Milli Zeka

İyun - Avqust 2014 № 01 

GÖRDÜYÜNÜZ 

BÖYÜK İŞLƏR 

QÜRUR HİSSİ 

OYADIR 

SƏNİ 

O DAĞLARIN 

QOYNUNDA 

GÖZÜ YOLDA 

QOYDUĞUMUZ 

ÜÇÜN BİZİ 

BAĞIŞLA, 

BAĞIŞLA BİZİ 

ANA!... 

ДЦНЯНИНИ 

УНУДАНЫ 

ТАРИХ 

БАЬЫШЛАМЫР 

Î ÝЦÍ 

Ýß Ëß ÚßÊ, 

Î ÝÖ Íß 

ÈÍÀ ÍÛ ÐÀÌ 

Sәh. 3 

Sәh. 32 

Sәh. 36 

Sәh. 41

Milli Zəka 

TƏSİSÇİDƏN 

Hәr yeni nәşr min bir sirrin, saxlancın, bağlı qapının 

açılmasıdır. Lap nağıllardakı qırxıncı otağın bağlı 

qapısının açılması kimi. “Bağlı” sözünün nüvә sindә, 

bәtnindә bir qaranlıq, zülmәt xofu da gizlәnir. Bizim jurnalın amalı 

isә qaranlığa, zülmәtә işıq salmaqdır. 

Oxucularımıza ilk nömrәsini tәqdim etdiyimiz “Milli Zәka” 

elmi, ictimai-siyasi, hüquqi dәrgisini çap etmәkdә mәqsәdimiz 

xalqımızın zәngin mәnәviyyatının güzgüsü olan elmimizin ümumi 

mәnzәrәsinin tәhlilini vermәk, yeni elmi mәqalәlәrin, araşdırma - 

ların işıq üzü görmәsinә, müzakirә olunub, layiqli qiymәtini 

almasına şәrait yaratmaqdır. 

Şam, çıraq işığında axtardığımız düzlüyü, doğruluğu, haqqı, 

hәqiqәti jurnalımızın sәhifәlәrindә görәn oxucu әsas meyarın 

istedad vә әlahәzrәt әdalәt olduğunun şahidi olacaqdır. 

“Milli Zәka” sözünün açmasını geniş şәkildә izah etmәyә, 

mәncә, ehtiyac yoxdur. Millәtimizin düşünәn zәkalı insan larının, 

beyinlәrinin ortaya qoyduqları “mәhsulun” yanbayan, çiyin-çiyinә 

sәrgilәnmәsi vә jurnalın hәr bir alimin, ziyalının, düşünәn insanın tribunasına çevrilmәsi әn böyük 

arzumuzdur. 

“Milli Zәka”nın ilk nömrәsinin ilk yazısının Azәrbaycanın birinci xanımı, UNESCO vә IS- 

ESCO-nun xoşmәramlı sәfiri, Heydәr Əliyev Fondunun prezidenti, millәt vәkili Mehriban xanım 

Əliyeva ilә bağlı yazıyla açılması da simvolik mәna daşıyır. 

Elm vә tәhsilimizin, mәdәniyyәt vә zәngin dәyәrlәrimizin dünya sәviyyәsindә dәstәklәnmәsi, 

himayә olunması, tәbliği Mehriban xanımın tәqdir edilәn böyük, çox böyük xidmәtidir. Qәdirbilәn 

xalqımız, yәqin ki, bunu heç vaxt unutmayacaq. 

Sonda ziyalılarımızın, alimlәrimizin, elm, әdәbiyyat xadimlәrimizin xeyir-duası ilә işıq üzü 

görәn “Milli Zәka”mıza elә adı kimi işıqlı, zәkalı, uzun ömür arzulayıram. 

“Milli Zәka” millәtini, xalqını düşünәn hәr bir intellektin, zәka sahibinin dost-doğmaca 

jurnalıdır. Qapımız hәmişә üzünüzә açıqdır, әziz oxucularımız! 

Cәmilә ÇİÇƏK 

AJB vә AYB-nin üzvü, 

AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı 

"MƏN KİTABLARIMI YARATMADAN ƏVVƏL 

KİTABLARIM MƏNİ YARATDI" 

(V. ŞEKSPİR) 

2

HÖRMƏTLİ MEHRİBAN XANIM! 

Уъа Танрынын йаратдыьы инсанлар илк бахышдан 

бир-бириня бянзяйирляр. Онлар щаггында ятрафлы 

информасийан ол майанда, еля билирсян, 

щамы сырадан ин сан лар дыр. Лакин онларын ямялляри, щяйат 

амал лары, миссийалары иля таныш олдугда щяр шей айдынлашыр. 

Анлайырсан ки, инсанлары бир -бириндян фярг ля н дирян онларын 

хариъи эюркямляри, ся ла щий йятляри, тутдуглары вязи фя ляр вя с. 

дейил, йалныз ямялляридир. Бязиляри пис, мянфур, бязиляри ися 

йахшы, хейирхащ ямялляри иля йаддашларда дярин изляр бурахыр. 

