Milli Zeka

Milli Zəka
5. Hәrbi hazırlığını
6. Əylәncә ehtiyacını vә s. әks etdirir (And, 2012, 35).
Buna baxmayaraq, oyunun daha kiçik sahәlәri dә vardır ki, bunlar geniş mәnada insan hәyatı ilә bağlıdır. Ancaq xüsusi
olaraq vurğulamaq lazımdır ki, oyun insanın müstәqil, sәrbәst fәaliyyәti olsa da, tarix boyunca heç bir zaman gerçәk hәyatdan
uzaq olmamışdır. Oyuna bu aspektdәn baxdığımızda onun hәyatımızdakı yeri, önәmi daha açıq qavranmış olur.
3. Oyunun tәbiәti
İnsan sәnәtindәn, tәhsilindәn, cinsindәn, dini inancından, milli mәnsubiyyәtindәn, yaşından asılı olmayaraq bu vә ya
digәr dәrәcәdә öyülmәyi, tәqdir olunmağı sevir. Oyun vә oyunu oynayan bu baxımdan qazanmaqla, әylәnmәklә, bir şeylәr
öyrәnmәklә, öz üstünlüyünü nümayiş etdirmәklә bәrabәr, әn әsaslısı, öyülmәyi, tәriflәnmәyi, tәqdir qazanmağı gözlәyir. Oyunun
tәbiәtindә öyülmәk әsasdır. Bu, hәm dә oyunun şәrәfinә, oyunun fәlsәfәsinә uyğundur. Şәrәf oyunu udmaq vә bunun
arxasınca da tәqdir toplamaqdır, daha doğrusu, oyunçu şәrәf anlayışını oyunun mәrkәzinә gәtirmәklә öncә üstünlüyünü
tәsdiqlәmәyi, sonra da oyunu necә qazanmağı düşünür.
Oyun insanın bioloji deyil, mәdәni ehtiyacıdır. Ancaq heyvanlar vә uşaqlar bioloji ehtiyaclarını tәmin etmәk üçün
oyun oynarlar. Ona görә dә cәmiyyәtin hәlә tam üzvü olmayan uşaqlar vә tәbiәtin ayrılmaz parçası olan heyvanların oyunu
mәdәniyyәtdәn daha öndәdir, çünki yer üzәrindә insanların olmadığı vaxtlarda da heyvanlar, balıqlar vә quşlar oyun
oynayırdılar. Hәr halda, formul öncә oyun, sonra mәdәniyyәt şәklindәdir. Huizinga bunu sadә şәkildә belә izah edir: “Oyun
mәdәniyyәtdәn daha öncәdir. Çünki mәdәniyyәtin anlamını nә qәdәr daraltsaq da, o bütün hallarda insan cәmiyyәtinin varlığına
borcludur vә heyvanlar onlara oyun oynamağı öyrәtmәk üçün insanın gәlmәsini gözlәyib durmamışlar” (Huizinga, 2013, 16).
O halda mәdәniyyәtin әn böyük fenomeni yenә dә oyundur, hәtta sivilizasiyanın oyun anlayışına әsaslı heç bir şey әlavә
etmәdiyini dә vurğulamaq lazımdır. Buna baxmayaraq, insanların durmadan yenilәdiyi, bitmәyәn, tükәnmәyәn bir şey varsa,
o da oyundur.
Tәbiәtlә cәmiyyәtin ortaq nöqtәsi mәhz oyundur, çünki heyvanlar da insanlar kimi oynayır, onların da oyunlarında
öyrәtmәk, tәrbiyә etmәk, әylәnmәk, kollektiv şәkildә oynamaq vardır vә tәbii ki, bu oyunlar daxili tәlәbatdan doğduğu
üçün “ciddi”dir. Eyni ilә quşlar vә balıqlar da hәm fәrdi, hәm dә toplu şәkildә oynayırlar. Körpәlәrin dә oyunu mәhz daxili
bir tәlәbat nәticәsindә ortaya çıxır. O halda oyun ağlın mәhsulu olmaqdan daha çox şüuraltı bir fәaliyyәtdir, irrasionaldır.
