Milli Zeka

Milli Zəka
etsәk, oyunun bilinәndәn daha geniş anlayış olduğunu qәbul etmәk lazım gәlәcәk. İnsan fәaliyyәtinin әsas özәlliyini özündә
birlәşdirәn oyun da, yuxarıdakı örnәklәrdәn göründüyü kimi, bir çox halda ciddi ola bilir. Hәtta oyunu bütövlükdә ciddi bir
fәaliyyәt növü adlandırmaq olar. Bir yerdә ki qayda var, bir yerdә ki qaydanın pozulması oyunun pozulmasına sәbәb olur,
demәk ki, o, ciddi bir şeydir. Hәlә oynayanların oyun oynadıqlarını bilmәlәrinә baxmayaraq, ciddi bir oyun oynadıqlarını
bilmәlәri ayrı bir şeydir. Nәrd oynayan da, futbolçu da, cirit, çovkan oynayanlar da, kart oynayan qumarbaz da, rol oynayan
aktyor da, uşaqlar da, bir sözlә, hәr kәs ciddi oynamaqda, qazanmaq, udmaq, birinci olmaq istәyindәdir.
Hәtta ov kimi insan hәyatının önәmli ünsürü olan fәaliyyәt dә ciddi bir oyun kimi başa düşülür. Hәlә yakutlarda adı oyun
olan şamanın xәstәni sağaltmaq üçün keçirdiyi kamlığı heç kim әylәncә, boş vaxt keçirmә, yarışma adlandıra bilmәz.
Çünki şamanın kamlığı (oyunu) ciddi bir işә – xәstәni sağaltmağa, gәlәcәk haqqında bilgi vermәyә, toplumu fәlakәtdәn
qurtarmağa yönәldilmişdir (Bax: Bayat, 2006). Hәr halda, kamlıq zamanı şamanın yarışı bir şey varsa, o da zamanla, ötәki
dünya ilә, görünmәz alәmin varlıqları ilәdir. Bu baxımdan şamanın göstәrisi ciddi bir oyundur. Bir sözlә, kollektivin, geniş
mәnada xalqın hәyatı oyunla, hәm dә ciddi şәkildә tәmsil edilir.
Bu mәsәlәni özәtlәmiş olsaq, ciddiyyәtdә oyun yoxdur vә ya qısıtlıdır, oyunda isә ciddilik var hökmünә vara bilәrik.
Yuxarıda da deyildiyi kimi, oyunda qaydalara әmәl etmәk, zamanı vә mәkanı dәyişmәmәk vә s. buna misal ola bilәr. Tәbii
ki, mәsәlәni bir az yumşaltmış olsaq, o zaman belә demәk mümkündür: oyun ciddi olmasa da, onun qaydaları ciddidir.
5. Oyunda zaman vә mәkan
Oyunun başlanğıcı vә sonu varsa, oynandığı müәyyәn bir mәkanı varsa, demәk ki, oyun zaman (başlar vә bitәr) vә mәkan
(küçәdә, meydanda, otaqda, çayxanalarda, qәhvәxanalarda, özәl olaraq ayrılmış yerlәrdә, qutsal mәkanlarda vә s. yerlәrdә
keçirilir) qavramı içindә mövcuddur. Oyun müәyyәn bir zamanda vә müәyyәn bir mәkanda müәyyәn bir qayda daxilindә
mövcuddur. Bәzi ritual-mifoloji mәzmunlu oyunların hәm zamanı, hәm dә mәkanı qutsal hesab edilir. Qutsal bir mәkanda
oynanan oyunlar iştirakçıları başqa bir dünyaya götürür. O baxımdan ibadәt, dini ayinlәr bir göstәri, bir teatral oyundur. Oyun
zaman vә mәkan baxımından bizim dünyamızdan ayrılmışdır. Onun xüsusi qaydaları olan özәl bir dünyası vardır.
Mәkan adi dә olsa, qutsal da olsa, o, oyun dünyası içindәdir vә ona görә dә oyunçular bir anlığa da olsa, oyun oynadıqlarını
unutmuş olurlar. Qutsal zaman oyunda daha çox bayram larda, rituallarda görünür. Bayramda, rituallarda hәr kәsin әhvalruhiyyәsindәki
dәyişiklik o gün vә ya o saatlar üçün qutsal bir atmosfer içindә olmaqla әlaqәlidir.