Халгы, милляти, вятяни цчцн даим хейирхащ ишляр эюрян, эюзял 

миссийалар щяйата кечирян инсанлары эюряндя, хатырлайанда 

инсанын гялби хош дуйьулара кюклянир. Юзцндя бир тяскинлик, 

архайынлыг, хатиръямлик тапырсан. Гялбиндя цмид, эяляъяйя 

инам щиссляри баш галдырыр. Дцшцнцрсян ки, щяля йашамаьа 

дяйяр, истяр-истямяз сян дя йахшы ямялляр сащиби олмаьа ъан 

атырсан. Гялбиндя хейирхащлыг дуйьулары баш галдырыр. Онлар 

сяня юрняк олур. Илащинин хош саатында хялг елядийи бу азсайлы 

юрнякляр санки чятин анларында инсанларын кюмяйиня 

чатмаг, дада йетмяк, онлары дцшдцкляри вязиййятдян гуртармаг, 

гялбляринин кядярини, дярдини севинъля явяз етмяк 

цчцн йарадылыблар. Беля инсанлар халгынын талейиня, бяхтиня 

доьулмуш инсанлардыр. 

Мещрибан ханым, Сиз дя Азярбайъанын биринъи ханымы, 

УНЕСЪО вя ЫСЕСЪО-нун хошмярамлы сяфири, Щейдяр Ялийев 

Фондунун президенти, миллят вякили олараг Танрынын ян 

хейирхащ бяндяляриндянсиниз. Сизин мющтярям Президентимиз 

ъянаб Илщам Ялийевля чийин-чийиня щяйата кечирдийиниз 

ишляр халгымыз тяряфиндян щямишя алгышларла гаршыланмыш, 

йцксяк гий мят ляндирилмиш вя гиймятляндирилмякдядир. Юлкядя 

елмин, тящсилин, сящиййянин, мя дяниййятин инкишафына 

вердийиниз миси л сиз тющфяляри садаламагла гуртармаз. 

УНЕСЪО-нун вя ЫСЕСЪО-нун хош мя рам лы сяфири олараг, 

Азярбайъан му си гисинин, елминин, мядяниййятинин, ядябиййатынын 

дцнйада таныдылмасы, йцк сяк гиймятляндириляряк севилмяси, 

истедадлы, дяйярли инсанларын щяртяряфли гайьы вя 

диггятля ящатя олунмасы кими црякачан фактлар бирбаша 

Сизин адынызла баьлыдыр. Халгымызын милли варлыьыны, улу сойкюкцнц, 

гящряманлыг тарихини, аьры-аъыларла долу талейини 

юзцндя якс етдирян сазымызын, муьамларымызын горунуб 

сахланмасы, эянъ нясля севдирилмяси, бейнялхалг трибуналардан 

сясляндирилмяси миллятимизя эюстярилян ян бюйцк хидмятляриниздир. 

Бурайа Бакыда Бейнялхалг Муьам Мяркязинин 

тикилиб истифадяйя верилмясини, юлкямиздя бир-биринин ардынъа 

кечирилян ашыг вя муьам мцсабигялярини вя с. ялавя етмяк 

олар. Тясадцфи дейил ки, сон иллярдя пайтахтымызда бейнялхалг 

муьам мцсабигяляри кечирилди, дцн йа нын диггяти 


GÖRDÜYÜNÜZ BÖYÜK İŞLƏR 

QÜRUR HİSSİ OYADIR 

Azәrbaycanın birinci xanımı, Azәr - 

baycan Respublikası Milli Mәclisinin 

depu tatı, UNESCO vә ISESCO-nun 

xoş mә ramlı sә firi, Heydәr Əliyev Fondunun 

prezidenti, Azәrbaycan Mәdәniyyәtinin 

Dostları Fondunun 

prezidenti, Yeni Azәrbaycan Partiyası 

Siyasi Şura sının üzvü, Azәr baycan 

Gimnastika Fede rasiyasının prez identi 

Азярбайъана йюнялди. Ся дяф ли сазымызын мяьрур сядалары 

Франсанын Лувр музейиндян кцлли-ъащана йайылды. Бцтцн 

бунлар Сизин тяшкилатчылыьыныз вя Щейдяр Ялийев Фондунун 

малиййя дястяйи иля щяйата кечирилян бюйцк ишляр иди. Азярбайъан 

халгы йцзилляр бойу бу гядяр йахшылыглары, хейирхащлыглары 

гятиййян унуда билмяз! 

Щяля бунлардан ялавя мцщарибя ветеранларына, гачгын 

вя кючкцнляря, Гарабаь ялилляриня, шящид аиляляриня, ялил вя 

кимсясиз ушаглара эюстярдийиниз гайьы Танры дярэащында 

мягбул сайылан саваб ишлярдяндир. Юлкямиздя тящсилин, сящиййянин, 

идманын инкишафы истигамятиндя апарылан мяг- 

3


сядйюнлц ишлярдя дя Президентимизля, дювлятимизля йанашы, 

даим Щейдяр Ялийев Фондунун мисилсиз тющфяляри олмуш вя 

олмаг дадыр. Йени-йени мяктяб биналарынын тики либ истифадяйя 

верилмясиндя, кющня мяктяблярин тямир олунмасында, 

елм вя сянят адамларына щяртяряфли гайьылар 

эюс тярил мясиндя, ушаг евляринин, ушаг баь ча ларынын мцасир 

стандартлара уйьун лашдырылмасында Фондун вя шяхсян Сизин 

адыныз даим миннятдарлыгла чякилмякдядир. Адларыны садалайыб 

гуртармаг мцм кцн олмайан хейирхащ ишлярдя, 

vятяня, миллятя ян бюйцк тарихи хидмятляр эюстярмяк йолунда 

Сизя йени-йени уьурлар, мцвяф фягиййятляр, узун юмцр, 

ъансаьлыьы, эцъ, тяпяр арзулайырыг. 

