğrusu, o, artıq bu sәfәrә çıxmağa<br />
mәcburdur. İçdiyi eşq şәrabının müqabilindә butanın şәrtlәrini yerinә yetirmәyә borcludur. Mәsәlәn:<br />
“Aşıq Qәrib” dastanının qәhrәmanı Rәsul sazı sinәsinә basıb anasına deyir:
“...Əlimә almışam sәdәfli sazı,<br />
Fәlәk yazdı mәnә belә bir yazı;<br />
Yuxumda görmüşәm bir alagözü,<br />
Ana, mәn Tiflisә varmalı oldum.<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Anası oğlunun boynunu qucaqlayıb ağlayaraq, yalvar-yaxar elәyir: “Oğul, sәn hara, Tiflis hara? Gәl<br />
sәn bizi gözüyaşlı qoyub getmә”. Rәsul dedi:<br />
− Anacan, dayanmağa halım yoxdu. Gәrәk mәn gedәm” (1, 12-13).<br />
Demәk olar ki, XIX-XX әsrlәrә qәdәrki mәhәbbәt dastanlarının әksәriyyәtindә bu әnәnәvilik qorunub<br />
saxlanmışdır. Burada, sadәcә, bәzi motiv fәrqlәri vә hadisәlәrin, macәraların rәngarәnglik, zәnginlik<br />
baxımından çeşidlәnmәsi qabarıq nәzәrә çarpa bilәr. Lakin mövzusu, süjet vә kompozisiyanın qurulması,<br />
dastanın başlanğıcı vә hadisәlәrin sonuclanması etibarilә klassik mәhәbbәt dastanlarının әksәriyyәtindә<br />
bir bәnzәrlik, oxşarlıq, әnәnәvilik müşahidә olunmaqdadır. Bu da, eyni zamanda, ondan irәli gәlir ki, әn<br />
son zamanlara qәdәr aşıq sәnәtinin öz xüsusi qanunauyğunluqları olmuşdur. Bu qәdim sәnәt növü ustadşagird<br />
münasibәtlәri әsasında yaşayıb, inkişaf elәyib zamandan-zamana adlamışdır. Vә hәr şagird yalnız<br />
öz ustadından dәrs almaqla, yükünü onun yükündәn tutmaqla püxtәlәşib formalaşaraq sәlәfinin davamçısı<br />
kimi yetişirdi. Hәm dә aşıq sәnәtini öyrәnәn hәr kәs bütövlükdә özündәnәvvәlki irsi öyrәnmәk<br />
mәcburiyyәtindә idi. Əks-tәqdirdә aşıqlıq sәnәti varisliklә ötürülә bilmәzdi. Tәbii ki, o ustad da<br />
özündәnәvvәlki digәr böyük ustadın davamçısı idi. Demәk, bu sәnәtdә yenilik yalnız şagirdin öz tәbii<br />
istedadının gücü ilә mümkün ola bilәrdi ki, o da nә qәdәr yeni әsәrlәr yaratsa belә, әnәnәvilikdәn bir o<br />
qәdәr dә kәnara çıxmağa, bu sәnәtdә yeni konsepsiyalar ortaya qoymağa yetәrli deyildi. Ümumiyyәtlә,<br />
aşıq sәnәti, xüsusәn dә dastan yaradıcılığı şifahi xalq әdәbiyyatının elә bir sahәsidir ki, burada әnәnәdәn<br />
kәnara çıxmaq, yenilikçiliyә meyillәnmәk halları daim zәiflәmә ilә müşahidә olunmuşdur. XIX-XX<br />
әsrlәrdә yaranan mәhәbbәt (elәcә dә qәhrәmanlıq) dastanlarını misal olaraq göstәrmәk fikrimizi<br />
әsaslandırmaq üçün kifayәtdir. Lakin әnәnәviliyin qorunub saxlanması şәrti ilә hadisә vә macәraların<br />
zәnginlәşdirilmәsi, rәngarәnglәşdirilmәsi keyfiyyәtә dә müsbәt tәsir göstәrәn amillәrdәn olmuşdur.<br />
Əksәr klassik mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi mәhәbbәt әhvalatının yaranması, başqa sözlә desәk,<br />
problemin qoyuluşu vә süjet xәtti boyunca mövzunun – qoyulmuş problemin işlәnib, inkişaf edib, öz<br />
hәllini tapması ilә bağlı qeyd etmәk lazımdır ki, ümumilikdә şifahi xalq әdәbiyyatına mәxsus olan<br />
bәdiilik, poetiklik, obrazlılıq orta әsrlәrdә yaranan klassik mәhәbbәt dastanlarında әn başlıca yaradıcılıq<br />
şәrtlәrindәn olmuşdur. Onların süjet vә kompozisiyasını tәşkil edәn hadisәlәrin dә başlanğıcı, inkişaf<br />
xәttinin ilk mәrhәlәsi әksәr dastanlarda eyniyyәt, son dәrәcә bir-birinә bәnzәrlik tәşkil edir. Mәsәlәn,<br />
dastanın әvvәlindәki övladsızlıq motivi, doğulacaq qәhrәmanın atasının mal-dövlәtinin aşıb-daşması,<br />
lakin qocalıb ölәndәn sonra yurduna-mülkünә-sәrvәtinә sahib çıxacaq bir oğul zürriyyәtinin olmamasını<br />
özünә dәrd elәmәsi... Nәhayәt, düşünüb-daşınıb, mәslәhәt-mәşvәrәt elәyib, varının-halının çoxunu (әksәr<br />
hallarda üçdә iki hissәsini) nәzir-niyaz elәyib fәqir-füqәraya paylaması nәticәsindә Tanrının onu övlad<br />
sahibi etmәsi mәsәlәlәri bu dastanların başlanğıcını tәşkil elәyir. Xatırladaq ki, bu ekspozisiyanın da<br />
kökü gedib lap qәdim zamanlara çıxır. “Övladsızlıq barәdәki әnәnәvi süjet “pay verәn dәrvişlәr”in sәyi<br />
ilә qәhrәmanlara övlad verilmәsi, orta әsrlәrdәn hәlә çox-çox әvvәl xalq yaradıcılığında mövcud<br />
olmuşdur. Pay verilәn övladlar – adәtәn, qız vә oğlanlar arasındakı sevgi macәrası sonrakı mәrhәlәlәrdә<br />
mәhәbbәt dastanlarının әsas süjet xәttini tәşkil etmişdir” (2, 127).<br />
Bu cür övladsızlıq problemi, nәzir-niyazla doğulan uşaq, onların buta alıb (bir çox hallarda oğlan<br />
da, qız da, sitatda qeyd edildiyi kimi, pay verilmiş olur vә ilahi qüvvә tәrәfindәn onların hәr ikisi birbirinә<br />
buta verilir) haqq aşiqinә çevrilmәsi süjeti ilә müşahidә olunan dastanlardan “Əsli vә Kәrәm”,<br />
“Qurbani”, “Tahir vә Zöhrә”, “Alıxan vә Pәri”, “Şah İsmayıl vә Gülzar”, “Şәhri vә Mehri” vә s.<br />
göstәrmәk olar. Mәsәlәn, “Şah İsmayıl vә Gülzar” dastanında övladın nәzir-niyazla dәrviş tәrәfindәn pay<br />
verilmәsi mәsәlәsinә diqqәt yetirәk: “Ustadlar nağıl elәyirlәr ki, Qәndәhar şәhәrindә Ədil adlı bir padşah<br />
var idi. Ədil padşah o qәdәr varlı, dövlәtli idi ki, dәryalar mürәkkәb olsaydı, meşәlәr qәlәm, onun dövlәtini<br />
hesablamaq olmazdı. Ədil padşah bir gün başını qırxdırmaq üçün bir dәllәk çağırtdırdı. Dәllәk naşı idi,<br />
padşahın başını qırxıb, tükünü qabaq tәrәfdәn döşünә tökdü. Padşah başının tükünü ağarmış görәndә<br />
bir yanıqlı ah çәkdi. Bildi ki, ömrünün, gününün keçmiş vaxtıdı. O saat vәziri çağırtdırdı. Elә ki vәzir<br />
gәldi, padşah üzünü ona tutub dedi:<br />
27
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
– Ay vәzir, özün mәnim dövlәtimin, malımın hәddәn aşdığını yaxşı bilirsәn. Günüm keçib, başım<br />
gora titrәyir. Mәn ölәndәn sonra bu mal-dövlәtә sahib olub, çırağımı yandıracaq bir övladım yoxdu. De<br />
görüm bu barәdә tәdbirin nәdi?<br />
Vәzir dedi:<br />
– Tәsәddüqün olum, sәn mal-dövlәtini üç qısım elә. İki qısmını fağır-füğaraya payla, bәlkә övladın<br />
ola” (4, 139).<br />
Belәliklә, Ədil padşah vәzirin mәslәhәtinә әmәl elәyir. Günlәrin birindә pay verәn dәrviş gәtirib ona<br />
bir alma verir. Almanı arvadıyla birlikdә yeyәndәn sonra Ədil padşah övlad sahibi olur.<br />
Burada bir sıra mәqamlar orijinallığı ilә diqqәti cәlb elәyir. İlk növbәdә problemin qoyuluşunda<br />
tamam fәrqli bir prizmadan istifadә edilmişdir. Padşahın dәllәk çağırtdırması, dәllәyin naşılığı ucbatından<br />
onun saçlarını qırxıb sinәsinә tökmәsi mәsәlәlәri ilk baxışdan sözçülük, mәtlәbi uzatmaq tәsiri bağışlasa<br />
da, süjet vә kompozisiya başlanğıcının bu cür qurulması üsulunun özündә bir orijinallıq vә<br />
özünәmәxsusluq var. Bütün bunlarla yanaşı, yenә ümumi әnәnәvilik dә öz yerindә qorunub saxlanılmışdır.<br />
Varlı-hallı, sәlahiyyәt sahibi olan atanın övladsızlıq problemi, var-dövlәtin çoxunu nәzir-niyaz eylәyib,<br />
fәqir-füqәraya paylaması, pay verәn dәrvişin ona gözәl bir alma bağışlaması, almanın parasını özü,<br />
parasını arvadı yeyәndәn sonra onların oğul övladlarının dünyaya gәlmәsi, sonra hәmin övladın buta<br />
alaraq eşqә düşmәsi, sevgilisinә qovuşmaq uğrunda başının min bir bәla çәkmәsi vә s. kimi proseslәr,<br />
demәk olar ki, әksәr klassik mәhәbbәt dastanlarında xaraktercә bir-birinә bәnzәyir.<br />
Lakin yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu әnәnәvilik vә oxşarlığı, süjet başlanğıclarının eyniyyәtini<br />
dastanların bir-birini tәkrarlaması, mövzu çeynәnmişliyi kimi qәbul etmәk olmaz. Bütün oxşarlıqlara,<br />
әnәnәviliklәrә baxmayaraq, hәr bir dastan hadisә vә macәralarının zәnginliyinә, rәngarәngliyinә,<br />
qәhrәmanların üzlәşdiklәri problemlәrin, sevgilәri yolunda çәkdiklәri әzab-әziyyәtlәrin, süjet xәtti<br />
boyunca başlarına gәlәn müsibәtlәrin xarakterinә görә fәrqlәndiyi kimi, başlanğıcdakı problemin әnәnәvi<br />
qoyuluşunun özündә dә, yuxarıdakı nümunәdәn göründüyü kimi, bir fәrqlilik, özәllik duyulmaqdadır.<br />
Mәsәlәn, xalq arasında әn geniş yayılmış vә әn çox sevilәn dastanlardan olan “Əsli vә Kәrәm”in<br />
başlanğıcı ilә “Qurbani” dastanının başlanğıcındakı süjet oxşarlıqlarını müqayisә edәk. “Əsli vә Kәrәm”<br />
dastanından nümunә: “...Ziyad xanın övladı yox idi ki, ölәndә dövlәtinә, varına sahib dursun. O, hәmişә<br />
övlad dәrdi çәkirdi; nә qәlbi açılır, nә dә üzü gülürdü.<br />
Ziyad xanın Qara keşiş adlı bir zalım vәziri vardı. Necә deyәrlәr, su axar, çuxurun tapar; bu vәzirin<br />
dә övladı yox idi.<br />
Bir gün Ziyad xan Qara keşişin bağında oturmuşdu. Onlar keçmişdәn, gәlәcәkdәn söhbәt elәyirdilәr.<br />
Ziyad xan dedi:<br />
– Qara keşiş, nә sәnin övladın var, nә mәnim. Ölәndәn sonra bizim çırağımızı yandıran olmayacaq.<br />
Gәl fağırların qarınlarını doyduraq, nәzir-niyaz verәk, bәlkә, Allah bizә bir övlad verdi; özü dә indidәn<br />
arada şәrt qoyaq.<br />
Keşiş dedi:<br />
– Tәki övladımız olsun, nә şәrt desәn razıyam.<br />
Ziyad xan dedi:<br />
– Əgәr mәnim qızım, sәnin oğlun oldu, mәn qızımı sәnin oğluna verim; yox, sәnin qızın, mәnim<br />
oğlum oldu, sәn qızını mәnim oğluma verәcәksәn.<br />
Keşiş razı oldu. Əhd-peyman elәyib hәrә öz otağına getdi.<br />
Sәhәrisi gün Ziyad xan car çәkdirdi. Gәncә әhlini – fәğirәn-sәğirәn bir yerә cәm elәtdi. Acları<br />
doyurdu, yalavacları yedirtdi, әlsiz-ayaqsızlara pul verib yola saldı.<br />
El ağzı fal ağzı, deyәrlәr. El duası qәbul olundu. Doqquz ay doqquz gün doqquz saat doqquz dәqiqә<br />
keçәndәn sonra Ziyad xanın bir oğlu, Qara keşişin dә bir qızı dünyaya gәldi. Ziyad xan әyan-әşrәfi<br />
toplayıb şadyanalıq keçirdi. Oğlanın adını Mahmud, qızın adını Mәryәm qoydular. Uşaqları tapşırdılar<br />
dayәlәrә” (3, 4-5).<br />
Nümunәdәn göründüyü kimi, “Əsli vә Kәrәm” dastanında övladı olmayan var-dövlәt, sәlahiyyәt<br />
sahibi Ziyad xanın özüdür vә o, hәmişә övladsızlıq dәrdi çәkir. Var-dövlәtindәn yoxsulların, yalavacların<br />
qarnını doyuraraq tәk özünә yox, vәziri Qara keşişә dә Tanrıdan övlad dilәyir. Əhd-peyman bağlayırlar.<br />
Uşaqlar dünyaya hәlә göz açmamışdan bir-birinә deyikli olurlar. Lakin digәr mәşhur mәhәbbәt dastanı<br />
olan “Qurbani”dә vәziyyәt – problemin qoyuluşu mahiyyәtcә oxşar olsa da, formaca xeyli fәrqlidir. Bu<br />
28
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
fәrqi aydın müşahidә etmәk üçün yenә nümunәyә nәzәr yetirәk: “Ustadlar belә nağıl elәyirlәr ki, baş<br />
Xudafәrin körpüsü ilә Araz–Kür qovşağı arasında Araz boyu yeddi yüz yetmiş iki ev yaşayırdı. Bunların<br />
içәrisindә çox bәylәr, bәyzadәlәr vardı. Ancaq bunların hamısı Hüseynalı xana baxırdı. Hüseynalı xan<br />
çox arxalı, varlı-dövlәtli xan idi. Hüseynalı xanın atadan-anadan doğma Mirzalı xan adında bir qardaşı<br />
var idi. Ancaq o, çox yumşaqxasiyyәt adam idi. Özünün dә zürriyyәtdәn heç nәyi yoxdu. Qardaşlar nә<br />
qәdәr ki ataları sağ idi, bir yerdә yaşayırdılar. Elә ki ataları öldü, Hüseynalı xan öz oğlanlarına bel bağlayıb<br />
qardaşı Mirzalı xanı evdәn çıxartdı. Atanın o qәdәr var-dövlәtindәn Mirzalı xana bir toyuq da olsun<br />
vermәdi. Mirzalı xan hara әl atdısa, heç bir yerdә әli bәnd olmadı. Axırda oturdu öz yoxsul daxmasında.<br />
Günlәrin birindә Mirzalı xan arvadını çağırıb dedi:<br />
– Arvad, bütün bu işlәr ona görә başımıza gәldi ki, bizim züryәtimiz, arxa-kömәyimiz yoxdur.<br />
Deyirlәr ki, el duası müstәcәb olar. Bir qurban götürüb gedәk ocağa, orada nәzir paylayaq, qurbanı da<br />
kәsәk, verәk yetim-yesirә, bәlkә bir övladımız ola...<br />
Sabahı Mirzalı xan bir karlı qurbanlıq götürüb getdi ocağa. Nәzirini payladı, qurbanı da kәsdi. Allahtaala<br />
bunların qurbanını qәbul eylәdi. Bir müddәt sonra Mirzalı xanın bir oğlu oldu ki, on dörd gecәlik<br />
ay kimi. Mirzalı xana müjdә getdi. Mirzalı ac qarınları doyurdu, çılpaq әyinlәri geydirdi. Sonra uşağa ad<br />
qoymaq istәdilәr.<br />
Bir ağıllı qoca dedi:<br />
– Oğlanın adını mәn qoyum – Qurbani. Çünki bunu qurbanla tapmısınız” (3, 124).<br />
Göstәrdiyimiz nümunәlәrdәn dә aydın olur ki, dastanlarda әnәnәvilik, ümumi mövzu eyniyyәti<br />
olduğu qәdәr dә, orijinallıq, fәrqlilik çalarları mövcuddur. Bu isә dastan yaradıcılığında ustad aşıqdan<br />
son dәrәcә böyük isiedad, tәcrübә, güclü tәxәyyül, çevik düşünmә qabiliyyәti tәlәb edir.<br />
Orta әsrlәrdә yaranan klassik mәhәbbәt dastanlarımızı diqqәtlә nәzәrdәn keçirsәk, onların böyük<br />
әksәriyyәtindә sәnәtkarlıq, orijinallıq – yәni keyfiyyәt mәsәlәsinә xüsusi önәm verildiyinin şahidi olarıq.<br />
Əslindә, klassik mәhәbbәt dastanlarımızın çoxunda mövzunun başlanğıcı, mәnbәyi, ilkin inkişaf<br />
mәrhәlәsi, problemin qoyulması vә süjet xәtti mahiyyәt etibarilә çox oxşardır. Lakin hadisәlәrin çalarlığı<br />
onları bir-birindәn fәrqlәndirәrәk gözәllәşdirir, dinlәyici auditoriyası üçün olduqca maraqlı edir.<br />
Qeyd edәk ki, mәhәbbәt dastanlarının әvvәlindәn bir-birinin ardınca üç ustadnamә yer alır. Bu<br />
ustadnamәlәr ilk baxışdan dastanın mövzusuna uyğun gәlmәsә, haqqında söz açılacaq qәhrәmanın<br />
dilindәn söylәnmәsә dә, әslindә, әsәrә, bir növ, giriş xarakteri daşıyır vә baş verәcәk hadisәlәrin<br />
mahiyyәtindәn xәbәr verir. Vә hesab edirik ki, dastanda ustadnamәlәrin mövzu ilә әlaqәlәnmәsi,<br />
hadisәlәrin tәxmini dә olsa hansı istiqamәtdә inkişaf edәcәyi, hansı sonluqla nәticәlәnәcәyi mәsәlәsinә<br />
işarә etmәsi vacib şәrtlәrdәndir. Bәzi dastanlarda bu qanunauyğunluğun gözlәnilmәmәsini onların<br />
yaradıcılarının, düzüb-qoşanların zәif cәhәti, ya da tәhrif kimi qәbul etmәk lazımdır. Qeyd edәk ki, bu<br />
mәsәlә ilә bağlı filologiya elmlәri doktoru, professor Füzuli Bayatın aşağıdakı qәnaәti xüsusilә diqqәti<br />
cәlb edir: “Ustadnamәlәr... dastanın mövzusu ilә birbaşa bağlı olmasa da, bilavasitә onun yönü, ideoloji<br />
axarı ilә sәslәşir” (2, 307).<br />
Dastan yaradıcılığında әnәnәviliyin qorunmasının әsas şәrtlәrindәn biri dә yuxarıda qeyd etdiyimiz<br />
mәsәlәnin diqqәt mәrkәzindә saxlanılmasıdır. Əksәr mükәmmәl klassik mәhәbbәt dastanlarımızda da bu<br />
әnәnә qorunmuşdur. Fikrimizi әsaslandırmaq üçün bir daha “Əsli vә Kәrәm” dastanına müraciәt edәk.<br />
Dastanın başlanğıcındakı birinci ustadnamәnin üçüncü bәndindә deyilir:<br />
Öz süründәn vacib qurban deyәrsәn,<br />
Öz yunundan şal toxuyub geyәrsәn,<br />
Bәslәdiyin bağın barın yeyәrsәn,<br />
Yad bağından sәnә heyva, nar olmaz (3, 3).<br />
Yaxud, üçüncü ustadnamәnin dördüncü bәndinә diqqәt yetirәk:<br />
Halal ilә haram, bil ki, alışmaz,<br />
Qaynayıban bir-birinә qarışmaz,<br />
Cәsәdә nuş olub, cana yapışmaz,<br />
Rizasız tikәnin lәzzәti olmaz (3, 4).<br />
29
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Mәlum olduğu kimi, Kәrәm Mәhәmmәd ümmәti idi, Əslisә İsәvi. “Dastanın mәzmunundan da<br />
göründüyü kimi, tәrsa, yәni ermәni qızına aşiq olan Kәrәm keşişin müsәlman vә türk düşmәnliyi<br />
nәticәsindә Əslidәn ayrı düşür” (3, 308). Ümumiyyәtlә, mәhәbbәt dastanlarında ilahi eşq, haqq aşiqliyi<br />
bütün dinlәrdәn, milli mәnsubiyyәtdәn uca tutularaq tәbliğ olunur. “Əsli vә Kәrәm” dastanında isә bir<br />
tәrәfdәn bu әnәnәvi konsepsiya qorunub saxlanılırsa, digәr tәrәfdәn dastanın başlanğıcındakı<br />
ustadnamәlәrdә Kәrәmin aqibәtinә işarә edilәrәk milli vә dini tәәssübkeşlik ön plana gәtirilir. Birinci<br />
ustadnamәdәn göstәrdiyimiz nümunәdә “elini hürküt, axsağından yapış” el deyimi tәqdir olunur. Üçüncü<br />
ustadnamәdәn verilәn misalda isә dini mәsәlә “Rizasız tikәnin lәzzәti olmaz” deyә qabardılaraq, Kәrәmin<br />
Allahın haram buyurduğu tikәyә (ermәni qızı olan xristian dininә mәnsub Əsliyә) tamah salması mәnfi<br />
qiymәtlәndirilir vә onun öz günahı üzündәn başının min bir bәla çәkmәsi vurğulanır.<br />
Lakin klassik әnәnә gözlәnilәrәk, dastanın gedişi boyu heç yerdә milli vә dini tәәssübkeşlik meyillәri<br />
duyulmur. Haqq aşiqliyi, ilahi eşq, tәmiz sevgi tәrәnnüm olunur. Bu eşqin yolunda qarşıya çıxan bütün<br />
maneәlәr, onları yaradan istәr dini, istәr milli sәbәblәr incә bir qәzәblә mәnfi qiymәtlәndirilir vә tәәssüf<br />
hissi doğurur.<br />
“Əsli vә Kәrәm” dastanındakı mәhәbbәt dә, tәbii ki, әnәnәvi mәhәbbәtdir. Giriş әvәzi ustadnamәlәr,<br />
başlanğıcdakı son dәrәcә varlı-karlı bir sәlahiyyәt sahibinin vә onun vәzirinin övladının olmaması probleminin<br />
qoyuluşu, onların danışıb, düşünüb-daşınıb, әhd-peyman bağlayıb, fәqirә-yoxsula mal-dövlәt<br />
paylayıb, acların qarnını doyurub, nәzir-niyazla hәr ikisinin eyni vaxtda övlad sahibi olmaları әksәr<br />
klassik mәhәbbәt dastanlarımızdakı qanunauyğunluğu qoruyub saxlayır. Bunlardan әlavә, valideynlәrinin,<br />
daha doğrusu, atalarının әhd-peymanı vә nәzir-niyazları nәticәsindә pay verilmiş oğlanla qızın sevişmәsi,<br />
bir-birinә buta verilmәsi dә әnәnәyә uyğundur. Lakin dastanda mәhәbbәt mövzusu әnәnәviliklә yanaşı,<br />
işlәnmә dәrәcәsinә görә dә orijinallıq daşıyır. Burada ümumi әnәnәvi qanunauyğunluq qorunub saxlanılır.<br />
Lakin hәr bir dastanda süjet vә kompozisiyanın qurulmasının öz xüsusi özәlliklәri dә diqqәtdәn yayına<br />
bilmәz.<br />
Azәrbaycan klassik mәhәbbәt dastanlarını övladsızlıq, buta mәsәlәsi, eyni vaxtda nәzir-niyaz<br />
nәticәsindә pay verilmiş oğlanla qıza, yaxud pay verilmiş oğlanla başqa bir qıza buta verilmәsi, deyiklilik,<br />
qohumluq әlaqәlәri vә s. kimi rәngarәng süjetlәr bir-birindәn fәrqlәndirir, özünәmәxsus edir vә<br />
gözәllәşdirir. Mәsәlәn, onların bәzilәrindә buta verәn ağası qәhrәmanın arxasında dayanıb onu qoruyur,<br />
bütün bәlalardan hifz edir, oddan-alovdan çıxarır. Nәhayәt, haqq aşiqi öz sevgisinә qovuşur vә bir ustad<br />
aşıq gәlib dastanı duvaqqapma ilә tamamlayır. Bu qәbildәn klassik mәhәbbәt dastanlarımıza misal olaraq<br />
“Qurbani”, “Aşıq Qәrib”, “Abbas vә Gülgәz”, “Mәsum” vә b. göstәrmәk olar. Süjet xәtti buta üzәrindә<br />
qurulan bu dastanlar hәm dә dini-irfani xarakter daşıyır. Qeyd edildiyi kimi, qәhrәmana buta verildikdәn<br />
sonra o, bütün mübarizәlәrdә, bütün qarşılaşmalarda aldığı butanın gücü ilә qalib gәlir. Yuxuda buta alıb<br />
Haqq aşiqinә çevrilәn gәnc qәhrәman Haqdan başqa heç nәyi görmür, Haqq deyib, Haqq sözü ilә danışır<br />
vә Haqq yolunda hәr an canından keçmәyә hazır olur. “Buta”nı verәn saqi, dәrviş, mürşid, pir, hәzrәt<br />
Əli, Xızır aşiqi vәhdәtә çağırır” (2, 266). Buta alan aşiq bir anın içindә dәyişir, müdriklәşir, kamillәşir,<br />
bütövlәşir, tamlaşır. Onun hәyatında әsaslı dönüş baş verir. “Butanın tamlıq rәmzi olduğunu göstәrәn bir<br />
element dә dastanlarda verginin hәm oğlana, hәm dә qıza eyni anda verilmәsidir. ...Ayrı-ayrılıqda tamlığı<br />
ifadә edә bilmәyәn buta birlәşdikdә әbәdi, әzәli varlığın funksional-semantik işarәsinә çevrilir” (2, 26).<br />
İşin elmi yeniliyi: Mәqalәdә klassik mәhәbbәt dastanlarının әnәnәvi motivlәr әsasında yaranıb inkişaf<br />
etmәsi, bәdii sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlәrinin öyrәnilmәsi vә s. mәsәlәlәrdә yeni elmi-nәzәri baxış ortaya<br />
qoyulmuşdur.<br />
İşin elmi nәticәsi: Mәqalәdә klassik mәhәbbәt dastanlarının sonradan yaranan dastanlara tәsiri,<br />
onların bir sıra oxşar vә fәrqli cәhәtlәri, o cümlәdәn varislik әlaqәsinin davam etmә vә bәzәn qırılma<br />
problemlәri diqqәtlә araşdırılmışdır.<br />
30
QAYNAQLAR:<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
1. Azәrbaycan dastanları, beş cilddә, III cild, Bakı: Lider, 2005<br />
2. Bayat F. Folklor dәrslәri, Bakı, Elm vә tәhsil, 2012<br />
3. Xalq dastanları, I cild, Bakı: Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, 1961<br />
4. Xalq dastanları, II cild, Bakı, Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, 1961<br />
5. Nәbiyev A. Azәrbaycan xalq dastanları, Bakı: Yazıçı, 1981<br />
Mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi motiv vә tarixi әnәnәlәrin ötürülmәsi<br />
Özәt: Mәqalәdә Azәrbaycan mәhәbbәt dastanlarının yaranması vә şifahi әdәbiyyatımızda onların<br />
tutduqları yerә elmi-nәzәri müstәvidә diqqәt çәkilir. Mәhәbbәt dastanlarının yaranmasında tarixi әnәnәyә,<br />
bәdii-sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlәrinә geniş prizmadan yanaşılır. Əksәr klassik mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi<br />
mәhәbbәt әhvalatlarının yaranması, problemin qoyuluşu vә süjet xәtti boyunca mövzunun işlәnmәsi tarixi<br />
inkişaf zәminindә araşdırılır. Azәrbaycanın görkәmli aşıqlarının yaradıcılığından, elәcә dә әn mәşhur klassik<br />
mәhәbbәt dastanlarımızdan gәtirilәn nümunәlәr vә onların xüsusi özünәmәxsusluqla tәhlillәrә cәlb<br />
olunması diqqәt çәkir. Mәqalә klassik elmi-nәzәri irsin araşdırılması baxımından da maraqlıdır.<br />
Açar sözlәr: mәhәbbәt, dastan, süjet, kompozisiya, aşıq, buta, hz.Əli, Xızır, Əsli, Kәrәm, Qara keşiş, dәrviş.<br />
Передача исторических традиций и традиционных мотивов в романтических дастанах<br />
Резюме<br />
В статье обращается внимание на образование азербайджанских романтических дастанов и<br />
на их место в устной народной литературе с научно – теоретического контекста. При создании романтических<br />
дастанов к исторической традиции, к художественно – мастерским свойствам относятся<br />
с широкой призмы. Во многих классических романтических дастанах на основе<br />
исторического развития исследуется создание традиционных романтических событий, постановка<br />
проблемы и преследования темы по сюжетной линии. Обращен взгляд на творчество Азербайджанских<br />
выдающихся ашыгов в создании романтических дастанов. Статья интересна с точки<br />
зрения исследования классического научно - теоретического наследия.<br />
Ключевые слова: любовь, дастан, сюжет, композиция, ашыг, бута, х.Али, Керем, Кара Кешиш<br />
(Черный священник), дервиш<br />
The traditional motive in love eposes and passing of the historical traditions<br />
Summary<br />
In the article it is said about the creation of love eposes and the scientific-theoretical view to their<br />
place in our oral literature. The historical tradition, artistic-mastery characters in the creation of the love<br />
eposes is approached from the large view. In many classic love eposes the creation of the traditional love<br />
eposes, the structure of the problem and working of the subject according to the plot is investigated in<br />
the historical development. In the creation of the love eposes the activity of famous Azerbaijan ashugs is<br />
looked through. The article is also interesting according to the investigation of the classical scientifictheoretical<br />
heritage.<br />
Key words: love, epos, plot, composition, ashug, buta, excellency Ali, Kerem, Gara Keshish, dervish<br />
31
32<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Ъямиля ЧИЧЯК<br />
SƏNİ O DAĞLARIN QOYNUNDA GÖZÜ YOLDA<br />
QOYDUĞUMUZ ÜÇÜN BİZİ BAĞIŞLA, BAĞIŞLA BİZİ, ANA!..<br />
Êÿë áÿ úÿð! Áó ñþç ùÿð äÿ ôÿ äè ëè ìÿ ýÿ -<br />
ëÿí äÿ, áó êÿë ìÿ ùÿð äÿ ôÿ ãó ëà üû ìà<br />
÷à òàí äà è÷èì äÿí ýè çèë òè êå ÷èð, ìÿ íè<br />
ñî éóã òÿð áà ñûð. ×öí êè ãîé íóí äà äöí éà éà ýþç<br />
à÷ äû üûì, Éåð öçö íöí úÿí íÿò ýó øÿ ñè áó óëó òîð -<br />
ïàã óçóí èë ëÿð äèð ÿñèð ëèê äÿ äèð. Àõû ìÿí áó óëó<br />
òîð ïàã äà äî üóë ìó øàì. Ýþ çöí äÿí þï äö éö ìöç,<br />
ýåúÿ-ýöíäöç ñåâÿ-ñåâÿ âÿñô åòäèéèìèç áóëàãëàðûìû<br />
çûí ýþ çöí äÿí èí äè íàí êîð åð ìÿ íè ëÿð ñó è÷èð.<br />
Ìÿí Êÿë áÿ úÿ ðÿ ðà éîí ìó äå äèì? Äè ëèì ãó -<br />
ðóñóí ìÿíèì. Êÿëáÿúÿð ðàéîí éîõ, ñÿìàíûí ÿíýèí<br />
ëèê ëÿ ðè íÿ óúà ëàí, ãàð òàë ëà ðûí ãûé âó ðóá, éó âà<br />
ãóðäóüó áèð äöíéàäûð. Òÿáèÿòèí åëìÿ ìÿëóì îëìà<br />
éàí, ùÿ ëÿ þé ðÿ íèë ìÿ éÿí ãàð òàë íþâ ëÿ ðè ìÿùç<br />
Êÿë áÿ úÿð äàü ëà ðûí äà éó âà ãó ðóð, ÿí ýèí ñÿ ìà -<br />
ëàð äàí àøà üû éà – äÿ ðèí äÿ ðÿ ëÿ ðÿ, ñûë äû ðûì éàð -<br />
üàí ëà ðà òà ìà øà åäèð. 1936 êâàä ðàò êè ëî ìåòð ëèê<br />
ÿðà çè ñè îëàí áó ýþ çÿë ëèê ñÿë òÿ íÿ òè úàí ëû òÿ áèÿò<br />
ìó çå éè äèð. Ìó çåé äå äèì, ãîé ðÿù ìÿò ëèê Øà ìèë<br />
ßñ ýÿ ðî âóí íà ðà ùàò ðó ùó øàä îë ñóí, óçóí èë ëÿð<br />
ÿð çèí äÿ îíóí ýÿð ýèí ÿìÿ éè, áþ éöê ôÿ äà êàð ëû üû<br />
ùå ñà áû íà éà ðà äû ëàí, Éåð öçöí äÿ òà éû-áÿ ðà áÿ ðè<br />
îë ìà éàí óíè êàë åêñ ïî íàò ëà ðà ìà ëèê òà ðèõ ìó çå -<br />
éè éà äû ìà äö øöð. Áó ìó çå éè ýþ ðÿí ëÿð ãÿ äèì<br />
Êÿë áÿ úÿ ðèí äö íÿ íè íÿ ùåé ðÿò ëÿ ðè íè ýèç ëÿ äÿ áèë -<br />
ìèðäèëÿð. Êÿëáÿúÿðèí ùÿð ãàéà ïàð ÷àñû áèð òàðèõäèð.<br />
Áó ðà äà ÿëèí ëÿ òî õóí äó üóí, ýþ çöí ëÿ<br />
ýþð äö éöí ùÿð íÿ âàð ñà, ãèé ìÿ òè áè ëèí ìÿ éÿí<br />
áèð ñÿð âÿò äèð. Ùà âà ñû, ñó éó, ÷þ ëö-÷ÿ ìÿ íè, ÷è ÷ÿê -<br />
ëÿðè úàí äÿðìàíûäûð. Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ Êÿëáÿúÿðÿ<br />
ýÿë ìèø áèð ñÿé éàù áó éå ðè “ÿáÿ äè äè ðè ëèê<br />
îúà üû” àä ëàí äû ðûá. Àì ìà èí äè áó äè ðè ëèê îúà üû<br />
ÿñàðÿò àëòûíäàäûð. Ðóñ îðäóñóíóí êþìÿéè èëÿ åðìÿ<br />
íè ãÿñá êàð ëà ðû 1993-úö èë àï ðåë àéû íûí 2-äÿ<br />
÷îõ äàí ùÿñ ðÿ òèí äÿ îë äóã ëà ðû Êÿë áÿ úÿ ðÿ ùö úóì<br />
åäÿ ðÿê èí ñàí ëà ðûí èë ëÿð óçó íó ãó ðóá-éà ðàò äûã -<br />
ëà ðû íû òàð-ìàð åò äè ëÿð, áó éåð ëÿ ðè âè ðàí ãîé äó -<br />
ëàð, ãûç-ýÿ ëèí ëÿ ðèí èñ ìÿ òè íÿ ÿë óçàò äû ëàð, ùÿ ëàê<br />
îë ìóø ÿð îüóë ëà ðûí áàð ìàã ëà ðû íû êÿ ñÿ ðÿê íè øàí<br />
öçöê ëÿ ðè íè ÷û õàðò äû ëàð. Åð ìÿ íè áàð áàð ëà ðû òÿ ðÿ -<br />
ôèí äÿí Êÿë áÿ úÿ ðèí òÿ áèè ñÿð âÿò ëÿ ðè òà ëàí äû, éå ðè,<br />
ýþ éö îä ëà ðà ãà ëàí äû.<br />
Éàõ øû éà äûì äà äûð, áèð êÿë áÿ úÿð ëè ãà äûí-àíà<br />
êþ÷ êöí ëöê äþâ ðö àù-íà ëÿ ÷ÿ êèá äå éèð äè: “Ö÷ íè -<br />
øàíëû ãûçûìà òóòäóüóì úåð-úåùèç òàâàíà äÿéèðäè.<br />
Áèð ÷þï áå ëÿ ýþ òöð ìÿ äÿí Êÿë áÿ úÿ ðè òÿðê åò äèê,<br />
êþ÷ êöí îë äóã...”<br />
“Êþ÷ êöí” – íå úÿ äÿ öðÿ êàü ðû äàí, öðÿê äàü -<br />
ëà éàí ñþç äöð áó ñþç. Èí ñàí äà þç þë êÿ ñèí äÿ êþ÷ -<br />
êöí îëàð ìû? Þç âÿ òÿ íèí äÿ âÿ òÿí ñèç îëàð ìû?<br />
Éà äû ìà Àçÿð áàé úà íûí Serbiéà äà êû ôþâ ãÿ ëà -<br />
äÿ âÿ ñÿ ëà ùè éйÿò ëè ñÿ ôè ðè, Rumыnиyada åð ìÿ íè ëÿ -<br />
ðèí õàë ãû ìû çûí ÿëåé ùè íÿ àïàð äû üû òÿá ëè üà òûí<br />
ãàðøûñûíû úÿñàðÿòëÿ àëàí, òöðê äöíéàñûíûí ãÿääàð<br />
äöø ìÿ íè Àíä ðî íè êÿ ùåé êÿë ãî éóë ìà ñû íà ìà íå<br />
îëàí, èì êàí âåð ìÿ éÿí åëîü ëó ìóç, áþ éöê âÿ òÿí -<br />
ïÿð âÿð Åë äàð Ùÿ ñÿ íî âà ñÿ ìè ìè ùèñ ëÿ ðèì ëÿ ùÿñð<br />
åò äè éèì “Éàõ øû äû” øåè ðè íèí áèð áÿí äè äöø äö:<br />
Âÿ òÿí äÿ éà øà äûã âÿ òÿí ñèç, ãàð äàø,<br />
Ãàë ìû øûã êöë ôÿò ñèç-÷ÿ òÿí ñèç, ãàð äàø,<br />
Ðóù íå úÿ éà øà йар áÿ äÿí ñèç, ãàð äàø,<br />
Þë ìÿ éÿ î éå ðèí äö çö éàõ øû äû.<br />
Àëëàùûì, êÿðÿìèíÿ øöêöð, ñÿí íèéÿ áóíëàðû âÿòÿí<br />