Zaman vә mәkan sәrhәdi olan oyunun mütlәq qaydası vardır. Bu qayda böyüklәrin oyunlarına aid olduğu kimi, uşaq
oyunlarına da aiddir. Bәzi ritualların ki, onlar da qutsal oyun anlayışı içindә zikr edilmәlidir, dәyişmәyәn vә ya hәr kәsin
qәbul etdiyi qutsal mәkanı vә qutsal zamanı var. Ritual, bayram, törәn vә s. dini özәllikli, qutsal da olsa, oyundan fәrqsizdir
vә oyundan fәrqsiz olsa da, bu, bir ritualdır. Xalq oyunları ovçuluq, qonar-köçәrlik, oturaq әkinçilik vә s. ilә bağlı rituallar
kontekstindә meydana çıxmış, uzun bir yol keçәrәk bugünә qәdәr dәyişmәlәrә, әlavәlәrә mәruz qalmışdır. Ancaq onu da
demәk lazımdır ki, oyunlar mәdәniyyәtin digәr kodlarına baxdıqda daha gecdәyişәndir.
Oyunun qutsal zamanı vә mәkanı baxımından sәma vә sәmahların xüsusi yeri vardır. Belә ki, hәm mövlәvi sәmaları,
hәm dә әlәvi-bәktaşı sәmahları özәl günlәrdә vә özәl mәkanlarda keçirilir. Tәbii ki, son zamanlarda teatrlaşan sәmahların
sәhnәlәrdә vә müxtәlif tәdbirlәrdә keçirilmәsi hәm onun ritual tәmәlinә, hәm dә zaman vә mәkanına tәsir göstәrmişdir. Bu
da sәmahların yayğınlaşdırılması, mәşhurlaşdırılması ilә bağlıdır. Əlәvi-bәktaşi әnәnәsindә iki, dörd, altı, sәkkiz adamla
qadınlı-kişili oynanan sәmahlar vardır. Rәqs oyunları içindә dini-tәsәvvüfi oyunlardan sәma vә sәmahlar daha çox yayılmışdır.
Azәrbaycanda Seyid Nigariyә bağlı tәriqәt mәnsublarının Qazax bölgәsinin Aslanbәyli kәndindә, Gürcüstanın Qaraçöpündә
vә Gürcüstanla sәrhәd Ermәnistanda nәqşbәndi zikrlәri zamanı oynanan özәl rәqslәri vardır ki, bunların da mәzmunu
tәsәvvüfidir vә zaman-mәkan baxımından dәyişmәzdir.
Oyunun bir ortaq nöqtәsi dә, onun fәrqliliyinә baxmayaraq, özünәmәxsus qaydalarının olmasıdır. Hәr oyunun qaydası
mütlәqdir, oyunçular tәrәfindәn qәbul edilmәsi şәrtdir. Əks halda qaydanın pozulması, dәyişdirilmәsi oyunun pozulması
demәk olar. Oyunun qaydası mütlәq olduğu kimi, oynayanlarda şübhә doğurmamalıdır, yoxsa oyunçu özünü oyun dünyasında
hiss edә bilmәz vә oyun sehrini, zövqünü, әzәmәtini, gözәlliyini, estetikliyini itirәr.
B. Sonsöz
İlk insanla yaşıd olan oyun, bәlkә dә, yeganә mәdәniyyәt növüdür ki, dünyada, bütün xalqlarda mövcuddur vә bir çoxları
da bir-birinә bәnzәr özәllik göstәrmәkdәdir. Oyun, sadәcә olaraq әylәnmә, öyrәnmә, yarışma, qalib olma da deyildir. O,
tәbiәtin vә cәmiyyәtin müştәrәk, birlәşdirici ünsürüdür. Oyunla verilәn mesaj, dünyagörüş, qavrama, zehni inkişaf hәlә tam
şәkildә araşdırılıb ümumilәş dirilmәmişdir. Buna baxmayaraq, oyun bugünkü forması vә anlamıyla xalqın hәyat vә mәişәtinin
müxtәlif sahәlәrini, ayrı-ayrı ritualları, şәnliklәri әks etdirәn folklorun әski janrı kimi anlaşılmaqdadır. Ona görә dә oyuna
әylәncә dünyamızın bir yansıması kimi baxmışıq, onun dәrin fәlsәfi mәzmununa, geniş funksiyasına, mәdәniyyәtdәki roluna
24