Мян щамымызын эюйняк йеримиз олан Кялбяъярдяням. 

Айрылыьын бу гядяр узун вя цзцнтцлц, бунъа ъящянням 

язабы олдуьуну ким биля билярди? Бир вахтлар кичик 

олсам да, инди дцшцнъяляр гойнунда, фикирляр аляминдя, 

гям дярйасындайам. Инди гялямимя эцъ верирям. Кюнлцмц 

цшцдян, цряйими эюйнядян йаралы йазылар йазырам, бойнубцкцк 

хатирялярими дилсиз аь вярягляря кючцрцрям. Саралмыш 

пайыз йарпагларыдыр йаздыгларым. Истяк вя арзуларым 

ар тыг бир чярчивяйя сыьмыр – щамысы гцсся, кя дяр… Ясирликдя 

галмыш доьма Кялбяъярим цчцн ня ися етмяк истяйирям. 

Цряклярин щарайыны, кюнцллярин налясини дцнйанын кар олмуш 

гулагларына чатдырмаг истяйирям. Еля щей бу барядя дц - 

шцнцр, бу щагда йазмаг истяйирям. Кял бяъяр мяним йуху - 

ларымдыр. Кялбяъяр мяним эеъям-эцндцзцмдцр, сону 

билинмяйян аьрым, аъым, щясрятим, щиъраным, ъан йаньымдыр! 

Бу щясряти, бу аьрыны йазмаьа гялямимин эцъц чатаъагмы? 

Устад сяняткарымыз Ашыг Шямширин йарадыъылыьындан 

(Кялбяъяр ядяби мцщитиндян) бящс едян “Кялбяъярин саз 

галасы” (юн сюзцн мцяллифи халг йазычысы Анар), “Ары чичяйя 

эялиб” (юн сюзцн мц яллифи АМЕА-нын мцхбир цзвц профессор 

Низами Ъяфяров), “Сян даьлардан айрылмадын” (юн 

сюзцн мцяллифи академик Васим Мяммядялийев), “Сазымыз 

аьлайыр даьлар башында” (юн сюзцн мцяллифи академик Иса 

Щябиббяйли), “Сямяд Вурьун–Ашыг Шямшир дастаны” 

(redaktoru филолоэийа елмляри доктору Фцзули Байат) елмипублисистик 

китабларын мцяллифийям. 

Китабларымда халгымызын фаъиялярини, Гарабаьын – Кялбяъярин 

эюз йашларыны, сабаща олан цмидлярими гялямя алмышам. 

Ушаглыг илляриндя анамы еркян итирдикдян сонра башымыза 

чох мцсибятляр, чох бялалар эялди. Ондан алдыьымыз 

аьыр итки йарасы саьалмамыш (ана иткисинин йарасы саьалармы?) 

гызылдан гиймятли торпагларымыз йаьы тяряфиндян 

ишьал олунду, дярдимизин цстцня аьыр дярд йцклянди. Анамын 

мцгяддяс мязары да ясир дцшдц. Бу, гялбимизя чалынчарпаз 

даь чякди, йурдумузда кючкцня чеврилдик. 

Дюзцлмяз язаб-язиййятлярля йцкляндик. Гисмятимизя “гярибляр 

пайтахты”на сыьынмаг дцшдц. Амма бурада да 

цзцмцзя ъяннят гапысы ачылмады, мяндян кичик олан баъы 

вя гардашларымын аьыр йцкц чийнимя дцш дцйцндян китаблар 

мяним щяйатым, талейим олуб. Узун гыш эеъяляри эюркямли 

йазычыларымызын ясярляри, хцсусян бюйцк йазычымыз Илйас 

Яфяндийевин романлары мяни йашамаьа, ачылан сабащлара 

цмидля бахмаьа сювг едиб. Дцшцнмцшям ки, гисмят 

оларса, аз гала бир наьыла, аъылы-ширинли хатиряйя, яфсаняйя 

дюнян иллярими каш она данышайдым! Амма тяяссцф едирям 

ки, бу арзум баш тутмады, o, дцнйадан кючдц. 

Биз мянявиййат дцнйасынын адамларыйыг. Халгымызын 

дярд-сярини, аьры-аъыларыны дцнйайа чатдырырыг. Сиз ися башда 

Азярбайъан Республикасынын Президенти Илщам Ялийев олмагла, 

дювлятимизин гцдрятлянмясиня, ян эцълц дцнйа дювлятляри 

сырасына чыхмасына чалышырсыныз. Бу сащядя сон он илдя 

эюрдцйцнцз бюйцк ишляр, газандыьыныз уьурлар щамымызда 

гцрур щисси доьурур. 

Hюрмятли Мещрибан ханым! 

Сизя юз адымдан, йени тясис етдийим вя баш редактору 

олдуьум “Милли Зяка” журналынын щейяти адындан бюйцк сев - 

эим, сайьым олдуьуну билдирмякля ад эцнцнцз мцнасибятиля 

Сизи сямими гялбдян тябрик едирям. 

Елм, мядяниййят, ядябиййат, идман сащясиня айырдыьыныз 

диггят вя гайьыны да йахшы билирик. Дцшцнцрям ки, бу хидмятиниз 

щеч заман унудулмайаъаг. Чцнки мядяниййят, ядябиййат 

халгын тарихи, йаддаш аьрысы, эенофондудур. Мин илляр 

кечся дя, унудулмур. 