ñå âÿð èí ñàí ëà ðà ðÿ âà ýþ ðöð ñÿí àõû, íè éÿ?..<br />
Ìÿí íèéÿ ãÿëáèì ãàí àüëàéà-àüëàéà, ýþçëÿðèìäÿ<br />
éàø ýþéíÿéÿ-ýþéíÿéÿ Êÿëáÿúÿðè âÿñô åòìÿêäÿí<br />
äîéìóðàì? ×öíêè âàõòèëÿ Êÿëáÿúÿðèí – àíà éóðäóí<br />
ãÿäðèíè áèëìÿìèøèê. Òÿêúÿ Êÿëáÿúÿðèíìè?<br />
Õåéð, áö òþâ ëöê äÿ äöø ìÿí òàï äà üûí äà èí ëÿ éÿí<br />
Çÿíýÿçóðóí, Ãàðàáàüûí âÿ áàøãà èòèðèëÿí ãÿäèì<br />
Àçÿð áàé úàí òîð ïàã ëà ðû íûí ãÿ äèð-ãèé ìÿ òè íè áèë -<br />
ìÿ ìè øèê. Ìÿí áó ýöí äÿ íà ìó ñó äöø ìÿí ÿëè íÿ<br />
êå÷ ìÿ ñèí äå éÿ þçö íö ãà éà ëàð äàí àòàí ãåé ðÿò ëè<br />
Êÿëáÿúÿð ãûç-ýÿëèíëÿðèíèí, àíà-áàúûëàðûíûí ñÿñèíè,<br />
ùàðàéûíû åøèäèðÿì. Âÿ éàäûìà ÿñàòèðëÿðäÿí, íàüûë<br />
ëàð äàí, ÿô ñà íÿ ëÿð äÿí ýÿ ëÿí, äöø ìÿí ÿëè íÿ<br />
êå÷ìÿñèí äåéÿ Òàíðûéà öç òóòàí, äàøà, ãàéàéà<br />
÷åâðèëìÿñèíè äèëÿéÿí ãûçëàðûìûç, ýÿëèíëÿðèìèç äöøöð.<br />
Äöøöíöðÿì êè, î ÿéèëìÿç ãàéàëàð, äàøëàð ñÿëòÿíÿòèíè<br />
äèíäèðñÿí, íÿëÿð äàíûøìàç!..<br />
Àé ðû ëû üûí áó ãÿ äÿð óçóí âÿ öçöí òö ëö, áóí úà<br />
úÿ ùÿí íÿì îë äó üó íó êèì áè ëÿ áè ëÿð äè? Àíà áÿò -<br />
íèí äÿ êþ÷ êöí äö øÿí âàð ëûã ëà ð, òÿ çÿ úÿ àéàã òó -<br />
òóá ýÿ çè øÿí ôè äàí ëà ð èí äè бир иэид юмрц<br />
йа ша йыrлар...<br />
Ìÿ íèì äÿ éà øû ìûí öñ òö íÿ éàø ýÿ ëèð. Áèð<br />
âàõò ëàð òÿð ÷è ÷ÿê êè ìè îë ñàì äà, èí äè äö øöí úÿ -<br />
ëÿð ãîé íóí äà, ôè êèð ëÿð àëÿ ìèí äÿ, ãÿì äÿð éà ñûí -<br />
äà éàì. Èí äè ãÿ ëÿ ìè ìÿ ýöú âå ðè ðÿì. Êþí ëö ìö<br />
öøö äÿí, öðÿ éè ìè ýþé íÿ äÿí éà ðà ëû éà çû ëàð éà çû -
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Бах будур хисляти бцтцн дцнйайа<br />
“Язабкеш миллятям” дейян дыьанын.<br />
Эюрцм ки, мязары од тутуб йансын,<br />
eрмянини торпаьыма йыьанын 1 .<br />
ðàì, áîé íó áö êöê õà òè ðÿ ëÿ ðè ìè äèë ñèç, àü âÿ ðÿã -<br />
ëÿ ðÿ êþ ÷ö ðö ðÿì. Ñà ðàë ìûø ïà éûç éàð ïàã ëà ðû äûð<br />
éàç äûã ëà ðûì. Èñ òÿê âÿ àð çó ëà ðûì àð òûã áèð ÷ÿð ÷è -<br />
âÿ éÿ ñûü ìûð – ùà ìû ñû ãöñ ñÿ, êÿ äÿð... ßñèð ëèê äÿ<br />
ãàë ìûø äîü ìà Êÿë áÿ úÿ ðèì ö÷öí íÿ èñÿ åò ìÿê<br />
èñ òÿ éè ðÿì. Öðÿê ëÿ ðèí ùà ðà éû íû, êþ íöë ëÿ ðèí íà ëÿ -<br />
ñè íè äöí éà íûí êàð îë ìóø ãó ëàã ëà ðû íà ÷àò äûð ìàã<br />
èñ òÿ éè ðÿì. Åëÿ ùåé áó áà ðÿ äÿ äö øö íöð, áó ùàã -<br />
äà éàç ìàã èñ òÿ éè ðÿì. Êÿë áÿ úÿð ìÿ íèì éó õó ëà -<br />
ðûì äû. Êÿë áÿ úÿð ìÿ íèì ýå úÿì-ýöí äö çöì äö,<br />
ñî íó áè ëèí ìÿ éÿí àü ðûì, àúûì, ùÿñ ðÿ òèì, ùèú ðà -<br />
íûì, úàí éàí üûì äûð!<br />
Áó ùÿñðÿòè, áó àüðûíû éàçìàüà ãÿëÿìèìèí ýöúö<br />
÷àòàúàãìû? Áÿçÿí êîðóí-êîðóí àëûøûá éàíàí,<br />
àç ãà ëà òöñ òö ñö òÿ ïÿ ñèí äÿí ÷û õàí áó éà çûã ãÿì<br />
éó âà ñû öðÿ éèì ëÿ áàø-áà øà ãà ëàí äà àü ýþ éÿð ÷è íÿ<br />
äþ íöá Êÿë áÿ úÿ ðÿ ó÷ ìàã, î éåð ëÿ ðè ýþ ðöá, ùÿð<br />
ùàí ñû áèð äà øû íà áàø ãî éóá óéó ìàã èñ òÿ éè ðÿì.<br />
ßë ëÿ ðè ìè ýþé ëÿ ðÿ ãàë äû ðûá éàë âà ðû ðàì: åé ãà äèð<br />
Àë ëàù! Þçöí êþ ìÿê ол, ìÿ íè àü ýþ éÿð ÷è íÿ äþí -<br />
äÿð, ãîé Êÿë áÿ úÿ ðèí áà øû öñ òöí äÿí ó÷óá îíóí<br />
÷è ÷ÿê ëÿ ðè íÿ, ýöë ëÿ ðè íÿ, ýþ çö éàø ëû ãà ëàí áó ëàã ëà -<br />
ðû íà ñà ëàì âå ðèì.<br />
Áó ñþç ëÿ ðè ñþé ëÿ éÿð êÿí þçöì äÿ ñàí êè áèð<br />
éöí ýöë ëöê ùèññ åäè ðÿì. Àéàã ëà ðûì åëÿ áèë éåð äÿí<br />
öçö ëöð. Áó âÿ çèé éÿò äÿ ýþç ëÿ ðè ìè à÷û ðàì. Ìÿ íÿ<br />
åëÿ ýÿ ëèð êè, Òàí ðû äóà ëà ðû ìû åøè äèá . Ìÿí àüàï -<br />
ïàã áèð ýþ éÿð ÷è íÿ ÷åâ ðèë ìè øÿì, ýþé ëÿð äÿ ó÷ó -<br />
ðàì. ßò ðà ôûì äà òî ïà-òî ïà áó ëóä ëàð, àøà üû äà èñÿ<br />
ýåí äÿðÿëÿð, ñûëäûðûì ãàéàëûãëàðäûð. Ýþéÿð ÷èí îëìà<br />
üû ìà íå úÿ äÿ ñå âè íè ðÿì! Êÿë áÿ úÿ ðè ìèí öçÿ -<br />
ðèí äÿ éå ðÿ ãîí ìàã èñ òÿ éè ðÿì, îíóí òîð ïà üû íà<br />
äèã ãÿò êÿ ñè ëè ðÿì. Ýþ çöì íÿ ëÿð ýþ ðöð Èëà ùè?!<br />
Ùÿð éåð îä è÷èí äÿ äèð. Äàü ëàð èñÿ àëîâ ëà ðûí è÷èí -<br />
äÿ ãàï ãà ðà ãà ðà ëûá äûð... Ìÿ íè äÿù øÿò áö ðö éöð.<br />
Áèð úÿ ãà íàä ÷àë ìà üûì ëà àíà ìûí óéó äó üó ìÿ -<br />
çàð ëû üà ÷à òû ðàì. Ýþç ëÿ ðè ìÿ èíàí ìû ðàì. Ãÿ áèð -<br />
ëÿð äà üû äûë ìûø, áàø äàø ëà ðû éåð ëÿ éåê ñàí<br />
îë ìóø äóð. Àíà ìûí ìÿ çà ðû íà éà õûí ëà øû ðàì. Íÿ<br />
ýþðñÿì éàõøûäûð? Î, áàøäàí-áàøà àü ýåéèìäÿ þç<br />
ìÿçàð äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðóá ãÿìëè-ãÿìëè ìÿíÿ<br />
áà õûð. Ýþ éÿð ÷èí úèë äèí äÿ îë ñàì äà, ìÿ íè òà -<br />
íû éûð àíàì.<br />
Å ëÿ áèë éà ðà ëû íåé êè ìè ñû çûë äà éû ðàì. Áó çà -<br />
ìàí Àøûã Øÿì øè ðèí ðó ùó ýþ çö ìÿ ýþ ðö íöð. Î,<br />
ñàí êè ìÿ íèì àíà ùÿñ ðÿ òè ìè äó éóá ìóø êè ìè,<br />
ÿëèí äÿ êè òåë ëè ñà çû äèë ëÿí äè ðèá äå éèð:<br />
Ñÿí þëÿí äÿ ìÿí àü ëà äûì,<br />
Äå, ìÿ íè êèì àü ëàð, àíà?<br />
Ýþð éà äû ìà íÿ ëÿð äöø äö, –<br />
“Úàí” äå äè éèí ÷àü ëàð, àíà.<br />
Хяйаллар мяни тярк етмир вя Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí<br />
åéíèàäëû øåèðèíäÿí òÿñèðëÿíÿðÿê éàçäûüûì “Àíà”<br />
øåè ðèìи зцм зцмя етмяйя башлайырам:<br />
1<br />
1828-ъи илдя Чар Русийасы иля Иран арасында баьланан “Эцлцстан” мцгавилясиня ясасян ермяниляр Ирандан вя Тцркийядян<br />
Азярбайъан торпагларына кючцрцлдцляр. Шеирдя щямин щадисяйя ишаря олунур.<br />
33
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Сянли ютян эцнцм, айым,<br />
Неъя ширин чаьлар, ана,<br />
Сянсиз мяним сыныг кюнлцм<br />
Эеъя-эцндцз аьлар, ана.<br />
Óøàãëûã ÷àüëàðûìäà ìÿíÿ ñþéëÿäèêëÿðèíè, þëöìöí<br />
äÿí ñîí ðà áà øû ìû çà ýÿ ëÿí ëÿ ðè äà íûø ìà üà<br />
áàø ëà éû ðàì: “Ðó ùó íà ãóð áàí, àíà úàí! Éà äûí -<br />
äà ìû øÿ ùÿð îð òà ìÿê òÿ áè íèí 1-ъи ñèí ôèí äÿ îõó -<br />
äó üóì ýöí ëÿð? Áó, ñÿ íÿ íå úÿ äÿ ãîë-ãà íàä<br />
âåðìèøäè. Ìåùðèáàí, èñòè ÿëëÿðèíëÿ óçóí øÿâÿ ñà÷ëà<br />
ðû ìà ñû üàë ÷ÿ êèð, ìÿ íè ÿçèç ëÿ éèá äå éèð äèí:<br />
“ßçèç áà ëàì, óìóä ãà ëàì, ùÿ ëÿ óøàã ñàí, áþ éö -<br />
éÿí äÿ ýþ ðÿ úÿê ñÿí êè, áó ãî úà äöí éà ùàã ñûç ëûã -<br />
ëà, ÿäà ëÿò ñèç ëèê ëÿ, éà ëàí ëàð ëà äî ëó äóð. Äå éèð ëÿð<br />
îü ëàí ëàð þú îëóð, ÷îõ âàõò ñþç åøèò ìèð. Îäóð êè,<br />
áö òöí öìèä ëÿ ðèì ñÿ íÿ äèð, îõó, þé ðÿí, êè òàá ñûç<br />
ýö íöí îë ìà ñûí. Åù, ñÿ íèí ëÿ áàü ëû î ãÿ äÿð àð çó -<br />
ëà ðûì âàð, ìÿ íèì áà ëàì, êàø Àë ëàù ìÿ íÿ<br />
þìöð âåð ñèí êè, ñÿ íèí ýö ëÿí, ñå âè íÿí ýþç ëÿ ðè íè<br />
ýþ ðöì, àð çóì éå ðè íÿ éåò ñèí – ùö ãóã øö íàñ îëóá<br />
ùàã ãûí, ÿäà ëÿ òèí êå øè éèí äÿ äó ðà ñàí, èí ñàí ëà ðûí<br />
ùà éû íà, ùà ðà éû íà ÷à òà ñàí. Àí úàã áó íó øÿðò êè -<br />
ìè ãÿ áóë åò êè, ùå÷ âàõò ùå÷ áèð øÿ ðàèò äÿ ùàã ãû<br />
íà ùà ãà ãóð áàí âåð ìÿ éÿ úÿê ñÿí, ÿäà ëÿò ñèç ëè éÿ<br />
ãàð øû óñàí ìà äàí, éî ðóë ìà äàí ìö áà ðè çÿ àïà -<br />
ðà úàã ñàí – áó éîë äà äþí ìÿç îëà úàã ñàí…” Áÿ -<br />
ëè, áó, àíà ìûí ñàü ëû üûí äà ìÿ íÿ ñþé ëÿ äèê ëÿ ðè èäè.<br />
Èí äè öðÿ éèì äÿí êå ÷ÿí ëÿ ðè îíà äå ìÿê èñ òÿ éè -<br />
ðÿì: àíà úàí, åëÿ ñÿ íèí äå äè éèí êè ìè åò äèì, îð òà<br />
ìÿê òÿá äÿ ñÿé ëÿ îõó äóì, ùå÷ êèì äÿí ýå ðè ãàë -<br />
ìà äûì. Àì ìà ñÿ íèí àð çó åò äè éèí êè ìè ùö ãóã -<br />
øö íàñ îëà áèë ìÿ äèì. Áó íà ýþ ðÿ ìÿ íè áà üûø ëà,<br />
àíà! Ùöãóãøöíàñ îëìàñàì äà, ñÿíäÿí ñîíðà áèð<br />
ãàð äà øû ìûí ùö ãóã øö íàñ îë ìà ñû íà íà èë îë äóì,<br />
àð çó íó éå ðè íÿ éå òèð äèì. Ìÿí áö òöí âàð ëû üûì ëà<br />
îíà äà éàã îë äóì, îíóí àëè ñà âàä àëûá, áà úà ðûã ëû<br />
ùöãóãøöíàñ îëìàñû ö÷öí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿ<br />
äèì.<br />
À íà úàí, äöí éà äàí íà ðà ùàò ýåò äèí, åâ-åøè éèí,<br />
áà úû-ãàð äàø ëà ðû ìûí àüûð éö êö çÿ ðèô ÷è éèí ëÿ ðè ìÿ<br />
äöøäö. Äÿðñëÿðèìè ùàçûðëàìàüà ùÿâÿñèì îëñà äà,<br />
îõó éóá-þé ðÿí ìÿ éÿ ýö úöì, òà ãÿ òèì ãàë ìûð äû.<br />
Ìö ãÿä äÿñ ðó ùóí øàä îë ñóí äå éÿ ìèí úöð ÿçà -<br />
áà ñèíÿ ýÿðäèì. Ñàíêè þçöí áèëèðñÿíìèø êèìè ìÿíè<br />
áó âÿ ôà ñûç äöí éà íûí öìè äè íÿ ãî éóá ýåò äèí –<br />
áèç äÿí ÿáÿ äè ëèê óçàã ëàø äûí.<br />
Êàø ýþ ðÿé äèí êè, î âàõò ñÿ íèí éîõ ëó üó íó ùèññ<br />
åäÿí ñîí áå øè éèí, 3 éàø ëû ßëè äèë ãÿ ôÿ ñÿ ãîé ìà éûá<br />
åëÿ ùåé ñÿ íè èñ òÿ éèð äè, ýþ çö íöí éà øû íû ñåë êè ìè<br />
àõû äûð äû ñÿí äÿí þò ðö. Èñ òè ãîé íó íó ÿâÿç åäÿ úÿê<br />
áèð éåð âàð ìû, àíà úàí? Ñÿ íèí èéè íè àë ìà äàí óéó -<br />
éà áèë ìèð äè çà âàë ëû ãàð äà øûì. Îíó ùå÷ úöð îâóí -<br />
äó ðà áèë ìèð äèì ìÿí áè ÷à ðÿ. Àé Àë ëàù, áó<br />
ìÿíçÿðÿ ìÿíèì éóìðóã áîéäà áàëàúà öðÿéèìÿ<br />
÷à ëûí-÷àð ïàç äàü ÷ÿ êèð äè.<br />
À íà úàí, ùå÷ úöð éîõ ëó üóí ëà áà ðû øà áèë ìèð -<br />
äèì. Àõû ñÿí áè çè ÷îõ åð êÿí, þì ðö íöí ýÿíú éàø -<br />
ëà ðûí äà òÿðê åò äèí. Éî ëó íó ÷îõ ýþç ëÿ äèì.<br />
Ãà éû äà úà üû íà öìèä åäèð äèì. Îíà ýþ ðÿ ýå úÿ ëÿð<br />
åâè ìè çèí ãà ïû ñû íû äà à÷ûã ãî éóð äóì êè, áÿë êÿ,<br />
ñÿí ýÿ ëÿ úÿê ñÿí, àõû ñÿí áèç ñèç äþç ìÿç äèí. Ýþ -<br />
çöì éîë ëàð äà, ãó ëà üûì ñÿñ äÿ èäè. Ñîí äà öìè äèì<br />
ùå ÷ÿ åí äè. Þçöì 7 éà øûì äà èêÿí áà úû-ãàð äàø ëà -<br />
ðû ìà àíà îë äóì. Àì ìà ýö úöì ÷àò ìûð äû. Êèð -<br />
ïèê ëÿ ðèì ëÿ îä ýþ òö ðöð äöì, àíà! Àõû ìÿ íèì<br />
þçö ìÿ äÿ àíà ãàé üû ñû, àíà íÿ âà çè øè ëà çûì èäè –<br />
àíà ãàé üû ñû íà, àíà íÿ âà çè øè íÿ ìþù òàú èäèì. ßë -<br />
ëÿ ðè íèí ñû üà ëû íà åù òè éà úûì âàð äû. Ñÿí èñÿ áèð äÿ<br />
ýå ðè ãà éûò ìà äûí. 7 éà øûì äà èêÿí àüûð éö êöí àë -<br />
òû íà ýè ðèá, åëÿ áèë êè, йцз éàø ëû áèð èí ñà íà ÷åâ ðèë -<br />
äèì. Áå ëÿ àúû òà ëå éè Òàí ðû ùå÷ áèð áÿí äÿ ñè íÿ<br />
ãèñ ìÿò åëÿ ìÿ ñèí, àíà úàí! Íå úÿ ãûé äûí áè çÿ, íå -<br />
úÿ? Áè çè ýþ çö éàø ëû, ùÿì äÿ òà ëå éèí öìè äè íÿ ãî -<br />
éóá ýåò äèí. Ðó ùó íà ôÿ äà, àíà úàí! Aç êå÷ ìÿ äè<br />
êè, ýþé ëÿ ðè ìè çè ãà ðà áó ëóä ëàð àë äû, èñ òè éó âà ìû çà<br />
ñó úàëàíäû. Íàìÿðä åðìÿíèëÿð éóðäóìóçà – Ãàðà<br />
áà üû ìû çà ýþç äèê äè.<br />
À íà úàí, ñÿ íè èòèð äèê äÿí ñîí ðà áà øû ìû çà ÷îõ<br />
ìö ñè áÿò ëÿð, ÷îõ áÿ ëà ëàð ýÿë äè. Ñÿí äÿí àë äû üû ìûç<br />
àüûð èò êè éà ðà ñû ñà üàë ìà ìûø (àíà èò êè ñè íèí éà ðà ñû<br />
ñàüàëàðìû?) ãûçûëäàí ãèéìÿòëè òîðïàãëàðûìûç éàüû<br />
òÿ ðÿ ôèí äÿí èø üàë îëóí äó, äÿð äè ìè çèí öñ òö íÿ<br />
àüûð äÿðä éöê ëÿí äè. Ìö ãÿä äÿñ ìÿ çà ðûí äà ÿñèð<br />
äöøäö. Áó, ãÿëáèìèçÿ ÷àëûí-÷àðïàç äàü ÷ÿêäè, þç<br />
éóð äó ìóç äà êþ÷ êö íÿ ÷åâ ðèë äèê. Äþ çöë ìÿç<br />
ÿçàá-ÿçèé éÿò ëÿð ëÿ éöê ëÿí äèê. Ãèñ ìÿ òè ìè çÿ “гÿ -<br />
ðèá ëÿð ïàé òàõ òû” íà ñû üûí ìàã äöø äö, àíà úàí!<br />
Àì ìà áó ðà äà äà öçö ìö çÿ úÿí íÿò ãà ïû ñû à÷ûë -<br />
ìà äû. Êèá ðèò ÷þ ïö íÿ äÿ ìþù òàú îë äóã. Âÿ òÿí äÿ<br />
âÿ òÿí ñèç, åâ ñèç-åøèê ñèç âÿ çèé éÿ òÿ äöø äöê. Àì ìà<br />
ðóù äàí äöø ìÿ äèì. Ñÿ íèí àð çó ëà ðû íû ýåð ÷ÿê ëÿø -<br />
äèðìÿê ö÷öí þçöìäÿ ýöú-ãöââÿ òîïëàäûì. Ùÿì<br />
àëè òÿù ñèë àë ìà üû ãàð øû ìà ìÿã ñÿä ãîé äóì, ùÿì<br />
äÿ àè ëÿ íè äî ëàí äûð ìàã ö÷öí ùÿð èøèí ãóë ïóí äàí<br />
éà ïûø äûì. Ýå úÿ éàò ìà äûì, ýöí äöç äèí úÿë ìÿ -<br />
äèì. Ñþç âå ðèá ðó ùó íà áèð äà ùà àíä è÷ äèì êè, áó<br />
÷ÿòèí éîëäà ëàçûì ýÿëñÿ, ùÿéàòûìû äà ãóðáàí âåðìÿê<br />
äÿí ÷ÿ êèí ìÿ ðÿì. Âÿ äè ìÿ õè ëàô ÷ûõ ìà äûì.<br />
Àíà úàí, ôÿ äà êàð ëûã ýþñ òÿð äèì, ÷îõ ÷ÿ òèí ëèê ëÿ ðè<br />
äÿô åò äèì. Îäóð êè, áèç äÿí éà íà íà ðà ùàò îëàí,<br />
ñû çûì-ñû çûì ñûç ëà éàí, ýþ éöð-ýþ éöð ýþé íÿ éÿí ðó -<br />
34
ùóí øàä îë ñóí, àíà. Ñÿ íè î äàü ëà ðûí ãîé íóí äà<br />
ýþ çö éîë äà ãîé äó üó ìóç ö÷öí áè çè áà üûø ëà, áà -<br />
üûø ëà áè çè, àíà!..<br />
Þçöìö îíóí ÷îõäàí ùÿñðÿò ãàëäûüûì ãóúàüûíà<br />
àò ìàã èñ òÿ éè ðÿì. Î, õÿ éàë êè ìè ìÿí äÿí<br />
óçàã ëà øûð, óçàã ëà øûð… Îíóí ãàè áà íÿ ñÿ ñè íè åøè -<br />
äè ðÿì: “ßçèç áà ëàì, ìÿí áó éåð ëÿ ðèí, áó ýþé ëÿ -<br />
ðèí ðó ùó éàì. Ñÿí ìÿ íèì Êÿë áÿ úÿ ðÿ äþ íÿ úÿê<br />
àðçóìñàí. Ñÿí éàøàìàëûñàí, åëèíëÿ-îáàíëà, áàúûãàð<br />
äàø ëà ðûí ëà éóð äó íà – Êÿë áÿ úÿ ðÿ äþí ìÿ ëè -<br />
ñÿí! Áè ëè ðÿì, ñÿ íè áó ðà ÿñèð äö øÿí<br />
Êÿë áÿ úÿ ðè ìèç, âÿ òÿí ùÿñ ðÿ òè, àíà äÿð äè, ñàç ñÿ -<br />
ñè, Äÿ äÿ Øÿì øèð ùà ðà éû ÷ÿ êèá ýÿ òè ðèá. Ìÿí áè -<br />
ëèð äèì êè, ñÿí ýÿ ëÿ úÿê ñÿí, îíà ýþ ðÿ äÿ<br />
áó ðà äà éàì. Èí äè áèç Êÿë áÿ úÿ ðèí ÿáÿ äè êå øèê ÷è -<br />
ëÿðè îëàí ðóùëàð êèìè Éåääèãàðäàø äàüûíäà “Ñàç<br />
ãà ëà ñû” ãóð ìó øóã. Áó ðà äà ñÿ íÿ õÿ òà-áÿ ëà òî -<br />
õóí ìà ñûí äå éÿ ýå äÿê îðà, àõû îðà àëûí ìàç ãà ëà -<br />
äûð”. Ìÿí áàøûìëà ðàçûëûüûìû áèëäèðäèêäÿí ñîíðà<br />
î, ìÿ ëÿê êè ìè ãà íàä à÷à ðàã ìÿ íèì ëÿ áÿ ðà áÿð<br />
ñÿìàéà ãàëõûá áóëóäëàðûí àðàñû èëÿ ó÷óð. Ãàëàéà<br />
÷à òàð-÷àò ìàç éà íûã ëû áèð ñàç ñÿ ñè åøè äè ðèê. Ñî ðó -<br />
øó ðàì:<br />
– Àíà úàí, ñàç ÷à ëàí êèì äèð?<br />
– Êèì îëà úàã ãû çûì, дÿ äÿ ìèç äèð. Áó “Ñàç ãà -<br />
ëà ñû” íû î óúàëò ìà éûá ìû?! Ãû çûì, áó éåð ëÿð êèì -<br />
ñÿ ñèç ãà ëàí äàí ñîí ðà î, áå ëÿ úÿ, ñà çû íû áàü ðû íà<br />
áà ñûá ýå úÿ-ýöí äöç íà ëÿ, ùà ðàé ÷ÿ êèð.<br />
Ãà ëà éà ÷à òàí äà áó ÿñ ðà ðÿí ýèç, ñèð ëè ìÿ êà íà<br />
íÿ çÿð ñà ëû ðàì. ßò ðàô äà îëàí ãà ëà äè âàð ëà ðû íûí<br />
äà øà äþí ìöø öðÿê ëÿð äÿí ùþ ðöë äö éö íö ýþ ðö -<br />
ðÿì. Äè âà ðûí äè áèí äÿ êè ýöë ëÿð-÷è ÷ÿê ëÿð äÿ äàø -<br />
äàí äûð. Àì ìà Äÿ äÿ Øÿì øèð ñà çû íû ÷à ëûð, äþðä<br />
òÿ ðÿ ôèí äÿ îëàí ðóù ëàð äÿ íèç êè ìè äàë üà ëà íûð,<br />
äîü ìà ëà ðû íû èòèð äèê ëÿ ðè íÿ ýþ ðÿ ýþé ëÿ ðÿ áö ëÿíä<br />
îëàí àüû äå éèð ëÿð.<br />
Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ñà çû èñÿ ñóñ ìàã áèë ìèð, ùåé ÷à -<br />
ëûá- ÷àüëàéûð âÿ… àüëàéûð. Ýþéäÿêè òîïà-òîïà áóëóäëàð,<br />
ÿñÿí ìåù, äÿðÿëÿðäÿ ãàéíàéàí áóëàãëàð,<br />
øÿëàëÿëÿð äÿ îíóíëà áèðýÿ ýþç éàøëàðû òþêöð. Ñàíêè<br />
áó éåð ëÿð ìèë éîí èë äè êè, èí ñàí öçö ýþð ìÿ éèá,<br />
èí ñàí ùÿ íè ðè åøèò ìÿ éèá... Äÿ äÿ Øÿì øèð èñÿ êöñ -<br />
ìöø äö. Íÿ ùÿíý ëÿ ðèí êöñ ìÿ ñè äÿ éà ìàí îëóð.<br />
Àõû íè éÿ äÿ êöñ ìÿ ñèí? Ийирми ики èë äèð êè, éóð äó<br />
äöøìÿí òàïäàüû àëòûíäà èíëÿéèð. Íÿ ýÿëÿí âàð, íÿ<br />
ýå äÿí. “Àõû áèç áó éåð ëÿ ðè ñèç ëÿ ðÿ ÿìà íÿò ãî éóá<br />
ýåò ìèø äèê, – äå éèð. – Áÿñ ñþí äö ðöë ìöø îúà üû ìû -<br />
çû êèì éàí äû ðà úàã? Ñûí ìûø êþ íöë ëÿ ðè êèì éà ìà -<br />
éà úàã?” Äÿðä áèð äèð ìè, èêè äèð ìè?.. Ýþé ÷ÿ äÿ<br />
Àøûã ßëÿñýÿðèí, Øóøàäà Âàãèôèí, Úÿáðàéûëäà Äèðè<br />
ëè Ãóð áà íè íèí ðóù ëà ðû ãàí àü ëà ìûð ìû? Éà øà -<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
äûã ëà ðû äþâ ðöí úàí ëû òà ðè õè ñà éû ëàí áó èí ñàí ëà ðûí<br />
ðóù ëà ðû áè çè ãû íà ìàç ìû? Èí äè î éåð ëÿð ýå äÿðýÿë<br />
ìÿç îëóá. Î òîð ïàã ëàð äà äî üó ëóá áî éà-áà øà<br />
÷à òàí ëà ðûí öðÿê ëÿ ðè äÿðä äÿí øè øèá.<br />
Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ñà çû íà ëÿ ÷ÿ êèð äè. Ñèì ëÿð äÿí<br />
ãîïàí àù-íàëÿ äàø öðÿêëÿðäÿ ÿêñ-ñÿäà âåðèð, çèðâÿ<br />
ëÿð äÿ èë äû ðûì êè ìè øàã ãûë äà éûð, ýþç éà øû íà äþ -<br />
íöð, áó ëàã ëà ðà ãà ðû øà ðàã àõûá-÷àü ëà éûá ýå äèð äè.<br />
Åëÿ áèë êè, Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ðó ùó Ñÿ ìÿä Âóð üó -<br />
íó, Ìÿì ìÿä Àðà çû, Çÿ ëèì õàí Éà ãó áó, Áÿù -<br />
ìÿí Âÿ òÿ íîü ëó íó, Ñö úàÿ òè… áó äöí éà äà<br />
îëóá-îë ìà éàí ëà ðû ùà ðàé ëà éûð äû.<br />
Äàüëàðà äóìàí ÷þêöðäö. Äóìàí Úåéðàí áóëà<br />
üû íû áö ðö äöê úÿ ùà âà ñî éó éóð, äþ çöë ìÿç îëóð -<br />
äó. Áèð éàí äàí äà áÿ íè-èí ñàí ùÿ íèð òè ñè<br />
åøè äèë ìèð äè. Ðóù ëàð äÿðä, ñà çûí ñèì ëÿ ðè èñÿ ãÿì<br />
è÷èíäÿ èäè. Ýþéëÿð ýþðñÿéäè, ãàí àüëàéàðäû. Ðóùëàð<br />
ÿñèð îëäóãëàðûíû äóéñàëàð äà, ñóñóðäóëàð. Ùàíû<br />
åë-îáà, ùàíû åëàò, ùàíû ãîéóí-ãóçó ìÿëÿøìÿñè,<br />
äÿ âÿ çûí ãû ðîâ ëà ðû íûí ñÿ ñè? Äå ìÿ ëè, åë-åëàò îë ìà -<br />
ñà, êÿëáÿúÿðëèëÿð éóðä éåðèíäÿ îúàã ÷àòìàñà, èøûã<br />
éàíäûðìàñà, òîðïàüûí ýþçÿëëèéè, áÿðÿêÿòè ãàéûòìà<br />
éà úàã...<br />
…Þ çö ìÿ ýÿ ëÿí äÿ ýþ ðö ðÿì êè, îòàã äà äþ øÿ -<br />
ìÿ íèí öñ òöí äÿ äèç ÷þê ìö øÿì, ÿë ëÿ ðèì äÿ ýþé -<br />
äÿ äèð. Íÿ åò äè éè ìè, íÿ äóé äó üó ìó ùå÷ þçöì äÿ<br />
áèëìÿìèøÿì. Ùà ÷àíäàí-ùà ÷àíà ýþðöá-àíëàäûãëà<br />
ðûì ýþç ëÿ ðèì ãàð øû ñûí äà úàí ëàí ìà üà áàø ëà äû.<br />
Áÿ äÿ íèì äÿí ñî éóã áèð ýè çèë òè êå÷ äè. Þç-þçö ìÿ<br />
äö øöí äöì êè, òÿê úÿ Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí éîõ, ùÿì äÿ<br />
Êÿëáÿúÿðèí áöòöí îüóë âÿ ãûçëàðûíûí, àòà âÿ àíàëà<br />
ðû íûí ðó ùó äà áè çè ãû íà éà úàã: Àé åòè áàð ñûç ëàð,<br />
àé... Ùå÷ èí ñàí äà àíà ñû íû äàð äà ãî éàð ìû?<br />
Äö øöí úÿ ëÿ ðèì ìÿ íè éîð äó, äå éÿ ñÿí. Íåé ëÿ -<br />
éèì, äö øöí ìÿê äÿí áàø ãà ÿëèì äÿí íÿ ýÿ ëèð êè?<br />
Ýö úöì ãÿ ëÿ ìÿ, áèð äÿ äè ëè ìÿ ÷à òûð. Äè ëèì èñÿ<br />
ñþé ëÿ éèð: äà ðûõ ìà, Äÿ äÿ Øÿì øèð, äà ðûõ ìà, óëó<br />
òîð ïàã! Áè çèì éóð äó ìó çà äþ íÿ úÿ éè ìèç ýöí ÷îõ<br />
éàõûíäàäûð. Áèç Êÿëáÿúÿðÿ ãàéûäàíäà äàø ÷è ÷ÿêëÿð<br />
úàíëàíàúàã, éàë ÷ûí ãàéàëàð íÿüìÿ îõóéàúàã,<br />
øÿ ëà ëÿ ëÿð þçö íö äàü äàí àòà úàã, Éåä äè ãàð äàø<br />
äà üûí äà åëÿ áèð “Ñàç ãà ëà ñû” òè êè ëÿ úÿê êè, áó éåð<br />
çè éà ðÿò ýà ùà ÷åâ ðè ëÿ úÿê, äöí éà éà ñÿñ ñà ëà úàã...<br />
Åëÿ ãÿ ëÿ ìÿ àë äû üûì “Дядя” àä ëû øåè ðèìин бу<br />
бянди äÿ Äÿäÿ Øÿìøèðèí, ñàçûìûçûí äàüëàðäà äîëà<br />
øàí ðóù ëà ðû íà ÿìà íÿò äèð:<br />
“Ана” дейиб биз аьладыг,<br />
Бизи кимляр аьлар, Дядя?<br />
Эеъя-эцндцз йас сахладыг,<br />
Гямим дцйцн баьлар, Дядя!<br />
35
36<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ДЦНЯНИНИ УНУДАНЫ ТАРИХ БАЬЫШЛАМЫР<br />
Акиф ЯЛИЗАДЯ,<br />
АМЕА-нын<br />
президенти, академик<br />
Эюркямли елм хадими, академик<br />
Акиф Ялизадя щаггында сющбят дц -<br />
шяндя юнъя эюзцмцз гаршысында<br />
чющряси нурла сцслянмиш, айдын ба хыш ларындан<br />
мещрибанлыг вя сямимиййят йаьан мави эюзлц<br />
таныш сима ъанланыр. Еля бир сима ки, 80 иллик мяналы<br />
вя шяряфли юмрцнцн 50 илдян чохуну Азярбайъанда<br />
эеолоэийа елминин инкишафына щяср<br />
етмиш, дцнйа шющрятли алим кими гядирбилян вя<br />
мцдрик халгымыза башуъалыьы эятирмишдир.<br />
Бяли, бу ил Акиф Ялизадянин 80 йашы тамам<br />
олуб. 80 ил юмцр сцрмяк, еля бу йашда да эянълик<br />
щявясиля йарадыъылыгла мяшьул олмаг, юз чийниня<br />
бир-бириндян дяйярли, аьыр йцк эютцрмяк, даим<br />
елми ахтарышда олмаг щяр кяся нясиб олмур. Улу<br />
Танры Акиф Ялизадя кими инсанлара она эюря шяряфли<br />
узун юмцр бяхш едир ки, майасы сяхавят вя<br />
хейирхащлыг, алиъянаблыг вя зийалылыгла йоьрулмуш<br />
беля кцбар шяхсляр халгына, вятяниня даща чох<br />
файда версин, цмидля она мцраъият едянляря сяхавят<br />
вя хейирхащлыг йцкцндян пай версин, юзц<br />
дя бу хейирхащ ямялиндян разы галсын, гялбиндя<br />
ращатлыг тапсын, йени уьурлара кюклянсин.<br />
Бакыда бюйцк зийалы аилясиндя анадан олан<br />
Акиф Ялизадянин эенетик кюкляри республикамызын<br />
бир чох эюркямли шяхсляри иля баьлыдыр. Валидейнляри<br />
– атасы Аьа Мещди вя анасы Яфшан<br />
ханым ихтисасъа щяким олублар. Бу аилянин нясил<br />
шяъярясиня танынмыш сималардан олан Аьа Сейид<br />
Яли Мювсцмзадя, Шейхцлислам Ахунд Аьа Ялизадя,<br />
Азярбайъанын эянъляр тяшкилатынын парлаг<br />
лидери Мясуд Ялизадя вя диэяр шющрятли шяхсляр<br />
дахилдир.<br />
Акиф Ялизадянин мараглы юмцр китабыны вяряглядикъя<br />
щяр сящифяси дольунлуьу, санбалы иля<br />
диггяти ъялб едир вя бу уникал инсанын мящсулдар<br />
йарадыъылыьына, тяшкилатчылыг баъарыьына щейран<br />
олмайа билмирсян.<br />
Акиф Ялизадя Азярбайъан Сянайе Институтунун<br />
(индики Азярбайъан Дювлят Нефт Академийасы)<br />
мязунудур. О, щямин али мяктяби<br />
фярглянмя диплому иля битиряряк бир мцддят нефт<br />
мядянляриндя эянъ нефтчи кими фяалиййят эюстярмишдир.<br />
Елми арашдырмалара олан мараьы онун<br />
щяйатыны Эеолоэийа Институтуна баьламышдыр.<br />
Узун мцддят бу елм оъаьында мцхтялиф вязифялярдя<br />
фяалиййят эюстярмиш, гыса вахтда эеолоэийа<br />
сащясиндяки елми ахтарышлары вя фяалиййяти юз<br />
бящрясини вермишдир. Беля ки, 1961-ъи илдя<br />
эеолоэийа-минералоэийа елмляри намизяди, 1969-<br />
ъу илдя ися эеолоэийа-минералоэийа елмляри доктору<br />
елми дяряъяси алмышдыр. Бунунла да Акиф<br />
Ялизадя бу сащядя кечмиш ССРИ-дя ян эянъ<br />
йцксяк ихтисаслы мцтяхяссис кими танынмышдыр.<br />
Дярин елми билийи, тяшяббцскарлыьы, тяшкилатчылыг<br />
баъарыьы вя инсанпярвярлийи онун щяля эянъ<br />
йашларындан институтда рящбяр вязифяляря иряли чякилмясиня<br />
имкан вермишдир. Акиф Ялизадя 1970-<br />
1976-ъы иллярдя Эеолоэийа Институтунун директор<br />
мцавини олмуш, 1976-ъы илдян бу эцня гядяр ися<br />
институтун директору вязифясиндя чалышмагдадыр.<br />
Эеолоэийа елми сащясиндя эениш тядгигатлар<br />
апаран, ону йени елми вя нязяри биликлярля зян -<br />
эинляшдирян Акиф Ялизадя 1980-ъи илдя АМЕА-нын<br />
мцхбир цзвц, 1989-ъу илдя ися щягиги цзвц сечилмишдир.<br />
Йцксяк елми потенсиала вя бюйцк тяшкилатчылыг<br />
баъарыьына малик олан алим 2007-ъи илдян<br />
2013-ъц илядяк АМЕА-нын витсе-президенти вязифясиндя<br />
чалышмышдыр. Республиканын елми-техники<br />
инкишаф стратеэийасынын щазырланмасында йахындан<br />
иштирак едян вя йцксяк ихтисаслы елми кадрларын<br />
щазырланмасында бюйцк тяърцбяси олан Акиф<br />
Ялизадя 2013-ъц илдя АМЕА-нын президенти вязифясиня<br />
сечилмишдир.<br />
Академикин узунмцддятли сямяряли фяалий -<br />
йяти, йарадыъылыьы барядя кифайят гядяр мялума-
тым олса да, гялям адамы кими щеч вахт онунла<br />
цнсий йятдя олмамышдым. Бу йахынларда беля бир<br />
хошбяхтлик мяня нясиб олду. АМЕА-нын Фолклор<br />
Инсти тутунун докторантурасына имтащан верирдим.<br />
Йахшы щазырлашдыьымдан щяр цч фяндян яла<br />
гиймят алмышдым. Сонра Фолклор Институтунда<br />
елми шура кечирилди. Мяним тядгигат мюв зум<br />
“Классик яняня вя ХХ яср Азярбайъан мящяббят<br />
дастанлары” кими мцяййянляшдирилди.<br />
Бир мцддят сонра Ряйасят Щейятиндя докторантларла<br />
АМЕА президентинин танышлыг сющбяти<br />
башлады. Нювбя мяня чатды. Щюрмятли академик<br />
Акиф Ялизадя мяня ики суал верди:<br />
– Мящяббят дастанларынын ана хятти, ясас анламы<br />
нядир, ону гящряманлыг дастанларындан фяргляндирян<br />
ъящят щансылардыр?<br />
– Мящяббят дастанлары мювзусуну щагг<br />
ашиги иля она бута верилмиш мяшуг арасындакы ешг<br />
маъяраларындан алыр. Азярбайъан мящяббят дастанлары<br />
устаднамялярля (цч устаднамя) иля башлайыб,<br />
дастанын “йурд йери” адланан ясас щиссяси<br />
иля давам едир. Яэяр дастан ашигля мяшугун<br />
вцсала йетмяси иля битирся, мящяббят дастаны дуваггапма<br />
иля битир. Яэяр накам мящяббят<br />
варса, о заман дастан ъащаннамя иля битир.<br />
– Бяс ХХ ясрдя йаранмыш дастанларын классик<br />
дастанлардан фярги нядир?<br />
– ХХ яср мящяббят дастанлары бу ясрдя йашамыш<br />
адлы-санлы ашыгларын – Ашыг Ялясэяр, Ашыг<br />
Щцсейн Бозалганлы, Ашыг Ясяд, Дярйа Мящяммяд,<br />
Ашыг Шямшир, Ашыг Имран, Ашыг Щцсейн Сараълы<br />
вя башга ашыгларын классик яняня<br />
фор ма сында йаратдыглары йени дастанлардыр. Яняняви<br />
мящяббят дастанларындан фяргли олараг,<br />
йени дастанлар даща чох сярэцзяшт, автобиографик<br />
характер дашыйыр. Бир чох яняняви мотивляр йени<br />
мящяббят дастанларында йа олмур, йа да ютяри<br />
характер дашыйыр. Мясялян, бунлара мисал олараг<br />
бута, бадя, дярвиш, щз.Яли вя с. эюстярмяк олар.<br />
Ъавабларым академик Акиф Ялизадяни гане<br />
етди вя о, хош тябяссцмля: – Чох саь олун, эедя<br />
билярсиниз, – деди.<br />
Беляликля, чохдан эюрцшмяк щясрятиндя олдуьум<br />
бу бюйцк инсанла илк диалогум, бир нюв,<br />
имтащан цстцндя кюклянди, дастанлара, ашыг ядябиййатына<br />
сюйкянди вя онунла сонракы эюрцшляримя<br />
кюрпц салды. Вя эюрдцм ки, гаршымда юз<br />
халгыны бюйцк мящяббятля севян нцфузлу бир<br />
шяхсиййят дайаныб.<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Акиф мцяллим фолклорумузун инъяликляриня,<br />
ашыг ядябиййатына, хцсусян Ашыг Ялясэярин, Ашыг<br />
Шямширин йарадыъы лыьына дяриндян бяляддир. Бу<br />
да онун зянэин мянявиййатындан, ядябиййатымыза,<br />
фолклорумуза олан бюйцк севэисиндян иряли<br />
эялир. Хцсусян Ашыг Шямшир йарадыъылыьына севэисини<br />
о беля билдирир:<br />
“Мян севинирям ки, Ашыг Шямшир ирси сябирля,<br />
тямкинля топланыр, тядгиг едилир, ишыг цзц эюрцр.<br />
Щяля йаддашларда Дядя Шямширля баьлы ня гядяр<br />
хатиряляр вар. Бцтцн бунлары топлайыб цзя чыхармаг<br />
ясл вятянпярвярликдир. Ашыг Шямшир еля уъа бир даь<br />
иди ки, о уъалыьа, о ялчатмазлыьа щеч кясин бойу чатмазды.<br />
Бу, тякъя Дядя Шямширин йох, Дядя Горгуддан<br />
цзц бяри йол эялян сазын гцдряти,<br />
яйилмязлийи, уъалыьыдыр. Онун гошмаларындакы,<br />
мцхяммясляриндяки, эярайлыларындакы ритмя, ащян -<br />
эя, няьмяйя фикир верин. Мисралар арасындакы эцълц<br />
баьлылыг онун бюйцк сяняткарлыьындан хябяр верир.<br />
Аьыр отурушу, дурушу, аурасы иля щяр бир эянъ ашыьа<br />
нцмуня олан Дядя Шямшир йарадыъылыьы дярс дедийимиз,<br />
тярбийя вердийимиз мяктяблиляря дя тядрис<br />
едилмялидир. Бу йол дцнянимизи, тарихи кечмишимизи<br />
горумагда ян тутарлы силащымыздыр. Чцнки дцнянини<br />
унуданы тарих баьышламыр”.<br />
Юмрцнц бцтювлцкдя эеолоэийа елминин инкишафына<br />
щяср едян дцнйа шющрятли алим, академик<br />
Акиф Ялизадянин елми кяшфляри, елми фяалиййяти<br />
дювлятимиз тяряфиндян лайигинъя гиймятляндирилмиш<br />
вя о, 1970-ъи илдя “Фядакар ямяйя эюря”<br />
медалы, 1986-ъы илдя “Шяряф нишаны” ордени иля тялтиф<br />
олунмуш, 1991-ъи илдя “Ямякдар елм хадими”<br />
адыны алмышдыр вя Дювлят мцкафаты лауреатыдыр.<br />
2004-ъц илдя “Шющрят”, 2008-ъи илдя “Шяряф”,<br />
2014-ъц илдя “Истиглал” орденляри иля тялтиф едилмишдир.<br />
Академик Акиф Ялизадя щазырда “Азярбайъан<br />
2020: эяляъяйя бахыш” Инкишаф Консепсийасынын<br />
уьурла щяйата кечирилмяси, Азярбайъан<br />
елминин динамик инкишафы, алимляримизин иш вя<br />
щяйат шяраитинин йахшылашдырылмасы, истедадлы<br />
эянълярин елмя ъялб едилмяси цчцн тящсилля елмин<br />
вящдяти наминя бцтцн эцъцнц гызырьаланмадан<br />
сярф едир.<br />
Азярбайъан эеолоэийа елминин зирвясини<br />
дярин зякасы, фитри истедады иля фятщ етмиш дцнйа<br />
шющрятли алим, академик Акиф Ялизадяни ирялидя<br />
щяля нечя-нечя бюйцк уьурлар, гялябяляр,<br />
йцксяк наилиййятляр эюзляйир.<br />
37
38<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
DƏDƏ ŞƏMŞİR SƏNƏTİNİN VÜSƏTİ<br />
İsa HƏBİBBƏYLİ,<br />
AMEA-nın vitse-prezidenti,<br />
Nizami adına Ədәbiyyat<br />
İnstitutunun direktoru, akademik<br />
Ölkәmiz müstәqillik qazandıqdan<br />
sonrakı dövrdә cәmiyyәtimizdә<br />
sürәtlә millilәşmә prosesi getmәyә<br />
başlamışdır. Xalqın milli özünüdәrki, özünәqayıdışı<br />
әksәr sahәlәrdә qabarıq hiss olun maq dadır. Bu<br />
sahәlәrdәn biri dә aşıq sәnәtidir. Saza-sözә xüsusi<br />
önәm verildiyi çağdaş dövrümüz dә ulu ozanları -<br />
mızdan tutmuş müasir aşıqlarımıza qәdәr hәr bir<br />
sәnәtkarın tәbliği, yada salınması, yubileylәrinin,<br />
yaradıcılıq gecәlәrinin keçirilmәsi, haqqında<br />
mәtbuatda yazıların çap edilmәsi, kitablarının nәşr<br />
olunması, fikrimizcә, bütövlükdә Azәrbaycan<br />
