Milli Zeka
Description
Description
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
fәrqi aydın müşahidә etmәk üçün yenә nümunәyә nәzәr yetirәk: “Ustadlar belә nağıl elәyirlәr ki, baş<br />
Xudafәrin körpüsü ilә Araz–Kür qovşağı arasında Araz boyu yeddi yüz yetmiş iki ev yaşayırdı. Bunların<br />
içәrisindә çox bәylәr, bәyzadәlәr vardı. Ancaq bunların hamısı Hüseynalı xana baxırdı. Hüseynalı xan<br />
çox arxalı, varlı-dövlәtli xan idi. Hüseynalı xanın atadan-anadan doğma Mirzalı xan adında bir qardaşı<br />
var idi. Ancaq o, çox yumşaqxasiyyәt adam idi. Özünün dә zürriyyәtdәn heç nәyi yoxdu. Qardaşlar nә<br />
qәdәr ki ataları sağ idi, bir yerdә yaşayırdılar. Elә ki ataları öldü, Hüseynalı xan öz oğlanlarına bel bağlayıb<br />
qardaşı Mirzalı xanı evdәn çıxartdı. Atanın o qәdәr var-dövlәtindәn Mirzalı xana bir toyuq da olsun<br />
vermәdi. Mirzalı xan hara әl atdısa, heç bir yerdә әli bәnd olmadı. Axırda oturdu öz yoxsul daxmasında.<br />
Günlәrin birindә Mirzalı xan arvadını çağırıb dedi:<br />
– Arvad, bütün bu işlәr ona görә başımıza gәldi ki, bizim züryәtimiz, arxa-kömәyimiz yoxdur.<br />
Deyirlәr ki, el duası müstәcәb olar. Bir qurban götürüb gedәk ocağa, orada nәzir paylayaq, qurbanı da<br />
kәsәk, verәk yetim-yesirә, bәlkә bir övladımız ola...<br />
Sabahı Mirzalı xan bir karlı qurbanlıq götürüb getdi ocağa. Nәzirini payladı, qurbanı da kәsdi. Allahtaala<br />
bunların qurbanını qәbul eylәdi. Bir müddәt sonra Mirzalı xanın bir oğlu oldu ki, on dörd gecәlik<br />
ay kimi. Mirzalı xana müjdә getdi. Mirzalı ac qarınları doyurdu, çılpaq әyinlәri geydirdi. Sonra uşağa ad<br />
qoymaq istәdilәr.<br />
Bir ağıllı qoca dedi:<br />
– Oğlanın adını mәn qoyum – Qurbani. Çünki bunu qurbanla tapmısınız” (3, 124).<br />
Göstәrdiyimiz nümunәlәrdәn dә aydın olur ki, dastanlarda әnәnәvilik, ümumi mövzu eyniyyәti<br />
olduğu qәdәr dә, orijinallıq, fәrqlilik çalarları mövcuddur. Bu isә dastan yaradıcılığında ustad aşıqdan<br />
son dәrәcә böyük isiedad, tәcrübә, güclü tәxәyyül, çevik düşünmә qabiliyyәti tәlәb edir.<br />
Orta әsrlәrdә yaranan klassik mәhәbbәt dastanlarımızı diqqәtlә nәzәrdәn keçirsәk, onların böyük<br />
әksәriyyәtindә sәnәtkarlıq, orijinallıq – yәni keyfiyyәt mәsәlәsinә xüsusi önәm verildiyinin şahidi olarıq.<br />
Əslindә, klassik mәhәbbәt dastanlarımızın çoxunda mövzunun başlanğıcı, mәnbәyi, ilkin inkişaf<br />
mәrhәlәsi, problemin qoyulması vә süjet xәtti mahiyyәt etibarilә çox oxşardır. Lakin hadisәlәrin çalarlığı<br />
onları bir-birindәn fәrqlәndirәrәk gözәllәşdirir, dinlәyici auditoriyası üçün olduqca maraqlı edir.<br />
Qeyd edәk ki, mәhәbbәt dastanlarının әvvәlindәn bir-birinin ardınca üç ustadnamә yer alır. Bu<br />
ustadnamәlәr ilk baxışdan dastanın mövzusuna uyğun gәlmәsә, haqqında söz açılacaq qәhrәmanın<br />
dilindәn söylәnmәsә dә, әslindә, әsәrә, bir növ, giriş xarakteri daşıyır vә baş verәcәk hadisәlәrin<br />
mahiyyәtindәn xәbәr verir. Vә hesab edirik ki, dastanda ustadnamәlәrin mövzu ilә әlaqәlәnmәsi,<br />
hadisәlәrin tәxmini dә olsa hansı istiqamәtdә inkişaf edәcәyi, hansı sonluqla nәticәlәnәcәyi mәsәlәsinә<br />
işarә etmәsi vacib şәrtlәrdәndir. Bәzi dastanlarda bu qanunauyğunluğun gözlәnilmәmәsini onların<br />
yaradıcılarının, düzüb-qoşanların zәif cәhәti, ya da tәhrif kimi qәbul etmәk lazımdır. Qeyd edәk ki, bu<br />
mәsәlә ilә bağlı filologiya elmlәri doktoru, professor Füzuli Bayatın aşağıdakı qәnaәti xüsusilә diqqәti<br />
cәlb edir: “Ustadnamәlәr... dastanın mövzusu ilә birbaşa bağlı olmasa da, bilavasitә onun yönü, ideoloji<br />
axarı ilә sәslәşir” (2, 307).<br />
Dastan yaradıcılığında әnәnәviliyin qorunmasının әsas şәrtlәrindәn biri dә yuxarıda qeyd etdiyimiz<br />
mәsәlәnin diqqәt mәrkәzindә saxlanılmasıdır. Əksәr mükәmmәl klassik mәhәbbәt dastanlarımızda da bu<br />
әnәnә qorunmuşdur. Fikrimizi әsaslandırmaq üçün bir daha “Əsli vә Kәrәm” dastanına müraciәt edәk.<br />
Dastanın başlanğıcındakı birinci ustadnamәnin üçüncü bәndindә deyilir:<br />
Öz süründәn vacib qurban deyәrsәn,<br />
Öz yunundan şal toxuyub geyәrsәn,<br />
Bәslәdiyin bağın barın yeyәrsәn,<br />
Yad bağından sәnә heyva, nar olmaz (3, 3).<br />
Yaxud, üçüncü ustadnamәnin dördüncü bәndinә diqqәt yetirәk:<br />
Halal ilә haram, bil ki, alışmaz,<br />
Qaynayıban bir-birinә qarışmaz,<br />
Cәsәdә nuş olub, cana yapışmaz,<br />
Rizasız tikәnin lәzzәti olmaz (3, 4).<br />
29