4


MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİN TƏBLİĞİNDƏ 

HEYDƏR ƏLİYEV FONDUNUN PREZİDENTİ 

MEHRİBAN XANIM ƏLİYEVANIN ROLU 

Taleyinә ulu öndәr Heydәr Əliyevin soyadını daşı maq, 

milli dövlәtçilik fәlsәfәsinin, azәrbaycançılıq mәfku - 

rәsinin öyrәnilmәsi, tәdqiqi vә tәbliği kimi müqәddәs 

vәzifәlәr yazılan Azәrbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevaya 

Tanrı üç müqәddәs soyun işığından pay verib. O, iki böyük müәllim 

vә alimin, yazıçı Mir Cәlal Paşayevin vә jurnalist Nәsir İmanquliyevin 

ocağında dünyaya gәlib. Atası AMEA-nın hәqiqi üzvü Arif Paşayev 

fizika, texnika vә kosmonavtika sahәsindә qüdrәtli alim, 

Azәrbaycanda ilk Milli Aviasiya Akademiyasının qurucusudur. 

AMEA-nın Şәrqşünaslıq İnstitutunun ilk qadın direktoru olmuş anası 

görkәmli alim, pedaqoq vә ictimai xadim Aida xanım İmanquliyeva 

әrәb mәhcәr әdәbiyyatının dünyada ilk qadın tәdqiqatçısıdır. 

Ustad dәrsini Zәrifә xanım Əliyevadan alan Mehriban 

xanımın hәyat yoldaşı dünyanın tanınmış siyasәtçisi vә 

diplomatı, Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti cәnab İlham 

Əliyevdir. Üç övladı, üç nәvәsi var. 

Bütün bunlar onun alın yazısı, Tanrıdan tale payı olsa da, 

hәyat yolunu vә fәaliyyәt dairәsini o özü müәyyәnlәşdirib. İctimai-siyasi 

fәaliyyәtinә vә birinci xanım kimi xidmәtlәrinә, 

Vasim Mәmmәdәliyev, 

akademik 

qloballaşan dünyaya, ümumbәşәri dәyәrlәrә töhfәlәrinә görә o, Azәrbaycanın vә dünyanın bir sıra 

mükafatlarına layiq görülüb. 

Sivilizasiyaları dialoqa, bәşәriyyәti birliyә, dostluğa çağıran, Şәrqlә Qәrbi İpәk yoluna sәslәyәn 

Mehriban xanım Əliyeva 1995-ci ildә Azәrbaycan Mәdәniyyәtinin Dostları Fondunun vә 1996-cı ildә 

Azәrbaycan, ingilis vә rus dillәrindә işıq üzü görәn “Azәrbaycan–İrs” jurnalının tәmәlini qoyub. 2002- 

ci ildә Azәrbaycan Gimnastika Federasiyasının prezidenti, 2004-cü ildә Milli Olimpiya Komitәsi İcraiyyә 

Komitәsinin vә Yeni Azәrbaycan Partiyası Siyasi Şurasının üzvü, 2013-cü ildә isә partiya sәdrinin 

müavini seçilib. Mehriban xanım Əliyeva ona olunan hәr bir etimada böyük hörmәt vә mәsuliyyәtlә 

yanaşdığından qısa zaman kәsiyindә fәaliyyәtinin bütün istiqamәtlәrindә çox böyük uğurlar vә 

nailiyyәtlәr әldә edib. 

2004-cü ildә şifahi xalq әdәbiyyatının vә musiqi irsinin qorunub saxlanılması vә inkişaf etdirilmәsinә 

görә UNESCO-nun, çoxşaxәli, genişmiqyaslı fәdakar fәaliyyәtinә, qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara 

diqqәtinә, tәhsilә vә islam dәyәrlәrinә verdiyi töhfәlәrә görә isә 2006-cı ildә ISESCO-nun xoşmәramlı 

sәfiri adına layiq görülüb. Mehriban xanım Əliyeva 2005 vә 2010-cu illәrdә iki dәfә dalbadal 14 saylı 

Əzizbәyov seçki dairәsindәn Milli Mәclisә deputat seçilib. 2005-ci ildә müdafiә etdiyi “Evtanaziya vә 

tәbabәtdә humanizm problemi”nә hәsr olunan namizәdlik dissertasiyası ilә elmi humanizmin әsasını 

qoyub. Azәrbaycanın birinci xanımının dövlәt vә xalq qarşısında әn böyük xidmәti 2004-cü ildә tәsis etdiyi 

Heydәr Əliyev Fondu ilә bağlıdır. Onun rәhbәrlik etdiyi Fond dünya şöhrәtli dövlәt xadimi, ümummilli 

lider Heydәr Əliyevin zәngin irsinin öyrәnilmәsi, onun yaratdığı milli dövlәtçilik ideyalarının yeni 

nәsillәrә çatdırılması vә inkişaf etdirilmәsi istiqamәtindә misilsiz işlәr görür. Mehriban xanım Əliyeva 

eyni zamanda Azәrbaycan–Amerika, Azәrbaycan–Fransa parlamentlәrarası dostluq qrupunun rәhbәri, 

“Muğam” jurnalının tәsisçisidir. 

Heydәr Əliyev Fondunun xәtti ilә sәnәti vә mәdәniyyәti himayә edәn Mehriban xanım Əliyeva 

çağdaş Azәrbaycandan әski çağlara cığır açdı. UNESCO-nun xәtti ilә Azәrbaycanın tarixi abidәlәri, 

muğamlar, qopuz yaddaşımızın nişanәsi olan saz, tar dünyanın maddi-mәdәni incilәri sırasına yazıldı. 