mәdә niy yәtinә vә incәsәnәtinә xidmәt dir. Bu әnәnә<br />
daim davam etdirilmәlidir.<br />
Dәdә Qorquddan üzü bu yana ulu ozan -<br />
larımızdan Dirili Qurbani, Miskin Abdal, Xәstә<br />
Qasım, Şıx Alı, Dәdә Əlәsgәr vә adlarını çәkmә -<br />
diyimiz onlarla, bәlkә dә yüzlәrlә digәr haqq<br />
vergili, fitri istedad sahibi olan ustad aşıqlar<br />
cәrgәsindә Aşıq Şәmşirin dә özünәmәxsus yeri,<br />
dәst-xәtti var. Aşıq Şәmşirin yaradıcılığının әsas,<br />
mükәmmәl dövrü XX әsrin ikinci yarısına düşsә dә,<br />
onu da tam olaraq klassik sәnәtkarlarımızdan biri<br />
adlandırmaq olar. Yaradıcılığının çoxşaxәliyi, şeir -<br />
lә rinin yüksәk poetikası vә mükәmmәlliyi Aşıq<br />
Şәmşirә bu haqqı verir. Yaratdığı ustadnamәlәr,<br />
tәcnislәr, xüsusilә dә qoşma, gәraylı, divani vә<br />
müxәmmәslәr ustada ölmәzlik qazandıraraq xalqın<br />
ürәyindә, yaddaşında әbәdilik yaşayacaqdır. Çünki<br />
Aşıq Şәmşir ulularından yadigar qalan bu<br />
müqәddәs sәnәti lәyaqәtlә davam vә inkişaf<br />
etdirmәklә XX әsr aşıq sәnәtindә özünәmәxsus<br />
yeni bir mәktәb yaratmışdır. Vә bu mәktәbin Aşıq<br />
Şәmşirin sağlığında yaşayıb-yaratmış, hazırda<br />
fәaliyyәt göstәrәn neçә-neçә yetirmәsi, davamçısı<br />
vardır. Nә idi Dәdә Şәmşiri, elәcә dә XX әsrin digәr<br />
görkәmli ustad aşıqlarını, mәsәlәn, XIX әsrin<br />
aşıqlarından fәrqlәndirәn? Burada bir neçә cәhәti<br />
diqqәt mәrkәzinә çәkmәk lazımdır. Əvvәla, XX<br />
әsrin ikinci yarısının ustad aşıqları, o cümlәdәn<br />
Dәdә Şәmşir ali tәhsil almasalar da, yazıb-oxumaq<br />
bacarırdılar. Çoxlu mütaliә edirdilәr. Şeirlәrini<br />
yazıya alaraq sistemli şәkildә toplayır dılar. Hәtta<br />
kitabları da nәşr olunurdu. Digәr tәrәfdәnsә, XIX<br />
әsrin aşıqları xalqın hәyatına, XX әsrin xüsusәn<br />
iki n ci yarısının aşıqları isә cәmiyyәt hәyatına çox<br />
güclü nüfuz elәyә bilirdilәr, sıx әlaqәli idilәr. Sta -<br />
linizm dövrü başa çatdıqdan sonra aşıqlar da öz<br />
sözlәrini müәyyәn qәdәr açıq demәk, ictimai-siyasi<br />
proseslәrә, hadisәlәrә müdaxilә edib onları öz<br />
yaradıcılıqlarında xeyli sәrbәst şәkildә işıqlan -<br />
dırmaq imkanları qazanmışdılar. Mәsәlәn, Aşıq<br />
Şәmşirin şeirlәrindә ötәn әsrin ikinci yarısında baş<br />
verәn әksәr ictimai-siyasi, tarixi proseslәrә,<br />
hadisәlәrә münasibәt var. Bu, tәkcә tәsvir,<br />
tәrәnnüm deyil, hәmçinin müәllifin öz mövqeyinin<br />
dә ifadәsidir ki, bu da onu XX әsrin birinci yarısının<br />
aşıqlarından fәrqlәndirәn cәhәtdir.<br />
Aşıq yaradıcılığında, aşıqlıq sәnәtindә XX<br />
әsrin ikinci yarısında baş verәn әsaslı dönüş<br />
mәrhәlәsi, әn әlamәtdar cәhәtlәrdәn biri isә odur ki,<br />
bu dövrdә artıq aşıq yaradıcılığı, aşıq әdәbiyyatı ilә
yazılı әdәbiyyatın sıx әlaqәlәri yaranmağa<br />
başlamışdı. Bunun әn bariz nümunәlәrindәn biri<br />
Aşıq Şәmşirlә Sәmәd Vurğunun görüşmәsi vә<br />
onların mәşhur deyişmәsidir. Hәmin görüşü xüsusi<br />
qiymәtlәndirmәk lazımdır. Çünki bu, aşıq sәnәti<br />
tarixindә nadir hadisәlәrdәndir vә çox böyük<br />
әhәmiyyәt kәsb edir. Demәk, XX әsrin 50-ci illәrin -<br />
dә artıq yazılı poeziya ilә aşıq әdәbiyyatımız<br />
qovuşur. Sәmәd Vurğunun şeirlәrinin aşıqlar tәrә -<br />
fin dәn ifa olunması, Aşıq Şәmşirin kitablarının işıq<br />
üzü görmәsi, görkәmli şairlәrlә görüşmәsi, şeirlәş -<br />
mәsi, şeirlәrinin mәtbuatda vaxtaşırı dәrc edilmәsi<br />
hәmin qovuşmanın, yaxınlaşmanın, doğmalaş -<br />
manın, qaynayıb-qarışmanın bariz göstәricisidir.<br />
Elә ustad aşığın Sәmәd Vurğunla görüşünü<br />
şәrtlәndirәn sәbәblәrdәn biri dә onun şeirlәrindәki<br />
poetika, bәdii mükәmmәllik idi ki, necә deyәrlәr,<br />
böyük sәnәtkarı sorağa salmışdı. Bu mükәmmәl -<br />
liyin, Aşıq Şәmşir şeirlәrinin forma, mәzmun vә<br />
bәdii gözәlliyinin әsas sәbәbi müәllifin haqq vergisi,<br />
fitri istedadıyla yanaşı, eyni zamanda güclü<br />
mütaliәsi, savadı, zәkası, yazılı әdәbiyyatımıza da<br />
yaxından bәlәdliyi idi. Ötәn әsrin ikinci yarısının<br />
aşıqları, o cümlәdәn Dәdә Şәmşir yazılı әdәbiyyatı,<br />
böyük şairlәrin şeirlәrini çox oxuyur, öz ustadları<br />
ilә yanaşı, onlardan, yәni yazılı әdәbiyyatın klassik<br />
vә çağdaş nümayәndәlәrindәn dә çox şeylәr<br />
öyrәnir, әxz edirdilәr. Odur ki, Aşıq Şәmşirin hәr<br />
hansı bir qoşmasını, gәraylısını imzasını bilmәdәn<br />
götürüb oxusaq, hәmin şeirlәrin Osman Sarıvәlli -<br />
nin, İslam Sәfәrlinin, Hüseyn Arifin, yaxud hәr<br />
hansı digәr bir tanınmış şairin ola bilәcәyini<br />
asanlıqla ehtimal etmәk mümkündür. Yәni Aşıq<br />
Şәmşir şeiri o qәdәr mükәmmәldir, yazılı poeziyaya<br />
o sәviyyәdә yaxındır ki, onun şeirlәrini böyük<br />
әdәbiyyatın klassik nümunәlәri ilә yanaşı qoymaq<br />
mümkündür. Elә bu sәbәbdәn dә Sәmәd Vurğun<br />
kimi dünyaşöhrәtli bir xalq şairi Dәdә Şәmşirin<br />
şeirlәrini bәyәnmiş, yüksәk qiymәtlәndirәrәk<br />
Kәlbәcәrә – İstisuya gedәrkәn onu soraqlamışdı.<br />
Vә belәliklә, hәmin möhtәşәm görüş dastanlaşaraq<br />
dillәrә düşmüşdür. Aşıq Şәmşirlә Sәmәd Vurğunun<br />
deyişmәlәri, şeirlәşmәsi, o dağlarda, yaylaqlarda<br />
birgә keçirdiklәri sazlı-sözlü mәclislәrin tәәssürat -<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ları sözün hәqiqi mәnasında gözәl, mükәmmәl,<br />
bitkin bir dastandır. Burada klassik dastançılıq<br />
әnәnәlәri qorunub saxlanılır. Mәlum olduğu kimi,<br />
dastan nәsrlә şeirin növbәlәşmәsi ilә müşayiәt olu -<br />
nur. Bu görüşdә dә eyni cürdür. Aşıq Şәmşirlә<br />
Sәmәd Vurğunun söhbәtlәri, sәmimi dәrdlәşmәlәri,<br />
bir-birini qiymәtlәndirmәlәri nәsrlә şeirin növbәlәş -<br />
mәsi ilә davam edir. Doğrudur, xalq şairi Sәmәd<br />
Vurğunun Aşıq Şәmşirlә deyişmәsinin nәsr hissәsi<br />
yazıya alınmamışdır. Lakin bu böyük sәnәtkarların<br />
görüşü yaxın dövr tariximizin hadisәsi olduğu üçün<br />
dillәrә düşmüş, aşıqlar tәrәfindәn qoşulub düzül -<br />
müş, yaddaşlarda yaşadılmışdır. Kitablarda Sәmәd<br />
Vurğunla Aşıq Şәmşirin deyişmәsinin yalnız<br />
şeirlәşmә nәzminin hissәsinin verilmәsinә baxmayaraq,<br />
aşıq mәclislәrindә bu deyişmә görüşün<br />
tәfәrrüatları ilә birlikdә tәqdim olunur. Belәliklә,<br />
hәr aşıq ona öz әlavәsini edib, daha da zәngin -<br />
lәşdirir. Bu tarixi görüş nәsildәn-nәslә keçәrәk<br />
yaddaşlarda o qәdәr möhkәmlәnmişdir ki, deyişmәdastanın<br />
nәsr hissәsi yazılmasa da, hәr kәs<br />
tәrәfindәn aydın şәkildә tәsәvvür olunur. Fikrimcә,<br />
bu hal әdәbiyyat tariximizdә hadisә adlandırılmağa<br />
layiqdir. Özü dә bu dastan dastan-deyişmә forma -<br />
sın da qәlәmә alınmışdır. Tәәssüf ki, “Sәmәd<br />
Vurğun–Dәdә Şәmşir dastanı” indiyә qәdәr bütöv<br />
halda yazıya köçürülüb nәşr olunmayıb. Burada<br />
çatışmayan cәhәt nәdir? Sadәcә, hәmin hadisәlәri,<br />
söhbәtlәri, baş verәn әhvalatları, deyişmәlәri,<br />
böyük sәnәtkarların bir-birinә ünvanladıqları neçәneçә<br />
şeir, aralarındakı son dәrәcә sәmimi<br />
ünsiyyәtin bütün tәfәrrüatlarını pәrakәndә xatirәlәr -<br />
dәn toplayaraq sistemlәşdirmәk, qoşub-düzәrәk<br />
janrın tәlәblәrinә uyğunlaşdırmaq lazımdır. Bu işi<br />
kim görsә, әdәbiyyatımız, mәdәniyyәtimiz, folklorumuz,<br />
hәtta tariximiz, xüsusәn dә әdәbiyyat tarixi -<br />
miz üçün olduqca әhәmiyyәtli xidmәt gös tәr miş<br />
olacaqdır. Çünki hәmin dastanda çox vacib<br />
mәqamlar ortaya çıxır. Belә ki, hәr iki qüdrәtli<br />
sәnәtkarın görüşlәrindә baş verәn әhvalatlardan,<br />
aralarındakı söhbәtlәrdәn vә şeirlәş mәlәrdәn hәmin<br />
illәrin ab-havası ilә bağlı xeyli informasiya almaq<br />
mümkündür. Mәsәlәn, Sәmәd Vurğun aşığa<br />
müraciәtlә deyir:<br />
39
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Hay vurub, qıy vurub sәs sal dağlara,<br />
Gözәllәr oylağı göy yaylaqlara.<br />
Mәnim dә dәrdimi de oylaqlara,<br />
Sinәmdәn oxladı bir maral mәni.<br />
Yәni burada o qәdәr sәmimiyyәt var, doğmalıq<br />
var, mehr-ülfәt var ki, şair heç kәsә, heç bir dostuna,<br />
tanışına, hәtta dağa-daşa deyә bilmәdiyi<br />
dәrdini, könlünün әn gizli duyğularını Dәdә Şәmşi -<br />
rә deyir, onunla bölüşür. Burada, bir növ,<br />
zәmanәdәn, taledәn şikayәt elementlәri var,<br />
narazılıq çalarları da açıq-aşkar duyulur.<br />
Hәqiqәtәn dә Sәmәd Vurğunla Aşıq Şәmşirin<br />
görüşünün baş verdiyi dövrdә görkәmli şairә qarşı<br />
müәyyәn tәzyiqlәr mövcud idi.<br />
Bu görüşün baş tutduğu 1955-ci il әrәfәsindә<br />
artıq Sәmәd Vurğun haqqında mәtbuatda bәzi<br />
tәnqidi qeydlәr dә gözә dәymәkdә idi. Deyişmә -<br />
lәrdәki şikayәt notlarından görünür ki, hәmin vaxta<br />
tәsadüf edәn görüşü zamanı böyük sәnәtkar<br />
hәyatının çәtinliklәrini Aşıq Şәmşirlә bölüşmüşdür.<br />
Bundan başqa, mәlum olduğu kimi, Sәmәd<br />
Vurğunun hәyatının bu dövrünün görünmәyәn<br />
ağrıları daha çox yaşadığı cәmiyyәtin dәrinlik -<br />
lәrindәn gәlirdi. Ona görә dә, Sәmәd Vurğun−Aşıq<br />
Şәmşir deyişmәlәrindә zamanla bağlı çәtinliklәrin<br />
ifadәsi öz әksini tapmışdır. Sәnәtkar vә dövran<br />
münasibәtlәrini bu deyişmәdәn görmәk mümkün -<br />
dür. Zamana-dövrana, çәrxi-fәlәyә münasibәt, eyni<br />
zamanda, dastan üçün dә sәciyyәvidir. Bu mәnada<br />
Sәmәd Vurğun−dövran münasibәtlәri deyişmәdә az<br />
yer tutsa da, örtülü şәkildә ifadә olunsa da, hәm xalq<br />
şairinin tәrcümeyi-halı, hәm dә dastan yara dıcılığı<br />
baxımından özünәmәxsus әhәmiyyәtә malikdir.<br />
Eyni zamanda Sәmәd Vurğun–Aşıq Şәmşir<br />
deyişmәsindә şikayәtnamә elementlәri ilә yanaşı,<br />
öygü әlamәtlәri dә vardır. “Hay vurub, qıy vurub<br />
sәs sal dağlara” misrası Aşıq Şәmşir sәsinin<br />
şaqraqlığına, onun sәnәtinin qüdrәtinә işarәdir,<br />
yaxşı mәnada tәrifnamәdir. Bu da Sәmәd Vurğunun<br />
son dәrәcә böyük sәnәtkar, geniş ürәkli, böyük<br />
istedada malik bir sәnәtkar olmasından xәbәr verir.<br />
Aşıq Şәmşirә әn yüksәk, әn obyektiv, layiq<br />
olduğu qiymәti ilk verәn mәhz xalq şairi Sәmәd<br />
Vurğun olmuşdur. Vә bu qiymәt hәmin möhtәşәm<br />
tarixi görüşdәn sonra zaman-zaman özünü<br />
layiqincә doğruldaraq ümumәn cәmiyyәtin fikrinә,<br />
mövqeyinә çevrilә bilmişdir. Bu da, eyni zamanda,<br />
Sәmәd Vurğun uzaqgörәnliyinin, böyüklüyünün,<br />
şairin geniş dünyagörüşünün tәntәnәsi idi.<br />
Yaxud, Dәdә Şәmşirin xalq şairi Sәmәd<br />
Vurğuna müraciәtlә söylәdiyi aşağıdakı misralarda<br />
da el sәnәtkarının böyük şairә verdiyi qiymәt öz<br />
әksini tapmışdır:<br />
Qoşqarla yanaşı duran başın var,<br />
Bizim el tanıyır uca dağ sәni.<br />
Yanır yolumuzda sәnәt çırağın,<br />
Bilirik şeirdә bir mayak sәni.<br />
Bu da Aşıq Şәmşir böyüklüyünün bariz<br />
göstәricilәrindәndir. O, şeirin, әdәbiyyatın, sәnәtin,<br />
sәnәtkarlığın nә olduğunu gözәl bilirdi vә Sәmәd<br />
Vurğunun mövqeyini, yerini әdәbiyyatda aydın<br />
şәkildә tәsәvvür edirdi. Demәk, Dәdә Şәmşir<br />
sadәcә sıradan bir aşıq olmayıb. O, eyni zamanda<br />
hәm müasiri olan şairlәrә bәnzәyәn şeirlәri, hәm dә<br />
Sәmәd Vurğun kimi bir sәnәtkara obyektiv qiymәt<br />
vermәk bacarığı ilә yazılı әdәbiyyatın nümayәndәsi<br />
sayıla bilәr. Düzdür, Sәmәd Vurğun haqqında onlarla<br />
monoqrafiya, elmi әsәr oxumuşuq. İçindә son<br />
dәrәcә yüksәk sәviyyәdә yazılanları da çoxdur.<br />
Lakin Dәdә Şәmşirin böyük şairә verdiyi yüksәk<br />
qiymәt öz obyektivliyi ilә yanaşı, daha yaddaqalan<br />
vә daha ümumilәmiş bir münasibәti ifadә edir.<br />
Ustad aşığın xalq şairinә hәsr etdiyi şeirlәrdә<br />
Sәmәd Vurğun dühası daha parlaq vә hәrtәrәfli<br />
sәviyyәdә diqqәtә çatdırılmışdır. Dәdә Şәmşirin<br />
xalq şairi Sәmәd Vurğun haqqındakı fikirlәri<br />
bütövlükdә xalqın böyük sәnәtkara bәslәdiyi<br />
ümumxalq mәhәbbәtini dolğun şәkildә ifadә edir.<br />
Bu da onu göstәrir ki, Aşıq Şәmşir istedadla yanaşı,<br />
hәm dә ictimai tәfәkkürü olan görkәmli bir<br />
sәnәtkardır. Bu cür qüdrәtli sәnәtkarlar xalqın,<br />
millәtin yaddaşında vә qәlbindә әbәdi yaşamaq<br />
haqqına malikdirlәr.<br />
40
Î ÝЦÍ Ýß Ëß ÚßÊ,<br />
Î ÝÖ Íß ÈÍÀ ÍÛ ÐÀÌ<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Àçÿð áàé úà íû ìû çû îáà-îáà, êÿíä-êÿíä,<br />
ãÿ ñÿ áÿ-ãÿ ñÿ áÿ ýÿç ìè øÿì. Éàë íûç ö÷<br />
ðà éî íà éî ëóì äöø ìÿ éèá – Çÿí ýè ëà íû,<br />
Úÿáðàéûëû, Êÿëáÿúÿðè ýþðìÿê ùÿëÿ êè ìÿíÿ ãèñìÿò<br />
îëìàéûá.<br />
1981-úè èë äÿ Øó øà äà “Öçå éèð þì ðö” ôèë ìè íè ÷ÿ -<br />
êÿðêÿí Áàüðûãàí äàüûíà, Ñàðûáàáà éàéëàãëàðûíà, Ïÿðè<br />
÷ûí ãû ëû íà, Ëà ÷û íà âÿ Ëà ÷û íûí Èñ òè ñó éó íà,<br />
Ãóáàäëûéà, Ìèíêÿíäÿ ñÿôÿð åòäèì, Êè ÷èê Ãàôãàçûí<br />
ÿí éöê ñÿê èí ñàí ìÿñ êÿí ëÿ ðèí äÿ – àëà ÷ûã ëàð äà ÷î -<br />
áàí ëà ðûí ãî íà üû îë äóì. Áó éåð ëÿ ðèí ìþù òÿ øÿì òÿ -<br />
áèÿ òè, ÿçÿ ìÿò ëè äàü ëà ðû, ãà íàä ëû ãà éà ëà ðû, áóç<br />
áó ëàã ëà ðû íûí, éåð äÿí ôûø ãû ðûá ÷û õàí ôÿâ âà ðÿ ëÿ ðè íèí,<br />
çèð âÿ ëÿð äÿí ñà ÷àã-ñà ÷àã ñàë ëà íàí øÿ ëà ëÿ ëÿ ðè íèí éà -<br />
ðàò äûьû ñó ñÿë òÿ íÿ òè, Ùÿ êÿ ðè ÷à éû íûí øû ðûë òû ñû, äå éè -<br />
ëÿ íÿ ýþ ðÿ, ùà ðà äà ñà Êÿë áÿ úÿ ðèí ìÿí çÿ ðÿ ëÿ ðè íè<br />
àí äû ðûð. Àì ìà ùÿð ùàë äà Êÿë áÿ úÿ ðèí ýþ çÿë ëèê ëÿ ðè -<br />
íè âÿ þçÿë ëèê ëÿ ðè íè þç ýþ çöì ëÿ ýþ ðÿ áèë ìÿ äè éè ìÿ<br />
ùÿìèøÿ ùåéèôñèëÿíèðÿì.<br />
Úÿ ìè ëÿ ×è ÷ÿ éèí êè òà áларû íû âÿ ðÿã ëÿ éÿð êÿí ñàí -<br />
êè ãèéàáè øÿêèëäÿ Êÿëáÿúÿðÿ ñÿéàùÿò åòäèì, ùÿì äÿ<br />
áó ýöí ìö âÿã ãÿ òè äÿ îë ñà éàä òàï äà üûí äà ãà ëàí,<br />
þâ ëàä ëà ðû ïÿ ðÿí-ïÿ ðÿí äà üûë ìûø, éóð äóí äàí-éó âà -<br />
ñûí äàí äè äÿð ýèí äöø ìöø, àúû êþ÷ êöí ùÿ éà òû éà øà -<br />
“İstisular buz bağlamaz”<br />
ANAR,<br />
Azәrbaycan Yazıçılar Birliyinin sәdri,<br />
xalq yazıçısı<br />
éàí Êÿë áÿ úÿðи äå éèë, éà õûí ýÿ ëÿ úÿ éèí Êÿë áÿ úÿ ðè<br />
úàí ëàí äû õÿ éà ëûì äà. Î Êÿë áÿ úÿð êè, ÿí óúà çèð âÿ -<br />
ñèí äÿ ö÷ ðÿíý ëè áàé ðà üû ìûç äàë üà ëà íûð… Î Êÿë áÿ -<br />
úÿð êè, ñàêèíëÿðè äîüìà éóâàëàðûíà äþíöá åâëÿðèíèí<br />
÷û ðàã ëà ðû íû éàí äû ðûá ëàð, îúàã ëà ðû íû ãà ëà éûá ëàð... Î<br />
Êÿë áÿ úÿ ð êè, îðà äà Àøûã Øÿì øèð ëÿ Ñÿ ìÿä Âóð üó -<br />
íóí ãîøà ùåéêÿëè óúàëûð, àøûã áàéðàìëàðû êå ÷èðèëèð…<br />
Áå ëÿ áèð ýö íöí ìöò ëÿã ýÿ ëÿ úÿ éè íÿ<br />
âÿ áå ëÿ áèð ýö íö ùþê ìÿí þç ýþ çöì ëÿ<br />
ýþ ðÿ úÿ éè ìÿ èíà íû ðàì. Äÿ äÿ Øÿì øè ðè<br />
äÿ, Ñÿ ìÿä Âóð üó íó äà, âÿ òÿí éî ëóí äà<br />
øÿ ùèä îë ìóø ãÿù ðÿ ìàí îüóë ëà ðû íû, ãûç -<br />
ëàðûíû äà óíóòìàéàí áó éàðàëû îáàíûí, áó<br />
íèñ ýèë ëè ìà ùà ëûí áö òöí ÿçàá ëû ýöí ëÿð -<br />
äÿí, äÿðä-áÿ ëà ëàð äàí, ÿçàá-ÿçèé éÿò ëÿð -<br />
äÿí, èç òè ðàá ëàð äàí ñûé ðû ëûá ÷û õà úà üû íà,<br />
Ñÿ ìÿí äÿð ãó øó êè ìè àëîâ ëàð äàí ãóð òó -<br />
ëóá ñîí ñó çà äÿê äè ðè ãà ëà úà üû íà èíà íû -<br />
ðàì. Àçÿð áàé úà íû ìû çûí áó ôö ñóí êàð<br />
ñþç, ñÿ íÿò, ãåé ðÿò ãà ëà ñû íûí õîø áÿõò èã -<br />
áà ëû íà âàð ãÿë áèì ëÿ èíà íû ðàì.<br />
41
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Þ ËÖ ÌÖÍ ÚÀÉ ÍÀ ÜÛ<br />
ÃÀÐ ÌÀÃ ÊÈ ÌÈ ÄÈÐ<br />
À çÿð áàé úàí Äþâ ëÿò Íÿø ðèé éà òûí äà áó éà -<br />
õûí ëàð äà ÷àï îëó íàí “Êÿë áÿ úÿ ðÿ ýå äÿí<br />
éîë ëàð” êè òà áû åëÿ áèë òÿê ìÿ íèì éîõ, áèð ÷îõ<br />
êÿë áÿ úÿð ëè íèí èí òè çà ðû íà ñîí ãî é äó.<br />
Àçÿð áàé úà íûí Ðó ìû íè éà äà êû ôþâ ãÿ ëà äÿ âÿ<br />
ñÿ ëà ùèé éÿò ëè ñÿ ôè ðè, ýþð êÿì ëè çè éà ëû ñû, ùö ãóã -<br />
øöíàñû, åëîüëóìóç Åëäàð Ùÿñÿíîâóí øÿõñè òÿøÿá<br />
áö ñö, âÿ òÿí ïÿð âÿð ëè éè, òÿÿñ ñöá êåø ëè éè âÿ<br />
âÿ ñàè òè èëÿ ÷àï îëó íàí áó êè òàá äà ßí âÿð Ðçà -<br />
íûí õÿò ðè íè ÿçèç òóò äó üó, éà ðà äû úû ëû üû íû, øÿõ -<br />
ñèé éÿ òè íè éöê ñÿê ãèé ìÿò ëÿí äèð äè éè Äÿ äÿ<br />
Øÿì øè ðèí õà òè ðÿ ñè íÿ ùÿñð åò äè éè, 1981-úè èë äÿ<br />
ãÿ ëÿ ìÿ àë äû üû “Äÿ äÿ Øÿì øèð ñèç” øåè ðè äÿ ÷àï<br />
îëóí ìóø äóð.<br />
ßí âÿð ÐÇÀ,<br />
Øàèð-òÿð úö ìÿ ÷è<br />
éàò åø ãè èëÿ äîï äî ëóé äó.<br />
Äóé üó ëà ðû, äö øöí úÿ ëÿ ðè èëÿ âÿ<br />
Î,ùÿ<br />
ÿí áàø ëû úà ñû, õå éèð õàù ëû üûé ëà,<br />
øè ðèí äà íû øû üûé ëà Êÿë áÿ úÿð òîð ïà üû íà îõ øà -<br />
éûð äû.<br />
Ïå äà ãîã ëó üó, òÿ ëÿ áÿ éå òèø äèð ìÿ ñèé ëÿ ôÿõð<br />
åäèð äè, øåèð ëÿ ðèí äÿ åëÿ áèð òÿ áèè ëèê âàð äû êè,<br />
îõó éàí êè ìè ùèññ åäèð äèí êè, áó, ßí âÿð Ðçà -<br />
äû. Ýþç ëÿ ðè íèí äÿ ðèí ëè éèí äÿ ýèç ëÿ íÿí êÿ äÿ ðè<br />
òÿê-òÿê àäàìëàð – ßíâÿð ìöÿëëèìè éàõûíäàí<br />
òà íû éàí ëàð äó éóá ùèññ åäÿð äè ëÿð.<br />
Éà øà ìàã, éà ðàò ìàã, Êÿë áÿ úÿ ðè äöí éà éà<br />
òà íûò ìàã àð çó ñóé ëà ÷àü ëà éàí ßí âÿð Ðçà íûí<br />
êÿë áÿ úÿð ëè ëÿð ö÷öí áóð íó íóí óúó ýþé íÿ éèð -<br />
äè. Ùà ðà äà áèð êÿë áÿ úÿð ëè ýþð ñÿé äè, ñå âè íÿð -<br />
äè, îíó óíóò ìàç äû, êþ ìÿê åäÿð äè.<br />
Áåëÿ áèð èíñàíûí âàõòñûç-âÿäÿñèç äöíéàäàí<br />
êþ÷ ìÿ ñè, óçóí èë ëÿð äÿí áÿ ðè êè òà áû íûí èøûã<br />
öçö ýþð ìÿ ìÿ ñè ìÿ íèì äÿ öðÿ éè ìè ýþé íÿ -<br />
äèðäè. ×öíêè óøàãëûã èëëÿðèíäÿí ßíâÿð ìöÿëëè<br />
ìèí øåèð ëÿ ðè íè ñå âÿ-ñå âÿ îõó ìóø äóì. Âÿ<br />
ýþç ëÿ ðèì îíóí òÿ çÿ ÷àï îëó íàí êè òà áû íû, øåè -<br />
ðè íè àõ òà ðûð äû.<br />
Äß Äß ØßÌ ØÈÐ ÑÈÇ<br />
Áó ñè íÿ äàü ëàð äà ñè íÿ ìèí äà üû<br />
Äöí éà éà ñûü ìà éàí áèð äàü êè ìè äèð.<br />
ß úÿë ýè ðÿ ëÿ äè Äÿ äÿ Øÿì øè ðè,<br />
Þ ëö ìöí úàé íà üû ãàð ìàã êè ìè äèð.<br />
Ãî úàë ìàã áèë ìÿ äè åø ãè, ùÿ âÿ ñè;<br />
Ãàë äû ãàð òàë ëà ðà çèë çÿí ýó ëÿ ñè,<br />
Ýåò ìÿç áó äàü ëàð äàí àøû üûí ñÿ ñè,<br />
Î, úî øóá ÷àü ëà éàí èð ìàã êè ìè äèð.<br />
Ùÿñ ðÿò äÿí äàü ëà ðûí çèð âÿ ñè áÿ éàç,<br />
Ö øö äöð ýöë öñòäÿ àðû íû àéàç,<br />
Î Äÿ äÿ Øÿì øèð ñèç Êÿë áÿ úÿð áó éàç<br />
Áöë áö ëö ýÿë ìÿ éÿí áèð áàü êè ìè äèð.<br />
Äÿ ëè äàü ÷ÿ êè äÿ, ãÿë áè ëèê äÿ î,<br />
Ùÿì úàí äà éà øà éыð, ùÿì èëèê äÿ î,<br />
Ïàê ëûã äà, ùþð ìÿò äÿ, öë âè ëèê äÿ î,<br />
Áó âÿ òÿí êè ìè äèð, òîð ïàã êè ìè äèð.<br />
Ýåò ìÿ ñèí äó ìà íû Ìó ðî âóí, äóð ñóí,<br />
Àé îâ ÷ó, áÿ ðè ýÿë, ãîé îâóí äóð ñóí.<br />
ßí âÿ ðè Øÿì øèð ñèç êèì îâóí äóð ñóí? –<br />
Øàèð äèð, öðÿ éè éàð ïàã êè ìè äèð.<br />
42
“ÁÓ ÍÀ Ëß ÍÈÍ<br />
ÀÙÛ Íß ÄÈÐ, ÖÍÖ Íß..?”<br />
Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí þç äöí éà ñû, þç îð áè -<br />
òè âàð äû. Î îð áèò äÿ, î êÿù êÿ øàí ëàð<br />
äöí éà ñûí äà ñàé ðû øàí óë äóç ëàð äàí<br />
áè ðè äÿ õàë ãûí ñå âèì ëè ñè øà èð Áÿù ìÿí Âÿ òÿ í -<br />
îü ëó èäè. Äÿ äÿ Øÿì øèð Áÿù ìÿ íèí õÿò ðè íè þç<br />
þâ ëà äû ãÿ äÿð èñ òÿ éèð äè. Ùà ðà äà îë ñà, éî ëó<br />
ùàíñû ìÿúëèñÿ äöøñÿ, ýþçö Áÿùìÿí Âÿòÿíîüëó<br />
íó àõ òà ðûð äû. ×öí êè Áÿù ìÿí ñþç ñÿð ðà ôû<br />
èäè. Øåè ðèí, ñÿ íÿ òèí ãÿ äèð-ãèé ìÿ òè íè, Äÿ äÿ<br />
Øÿì øè ðèí êèì îë äó üó íó áè ëèð äè. Îí ëà ðûí ùÿð<br />
ýþ ðö øö éå íè áèð øåè ðèí éà ðàí ìà ñû äå ìÿê èäè.<br />
Åëÿ "×àë, Aøûã" øåè ðè äÿ áå ëÿ ýþ ðöø ëÿ ðèí áè -<br />
ðèí äÿ – Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ õÿñ òÿ õà íà äà ýþ ðöø<br />
çà ìà íû éà ðàí ìûø äû.<br />
Þìðö áîéó õÿñòÿëèéè éàõûí ãîéìàéàí Äÿäÿ<br />
Øÿì øèð àùûë ÷àü ëà ðûí äà õÿñ òÿ ëÿ íèð. Ùÿ -<br />
êèì, äà âà-äÿð ìàí… Íÿ èë ëàù åëÿ éèð ëÿð ñÿ,<br />
õåé ðè îë ìóð êè, îë ìóð. Êÿë áÿ úÿ ðèí ýöë-÷è ÷ÿ -<br />
éè íèí ãîé íóí äà äà âà-äÿð ìàí íÿ îë äó üó íó<br />
áèëìÿéÿí àøûüû îüëó Ãÿíáÿð äèëÿ òóòóá Áàêûéà,<br />
Ðåñ ïóá ëè êà Êëè íè êè Õÿñ òÿ õà íà ñû íà ýÿ òè -<br />
ðèð. Àøû üà äà âà-äÿð ìàí éà çûá ïà ëà òà éà<br />
êþ ÷ö ðöð ëÿð. Áèð àé äàí ÷îõ õÿñ òÿ õà íà äà éà -<br />
òàí Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ýþ çö éîë äà ãà ëûð. Äà èì<br />
òÿ áèÿ òèí ãîé íóí äà îëàí, ÷àë-÷à üûð äà, åë øÿí -<br />
ëèê ëÿ ðèí äÿ ìåé äàí ñó ëà éàí äàü àüû ðû Äÿ äÿ<br />
Øÿìøèð èíäè îòàã äóñòàüû îëìóøäó. Ýÿëÿí-ýåäÿí<br />
÷îõ èäè. Ùà ìû ñû äà óñ òàä àøû üûí ýþç ëÿ ðèí -<br />
äÿêè ùÿñðÿòè, ùèúðàíû îõóéóðäó. Àììà Äÿäÿ<br />
Øÿì øè ðèí ýþ çö áèð àäà ìû àõ òà ðûð äû. Áó, õÿò -<br />
ðèíè äöíéàëàð ãÿäÿð èñòÿäèéè Áÿùìÿí Âÿòÿíîüëó<br />
èäè. Áÿùìÿí Âÿòÿíîüëó äà ýÿëèá ÷ûõìàã<br />
áèë ìèð äè êè, áèë ìèð äè. Àõûð äà àøûã õÿ áÿð éîë -<br />
ëà äû êè, áÿñ dÿ äÿ íè áå ëÿ ìè éàä åäÿð ëÿð, àé âÿ -<br />
ôà ñûç? Áÿù ìÿí èñ ìà ðû øû àëàí êè ìè þçö íö<br />
éå òèð äè Äÿ äÿ Øÿì øè ðÿ. Âÿ òÿ íîü ëó þç ýÿ ëè øèé -<br />
ëÿ åëÿ áèë Êÿë áÿ úÿ ðèí î ýöë ëö-÷è ÷ÿê ëè ùà âà ñû íû<br />
ýÿòèðìèøäè. Îíóíëà ñþùáÿò åäÿí óñòàä àøûüûí<br />
àü ðû ñû-àúû ñû áöñ áö òöí ÷ÿ êèë ìèø äè. Êþâ ðÿë ìèø<br />
Äÿ äÿ Øÿì øèð ñà çû íû ñè íÿ ñè íÿ áà ñûá éà íûã ëûéà<br />
íûã ëû ÷à ëûð, Áÿù ìÿí ñÿ ýþé íÿ éÿ-ýþé íÿ éÿ<br />
ãó ëàã àñûð äû. Àõûð äà “Éà íûã Êÿ ðÿ ìè” йÿ êå -<br />
÷ÿí óñ òà åëÿ áèë éå ðè-ýþ éö éàí äûð äû. Áó ùà âà -<br />
íûí áå ëÿ éà íûã ëû, ùà âà ëû àëûí ìà ñû íà ñÿ áÿá<br />
áÿë êÿ äÿ, àøû üûí áèð àé èäè êè, Êÿë áÿ úÿð äÿí<br />
àé ðû äöø ìÿ ñèé äè. Î, äîü ìà éåð ëÿð äÿí àé ðû<br />
ãàëà áèëìèðäè. Ñàçû ÿëèíäÿí éåðÿ ãîéàí óñòàä<br />
øàè ðèí äîë ìóø ýþç ëÿ ðè íÿ áàõ äû. Áÿù ìÿí Âÿ -<br />
òÿ íîü ëó áó ëóä ëó ýþé ëÿð êè ìè äîë ìóø äó. Ñè -<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Bәhmәn VƏTƏNOĞLU,<br />
şair-publisist<br />
ãàðåò ÷ÿêìÿê áÿùàíÿñèéëÿ äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Áèð<br />
êöí úÿ ÷ÿ êè ëèá ãÿë áèí äÿí êå ÷ÿí ëÿ ðè êà üû çà<br />
êþ ÷öð ìÿ éÿ áàø ëà äû. Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ õåé ëè<br />
ñþù áÿò åò äèê äÿí ñîí ðà ñà üîë ëà øûá àéà üà ãàë -<br />
õàí Áÿù ìÿí Âÿ òÿ íîü ëó “Óñ òàä, ñÿ íè Êÿë áÿ -<br />
úÿðäÿ ýþçëÿéèðèê” äåéèá éàçäûüû øåèðè éàâàøúà<br />
Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí éàñ òû üû íûí àë òû íà ãîé äó. Áó,<br />
àøû üûí ýþ çöí äÿí éà éûí ìà äû. Øàè ðè éî ëà ñàë -<br />
äûã äàí ñîí ðà éàñ òû üûí àë òûí äàí êà üû çû ýþ òöð -<br />
äö, Áÿù ìÿí Âÿ òÿ íîü ëó íóí éàç äû üû “×àë<br />
Aøûã!” øåè ðè íè îõó äó.<br />
×ÀË, ÀØÛÃ!<br />
Éà íà-éà íà ÷àë äûí “Éà íûã Êÿ ðÿ ìè”,<br />
Éà ìàí äöø äö öðÿ éè ìÿ õàë, Àøûã.<br />
Å ëÿ áèë äèì òÿ çÿ êþ ÷öр Çè éàä õàí,<br />
Àü ðûí àëûì, îíó áèð äÿ ÷àë, Àøûã!<br />
Áó íà ëÿ íèí àùû íÿ äèð, öíö íÿ?<br />
Ëÿ ëÿ ýÿë äè ýþç ëÿ ðè ìèí þíö íÿ.<br />
Þ çöì äöø äöì Õàí Êÿ ðÿ ìèí ýö íö íÿ,<br />
ßñ ëè ñàë äû öðÿ éèì äÿí éîë, Àøûã!<br />
Àõ øàì-ñà áàù øåù äö øÿ ëè ãîé íó íà,<br />
Буз булаглы, эюй ìå øÿ ëè ãîé íó íà,<br />
Î äàü ëà ðûí бянювшяли ãîé íó íà<br />
Áÿù ìÿí ýå äèð, ñÿí ñà ëà ìàò ãàë, Àøûã!<br />
43
44<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Teymur ƏHMƏDOV,<br />
filologiya elmlәri doktoru, professor<br />
Bütöv bir әsrә bәrabәr yaşamış Xalq<br />
yazıçısı Qılman İlkinin ömür yolu heç<br />
zaman hamar olmamışdır. Çox enişyoxuşlar<br />
aşmış, acılı-ağrılı günlәr yaşa mışdır. O,<br />
1914-cü ilin 28 aprel günündә Bakının Mәrdәkan<br />
qәsәbәsindә anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarında<br />
ikәn atasını itirir. Sәkkiz nәfәrdәn ibarәt ailә<br />
qoca ananın öhdәsindә qalır. Özündәn yaşlı<br />
qardaşlarının qayğısı ilә böyüyür. Ailәnin<br />
vәziyyәti ağır olduğundan Qılman kiçik yaş -<br />
larından qardaş larına kömәk etmәyә baş layır:<br />
gül sulayır, dәri duzlayır. Qәpik-quruş qazanır.<br />
Mәrdәkanda H.Z.Tağıyevin tikdirdiyi mәktәbdә<br />
ibtidai tәhsil alır. Mәktәbin dördüncü sinfindә<br />
oxuyarkәn bir gün müәllim onlara kitabdan şair<br />
Hüseyn Cavidin "Öksüz Ənvәr" mәnzum<br />
hekayәsini oxuyur. Hekayәdә atadan-anadan<br />
mәhrum olan yetim Ənvәrin ağır-әzablı hәyatı<br />
tәsvir olunurdu. O öz hәyatını Ənvәrin hәyatına<br />
oxşadır. Onu ağlamaq tutur vә bәrkdәn ağla -<br />
mağa başlayır. Müәllim onu sakitlәşdirmәyә<br />
çalışsa da, o heç cür sakitlәşә bilmir. Müәllim<br />
axırda onu sinifdәn çıxararaq deyir ki, çıx<br />
bayırda nә qәdәr istәyirsәn ağla, sakitlәşәndәn<br />
sonra gәlәrsәn. Zәng olur, tәnәffüs zamanı içәri<br />
girәrkәn sinif yoldaşları onu lağa qoymağa<br />
başlayırlar: “Adә, nә oldu, xortdan gördün elә<br />
ağlayırdın?”<br />
ƏSRİN YAŞIDI<br />
O, yoldaşlarına heç bir söz demәsә dә, özü başa<br />
düşmürdü ki, ona nә olub. O, axşamadәk, hәtta<br />
yatağına uzanıb yatarkәn fikirlәşirdi. Hәr şey onun<br />
gözlәrindә başqalaşmışdı. Elә bil hәyat da onun<br />
üçün әvvәlki kimi deyildi. Onu lağa qoymuş<br />
yoldaşlarının vәziyyәtinә acıdı. Ona elә gәlirdi ki,<br />
yetim Ənvәrin ağır vәziyyәti onların heç birini<br />
narahat etmir.<br />
Günlәr keçir. Vaxtilә gördüyü şeylәr indi ona<br />
çox qәribә vә daha gözәl görünürdü...<br />
O, sehrә düşmüşdü. Sәnәtin cazibәdar sehrinә!<br />
Lakin bu, hәlәlik onun üçün tam aydın deyildi. O, yalnız<br />
bir şeyi başa düşürdü, çoxlu kitab oxumaq istәyirdi.<br />
İllәr keçәndәn sonra onun ürәyinә düşmüş bu<br />
sәnәt toxumu cücәrmәyә başladı. On illik kәnd<br />
mәktәbini qurtarandan sonra Bakı şәhәrindә 18<br />
nömrәli pedaqoji mәktәbә әrizә verdi vә qәbul edildi.<br />
Şәhәr hәyatı onun sәnәtә olan mәhәbbәtini daha da<br />
qüvvәtlәndirdi. Lakin o biri tәrәfdәn onun qarşısında<br />
çәtinliklәr yaratdı. O, hәr gün şәhәrә gәlmәli idi.<br />
Doğrudur, Suraxanıdan şәhәrә elektrik qatarı<br />
işlәyirdi. Mәrdәkandan Suraxanıya gәlmәk isә çox<br />
çәtin idi. Bu yolda nәqliyyat müntәzәm işlәmirdi.<br />
Texnikumda dәrslәr saat 1-dәn sonra başlayır -<br />
dı. Dәrsә çatmaq üçün o, sübh tezdәn evdәn çıxmalı<br />
idi. Alaqaranlıqda Mәrdәkandan Suraxa nıyadәk<br />
uzanan yol çox qorxulu olurdu, bәzәn canavarlara<br />
da rast gәlmәk olurdu. Qılmanın bәxti onda<br />
gәtirirdi ki, yolda şәhәrә meyvә daşıyan arabalara<br />
rast gәlirdi. Bu da onun Suraxanıya tez çatmasına<br />
imkan yaradırdı. Suraxanıdan şәhәrә isә yol çox<br />
rahat idi. Elektrik qatarı müntәzәm işlәyirdi. Lakin<br />
dәrsdәn evә qayıdarkәn axşam düşürdü. Buna görә<br />
anası bütün gününü nigaran çılıq içindә keçirirdi.<br />
Onlar payızın axırınadәk dözdü. Qabaqda qış<br />
gәlirdi. O, şәhәrdә bir mәnzil kirәlәmәyә mәcbur<br />
oldu. İki-üçmәrtәbәli evlәrin zirzәmilәrindә ucuz<br />
qiymәtә kirәlәdiyi nәm, soyuq bucaqlarda siçanlar<br />
ona sübhәdәk yatmağa mane olurdu.<br />
Texnikumda tәhsil beşillik idi. O, 1925-ci ildә<br />
daxil olduğu texnikumu 1930-cu ildә qurtarmalı idi.<br />
Lakin tәlәbәlәri bir il tez, yәni 1929-cu ildә<br />
buraxdılar. Deyirdilәr ki, kәndlәrdә müәllim çatış -<br />
mır. Elә buna görә dә onları kәndlәrә göndәrirdilәr.<br />
Qılman da Xaçmaz rayonuna ezam olunmuşdu.<br />
Tәsәvvür edin, 14 yaşında yeniyetmә gәnc Xaçmazda<br />
hәm müәllim, hәm dә mәktәb müdiri<br />
işlәyirdi. Texnikumda oxuduğu illәri heç zaman<br />
unut murdu. O zaman şәhәr mәktәblәrindә әksәriy -<br />
yәti Türkiyәdәn dәvәt edilmiş müәllimlәr dәrs<br />
keçir di. Onun ürәyinә düşmüş sәnәt mәhәbbәti bu<br />
müәllimlәrin tәsiri altında daha da güclәnirdi.