Böyüklәrin oyunu isә bilincli vә könüllü bir işdir. Ona görә dә insanların oynadığı bәzi oyunların ağlın, zәkanın mәhsulu
olduğunu da unutmamaq lazımdır. Oynayan insanın oyunda әsas “qazancı”, hәr halda, zövq almaqdır. Zövq almaq hәm heyvanlarda,
hәm uşaqlarda, hәm dә böyüklәrdә ortaq, birlәşdirici nöqtәdir.
Oyunun tәbiәti dedikdә, bir çox ünsürün bir yerdә toplusu nәzәrdә tutulur. Belәliklә, mübarizә, tәmsil, tәqlid, tәhrik,
yarışma, әylәnmә, zövq alma, bununla bәrabәr güc, bacarıq, çeviklik, zәka vә s. dә oyunun tәbiәtini tәyin edәn
elementlәrdir. Burada oyunun әn başlıca iki ünsüründәn dә söz açmaq lazımdır. Bunlardan biri bütün oyunlar üçün müştәrәk
olan müvәffәqiyyәt mәsәlәsidir. Əslindә, hәm fәrdi, hәm kollektiv, hәm stolüstü, hәm atüstü, hәm tale, hәm qumar, hәm rәqs,
hәm dә tәhkiyәli oyunlarda müvәffәqiyyәt, yәni bacarıqlı olmaq şәrtdir. Belә olmasa, oyun deyilәn bir şey dә olmaz. Mәsәlәn,
Qarabağda mәşhur olan çövqan/çovkan, papaqaldıqaç vә cirit oyunlarında çeviklik, bacarıq, güc, ağıl әsasdır vә bunlar uğurun
şәrtidir.
Müvәffәqiyyәt vә bacarıq da bәrabәrindә oyunun ikinci bir ünsürünü gәtirir. Bu da oyunda qazanmaq, oyunu udmaqdır.
Qazanmaq oyunçunun әn böyük istәyidir vә oyunda böyük bir ehtirasla gerçәklәşdirilmәyә çalışılır. Qazanmaq ritual içәrikli
zehni oyunlarda ölümә qalib gәlmәk, yoxluğu, xaosu kosmosun lehinә dәyişә bilmәkdir. Hәtta konkret bir mәqsәdi olmayan
oyunlarda da müvәffәq olmağı bacarmaq vә qazanmaq hәr şeydәn öndәdir. Çünki qazanmaq psixoloji olaraq rahatlama,
fiziksәl vә ya zehinsәl olaraq da üstünlüyünü isbat etmәk demәkdir. Mәsәlәn, Qarabağda çox oynanan beşdaş oyununda, aşıq
atma oyununda, yumurta döyüşdürmә vә ya qataraqoyma oyunlarında qazanılan daşlar, aşıqlar vә ya yumurtalar deyil, oyundur,
çünki son hәdәf oyunun ayrı-ayrı elementlәri deyil, özüdür. O halda mәntiqi vә mәnәvi, fiziki vә psixoloji aspektdәn
yanaşdıqda, oyunun mәqsәdi elә qazanmaqdır, qalib olmaqdır. Bu isә oyunun tәbiәti etibarilә çoxanlamlı vә çoxfunksiyalı
olduğundan xәbәr verir.
4. Ciddiyyәt vә oyun
Oyun indiyә qәdәr ciddi olan işin, ciddi olan әmәk prosesinin tәrsi kimi başa düşülmüş, bunların biriylә әylәncә,
digәriylәsә ciddi iş-güc anlaşılmışdır. Hәtta Avropada oyun nәzәriyyәlәri dә oyunu ciddi olanın tәrsi kimi tәqdim etmişlәr.
Ancaq ciddi kimi qәbul etdiyimiz çox şeyin dә oyun olduğunu bilmәk lazımdır. Ən ciddi bir iş kimi qәbul edilәn dini rituallar,
dini ibadәtlәr dә, әslindә, oyundur. Hәlә ciddi oyunları – şahmatı, bayram törәnlәrini, mәrasim göstәrilәrini dә buraya әlavә
23