5

6 


Ötәn әsrin 20-ci illәrindә “Oxuma, tar” qadağası ilә yaddaşına qәnim kәsilәnlәr böyük Üzeyir bәy 

Hacıbәyli, Müslüm Maqomayevin vә Mikayıl Müşfiqin, 50-ci illәrdә isә Azәrbaycanın birinci xanımının 

babası professor Nәsir İmanquliyevin “Oxu, tar, sәni kim unudar?!” nidası, Sadıqcanın, Əhsәn Dadaşovun 

dizinin üstündәn ürәyinin başına qaldırdığı tarın yaddaş harayı ilә baş-başa qaldı. Tarın dünyanın maddimәnәvi 

irs siyahısına salınması, әsl sahibinin möhürünün vurulması faktı isә Heydәr Əliyev Fondunun 

prezidetninin adına yazıldı. Mehriban xanım Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti cәnab İlham 

Əliyevin vә UNESCO-nun baş katibi Koişiro Matsuuranın xeyir-duası ilә Dәnizkәnarı Milli Parkda 

Muğam Mәrkәzinin tәmәlini qoydu. Muğamın inkişafı vә tәbliği istiqamәtindә atılan bu möhtәşәm addım 

“Azәrbaycan muğamları” layihәsi ilә müşayiәt olundu. Layihә çәrçivәsindә işıq üzü görәn “Qarabağ 

xanәndәlәri” albomu ölmәz muğam ifaçılarını yenidәn dünyaya tәqdim etdi. Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid 

vә Xan Şuşinskilәr, Keçәçioğlu Mәhәmmәd, Zülfi Adıgözәlov, Bülbül kimi qüdrәtli sәnәtkarlarla yanaşı, 

bu gün muğam dünyamızı zinәtlәndirәn Şәrqin bәnzәrsiz muğam ifaçıları Qarabağ hәqiqәtlәrini muğamın 

dili, sәsin sehri ilә dünyaya sübut edib yatmış ruhları oyatdılar. “Muğam – Dәsgah” layihәsi çәrçivәsindә 

muğam dәsgahları birbaşa konsertlәrdәn lentә yazılır. Mehriban xanım “Muğam Ensiklopediyası” 

layihәsinin dә gerçәklәşdirilmәsinә, onun elektron variantının hazırlanmasına nail oldu. “Muğam 

portalı”nın yaradılması, “Muğam İnternet” layihәsinin, muğamla bağlı beynәlxalq konfransların, 

festivalların, simpoziumların hәyata keçirilmәsini nәzәrdә tutan “Muğam dünyası” layihәsi, Beynәlxalq 

Muğam Festivalı, televiziya muğam müsabiqәlәri Heydәr Əliyev Fondunun Azәrbaycana, eyni zamanda 

sәnәtşünaslığa vә musiqişünaslığa bәxş etdiyi әn möhtәşәm töhfәlәrdir. 

XII-XVI yüzillәrdә dәyәrli sәnәt әsәrlәri vә risalәlәr yaradan Sәfiәddin Urmәvi vә Fәtullah Şirvani 

kimi qüdrәtli sәnәtşünasların kitablarının “Muğam antologiyası” layihәsi çәrçivәsindә işıq üzü görmәsi 

Azәrbaycan muğamlarının himayәdarının nüfuzunu tәkcә vәtәnindә deyil, dünyada artırır. Gәnc istedadlara, 

muğam ifaçılarına daim diqqәtlә yanaşan Azәrbaycanın birinci xanımı müxtәlif muğam 

müsabiqәlәrini dәstәklәmәklә onların dostuna çevrilir. 

Şәrqin, türk dünyasının vә Azәrbaycanın әn qüdrәtli şәxsiyyәtlәri, sәrkәrdә-xaqanları pirlәrә, 

övliyalara, Tanrı evlәrinә, ülәmalara ehtiram göstәrib. Saraylarında fikir vә düşüncә sahiblәrini himayә 

etdiklәri kimi, onların şәrәfinә türbәlәr, mәqbәrәlәr ucaldıb. Bu gün Azәrbaycanın ayrı-ayrı bölgәlәrindә 

bir çox abidәlәrin, dini mәbәdlәrin bәrpa olunması da mәhz Heydәr Əliyev Fondunun adı ilә bağlıdır. 

Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Sәfәvi hökmdarlarının, Əfşar sülalәsinin, Osmanlı sultanlarının, Şirvan 

şahlarının dinlәrin dialoquna göstәrdiyi ehtiram hissi Mehriban xanım Əliyevanın әmәli fәaliyyәtindә 

gerçәyә çevrilir. 

Rәşidi xәlifәsi Ömәrin Fәlәstin torpağına ayaq basarkәn Süleyman peyğәmbәrin mәşhur mәbәdinin 

xarabalığında namaz qılması, Əmir Teymurun kilsәlәrә Tanrı evi kimi baxması yüzillәr sonra Heydәr 

Əliyevin dövlәtçilik ideologiyasında yaşadı. İkinci dәfә hakimiyyәtә qayıdışından sonra ölkәnin kompleks 

inkişafı üçün islahatlar proqramı müәyyәnlәşdirәn ulu öndәr 1934-cü ildә Şura hökumәtinin yerlә yeksan 

etdiyi Bibiheybәt ziyarәtgahını xalqa qaytarmaqla, Əhli-Beyt nişanәsi Hәkimә xanımın vә doğmalarının, 

xidmәtindә dayananlarının mәzarı üzәrindә ziyarәtgah kompleksini ucaltmaqla adını islam tarixinә qızıl 

hәrflәrlә yazdı. Ulu öndәrin müqәddәs yerlәri, müqәddәs şәxsiyyәtlәri ziyarәti zaman-zaman dininә, 

imanına qarşı sәlib yürüşü olan xalqı yaddaşa qaytardı. Ölkә başçısı cәnab İlham Əliyevin sәrәncamları 

ilә dinimizә, islam dәyәrlәrinә münasibәt dә varislik xarakteri aldı. Hörmәtli Mehriban xanımın rәhbәrlik 

etdiyi Fondun bir çox layihәlәri dә bu istiqamәtә yönәldi. Müqәddәs yerlәr, ziyarәtgahlar, mәscidlәr 

tәmir, bәrpa olunaraq dindarların ixtiyarına verildi. 