Dәrsdәn sonra asudә saatlarını o dövrdә şәhәrdә<br />
şöhrәt tapmış Sabir kitabxanasında keçirirdi.<br />
Şәhәrdә yaşamadığı üçün onu kitabxananın daimi<br />
üzvlüyünә qәbul etmirdilәr. Kitabları yalnız<br />
kitabxananın özündә oxumağa icazә verilirdi. Buna<br />
görә dә hәr bir kitabı azı bir aya oxuyub qurtarırdı.<br />
Divanbәyoğlunun "Can yanğısı" kitabına elә<br />
bağlanmışdı ki, onu ancaq iki aya oxuyub<br />
qurtarmışdı vә sonralar bu kitabın üstündә, özünün<br />
dediyi kimi, ilk uğursuzluğa düçar olmuşdu.<br />
Mәsәlә belә olmuşdu: texnikumun әdәbiyyat<br />
müәllimi Zәkәriyyә bәy sinifdә hansı әsәrdәnsә<br />
dәrs keçdiyi zaman bir uşaqdan soruşmuşdu:<br />
"Kitabda oxuduğun "tale" sözünün mәnası nәdir?"<br />
Hәmin şagird cavab verә bilmir. Sonra müәllim<br />
o biri şagirdlәrdәn soruşur. Heç kәs bilmir. Növbә<br />
ona çatanda qürurla ayağa qalxıb deyir: “Müәllim,<br />
tale arvad demәkdir”.<br />
Bu sözü eşidәn, Zәkәriyyә bәy ucadan elә<br />
gülmәyә başlayır ki, şagirdlәr dә ona qoşulurlar.<br />
Qılman pәrt olur. Axı "Can yanğısı" kitabında<br />
çәkilmiş bir şәkildә әsәrin qәhrәmanı qucaqladığı<br />
qadına deyir:"Sәn mәnim taleyimsәn". İndi<br />
Zәkәriyyә müәllim niyә buna gülür? Müәllim<br />
sonra: "Yox, Qılman, tale arvad demәk deyil",<br />
–deyib "tale" sözünün mәnasını izah edir. Qılman<br />
İlkin bu әhvalatı hәyatının ilk uğursuzluğu kimi<br />
xatırlayır.<br />
Pedaqoji texnikumda oxuyarkәn Əzizbәyov<br />
kitabxanası nәzdindә Yazıçılar İttifaqının әdәbiyyat<br />
dәrnәyindә yaxından iştirak edir. O zaman bu<br />
dәrnәyә әvvәlcә şair Almas İldırım, sonralar isә<br />
Seyid Hüseyn rәhbәrlik edirdi. Bu dәrnәkdә o,<br />
әdәbi yaradıcılığa çox isinişir, Seyid Hüseynin<br />
kömәkliyi ilә ilk hekayәlәrini yazır. Bu hekayә -<br />
lәrdәn biri "Hücum" jurnalında dәrc edilir.<br />
Xaçmaz rayonunda müәllimlik etdiyi illәrdә<br />
ölkәdә kollektivlәşmә gedirdi. Yoxsul vә ortabab<br />
kәndlilәr kolxozlarda birlәşmişdilәr. Lakin<br />
hökumәtin bu siyasәti ilә razılaşmayan mülkәdarlar<br />
kolxozların әleyhinә çıxmış vә hökumәtin tәqibin -<br />
dәn qorxaraq qaçıb gizlәnmişdilәr. Xaçmazda da<br />
vәziyyәt eyni idi. Torpaqları әllәrindәn alınmış<br />
varlılar kәndin әtrafındakı meşәliklәrdә gizlәnәrәk<br />
tez-tez sovet idarәlәrinә basqın edirdilәr. Kәnd<br />
sovetinin gәnc sәdri Qılman İlkini hücumlardan<br />
qorumaq mәqsәdilә onu öz evindә saxlayır.<br />
Kәnd mәktәb binası bәrbad halda idi. Böyük<br />
bir tövlәni tәmizlәyib, ona bir neçә pәncәrә açaraq,<br />
dәrs otağı halına salmışdılar. Mәktәbyaşlı uşaqların<br />
çoxu mәktәbdәn kәnarda qalmışdı. Qılman ilk<br />
gündәn evlәri gәzәrәk uşaqların hamısını mәktәbә<br />
toplamışdı. Bu xәbәr meşәlәrdә gizlәnmiş bәzi<br />
valideynlәrә çatdıqda Qılmanı hәdәlәyәrәk ona<br />
xәbәr göndәrmişdilәr ki, bizim uşaqları zorla<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
mәktәbә cәlb etmәsin. Buna görә kәnd sovetinin<br />
sәdri onu möhkәm qoruyurdu. Hәtta gecәlәr onunla<br />
bir otaqda yatırdı. Qılman müәllim arada mәktәbә<br />
bәzi tәdris lәvazimatı almaq üçün bir neçә günlüyә<br />
Bakıya gәlir, kәndә qayıtdığı zaman bütün kәnd<br />
әhalisini matәm içindә görür. Mәlum olur ki, bir<br />
gecә qaçaqlar kәnd soveti sәdrinin evinә basqın<br />
edәrәk onu öldürüblәr. Qıl man başa düşür ki,<br />
qaçaqlar onu öldürmәk üçün gәlibmiş. Bundan<br />
sonra rayon rәhbәrliyi kәndi qorumaq üçün milis<br />
işçilәri göndәrir. Bu hadisәdәn sonra o, kәnddә<br />
hәmişә hәyәcan içindә yaşayır. Tәdris ili başa çatan<br />
kimi, Maarif Nazirliyinә bildirir ki, daha Xaçmaz<br />
kәnd mәktәbinә qayıdası deyil.<br />
Bundan sonra Qılman İlkin müәllimlikdәn әl<br />
çәkәrәk mәtbuat sahәsindә çalışır. O, "Gәnc işçi"<br />
qәzetindә әdәbi işçi olur. Redaksiyanın binası<br />
İsmailiyyә binası ilә üzbәüzdә yerlәşdiyi üçün teztez<br />
oradakı Proletar Yazıçıları Cәmiyyәtinә gedir,<br />
hәtta orada çağırılmış yığıncaqlarda yaxından<br />
iştirak edir. Görkәmli Azәrbaycan yazıçılarını<br />
yaxından tanıyır, tez-tez redaksiyaya gәlәn Mikayıl<br />
Müşfiq, Süleyman Rüstәm, Seyid Hüseyn vә<br />
başqaları ilә yaxından tanış olur.<br />
Qılman İlkin 1932-ci ildә Azәrbaycan Pedaqoji<br />
İnstitutunun Ədәbiyyat vә tarix fakültәsinә daxil<br />
olur. Eyni zamanda әdәbi yaradıcılığa başlayır.<br />
Əvvәllәr Əli Vәliyev, Zeynal Xәlil vә Mikayıl<br />
Müşfiqin әsәrlәri barәdә tәnqidi mәqalәlәr yazır.<br />
1938-ci ildә institutda Müşfiq haqqında keçirilәn<br />
әdәbi gecәdә Müşfiqin uşaq şeirlәri barәdә etdiyi<br />
mәruzәnin üstündә çox keçmir ki, başı bәlalar çәkir.<br />
Müşfiqin hәbsi ilә bağlı tez-tez <strong>Milli</strong> Tәhlükәsizlik<br />
Komitәsinә çağırılır, sorğu-suala tutulur:"Nә üçün<br />
Müşfiq mәruzәni mәhz sәnә tapşırıb, sәn Müşfiqin<br />
evindә olmusanmı?" kimi hәdәlәyici suallar onu<br />
sarsıdır, sakit hәyatını pozurdu. Hәmin günlәrdә<br />
ümumiyyәtlә, institutda gәrgin vәziyyәt yaran -<br />
mışdı. İnstitutun partiya tәşkilatının katibi ermәni<br />
Budaqov hamıdan şübhәlәnir, hamının üzәrindә<br />
nәzarәt qoyurdu. Birini çağırıb o birinin hәrәkәt -<br />
lәrinә göz olmağı tapşırırdı. Müәllimlәr vә tәlәbә -<br />
lәr içәrisindә bir-birinә inamsızlıq yaranmışdı. Heç<br />
kәs bir-birinә inanmırdı, yalnız institutu bitirәndәn<br />
sonra tәlәbәlәr azad nәfәs ala bilirdilәr.<br />
İnstitut hәyatı gәnc Qılmana mәnfi tәsir<br />
etmişdi, onu çox bәdbinlәşdirmişdi. İkinci Dünya<br />
müharibәsi onu düşgün әhval-ruhiyyәdәn xilas edir.<br />
Xәstәliyinә görә hәrbi xidmәtdәn azad olsa da<br />
1941-ci ildә partiyanın Mәrkәzi Komitәsi tәrәfin -<br />
dәn Cәnub cәbhәsinә hәrbi xidmәtә göndәrilir.<br />
Sovet qoşunları 1941-ci ildә İranı işğal<br />
etdikdәn sonra Azәrbaycandan Güney Azәrbaycana<br />
100 nәfәrәdәk ziyalı göndәrilmişdi. Onların<br />
içәrisindә hәr cür peşәdәn olan adamlar, o cüm -<br />
45
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
lәdәn jurnalist vә yazıçılar da vardı. Mirzә İbrahimovun<br />
başçılığı altında olan bir dәstә jurnalist vә<br />
mәtbәә işçisi qan qardaşlarına kömәk mәqsәdilә<br />
göndәrilmişdi. Onlar Tәbriz şәhәrindә "Vәtәn yo -<br />
lunda" qızıl әsgәr qәzeti dәrc edәcәkdilәr. Qәzet<br />
әrәb әlifbası ilә nәşr olunacaqdı ki, onu yerli әhali<br />
dә oxuya bilsin.<br />
Bu jurnalistlәr içәrisindә başqa yazıçı vә qәzet<br />
işçilәri ilә yanaşı, әrәb әlifbası ilә sәrbәst yazıb<br />
oxu yan Qılman İlkin dә vardı. Göndәrilәn adamlara<br />
o zaman Mәrkәzi Komitәnin katiblәrindәn biri –<br />
Əziz Əliyev rәhbәrlik etdiyi üçün onlara Əziz<br />
Əliyev qrupu deyilirdi. Lakin bu adamların vәzifәsi<br />
yalnız qәzet çıxarmaqla bitmirdi. Onlardan bәzi -<br />
sinin üzәrinә başqa mәsul vәzifәlәr dә qoyulmuşdu.<br />
Mәsәlәn, qәzet işçilәrindәn Qulam Mәmmәdli ilә<br />
Qılman İlkinin üzәrinә daha mәsul vәzifә qoyul -<br />
muşdu. Onlar Güney Azәrbaycanın mәdәni tarixi<br />
ilә mәşğul olmalı idilәr: Qulam Mәmmәdli<br />
әdәbiyyat tarixi ilә, Qılman İlkin el әdәbiyyatı –<br />
folklorla. Qәzetin başqa bir işçisinә Tәbrizin<br />
yerli teatr truppasına kömәk vә rәhbәrlik etmәk<br />
tapşırıl mış dı. Qulam Mәmmәdli fars dilini<br />
mükәmmәl bildiyindәn daha mühüm mәsәlә ilә<br />
mәşğul idi. O, arxivlәrdә vә ayrı-ayrı adamların<br />
evlәrindәki kitab vә qәdim әlyazmaları ilә tanış<br />
olmalı idi. O, öz vәzifәsinin öhdәsindәn müvәf -<br />
fәqiy yәtlә gәlirdi. Qısa müddәt әrzindә tanınmış<br />
Güney şairi Mirzә Əli Möcüzün әlyazmalarını<br />
tapmış vә onları üzә çıxarmışdı: Güneyin mәşhur<br />
satirik şairini xalqın әksәriyyәti tanımırdı. Halbuki<br />
o, dövrünün Sabiri idi. Qulam Mәmmәdlinin belәcә<br />
axtarıb tapdığı ikinci şair Heyran xanım lirik şair<br />
idi. Bunlardan heç biri әdәbiyyat tarixindә belә<br />
tanınmırdı. İndi onların şeirlәri dillәrdә gәzir.<br />
Qılman İlkin isә xalq әdәbiyyatı nümunәlәrini<br />
axtarıb tapır vә onları qәzet sәhifәlәrindә üzә<br />
çıxarırdı. Bu barәdә "Vәtәn yolunda" qәzetindә<br />
oxu culardan da xahiş olunurdu ki, onlar bildiklәri<br />
vә eşitdiklәri atalar sözlәrini, bayatıları vә sairәni<br />
yazıb göndәrsinlәr. Belәliklә, Qılman İlkin yüzlәrlә<br />
atalar sözü vә bayatı toplamışdı. Bunlardan çoxu<br />
Azәrbaycanda el arasında da işlәnirdi. Lakin<br />
onların içәrisindә çox orijinal olan atalar sözlәri dә<br />
vardı. Misal üçün: "Hәr şeydә qara olan bәxtim<br />
qarpızda ağ çıxıbdı", "Ölü durub mürdәşiri yuyur",<br />
"Qanmaza söz qandırmaq, fındığa düyün vurmağa<br />
oxşayır" vә sairә.<br />
Belәliklә, bu iki redaksiya әmәkdaşı milli<br />
әdәbiyyatın zәnginlәşmәsi üçün bacarığını әsirgә -<br />
mirdi.<br />
Yerli dram truppasına rәhbәrlik vә kömәk edәn<br />
Əvәz Sadıqov isә möhkәm bir teatr truppası<br />
yaratmışdı. Onlar hәtta ayrı-ayrı kәnd vә şәhәrlәrdә<br />
qastrol sәfәrlәrindә dә olurdular. Bakıdan onlara rejissor<br />
da çağırılmışdı.<br />
Redaksiya kollektivi Cәnubi Azәrbaycanda<br />
milli azadlıq hәrәkatına da kömәk edirdi. Bir gün<br />
yerli hökumәtin başçısı Seyid Cәfәr Pişәvәri<br />
Qılman İlkinlә Qulam Mәmmәdliyә mühüm bir<br />
tapşırıq verir: Güneydәki milli azadlıq hәrәkatı<br />
haqqındakı materialları bir araya toplamaq. Bu<br />
mәqsәd üçün onlar redaksiya rәhbәrliyinin razılığı<br />
ilә bir ay redaksiyadakı işlәrindәn azad edilirlәr.<br />
Qılman İlkin vә Qulam Mәmmәdli bir ay<br />
müddәtindә gecәli-gündüzlü İran vә Sovet mәtbuatı<br />
sәhifәlәrini araşdırıb inqilabi hәrәkata aid materi -<br />
alları toplayıb kitab şәklindә çap etdirirlәr. Ona belә<br />
bir ad verirlәr: "Qızıl sәhifәlәr". Kitabın әlyazma -<br />
ları redaktә üçün S.C.Pişәvәriyә tәqdim edilir. On<br />
gün әrzindә korrektura oxunub çapa imzalandı.<br />
Kitab çapa gedir. İlk nüsxәlәrdәn biri Pişәvәriyә<br />
göndәrilir. O oxuyub fikrini bildirir: “Kitabın<br />
tәrtibçilәrinin adları”. Onlar istәmirdilәr ki, belә bir<br />
kitabın sovet zabitlәri tәrәfindәn hazır lanmasını<br />
hamı bilsin. Amma tirajın bir hissәsi artıq çap<br />
edilmişdi.<br />
“Zәrәri yoxdur, – dedilәr. – Nә qәdәr çap olu -<br />
nubsa, buraxın satışa, tirajın qalan hissәsindәn<br />
tәrtibçilәrin soyadı çıxarılsın”.<br />
Elә dә olur. Kitabın kiçik bir hissәsi tәrtib -<br />
çilәrin soyadları ilә, qalanı soyadları göstәrilmәdәn<br />
satışa gedir.<br />
Bu işә görә Pişәvәri tәrtibçilәrin hәr ikisini<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Hökumәtinin ali "21 Azәr"<br />
medalı ilә tәltif edir.<br />
1941-ci ilin yayında Mәrkәzi Komitә Qılman<br />
İlkini Şimali Qafqaz cәbhәsinә ezamiyyәtә gön -<br />
dәrir, orada mayor Cәfәr Xәndanın redaktor luğu ilә<br />
Azәrbaycan dilindә cıxan "Vәtәn uğrunda" qәzeti<br />
redaksiyasında işlәyir.<br />
Bir müddәtdәn sonra Cәfәr Xәndanla Q.İlkin<br />
Mәrkәzi Komitә tәrәfindәn geri çağırılır vә 20<br />
nәfәrәdәk redaksiya heyәti tәrkibindә Mәrkәzi<br />
Komitәnin katibi Əziz Əliyevin başçılığı iiә Tәbriz<br />
şәhәrinә ezam olunurlar.<br />
İkinci Dünya müharibәsinin axırınadәk onlar<br />
Tәbrizdә qalırlar. Müharibәdәn sonra Qılman İlkin<br />
Bakıya qayıdır. "Azәrnәşr"in baş redaktoru vәzifә -<br />
sindә çalışır. Onun dövründә "Azәrnәşr"in burax -<br />
dığı kitablar hәm tәrtibat, hәm dә keyfiyyәt etibarilә<br />
xeyli yaxşılaşır. Belә ki, ondan qabaq nәşriy yatın<br />
bircә kitabı belә Moskva tәrәfindәn qiymәt -<br />
lәndirilmәdiyi halda, onun dövründә nәfis tәrtib<br />
olunmuş kitablara hәr dәfә kitab sәrgisindә diplom<br />
vә mükafat verilir.<br />
"Azәrnәşr"in fәaliyyәti hәr il yüksәk qiymәtә<br />
layiq görülür. Ümumittifaq Kәnd Tәsәrrüfatı sәrgisi<br />
nәşriyyat direktorunu buraxdığı kitablara görә<br />
böyük gümüş medalla tәltif edir.<br />
46
Qılman İlkin 1963-cü il mayın 5-dә Mәrkәzi<br />
Komitәnin tapşırığı ilә Azәrbaycan Yazıçılar Birliyinin<br />
orqanı "Azәrbaycan" jurnalının baş redaktoru<br />
tәyin olunur.<br />
O zaman jurnalın vәziyyәti çox ağır idi. Oxucular<br />
jurnaldan uzaqlaşmışdılar. Abunәçilәrin sayı<br />
çox az idi. Buna görә dә jurnalın tirajı çox aşağı idi.<br />
Tәzә gәlmiş redaktorun qarşısında müxtәlif<br />
vәzifәlәr dururdu. Əvvәla, redaksiyanın portfeli ta -<br />
mam boş idi. Tәqdim olunan әsәrlәr aylarla oxunmurdu.<br />
Belә hallar jurnalı hörmәtdәn salmışdı.<br />
Redaksiyada әmәk intizamı çox aşağı idi. İşçilәr<br />
bәzәn saatlarla redaksiyada tapılmırdı. Jurnala tәzә<br />
redaktorun tәyin olunduğunu eşidәn kimi özlәrini<br />
yığışdırdılar.<br />
Redaksiyadakı qüsurları kompleks şәkildә hәll<br />
etmәk tәbii çox çәtin idi. Lakin Qılman İlkin<br />
tәcrübәli mәtbuatçı kimi hәr şeyi tezliklә öz yoluna<br />
qoydu: boşalmış redaksiya portfelinin qayğısına<br />
qaldı, yazıçılarla söhbәtlәr keçirildi, mәtbәә ilә sıx<br />
әlaqәyә girib mәtbәәdә gecikmәlәrin qarşısını aldı.<br />
İşçilәrdәn bәzilәri rayonlara göndәrildi. Tirajı<br />
artırmaq mәqsәdilә oxucu kütlәlәri ilә әlaqә<br />
yaradıldı. Gәnc yazıçılarla söhbәtlәr keçirildi.<br />
Yaranmış belә vәziyyәti görәn redaksiya әmәkdaş -<br />
ları da özlәrinә nәticә çıxardılar. Gәnc yazıçıların<br />
әsәrlәri kollektiv şәkildә oxunurdu. Jurnalın bәdii<br />
tәrtibatı barәdә dә söhbәtlәr oldu. Rәssamlardan<br />
bәzilәri bu işә cәlb edildi. Əlyazmaların redaktorlar<br />
tәrәfindәn vaxtında redaktә olunub tәhvil vermәlәri<br />
üzәrindә tam nәzarәt yarandı.<br />
Xoşbәxtlikdәn bu yenidәnqurmanın, qeyri-adi<br />
tәşkilatçılığın şahidi olmuşam.<br />
O zaman "Azәrbaycan" jurnalı redaksiyasının<br />
Şeir şöbәsindә Əli Kәrim, Cabir Novruz, Nәsr<br />
şöbәsindә Vidadi Babanlı, Ənvәr Yusifoğlu, Vaqif<br />
Musa işlәyirdi. Mәn Tәnqid vә Ədәbiyyatşünaslıq<br />
şöbәsinә rәhbәrlik edirdim. Novruz Gәncәli redaktor<br />
müavini, Ağacavad Əlizadә mәsul katibin müavini idi.<br />
Qılman İlkinin baş redaktor kimi davranışı,<br />
sәmimiyyәti vә tәlәbkarlığı, işә münasibәti bizim<br />
hamımız üçün tәrbiyә mәktәbi idi. O, әn nәcib insani<br />
keyfiyyәtlәrә malik istedadlı qәlәm sahibi,<br />
әqidәli redaktor vә ictimai xadim kimi tanınırdı. O,<br />
hәmkarları arasında tәmizliyi vә sadәliyi ilә<br />
seçilirdi. İş yoldaşlarım kimi mәn dә ondan çox şey<br />
әxz etmişәm, müәllimim vә ağsaq qalım kimi ona<br />
böyük ehtiramım var.<br />
Redaksiyada hәr şey yenicә qaydaya düşmüşdü<br />
ki, Qılman İlkin jurnaldan geri çağırıldı, "Azәr -<br />
nәşr"ә direktor tәyin edildi. Bu aylarda "Azәr -<br />
nәşr"in planları daha genişlәnmişdi. Musiqi<br />
nәş riy yatı "Azәrnәşr"ә qatılmışdı. Onun "Azәr -<br />
nәşr"ә gәlmәsindәn üç ay keçmişdi ki, Əmәkdar<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
incәsәnәt xadimi Qılman İlkin vәtәn qarşısındakı<br />
xidmәtlәrinә görә iki dәfә mükafat landı: birinci<br />
dәfә "Qızıl Əmәk Bayrağı" ordeni, ikinci dәfә<br />
Böyük Vәtәn müharibәsi ordeni ilә.<br />
İctimai fәaliyyәti dövründә Qılman İlkin yazıçı<br />
kimi dә çox mәhsuldar işlәmişdir.<br />
Bütün yaradıcılığı boyu 53 kitabı nәşr edilmiş -<br />
dir. Bunlardan dördü roman, qalanları povest vә<br />
hekayәlәrdir. Onun "Şimal külәyi" әsәri dövlәt<br />
mükafatına layiq görülmüşdür. "Bakı vә bakılılar"<br />
kitabı “Humay” mükafatı almışdır. O, Azәrbaycan<br />
yazıçıları arasında yeganә yazıçıdır ki, Qafqaz<br />
Müsәlmanları İdarәsinin “Paklıq” mükafatını al -<br />
mış dır. Əsәrlәri xarici ölkәlәrdә dәrc edilmişdir.<br />
Onun ssenarilәri әsasında iki – "Yenilmәz batal -<br />
yon", "Kölgәlәr sürünür" bәdii filmlәri çәkil miş dir.<br />
Əsrә bәrabәr yaşında da o, әlindә qәlәm hәlә<br />
yazırdı. 2009-cu ildә – ömrünün 95-ci baharında<br />
"Xaqani" adlı pyesini, "Abbasqulu Ağa Bakıxanov"<br />
povestini vә Almas İldırım haqqında әsәrini başa<br />
çatdırmışdı.<br />
Qılman İlkin öz xatirәlәrindә yazırdı ki, o,<br />
ömrü boyu bir prinsiplә işlәmişdir: "Mәnә olan<br />
pisliklәri vә mәnim başqalarına etdiyim yaxşılıqları<br />
dәrhal unuduram"... Çox yaşamaq istәyirsәnsә, heç<br />
kәsin paxıllığını çәkmә, xeyirxah vә tәmiz ol.<br />
47
48<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ДЯДЯ ШЯМШИР ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА ИНСАНЛЫЬЫН<br />
ДЦНЯНИ, БУЭЦНЦ, САБАЩЫ ВАР<br />
Фяттащ ЩЕЙДЯРОВ,<br />
Азярбайъан Аьсаггаллар Шурасынын сядри,<br />
миллят вякили<br />
Азярбайъан Аьсаггаллар Шурасынын<br />
сядри, миллят вякили, танынмыш<br />
дювлят хадими Фяттащ<br />
Щейдяровла олан щяр сющбят, полемика<br />
охуъуларын бюйцк мараьына сябяб олур.<br />
Ъанлы, милли тяяссцбкешлик щиссийля йоьрулу<br />
бу сющбятлярин майасында щямишя Азярбайъанын<br />
талейи, вятяня намусла хидмят<br />
едян инсанларын характерик образы да -<br />
йаныр. Гцдрятли сянят карымыз Дядя Шямшир<br />
оъаьы иля баьлы Фяттащ мцяллимин<br />
фикирляри, щеч шцбщясиз, щяр бир шямширсевяр<br />
цчцн дя мараглыдыр.<br />
– Фяттащ мцяллим, Дядя Шямшир Сизин<br />
цчцн кимдир?<br />
– Ашыг Шямшир мяним цчцн илк нювбядя<br />
Дядя Горгуддан цзц бяри йол эялян сазымызы,<br />
сюзцмцзц ляйагятля тямсил еляйян<br />
гцдрятли сяняткарымыздыр. Бюйцк, шяряфли бир<br />
няслин ювладыдыр. Аьдабанлы шаир Гурбанын<br />
оьлудур. Ашыг Ялясэяри эюрмцш, онун няфясини<br />
дуймуш, сазыны динлямиш, юйцдцнц ешитмиш<br />
Азярбайъанын надир инсанларындан, ашыг<br />
сянятинин сонунъу моэиканларындан бири,<br />
бялкя дя сонун ъусудур. Икинъиси, о мяним<br />
йахын достум, Азярбайъанын ян танынмыш,<br />
щюрмятли зийалыларындан бири, шаир, иътимаи<br />
хадим, ел аьсаггалы Гянбяр мцяллимин атасыдыр.<br />
Ашыг Шямшир оъаьы, мян дейярдим ки,<br />
ювлийа оъаьыдыр. Мискин Абдалдан эялян<br />
нясил шяъярясини, ишыьы, айдынлыьы, щалаллыьы ляйагятля<br />
дашымаг бюйцк щцнярдир. Йяни щяр<br />
нясил юз цзяриня дцшян шяряфли миссийаны ляйагятля<br />
йериня йетириб естафети сонракы нясля<br />
верир.<br />
Азярбайъанда нясил, шяъяря оъаьыны гурумаьа<br />
гоймайан ня гядяр сцлалямиз вар.<br />
Дядя Шямшир ирсини горумаг йолунда<br />
Гянбяр Шямшир оьлунун хидмятини хцсуси<br />
олараг гейд етмяк истяйирям. О, “Ашыг<br />
Шямшир” Мядяниййят Оъаьы Иътимаи Бирлийинин<br />
сядри кими чох бюйцк ишляр эюрцр.<br />
Ашыг Шямшир бизим милли ифтихарымыз,<br />
гцрур мянбяйимиздир. Биз беля бюйцк шяхсиййятляримизля,<br />
гцдрятли сяняткарларымызла<br />
эцълцйцк. Чцнки кюкц, бцнювряси, дцняни<br />
олмайан халг узаьа эедя билмяз. Беля сяняткарлары<br />
йетирян торпаг дцнйа дурдугъа<br />
йашайаъаг. Мян бюйцйян нясля цз тутурам:<br />
сиз сабаща, узаглара даща эцълц, даща зян -<br />
эин эетмяк истяйирсинизся, Дядя Шямшир<br />
кими сяняткарларымызын йарадыъылыьыны, кечдийи<br />
йолу юйрянин. Орада щяр шей вар. Халгымызын,<br />
бцтювлцкдя инсанлыьын дцняни,<br />
буэцнц, сабащы вар. Дядя Шямшир кими нящянэляри<br />
йетирян Кялбяъяр эюзялликляр дийарыдыр.<br />
Тясадцфи дейил ки, ХЫХ яср Гафгаз<br />
эеолоэийасынын мяшщур тядгигатчысы олмуш<br />
Б.Абых бураны Исвечрядян дя эюзял мякан<br />
адландырмышдыр. Бу эюзяллийи хилас етмякся<br />
бизим эянълийин бойнуна дцшцр.
EL ATASI<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Qÿnbÿr ØßMØÈROÜLU,<br />
“Тярягги” медаллы шair-publisist,<br />
ictimai xadim, Республика Аьсаггаллар<br />
Шурасынын цзвц<br />
Оьул дцшмян чяпяридир, дейиб<br />
улуларымыз. Bу гядим ел мясялиня<br />
сюйкяняряк халгымыз да<br />
щяр заман юз оьулларына йурдун дайаьы,<br />
ана-баъынын, сойкюкцнцн гейрятини чякяъяк,<br />
торпаьы йаделли дцшмяндян горуйаъаг<br />
гурд црякли, аслан шцъаятли яр кими<br />
бахыб вя онлары еля бу рущда да бюйцтмяйя<br />
чалышыб. Оьуллар да юз чийинляриня<br />
дцшян мяняви йцкцн аьырлыьыны вя мясулиййятини<br />
йахшы дярк етдикляриндян щямишя<br />
бу инамы доьрултмаьа чалышыблар. Одур ки,<br />
вятян дя, ел-оба да, ата-аналар да беля<br />
оьулларла щямишя фяхр едибляр. Оьулун да<br />
илк арха-дайаьы еля ата-ана, ел-оба олуб.<br />
Бу бахымдан Мискин Абдал няслинин<br />
давамчылары да мянсуб олдуглары сойкюкя<br />
хас улу бабаларындан мирас галмыш<br />
хейирхащлыг янянялярини давам етдиряряк<br />
ел-оба ичиндя бюйцк нцфуз сащиби ол -<br />
мушлар. ХЫХ ясрин сону, ХХ ясрин яв вял -<br />
ляриндя Кялбяъяр, Эюйъя, Лачын,<br />
Га ра го йун лу, Борчалы, Газах вя<br />
Эянъядя ашыг сяняти чох инкишаф етмиш,<br />
эюркямли саз-сюз усталары йетишмишдир.<br />
Дядя Шямшир дя беля бир мцщитдя, беля<br />
бир евдя, беля саз-сюз мяълисиндя<br />
бюйцмцш, юз атасындан юйрянмиш, кичик<br />
йашларындан саз чалыб-охумаьа, сюз гошмаьа,<br />
йаратмаьа башламышдыр. Дядя Шямшир<br />
юз шеирляриндя вятянин тябии эюзялликлярини<br />
йцксяк бядииликля тяряннцм етмишдир.<br />
Кечилмяз гала олан Кялбяъярин хяйанят<br />
нятиъясиндя дцшмяня тяслим едилмяси,<br />
Аьдабан фаъияси Дядя Шямшир оъаьына да<br />
саьалмаз йаралар вурду. Кялбяъярин илк<br />
шящиди “гараэюз балам” дейя бойуну охшадыьы<br />
Чимназ баласы олду. Ата йурду Аьдабан<br />
одлара галанды. Ашыг Шямширин, шаир<br />
Гурбанын гызылдан гиймятли ялйазмалары<br />
йаныб кцл олду. 40-дан чох експонаты олан<br />
бу зянэин ев-музей ермяни вящшилийинин<br />
гурбаны олду. Бундан башга, Дядя Шямширин<br />
йахын гощумларындан 14 няфяр ган -<br />
ичян ермянилярин гяфил эцллясиня туш эялди.<br />
Бу эцн устад ашыьын ювладлары вя нявяляри<br />
бу йолу шяряфля давам етдирирляр.<br />
Щалал сцфрядян майаланан мцгяддяс<br />
няслин эен дашыйыъысы олан вя буну ювладларына<br />
тялгин етмяйи баъаран Ашыг Шямширин<br />
бюйцк оьлу Гянбяр Гурбанов мящз<br />
беля инсанлардандыр. Миллятиня, халгына<br />
баьлы олан, йурдуну, торпаьыны бюйцк мящяббятля<br />
севян Гянбяр мцяллим цчцн ляйагят<br />
щисси, шяряф щисси щяр шейдян<br />
йцксякдя дайаныр. Улу бабаларындан,<br />
атасы Дядя Шямширдян она йадиэар галан<br />
мяняви дяйярляри эюз бябяйи кими горуйан<br />
бу ел аьсаггалынын гялбиндя щямишя<br />
бюйцк Азярбайъан севэиси, севдасы, Кялбяъяр<br />
мяънунлуьу вар.<br />
Азярбайъан Республикасынын дювлят<br />
мцстягиллийинин бярпасынын 20 иллийи мцнасибятиля<br />
юлкя Президенти Илщам Ялийевин сярянъамы<br />
иля мцхтялиф вахтларда Гянбяр<br />
Шямшир оьлу Гурбановун “Тярягги” вя<br />
“Ямяк ветераны” медаллары, “Шяряф нишаны”<br />
ордени вя Азярбайъан Аьсаггаллар<br />
Шурасы Идаря Щейятинин 20 нойабр 2013-<br />
ъц ил tarixli 7 сайлы гярары иля Азярбайъан<br />
Аьсаггаллар Шурасынын мяълис цзвц кими<br />
фяхри фярманла тялтиф олунмасынын да<br />
рямзи мянасы вардыр.<br />
49
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Qәlәm yoldaşların üzümә mәnim,<br />
Yad kimi baxdılar, bilmәyә nә var.<br />
Гянбяр мцяллим юмрц бойу Азярбайъанын<br />
дювлят мцстягиллийини арзулайан,<br />
бу йолда ялиндян эяляни едян ел аьсаггалы,<br />
нцфузлу зийалымыздыр. Онун устад сяняткарымыз<br />
Дядя Шямширля баьлы сющбятляри<br />
даща мараглыдыр.<br />
Зялимхан Йагуб чыхышларынын бириндя<br />
беля бир ифадя ишлятди ки, Ашыг Шямшир<br />
“Гянбярин ъаны” дейяндя додаг лары титряйярди.<br />
Доьрудан да, Гянбяр мцяллимля йахындан<br />
таныш олан щяр кяс йахшы билир ки, о,<br />
атасы Шямширя лайиг оьул, щамыйа кюмяк<br />
етмяйя чалышан, инсанлыг зирвясиндя дурмаьы<br />
баъаран эюзял инсан, ел-обада сюзц<br />
кечян щюрмятли аьсаггалдыр. Гянбяр<br />
мцял лим атасыны цлви бир мящяббятля<br />
севян, онун бюйцклцйцнц гябул едян вя<br />
юз нювбясиндя, щямишя онунла фяхр едян<br />
бир ювладдыр. Бир оьул кими дя даим цзяриня<br />
дцшян вязифяни лайигинъя йериня йетирир.<br />
О, щяля йенийетмялик дюврцндян<br />
елин-обанын, танынмыш шаир вя йазычыларын,<br />
дювлят вя елм хадимляринин Ашыг Шямширя<br />
вердикляри йцксяк дяйяря эюря севиниб,<br />
гцрур дуйуб.<br />
Гянбяр мцяллим сюзц щямишя уъа<br />
тутан, шеиря, ядябиййата гиймят верян,<br />
сазла, сюзля няфяс алан фядакар бир инсандыр.<br />
Онунла сющбят етмяк, яслиндя, дц -<br />
няня гайытмагды, илляри сящифя-сящифя<br />
чевир мякди...<br />
Мяммяд Аслан йазыр: “Ашыг Шямширля<br />
Гянбяр Шямшироьлунун шипширин бир<br />
ата-оьул мцнасибятляри варды. Гямхар<br />
олан ики дост кими. Ятрафларында йад олан<br />
кянар адамлар онларын сющбятляриндян<br />
ата-оьул олдугларыны анлайа билмяздиляр.<br />
Ашыг щарада олдугларындан асылы олмайараг<br />
оьлуну щямишя “Гянбяр мцяллим”<br />
дейя чаьырарды. Бир дяфя нийясини сорушдум.<br />
“Мян беля чаьырдым ки, бцтцн кянд<br />
она “Гянбяр мцяллим” дейя мцраъият<br />
еляди” ъавабыны верди. Гянбяр мцяллим<br />
идаря етдийи кцтляни атасынын мящрям<br />
дав ранышларындан юйрянмишди. Онун халг<br />
кцтляси иля ряфтары айрыъа бир достлуг иди.<br />
50
Шямшир оъаьынын мцкяммял аьсаггалы<br />
олан Гянбяр мцяллим юмцр бойунъа<br />
щям мянсуб олдуьу няслин, щям бцтюв -<br />
лцк дя сойдашларымызын ряьбятинъя дювлятчилийимизя<br />
йарарлы ишляри иля фярглянмиш<br />
иътимаи хадимимиздир”.<br />
Гянбяр мцяллимдя кюкдян, нясилдян,<br />
улу бабаларындан, хцсусян Дядя Шямширдян<br />
эялян бир тябиилик, санбал, кющня кишиляря<br />
хас бюйцклцк вар. Узун илляр бойу<br />
ня гядяр инсан ондан хейирхащлыг, няъиблик<br />
эюрцб.<br />
Симсарлыг, ел-обайа арха дурмаг,<br />
гащмар чыхмаг щяр оьулун иши дейил.<br />
Гянбяр мцяллим dядя оъаьынын чюряйини<br />
йедийи цчцн щеч вахт бу щалаллыьы итирмяйиб.<br />
Онун мяьрурлуьуну, яйилмязлийини,<br />
мярд л и йини чох адам билир. Щяля эянъ йашларындан<br />
атасы Дядя Шямшири мцшайият<br />
едяркян она гаршы олан щагсызлыьа дюзмяйян<br />
Гянбяр мцяллим пайтахтда – Бакы шящяриндя<br />
отуруб дцнйадан хябярсиз олан,<br />
ясл сянят ясярляриня биэаня галанлары йериндя<br />
отур дуб, щеч кясдян чякинмяйиб,<br />
щагсызлыьа дюзмяйиб, цсйан едиб, ъясаряти,<br />
ачыг фикри, рущян азадлыьы иля сечилиб.<br />
Гянбяр мцяллим тякъя Дядя Шямширин<br />
“горуйуъу мяляйи” олмайыб. Кялбяъяр<br />
ъамааты йеддидян йетмиш йеддийя<br />
онун йахшылыьыны эюрцб. Гянбяр мцяллимин<br />
бюйцклцйц, вятян севэиси, ел дярди йазыларындан<br />
бой верир. Илляр узуну<br />
Аьдабанлы Гурбанын, Дядя Шямширин ирсинин<br />
топланмасына, цзя чыхарылмасына<br />
юмцр сярф едян бу ъяфакеш инсан, сян<br />
демя, юзц дя булаг кими гайнайырмыш.<br />
Гайалары, дашлары йарыб цзя чыхан<br />
чешмя кими, булаг кими илляр узуну<br />
кюнлцндя оланлар дцзцм-дцзцм мисраларда<br />
йол эюзляйирмиш.<br />
Гянбяр мцяллимин шеирляриндя, хатиряляриндя,<br />
эцндяликляриндя бир Азярбайъан<br />
щейкяли, Кялбяъяр аьрысы вар. О, няср<br />
ясярляри йазыр. “Эядябяй хатиряляри”,<br />
“Ахтарыб Шямшири эюрмяк истясян”, “Тале<br />
охшарлыьы”, “Кялбяъяр: юмрцм, щяйатым”<br />
кими щекайя, повест вя хатиряляри; “Ъанинин<br />
етирафы” романы, “Оьул эяряк оьул<br />
олсун”, “Бир дя эюрцшярик” шеирляр китаблары<br />
щяр кяси торпаьа баьлылыьа, йурд<br />
сев эисиня чаьырыр. Гянбяр мцяллим Азяр -<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
бай ъан торпаьынын бир овуъунун беля<br />
тутйа олдуьуну вятян ювладларына чатдырыр,<br />
бу йурду бизя яманят гойуб эетмиш<br />
кишилярин цз гойдуьу торпаьа лайиг олмаьы<br />
тювсийя едир. Ялбяття, бу китаблардакы<br />
сюзляр, фикирляр тякъя 80 йашлы мцдрик<br />
бир инсанын, ел аьсаггалынын гялб аьрысы,<br />
кюнцл чырпынтылары дейил, бу щям дя Дядя<br />
Шямшир йадиэары олан бир йарадыъы инсанын<br />
сахланъы, кюнцл бохчасыды. Бурадакы сюз,<br />
эялинян гянаят гызыл кцлчясидир. Чцнки о<br />
иллярин сынаьындын чыхыб узагдан-узаьа<br />
дейилян сюз дейил, булаьын эюзцндян гайнайыб<br />
эялян тябии сюздц.<br />
Гянбяр мцяллим узун илляр дювлят ишляриндя<br />
рящбяр вязифялярдя ишляйя-ишляйя<br />
шеирля дюйцнян цряйинин сафлыьыны, тямизлийини,<br />
гайнарлыьыны горуйа билиб.<br />
Эядябяй Район Иъра Щакимиййятинин<br />
башчысы ишлядийи заман 1992-ъи илин мартында<br />
илк милли алай йарадылмасынын тяшяббцсчцсц<br />
вя йарадыъысы олан Гянбяр<br />
мцяллимин ики оьлу Гарабаь уьрунда<br />
эедян ганлы дюйцшлярдя иштирак едиб. Онлардан<br />
Вцгар майор рцтбясийля истефайа<br />
чыхыб, Гарабаь мцщарибяси ветераны Шящрийар<br />
ися полис полковникидир. Шямшир оъаьындан<br />
ики няфяр – Шащлар Явяз оьлу<br />
Шцкцров вя Сярдар Мядят оьлу Сяфяров<br />
ися Милли Гящрямандырлар.<br />
Эюркямли иътимаи хадим, Азярбайъан<br />
Аьсаггаллар Шурасынын цзвц, Азярбайъан<br />
Йазычылар Бирлийинин цзвц, “Ашыг Шямшир”<br />
Мядяниййят Оъаьы Иътимаи Бирлийинин<br />
сядри, “Гызыл гялям” мцкафаты лауреаты,<br />
эюзял шеирляри иля кюнцлляри охшайан 80<br />
йашлы Гянбяр Шямшироьлу бу эцн халга,<br />
елиня-обасына даща чох лазымдыр. Чцнки<br />
Дядя Шямшир йадиэары, ел аьсаггалы Гянбяр<br />
мцяллимин сюзц гылынъдан кясярлидир.<br />
Кялбяъяр, ел-оба щясряти иля йашайан щяр<br />
кяс юз аьсаггалына инаныр.<br />
Кялбяъяря, о торпаьа баьлы олан Дядя<br />
Шямшир йцксяклийиндян илщам алан щяр<br />
бир азярбайъанлы онунла фяхр едир, гцрур<br />
дуйур. Доьулдуьу оъаьын адыны щямишя<br />
йцксяк тутан 80 йашлы Гянбяр мцяллим<br />
юмрцнц ляйагятля сцрцб вя бу эцн дя<br />
оъаьа, доьма йерляря дюнмяк арзусу иля<br />
51
52<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ЩЯР БИР КЯЛБЯЪЯРЛИ ГАЙЬЫ ИЛЯ<br />
ЯЩАТЯ ОЛУНМУШДУР<br />
Əli HƏSƏNOV,<br />
Azәrbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini,<br />
Qaçqınların vә Mәcburi Köçkünlәrin İşlәri üzrә<br />
Dövlәt Komitәsinin sәdri<br />
Заман-заман Азярбай ъан торпаг -<br />
ларына эюз дикян вя торпагларымыз<br />
щесабына яразилярини эениш лян дир -<br />
мяк цчцн дяридян-габыгдан чыхан, “дяниздян-дянизя”<br />
хяйалы иля йашайан, истякляриня<br />
чатмаг цчцн щяр ъцр рязиллийя, мякр вя щийляйя<br />
ял атмагдан чякинмяйян ермяниляр сонунъу<br />
дяфя Гарабаьы Ермян ис тана гатмаг<br />
мягсядиля бизи истямядийимиз мцщарибяйя сц -<br />
рцк ляди ляр. Азярбайъанын айрылмаз тяркиб щиссяси<br />
олан Гарабаьы вя она битишик районлары<br />
ишьал етдиляр. Беляликля, гейрят галамыз Шуша<br />
шящяри башда олмагла, Аьдам, Фцзули, Ъябрайыл,<br />
Зянэилан, Губадлы, Кялбяъяр, Лачын<br />
иш ьала мяруз галды. 20 илдян артыгдыр тор паг -<br />
лары мыз йаьы тапаьы алтындадыр. 1 мил йондан<br />
чох сойдашымыз га ч гын-кючкцн олду. Онлар<br />
Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн бюлэяляриня<br />
сяпяляняряк доьма йурд-йуваларына<br />
говушмаг щясрятиля йашайырлар. Яв вялляр вагонларда<br />
вя чадырларда йашайан сойдаш -<br />
ларымыз артыг дювлят башчысы ъянаб Илщам<br />
Ялийевин гайьысы сайясиндя йени салынмыш гачгын<br />
шящяръикляриндя щяр ъцр шяраити олан<br />
ращат мянзиллярдя йашайырлар. Инди, демяк<br />
олар ки, щеч бир гачгын, кючкцн чадыры галмамышдыр.<br />
Нечя иллярдир гачгын вя мяъбури кючкцнлярин<br />
щяйат шяраитинин йахшылашдырылмасы<br />
цчцн ясл фядакарлыг эюстярян Гачгын вя Мяъбури<br />
Кючкцнлярля Иш цзря Дювлят Комитясинин<br />
сядри Яли Щясянов бцтцн гцввя вя баъарыьыны<br />
сярф едир ки, исти од-оъагларындан мящрум<br />
сойдашларымыз ращат йашасынлар, аьыр дярдлярини<br />
аз да олса унутсунлар. Яли мцяллим юлкя<br />
Президентинин командасында ян ляйагятли<br />
кадрлардан бири сайылыр.<br />
Доьма йерляриндян перик дцшмцш инсанларын<br />
гялби йаралыдыр. Кялбяъяр уьрунда<br />
дюйцшлярдя нечя иэид, яр оьул гящряман -<br />
ъасына щялак олараг шящидлик зирвясиня йцк -<br />
сялди. Азярбайъанын милли гящряманлары<br />
Шащ лар Шцкцров, Сярдар Сяфяров кялбяъярлилярин<br />
гялбиндя ябяди щейкяля дюн мцшляр.<br />
Кялбяъяр районундан олан мяъбури кючкцнляр<br />
Бакы, Сумгайыт, Эянъя, еляъя дя<br />
Азярбайъанын 44 район вя шящяриндя мяскунлашмышлар.<br />
Мяскунлашдыглары реэионларда<br />
онлар цчцн щяр ъцр шяраит йарадылмышдыр. Бу<br />
ил йанвар айынын сонунда Азярбайъан Президенти<br />
Илщам Ялийев Эянъя шящяриндя Кялбяъярдян<br />
олан мяъбури кючкцнляр цчцн инша<br />
едилмиш шящяръикля йахындан таныш олду, 1.500<br />
кючкцн аиляси йени мянзилляря кючцрцлдц.<br />
Кючцрмя просеси чох шяффафлыгла щяйата кечирилди,<br />
беляликля, йатагхана шяраитиндя йашайан<br />
1.500 аиля ращат мянзиллярля тямин<br />
олунду. Гачгынлар онлар цчцн беля ращатлыг<br />
йаратдыьына эюря Азярбайъан Президентиня<br />
дярин тяшяккцрлярини йетирир, торпагларымызын<br />
тезликля азад олунмасы цчцн Али Баш Команданын<br />
бундан сонра да сяйлярини давам етдиряъяйиня<br />
ямин олдугларыны билдирирляр.<br />
Гачгын вя мяъбури кючкцнлярин ян йахын<br />
щимайядары, тябиятян чох кювряк инсан олан<br />
Яли мцяллим инсанын гялбиндян кечянляри<br />
дуйур. Щяр дяфя щяр щансы бир кючкцнцн<br />
тязя мянзиля кючдцйцнц вя чющрясиндя севинъ<br />
гыьылъымлары парладыьыны эюряндя юзц дя<br />
мянян ращатлыг тапыр. Ахы Яли мцяллимин<br />
цзяриня ян бюйцк мясулиййят дцшцр. Бир мил -<br />
йондан артыг гачгын вя мяъбури кючкцнцн<br />
сосиал вя мяишят мясяляси, мянзилля тямин<br />
олунмасы ади мясяля дейил. Йцксяк тяшкилатчылыг<br />
баъарыьы, инсанлара – талеляриня гач -<br />
гынлыг вя мяъбури кючкцнлцк йазылмыш<br />
сойдаш ларымыза олан мярщямят щисси Гачгынкомун<br />
сядри кими онун иъра етдийи мясул вязифя<br />
иля таразлыг тяшкил едир. Еля мящз буна<br />
эюрядир ки, Яли Щясянов узун иллярдир бу вязифянин<br />
ющдясиндян баъарыгла эялир.