Heydәr Əliyev ideyalarının carçısı vә davamçısı olan, mәscidlәr, minarәlәr ucaldan Mehriban xanım 

kilsәlәrә, sinaqoqlara da diqqәt vә qayğı ilә yanaşır. Onlarla türbәlәrin, mәscidlәrin tәmәli qoyulur. 

Azәrbaycanın bütövlük vә azadlıq rәmzi olan Cavad xanın mәzarı üstә mәqbәrәnin ucaldılması, adı deyil 

dә, müqәddәs adı әmәlindә yaşayan Comәrd Qәssabın mәzarı üzәrindә “Comәrd Qәssab” türbәsinin 

yapılması, Peyğәmbәr әleyhissәlamın әshabәsinin uyuduğu Gәncә İmamzadasının vә Gәncәnin maddimәdәniyyәt 

incilәrinin bәrpa etdirilmәsi, Gәncә qalasının darvazasının yaddaşlara qaytarılması, Gәncәnin 

2500 illiyinin tәntәnә ilә qeyd edilmәsi, Gәncә xanlığının bayrağının yenidәn dalğalandırılması, “Cavad 

xan” filminin yaradıcı heyәtinә dәstәk verilmәsi Mehriban xanım Əliyevanın milli dövlәtçilik tariximizin


qızıl sәhifәlәrinә yazılmış xidmәtlәrindәndir. Bu hәm dә sinәsinә Sisianovun oğul vә әr dağı çәkdiyi 

Bәyim xanımın ruhuna ehtiramdır. 

Zamanı gәlәndә silahları kitabların, hәrbçilәri alimlәrin әvәz edәcәyinә inanan Mehriban xanım 

xalqın mәnәvi zәnginliyini onun tarixi keçmişi, milli-mәnәvi dәyәrlәri ilә bağladığındandır ki, sәnәtin 

vә mәdәniyyәtin himayәdarına çevrilir. 2006-cı ildә Azәrbaycan–ABŞ parlamentlәrarası dostluq qrupunun 

rәhbәri kimi Amerikaya sәfәri zamanı Vaşinqton Tekstil Muzeyindә Azәrbaycanın maddi-mәdәniyyәt 

incilәrindәn olan, lakin İran xalçası kimi tәqdim edilәn Şeyx Sәfi xalısının yaranma tarixindәn, onun 

Azәrbaycan xalqı vә dövlәtçilik tarixi ilә bağlı mәqamlarından muzey әmәkdaşına mәlumat verәn 

Mehriban xanım hәqiqәt carçısı, mәnәviyyat elçisi kimi yaddaşlara yazıldı. Onun etiraz sәsi, әslindә, 

“Gülüstan” vә “Türkmәnçay” müqavilәlәr ilә ikiyә parçalanan Azәrbaycanın haqq sәsi idi. Bu sәs 500 

illik tarixi dövlәtçilik әnәnәsi olan Sәfәvilәr dövlәtinin sәsi, incilәri Sankt-Peterburqa, Ermitaja vә 

dünyanın bir çox muzeylәrinә sürgün edilәn Şeyx Sәfi kitabxanasının, Sәfәvilәr sarayının gileyi idi. 

Bu gileyә birdәfәlik son qoymaq, dünyaya fars, ermәni xalıları adında tәqdim olunan sәnәt 

incilәrimizin xalı deyil dә, analarımızın, nәnәlәrimizin hana üzәrindәn gәlәcәyә ünvanladıqları “sevgi 

mәktubları” olduğunu, bu incilәrin sahiblәrininsә azәrbaycanlılığını sübut, onu intizardan xilas üçün 

Xәzәrin әtәyindә, Muğam Mәrkәzi ilә üzbәüz Azәrbaycan Xalçası vә Xalq Tәtbiqi Sәnәti Muzeyinin 

tәmәlini qoydu. Bu hәm dә birinci xanımın Tәbrizdәn, Ərdәbildәn, Savalandan qopub Bakıya gәlәn, “Bir 

gәncin manifesti” romanı ilә Azәrbaycan xalçasına, “Yusif Züleyxa”ya baş qәhrәmanının, Sonanın diliylә 

sahib çıxan “itә ataram, yada satmaram” deyib haray qoparan babası, yazıçı Mir Cәlala övlad, nәvә borcu, 

mәnsub olduğu xalqın yaddaşına sәdaqәt hissi idi. Muzeyә bütün hәyatını Azәrbaycan incilәrinә hәsr 

edәn xalçaçı-rәssam professor Lәtif Kәrimovun adının verilmәsi isә hәyatını milli-mәnәvi dәyәrlәrimizin 

tәdqiqinә vә tәbliğinә hәsr edәn onlarla istedadlı alimә vә sәnәtkara ehtiram idi. 

Bütün varlığı, ruhu, duyğuları ilә Azәrbaycanın, Şәrqin vә türk dünyasının bir parçası olan Mehriban 

xanım bәşәri ideallara sәdaqәt hissi ilә dünya insanı, dünya vәtәndaşıdır! Dinlәrә vә sivilizasiyalararası 

dialoqa töhfәlәri, fikir vә düşüncә azadlığına, insan şәxsiyyәtinә, milli-mәnәvi dәyәrlәrә ehtiramı ilә o, 

hәm dә yeni minillikdә әski dәyәrlәrin hamisi, klassika ilә müasirliyin körpüsüdür! Sivilizasiyalararası 

dialoqda gәnclәrin, elmin vә elm adamlarının, sәnәtin, mәdәniyyәtin rolunu dәyәrlәndirәn Heydәr Əliyev 

7


Fondunun prezidenti Şәrqlә Qәrbin qovuşduğu Azәrbaycanda beynәlxalq konfranslar, forum, sammit, 

simpozium vә festivallar tәşkil edir. 

“UNESCO – Azәrbaycan: gәlәcәyә körpü”, “Azәrbaycan: sivilizasiyalararası dialoqun keçmişi vә 

bugünü”, “Orta әsr әlyazmalarında tibb vә әczaçılıq”, “Gәnclәr svilizasiyalarının alyansı”, “Avropada 

subregional çәrçivәdә savadlılıq problemlәrinә baxış: tәrәfdaşlıq әlaqәlәrinin qurulması vә innovativ 

yanaşmaların tәtbiqinә dәstәk”, “Mәdәniyyәtlәrarası dialoqda qadınların rolunun genişlәndirilmәsi”, 

Azәrbaycan mütәfәkkiri Seyid Yәhya Bakuviyә hәsr olunmuş “Seyid Yәhya Bakuvi: Tolerantlığın 

ifadәsi” konfransları, “Muğam alәmi” Beynәlxalq Festivalı çәrçivәsindә elmi simpozium, “Qloballaşma 

şәraitindә mәdәniyyәtlәrin dialoqu” mövzusunda forum Heydәr Əliyevin milli dövlәtçilik tәliminin, 

beynәlxalq alәmә inteqrasiya istiqamәtindә tutduğu әsas prinsiplәrin davam etdiyini bir daha tәsdiq edir. 

Beynәlxalq münasibәtlәrin, sivilizasiyalı cәmiyyәtin qurulmasında ziyalıya, dünyәvi dәyәrlәr tarixini 

yaradan şәxsiyyәtlәrә daima ehtiram bәslәyәn, onlara milli, dini, siyasi mәnsubiyyәtinә görә deyil, 

istedadına görә dәyәr verәn Heydәr Əliyev “Görkәmli şәxsiyyәtlәr xalqın zәkasını, elmini, mәdәniyyәtini, 

mәnәviyyatını dünyaya nümayiş etdirir” nidası ilә bәşәri dәyәrlәrә xidmәtdә bulunan hәr bir tarixi 

şәxsiyyәtә, ziyalıya, sәnәtkara ehtiram nümayiş etdirdi. İllәrlә yaranan, formalaşan, yaddaşdan-yaddaşa 

ötürülәn sәnәt incilәrinә diqqәtlә yanaşan Heydәr Əliyev Fondunun gerçәklәşdirdiyi genişmiqyaslı 

layihәlәr içәrisindә sәnәt, mәdәniyyәt, incәsәnәt faktına özәl münasibәt dә, şübhәsiz ki, Fondun adını 

daşıdığı şәxsiyyәtә, onun duyğu vә düşüncәlәrinә diqqәt, ehtiram әlamәtidir. 

Sivilizasiyaların, mәdәniyyәtlәrin, dinlәrin, mәnәvi dәyәrlәrin dialoquna bu gün daha çox ehtiyac 

duyan dünya sanki yenidәn xeyirlә şәrin, yaxşı ilә pisin, işıqla qaranlığın mücadilәsindәdir. Soyuq vә 

isti müharibәnin Yer üzünü cәnginә aldığı bir dövrdә qloballaşan dünyada indi tәkcә silahlar döyüşmür. 

Mәdәniyyәtlәr, sivilizasiyalar üz-üzә gәlir. Qılıncını qınından sıyıran dünyanı isә ancaq düşünәn beyinlәr, 

әdalәtә tapınan ictimai-siyasi xadimlәr, silahların dil açdığı masalarda kitabların, sәnәtin vә sәnәtkarların 

dili ilә düşünüb danışmaq istedadı olan liderlәr xilas edәcәk. 

Dünyada qüdrәtli şәxsiyyәtlәrin adını daşıyan Fondlar çoxdur. Onların vasitәsilә xeyriyyә aksiyaları 

keçirilir, sәnәt, mәdәniyyәt himayә olunur. Osmanlı sultanlarının, xatunlarının qurduğu vәqflәr, Nobel 

Fondu, Tereza Ana Fondu, İhsan Doğramacı fondu mәşhur fondlardandır. Vә bunların hәr biri bәlli bir 

müddәt, daha doğrusu uzun illәr әrzindәki fәaliyyәtlәri ilә cahanda sülhә, sabitliyә, әmin-amanlığa, 

xeyriyyәçilik mәqsәdlәri ilә tәşkil olunan tәdbirlәrә töhfәlәr verib. 