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Гачгынын, кючкцнцн дярдини дуймаг, аьрысына,<br />
язабына гатланмаг, онун кечирдийи<br />
сарсынтылары йашамаг щяр адамын иши дейил.<br />
Йалныз Гарабаь дярдини, бюйцк Азярбайъан<br />
аьрысыны йашайан инсан бу дярди дуйа биляр.<br />
Яли мцяллим мящз беля щяссас, дуйьулу гялбя<br />
малик инсанлардандыр. Бу ютян илляр<br />
ярзиндя о, нечя-нечя инсанын дярдиня<br />
шярик олмуш, аьлайанла аьламыш,<br />
севинянля севинмишдир.<br />
Яли мцяллим истяр гачгын вя<br />
мяъбури кючкцнлярля, истярся дя<br />
Гарабаьла баьлы кечирилян бир сыра<br />
тядбирлярдя щямишя Кялбяъярин<br />
Азярбайъанын талейиндя ойнадыьы<br />
ролдан данышыр вя билдирир ки, Кялбяъяр<br />
щямишя Азярбайъанын алынмаз<br />
галасы олуб. Бурадакы тарихи<br />
абидяляр, тябии ещтийатлар, файдалы<br />
газынтылар, зянэин йералты-йерцстц<br />
сярвят ляр бу торпаьын ня гядяр гиймятли<br />
олдуьунун эюстяриъисидир. Волфрам, мис,<br />
молибден, гурьушун, синк, ъивя, сцрмя, мярэцмцш,<br />
асбест, минерал бойалар, ферлит, цзлцк<br />
даш, травертин, мцхтялиф ъцр торф вя диэяр гиймятли<br />
ещтийатларла зянэин олан Кялбяъярдя 3<br />
милйард кубметр щяъминдя аь вя гара мярмяр<br />
йатаглары, 150 мин тон дямир ресурслары,<br />
200 мин тон хромит, тонларла гызыл-эцмцш ещтийатлары<br />
вардыр. Демяли, ишьал алтында олан 130<br />
кянд вя йашайыш мянтягясинин йерляшдийи торпаьын<br />
алтында гиймятли сярвятляримиз йатыр.<br />
Яли мцяллим мютябяр йыьынъагларда улу<br />
юндяр Щейдяр Ялийевин Кялбяъяр вя кялбяъярлилярля<br />
баьлы фикирлярини йада салыр. Гейд<br />
едир ки, цмуммилли лидер Кялбяъяр вя кялбяъярлиляр<br />
щаггында щямишя йцксяк фикирдя<br />
олмуш, бу ъяннят эушядя йашайыб-йарадан<br />
инсанларын гайьысына галмышдыр. Онун Кялбяъяр<br />
вя кялбяъярлиляр щаггында сюзляридиr<br />
ки, дейиб: “Кялбяъяр щям тябии сярвятлярля<br />
зянэинлийиня эюря, щям иглиминин эюзяллийиня<br />
эюря, щям дя орада йашайан инсанларынын фядакарлыьына<br />
эюря республикамызда щямишя<br />
чох щюрмят, ещтирама лайиг олубдур.<br />
Кялбяъяр Азярбайъанын айрылмаз бир парчасыдыр,<br />
щиссясидир. Щеç шцбщясиз, о эцн эяляъяк<br />
ки, Кялбяъяр району Ермянистанын силащлы<br />
гцввяляринин ишьалындан азад олаъаг вя Кялбяъярин<br />
вятяндашлары, сакинляри, бизим сойдашларымыз<br />
юз йерляриня, йурдларына гайыдаъаглар”.<br />
Улу юндяр Щейдяр Ялийевин бу инамлы<br />
сюзляри щяр бир кялбяъярлинин гялбиндя бир<br />
цмид чыраьыдыр. Бу чыраг Щагдан йаныр вя<br />
онун ишыьы щеч заман сюнмяйяъяк.<br />
Яли мцяллим ушаглыгдан поезийайа, шеиря,<br />
озан-ашыг сянятиня вурьундур, халг дастанларынын<br />
алудясидир. Ашыг йарадыъылыьына црякдян<br />
баьлыдыр. Ашыг Ялясэярин, Ашыг Алынын,<br />
Дядя Шямширин йарадыъылыьындан бящс едян<br />
ясярляр онун столцстц китабларыдыр. Хцсусян<br />
Кялбяъярин сюз вя саз галасы олан Дядя Шямшир<br />
йарадыъылыьына дяриндян бяляддир, бу<br />
мцтяфяккир ел сяняткарынын хейли гошмасыны<br />
язбяр билир. Дядя Шямширин юлмяз халг шаиримиз<br />
Сямяд Вур ьунла Истисудакы тарихи<br />
эюрцшцнц дя Яли мцяллим йахшы хатырлайыр. Бу<br />
тарихи эцндян узун илляр кечся дя, гядирбилян<br />
халгымыз, саз вя сюз хиридарлары, еля Яли мцяллим<br />
кими зийалыларымыз о тарихи эюрцшц, о<br />
эюрцшцн йаратдыьы тяяссцраты унуда билмир,<br />
щяр ики сяняткарын мцгяддяс рущуна дуалар<br />
охуйурлар.<br />
Кялбяъяр 21 илдир ясирликдя инилдяйир, 21<br />
илдир бу даьлар дийарынын саз пейьямбяринин<br />
рущу наращатдыр. Гачгынкомун сядри яминдир<br />
ки, эеъ-тез щагг-ядалят йерини тутаъаг,<br />
бцтцн Гарабаь торпаглары кими, Кялбяъяр<br />
дя ясирлик зян ъириндян хилас олаъаг, Кялбяъяря<br />
гайыдан кялбяъярлиляр Дядя Шямширин<br />
уйудуьу Аьдабана эедиб улу саз сяняткарынын<br />
мязарыны зийарят етмякля рущуну шад<br />
едяъякляр.<br />
53
54<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Âß Òß Íß, ÒÎÐ ÏÀ ÜÀ ÁÀÜ ËÛ ËÛÃ, ÙÀÃ ÃÀ ÒÀ ÏÛÍ ÌÀ<br />
Äß Äß ØßÌ ØÈ ÐÈÍ ÁÈÇ Ëß Ðß ÞÉÖ ÄÖ, ßÌÀ Íß ÒÈ ÄÈÐ<br />
Eldar HƏSƏNOV,<br />
Azәrbaycanın Serbiyadakı fövqәladә vә<br />
sәlahiyyәtli sәfiri, hüquq elmlәri doktoru,<br />
professor<br />
Äî üóë äó üóì éóðä éå ðè ö÷öí ðó -<br />
ùóì àëû øàí äà, áàü ðûì éà íàí äà,<br />
ýþç ëÿ ðèì äî ëàí äà ÿô ñà íÿ ëÿð äÿí<br />
ýÿ ëÿí ãà ðàí ãóø ôÿ äà êàð ëû üû éà äû ìà äö øöð.<br />
Èñ òè éåð ëÿ ðÿ ó÷óá ýåò ìèø ãà ðàí ãóø éà ç àü çû<br />
êþù íÿ éóð äà äþ íÿí äÿ éó âà ãóð äó üó åâèí<br />
àëîâëàð è÷èíäÿ éàíäûüûíû ýþðöá þçöíö äÿðéàéà<br />
÷ûð ïûð, äèì äè éèí äÿ ñó ýÿ òè ðèá éà íàí åâèîúà<br />
üû, éó âà ñû íû õè ëàñ åò ìÿê èñ òÿ éèð. Ìÿí<br />
ùÿ ìè øÿ ùÿð áèð âÿ òÿí îü ëóí äà ÿô ñà íÿ ëÿð äÿí<br />
ýÿëÿí î ãàðàíãóø ôÿäàêàðëûüûíû ýþðìÿê èñòÿìèøÿì.<br />
Î ôÿäàêàðëûüû êè, íÿñÿ úàíûíû ãîéìàüà<br />
éåð òàï ìà ñûí, ÷ûð ïûí ñûí, îä ëà ðà ãà ëàí ñûí,<br />
áèð ñþç ëÿ, âÿ òÿ íè íèí õè ëà ñû íà ÷à ëûø ñûí… Àõû<br />
âÿ òÿí ñèç áèç íÿ éèê? Ãà ðà áà üû ìûç îë ìà äàí<br />
áèç õîø áÿõò îëà áè ëÿ ðèê ìè?<br />
Åë äàð Ùÿ ñÿ íîâ áèð âÿ òÿí àøè ãè äè. Þç åëèîáà<br />
ñû, éóð äó-éó âà ñû, áö òþâ Àçÿð áàé úà íû<br />
ö÷öí ýå úÿ-ýöí äöç éî ðóë ìà äàí ÷à ëû øàí òÿÿñ -<br />
ñöá êåø, ãåé ðÿò ëè áèð âÿ òÿí þâ ëà äû… Ìÿí<br />
îíóí Êÿë áÿ úÿð ùÿñ ðÿ òè íè, Ãà ðà áàü íèñ ýè ëè íè<br />
ýþç ëÿ ðèí äÿí îõó éó ðàì. Ñþ çö ìö çÿ-ñþù áÿ òè -<br />
ìè çÿ êþðïö îëàí Äÿ äÿ Øÿì øèð, ÿñ ëèí äÿ, åëÿ<br />
äÿðä ëÿ ðè ìè çèí ïàé òàõ òû, ãàé ñàã áàü ëà ìà ìûø<br />
éà ðà ìû çûí êþ çö äöð.<br />
Àçÿðáàéúàíûí Serbèéàäàêû ôþâãÿëàäÿ âÿ<br />
ñÿëàùèééÿòëè ñÿôèðè, åëîüëóìóç Åëäàð Ùÿñÿíîâëà<br />
ìÿíè Äÿäÿ Øÿìøèð çèðâÿñè, äÿðäè äàíûøäûðûð.<br />
– Åë äàð ìöÿë ëèì, ìÿí ýþð êÿì ëè åë ñÿ íÿò -<br />
êàðû, òÿêúÿ ñÿíÿòè, éàðàäûúûëûüû èëÿ äåéèë, ùÿì äÿ<br />
éöê ñÿê ìÿ äÿ íèé éÿ òè, åë-îáà òÿÿñ ñö áö ÷ÿê ìÿ éè<br />
èëÿ þðíÿê îëìàüû áàúàðàí, õàëãûí äÿðèí ùþðìÿò<br />
âÿ ðÿü áÿ òè íè ãà çàí ìûø, ñà çûí-ñþ çöí áþ éöê óñ -<br />
òàäû Àøûã Øÿìøèð ùàããûíäà êèòàá ùàçûðëàéûðàì.<br />
Èñ òÿ éè ðÿì êè, áó êè òàá äà Äÿ äÿ Øÿì øè ðè øÿõ ñÿí<br />
òà íû éàí, ñàü ëû üûí äà îíóí ëà öí ñèé éÿò äÿ îë ìóø<br />
øÿõñ ëÿ ðèí õà òè ðÿ ëÿ ðè äÿ éåð àë ñûí. Áàø ëû úà ìÿã -<br />
ñÿ äèì ñÿ íÿ òèí äÿí, ïå øÿ ñèí äÿí àñû ëû îë ìà éà ðàã<br />
óñ òàä ñÿ íÿò êà ðûí éà õûí ëûã åò äè éè, ñà çû íû-ñþ çö -<br />
íö äèí ëÿ ìèø äÿ éÿð ëè èí ñàí ëà ðûí ñþù áÿò ëÿ ðè íè,<br />
òÿÿñ ñö ðàò ëà ðû íû ãÿ ëÿ ìÿ àë ìàã, úàí ëû õà òè ðÿ ëÿ -<br />
ðèí óíó äóë ìà ìà ñû, èòèá-áàò ìà ìà ñû ö÷öí îí -<br />
ëà ðû éà çû ëû øÿê ëÿ ñà ëûá ýÿíú íÿñ ëÿ ÷àò äûð ìàã äûð.<br />
Îäóð êè, ÷îõ äà óçàã îë ìà éàí þòÿí äþâ ðöí èñ -<br />
òÿð ñè éà ñè, èñ òÿð ñÿ äÿ èú òè ìàè-ÿäÿ áè ìö ùè òèí äÿ<br />
òà íûí ìûø, õàë ãûí, î úöì ëÿ äÿí áèç êÿë áÿ úÿð ëè ëÿ -<br />
ðèí ùÿ ìè øÿ ãö ðóð âÿ ýö âÿíú éå ðè îë ìóø Äÿ äÿ<br />
Øÿì øèð áà ðÿ äÿ Сè çèí äÿ öðÿê ñþç ëÿ ðè íè çè äèí ëÿ -<br />
ìÿê õîø îëàð äû.<br />
– Èëê íþâ áÿ äÿ ýþð êÿì ëè áèð ñÿ íÿò êàð âÿ åë<br />
àü ñàã ãà ëû îëàí óñ òàä Àøûã Øÿì øèð áà ðÿ äÿ êè òàá<br />
ùà çûð ëà ìàã âÿ îíó íÿøð åò äè ðèá ýÿ ëÿ úÿê íÿ ñèë -<br />
ëÿ ðÿ ÿð ìÿ üàí åò ìÿê òÿ øÿá áö ñö íö çö àë ãûø ëà éûð<br />
âÿ áó íÿ úèá èø äÿ ñè çÿ óüóð ëàð àð çó ëà éû ðàì. Ùÿ -<br />
ãè ãÿ òÿí äÿ Àøûã Шÿì øèð õàë ãû ìû çûí éå òèð äè éè<br />
ïàð ëàã èñ òå äàä ñà ùè áè, Àçÿð áàé úàí àøûã ñÿ íÿ òè -<br />
íèí èí êè øà ôûí äà ìö ùöì õèä ìÿò ëÿ ðè îë ìóø ùÿ ãè -<br />
ãè åë ñÿ íÿò êà ðû äûð. Áå ëÿ ñÿ íÿò êàð ëàð ùå÷ áèð<br />
ùàë äà óíó äóë ìà ìà ëû äûð. Éàõ øû éà äûì äà äûð,<br />
ñÿùâ åò ìè ðÿì ñÿ, 90-úû èë ëÿ ðèí ñîí ëà ðûí äà Àøûã<br />
Øÿì øèð ëÿ áàü ëû êå ÷è ðè ëÿí ðÿñ ìè éó áè ëåé ìÿ ðà ñè -<br />
ìè íÿ ìÿí äÿ äÿ âÿò îëóí ìóø äóì. Òÿä áèð äÿí<br />
ñîí ðà æóð íà ëèñò ëÿð äÿí áè ðè ìÿ íÿ éà õûí ëà øûá òÿ -<br />
ÿñ ñö ðàò ëà ðû ìû ñî ðóø äó. Ìÿí òÿÿñ ñö ðàò ëà ðûì ëà<br />
áÿ ðà áÿð áèð àð çó ìó, äà ùà äîü ðó ñó, âà úèá áèð<br />
ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð íàðàùàòëûüûìû äà áèëäèðìèøäèì.<br />
Ñþé ëÿ ìèø äèì êè, îð òà ìÿê òÿá ëÿ ðèí òÿä ðèñ
ïðîã ðàì ëà ðûí äà àøûã éà ðà äû úû ëû üû íà ëà çûì îë äó -<br />
üóí äàí àç éåð àé ðû ëûá, àëè ìÿê òÿá ëÿð äÿ äÿ áó<br />
òÿäðèñ ôîëêëîð áþëìÿñèíäÿ þòÿðè õàðàêòåð äàøûéûð.<br />
Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèáèí, Îñìàí Ñàðûâÿëëèíèí<br />
âÿ äèýÿð áó êèìè ôîëêëîð áèëèúèëÿðèíèí àøûã ñÿíÿ<br />
òèí äÿí áÿùñ åäÿí êè òàá ëà ðû íû íÿèí êè êè òàá<br />
ìàüàçàëàðûíäà, ùå÷ êèòàáõàíàëàðäà äà òàïìàã îëìóð.<br />
Íÿøðèééàòëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí áåëÿ ãèéìÿòëè<br />
ÿñÿðëÿðèí òÿêðàð ÷àï îëóíìàñûíà áþéöê åùòèéàú<br />
âàð. Áóíëàð èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëìàëûäûð êè, ìöâàôèã<br />
ãóðóìëàð, ñÿíÿòñåâÿð õåéðèééÿ ÷èëÿð éûüûøûá<br />
ìÿñÿëÿéÿ ÿíúàì ÷ÿêñèíëÿð. Èãòèñàäè èíêèøàôûìûçûí<br />
äà ùà äà éöê ñÿë äè éè áó ñîí çà ìàí ëàð íÿø ðèé -<br />
éàò-ïîëèãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí èðÿëèëÿéèøëÿð<br />
íÿçÿðÿ ÷àðïñà äà, ÿôñóñëàð îëñóí êè, àøûã éàðàäûúûëûüûíûí<br />
íÿøðè âÿ òÿáëèüи èñòèãàìÿòèíäÿ ýþðöëÿí<br />
èøëÿðèí ùÿúìè èëÿ êèôàéÿòëÿíÿ áèëìÿðèê. Áó ìÿíàäà<br />
ñèçèí Äÿäÿ Øÿìøèð ùàããûíäà êèòàá ùàçûðëàìàã<br />
òÿøÿááöñöíöçö éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðèðÿì.<br />
– Ñèç Àøûã Øÿì øè ðè èëê äÿ ôÿ íÿ çà ìàí âÿ ùà -<br />
ðàäà, ùàíñû øÿðàèòäÿ ýþðìöñöíöç? Èëê ýþðöøöíö<br />
çö íå úÿ õà òûð ëà éûð ñû íûç?<br />
– Áó ñóàë ëà ìÿ íè ÷îõ óçàã èë ëÿ ðÿ, ùÿ éà òû ìûí<br />
èí äè ùÿñ ðÿò ëÿ õà òûð ëà äû üûì êþâ ðÿê ìÿ ãàì ëà ðû -<br />
íà, óøàã ëû üû ìûí, èëê ýÿíú ëèê äþâ ðö ìöí Кÿë áÿ -<br />
úÿð ëè ýöí ëÿ ðè íÿ, ùà çûð äà èø üàë àë òûí äà îëàí<br />
äîüìà êÿíäèìèçÿ, íèñýèëè öðÿéèìäÿí ýåòìÿéÿí<br />
äàüëàðûìûçà, äöçëÿðèìèçÿ ãàéòàðäûíûç. Èíàíûí êè,<br />
ùÿð äÿ ôÿ Àøûã Øÿì øè ðèí àäû ÷ÿ êè ëÿí äÿ î ãàð ëû<br />
äàü ëà ðûí ÿçÿ ìÿ òè íè áö òöí âàð ëû üûì ëà äó éó ðàì,<br />
î éàøûë éàìàúëàðûí ìÿùðÿì ùàâàñûíû áöòöí ãÿëáèì<br />
ëÿ ùèññ åäè ðÿì, î áóç áó ëàã ëà ðûí øû ðûë òû ñû íû<br />
åøè äè ðÿì. Ìÿ íèì óøàã ëû üûì, éå íè éåò ìÿ ëè éèì<br />
Ìóðîâäàüûí, Äÿëèäàüûí, Úàìûøäàüûí, Ëà ÷ûí ãàéà<br />
ñû íûí ÿçÿ ìÿò ëè äöí éà ñûí äà, ñèð ëè, ÿñ ðà ðÿí ýèç<br />
àëÿìèíäÿ âÿ áó ÿñðàðÿíýèç àëÿìÿ ãàéíàéûá-ãàðûø<br />
ìûø ùÿ çèí, êöê ðÿê ñàç ùà âà ñûí äà, ñþç ùà âà -<br />
ñûí äà êå ÷èá. Îíà ýþ ðÿ èí äè î óçàã èë ëÿ ðèí<br />
ùà âà ñû íà êþê ëÿ íÿí äÿ ìÿ íÿ åëÿ ýÿ ëèð êè, ìÿí<br />
åëÿ áó äöí éà éà î äàü ëà ðûí, î äöç ëÿ ðèí äîü ìà -<br />
äàí-äîü ìà îëàí ñàç-ñþç ùà âà ñûí äà ýþç à÷ ìû -<br />
øàì, î ìÿù ðÿì ëèê äöí éà éà ìÿ íèì ëÿ áèð<br />
äî üó ëóá. ×öí êè äöí éà íûí ùà ðà ñû íà ýåò ñÿì äÿ,<br />
ùà ðà äà âÿ ùàí ñû ñà ùÿ äÿ èø ëÿ ìÿ éèì äÿí, ÷à ëûø -<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ìàüûìäàí àñûëû îëìàéàðàã, î ìÿùðÿì ùàâà àíà<br />
ñöäö, àòà þéöäö êèìè ùÿìèøÿ ãàíûìäà-úàíûìäàäûð,<br />
ùÿìèøÿ éîë éîëäàøûìäûð, ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿäèð.<br />
Î êè ãàë äû êîíê ðåò îëà ðàã Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ èëê<br />
äÿôÿ ùàðàäà, ùàíñû øÿðàèòäÿ òàíûø îëìàüûìà, áó,<br />
òÿõìèíÿí ãûðõ беш èë ÿââÿëèí ñþùáÿòèäèð. Ëàï èíäè<br />
êè êè ìè éà äûì äà äûð: îí äà îð òà ìÿê òÿ áèí éåä -<br />
äèí úè ñèí ôèí äÿ îõó éóð äóì, þçö äÿ ãîí øó<br />
êÿíä äÿ – Ãû ëûíú ëû êÿíä ìÿê òÿ áèí äÿ òÿù ñèë àëûð -<br />
äûì. Ùÿ ìèí êÿíä äÿí ìÿ íèì äî üóë äó üóì Ëà -<br />
÷ûí êÿí äè íÿ áèð õåé ëè éîë âàð äû, ìÿí äÿ ýö í àøû ðû<br />
äå éèë, éàë íûç øÿí áÿ-áà çàð ýöí ëÿ ðè åâè ìè çÿ ýå -<br />
äÿð äèì. Ùå÷ éà äûì äàí ÷ûõ ìàç, áèð ýöí éå íÿ<br />
äÿðñ äÿí ñîí ðà éî ëà ÷û õûá êÿí äè ìè çÿ òÿ ðÿô ýå -<br />
äÿ ñè áèð ìà øûí ýþç ëÿ éèð äèì. Áó çà ìàí áèð ãÿ -<br />
äÿð àðà ëû äà õåé ëè àäà ìûí òîï ëàø äû üû íû ýþð äöì.<br />
Ìà ðàã ìÿ íÿ ýöú ýÿë äè, úà ìàà òûí íè éÿ éû üûø äû -<br />
üûíû áèëìÿê ö÷öí ùÿìèí òÿðÿôÿ ýåòäèì. Äåäèëÿð<br />
êè, áÿñ Àøûã Øÿì øèð áó ðà äà äûð. Àì ìà ñàç ñÿ ñè<br />
ýÿë ìèð äè. Éà õûí ëà øûá ýþð äöì êè, Äÿ äÿ Øÿì øèð<br />
äàñ òàí ñþé ëÿ éèð. Éà äûì äà äûð êè, Àøûã Àëû äàñ -<br />
òà íû íû äà íû øûð äû, áèð ÿëè èëÿ òóò äó üó ñà çû äà ÷èé -<br />
íèí äÿí öçöà øà üû àñûë ìûø äû. Àäàì ÷îõ èäè,<br />
ýåò äèê úÿ äÿ ÷î õà ëûð äû, àì ìà áèð êÿ ñèí äÿ úûí -<br />
ãûðû ÷ûõìûðäû, ùàìû ñÿñèíè è÷èíÿ ãûñûá áþéöê ìàðàã<br />
ëà, ùåé ðàí ëûã ëà Äÿ äÿ Øÿì øè ðè äèí ëÿ éèð äè.<br />
Äàñ òà íû áè òè ðÿí äÿí ñîí ðà ñà çû ÷èé íèí äÿí åí äè -<br />
ðèá “Áàø Ñà ðû òåë” ÷àë ìà üà áàø ëà äû, ùà ìû íûí öçýþ<br />
çöí äÿ õîø áèð îâ ãàò éà ðàí äû. Ìÿí àð õà äà<br />
äà éà íûá äèã ãÿò ëÿ ãó ëàã àñûð äûì. Ñà çûí ùà âà ñû<br />
ìÿ íè åëÿ òóò ìóø äó êè, þçöì äÿí àñû ëû îë ìà éà -<br />
ðàã Äÿäÿ Øÿìøèðèí ÿçáÿð áèëäèéèì øåèðëÿðèíäÿí<br />
áè ðè íèí èêè áÿí äè íè åëÿ áÿ äà ùÿ òÿí ñþé ëÿ äèì:<br />
Ãàð òàë äö øöí úÿ ëè, øà èð õÿ éàë ëû,<br />
Òÿð ëàí éó âà ñà ëàí äàü ëàð îü ëó éàì.<br />
À íàì Èñ òè ñó äóð, àòàì Äÿ ëè äàü,<br />
Ìó ðîâ, Ëèë ïàð, Ãî íóð, Ãîø ãàð îü ëó éàì.<br />
Ëà ëÿ äè, íÿð ýèç äè åâèì-åøè éèì,<br />
Êþé íÿ éèì ñûõ ìå øÿ, ãîé ìаз öøö éöì,<br />
Ãÿ ðÿí ôèë äè, ãû çûë ýöë äö áå øè éèì,<br />
Áóç áó ëàã ëû ýþé éàé ëàã ëàð îü ëó éàì.<br />
55
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Ñþ çö ìö áè òè ðÿí êè ìè óñ òàä ìèç ðàá òóò äó üó<br />
ÿëè íèí èøà ðÿ ñè èëÿ ìÿ íè éà íû íà ÷à üûð äû. Ìÿí ñÿ<br />
éå ðèì äÿ ãó ðó éóá ãàë ìûø äûì, èðÿ ëè ýåò ìÿ éÿ<br />
öðÿê åëÿ ìèð äèì. Îí äà óñ òàä áèð äÿ èøà ðÿ åëÿ äè,<br />
áèð äÿ ìÿ íè éà íû íà ÷à üûð äû âÿ ìÿí äÿ ýÿ ëèá<br />
îíóí áþé ðöí äÿ äà éàí äûì. Äå äè êè, ìÿ íèì øåè -<br />
ðè ìè ÿç áÿð äÿí áè ëèð ñÿí, ÷îõ éàõ øû, àì ìà ßëÿñ -<br />
ýÿ ðè îõó éóí; ìÿ íèì êè ëÿ ðè áèë ìÿ ñÿ íèç äÿ îëàð,<br />
àììà óñòàä ßëÿñýÿðèí øåèðëÿðèíè áèëìÿéèíèç âàúèá<br />
äèð. Åëÿ áó äÿì êèì ñÿ Àøûã ßëÿñ ýÿð äÿí áèð<br />
áÿíä ñþé ëÿ äè. Òåç äÿ áàø ãà áèð íÿ ôÿð Äÿ äÿ<br />
Øÿìøèðäÿí áèð àüûç ñþéëÿäè. Áåëÿúÿ, áÿäàùÿòÿí<br />
áèð äå éèø ìÿ àëûí äû, áèð ñàç-ñþç ìÿú ëè ñè äöç ëÿí -<br />
äè. Ñþç ñþ çö ÷ÿê äè, áèð дя àéûë äûã êè, õåé ëè âàõò<br />
êå ÷èá, ùà âà äà ãà ðà ëûá. Ñÿí äå ìÿ, Àøûã Øÿì øèð<br />
Àü äà áà íà ýå äèð ìèø, þçö äå äè êè, áó ðà äà òÿ ñà -<br />
äöôÿí àéàã ñàõëàéûá, éîëöñòö áèð íÿôÿðëÿ ýþðöøìÿ<br />
ëèé ìèø. Àì ìà Äÿ äÿ Øÿì øè ðè òà íû ìà éàí<br />
âàðäûìû? Áåëÿúÿ, óñòàäûí áóðàäàí êå÷äèéèíè åøèäèá-áè<br />
ëÿí úà ìààò éû üûø ìûø äû äþâ ðÿ ñè íÿ. Áàõ<br />
Äÿ äÿ Øÿì øè ðè èëê äÿ ôÿ áå ëÿ ýþð ìö øÿì, óñ òàä ëà<br />
èëê òàíûøëûüûì áåëÿ îëóá. Åëÿ èëê ýþðöøäÿúÿ îíóí<br />
áþ éöê ëö éö íöí, ìöä ðèê ëè éè íèí, ÿñë ñÿ íÿò êà ðà<br />
ìÿõñóñ òÿâàçþêàðëûüûíûí øàùèäè îëäóì. Ùå÷ éàäûì<br />
äàí ÷ûõ ìàç êè, ìÿú ëè ñèí àõû ðû íà êè ìè ìÿ íè<br />
áþéðöíäÿ ñàõëàäû. Îðàñû äà éàõøû éàäûìäàäûð êè,<br />
ùÿ ìèí ýöí åâè ìè çÿ ýå äèá ÷û õà áèë ìÿ äèì, ýåú<br />
îë äó, ýå úÿ íè Ãû ëûíú ëû êÿí äèí äÿ ãà ëà ñû îë äóì.<br />
– Åë äàð ìöÿë ëèì, Сè çèí áèð áà øà âÿ çè ôÿ âÿ<br />
ïåøÿíèçäÿí ÿëàâÿ îëàðàã õàëãûìûçûí ìÿíÿâè äÿéÿð<br />
ëÿ ðè íÿ íå úÿ þíÿì âåð ìÿ éè íèç, ìÿ äÿ íèé éÿ òè -<br />
ìè çè, ÿäÿ áèé éà òû ìû çû íÿ äÿ ðÿ úÿ äÿ öðÿê äÿí<br />
ñåâ ìÿ éè íèç, òÿê úÿ ñåâ ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿí ìÿ éèá,<br />
ùÿì äÿ îíó õà ðè úè þë êÿ ëÿð äÿ ýå íèø øÿ êèë äÿ òÿá -<br />
ëèü åò ìÿ éè íèç áè çÿ éàõ øû ìÿ ëóì äóð. Òÿê úÿ åëÿ<br />
Ðó ìû íè éà äà ÷à ëûø äû üû íûç äþ íÿì äÿ Ñèç èñ ëàì<br />
äöí éà ñû íûí ìö ãÿä äÿñ êè òà áû “Ãó ðà íè-Êÿ ðèì -<br />
”è, òöðê õàëã ëà ðû íûí ÿäÿ áè àáè äÿ ñè îëàí “Êè òà -<br />
áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” äàñ òà íû íû, óëó Ôö çó ëè íèí<br />
ñå÷ ìÿ ãÿ çÿë ëÿ ðè íè âÿ øàù ÿñÿ ðè “Ëåé ëè âÿ Ìÿú -<br />
íóí ”ó, ùÿì ÷è íèí ìöà ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áèé -<br />
éà òû íûí íå ÷ÿ-íå ÷ÿ äÿ éÿð ëè íö ìó íÿ ñè íè èí ýè ëèñ,<br />
ðóñ âÿ ðó ìûí äèë ëÿ ðè íÿ òÿð úö ìÿ âÿ íÿøð åò äè ðÿ -<br />
ðÿê Øÿð ãè Àâ ðî ïà ðå ýèî íóí äà éà éûë ìà ñû íû òÿø -<br />
êèë åò ìè ñè íèç. Áÿõ òè éàð Âà ùàá çà äÿ, Àíàð, ×èí -<br />
ýèç Àáäóëëàéåâ âÿ äèýÿð ìöàñèð éàçàðëàðûìûçûí<br />
éà ðà äû úû ëû üû íà ùÿñð îëóí ìóø ýå íèø âÿ ñàí áàë ëû<br />
éàçûëàðëà äþâðè ìÿòáóàòäà ÷ûõûø åòìèñèíèç. Áóíëàð<br />
Сè çèí ÿäÿ áèé éà òû ìû çà, ìÿ äÿ íèé éÿ òè ìè çÿ áþ -<br />
éöê ñåâ ýè íèç äÿí èðÿ ëè ýÿë ìÿê ëÿ éà íà øû, ùÿì äÿ<br />
ñþ çöí, ñÿ íÿ òèí ìà ùèé éÿ òè íè äÿ ðèí äÿí äóé -<br />
дуьунузу, ìÿ íÿ âè äÿ éÿð ëÿ ðÿ éöê ñÿê ãèé ìÿò<br />
âåð дийинизи эюстярир. Åëÿ îíà ýþ ðÿ äÿ Сè çèí Àøûã<br />
Øÿì øèð éà ðà äû úû ëû üû íà ìö íà ñè áÿ òè íè çè áèë ìÿê<br />
÷îõ ìà ðàã ëû äûð. Áèë ìÿê èñ òÿð äèê êè, óëó Àøûã<br />
ßëÿñ ýÿð ìÿê òÿ áè íèí ëà éèã ëè äà âàì ÷û ñû îëàí<br />
Àøûã Øÿì øè ðèí ìÿ íÿ âè äöí éà ñû Сè çè äà ùà ÷îõ<br />
ùàí ñû õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè èëÿ úÿëá åäèð?<br />
– Áè ëà âà ñè òÿ ÿäÿ áèé éàò ìö òÿ õÿñ ñè ñè îë ìà -<br />
äû üûì ùàë äà ìÿ íÿ áó úöð éöê ñÿê ãèé ìÿò âåð äè -<br />
éè íè çÿ ýþ ðÿ ñè çÿ òÿ øÿê êö ðö ìö áèë äè ðè ðÿì.<br />
Àì ìà áó íó òÿ âà çþ êàð ëûã êè ìè ãèé ìÿò ëÿí äèð -<br />
ìÿ éèí. Ìÿí, ùÿ ãè ãÿ òÿí, þçö ìö ÿäÿ áèé éàò áè -<br />
ëè úè ñè ñàé ìû ðàì âÿ áå ëÿ áèð èä äèà äàí äà ÷îõ<br />
óçà üàì. Ñè çèí áèð ãèñ ìè íè ñà äà ëà äû üû íûç èø ëÿ ðè<br />
éå ðè íÿ éå òèð ìÿ éèì èñÿ ìÿ íèì, ñà äÿ úÿ, áèð âÿ -<br />
òÿí äàø ëûã áîð úóì îëóá. Åé íè çà ìàí äà áå ëÿ ùå -<br />
ñàá åò ìè øÿì âÿ áå ëÿ äö øö íö ðÿì êè, áö òöí<br />
èì êàí ëà ðûì äà õè ëèí äÿ õà ðè úè þë êÿ äÿ ÷à ëû øàí áèð<br />
ñÿ ôèð îëà ðàã äþâ ëÿ òè ìè çèí ñè éà ñÿ òè íè ÷à ëûø äû üûì<br />
ðå ýèîí äà ùÿ éà òà êå ÷èð ìÿê ìÿ íèì ùÿì äÿ áèð<br />
âÿ çè ôÿ áîð úóì äóð âÿ ìÿí áó áîð úó ùÿð çà ìàí<br />
éå ðè íÿ éå òèð ìÿ éÿ ùà çû ðàì. Òÿê úÿ ìÿ äÿ íèé éÿ -<br />
òèìèçèí, ÿäÿáè-áÿäèè äÿéÿðëÿðèìèçèí õàðèúäÿ äàùà<br />
ýå íèø ìèã éàñ äà òà íû äûë ìà ñû, òÿá ëèü åäèë ìÿ ñè<br />
äåéèë, ùÿì ÷èíèí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûìûçûí äèýÿð<br />
èñ òÿ íè ëÿí ñà ùÿ äÿ ÿë äÿ åò äè éè óüóð ëàð äà ùÿð<br />
áè ðè ìè çè ñå âèí äè ðèð âÿ áèð âÿ òÿí äàø îëà ðàã áèç -<br />
äÿí þç âÿ çè ôÿ ìè çÿ äà ùà ìÿ ñó ëèé éÿò ëÿ éà íàø -<br />
ìà üû òÿ ëÿá åäèð. Ìÿí áó ìÿ ñó ëèé éÿ òè ùà ðà äà<br />
÷à ëûø ìà üûì äàí, ùàí ñû âÿ çè ôÿ íè òóò ìà üûì äàí<br />
àñû ëû îë ìà éà ðàã þç öçÿ ðèì äÿ äà èì ùèññ åò ìè -<br />
øÿì. Âÿ òÿí äàø ëûã ìÿ ñó ëèé éÿ òè – áó, ÷îõ áþ éöê<br />
ìÿ ñó ëèé éÿò âÿ ÷îõ íÿ úèá áèð äóé üó äóð. Åëÿ<br />
56
ùàã ãûí äà äà íûø äû üû ìûç Äÿ äÿ Øÿì øèð äÿ áè çÿ<br />
áóíó òþâñèéÿ åòìèðäèìè? Ñþçÿ, ñÿíÿòÿ ìÿñóëèééÿò,<br />
âÿ òÿ íÿ, òîð ïà üà áàü ëû ëûã, äþâ ëÿ òÿ âÿ äþâ -<br />
ëÿò ÷è ëè éÿ ñÿ äà ãÿò ëè õèä ìÿò, âÿ çè ôÿ âÿ ïå øÿ<br />
áîð úó íà ùþð ìÿò, ùàã ãà, äîü ðó ëó üà òà ïûí ìà –<br />
áö òöí áóí ëàð Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí áèç ëÿ ðÿ þéö äö,<br />
ÿìàíÿòèäèð. Áóíó ùå÷ âàõò éàääàí ÷ûõàðìàã îëìàç.<br />
Îíóí éà ðà äû úû ëû üûí äà èí ñà íûí ÿí àëè äóé -<br />
üó ëà ðû þíÿ ÷ÿ êè ëèð, áÿ øÿ ðè äÿ éÿð ëÿ ðÿ ùþð ìÿò<br />
ùèñ ñè, âÿ òÿ íÿ, òîð ïà üà ìÿ ùÿá áÿò òÿá ëèü îëó íóð.<br />
Óñ òàä ñÿ íÿò êà ðûí éà ðàò äû üû ëè ðèê øåèð ëÿð, ýÿ ðàé ëû<br />
âÿ ãîø ìà ëàð, õö ñó ñÿí äÿ îíóí ýþ çÿë äè éà ðû ìû -<br />
çûí ôö ñóí êàð òÿ áèÿ òè íÿ ùÿñð åò äè éè áèð-áè ðèí äÿí<br />
ýþçÿë ÿñÿðëÿð áÿíçÿðñèçëèéè, òÿêðàðñûçëûüû èëÿ ñå-<br />
÷è ëèð:<br />
Éàç äà áÿ çÿ íèð õà ëûòÿê<br />
Éà øû ëû, àëû äàü ëà ðûí.<br />
Ãó çó ìÿ ëÿð éàé ëà üûí äà,<br />
Õîø êå ÷èð ùà ëû äàü ëà ðûí.<br />
Áó ëàã öñ òÿ ýÿ ëèð íàç ëà,<br />
Ãûç ñÿ íÿê ëÿ, àøûã ñàç ëà,<br />
Áöë áö ëö охур àâàç ëà<br />
Ýþ çÿë, ñÿ ôà ëû äàü ëà ðûí.<br />
Éàøàäûüû äþâðöí, ìöùèòèí åëÿ áèð èúòèìàè ùàäèñÿñè<br />
éîõäóð êè, óñòàä ñÿíÿòêàð îíà ìöíàñèáÿò<br />
áèë äèð ìÿ ñèí. Áó äà òÿ ñà äö ôè äå éèë äè. Êþê ëö áèð<br />
àè ëÿ äÿ, ùÿì äÿ øå èð-ñÿ íÿò ìö ùè òèí äÿ äöí éà éà<br />
ýþç à÷àí Àøûã Øÿì øèð èëê íþâ áÿ äÿ çÿí ýèí áèð<br />
ùÿ éàò ìÿê òÿ áè êå÷ ìèø äè, éà ðà äû úû ëûã ñèð ëÿ ðè íè<br />
èñÿ óñ òàä Àøûã ßëÿñ ýÿð êè ìè áèð ñþç ñÿð ðà ôûí äàí,<br />
ñÿíÿò õèðèäàðûíäàí ÿõç åäèá ìÿíèìñÿìèøäè. Åéíè<br />
çà ìàí äà áè ëèð ñè íèç êè, Àøûã Øÿì øèð Êÿë áÿ -<br />
úÿð äÿ ÷îõ éàõ øû òà íû íàí, áþ éöê ùþð ìÿò âÿ<br />
íö ôóç ñà ùè áè îë ìóø шаир Ãóð áà íûí îü ëó äóð. Áå -<br />
ëÿ áèð ìÿ íÿ âè ìö ùèò äÿ òÿð áè éÿ àëàí, ñà çà-ñþ çÿ<br />
ìöãÿääÿñ éàíàøûëàí áèð îúàãäà Àøûã Øÿìøèð êèìè<br />
áèð ñÿ íÿò êà ðûí éå òèø ìÿ ñè, ïöõ òÿ ëÿø ìÿ ñè òÿ -<br />
áèè èäè.<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
– Ñè çèí äÿ ãåéä åò äè éè íèç êè ìè, ùÿ ãè ãÿ òÿí<br />
äÿ, Àøûã Øÿì øèð óñ òàä ßëÿñ ýÿð äÿí øå èð-ñÿ íÿò<br />
äÿð ñè àëàí, îíóí ìÿê òÿ áè íèí ëà éèã ëè äà âàì ÷û ñû<br />
îëàí ñÿ íÿò êàð äûð. Àì ìà òÿ áèè êè, èí äè îíóí þç<br />
äà âàì ÷û ëà ðû îëàí õåé ëè àøûã ëà ðû ìûç äà âàð. ßë -<br />
áÿò òÿ áó, òÿã äèð îëó íà ñû úÿ ùÿò äèð êè, àøûã ñÿ íÿ -<br />
òè íèí ìöà ñèð íö ìà éÿí äÿ ëÿ ðè àðà ñûí äà Àøûã<br />
Øÿì øèð ìÿê òÿ áè íèí äà âàì ÷û ëà ðû äà êè ôà éÿò ãÿ -<br />
äÿð äèð. Áó íóí ëà áå ëÿ, óñ òàä Øÿì øè ðèí îí ëàð -<br />
äàí ôÿðã ëè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè íÿ äÿ ýþ ðöð ñö íöç?<br />
– Ìÿê òÿá áþ éöê âÿ úèä äè áèð àí ëà éûø äûð,<br />
Àøûã ßëÿñ ýÿð ìÿê òÿ áè íè êå÷ ìÿê, áó ìÿê òÿ áèí<br />
ëà éèã ëè íö ìà éÿí äÿ ñè, äà âàì ÷û ñû îë ìàã èñÿ áó<br />
ñÿ íÿ òèí ùÿð ùàí ñû áèð íö ìà éÿí äÿ ñè ö÷öí áþ éöê<br />
øÿ ðÿô âÿ õîø áÿõò ëèê äèð. Áó ìÿ íà äà Àøûã Øÿì -<br />
øèðè ßëÿñýÿð áóëàüûíäàí ñó è÷ìèø õîøáÿõò áèð ñÿíÿò<br />
êàð äà ùå ñàá åò ìÿê îëàð. Áó íóí ëà áå ëÿ,<br />
èñ òÿ íè ëÿí éà ðà äû úû ñÿ íÿò äÿ òÿê ðàð ÷û ëûã, ÿñ ëèí äÿ,<br />
çÿèôëèê, èñòåäàäñûçëûã ÿëàìÿòèäèð. Éÿíè óñòàääàí<br />
þé ðÿí ìÿê ëà çûì äûð, âà úèá äèð, àì ìà áó áèð ùÿ -<br />
ãèãÿòäèð êè, éàëíûç óñòàäû òÿêðàðëàìàãëà êèôàéÿòëÿí<br />
ñÿí, ùå÷ áèð úèä äè óüóð ãà çà íà áèë ìÿç ñÿí, þç<br />
öñ ëó áóí, þç äÿñò-õÿò òèí éà ðàí ìàç âÿ áó ùàë äà<br />
ñÿí õàë ãûí öðÿ éè íè ôÿòù åäÿ, êþ íöë ëÿð äÿ éà øà éà<br />
áèë ìÿç ñÿí. Àøûã Øÿì øè ðèí áþ éöê ëö éö îí äà äûð<br />
êè, î, óñòàä ßëÿñýÿðèí ìÿêòÿáèíäÿí éàðàäûúû øÿêèë<br />
äÿ áÿù ðÿ ëÿí äè, áó íà ýþ ðÿ äÿ îíóí êîð-êî ðà -<br />
íÿ òÿã ëèä ÷è ñè íÿ ÷åâ ðè ëèá êþë ýÿ äÿ ãàë ìà äû. Ìÿí<br />
àð çó åäÿð äèì êè, àøûã ñÿ íÿ òè íèí ìöà ñèð íö ìà -<br />
éÿí äÿ ëÿ ðè äÿ áó éîë ëà ýåò ñèí ëÿð, óñ òà äà áó úöð<br />
éà íàø ìà öñó ëó íó Àøûã Øÿì øèð äÿí ÿõç åò ìÿ éÿ<br />
÷à ëûø ñûí ëàð. ßô ñóñ ëàð îë ñóí êè, áèð ÷îõ ùàë ëàð äà<br />
чàü äàø àøûã ëà ðû ìûç äà ìÿùç áó õö ñó ñèé éÿò, áó<br />
úÿ ñà ðÿò ÷à òûø ìûð, éÿ íè ÿê ñÿð ùàë ëàð äà îí ëà ðûí<br />
ôÿð äè ëè éè íèí, éå íè ëèê ÷è úÿ ùÿò ëÿ ðè íèí, áèð ñþç ëÿ,<br />
þçöíÿìÿõñóñëóüóíóí øàùèäè îëìóðóã. Ãîé îíëàð<br />
èë ëÿ ðèí ñû íà üûí äàí êå÷ ìèø áèð ìÿ ñÿ ëÿ íè, áèð<br />
ùÿ ãè ãÿ òè óíóò ìà ñûí ëàð êè, ìþâ úóä îëà íûí êîðêîðàíÿ<br />
òÿêðàðû ÿñë ñÿíÿòêàðëûã éîõ, ÿí éàõøû ùàëäà<br />
ñÿ íÿ òèí òÿã ëè äè, èìè òà ñè éà ñû äûð. Áó èñÿ î<br />
ãÿ äÿð äÿ àð çóî ëó íàí ùàë äå éèë.<br />
57
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
– Äå éèð ëÿð Àøûã Øÿì øèð éà ðà äû úû ëû üûí äà âÿ<br />
îíóí ÿäÿ áè èú òè ìàèé éÿ òÿ òÿã äèì îëóí ìà ñûí äà<br />
õàëã øàè ðè Ñÿ ìÿä Âóð üó íóí ðî ëó ÿâÿç ñèç äèð.<br />
Áó ôèê ðÿ ìö íà ñè áÿ òè íèç íå úÿ äèð? Ñèç úÿ, ùÿð èêè<br />
ñþç ñÿð ðà ôû íûí áèð-áè ðè íÿ îõ øàð úÿ ùÿò ëÿ ðè ùàí -<br />
ñû ëàð äûð?<br />
– Ãåéä åäèì êè, ñóà ëû íûç äà êû “äå éèð ëÿð”<br />
êÿë ìÿ ñè áèð ãÿ äÿð éå ðè íÿ äöø ìöð. Áþ éöê øàè ðè -<br />
ìèç Ñÿ ìÿä Âóð üóí ëà Àøûã Øÿì øè ðèí òà íûø ëû üû,<br />
öí ñèé éÿ òè, äîñò ëó üó ÿäÿ áè èú òè ìàèé éÿ òÿ ÷îõ äàí<br />
áÿë ëè îëàí ìÿ ëóì áèð ôàêò äûð. Áó áà ðÿ äÿ ÷îõ éà -<br />
çûëûá, ÷îõ äåéèëèá. Ùÿòòà Ñÿìÿä Âóðüóí ùàããûíäà<br />
âàõòèëÿ ÷àï îëóíìóø õàòèðÿëÿð êèòàáûíäà Àøûã<br />
Øÿì øè ðèí äÿ õà òè ðÿ ñè éåð àëûá. Ñÿ ìÿä Âóð üóí<br />
äà, Àøûã Øÿì øèð äÿ, ùÿð èêè ñè ðó ùÿí áèð-áè ðè íÿ<br />
÷îõ éà õûí îëàí òÿ áèÿò âÿ ýþ çÿë ëèê àøè ãè, áþ éöê<br />
øàè ðè ìè çèí áèð øå ðèí äÿ èôà äÿ îëóí äó üó êè ìè, èë -<br />
ùà ìû íû éóð äó ìó çóí äàü ëà ðûí äàí, äöç ëÿ ðèí äÿí,<br />
çÿí ýèí âÿ ôö ñóí êàð òÿ áèÿ òèí äÿí àëàí ýþð êÿì ëè<br />
ñþç óñòàëàðû îëóá. Åëÿ îíëàðû éàõûíëàøäûðàí, äîüìà<br />
ëàø äû ðàí ÿí öì äÿ úÿ ùÿò äÿ áó ñÿ íÿò êàð ëà ðûí<br />
âÿ òÿ íÿ, òîð ïà üà îëàí ìÿ ùÿá áÿò âÿ áàü ëû ëûã ëà ðû -<br />
äûð. Ìÿ ëó ìàò ö÷öí áèð ôàê òû äà íÿ çÿ ðè íè çÿ ÷àò -<br />
äû ðûì êè, âàõ òè ëÿ Ñÿ ìÿä Âóð üóí ëà Àøûã<br />
Øÿì øè ðèí Êÿë áÿ úÿð äÿ õö ñó ñè ýþ ðöø ëÿ ðè îë ìóø -<br />
äó âÿ ñîí ðà äàí Àøûã Øÿì øèð ùÿ ìèí ýþ ðöø ëÿ ÿëà -<br />
ãÿ äàð Ñÿ ìÿä Âóð üó íà áèð ãîø ìà äà éàç ìûø äû:<br />
Ýÿ ëè øè íÿ áè çèì åë ëÿð ñå âèí äè,<br />
Éî ëó íà øàì òó òàí ÿë ëÿð ñå âèí äè,<br />
×ÿ ìÿí ëÿð áÿ çÿ íèá, ýöë ëÿð ñå âèí äè<br />
Øÿì øèð èëÿ ýþ ðö øö íÿ øàè ðèí.<br />
– Ñîí äà èñ òÿð äèì êè, Àøûã Øÿì øèð ëÿ áàü ëû<br />
áèð õàòèðÿ äàíûøàñûíûç, éàõóä îíóíëà áàüëû åøèòäè<br />
éè íèç ùÿð ùàí ñû áèð ñþù áÿ òè õà òûð ëà éà ñû íûç.<br />
– Áà éàã Äÿ äÿ Øÿì øè ðè èëê äÿ ôÿ íå úÿ ýþð -<br />
äöéöìö, îíóíëà ùàíñû øÿðàèòäÿ òàíûø îëäóüóìó,<br />
éÿ íè þçö ìöí áè ëà âà ñè òÿ øà ùè äè îë äó üóì ùà äè -<br />
ñÿ íè äà íûø äûì. Èí äè äÿ óñ òàä ëà áàü ëû åøèò äè éèì,<br />
î âàõò ëàð äèë äÿ-àüûç äà ÿô ñà íÿ êè ìè äî ëà øàí, îë -<br />
ìóø áèð ÿù âà ëà òû äà íûø ìàã èñ òÿð äèì.<br />
Áèð äÿ ôÿ Êèë ñÿ ëè êÿí äèí äÿí Ãó çåé ÷èð êèí<br />
êÿí äè íÿ áèð ãûç ãà ÷ûð ìûø äû ëàð. Î âàõ òûí éåð ëè<br />
àäÿò ëÿ ðè íÿ ýþ ðÿ, ãûç ãà ÷û ðû ëàí äàí ñîí ðà îü ëàí<br />
åâè èëÿ ãûç åâè àðà ñûí äà áà ðû øûã ÿë äÿ åäèë ìÿ ñè<br />
ö÷öí ìöÿééÿí ìöääÿò êå÷ìÿëèéäè. Áó ìöääÿò<br />
áÿ çÿí ö÷, áÿ çÿí áåø àé ÷ÿ êÿð äè. Èí äè äÿ áå ëÿ<br />
îëìóøäó. Áèð ìöääÿò êå ÷ÿíäÿí ñîíðà îüëàí òÿðÿ<br />
ôèí àäàì ëà ðû éû üû øûá áà ðû øûã ö÷öí Êèë ñÿ ëè éÿ<br />
ýåò ìèø äè ëÿð. Êèë ñÿ ëè ëÿð äÿ áå ëÿ áèð àäÿò âàð äû êè,<br />
áàø áè ëÿí ëÿð è÷ÿ ðè äÿ ìÿñ ëÿ ùÿò-ìÿø âÿ ðÿò àïàð -<br />
äûã ëà ðû âàõò ãûç åâè íèí úà âàí ëà ðû îü ëàí òÿ ðÿ ôèí<br />
úàâàíëàðûíû, ýóéà, úÿçàëàíäûðàðäûëàð. Áó, áèð çàðàôàò<br />
îëàðäû, éÿíè ýÿëÿíëÿðè ãàïûíûí àüçûíäà ñàõëà<br />
éûá è÷ÿ ðè áó ðàõ ìàç äû ëàð âÿ îí ëà ðûí àéàã ëà ðû íû<br />
÷ó áóã ëà éàð äû ëàð. Åëÿ îëóð êè, îü ëàí òÿ ðÿ ôèí<br />
àäàìëàðû çàðàôàòà äþçìÿéèá úûðíàéûðëàð, çàðàôàò<br />
ÿìÿë ëè-áàø ëû äà âà éà, ìö íà ãè øÿ éÿ ÷åâ ðè ëèð âÿ<br />
ìö íà ñè áÿò ëÿ ðè àé äûí ëàø äûð ìàã ö÷öí úà âàí ëàð<br />
êÿíääÿí àðàëàíûá öç òóòóðëàð äàüà, éàðüàíûí áàøû<br />
íà. Éàø ëû ëàð ìÿ ñÿ ëÿ íèí úèä äè ëÿø äè éè íè, áó èøèí<br />
ãàí-ãà äà ñûç þòöø ìÿ éÿ úÿ éè íè ýþ ðöá áÿðê òÿø âè -<br />
øÿ äö øöð ëÿð âÿ ìÿ ñÿ ëÿ íè ÷þç ìÿ éè Äÿ äÿ Øÿì -<br />
øèð äÿí õà ùèø åäèð ëÿð. Äÿ äÿ Øÿì øèð äÿð ùàë èøÿ<br />
ãàðûøûð, èêè òîïàéà àéðûëûá ãàðøû-ãàðøûéà äàéàíàí,<br />
äà âà éà ùà çûð ëà øàí úà âàí ëà ðûí àðà ñû íà ýè ðèð, ñà çû<br />
êþé íÿê äÿí ÷û õà ðûá áèð ùà âà ÷à ëûð, ñà çà áèð äè -<br />
âàí òó òóð êè, àõûð äà ùÿð èêè òÿ ðÿ ôèí ýþ çö ãûç ìûø<br />
úà âàí ëà ðû íûí ÿë-ãî ëó ñóñ òà ëûá éàí ëà ðû íà äö øöð.<br />
Áå ëÿ úÿ, èêè íÿ ñèë, èêè êÿíä àðà ñûí äà áàø âå ðÿ áè -<br />
ëÿ úÿê äöø ìÿí ÷è ëè éèí ãàð øû ñû àëû íûð, áà ðû øûã áàø<br />
òó òóð. Îí äà ìÿ íèì áè áèì Ýþ çÿë ùÿ ìèí êÿíä -<br />
äÿ éà øà éûð äû, ìÿí äÿ îí ëà ðà ãî íàã ýетìèø äèì.<br />
Éà äûì äà äûð êè, î âàõò áö òöí êÿíä áóí äàí äà -<br />
íû øûð äû, úà ìààò Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ñà çûí äàí, îíóí<br />
÷àë äû üû ùà âà äàí ìþ úö çÿ êè ìè ñþç à÷ûð äû.<br />
Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ áàü ëû áè çèì åë-îáà äà áå ëÿ<br />
ùàäèñÿëÿð, ÿùâàëàòëàð ÷îõäóð. Ìÿí åøèòäèêëÿðèìäÿí,<br />
éàäûìà äöøÿíëÿðäÿí éàëíûç áèðèíè ñèçÿ ñþéëÿ<br />
äèì. Î, ùÿ ãè ãÿ òÿí ìöä ðèê åë àü ñàã ãà ëû, ÿñë<br />
òÿÿñ ñöá êåø èäè.<br />
58
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
КЯЛБЯЪЯРИ АШЫГЛАР, САЗ, СЮЗ ХИРИДАРЛАРЫ<br />
ОЪАЬЫ ДА АДЛАНДЫРМАГ ОЛАР<br />
Rövnәq ABDULLAYEV,<br />
Azәrbaycan Respublikası<br />
Dövlәt Neft Şirkәtinin prezidenti<br />
Рювняг Абдуллайев 1965-ъи илдя<br />
иншаатчылар аилясиндя дцнйайа<br />
эюз ачыб. Йениллик щисси иля,<br />
гуруб-йаратмаг дуйьусу иля йашайан бу аилядя<br />
щямишя ишэцзарлыг атмосфери щюкм<br />
сцрцб. Беля ки, атасы вя ямиси, баъысы вя гардашы<br />
иншаатчы олдуьундан, о да бу яняняни<br />
поз майыб. 1989-ъу илдя Москва Иншаат<br />
Мцщяндисляри Институтуну уьурла битириб.<br />
Мцщяндис кими ямяк фяалиййятиня яфсаняви<br />
Нефт Дашларында, Хязярин мави сулары гойнунда<br />
башлайан эянъ мцтяхяссис сонралар<br />
баш мцщяндис, “Хязярдянизнефтгазгурашдырматикинти”<br />
трестинин мцдири вязифясиндя<br />
чалышыб. Иш заманы йцксяк интеллекти, билик вя<br />
баъарыьы, йенилик щисси иля сечилян эянъ мцтяхяссис<br />
башчылыг етдийи коллективя щям дя ишэцзар<br />
рущ, саьлам аб-щава эятирмиш, щамынын<br />
щюрмятини газанмышдыр.<br />
Дяниз ъясурлары севир. Щягигятян, бурада<br />
чалышан инсанлар ян бюйцк щюрмятя, ещтирама<br />
лайигдирляр. Онлар ян чятин, екстремал<br />
шяраитдя дя щяйатларыны тящлцкяйя атыб юлкя<br />
игтисадиййаты цчцн, Азярбайъанын гцдрятлянмяси<br />
цчцн чалышмышлар. Рювняг Абдуллайев<br />
дя о ъясур инсанлардан бири олмушдур. Онун<br />
мцдир вязифясиня иряли чякилмяси иля трестдя<br />
ъидди дюнцш йаратмыш, мцсбят дяйишикликляр<br />
баш вермишдир. Адамлара гайьысы, ишэцзарлыьы,<br />
эянъ олмасына бахмайараг, бюйцк бир коллективя<br />
баъарыгла рящбярлик етмяк баъарыьы<br />
Рювняг мцяллими щамынын севимлисиня чевирмишдир.<br />
1979-ъу илдян “Азярдянизнефттикинти”<br />
трес тиндян айрылараг сярбяст сурятдя фяалий -<br />
йятя башлайан трест бюйцк щяъмдя чятин вя<br />
мясул ишляри щяйата кечирмяйя наил олур.<br />
Бюйцк перспективи олан “Эцняшли” йатаьында<br />
тикинти-гурашдырма, эениш абадлашдырма ишляринин<br />
щяйата кечирилмяси, йерин тякиндян чыхарылыб<br />
щасил олунан нефтин сащиля нягл<br />
едилмяси цчцн суалты нефт кямярляринин чякилмяси,<br />
сащилдя нефтин йыьылмасы цчцн нефт мянтягясинин<br />
(чянлярин) гурашдырылмасы кими щяйата<br />
кечирилян мцхтялиф ишляр бу сащядя<br />
уьурлу эяляъякдян хябяр верирди.<br />
2003-ъц ил мартын 31-дя Азярбайъан Республикасы<br />
Президентинин сярянъамы иля Рювняг<br />
Абдуллайев Щейдяр Ялийев адына Бакы<br />
Нефт Емалы Заводунун директору вязифясиня<br />
тяйин едилир. 6 нойабр 2005-ъи ил цчцнъц чаьырыш<br />
Азярбайъан Республикасы Милли Мяълисинин<br />
депутаты сечилир, 9 декабр 2005-ъи илдян<br />
ися Азярбайъан Дювлят Нефт Ширкятинин президенти<br />
вязифясини йериня йетирир. 2004-ъц<br />
илдян “Нефтчи” Пешякар Футбол Клубунун,<br />
2008-ъи илдян ися АФФА-нын президентидир.<br />
Юлкя башчысы ъянаб Илщам Ялийевин башчылыьы<br />
иля нефт стратеэийасыны уьурла щяйата<br />
кечирян Рювняг Абдуллайев юлкямиздя идмана,<br />
юлкя футболунун инкишафына, олимпийа<br />
щярякатына да юз тющфялярини верир.<br />
Миллят вякили кими даим сечиъиляринин йанында<br />
олан Рювняг мцяллим инсанларын<br />
59
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
кюмяйиня чатыр, онларын дярдлярини йцн эцл -<br />
ляшдирмяйя чалышыр.<br />
Гарабаь дярди, гачгын вя кючкцнляримизин<br />
мяишят гайьылары, аьры вя аъылары бир<br />
вятян оьлу кими ону да даим дцшцндцрцр.<br />
Мусигини, поезийаны чох севян Рювняг<br />
мцяллим хцсусян ашыг сянятиня чох баьлыдыр.<br />
Дядя Шямширдян сюз дцшяндя онун мяшщур<br />
шеирлярини, гошмаларыны, хцсусян Сямяд<br />
Вурьунла дейишмясини йада салыб дейир:<br />
“Ашыг Шямширин йарадыъылыьыны Азярбайъан<br />
щцдудлары иля мящдудлашдырмаг доьру олмазды.<br />
Онун йарадыъылыьы бяшяри характер<br />
дашыйыр, бцтювлцкдя инсанлыьа хидмят едир.<br />
Бу мянада Ашыг Шямшир йарадыъылыьынын сярщядляри<br />
даща эенишдир. Шяхсян мяня эялинъя,<br />
ашыг мусигисини чох севирям вя<br />
дцшцнцрям ки, милли мусигини ана сцдц, ана<br />
лайласы кими ичмяйян, дуймайан адамда<br />
бюйцк вятяндашлыг, вятян севэиси, йурд тяяссцбц<br />
ола билмяз. Бу мянада Дядя Шямшир<br />
йарадыъылыьы дярсликляр мювзусудур.<br />
Балаларымыз ибтидаи синифлярдян бунларла<br />
таныш олмалыдыр, гулаглары бу мусигийя юйряшмялидир”.<br />
Кялбяъяри ашыглар, саз, сюз хиридарлары<br />
оъаьы да адландырмаг олар. Бурада Аьдабанлы<br />
Гурбан, Дядя Шямшир кими сянят нящянэляри<br />
йашамыш, йазыб-йаратмышлар.<br />
Ашыг Шямшири халга бу гядяр севдирян,<br />
унудулмаьа гоймайан, шцбщясиз, онун еляобайа<br />
баьлы олмасы, варислик яняняля ри ни<br />
йарадыъылыьында горуйуб сахламасы,<br />
со н ра кы нясилляря ютцрмясидир.<br />
Садялийи, сафлыьы, аьлы, камалы, сяхавяти<br />
иля ел ичиндя бюйцк щюрмят газанмыш Ашыг<br />
Шямширя халг еля-беля dядялик мяртябясини,<br />
титулуну лайиг эюрмямишдир. Бу, бир юмцр<br />
бойу газанылан щюрмятдир, цлвиликдир, уъалыгдыр.<br />
Йцз ил ялляшясян, буну пулла, вардювлятля<br />
газана билмязсян. Ашыг Шямшир<br />
ябядилийинин сирри дя еля бундадыр.<br />
“ДЯДЯ ШЯМШИРИН МЦАСИРИ<br />
ОЛМАГ БЕЛЯ ХОШБЯХТЛИКДИР”<br />
Ариф ФЯРЗЯЛИЙЕВ,<br />
Телерадио ИБ Мяркязи Радио-телевизийа йайым<br />
филиалынын ряиси<br />
Ариф Сцлейман оьлу Фярзялийев 1958-ъи<br />
илдя Аьдяря районунун йет миш километр<br />
гярбиндя Пир даьынын, Айдоьан<br />
даьынын ящатясиндя Тахтабашы дцзцндя Нарынъылар<br />
кяндиндя доьулуб. Бу даьлар о даьларды ки,<br />
зирвясиня галханда Кялбяъярля, Муровла цз-цзя<br />
галырдын, Тяртярин гыврыла-гыврыла Сярсянэ су анбарына<br />
говушмаьа тялясдийинин шащиди олурдун.<br />
Аьдам шящяр 3 сайлы орта мяктябдя тящсил<br />
алыб, Чинэиз Илдырым адына Азярбайъан Политехник<br />
Институтуну битириб.<br />
“Кировнефт” НГЧИ-дя чилинэяр, Аьдяря<br />
Район Рабитя Шюбясиндя, ССРИ Рабитя Назирлийинин<br />
ТУСМ-3-дя мцхтялиф вязифялярдя чалышыб.<br />
“Азтелеком” ИБ-дя баш мцщяндисин мцавини,<br />
маэистрал радио-реле хятляри говшаьынын ряиси, Телерадио<br />
ИБ-дя мцщяндис, баш мцщяндис,<br />
“УЛТЕЛ” ЛТД-дя мцщяндис, “Комстар”<br />
ММЪ-дя техники директор, “Азтелеком” ИБ<br />
КМТГ-дя ряис мцавини вязифяляриндя ишляйиб.<br />
Ариф Фярзялийев щазырда Телерадио ИБ Мяркязи<br />
Радио-телевизийа йайым филиалынын ряисидир.<br />
Билмирям Кялбяъярин суйунданмы, щавасынданмыдыр<br />
инсанларынын ширинлийи, мещрибанлыьы,<br />
симсарлыьы... Эюрцнцр, о даьларын гойнунда доьулан,<br />
о эюйлярин тямизлийиня, о чичяклярин сафлы-<br />
60
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Солдан Азярбайъанын Милли Гящряманы Сярдар Мядят оьлу<br />
Сяфяров Минскдя щярби хидмятдя олан ямиси оьлу<br />
Гязянфяр Бащадур оьлу Сяфяровла. Декабр, 1986<br />
ьына, зярифлийиня бахан щяр кяс эюзялликля, тямизликля,<br />
сафлыгла йоьрулу дуйьулар дашыйыъысыдыр.<br />
Кялбяъярдя доьулан Ариф Фярзялийевдя дя<br />
кялбяъярлиляря хас ел-оба тяяссцбкешлийи, дярдчякярлик,<br />
башгасынын щалына йанмаг, дярдиня, язабына<br />
шярик чыхмаг щисси, дуйьусу эцълцдцр.<br />
“Ютян бу илляр ярзиндя биръя эцнцм беля<br />
Кялбяъярсиз олмайыб” дейян Ариф мцяллимин кечирдийи<br />
щисляр, дуйьулар мяня дя доьмадыр.<br />
Чцнки Кялбяъяр щяр бир кялбяъярлинин гялбиндя<br />
эяздирдийи нисэилди, аьрыды.<br />
– Ушаглыг илляримдян ашыг йарадыъылыьынын вурьуну<br />
олмушам. Бялкя дцнйанын ян хошбяхт анларыны<br />
сазда сяслянян о язямятли, ширин, ясрарянэиз халларында<br />
да ахтар мышам, тапмышам. Билирсиниз, щеч бир<br />
мусиги алятиндя саздакы гядяр язямят, рущ, ъошгу<br />
йохдур. Хцсусян устад сяняткар Дядя Шямширин<br />
ялляриндя саз бир башга мюъцзяйди. Чцнки Дядя<br />
Шямшир о наьылларда, дастанларда ешитдийимиз щагг<br />
ашыьы иди. Дядя Шямшир бялкя дя Кялбяъярин хошбяхтлийи<br />
иди. Чцнки ушагдан бюйцйя щамынын севэисини<br />
газанмаг, дилинин язбяри олмаг хошбяхтлийи<br />
аз-аз адама нясиб олур. Ашыг шеири нин бцтцн формаларында<br />
бянзярсиз сянят нцмуняляри, инъиляри йарадан<br />
Ашыг Шямшир фитри истедад сащиби олдуьуну<br />
зянэин йарадыъылыьы иля сцбут етди.<br />
Цстялик бу аиля иля гощумлуг ялагялярим Дядя<br />
Шямшир оъаьына олан баьлылыьымы, севэими даща да<br />
артырды. Гярибядир, Ашыг Шямшир ирсиня йахындан<br />
бяляд олдугъа о бюйцк сяняткар сянин эюзцндя<br />
уъалмагла йанашы, юзцн дя сафлашырсан, уъалырсан.<br />
Дядя Шямшир йарадыъылыьы щяр бир кясин йолу<br />
цстцндя санки бир компасдыр. Бурада бюйцйя,<br />
кичийя, ата-анайа щюрмят, ещтирамдан тутмуш вятяня<br />
сядагят, севэи щисляри тяряннцм едилир, мярдлик,<br />
ъясурлуг, кишилик габарыг верилир. Яслиндя, Дядя<br />
Шямшир шеири бир тярбийя мяктябидир.<br />
Шяхси щяйаты иля ядяб-яркан нцмуняси олан<br />
Дядя Шямширин оъаьынын одуну юзцндян сонра ляйагятли<br />
ювладлары горуйуб, уъалдыб.<br />
Гянбяр мцяллим тякъя Кялбяъярин йох,<br />
бцтювлцкдя республикамызын ян сайылыб-сечилян<br />
нцфузлу шяхсиййятляриндян биридир. Онун щяля<br />
эянълик илляриндян атасына олан бюйцк ещтирамы, севэиси<br />
дилляр язбяридир. О, иътимаи фяалиййяти, йарадыъылыьы<br />
иля дя сцбут етди ки, бу оъаьын лайигли<br />
ювладыдыр.<br />
Бюйцк кишиляр, парлаг шяхсиййятляр щяр халгын<br />
бяхтиня йазылмыр. Бир елин-обанын тяръцмейи-щалы,<br />
символу олмаг хошбяхтлийини щагг етмиш Дядя<br />
Шямширин мцасири олмаг, ону эюрмяк, динлямяк<br />
хошбяхтлийи дя бизляря нясиб олуб. Бу да бир тале пайыдыр.<br />
Бу эцн Дядя Шямшир сюзц, сазы дцнянкиндян<br />
даща чох бизя лазымдыр. Чцнки торпагларымыз щяля<br />
дя ишьал алтындадыр, бизим ращат олмаьа, сейрчи<br />
мювге тутмаьа щаггымыз йохдур. Буну Дядя<br />
Шямширин наращат рущу да дейир.<br />
61
62<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
DİLİM GƏLMİR DEYİM YOXSAN,<br />
VƏTƏN OX!..<br />
Ъавид ГУРБАНОВ,<br />
миллят вякили,<br />
техника елмляри цзря фялсяфя доктору<br />
Миниллярин сынаьындан чыхмыш бир<br />
аталар сюзц вар: от кюкц цстя<br />
битяр. Нящянэ даьлар да юз<br />
кюкц цстя эюйляря уъалыр, башы булудлара<br />
дяйир. Халгымызын ляйагятли оьлу, миллят вякили<br />
Ъавид Гурбанов Дядя Шямширин мцгяддяс<br />
оъаьынын ишыьыны йашадан, сюзц уъа тутан надир<br />
зийалыларымыздан, дювлят хадимляримиздян биридир.<br />
Кялбяъяр щясряти, Гарабаь дярди иля йашайан<br />
Ъавид мцяллим щямишя инсанлар<br />
арасындадыр. О, щяр бир кялбяъярлини сабаща<br />
цмидли олмаьа чаьырыр. Ъавид мцяллимин щяр<br />
бир кялбяъярлинин йарасына мялщям гойан сюзлярини<br />
бу йазынын сярлювщясиня чыхармаьымыз<br />
да нащагдан дейил.<br />
“Шиш уълары булудларла дюйцшян” даьларын<br />
эюзц йоллардадыр. Йоллары, ъыьырлары от басыб.<br />
Бир вахт бу йолларла кюч арандан даьа, даьдан<br />
арана енярди. Зынгыровлу дявялярин белиндяки<br />
хур ъунларын эюзцндян готазлы бянювцш<br />
гузулар бойланарды.<br />
Йазын эялишийля гулунъу тярлямиш тяпяляр,<br />
даьлар сещр ли чичяклярин кямяндиня дцшярди.<br />
Эцллярин, чичяклярин ятриня бялянмиш, чыртма<br />
вурсан йанаьындан ган даман оьланларын,<br />
гызларын няьмяси ешидилярди.<br />
Азярбайъанын дилбяр эушяляриндян олан<br />
Кялбяъяр ишьал алтындадыр. Узун иллярдир ки,<br />
алты-цстц гызыл олан, йер цзцнцн ъяннят эушяси<br />
Кялбяъярсиз йашайырыг. Йериндян-йурдундан<br />
дидярэин дцшмцш, Кялбяъяр щясряти иля йашайан<br />
нечя-нечя инсанымыз артыг щагг дцнйасына<br />
говушуб.<br />
Юз тябии сярвятляри иля дцнйада тайы-бярабяри<br />
олмайан Кялбяъярдя няляр йох иди?! Базалт<br />
дашы, сцнэяр дашы, ящянэ дашы йатаглары,<br />
мярмяр, гызыл, обсидиан, хром йатаг лары, ъивя<br />
ещтийатлары, 77 нюв минерал дашлар, 400-дян<br />
чох минерал су ещтийатлары, тайы-бярабяри олмайан<br />
шяфа отлары, даща няляр, няляр… Кялбяъяр<br />
ачыг сяма алтында ъанлы музей иди.<br />
Кялбяъяри итирмякля щям дя республикамызын<br />
гойунчулуг тясяррцфатына аьыр зярбя вурулду.<br />
Бу гядим тарихи яразимиздя нечя-нечя<br />
надир абидя ермяни вандаллары тяряфиндян<br />
мящв едилди. Ермитаж музейи иля мцгайися едиляъяк<br />
бянзярсиз Кялбяъяр музейи дцшмян<br />
ялиня кечди.<br />
Кялбяъяр йуху ичиндяйди. Бу уъалыг, бу<br />
сафлыг, бу эюзяллик сялтянятиндя йашайанлар<br />
санки юзлярини ъяннятин гойнунда щисс едирдиляр.<br />
Даьларын гойнундан алпинист кяндирляри<br />
кими салланан ъыьырларын, йолларын бири дя Аьдабана<br />
эедирди. О Аьдабана ки, эюй йерля, йер<br />
эюйля эцз эцлянирди. Тябиятин бу эюзяллик сялтянятиня<br />
баханлар щейран галырдылар. Кялбяъярин,<br />
Азярбайъанын фяхри олан, ашыг шеиримизин<br />
миниллик кюклц чинары Дядя Шямшир бурада ат<br />
ойнадырды, чичяклярин бойуну охшайырды, Азярбайъаны<br />
вясф едир, эюзялляря эюзяллямяляр йазырды.<br />
Ашыг Шямшир ашыг шеиримизин сонунъу<br />
миниллик чинары кими устадларын, бу торпаг алтында<br />
уйуйан нящянэлярин хатирясини, сясини,<br />
сюзцнц йашадырды бу даьларда. Даьлар она, о,<br />
даьлара йарашырды. Ким ня дейир-десин, бюйцк<br />
оьулларсыз торпаг йетим эюрцнцр. Дядя Шямширин<br />
мязары да еля бир сянэяр иди, гала иди Кялбяъяря.<br />
Булагларын пычылтысына эцлляр ачылырды.<br />
Арылар пятякляриня бал, гарышгалар йуваларына
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
дян дашыйырдылар. Гушлар, бялкя дя, дцнйанын<br />
щеч йериндя олмайыбмыш кими азад, бяхтявярбяхтявяр<br />
ютцрдцляр. Башы чалмалы бичинчиляр от<br />
чалырдылар. Бичилмиш отларын, чичяклярин ятри<br />
адамы бищуш едирди. Ушаглар архасы цстя эюй<br />
отларын цстя сяряляниб улдузлары сайырдылар.<br />
Гойун-гузу мяляшмяси, чобан тцтяйинин сяси<br />
бир-бириня гарышырды. Аьдабанын гойнунда доьулан<br />
ушагдан-бюйцйя щяр кяс щазыръаваблыьы,<br />
синядяфтяр олмасы иля сечилирди. Ихтийар бабаларын,<br />
эцмцш бирчяк нянялярин наьыллары, лайлалары,<br />
байатылары, йанылтмаълары, сайачы сюзляри,<br />
назламалары эялиб-эедянляри щейран едирди.<br />
Бялкя, бу она эюряйди ки, бурада сюз, саз сяррафы,<br />
нящянэи, мцнсифи Дядя Шямшир йашайырды.<br />
Бурада, даьларын гойнунда дядя-бабаларымызын<br />
йцзилляр бойу охудуглары, инди унудулмагда<br />
олан якинчи, бичинчи, чюлчц, чобан<br />
няьмяляри, щолаварлары булагларын зцмзцмясиня,<br />
гушларын няьмясиня гошулурду. Тябиятля<br />
баьыр-бадаш олан бу инсанлар киндян-кцдурятдян,<br />
пахыллыгдан, намярдликдян мин аьаъ<br />
узаг идиляр. Бу сафлыьын гойнунда, бу уъалыьын<br />
аьушунда, бу чичякляр селинин ичиндя инсан пислик,<br />
йаманлыг щаггында дцшцня билярдими?<br />
Кимин аьлына эялярди ки, бу ъяннятин, бу<br />
эюзяллийин цстцня од-алов йаьдыраъаглар?!<br />
Пусгуда йатмыш, фцрсят эюзляйян, ганымыза<br />
йерикляйян дцшмянимиз ермяниляр щямишя<br />
олдуьу кими, инди дя хяйаняткар<br />
хислятлярини эюстярдиляр. Бизи кцряйимиздян<br />
вурдулар. О вахт амазонкалара бянзяйян<br />
иэид, ъясур, горхмаз аьдабанлы гадынлар тяпядян-дырнаьаъан<br />
силащланмыш 11 ермяни гулдуруну<br />
тярксилащ етдиляр. 1991-ъи илдя<br />
тярксилащ едилмиш ермяни гулдурларыны апаран<br />
вертолйот “гязайа уьрайараг” мейданчада<br />
ойнайан 8 азйашлы эцнащсыз ушаьын юлцмцня<br />
сябяб олду. Беляъя, Кялбяъяр илк шящидлярини<br />
торпаьа тапшырды.<br />
Ермянилярин эюзц чохдан иди ки, Азярбайъанын<br />
алынмаз гала гапысы олан Кялбяъярдя<br />
иди. Алты-цстц гызыл олан, минерал сулары,<br />
сяфалы тябияти иля йер цзцндя мисли-бярабяри<br />
эюрцнмяйян бу торпаг рийакар вя щийляэяр<br />
ермянийя чох лазым иди.<br />
Сян демя, биз йашадыьымыз торпаьын<br />
гядир-гиймятини билмямишик. Кялбяъярин<br />
бюйцклцйцнц, чякисини, гиймятини инди – йараларымыз<br />
сойуйандан сонра щисс едиб, дуйуруг.<br />
Дялидаьын, Муровун, Кейтинин язямятиндян<br />
эцъ алан Кялбяъяри ишьал етмяк цчцн ермянилярин<br />
ардыъыл олараг ики дяфя Аьдабана щцъум<br />
етмясинин, кянди вящшиъясиня йандырмасынын,<br />
адамлары дири-дири ода атмасынын, гадына,<br />
ушаьа, гоъайа рящм етмямясинин сябябини ермяниляр<br />
йахшы билирдиляр.<br />
Вятянин аьрысыны, аъысыны цряйиндя, гялбиндя<br />
эяздирян миллят вякилимиз Ъавид Гурбанов<br />
йана-йана данышыр ки, сонунъу дяфя<br />
Кялбяъярдян, Аьдабандан чякилян лент йазысыны<br />
эюряндя дярдимин цстцня бир дярд дя<br />
эялди. Вя няляри итирдийимизин, бу иткинин миг -<br />
йасынын, юлчцсцнцн ня гядяр аьыр олдуьунун<br />
фяргиня вардым. Бизим йарамыз сойуйан йара<br />
дейил, гювр едян, эюйняйян йарадыр.<br />
Бу йаранын оъаьы, алынмаз галамыз Аьдабан<br />
фаъияси эюзляримиз гаршысында баш вериб.<br />
Аьдабана щцъум заманы 130 евдян ибарят<br />
олан кянд йандырылды, йер цзцндян силинди.<br />
Кяндин 779 няфярдян ибарят динъ сакининя бяшяриййят<br />
тарихиндя эюрцнмямиш гейри-инсани<br />
ишэянъяляр верилди. Onlarla insan амансызлыгла<br />
гятля йетирилди, 8 няфяр 90-100 йашларында олан<br />
гоъа, 2 азйашлы ушаг, 7 гадын дири-дири йандырылды,<br />
2 няфяр иткин дцшдц, 12 няфяря аьыр<br />
бядян хясаряти йетирилди. Дцнйанын эюзцнцн<br />
кор, гулаьынын кар олмасы фонунда баш верян<br />
бу ганлы олайлар, гятлиамлар бир щягигяти гулагларымыза<br />
пычылдайыр: “Тцркцн тцркдян<br />
башга кимсяси йохдур”. “Аьдабан бина оландан<br />
беля дящшят эюрмямишди. Тцстцсц башындан<br />
чыхырды. Йаьы щцъума кечмишди. Бундан<br />
хябярсиз кянд ъамааты щеч йана чыха билмирди.<br />
Дцшмяня ясир дцшмямяк цчцн мешяляря,<br />
дяря-тяпяляря сяпялянмишди. Кюрпялярин сызылтысындан,<br />
аналарын вай-шивяниндян йер-эюй ган<br />
аьла йырды. Бир эеъянин ичиндя 35 няфяр гятля<br />
йетирилмиш, онларъа аьдабанлы эиров эютцрц л -<br />
мцшдц. Аьдабан тяклянмишди. Чцнки онда<br />
бечя балы иля сары гаймаг йох, кянддя зящяр<br />
йейилирди. Кюрпялярин аьзы йу му лурду ки,<br />
фярйа ды ешидилмясин”. Мящяммяд Няриманоьлунун<br />
“Йурд эюйняртиси” китабындан ситат<br />
эятирдийимиз бу сятирлярдяки мянзяряни ейниля<br />
Хоъалы дящшятляриндя дя эюрмцшдцк. Ана юз<br />
ялляри иля кюрпясини боьмушду ки, сяси чыхмасын,<br />
пярян-пярян дцшмцш эцнащсыз кюрпяляр<br />
63
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
дцшмян ялиня кечмясин. Бяс бу заваллы кюрпянин<br />
эцнащы ня иди, Илащи? Танры санки бу сяси<br />
ешитмиш, ананы бала гатили олмагдан хилас етмишди.<br />
Йер цзцндя беля дящшят сачан зцлмляр,<br />
ситямляр щансы миллятин башына эятирилмишдир?<br />
Бурада дцшмянин ялиня кечмямяк цчцн<br />
юзцнц Гамышлы гайасындан ахар чайа атмыш<br />
Милли кянд сакини, йахын гощумум, намус,<br />
гейрят галасына чеврилмиш Зярнишан Казым гызы<br />
Ъамалова йадыма дцшцр. Кялбяъярин беля<br />
гейрят мцъяссямясиня чеврилмиш гызлары шяряфли<br />
юлцмлярийля сцбут етдиляр ки, бу йурд<br />
мцгяддясдир, тохунулмаздыр.<br />
– Ъавид мцяллим, Аьдабанын ишьалы щям дя<br />
мянявиййатымызын ишьалы олду. Дядя Шямширин,<br />
Аьдабанлы шаир Гурбанын гызылдан гиймятли ня<br />
гядяр ялйазмасы йандырылды...<br />
– Бяли, елядир. Аьдабан мцсибяти бир дя она<br />
эюря аьрылыдыр ки, бу дящшятлярдян дцн йанын хябяри<br />
йох иди. Бурада тякъя вятян оьуллары гятля<br />
йетирилмямишди, зянэин мянявий йатымыз да иш ьала<br />
мяруз галмышды. Дядя Шямширин ев-музейинин<br />
дяйярли експонаты олан 40 миндян артыг гызылдан<br />
гиймятли ялйазмалары (шеир нцмуняляри), дядя-бабадан<br />
галмыш гядим архив материаллары йаныб кцл олду.<br />
Атасы Аьдабанлы шаир Гурбанын тяхминян 10<br />
китаблыг ял йазмасы – гясидяляри, гя зялляри, эярайлылары,<br />
байатылары, тяънисляри, мцхяммясляри, мяснявиляри<br />
йоха чыхды, хаин ермяниляр тяряфиндян<br />
йандырылараг кцлц эюйя соврулду. Бялкя, Азярбайъан<br />
эюйц цзцндя долашан гяриб булудлар шаир<br />
Гурбанын, Дядя Шямширин нисэили, рущуду. Аьдабанын<br />
тамамиля йандырылмасы бяшяриййятя, сивили -<br />
за сийайа утанъ йери, цз гаралыьы иди. Бу, щям дя<br />
бцтцн оланлардан сонра ермянилярин архасында бу<br />
эцн дя дуран, онларын башына сыьал чякян, цздя<br />
ядаляти горумаг эюрцнтцсц йарадан бязи дювлятлярин<br />
икицзлц сийасятидир.<br />
Аьдабан дюйцшя-дюйцшя юлдц. Дцшмяня<br />
тяслим олмадан, эери чякилмядян, юз евини, оъаьыны<br />
тярк етмядян... Киши кими, яр кими кюксцн -<br />
дян вурулду. Дири-дири одлара галанды. Йанан бир<br />
кяндин тцстцсц, аъы фярйады яршя дирянди.<br />
Кялбяъяр, онун бир парчасы олан Аьдабан<br />
ачыг сяма алтында ъанлы музей иди. Гядим абидяляр,<br />
тарихин даш йаддашы йазылы гайалар, гябирцстц<br />
абидяляр, няняляримизин йцзиллярдян бяри тохудуьу<br />
ялван чешнили сещрли халчалар... Мян щяля<br />
гядим маьаралары, Шамил Дялидаьын мин бир<br />
язиййятля илляр узуну топладыьы експонатлардан<br />
ибарят, йер цзцнцн надир музейляриндян олан<br />
Кялбяъяр музейини демирям. Тябиятин гойнунда<br />
олан, Танрынын мюъцзяси сайылан тарихин бу йадиэарлары<br />
бабаларымыздан бизя галан яманят иди.<br />
Биз о яманяти горуйа билмядик. Хяйанятлярин,<br />
вязифя, стол давасынын гурбаны олан йурд йерляримизин<br />
аьрысыны, аъысыны щяля чох чякяъяйик. Кялбяъяр,<br />
онун кясилмиш голу олан Аьдабан еля<br />
сяма алтында музей, чякилиш мейданчасы кими дя<br />
дцнйаны щейрятя эятирирди.<br />
Халг шаири Сабир Рцстямханлынын “Юмцр<br />
кита бы”нда Кялбяъярин мюъцзяляри щаггында<br />
охудуьум бир парча йадыма дцшцр: “Дцнйанын,<br />
бялкя дя мюъцзяли, гейри-ади йерляриндян<br />
бириндя – кялбяъярлилярин Гайабашбашадяйян<br />
йер адландырдыглары гярибя дярядя дайанмышыг.<br />
Гайалар адамын башы цстцндян нечя йцз<br />
метр йухарыда, доьрудан да, аз гала баш-баша<br />
дяйир. Гайалары йарыб кечян чайын гыраьыйла<br />
цзцйухары нечя-нечя кяндя эедян йеэаня йол<br />
гыврылыр. Ня гядяр ирялиляйирсянся, бахырсанса<br />
бах, щяр йердя башынын цстцндян нящянэ гайалар<br />
асылыб. Йухарыда ян уъа гайанын щеч бир<br />
вяъщля инсан айаьы дяймяси тясяввцря эялмяйян<br />
дюшцндя ися маьара кор эюз кими гаралыр.<br />
Онун габаьында ялля щюрцлмцш дивар зорла<br />
сечилир. О эюз мин илдир ки, беляъя бахыр. Тяктянща<br />
бир гартал цз-цзя дайанмыш нящянэ<br />
гайа сцтунларынын арасында аста-аста сцзцр.<br />
Мяня еля эялир ки, о, ня вахтса бу маьарайа<br />
сыьынмыш бир иэидин рущудур. Инди дя юз оъаьынын<br />
кешийини чякир”.<br />
Бу гейри-ади, бянзярсиз сящня Щолливуд<br />
филмляриндя эюрдцйцмцз сящняляри хатырладыр.<br />
Танрынын йаратдыьы тябии декорасийаларла инсаны<br />
щейрятя эятирян бу мюъцзя гядим инсан<br />
мяскянляри бизим Кялбяъярдядир.<br />
Ъавид мцяллим “Кялбяъяр дярдини сюзля<br />
ифадя етмяк мцмкцндцмц” суалыма еля суалла<br />
ъаваб верди:<br />
– Кялбяъяр гиймятя эялярми? Ону итирмякля<br />
Азярбайъан, еля бил, щавасыны итирди. Щавасызлыг<br />
билирсиниз ня демякди?<br />
Кялбяъяри тярязийя гоймаг истяйянляр сящв<br />
еляйирляр. О, гиймятсиз, яйары щяля тяйин олунмамыш<br />
надир инъидир. Бизя ади, гуру статистик мялумат<br />
64
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
кими эюрцнян рягямлярдя беля фаъиямизин, иткимизин<br />
ня гядяр бюйцк олдуьу эюз габаьындадыр.<br />
128 кянди, 1 шящяри вя 2 шящяр типли гясябяси<br />
олан Кялбяъярин халг тясяррцфатына 35 милйард<br />
АБШ доллары щяъминдя зийан вурулмушдур. Ишьал<br />
нятиъясиндя Кялбяъярдян 58340 няфяр адам дидярэин<br />
дцшмцш, 258 динъ сакин юлдцрцлмцш, 321<br />
няфяр ясир эютцрцлмцш вя йа иткин дцшмцшдцр.<br />
Цмумиликдя 131 йашайыш мянтягяси, дцнйа шющрятли<br />
“Истису” санаторийасы, 500-дян артыг сянайе,<br />
тикинти, мяишят об йекти, 201 мядяниййят оъаьы,<br />
105 цмумтящсил мяктяби, 116 сящиййя оъаьы, 1<br />
музей дармадаьын едилмишдир. 18 сянайе мцяссисяси,<br />
627 кянд тясяррцфаты обйекти, 13 тарихи вя<br />
дини мябяд, 625 км автомобил йолу, 21 кюрпц,<br />
192 км су каналы, 560 км електрик хятти, 39 мин<br />
щектар мешя сащяси, 48008 щектар торпаг, 15 мин<br />
ядяд няглиййат васитяляри, 100 мин баш ирибуйнузлу<br />
мал-гара (шяхси), 11 мин 325 баш иътимаи тясяррцфат,<br />
500 мин баш гойун, кечи (давар), 29 мин<br />
баш (шяхси), 50 мин ядяд (шяхси) ары аиляси, 10<br />
мин ядяд иътимаи тясяррцфат, 911 щектар мейвя<br />
баьлары (шяхси), 10 мин ядяд иътимаи тясяррцфат,<br />
627 ядяд механика, 3 санаторийа даьыдылмышдыр.<br />
Кялбяъяр уьрунда дюйцшлярдя нечя-нечя<br />
иэид, яр оьулларымыз гящряманъасына шящид олду.<br />
Азярбайъанын милли гящряманлары Шащлар<br />
Шцкцров, Сярдар Сяфяров, Йунис Няъяфов бунлара<br />
мисал ола биляр.<br />
– Ъавид мцяллим, иткиляримиз бюйцкдцр.<br />
Амма бу иткилярин, фаъиялярин гойнундан сыйрылыб<br />
вятянимизин, йурдумузун азадлыьыны<br />
дцшцнмялийик, еля дейилми?<br />
– Тамамиля доьрудур. Мин иллярди бизим<br />
дядя-бабаларымыз бу даьларын гойнунда йашайыблар,<br />
бир гарыш торпаг ларыны дцшмяня вермяйибляр.<br />
Торпагларымыз хя йа нятин, лагейдлийин гурбаны<br />
олду. Бу эцн щяр бир кялбяъярли йурдунун, елининобасынын<br />
щясрятиндядир.<br />
Йанмыш Аьдабан, ясирликдя галмыш Дядя<br />
Шямшир рущу, о бойнубцкцк даьларымыз, дяряляримиз,<br />
дили баьлы булагларымыз йолумузу эюзляйир.<br />
Щяр бир кялбяъярлинин, аьдабанлынын гялбиндя<br />
сюнмяз бир оъаг йери вар. Йанмыш, одлара галанмыш<br />
йурд йерляримизин йаныг йери. Йаралар сойуйур,<br />
гайсаг баьлайыр. Анъаг аьрысы, эюйняртиси чякилмир.<br />
Биз бу аьрыны, бу эюйняртини евимизя, оъаьымыза<br />
дюнян заман овудаъаьыг.<br />
– Кялбяъяр, онун башына гара баьламыш гапысы<br />
Аьдабана Новруз эялди. Йетим галмыш йурд<br />
йерляримиздя бир вахтлар илин ахыр чяршянбяси, Новруз<br />
байрамы заманы даьлар йериндян ойнарды.<br />
Шамлар йанар, дамарда ган чаьлайар, Дядя Шямширин<br />
сазы, авазы йери-эюйц ясир едярди.<br />
Инди ися о йерляр щясрятля йолумузу эюзляйир.<br />
Еля бил доьмаларымызын рущуду, Кялбяъярин, Аьдабанын<br />
рущуду бизи чаьыран.<br />
Бяс бу эцн кюнлц Кялбяъярдян йана сызылдайан<br />
вятян ювладлары ян чох щарада мяскунлашыблар?<br />
– Кялбяъяр районундан олан мяъбури кючкцнляр<br />
Бакы, Сумгайыт, Эянъя, еляъя дя<br />
Азярбайъанын 44 район вя шящяриндя мяс кун -<br />
лашмышлар. Онлардан 116 аиля чадырда, 8988 аиля<br />
иътимаи биналарда, мяктяблярдя, 351 аиля йол кянарында<br />
вя щуманитар тяшкилатлар тяряфиндян<br />
тикилмиш мцвяггяти йашайыш йерляриндя йерляшдирилмишдир.<br />
Кялбяъяр районунда ермяни тяъавцзц<br />
нятиъясиндя 24279 ушаг зяряр чякмиш, онлардан<br />
734 няфяр йетим галмышдыр. Кимляряся бунлар<br />
адиъя гуру статистик рягямляр кими эюрцня биляр.<br />
Анъаг щяр бир гуру рягямин архасында инсан талейи<br />
вар, фаъияляр, эюз йашлары вар.<br />
Беля бир сюз вар: щагг назиляр, цзцлмяз.<br />
Вахтын, заманын ишыьа, айдынлыьа доьру ишлямяси<br />
бизя щагг верир ки, сабащларымыза цмидля бахаг.<br />
Азярбайъанымызын эцнц-эцндян артан гцдряти,<br />
оьулларымызын йурд щясряти иля гов рулмасы, ордумузун<br />
гялябяйя олан инамы, мющтярям Президентимиз,<br />
Али Баш Команданымыз Илщам Ялийевин<br />
торпагларын азад едилмяси истигамятиндя эюрдцйц<br />
ишляр бизя яминликля демяйя ясас верир ки, биз<br />
Кялбяъяря, Аьдабана дюняъяйик! Рущ бядяня<br />
дюндцйц кими дюняъяйик. Мцтляг дюняъяйик.<br />
Чцнки бу вятян бизим вятянимиздир. Ана сцдц,<br />
даь чичяйи кими щалал олан вятянимиздир!<br />
65
66<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
АШЫГ ШЯМШИР САЗЫНЫН ПЯРЯСТИШКАРЫ<br />
Ибращим ЪЯФЯРОВ,<br />
kянд тясяррцфаты елмляри доктору,<br />
профессор<br />
Ибращим Щясян оьлу Ъяфяров улу Нах -<br />
чыванын зянэин, барлы-бярякятли тор паьы<br />
олан Шярур районунда 1956-ъы илдя доьулуб.<br />
Али тящсилини 1985-ъи илдя гядим<br />
Эянъядя йерляшян Азярбайъан Кянд Тясяр -<br />
рцфаты Институтунда (АКТИ) баша вуруб. Битки<br />
мцщафизяси факцлтясини фярглянмя диплому<br />
иля битириб. Тящсил илляриндя биликляря сяйля йийяляндийиня,<br />
бцтцн фянлярдян яла гиймятляр<br />
алдыьына эюря Ленин тягацдцня лайиг<br />
эюрцлцб, тящсил оъаьынын иътимаи щяйатында<br />
фяаллыг эюстяриб, факцлтя комсомол тяшкилатынын<br />
катиби олуб. 1985-ъи илдя али мяктябин<br />
мязуну институт Елми Шурасынын гярары иля<br />
Москва К.А.Тимирйазев адына Кянд Тясяррцфаты<br />
Академийасында мягсядли аспирантурайа<br />
эюндярилиб. Щямин академийанын<br />
Фитопатолоэийа кафедрасында 3 ил яйани аспирант<br />
олуб. Аспирантураны баша вурандан<br />
(1988) ъями бир ил сонра, 1989-ъу илдя,<br />
юмрцнцн 33-ъц бащарында намизядлик диссертасийасыны<br />
мцдафия едиб вя хош овгатла,<br />
бюйцк арзуларла алим кими тящсил алдыьы али<br />
мяктябя мцяллим тяйин олунуб. Бцтцн билик<br />
вя баъарыьыны дярс дедийи эяляъяйин кянд тясяррцфаты<br />
ишчиляринин йетишмясиня сярф едян Ибращим<br />
мцяллим гыса мцддятдя щямкарлары вя<br />
институт рящбярлийинин диггятини ъялб едиб вя<br />
1993-2002-ъи иллярдя мейвячилик-тярявязчилик<br />
вя цзцмчцлцк факцлтясинин деканы вязифясиндя<br />
чалышыб.<br />
Юзцнц иътимаи-сийаси щяйатдан кянарда<br />
щисс етмяйян, 1996-ъы илдян щаким сийаси партийа<br />
олан Йени Азярбайъан Партийасынын цзвц<br />
кими эениш вя щяртяряфли фяалиййят эюстярян<br />
И.Щ.Ъяфяров 2000-ъи илдян 2013-ъц илин ийул<br />
айынадяк даиря сечки комиссийасынын сядри<br />
вязифясини ляйагятля йериня йетириб.<br />
Намизядлик диссертасийасы иля кифайятлянмяйян<br />
Ибращим мцяллим узун илляр цзяриндя<br />
ишлядийи докторлуг диссертасийасыны 2005-ъи<br />
илдя уьурла мцдафия едяряк кянд тясяррцфаты<br />
елмляри доктору алимлик дяряъяси алыб. Индийя<br />
кими 100-дян артыг елми ясяр, 3 дярслик, 1<br />
дярс вясаити, методики эюстяриш вя мягалялярин<br />
мцяллифидир. “Кянд тясяр рцфаты фито -<br />
патолоэийасы”, “Фитопатолоэийа”, “Цмуми<br />
фитопатолоэийа”, “Фитопатолоэийа” (фяннин юйрянилмясиня<br />
даир методик вясаит), “Тарла биткиляринин<br />
хястяликляри” вя с. китаб вя методики<br />
вясаитляр дедикляримизя мисалдыр.<br />
Щяссас, гайьыкеш, щамынын хейирхащы олан<br />
бу эюзял, няъиб инсан тялябяляринин севимлисидир.<br />
Ян чятин анларда Ибращим мцяллим хейирхащ<br />
мяслящяти, кюмяйи иля тялябяляринин<br />
йанында олур.<br />
Узун илляр Азярбайъан Дювлят Аграр<br />
Университетиндя тядрис ишляри цзря проректор<br />
ишляйян Ибращим Щясян оьлу Ъяфяров щазырда<br />
бу танынмыш али тящсил оъаьынын ректору кими<br />
мясул вя шяряфли бир вязифя дашыйыр.<br />
Тякъя ишлядийи сащя иля дейил, халгымызын<br />
тарихи, зянэин мядяниййяти, ядябиййаты, инъя -<br />
сяняти, фолклору иля дяриндян марагланан Ибращим<br />
мцяллим ъанлы енсиклопедийадыр.<br />
Бу йахынларда аграр сащя цзря танынмыш<br />
алим, кянд тясяррцфаты елмляри доктору, профессор,<br />
Азярбайъан Дювлят Аграр Университетинин<br />
ректору Ибращим мцяллимля эюрцшцб<br />
таныш оланда бцтцн бунларын ъанлы шащиди
олдум. Ибращим Ъяфяровун аграр сащя цзря<br />
эюркямли алим, профессор, цстялик дя АДАУнун<br />
ректору олдуьундан хябярдар идим.<br />
Амма фолклорумуза, ашыг ядябиййатына бу<br />
гядяр баьлы олдуьуну билмирдим.<br />
О, бу йахынларда чап олунмуш “Кялбяъярин<br />
саз галасы”, “Ары чичяйя эялиб”, “Сян<br />
даьлардан айрылмадын” китабларымы охуйуб<br />
мянимля эюрцшмяк, китаблар щаггында фикирлярини<br />
бюлцшмяк истямишди. Ашыг Шямшир йарадыъылыьына<br />
олан бу илащи севэини эюряндя,<br />
сюзцн дцзц, щейран галдым. Ибращим мцяллимин<br />
бу севэиси, яслиндя, бюйцк Азярбайъан<br />
севэисидир. Вя щям дя гцрур щисси кечирдим<br />
ки, вятянin бу ъцр ясл вятяндаш ювладлары вар.<br />
Сющбятя юзц кюрпц салды:<br />
– Саз-сюз оъаьы гядим Кялбяъярин фяхри,<br />
ашыг сянятинин нящянэи Дядя Шямшир йарадыъылыьынын<br />
йорулмаз арашдырыъысы, тядгигатчысы олараг<br />
сизинля эюрцшмяк арзусундайдым. Чох саь олун<br />
ки, бу эюрцшцмцз баш тутду.<br />
Дейя билярсиниз ки, тамам башга бир пешянин<br />
мцтяхяссиси щара, Ашыг Шямшир йарадыъылыьы<br />
щара? Дцшцнцрям ки, юзцнц зийалы сайан, интеллект<br />
сащиби билян щяр бир пешянин мцтяхяссиси,<br />
туталым, еля мяним кими аграр сащя иля мяшьул<br />
олан шяхс дя юзцнцн мяняви алямини зянэинляшдирян,<br />
ич дцнйасына ишыг сачан поезийайа, шеириййятя,<br />
ашыг-озан йарадыъылыьына тапынмалы,<br />
ондан мяняви зювг, щям дя мяняви эцъ алмалыдыр.<br />
Чцнки ашыг йарадыъылыьы ядябий йатымызын<br />
айрылмаз голу щесаб олунур. Дядя Горгуддан<br />
бизя йадиэар галан сазын мюъцзяси нечя илляр,<br />
нечя гяринялярдир ки, инсанлары щейрятя эятирир,<br />
онлара ян аьыр мягамларда мяняви дайаг олур.<br />
Мискин Абдалдан Аьдабанлы шаир Гурбана,<br />
ондан да Дядя Шямширя йадиэар галан о сазы, о<br />
сюзц устад сяняткар чох уъалыьа галдырды. Мян<br />
ашыг йарадыъылыьына, саз-сюз сянятиня ушаглыг илляримдян<br />
вур ьунам. Устад сяняткар Дядя<br />
Шямшири ися щямишя мцасиримиз билмишям.<br />
Онун хейли шеирини язбяр билирям. Чцнки о, сазы<br />
даьлар дийары Кялбяъярин символуна чевирмишди.<br />
Бир дя, Дядя Шямширин 50 йашында яфсаняйя<br />
чеврилмиш халг шаири Сямяд Вурьунла 1955-ъи<br />
илин августунда Кялбяъярдя тарихи эюрцшцнц,<br />
дащи шаирин “Ашыг Шямшир, Дялидаьдан кечяндя”<br />
рядифли шеирини щансы зийалы унуда биляр?!<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
– Ибращим мцяллим, мян чох севинирям ки,<br />
ядябий йатымыза, хцсусян ашыг сянятиня, о<br />
ъцмлядян Дядя Шямшир ирсиня бу гядяр дяриндян<br />
бялядсиниз.<br />
– Мян дя сизин уьурларыныза севинирям,<br />
сизин эянъ филолог, тядгигатчы кими узун илляр ярзиндя<br />
арашдырмаларынызын бящряси олан “Ашыг<br />
Шямшир йарадыъылыьында инсан амили”, “Ашыг<br />
Шямшир шеириндя дил вя ел эюзяллийи”, “Ашыг<br />
Шямшир йарадыъылыьында дини-бяшяри мотивляр”<br />
кими мягаляляр, еляъя дя “Кялбяъярин саз галасы”,<br />
“Ары чичяйя эялиб”, “Сян даьлардан айрылмадын”<br />
кими санбаллы тядгигат ясярляриниз<br />
бюйцк зящмятин, йарадыъы ахтарышларын, юнъя<br />
Дядя Шямширя олан ювладлыг мящяббятинизин<br />
тязащцрцдцр. Доьрудан да Ашыг Шямшир аьыз<br />
ядябиййатынын, шифащи вя йазылы ядябиййатымызын<br />
надир билиъиси кими юз йарадыъылыг мяктябини йаратмышды.<br />
Рущу шад олсун ки, 40-дан чох саз-сюз<br />
сяняткарынын йетишиб камилляшмясиндя устад сяняткарын<br />
бюйцк ямяйи олмушдур.<br />
– Дядя Шямшир узун вя шяряфли юмцр йашады,<br />
1980-ъи ил февралын 10-да 87 йашында бу<br />
эялимли-эедимли, сон уъу юлцмлц дцнйайа ялвида<br />
дейиб щагг дцнйасына говушду...<br />
– Бяли, ханым, Дядя Шямшир тякъя халгын<br />
цряйиня, ич дцнйасына мяняви гида верян ел<br />
ашыьы кими йох, щям дя фитри истедада малик<br />
мцтяфяккир, мцдрик сюз адамы кими цряклярдя<br />
йашайыр. Онун зянэин йарадыъылыьы дярин<br />
цммана бянзяйир. Гяввас о цмманын дяринлийиня<br />
баш вуруб орадан мирвари чыхардыьы кими,<br />
сизин кими тядгигатчылар, арашдырыъылар да бу<br />
гцдрятли сяняткарын тцкянмяз йарадыъылыьынын<br />
халга мялум олмайан бир чох мягамларыны цзя<br />
чыхармалыдырлар. Бах сизин ишыг цзц эюрян йазыларынызын,<br />
китабларынызын щамысы бу миссийаны щяйата<br />
кечирир.<br />
Профессор Ибращим Щясян оьлу Ъяфяровун<br />
йарадыъылыьым щаггында хош сюзляри мя -<br />
ним цчцн бюйцк етимаддыр. Яслиндя бу<br />
сюз ляр бизи щяйата, йарадыъылыьа даща мющкям<br />
теллярля баьлайыр. Азярбайъанын щарасында<br />
бир шямширсевяр, саз-сюз ашиги варса,<br />
мян онун ахтарышындайам. Вя бу узун<br />
йолда бизи ня гядяр хош анлар эюзляйир.<br />
Ибращим мцяллимя ися вятяня, халга, ядябиййатымыза,<br />
Дядя Шямширя олан бу бюйцк сев -<br />
эисиня эюря дярин тяшяккцрцмц билдирирям.<br />
67
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ШАЩЛАРЫН ЦРЯЙИНДЯ БЮЙЦК<br />
ВЯТЯН СЕВ ЭИСИ ВАРДЫ<br />
İШащлар ШЦКЦРОВ,<br />
Азярбайъанын Милли Гящряманы<br />
Еля инсанлар вар ки, онлар щаггында дц -<br />
шцняндя, няъиб ямялляри йада дцшяндя<br />
“Дцнйада явязедилмяз инсан йохдур”<br />
фикри иля разылашмамаг гянаятиня эялирсян. Бу барядя<br />
дцшцняндя илк йадыма дцшян Явяз киши олду. Юзцнцн<br />
ишэцзарлыьы, гочаглыьы, мярдлийи, алиъянаблыьы иля щамыдан<br />
фярглянян, гейри-ади зяка сащиби Явяз Шцкцров<br />
йери щямишя эюрцнян вя башда оланлардан биридир.<br />
Явяз Шцкцрову Кялбяъярдя щамы гылынъ ки ми<br />
сярт, даь чи чякляри кими кювряк бир инсан кими таныйыб.<br />
Хейирхащлыьы, няъиблийи, аьсаггаллыьы иля елдяобада<br />
ад чыхарыб. Кялбяъярин ян чятин эцнляриндя<br />
инсанлара дайаг олан бу гейрятли киши щям дя вятянпярвяр,<br />
халгына, миллятиня лайиг ювладлар бюйцдцб.<br />
Йашынын ащыл чаьында Гарабаь савашында даим юн<br />
ъябщядя олуб, йурдун йаьмаланмасынын гаршысыны<br />
бцтцн мцмкцн васитялярля алмаьа чалышыб. Бу ъцр<br />
атанын Шащлар кими оьлу да торпаг уьрунда гурбан<br />
эетди. Азярбайъанын Милли Гящряманы Шащлар<br />
Шцкцров кими даь вцгарлы бир оьул итириб Явяз<br />
Шцкцров. Шащлар Шцкцров щагда чох сайда китаб чап<br />
олунуб, онун гящряманлыгларындан чох йазылыб. Таныйанлар<br />
онун мярд, ъясур, хейирхащ, алиъянаб бир<br />
инсан олдуьуну билдирирляр. Журналымызда Шащлар щаггында<br />
гысаъа мялумат вермяйи зярури щесаб едирям.<br />
Шащлар 1972-ъи илдя Халг Тясяр рцфаты Институтуну<br />
битирдикдян сонра ордуда хидмят едиб. Уъар Район<br />
Полис Шюбясиндя баш ямялиййат мцвяккили, сонра ися<br />
Зярдаб Район Полис Шюбясиндя ямялий йат цзря ряис<br />
мцавини вязифяляриндя ишляйиб. Полис майо ру иди.<br />
1986-ъы илдя ССРИ Дахили Ишляр Назирлийи Полис Академийасыны<br />
битирмишди.<br />
1988-ъи илдя ермянилярин Азярбайъан торпагларыны<br />
ишьал ъящдляринин илк эцнляриндян дюйцш бюлэяляриндя<br />
– Аьдамда, Шушада, Кялбяъярдя олуб. 1990-ъы<br />
ил ийулун 11-дя Тяртяр – Кялбяъяр йолунун Отаггайа<br />
яразисиндя ермяни гулдурларынын автомобил<br />
карванына гяфил басгыны заманы гящряманлыгла дюйцшяряк<br />
шящид олуб.<br />
Шащларын цряйиндя бюйцк вятян сев эиси варды.<br />
Кялбяъяр эюзяллийинин вурьуну иди. Бир чичяйин солмасына,<br />
бир гарышганын йувасынын даьылмасына дюзмязди.<br />
Амма ермяниляр онун йувасыны даьытдылар, Кялбяъяр<br />
кими ъяннятини йаьмаладылар, пусгу гуруб намярдъясиня<br />
ону кцряйиндян вурдулар. Цзц Кялбяъяря сары<br />
торпаьа дцшян Шащларын сюнмякдя олан эюзляриндя<br />
ябяди галан сон шякился Кялбяъяря эедян йол олду.<br />
Sәnan Şahlar oğlu ŞÜKÜROV<br />
68
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
MƏN BU MÜQƏDDƏS YOLDA DÖYÜŞÜB<br />
ŞƏHİD OLMAQ İSTƏYİRƏM<br />
Онун орта мяктяб илляри Гарабаьын<br />
ишьалы дюв рцня тясадцф едиб.<br />
Инсанларын эюзляриндя кядяр, эюз<br />
йашлары, интигам щисси эюрцб. О vaxt щяля<br />
kiчik олса да, гялби дцшмяня нифрят щисси иля<br />
аловланыб. Бир вахтлар гойнунда динъялдийи,<br />
эюзяллийи иля ону мяфтун еляйян Кялбяъярин<br />
дцшмян ялиня кечмяси гялбиндя кюз кими<br />
галыб, заман-заман ону эюйнядиб, аьладыб,<br />
сызым-сызым сызладыб. Кялбяъяр онун ана йурдудуr.<br />
Орада анасы Чичяйин лайлалары, наьыллары<br />
галыб. “Биз Кялбяъяри итирмякля еля бил<br />
эюйлярин алтында ъанлы музейляримизи итирмишик”,<br />
– дейир.<br />
Ялирза Исбяндийаров Кялбяъяр райо -<br />
нунда дцнйайа эюз ачыб, бу эюзялликляр дийарынын<br />
нечя-нечя бяхтявяр ушаг ларындан<br />
бири кими 1 сайлы Кялбяъяр орта мяктябиня<br />
эедиб. Бу йарашыглы, бой-бухунлу, гялби арзуларла<br />
долу оьланын щеч аьлына да эялмязди<br />
ки, доьулдуьу “гцдрятдян сянэярли, галалы<br />
даьлар”ын гойнунда мяьрур-мяьрур дайанан,<br />
дцшмянляря эюз даьы олан Кялбяъяр<br />
щачанса ишьал едиляъяк. Ермянилярин хяйаняткар<br />
щцъумлары башлайандан кюнцллц олараг<br />
ялиня силащ эютцрцб Кялбяъяр уьрунда<br />
дюйцшян ъясур оьуллара гошулан бу он бир<br />
йашлы uшaq чохларынын диггятини ъялб едиб.<br />
Кялбяъярин ишьалындан сонра Ханлар районунун<br />
Гушгара кяндиндя йеддииллик орта<br />
мяктяби битирян Ялирза тящсилини Ъямшид<br />
Нах чы вански адына щярби лисейдя давам етдириб,<br />
бурада охудуьу цч ил ярзиндя щяртяряфли<br />
билийиня, щярби щазырлыьына, иътимаи фяаллыьына<br />
эюря кичик сержант рцтбясиня лайиг эюрцлцб.<br />
Табелийиндя олан 12 мцдавимя нцмуня олан<br />
Ялирза онларын щяр бириня командир кими йахындан<br />
кюмяк лик едиб.<br />
Щ.Ялийев адына Али Щярби Мяктябин 1-ъи<br />
табур, 2-ъи бюлцк команданлыьынын бу мяктябин<br />
мцдавими Ялирза Исбяндийарова вердийи<br />
тярифнамядя дейилир: “Щярби мяктябин<br />
мцдавими олараг юзцнцзя юйрянмяйи щядяф<br />
сечмяниз вя бу истигамятдя биликли, мядяниййятли<br />
вя щяртяряфли йетишмиш бир забит<br />
олмаг цчцн ялиниздян эяляни елядийиниз, верилян<br />
бцтцн вязифялярин йериня йетирилмясиндяки<br />
баъарыьыныз тягдирялайиг эюрцлмцшдцр.<br />
Ялирза ИСБЯНДИЙАРОВ,<br />
"Azәryolservis" ASC-nin 67 saylı<br />
YİM-nin şöbә rәisi<br />
Сизин нцмуняви юлчцдя чалышманызы вя баъарыьынызы<br />
тягдир едяр вя баъарыьынызын артмасыны<br />
арзу едирик”.<br />
Щейдяр Ялийев адына Али Щярби мяктябя<br />
сечилянляр арасында Ялирза Исбяндийаровун<br />
адынын олмасы онун бир zabit, нцмуняви<br />
мцдавим кими эяляъяк уьурларындан хябяр<br />
верирди. Улу юндярин адыны дашыйан бу щярби<br />
мяктябдя тящсил алмаг щяр бир вятян ювлады<br />
кими, Ялирзада да шяряф, гцрур щисси доьурурду.<br />
Мцдавимляря иллярля гялбиндя севя-севя<br />
охшадыьы, щяр чичяйиня, эцлцня бахышларыйла<br />
сыьал чякдийи, даьларына, гайаларына сюйкяндийи<br />
Кялбяъярин эюзяллийиндян, онун гойнунда<br />
йазыб-йаратмыш Дядя Шямширин<br />
йарадыъылыьындан сющбят ачыб:<br />
“Чох чятинди ялим ялдян цзцля,<br />
Инсафдымы эюзцм йашы сцзцля,<br />
Эязярсиниз, тапылмарам йцз иля,<br />
Эюрян эюзцнцздян узаьам бир эцн.<br />
69
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
A DÜNYA, NƏ QOVĞA, NƏ QALMAQALDI,<br />
NƏDƏ GÜNAHKARDI KƏLBƏCƏRLİLƏR?<br />
Шямшир, ня ширинди юмрцн язяли,<br />
Бир ъансаьлыьыды дцнйа эюзяли,<br />
Йел ясяр, тюкцляр пайыз хязяли,<br />
Мян дя о саралмыш йарпаьам бир эцн.<br />
Инди йарпаьа, эюй цзцндяки булуда<br />
дюнмцш Дядя Шямшир щяр ил бащарла дцнйайа<br />
эялир. Мяня еля эялир ки, эюй цзцндя о гямлигямли<br />
ахыб эедян, эюз йашы тюкян булудлар<br />
Дядя Шямширди, Кялбяъяр дярдини аьлайыр”.<br />
Тящсил илляри уьурла баша чатандан сонра<br />
Ялирза Азярбайъан Техники Университетинин<br />
Няглиййат факцлтясиня дахил олду. О, бурада<br />
Йерцстц няглиййат васитяляри, няглиййатын истисмары,<br />
няглиййатда дашымаларын вя идаряетмянин<br />
тяшкили (автомобил няглиййаты) ихтисасы<br />
цзря али тящсилини мцвяффягиййятля баша вурду.<br />
“Устад ашыьын йарадыъылыьы щаггында, Кялбяъяр<br />
дярди, йаньысы щаггында тялябя йолдашларымын<br />
гялбиндя ишарты беля ойатмышамса, бу<br />
да мяня тясяллиди”, – дейир Ялирза.<br />
Инди йол идарясиндя механика шюбясинин<br />
ряиси вязифясиндя чалышан Ялирза Исбяндийаровун<br />
гялби Кялбяъяр щясрятийля дюйцнцр. Ушаг<br />
вахты итирдийи анамызын, доьмаларымызын, язизляримизин<br />
уйудуьу мцгяддяс йерляр тез-тез<br />
йухусуна эирир.<br />
“Бу эцн дя бир дюйцшчц кими вятяним<br />
уьрунда дюйцшмяйя, Кялбяъяр уьрунда<br />
юлцмя беля эетмяйя щазырам. Вятян ешги щяр<br />
севэидян уъады”.<br />
Бу, Ялирза мцяллимин сюзляриди.<br />
Бяли, щюрмятли гардашым, биз Кялбяъяря,<br />
бцтювлцкдя Гарабаьымыза, ишьал олунмуш<br />
торпагларымыза дюняъяйимиз эцнц щясрятля<br />
эюзляйирик. Щяля дя ушаглыг илляримизин хатиряляриня<br />
гайытмаг арзусу иля йашайырыг. Аллащ<br />
о эцнц эюрмяк гисмятини биздян алмасын!<br />
70
il gözәlliklәr diyarı<br />
Kәlbәcәrin Laçın kәndindә doğu -<br />
O,1924-cü<br />
lub. Hümmәt Mәhәmmәd oğlu<br />
Hәsәnovun doğulduğu Laçın kәndi, hәqiqәtәn,<br />
dağlar qoynunda göylәrә pәrvaz edәn laçına<br />
bәnzәyir. 1931-ci ildә Laçın kәnd ibtidai<br />
mәktәbinin 1-ci sinfinә gedәn Hümmәt Mәhәm -<br />
mәd oğlu 4-cü sinifdәn sonra tәhsilini Zülfüqarlı<br />
kәndindә davam etdirib, 1938-ci ildә orta<br />
mәktәbi bitirib Gәncә şәhәr Klara Setkin adına<br />
Pedaqoji İnstitutun qiyabi şöbәsinә daxil olub.<br />
1942-ci ildә institutu bitirәn gәnc mütәxәssis<br />
doğma kәndlәrindә müәllim kimi fәaliyyәtә<br />
başlayıb. Tәşkilatçılıq bacarığı nәzәrә alınaraq<br />
sonralar hәmin mәktәbin direktoru kimi<br />
fәaliyyәt göstәrib.<br />
1951-ci ilin mart ayında Azәrbaycan KP MKnın<br />
qәrarına әsasәn Kәlbәcәr rayonunun 4 kol -<br />
xozu - “Qızıl әsgәr” (Almalıq kәndi), “Bәsti<br />
Bağırova” (Ağqaya kәndi), “8 Mart” (Laçın<br />
kәndi) “Dimitriyev” (Mәrcimәk kәndi) lәğv<br />
edilәrәk bir tәsәrrüfatda – “Dimitriyev” kolxozu<br />
adı altında birlәşdirilir vә Hümmәt Hәsәnov düz<br />
5 il hәmin kolxoza rәhbәrlik edir. O illәrdә<br />
kәndlәrin elektriklәşdirilmәsi, yeni yolların<br />
salınması, mәktәb, mağaza, mәdәniyyәt evlә rinin<br />
tikintisi Hümmәt müәllimin adı ilә bağlıdır.<br />
Tutxun çayı üzәrindә körpü salınmasını da әlavә<br />
etmәk lazımdır. 1955-ci ildәn 1988-ci ilә kimi<br />
doğma kәndlәrindә müәllim vә direktor işlәyәn<br />
Hümmәt müәllim 1988-ci ildәn tәqaüddәdir.<br />
Onun tәsәrrüfata rәhbәrliyi, müәllim kimi<br />
şәrәfli әmәyi dövlәt tәrәfindәn layqincә qiymәt -<br />
lәndirilmiş, Hümmәt Hәsәnov “Arxa cәbhәdә<br />
qulluğa görә”, “Stalin” vә “Lenin” yubiley<br />
medal ları, fәxri fәrmanlar vә mükafatlarla tәltif<br />
edilmişdir.<br />
1993-cü ilin aprel ayından – Kәlbәcәrin<br />
ermәni lәr tәrәfindәn işğalından sonra Bakıya<br />
köçәn Hümmәt Mәhәmmәd oğlu Hәsәnov<br />
Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti İlham<br />
Əliyevin 1 oktyabr 2012-ci il tarixli sәrәncamı ilә<br />
Əmәkdar müәllim fәxri adına layiq görülmüş dür.<br />
Əmәyinә verilәn bu yüksәk qiymәtә görә ölkә<br />
başçısına dәrin tәşәk kürünü bildirәn Hüm mәt<br />
müәllim, hәmçinin iki dәfә Azәrbaycan müәl -<br />
limlәrinin qurultaylarına nümayәndә seçilmişdir.<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ALLAH BİZƏ KƏLBƏCƏRİMİZDƏ GÖRÜŞƏCƏYİMİZ<br />
GÜNÜ QİSMƏT ETSİN!<br />
90 YAŞ NƏDİR HƏLƏ<br />
Hümmәt HƏSƏNOV,<br />
Əmәkdar müәllim, el ağsaqqalı<br />
Eyni zamanda Hümmәt müәllimin sinәsini<br />
“Qabaqcıl maarif xadimi” döş nişanı bәzәyir.<br />
Onun dәrs dediyi şagirdlәr indi ölkәmiz dә vә<br />
onun hüdudlarından kәnarda müxtә lif mә sul<br />
vәzifәlәrdә çalışırlar. Bir vaxt Hümmәt<br />
müәllimin şagirdi olması ilә fәxr edәn neçә-neçә<br />
elmlәr doktoru, professor, general, әdәbiyyat vә<br />
elm xadimi 90 yaşa çatmış müdrik el ağsaq qalını,<br />
maarif xadimini unutmur, onunla fәxr edir.<br />
Müdrik el ağsaqqalı Hümmәt Hәsәnovla<br />
görüşüb söhbәtlәşmәyimizin özü, әslindә, bugün -<br />
kü gәnclik üçün bir örnәk, mәktәbdir. Hümmәt<br />
müәllim dağ vüqarı, nikbinliyi, sabaha inamı ilә<br />
hәr bir kәlbәcәrliyә nümunәdir. Onun sözsöhbәti,<br />
düşünü rәm ki, oxucularımız üçün dә<br />
maraqlıdır.<br />
– Hümmәt әmi, hәr kәs Sizi el ağsaqqalı, ağır<br />
günlәrin sınaqlarından çıxmış dәyanәtli, mәrd,<br />
sözübütöv bir kişi kimi tanıyır. El-obanın verdiyi<br />
qiymәt illәrin sınağından keçmiş qiymәtdir, o, var-<br />
71
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
dövlәtlә, malla-pulla ölçülmәz. Bu mәnada, az<br />
qala, bir әsrә yaxın şәrәfli ömür yaşamış insan<br />
kimi çox varlısınız, elә deyilmi?<br />
– Çox sağ ol, qızım, sualının yükü ağırdır. Lap<br />
aranı dağa, dağı arana aparıb-gәtirdin. Mәn gözümü<br />
dağların qoynunda açmışam. Dövlәtim mәhәbbәt,<br />
varım sәxavәt olub. Yәni doğulduğum evdә, eldәobada<br />
hamı bir-birinә hörmәt, mәhәbbәt bәslәyib.<br />
Son tikәsini bir-birilә bölüşüb. O boyda çәtinliklәrin<br />
içindә mәn insanları әyilәn, sınan, aciz qalan<br />
görmәmişәm. İnsanlar, elә bil, tәbiәtdәn yaxşılıq<br />
öyrәniblәr. Bir dә ki, bu qoca, müdrik dağlar insanlara<br />
çox şey öyrәdib. Doğmaya qucaq açmağı,<br />
düşmәnә qarşı sәngәr olmağı, gecә-gündüz<br />
çalışmağı, arı kimi pәtәyinә bal, qarışqa kimi<br />
yuvasına dәn daşımağı öyrәdib. Mәn atamdanbabamdan,<br />
elimdәn-obamdan, bu ulu dağlardan<br />
aldığım әn gözәl insani keyfiyyәtlәri insanlara<br />
qaytar mışam.<br />
Bilirsiniz, әn böyük, әn müdrik müәllim bu ana<br />
tәbiәtdir. Onun sınağından çıxıb imtaha nın dan<br />
kәsilmәyәn adam hәyatda hәr şeyә qadirdir.<br />
– Hümmәt әmi, deyirlәr Laçın kәndinә yolu da<br />
Sizin tәşәbbünüzlә çәkiblәr, Söhrab Tahir gözәl<br />
deyir:<br />
Qızıl taxıl dәnәsidi yaxşılıq,<br />
Ver özgәyә, dönәsidi yaxşılıq.<br />
– Bilirsәn, qızım, Laçın kәndindә gördüyüm<br />
işlәri el-obamın, insanların rahatlığı üçün elәmi şәm.<br />
Yoldu, körpüdü, binadı, ağacdı – bunlar nişa nә di,<br />
yadigardı. Yoldan, körpüdәn insanlar keçib gedir, bu<br />
xeyirxahlığı edәnә rәhmәt oxuyurlar. Binalarda<br />
yaşayanlar rahatlığa görә hәmişә o binanı tikdirәni<br />
xoş anlarla yad edirlәr. Ağacın kölgәsindә<br />
dincәlәnlәr o ağacı әkәnin ruhuna dua oxuyurlar.<br />
Görürsünüzmü xeyirxahlıq, yaxşılıq nә gözәl şey -<br />
dir! İnsan özü belә hiss etmәdәn yolla, binayla,<br />
ağacla heykәllәşir, xatirәlәrdә yaşayır.<br />
– Hümmәt әmi, Sizi hәm tәbiәt aşiqi, hәm dә<br />
mahir ovçu kimi tanıyırlar. Sizә elә gәlmirmi ki,<br />
bunlar bir-biri ilә uyuşmur?!<br />
– Mәn tәbiәtin, gözәlliyin aşiqi, “ovçu”su<br />
olmuşam. Kәlbәcәrin gözәlliyi qarşısında әsir olmamaq<br />
mümkünmü? Ova isә çox vaxt tәbiәti elә seyr<br />
elәmәk, dinlcәlmәk üçün çıxmışam. Amma bir dәfә<br />
kәnddә sevimli şagirdim olmuş Qubad İbrahim<br />
oğlunun sözünü yerә salmamışam. Qubad çox mәrd,<br />
ağır tәbiәtli, el-obasına bağlı bir oğlan idi. Köçüb<br />
rayonda yaşayırdılar. Nә sözüm olsaydı, yerә<br />
salmazdı. Bir gün kәndә gәlib dedi ki, Hümmәt<br />
müәllim, qadan alım, ağsaqqalım, müәllimimsiniz,<br />
utanıram da demәyә. Siz mahir ovçusunuz, mәnә<br />
ovlanmış bir cüyür lazımdı. Soruşdum ki, cüyürü<br />
neynirsәn? Dedi ki, avtokalonun müdirinә<br />
verәcәyәm. Söz verib ki, cüyür vurub gәtirsәn, sәni<br />
avtobus sürücüsü kimi işә götürәcәyәm.<br />
Qubadı, әmioğlum Qәzәnfәri, Comәrd<br />
kәndindәn Xanları da götürüb ova getdik. Çovdar -<br />
şahkәrәm kәndindә qәşәng bir cüyür vurdum,<br />
dәrisini soyub verdim Qubada, o da sevincәk aparıb<br />
verdi avtokalonun müdirinә, ondan sonra avtobusu<br />
götürüb verdi Qubada işlәtmәyә.<br />
– Rәhmәtlik Mәnzәr nәnәylә uzun bir ömür<br />
yaşamısınız, çox lәyaqәtli, tәrbiyәli, nümunәvi<br />
övladlar böyütmüsünüz. Gәnclik illәrinizi necә<br />
xatırlayırsınız?<br />
– Mәnzәr qonşu Bağlıpәyә kәndindәn idi.<br />
Özümün bәyәnib, sevib-seçdiyim qız idi. Evlәndik,<br />
gözәl ömür sürdük. 2002-ci ildә haqq dünyasına<br />
qovuşdu. Son dәrәcә mehriban, fәdakar, qeyrәtli,<br />
övladları, ailәsi üçün hәyatını verәn bir qadın idi.<br />
Mәn hәmişә işdә-gücdә olmuşam. Uşaqların<br />
tәrbiyәsi ilә o mәşğul olub. Mәn bu gün övlad -<br />
larıma, nәvәlәrimә, nәticәlәrimә fәrәhlә baxanda<br />
gözlәrim dolur. Uşaqların hamısının üzәrindә<br />
Mәnzәrin әzab-әziyyәti çox olub. Bir sözlә, әsl<br />
anaydı. Böyük hәrflәrlә yazılacaq Azәrbaycan<br />
ANASI!<br />
– Övladlarınızdan, onların cәmiyyәtdә tut du -<br />
ğu mövqedәn bir ata kimi razısınızmı?<br />
– Ata övladları ilә ucadır. Mәnim üçün övlad<br />
vәtәndi. Eldar hüquq elmlәri doktoru, professordur,<br />
tәcrübәli diplomatdır. Azәrbaycan Respublikasının<br />
Serbiyadakı fövqәladә vә sәlahiyyәtli sәfiri, II<br />
dәrәcәli dövlәt әdliyyә müşaviridir. Şahin texnika<br />
elimlәri doktoru, professordur, Əlәkbәr hüquq üzrә<br />
fәlsәfә doktorudur, o biri övladlarım da hamısı<br />
tәhsilli, ağıllı, kamallıdı. Amma mәnim Vәtәn adlı<br />
bir balam da var. Yaşımın bu ixtiyar çağında işğal<br />
altında olan o balamın – yurdumun, elimin, obamın<br />
hәsrәtini çәkirәm. Mәnimlә birlikdә balalarım o<br />
hәsrәti, o zillәti yaşayır. Qәribәdi, öz yurdunun<br />
içindә elә bil qәribsәn, yurdunda doğulduğun yerdә<br />
ölmәk, torpağa qovuşmaq istәyirsәn. Vәtәn insanın<br />
ilham qaynağı, güc aldığı bir mәkandır. Bu mü -<br />
qәddәs vәtәndә yaşayıb-yaratmağı, ölәndә tor pa ğına<br />
qarışmağı kim arzulamır ki?!<br />
Vәtәn hissinin mәndә nә qәdәr güclü olduğunu<br />
övladlarım da yaxşı bilir. Mәn onların hәr birinә<br />
hәrәkәtimlә, yerişimlә, duruşumla vәtәn dәrsi<br />
keçmişәm. Mәn hәm dә müәllimәm axı. Müәllim<br />
72
övladı olmaq, müәllim çörәyi yemәk dә, bilirsiniz,<br />
Azәrbaycanda, Kәlbәcәrdә nә demәkdir. Bir ata<br />
kimi övladlarımla fәxr edirәm. Ən başlıcası,<br />
onlardakı vәtәn sevgisinә görә qürur hissi keçirirәm.<br />
8 övladım – beş oğlum, üç qızım, 25 nәvәm, 26<br />
nәticәm böyük bir nәslin zәncirbәndidi. Düşünürәm<br />
ki, sonra gәlәn nәslin davamçıları bu zәnciri<br />
qırılmağa qoymayacaq.<br />
– Bәs Kәlbәcәr dәrdini necә daşıyırsınız?<br />
– Daşımıram, ay qızım, ölüb-dirilirәm. Böyük<br />
Mәmmәd Arazın yaxşı bir şeiri var:<br />
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ALÇA ÇİÇƏYİNƏ<br />
BƏNZƏYƏN ÖMÜR<br />
Tanrım, mәni mәndәn qopar,<br />
Qoş mәni dağ külәyinә.<br />
Dağların bәyaz qarından<br />
Rәng alan ağ külәyinә.<br />
Öz nәğmәsi daşın, qumun...<br />
Nәyim qalır, nә dә umum...<br />
Söykәnim doğma yurdumun<br />
Xәfif, yumşaq külәyinә.<br />
– Mәn “Kәlbәcәrin saz qalası” kitabımda<br />
Eldar müәllimlә müsahibәmdә yazmışdım ki,<br />
doğulduğum yurd yeri üçün ruhum alışanda,<br />
bağrım yananda, gözlәrim dolanda әfsanәlәrdәn<br />
gәlәn qaranquş fәdakarlığı yadıma düşür. İsti<br />
yerlәrә uçub getmiş qaranquş yazağzı köhnә yurda<br />
dönәndә yuva qurduğu evin alovlar içindә<br />
yandığını görüb özünü dәryaya çırpır, dimdiyindә<br />
su gәtirib yanan evi – ocağı, yuvasını xilas etmәk<br />
istәyir. Mәn hәmişә hәr bir vәtәn övladında bax o<br />
qaranquş fәdakarlığını görmәk istәyirәm.<br />
– Çox ibrәtamiz misaldı... Vәtәn heç vaxt insandan<br />
aldığının haqq-hesabını çәkmәz. O bizim hәm<br />
dә anamızdır. Ana baladan nә umar!? Bizim hәr biri -<br />
miz әlimizdәn nә kömәk gәlirsә etmәliyik.<br />
– Hümmәt әmi, 90 yaşa gәlib çatmağın özü dә<br />
hünәrdi. Sizi kәlbәcәrlilәr adından bu şәrәfli yubileyiniz,<br />
ad gününüz münasibәtilә tәbrik edirәm<br />
vә 100 yaşınızın tamamında da Sizi tәbrik etmәk<br />
istәrdim. Allahdan bir tәmәnnam, bir istәyim dә<br />
var: nәslinizin adını, millәtimizin şәrәfini uca<br />
tutan övladlarınızın başı qoy vәtәn qarşısında<br />
hәmişә uca olsun!<br />
Allah bizә Kәlbәcәrimizdә görüşmәyi qismәt<br />
etsin! Bundan böyük sәadәt görmürәm.<br />
Vahid ƏZİZ,<br />
Şair, AYB vә AJB-nin üzvü<br />
MƏNƏ YÜZ İL ÖMÜR<br />
ARZULAMAYIN...<br />
Mәnә yüz il ömür arzulamayın −<br />
Xәzan yarpağı tәk qovmasın külәk,<br />
Gözlәrim görsә dә, ayağım-әlim<br />
Əsalıq olanda dayansın ürәk.<br />
Mәnә − " Yüz il yaşa" − demәyin, dostlar,<br />
Yerişim, gülüşüm, sәsim itmәsin,<br />
Mәndәn cavan olan, gümrah olanlar<br />
Çiynimdә dünyadan köçüb getmәsin.<br />
Mәnә yüz il ömür arzulamayın −<br />
Bu qәdәr yaşayan hansı çiçәkdir?!<br />
Sәn yaşda qalmırsa taytuşun-tayın,<br />
Qurdnan qiyamәtә qalmaq demәkdir.<br />
Mәnә elә ömür arzulayın ki,<br />
Ölüncә ümmantәk çağlaya bilim,<br />
Qapı-pәncәrәni öz evimdәki<br />
Özüm aça bilim, bağlaya bilim.<br />
Sağlıqlar deyәndә hәrdәn şәnimә,<br />
Nә özüm kövrәlim, nә sizә gülüm,<br />
Tanrıdan bir ömür dilәyin mәnә,<br />
Hәr vaxt sevә bilim, sevilә bilim.<br />
73
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Taleyim sevgiylә baxsın üzümә,<br />
Görsün yad payına şәrik deyilәm<br />
Gәrәk olmayanda özüm-özümә,<br />
Demәli, heç kәsә gәrәk deyilәm!<br />
Mәnә yüz il ömür arzulamayın −<br />
Lәyaqәt, tәmiz ad atıb getmәsin.<br />
Dünyaya qalacaq malı dünyanın −<br />
Karvanın lәnәtә batıb getmәsin.<br />
Mәnә yüzil ömür arzulamayın...<br />
SƏNİ ONA GÖRƏ<br />
UNUTMADIM Kİ...<br />
...Çox olub ömrümü alt-üst çevirәn,<br />
Gәl, nә sonuncusan, nә birincisәn,<br />
Sәni istәmәzdim pәrişan görәm, –<br />
Nәdәn şad etdin ki, nәyindәn küsәm.<br />
Cismin qanadı yox, arxanca uçam,<br />
Hәyat hәminkidi, ömür hәminki...<br />
Gileyim әliboş qayıdacaqsa<br />
Daha qismәtimdәn nә istәyim ki?<br />
Günlәr ötüb keçib buludlar kimi,<br />
Dolu da görmüşәm, boş da görmüşәm.<br />
İncimә, qәlbindә solan şәklimi,<br />
Gözündә yalançı yaş da görmüşәm.<br />
Daşmıdır sinәndә çırpınan ürәk?<br />
Qayanın üstündә mamırlar bitәr!<br />
Mәni inandırmaq nәyinә gәrәk?<br />
Özün ki özünә inandın, yetәr.<br />
Yenidәn yalvarıb üstümә qaçan, –<br />
Sevginlә canımı ala bilәrdin.<br />
İndi kәnizlikçün mәnә әl açan<br />
Hakimi-mütlәqim ola bilәrdin.<br />
Kor oldu, şil oldu ilahi sevgim, –<br />
Zәlil әzizlәyәr indi bu qucaq.<br />
Sәni ona görә unutmadım ki,<br />
Bilirdim: – axırın belә olacaq...<br />
KAPRİZ<br />
Eşqdәn gileylәnib üzmә özünü,<br />
Qismәtin bu payı bölmәk istәmir,<br />
"Əlvida" söylәyәn әllәr gözünü<br />
Silmirsә, görünür, silmәk istәmir.<br />
Yalan evlәr yıxar − qaş qabağından,<br />
Gözaltın gül dәrir özgә bağından,<br />
Çiskinlәr yağdırıb qaş-qabağından,<br />
Gülmürsә, güman ki, gülmәk istәmir.<br />
İllәr zalım olar, qırar sәbrini,<br />
Bәmbәyaz bar verәr hәsrәtin danı.<br />
Sevdiyin içindә çәkdiklәrini,<br />
Bilmirsә, mәn bilәn, bilmәk istәmir.<br />
Oldun ömrü-günü solan bir çiçәk,<br />
Gözlәri yollarda qalan bir çiçәk.<br />
Dәrdindәn divanә olan bir çiçәk, −<br />
Olmursa, incimә, ölmәk istәmir.<br />
Yenә dә hönkürtün әrsә dayanıb,<br />
Yarın yoxa çıxıb: − qaçıb, yayınıb.<br />
Nә yollar dağılıb, nә körpü yanıb −<br />
Gәlmirsә, demәli, gәlmәk istәmir...<br />
SƏNİ BAĞIŞLASAM,<br />
ÖZÜMÜ NEYNİM?<br />
Tutaq, şәkillәrin oda atıldı, −<br />
Ömrümә saldığın izini neynim?<br />
Dәyәrә-dәymәzә eşqin satıldı,<br />
“Aldanma” yalvaran sәsimi neynim?<br />
Sәndә kәşf elәdim eşq dünyasını,<br />
Duydum әzabların hәr әzasını,<br />
Ürәk özü verir öz cәzasını!<br />
Gözlәrdәn saldığım gözümü neynim?<br />
Keçdin payızımnan, keçdin yazımnan,<br />
Keçdin әdalarnan, keçdin nazınnan.<br />
Sәnin ucbatından, әzablarımnan<br />
Altında solduğum üzümü neynim?<br />
Yandım, ömürdәn dә ocaq çatıldı,<br />
İçimdә yurd salan düşmәn tutuldu,<br />
Sevgin daha küldü, çölә atıldı,<br />
Özümü göynәdәn közümü neynim?<br />
Nә dön, nә әfv istә! Belәcә qalaq,<br />
Ömürlük bәsimdi bu tәrs şapalaq.<br />
Sәn illәr altına çәkilәn bulaq,<br />
Daşların sıyıran dizimi neynim?<br />
Hәyat üzümüzә hәrdәn ağ olur,<br />
Eşqdә uduzan da hәrdәn sağ olur,<br />
Xәyanәt keçilmәz bir günah olur, −<br />
Sәni bağışlasam, özümü neynim?<br />
74
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ЯН БЮЙЦК СЕВЭИ ВЯТЯН СЕВЭИСИДИР<br />
Цзяриндя эяздийи торпаьа, бу<br />
торпагда йа шайараг онун мц -<br />
гяд дяслийини щеч вахт унутмайан<br />
гядирбилян инсанлара мещр-мящяббятля<br />
йанашан вятян ювладларынын адлары щарада,<br />
щансы вязифядя халга гуллуг эюстярмяляриндян<br />
асылы олмайараг даим уъалыгда чякилир,<br />
хейирхащ ямялляриндян аьыздолусу сющбят<br />
ачылыр, ел-оба тяяс сцб кешлийи, кюксц алтында<br />
одлу бир цряк дашыдыьы вур ьуланыр, юлкянин<br />
гцдрятли бир дийара чеврилмяси цчцн бцтцн<br />
баъарыьы иля фяалиййят эюстярдийи нцмуня дейилир.<br />
Беля вятян ювладларындан бири дя Аьъабяди<br />
Район Иъра Щакимиййятинин башчысы<br />
Шащин Мяммядовдур. Узун илляр юлкямизин<br />
иътимаи-сийаси щяйатында уьурла чалышан<br />
Шащин Мяммядов сийаси йеткинлийи, йцксяк<br />
тяшкилатчылыьы иля щямишя сечилмиш, юлкя башчысынын<br />
она эюстярдийи етимады даим ляйагятля<br />
доьрултмуш, башчысы олдуьу район ящалисинин<br />
щюрмят вя ряьбятини газанмышдыр. Сон дяфя<br />
Самухда иъра щакимиййятинин башчысы олан<br />
Шащин Мяммядову самухлулар хош сюзлярля<br />
хатырлайырлар. Бир сюзля, чалышдыьы щяр бюлэядя<br />
Шащин мцяллимин юз дяст-хятти, айдын изляри вар.<br />
Аьъабяди районунда мцтямади олараг<br />
мцхтялиф тядбирляр кечирилир. Ютян ил нойабрын<br />
15-дя Аьъабяди шящяриндяки Муьам Мяркязиндя<br />
кечирилян конфрансы айрыъа гейд<br />
етмяк олар. АМЕА Фолклор Институту иля<br />
бирэя нязярдя тутулмуш тядбир “Гарабаь<br />
фолклору: проблемляр, перспективляр” мювзусуна<br />
щяср олунмушду. Бу ил республика елми<br />
конфрансы даща эениш мигйасда кечирилмиш-<br />
Шащин МЯММЯДОВ,<br />
Аьъабяди Район Иъра Щакимиййятинин<br />
башчысы<br />
дир. Конфрансда АМЕА-нын фолклорумузла<br />
баьлы танынмыш мцтяхяссисляри, алимляри, елм<br />
хадимляри иштирак етмишляр. Нцмайяндя щейятиня<br />
АМЕА Фолклор Институтунун директору,<br />
филолоэийа елмляри доктору Мухтар<br />
Иманов, Аь ъабяди РИЩ башчысы Шащин Мяммядов,<br />
елми щейятя ися Фолклор Институтунун<br />
чохлу сайда мяшщур алими дахил иди.<br />
Дейирляр ян бюйцк севэи вятян севэисидир.<br />
Вя бу мящяббят фювгяладя вязиййятдя, йяни<br />
вятянин юлцм-дирим чаьларында даща габарыг<br />
шякилдя ашкара чыхыр. Зорла Гарабаь<br />
мцщарибясиня ъялб олундуьумуз иллярдя вятяни<br />
ъанындан артыг севян Шащин Мяммядов<br />
ъябщя бюлэясиня йолланыр, дюйцшлярдя<br />
иштирак едир, мяшщур Дашалты вурушунда сайсечмя<br />
иэидляримизин, о ъцмлядян Кялбяъяр<br />
иэидляринин гейри-бярабяр дюйцшдя шящид олмаларынын<br />
ъанлы шащидиня чеврилир. Шащин<br />
75
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Мяммядов да дяфялярля юлцмля цз-цзя<br />
эялян, шящидлик зирвясиня йцксялмиш кялбяъярлилярин<br />
яфсаняви щцняриня, мярдлийиня щейран<br />
галмышдыр, щяр дяфя бу барядя сющбят<br />
дцшяндя онлардан щяйяъансыз даныша билмир.<br />
Шащин мцяллим 1990-91-ъи иллярдя Даьлыг<br />
Гарабаьда тяшкилат бцросунун цзвц олуб.<br />
Бцронун цзви кими Йаншаг-Муров дюйцшляриндя<br />
ясэярлярин йанында олараг онлары<br />
ярзаг вя тибб аваданлыьы иля тямин едиб.<br />
1993-ъц илдя Дашалты дюйцшляриндя даим ясэярлярин<br />
йанында олуб.<br />
Кялбяъяр ишьал олунду. Щазырда дцнйанын<br />
бу мюъцзяли эушяси юз хиласкарларыны эюзляйир.<br />
Кялбяъяр дярдини сюзля ифадя етмяк<br />
мцмкцн дейил.<br />
Бцтцн бунлар барядя цряк аьрысы иля сющбят<br />
ачан Шащин мцяллимин бу дилбяр эушянин,<br />
бцтювлцкдя Азярбайъанын унудулмаз сазсюз<br />
хиридары Дядя Шямшир щаггында, онун<br />
доьулдуьу Аьдабан барядя сюйлядикляри<br />
щямсющбятини тясирсиз бурахмыр:<br />
– Аьдабан фаъияси ясрляр кечся дя, унудулмайаъаг.<br />
Фактлар бурада ъанлы шащид кими дил<br />
ачыб данышыр. Кяндин онларла сакини амансызъасына<br />
гятля йетирилди, 130 евдян ибарят кянд<br />
йандырылды, кяндин 779 няфяр динъ сакининя ишэянъяляр<br />
верилди. 8 няфяр ащыл, 90-100 йашларында<br />
олан гоъа, 2 азйашлы ушаг, 7 гадын дири-дири йандырылды.<br />
2 няфяр иткин дцшдц, 12 няфяр аьыр бядян<br />
хясаряти алды. Бир эеъядя 35 няфяр гятля йетирилди.<br />
Биз мцлки адамлардан данышырыг.<br />
Бяли, йаныб кцля дюнмцш Аьдабан, ясирликдя<br />
галмыш Дядя Шямширин рущу бу эцн наращатдыр.<br />
Бу йерляр азад олунмайынъа бу сюз-саз<br />
сяняткарынын рущу ращатлыг тапмайаъаг.<br />
Ашыг Шямширя эялдикдя, ону дейя билярям<br />
ки, азман ашыглардан иди. Дядя Шямшир Гурбани,<br />
Мискин Абдал, Хястя Гасым, Ашыг Валещ вя<br />
башга классик устад ашыгларын лайигли давамчысы,<br />
ейни заманда юзцнямяхсус дяст-хятти олан<br />
сюз-сянят хиридары иди. Кечян ил онун анадан олмасынын<br />
120 иллийи тянтяня иля гейд едилди. Устад<br />
сяняткарын юзял бир хцсусиййяти ондан ибарят иди<br />
ки, о, доьма халгыны, онун истяк вя арзуларыны<br />
дяриндян дярк едирди вя бунлары бцтцн чаларлары<br />
иля гялямя алан дащи сяняткар иди. Ашыг Шямшир<br />
йарадыъылыьы Кялбяъярин башы думанлы, аь чалмалы<br />
даьларындан, диш эюйнядян айна булагларындан,<br />
Улу Танрынын хош вядясиндя йаратдыьы,<br />
мин немят йетирян мцгяддяс торпаьын эцлляриндян,<br />
эюз охшайан чичякляриндян, даь вцгарлы,<br />
саф црякли инсанларындан бящряляндийи цчцн беля<br />
зянэиндир, булаг кими шяффафдыр.<br />
Дядя Шямшир гушгонмаз Кялбяъяр даьлары<br />
гойнунда 87 ил шяряфли юмцр сцрдц, йазды, йаратды,<br />
мяълисляр йола верди, милли сазына садиг<br />
галды. Анъаг щарадан биляйди ки, бир эцн мякрли<br />
дцшмян (1993-ъц илин апрелиндя) Кялбяъяри дя<br />
ишьал едяъяк, онун дяфн олундуьу Аьдабан да<br />
йаьы тапдаьына мяруз галаъаг.<br />
Амма халгымыз цмидля йашайыр. Йахшы билир<br />
ки, Азярбайъанын ишьал олунмуш торпаглары Али<br />
Баш Командан, юлкя башчысы ъянаб Илщам Ялийевин<br />
команданлыьы алтында ишьалдан азад едиляъяк,<br />
гачгын вя мяъбури кючкцнляримиз<br />
йурд-йуваларына гайыдаъаг, Гарабаьда, Шушада,<br />
Кялбяъярдя, еляъя дя Дядя Шямширин уйудуьу<br />
торпагда – Аьдабанда Азярбайъан байраьы<br />
вцгарла дальаланаъаг. Мящз о заман Дядя<br />
Шямширин мцгяддяс рущу ращатлыг тапаъаг вя<br />
Кялбяъярдя щяйат яввялки кими юз ахарына<br />
дцшяъяк. Бир сюзля, Кялбяъярин йени нювраьы<br />
башлайаъаг.<br />
76
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
“BİR BULAĞAM, SUYUM SƏRİN...”<br />
Şәrafәt xanımın taleyi, keçdiyi hәyat<br />
yolu şeirlәrindәn boylanır. Yaşadığı<br />
ağrı-acıları, nisgili misra-misra qәlbi -<br />
nә köçürәn bu kövrәk qәlbli şairi dolmuş göy<br />
üzünә bәnzәdirәm. Danışdıqca yaz yağışlarına,<br />
payız leysanlarına düşürәm. Anasızlığın ağrısını,<br />
göynәrtisini duyduğumdan, yaşadığımdan onun<br />
ağrı-acısı mәnә bu qәdәr doğmadı, tanışdı.<br />
O, dәrdli-dәrdli danışdıqca könlümdәn bir<br />
kәrkük bayatısı keçir:<br />
Dәrdә mәrdim,<br />
Düşmәsin dәrdә mәrdim.<br />
Mәnә dәrman neylәsin,<br />
Çocuqkәn dәrd әmәrdim.<br />
1939-cu il aprelin 22-dә Dağıstanın Rutul<br />
rayonu Cilixor kәndindә anadan olub. Altı<br />
yaşında ikәn canından artıq sevdiyi anasını<br />
Samur çayı aparıb. Bәlkә elә buna görәdir ki,<br />
dәrdli-dәrdli deyir: “Hәr dәfә axar sulara<br />
baxanda elә bil anamın harayını eşidirәm. O<br />
lәpәlәr mәnim çiliklәnmiş arzularımdı, axıb<br />
gedir, anamın harayı bir әks-sәda kimi o sularda<br />
qәrq olur”.<br />
Körpә yaşlarından Qax rayonunda qohum -<br />
larının himayәsindә böyüyәn balaca qızcığaz 11<br />
yaşında ikәn Bakıya köçüb. Orta mәktәbi<br />
bitirdikdәn sonra Azәrbaycan Dövlәt Univer -<br />
sitetindә tәhsil alıb. Tәlәbәlik illәrindә bәdii<br />
yaradıcılıqla mәşğul olan Şәrafәt xanım maraqlı<br />
şeirlәri ilә respublika mәtbuatında çıxış edib.<br />
“Azәrbaycan qadını” jurnalında, “Azәrbay -<br />
canfilm” kino studiyasında, Dövlәt Radio Ver i -<br />
liş lәri Komitәsindә vә bir sıra qәzet vә<br />
jur nallarda çalışdığı vaxtlar artıq onun şeirlәri<br />
dillәr әzbәri idi.<br />
Bir bülbülәm, xoş nәfәsli,<br />
Hәmdәmimdi bahar fәsli.<br />
Xoşlamıram dar qәfәsi,<br />
Bağban, mәni yaralama,<br />
Bu dağlardan aralama.<br />
Bir çiçәyәm, al qumaşı,<br />
Üstdәki şeh üzük qaşı.<br />
Sevmirәm boranı-qışı,<br />
Külәk, mәni yaralama,<br />
Çәmәnlәrdәn aralama.<br />
Şәrafәt DAĞISTANLI,<br />
nәğmәkar şair, AJB vә AYB-nin üzvü,<br />
“Qızıl qәlәm” mükafatı laureatı<br />
Bәli, o, nәğmәsiylә yeri-göyü süslәyәn yaralı<br />
bir bülbül idi. Yuvasından ayrı düşmüş bülbül...<br />
Ona görә dәrdli-dәrdli oxuyurdu. Dar qәfәsә<br />
sığmayan Şәrafәt xanımın әn böyük arzusu<br />
uzaq-uzaq üfüqlәrә uçmaq idi. O özü uçmasa<br />
da, ürәyi, nәğmәlәri qanadlanıb uçur, könüllәrә<br />
yol tapırdı. “Gәl axtar mәni”, “Xәbәr al mәni”<br />
deyә haray çәkәn şairin harayına gәlәnsә yox idi.<br />
“Bu dünyanın”, “Sәnsiz”, “Sәndәn ötrü”,<br />
“Olmur”, “Xәbәr al mәni”, “Ana Kü rüm”,<br />
“Xatirәlәr”, “Sәn vermәdinmi”, “Dağ lar qoynunda-qoynunda”,<br />
“Zәminә” vә başqa mәş hur<br />
mahnıların sözlәrini yazan Şәrafәt xanım özü<br />
sәhnә arxasında olsa da, mahnıları sәhnәdә idi, bu<br />
mahnıları milyonlarla dinlәyici, tamaşaçı alqışla -<br />
yır dı. Bu mahnıları oxuyanlarsa ara müğәnnilәri<br />
yox, musiqi beşiyinin bağrından qopub gәlәn<br />
nadir sәslәr idi. Xan Şuşinski, Əbülfәt Əliyev, Arif<br />
Babayev, Sәxavәt Mәmmәdov, Mәnsum İbrahimov,<br />
Nәzakәt Teymurova...<br />
Uzun müddәt xalq mahnısı adı ilә tәqdim olunan<br />
bu mahnılarla, әslindә, xalqın, o xalqın nümayәndәsi<br />
olan bir şairin halal haqqı tapdanırdı. Totalitar rejimin<br />
yaratdığı yalnız yalançı, hay-küylü, bәr-bәzәkli “toy<br />
generalları”nın faydalandığı, yeri, göyü dәyişik düşәn<br />
bu mühitin şairi olmaq әsl qәhrәmanlıq idi.<br />
Ona görә illәr uzunu Şәrafәt Dağıstanlı kimi<br />
77
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
arxası, kömәyi olmayan şairlәrin, ölkә vәtәn -<br />
daşlarının halal haqqını yedilәr. Mahnı mәtnlә -<br />
rinin müәllifi kimi adını demәyi belә rәva<br />
bilmәdilәr. Bunlar dünәn idi. Bәs bu gün nә<br />
üçün sәhnәyә çıxan minlәrlә tamaşaçı qarşısında<br />
çıxış edәn müğәnni mahnının bәstәkarı ilә<br />
yanaşı, sözlәrini yazan şairin adını çәk mir? Axı<br />
sәhnә ona görә sәhnәdir ki, o, paklıq, ucalıq,<br />
tәmizlik ocağıdı.<br />
Musiqisi Elza İbrahimovanın, sözlәri<br />
Şәrafәt Dağıstanlınındır! Nә gözәl sәslәnir. Mәnә<br />
elә gәlir ki, bu sözlәri sәhnәdәn demәklә<br />
müğәnni özünә başucalığı, bәstәkarasa hörmәt,<br />
ehtiram gәtirәr.<br />
“Yaralama”, “Bakı–Ceyhan neft kәmәri”,<br />
“Atatürklә Heydәr ata”, “Xәbәrsiz”, “Xәzәrin<br />
sahilindә”, “Xanım Zәrifә”, “Göygöl”, “Gәz,<br />
axtar mәni”, “Sәn vermәdinmi”, “Mehriban”,<br />
“Bu dağların”, “Ofelya”, “Sumqayıt”, “Sәnsiz”<br />
vә başqa 60-dan yuxarı rәngarәng mahnının<br />
yaranmasına sәbәb Şәrafәt xanımın şeirlәrin -<br />
dәki melodiklik, axıcılıq, şuxluq, geniş panoram -<br />
dır. Şәrafәt xanımın 1500-dәn çox şeir vә<br />
hekayәsi dövri mәtbuatda çap olunub. Vә bir<br />
otaq dolusu qalaq-qalaq çap olunmamış<br />
әlyazmalarının şahidi oldum.<br />
Şәrafәt xanım әdәbiyyatımızla, mәdәniyyәti -<br />
miz lә bağlı bir sıra beynәlxalq tәdbirlәrdә<br />
iştirak etmişdir. Dağıstanda, Bolqarıstanda,<br />
Avropa, Asiya, Latın Amerikası yazıçılarının<br />
iştirakı ilә keçirilәn konqreslәrdә dünyaca<br />
mәşhur şair vә yazıçıları olan Nazim Hikmәti,<br />
Orxan Kamalı, Yaşar Kamalı, Rәsul Hәmzәtovu,<br />
Cingiz Aytmatovu, Mixail Şoloxovu, Əhmәdxan<br />
Əbu Bәkiri görmәsini, onlarla söhbәt etmәsini,<br />
xatirә şәkli çәkdirmәsini indi dә xatırlayan, o<br />
xoşbәxt anları qәlbindә yaşadan Şәrafәt xanım<br />
әdәbiyyatın sirli-sehrli bir kәhkәşan olduğunu<br />
dönә-dönә vurğulayır.<br />
İndi, yaşının bu ixtiyar çağında Sәmәd<br />
Vurğunu, Xan әmini minnәtdarlıqla xatırlayan<br />
Şәrafәt xanım: “Yaxşı kişilәr yaxşı atlara minib<br />
getdilәr” deyir.<br />
Bu sözlәrdә böyük hәqiqәt var. Xeyirxahlıq,<br />
nәciblik, çәtinliyә, dara düşәnә әl uzatmaq,<br />
kömәk etmәk indi elә bil seyrәlib. İnsani hisslәr,<br />
duyğular korşalıb.<br />
Hәr il ziyarәt etdiyi Şuşanın, Cıdır düzünün,<br />
Qırxqız dağlarının, İsa bulağının yolları bağ -<br />
lıdır. “Bu ayrılıq, bu hicran, bu sitәm nә uzun<br />
çәkdi?” deyir Şәrafәt xanım.<br />
O lalәzar Cıdır düzü<br />
Qarşılardı hәr il bizi.<br />
Ovsunlayıb gözümüzü,<br />
Bizim Qarabağ, Qarabağ.<br />
Bәs necә bu ayrılığa<br />
Dözüm, Qarabağ, Qarabağ?!<br />
“Mәn apreldә doğuldum”, “Günayım<br />
mәnim”, Moskvada rus dilindә çap olunmuş<br />
“Mәn dağlar qızıyam”, “Salam göndәrib”,<br />
“Mәnim arzularım”, “Tәk sәnә görә” vә başqa<br />
bu kimi kitabların müәllifi olan Şәrafәt<br />
Dağıstanlı üçün vәtәn sevgisindәn, vәtәn<br />
müqәddәsliyindәn, ucalığından böyük heç nә<br />
yoxdur. Elә xalqımızın igid, qeyrәtli oğlu Ramil<br />
Sәfәrova hәsr etdiyi “Ramil günahkar deyil”<br />
şeirindә dә bu, aydın görünür.<br />
Şәrafәt Dağıstanlı 75 yaşın içindәdir.<br />
Qayğının, ehtiyacın qoynunda çırpınır. Amma<br />
yenә qürurunu sındırmır. Ürәyi ilә baş-başa<br />
qalıb ürәklәri titrәdәn şeirlәrini, nәğmәlәrini<br />
yazır. O, bu nәğmәlәri yazanda doğma Azәr -<br />
baycandan, onun gözәlliyindәn güc, ilham alır.<br />
Mәnә elә gәlir ki, ana da qoynuna sığınan<br />
balasını qorumalıdır. Azәrbaycan Yazıçılar Birliyi<br />
uzun illәrdir yazıb-yaradan, xalqına xidmәt<br />
edәn bu şairә qayğı göstәrәcәkdir.<br />
Xalqımızın igid oğlu Ramil Sәfәrovun vәtәnә<br />
qaytarılması, ölkә Prezidenti İlham Əliyev tәrә -<br />
findәn әfv edilmәsi Yer üzündә yaşayan bütün<br />
azәrbaycanlıları ürәkdәn sevindirdi. Ölkәmizin<br />
başçısı әmәli işi ilә sübut etdi ki, o, hәr bir<br />
azәrbaycanlının Prezidentidir. Belәdә bütün<br />
ölkә öz Prezidentinin yanındadır. Yumruq kimi<br />
birlәşib torpaqlarımızın azadlığı uğrunda sava -<br />
şa hazırdır.<br />
Şәrafәt xanım da öz şeirlәri ilә vәtәn<br />
uğrunda döyüşür. Vә Azәrbaycanın qәlәbәsinә<br />
inanır. İstedadlı insanlar gün işığı, ay işığıdır.<br />
Qaranlığı, zülmәti yarıb keçәr, dünyanı nura<br />
qәrq edәr. Şәrafәt Dağıstanlı işıqlı insandır. O,<br />
şeirlәri, nәğmәlәri ilә könüllәrә yol çәkir. Könül -<br />
lәrә yol çәkәn insan isә unudulmasın gәrәk.<br />
Şәrafәt xanım özü nә gözәl deyib:<br />
Bir bulağam, suyum sәrin,<br />
Dağ döşüdü yurdum, yerim.<br />
Müjdәsiyәm nәğmәlәrin,<br />
Sellәr, mәni yaralama,<br />
Bu dağlardan aralama.<br />
78
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
ƏSL PEDAQOQ, TƏRBİYƏÇİ MÜƏLLİM<br />
MAHİR DİRİJORDUR<br />
Mәktәbә gәlәn uşaq özü ilә mәhz<br />
doğulduğu, ilk tәrbiyә aldığı mühitin<br />
ab-havasını, sirlәrini gәtirir. Bu sirli<br />
dünyanı açmaq üçün müәllimdәn, tәrbiyәçidәn<br />
böyük ustalıq, professionallıq, sәbir, dözüm, psixoloji<br />
hazırlıq tәlәb olunur. İlk növbәdә tәrbiyә etdiyin hәr<br />
bir uşağa fәrdi – yaradıcı yanaşma metodun olmalı -<br />
dır. Çünki uşaqların potensial imkanları bir-birin -<br />
dәn fәrqlәnir. Bir uşaq ilk oxunuşdan şeiri әzbәrlәyib<br />
yadında saxlayırsa, digәri çәtinlik çәkir. Başqa<br />
birisinin ümumiyyәtlә şeirә hәvәsi yoxdur. Aparılan<br />
müşahidәlәrdәn, valideynlәrlә söhbәtlәr dәn mәlum<br />
olur ki, şeiri asanlıqla qavrayan, onu dәrindәn<br />
duyub hiss edәn vә әzbәr deyәrkәn tәsirli bir sәhnә<br />
yaradan uşağı körpәlikdәn anası laylalarla böyüt -<br />
müş, nәnәsi uzun qış gecәlәri sevimli nәvәsinә<br />
nağıllar, yanıltma clar, tapmacalar, nazlamalar söylә -<br />
miş, uşaqda ana dilimizә, әdәbiyyatımıza böyük<br />
sevgi duyğuları aşılamışlar.<br />
Ailәnin zәngin kitabxanası var. Uşaq bu ziyalı<br />
mühitindә gәlәcәyi üçün stimul olan dayaq nöqtәsi<br />
tapmışdır. Şeiri zәif qavrayan uşaqların böyüdüyü<br />
mühit isә tamam fәrqlidir. Söhbәt zamanı mәlum<br />
olur ki, bәzi valideynlәrin özlәri belә adi mütaliә<br />
vәrdiş lәrindәn uzaqdır.<br />
Uşaqların beyni ağappaq kağıza bәnzәyir. Bura<br />
yazılan ilkin yazıdan çox şey asılıdır. Buna görә dә<br />
hәr bir ailәnin üzәrinә böyük mәsuliyyәt hissi düşür.<br />
Valideyn böyütdüyü övladına görә cәmiyyәt<br />
qarşısın da mәsuliyyәt daşıyır. Bu mәsuliyyәt<br />
yükünün böyük ağırlığının mәktәbin, konkret olaraq<br />
müәlli min, tәrbiyәçi-pedaqoqun çiyninә düşdüyü dә<br />
danıl maz faktdır.<br />
Tәrbiyә prosesindә biz daim keyfiyyәtcә dәyişәn<br />
uşaqlarla mәşğul oluruq. Mәhz tәrbiyә olunan uşaq -<br />
lar psixoloji xüsusiyyәtlәrinә, tәlәbat vә motivlәrinә<br />
görә bir-birindәn fәrqlәnirlәr. Pedaqoji psixologi -<br />
yanın banisi K.D.Uşinski insanı hәrtәrәfli tәrbiyә<br />
etmәk üçün onu hәrtәrәfli öyrәnmәyi tövsiyә edirdi.<br />
Əsl pedaqoq, tәrbiyәçi müәllim mahir dirijordur.<br />
Dirijor xaric sәslәri orkestrdә necә mәharәtlә<br />
duyub hiss edirsә, müәllim dә sinifdә hәr bir uşağın<br />
nә ilә nәfәs aldığını, yaşadığını hiss edib duymalıdır.<br />
Hәr bir uşaq sabah cәmiyyәtin tamhüquqlu<br />
vәtәndaşıdır. Uşaqların sağlam, hәrtәrәfli böyümәsi,<br />
inkişaf etmәsi ümumәn cәmiyyәtin inkişafıdır. <strong>Milli</strong><br />
zәmindә sağlam gәncliyin yetişmәsi Azәrbaycana bu<br />
gün dünәnkindәn daha çox gәrәkdir. Çünki müs -<br />
tәqil liyini qazanmış, inamla sabaha addımlayan<br />
ölkәmizin dünyanın qabaqcıl ölkәlәri cәrgәsindә<br />
yerini daha da möhkәmlәtmәsi üçün güclü kadr<br />
potensialı olmalıdır. Bu baxımdan ailәnin, mәktәbin,<br />
müәllimlәrin qarşısında ciddi vәzifәlәr durur.<br />
Hәr bir mәktәblinin şәxsiyyәt kimi yetişmәsi,<br />
inkişafı, formalaşması uzunmüddәtli prosesdir. Bu<br />
prosesi ardıcıl izlәyәn, heç şübhәsiz, müәllimdir. Bu<br />
gün mәktәblәrimizdә Mübariz İbrahimov kimi<br />
cәsur, әfsanәvi qәhrәmanlarımız yetişirsә, demәli,<br />
sabaha böyük ümidlәrimiz var.<br />
79
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
“ШЯМШИРИ АХТАРЫБ ЭЮРМЯК ИСТЯСЯН”<br />
Щяля ушаглыг илляриндя саза-сюзя баьлылыг Ашыг<br />
Шямшир йарадыъылыьына мяндя бюйцк севэи, мараг<br />
ойадыб. Зянэин йарадыъылыьы иля йанашы, отрушундадурушунда,<br />
ядяб-ярканында, бюйцк мяълисляр йола<br />
вермясиндя ясл нцмуня, мяктяб олан Дядя Шямшир<br />
ХХ ясрин нящянэ сяняткарларындандыр.<br />
Ашыг Шямшир сюзцн ряссамы иди. Онун “Эял” рядифли<br />
гошмасынын икиъя бяндиня фикир верин:<br />
Ай аран эюзяли, бизим даьлара<br />
Зимистанын эюзц йумушанда эял.<br />
Бузлу булагларын бузу сынанда,<br />
Нярэизин додаьы гымышанда эял.<br />
Щяр фяслин юз вахты, – аталар демиш,<br />
Гараьат, чийяляк оланда дяймиш.<br />
Бянювшя гярянфил шещя бялянмиш,<br />
Лаляляр чямяня дцзцшяндя эял.<br />
İlqar ABBASOV,<br />
Бакы шящяри Сабунчу Район<br />
Мящкямясинин сядри<br />
Республикамызын танынмыш щцгуг -<br />
шцнасы Илгар Ейваз оьлу Аббасов 10<br />
май 1952-ъи илдя Гярби Азярбайъанын<br />
Амасийа районунун Йенийол кяндиндя<br />
анадан олуб, 1974-ъц илдя Иркутск Дювлят Университетинин<br />
Щцгуг факцлтясиня дахил олуб, 1980-<br />
ъи илдя тящсилини баша вуруб.<br />
Ядлиййя Назирлийи Мящкямя органлары идарясиндя<br />
баш мяслящятчи, Низами, Абшерон, Йасамал<br />
район мящкямяляринин сядри вязифяляриндя<br />
чалышыб.<br />
Азярбайъан Республикасы Президентинин<br />
28.07.2008-ъи ил тарихли сярянъамы иля Бакы шящяри<br />
Сабунчу Район Мящкямясинин сядри вязифясиня<br />
тяйин едилиб.<br />
– Кялбяъяр тябияти, рущуйла доьулдуьум Гярби<br />
Азярбайъанын Амасийа районуна охшайыр. Саза,<br />
сюзя, шифащи халг ядябиййатына, хцсусян ашыг ядябиййатына<br />
олан севэи бу йерлярин инсанларыны щямишя<br />
бир-бириня баьлайыб. Эюйчя–Кялбяъяр ашыг мяктябинин<br />
гядим кюкляря баьлылыьы вя бу чаьлар булагдан<br />
су ичян щяр кясин сясиндяки ширинлик, юлмязлик<br />
щамыйа бяллидир. Тякъя Азярбайъанын йох, тцрк<br />
дцнйасынын гцдрятли сяняткарларындан олан Ашыг<br />
Ялясэярин, Дядя Шямширин тимсалында биз бу мяктябин<br />
ня гядяр дярин кюкляря баьлы олдуьуну<br />
эюрцрцк.<br />
Сиз гошмадакы сяс дцзцлцшцня, сюз симсарлыьына<br />
фикир верин. Дядя Шямшир аран гызына эцллярин,<br />
чичяклярин дили иля санки дярс кечир, Кялбяъярин гянирсиз<br />
эюзяллийини тябиятин юз дили иля верир вя дейир<br />
ки, Кялбяъярин йазы да, сазы да, йайы да, пайызы да,<br />
бянди-бяряси кясилмиш гышы да эюзялдир, тякрарсыздыр.<br />
Шеирдя, сянятдя мящз бу усталыьына эюря бюйцк<br />
Сямяд Вурьун ону кяшф етди, дцнйайа “тягдим<br />
етди”.<br />
Бяли, Дядя Шямшир дцнйайа чыхарыласы бюйцк<br />
саз-сюз устадымыздыр. Онун йарадыъылыьында ясрин<br />
дярди, фаъияляри иля йанашы Азярбайъанын бцтцн<br />
мянзяряси вар. Бир сюзля, мян Дядя Шямшир йарадыъылыьыны<br />
ифадя етмяли олаъаг “мцдриклик фялсяфяси”<br />
сюзцнц ишлядярдим. Чцнки бу дцнйанын кечмишинин,<br />
эялмишинин, эяляъяйинин айдын контурларыны чякмиш<br />
поезийадыр.<br />
Дядя Шямшир бир шеириндя дейир:<br />
Шямшири ахтарыб эюрмяк истясян,<br />
Вердийин илгара эял вядясиндя.<br />
Биз, тяяссцф ки, нечя илдир вердийимиз илгара вядясиндя<br />
чата билмирик. Дядя Шямширин гяриб, гямэин<br />
мязары, наращат рущу бизи сораглайыр. Инанырам<br />
ки, дювлятимизин гцдряти иля, ордумузун эцъц, юлкя<br />
башчысынын аьыллы сийасятийля биз Азярбайъанын цзцк<br />
гашы Гарабаьымызы, ъяннят эушямиз Кялбяъяри,<br />
ясирликдя галан бцтцн торпагларымызы дцшмяндян<br />
азад едяъяйик. Онда сазымызын сяси о йерлярин<br />
сцкутуна сон гойаъаг вя Кялбяъяр йеня хошбяхт<br />
эцнляриня говушаъаг.<br />
80
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Şәrafәt DAĞISTANLI<br />
DAĞLARIN ÇİÇƏK QIZI<br />
çiçәk qızıdır. Üzündәki<br />
tәbәssümlә boynubükük bәnöv şә yә<br />
O,dağların<br />
bәnzәyir. Gözlәrindә ki hәs rәt qәlbinin<br />
dәrinliyindәn, lap dәrinliyindәn süzü lüb gәlir.<br />
Cәmilәni tanımaq istәsәn, onun yazılarını oxu.<br />
Sәtirlәr, misralar arxasında gizlә nәn, haray çәkәn<br />
dәrdә bax, Allah!<br />
İçәrisindә Kәlbәcәr boyda, Azәrbaycan boyda dәrd<br />
gәzdirәn bu әsmәr bәnizli qızın qәlbindә, ru hun da bir<br />
üsyan yatır. Onun Bәhmәn Vәtәnoğ lunun vaxtsız<br />
vәfatından tәsirlәnәrәk yazdığı “Get-gedә azalır<br />
kәlbәcәrlilәr” rәdifli qoşmasındakı misralara fikir verin:<br />
Sәn dә köçüb getdin, ay Vәtәnoğlu,<br />
Çәtin o dünyada ruhun dincәlәr.<br />
Yumuldu gözlәrin hәsrәtlә dolu,<br />
Get-gedә azalır kәlbәcәrlilәr.<br />
Sazın kökdәn düşüb, sözün havasız,<br />
Giley mәnasızdır, dәrdin davasız.<br />
Bu necә vәtәn ki, yurdsuz, yuvasız<br />
Hәr yerdә qonaqdır kәlbәcәrlilәr.<br />
İtirdik Yaqubu, Ənvәr Rzanı,<br />
Sücaәt bir daha qayıtmaz, hanı?<br />
Kim deyәr yox olub Zalı, Salmanı,<br />
Düşünәr “sınaqdı” kәlbәcәrlilәr.<br />
Qәmkeş sәnәtilә eldәn güc aldı,<br />
Əyyubun sәnәmi vaxtsız qocaldı.<br />
A dünya, nә qovğa, nә qalmaqaldı? –<br />
Nәdә günahkardı kәlbәcәrlilәr?<br />
kitablarını son dövrün hadisәsi dә adlandırmaq olar. Bu<br />
kitablarda ustad aşıq haqda oxucuların bilmәdiyi nә<br />
qәdәr maraqlı epizod var. Aşıq Şәmşir yaradıcılığına<br />
olduqca hәssaslıqla yanaşan Cәmilә Çiçәk Kәlbәcәr<br />
mühitini, Aşıq Şәmşiri yetirәn torpağın gözәlliyini<br />
kövrәk sәtirlәrlә qәlәmә almışdır. Cәmilәnin<br />
fәdakarlığını bir dә onda görürәm ki, lap cavan<br />
yaşlarında dünyadan vaxtsız köçmüş anasından sonra<br />
bu yeddi yaşlı körpә qızcığaz özündәn balaca bacıqardaşlarına<br />
ana әvәzi olmuş, bir gözü ağlayıb, bir gözü<br />
gülmüşdür. Cәmilә bacı-qardaşlarını oxutmuş, onlara<br />
arxa, dayaq olmuş, әsl Azәrbaycan qızı olduğunu sübut<br />
etmişdir. Respublikamızın әn qabaqcıl mәtbuat<br />
orqanlarında bir-birindәn maraqlı yazılarla çıxış edәn<br />
Özünә yer tapmır sinәmdә ürәk,<br />
Hәsrәt göynәdәcәk, hicran üzәcәk.<br />
Yurda dönәcәyik, Cәmilә Çiçәk!<br />
Çünki düz ilqardı kәlbәcәrlilәr...<br />
Cәmilәnin şeirlәrindәki dәrdә, kәdәrә bükül müş<br />
gözәlliyi görәndә tikanlı mәftillәr arxasından dәrdlidәrdli<br />
axıb gedәn Araz vә bir dә “Mәn sәndәn<br />
ayrılmazdım, zülm ilә ayırdılar” misraları yadıma düşür.<br />
Cәmilә Çiçәk hәssas, duyğulu bir yazıçı-publisistdir.<br />
Tәbiәtindә utancaqlıqla yanaşı bir üsyan karlıq var.<br />
Haqsızlığa dözümü yoxdur. Qayğı keş, mehriban,<br />
canıyanandır. Hәssaslığı, doğmalığı, köv rәk liyi ana<br />
tәbiәtdәn gәlir. Anasının xatirәsini әziz tutaraq onun<br />
adını adıyla qoşalaşdırıb: Cәmilә Çiçәk. Bu imzada bir<br />
ana-bala, vәtәn doğmalığı, istiliyi var.<br />
Cәmilә Çiçәk saysız şeirlәrin, elmi-publisistik<br />
yazıların müәllifidir. Onun Kәlbәcәrin, Qarabağın ağrıacılarıyla<br />
bağlı vә qüdrәtli ustad sәnәtkarımız Aşıq<br />
Şәmşirin yaradıcılığından bәhs edәn “Kәlbә cәrin saz<br />
qalası”, “Arı çiçәyә gәlib…”, “Sәn dağlar dan<br />
ayrılmadın”, “Sazımız ağlayır dağlar başında”, “Sәmәd<br />
Vurğun–Aşıq Şәmşir dastanı” adlı elmi-publisistik<br />
Cәmilә Çiçәyin imzasını görәnlәr o yazıları maraqla oxuyurlar.<br />
O, hәlә tәlәbәlik dövrünün ilk (1999-cu) ilindәn<br />
AYB vә AJB-nin üzvü, “Qızıl qәlәm” mükafatı laureatı,<br />
hazırda AMEA Folklor İnstitutunun doktorantıdır.<br />
“Ədalәt”, “Respublika” qәzetlәrindә çalışan, “525-ci<br />
qәzet”, “Vәtәn sәsi”, “Kaspi”, “Bütöv Azәrbay can” vә<br />
başqa qәzetlәrdә rәngarәng yazılarla çıxış edәn gәnc<br />
yazıçı-publisist Cәmilә Çiçәyin böyük uğurları hәlә<br />
öndәdir.<br />
Onun kövrәk şeirlәri, üsyankar, yanıqlı, vәtәn<br />
hәsrәtli publisistik yazıları, elmi mәqalәlәri, bir-birindәn<br />
gözәl monumental kitabları mәnә ümid verir ki, deyim:<br />
әzizim Cәmilә, sәn doğru yoldasan. Yaz, yarat,<br />
oxucularını, sәni sevәnlәri sevindir. Sәsin uca zirvәlәr -<br />
dәn gәlsin. Kәlbәcәrin zәrif çiçәk qızı, ad günün<br />
münasibәtilә sәni tәbrik edir, sәnә o dağların gözәlliyini,<br />
tәravәtini, kövrәkliyini qoru yub saxlamağı arzu edirәm.<br />
Qoy sәnә yazdığım bu yazı da mәndәn sәnә, o dağlara<br />
әmanәt olsun.<br />
81
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
İÇİNDƏKİLƏR<br />
Cәmilә Çiçәk. Tәsisçidәn.........................................................................................................................2<br />
Gördüyünüz böyük işlәr qürur hissi oyadır (Mehriban Əliyeva haqqında) ...........................................3<br />
Vasim Mәmmәdәliyev. <strong>Milli</strong> mәnәvi dәyәrlәrin tәbliğindә<br />
Heydәr Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın rolu....................................................5<br />
Ильхам Мамедзаде. О диалоге культур и культуре диалога ..............................................................9<br />
Muxtar İmanov. Azәrbaycan folklorşünaslığının dünәni vә bugünü....................................................12<br />
Füzuli Bayat. Tәbiәtdәn cәmiyyәtә oyunun anlamı, tәbiәti vә özәlliklәri...............................................21<br />
Cәmilә (Çiçәk) İsbәndiyarova. Mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi motiv vә<br />
tarixi әnәnәlәrin ötürülmәsi.....................................................................................................................26<br />
Cәmilә Çiçәk. Sәni o dağların qoynunda gözü yolda qoyduğumuz üçün bizi bağışla,<br />
bağışla bizi, ana!.. ..................................................................................................................................32<br />
Dünәnini unudanı tarix bağışlamır (Akif Əlizadә haqqında).................................................................36<br />
İsa Hәbibbәyli. Dәdә Şәmşir sәnәtinin vüsәti........................................................................................38<br />
Anar. O gün gәlәcәk, o günә inanıram.....................................................................................................41<br />
Ölümün caynağı qarmaq kimidir (Ənvәr Rzanın xatirәsinә)..................................................................42<br />
“Bu nalәnin ahı nәdir, ünü nә?..” (Bәhmәn Vәtәnoğlunun xatirәsinә).................................................43<br />
Teymur Əhmәd. Əsrin yaşıdı..................................................................................................................44<br />
Fәttah Heydәrov. Dәdә Şәmşirin yaradıcılığında insanlığın dünәni, bugünü, sabahı var......................48<br />
El atası (Qәnbәr Şәmşiroğlu haqqında).................................................................................................49<br />
Hәr bir kәlbәcәrli qayğı ilә әhatә olunmuşdur (Əli Hәsәnov haqqında)...............................................52<br />
Vәtәnә, torpağa bağlılıq, haqqa tapınma Dәdә Şәmşirin bizlәrә öyüdü, әmanәtidir<br />
(Eldar Hәsәnovla müsahibә) .................................................................................................................54<br />
Rövnәq Abdullayev. Кялбяъяри ашыглар, саз, сюз хиридарлары оъаьы да адландырмаг олар.........................59<br />
Arif Fәrzәliyev. “Dәdә Şәmşirin müasiri olmaq belә xoşbәxtlikdir” ....................................................60<br />
Dilim gәlmir deyim yoxsan, vәtәn ox!.. (Cavid Qurbanovla müsahibә) ...........................................62<br />
Aşıq Şәmşir sazının pәrәstişkarı (İbrahim Cәfәrovla söhbәt)...............................................................66<br />
Cәmilә Çiçәk. Şahların ürәyindә vәtәn sevgisi vardı...............................................................................68<br />
Əlirza İsbәndiyarov. “Mәn bu müqәddәs yolda döyüşüb şәhid olmaq istәyirәm” ...............................69<br />
Allah bizә Kәlbәcәrimizdә görüşәcәyimiz günü qismәt etsin! (Hümmәt Hәsәnovla müsahibә).........71<br />
Vahid Əziz. Alça çiçәyinә bәnzәyәn ömür..............................................................................................73<br />
Şahin Mәmmәdov. Ən böyük sevgi vәtәn sevgisidir...............................................................................75<br />
“Bir bulağam, suyum sәrin...” (Şәrafәt Dağıstanlı haqqında) .............................................................77<br />
Cәmilә Çiçәk. Əsl pedaqoq, tәrbiyәçi müәllim mahir dirijordur............................................................79<br />
İlqar Abbasov “Şәmşiri axtarıb görmәk istәsәn”... ................................................................................80<br />
Şәrafәt Dağıstanlı. Dağların çiçәk qızı....................................................................................................81<br />
82
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyasının Folklor İnstitutu<br />
Azerbaijan National Academy of Sciences The Institute of Folklore<br />
Jurnal 2014-cü ildәn Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Folklor İnstitutunun Elmi Şürasının qәrarı ilә çap olunur<br />
<strong>Milli</strong> Zәka<br />
Tәsisçi vә baş redaktor:<br />
Cәmilә İsbәndiyarova<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası Folklor İnstitutu<br />
Redaktor:<br />
Redaksiya heyәti:<br />
Qәzәnfәr Paşayev<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutu<br />
Vasim Mәmmәdәliyev<br />
Bakı Dövlәt Universiteti<br />
Nizami Cәfәrov<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu<br />
Rafael Hüseynov<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Nizami adlna Azәrbaycan Ədәbiyyatı Muzeyi<br />
Tofiq Hacıyev<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu<br />
Yaqub Mahmudov<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu<br />
Muxtar İmanov<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Folklor İnstitutu<br />
Ağaverdi Xәlil<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Folklor İnstitutu<br />
Mәsul katib:<br />
Dizayner:<br />
Füzuli Bayat<br />
Azәrbaycan <strong>Milli</strong> Elmlәr Akademiyası<br />
Folklor İnstitutu<br />
Kamal Balayev<br />
Jurnal Azәrbaycan Respublikası<br />
Ədliyyә Nazirliyindә qeydiyyatdan keçmişdir<br />
Qeydiyyat № 3889<br />
Redaksiyanın ünvanı: A.Mәhәrrәmov küçәsi, 26/50<br />
İSBN 5-86874-115-3<br />
Tel: (050) 628-88-99<br />
E-poçt: c.cicek@mail.ru<br />
Tiraj: 2000 әdәd.<br />
“OSKAR” NPM-in mәtbәәsindә<br />
ofset üsulu ilә çap olunmuşdur<br />
83