Görkәmli siyasi xadim Heydәr Əliyevin Azәrbaycanın sosial-iqtisadi, mәdәni inkişafını, sivilizasiyalı 

cәmiyyәtә inteqrasiyası, xalqımızın minillәr boyu yaratdığı, yaşatdığı dәyәrlәrin qorunması, maddi 

rifahının yaxşılaşması naminә müәyyәn etdiyi, işlәyib hazırladığı siyasәtin öyrәnilmәsinә, tәbliğinә vә 

bu ideyaların hәyata keçirilmәsinә dәstәk vermәk, ölkәnin tәrәqqisi naminә milli liderin zәngin irsindәn 

bәhrәlәnәrәk genişmiqyaslı proqram vә layihәlәrin gerçәklәşmәsinә çalışan, elm, tәhsil, mәdәniyyәt, 

sәhiyyә, idman, ekologiya ilә bağlı silsilә tәdbirlәr reallaşdıran, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanlara әl 

tutan, “insanların yaradıcı” potensialının, bilik vә bacarığının nümayişinә, inkişafına, Azәrbaycan 

mәdәniyyәtinin geniş tәbliği, sağlam mәnәvi dәyәrlәrin qorunması ilә bağlı atılan hәr bir addıma, görülәn 

hәr bir uğurlu layihәyә dәstәk verәn, uşaq vә gәnclәrin maariflәnmәsi, mükәmmәl bir şәxsiyyәt, vәtәndaş 

kimi formalaşmasına, vәtәnimizin beynәlxalq nüfuzunun artmasına, Azәrbaycan hәqiqәtlәrinin dünyaya 

çatdırılmasına, respublikamızın elm, tәhsil, mәdәniyyәt xadimlәrinin, ziyalıların xarici ölkәlәrin tәhsil 

vә elmi mәrkәzlәri ilә әlaqәlәrinin möhkәmlәnmәsinә, uşaq müәssisәlәrinin, sәhiyyә obyektlәrinin infrastrukturunun 

qurulmasına, ekologiya sahәsindә mühüm tәdqiqatların vә layihәlәrin dәstәklәnmәsinә, 

ölkәmizdә vә ondan kәnarda aktual mövzulara dair konfrans vә simpoziumların, yaradıcı gәnclәrin vә 

incәsәnәt xadimlәrinin sәrgilәrinin tәşkilinә, dini tolerantlığın bәrqәrar olmasına, vәtәndaş cәmiyyәti 

quruculuğuna, qloballaşan dünyaya inteqrasiya prosesindә milli-mәnәvi dәyәrlәrin qorunub saxlanmasına 

dәstәk vermәk kimi müqәddәs missiyanı öz üzәrinә götürәn Heydәr Əliyev Fondu vә onun hörmәtli 

rәhbәri, UNESCO vә ISESCO-nun xoşmәramlı sәfiri, millәt vәkili Mehriban xanım Əliyeva tarix üçün 

o qәdәr dә böyük olmayan on ildә sübut etdi ki, qısa vaxt, zaman kәsiyindә dә milli vә bәşәri dәyәrlәrә 

misilsiz töhfәlәr vermәk, möhtәşәm uğurlar, nailiyyәtlәr әldә etmәk mümkündür! 

8


О ДИАЛОГЕ КУЛЬТУР И КУЛЬТУРЕ 

ДИАЛОГА 

Ильхам Мамедзаде , 

д.ф.н., Директор Института Философии и Права НАНА 

Диалог культур и культура диалога – это 

единство теории и практики. Это единство 

в нашей стране наиболее выпукло 

прослеживается в многогранной деятельности многоуважаемой 

первой леди Азербайджана, Президента 

Фонда Гейдара Алиева, посла доброй воли 

ЮНЕСКО, ООН, ОИК, ИСЕСКО Мехрибан- ханум 

Алиевой. Она стала инициатором проведения в Азербайджане 

Форумов по диалогу культур, обратила внимание 

на значимость не только научных, философских 

исследований данной проблемы, но и значимость их 

влияния на общество, культуру общества и мира. 

В условиях глобализации стала ощущаться потребность 

в идеях, гуманизирующих общественные 

практики. Культура, гражданское общество и просвещение 

в таком контексте оказываются основными 

коммуникациями, воздействующими и на сознание, 

и на поведение. Эта триада, как мы понимаем, обращаясь 

к деятельности, выступлениям Мехрибанханум 

Алиевой, может быть соединена только с помощью конкретных действий, гуманитарных акций, 

освященных пониманием того, что между ними должен быть установлен диалог. Диалог культур, таким 

образом, в деятельности должен быть направлен не только вовне – диалог между культурами и глобальная 

этика, но и диалог внутри конкретной культуры, между прошлым и настоящим, между обществом и индивидом. 

И, конечно, хотелось бы, подчеркнуть, что многое во внимании к проблеме диалога культур и культуры 

диалога, действиям по расширению пространства диалога в стране и в мире связано с тем, что Мехрибанханум 

Алиева – философ, глубоко и остро ощущающий основную нравственно-преобразующую миссию 

философии. 

Теперь о диалоге культур и культуре диалога, их взаимосвязях много размышляют в стране и в мире, 

и все же многое все еще требует анализа и уточнений. Нам представляется наиболее важным разобраться 

в следующих вопросах: во-первых, культура диалога и диалог культур – это проблема философская. Наличие 

в диалоге лингвистических, социологических, праксеологических и иных аспектов не снимает ее 

философичности, более того, без формулирования в некотором смысле метафизического единства диалога 

и культуры, все остальные аспекты не будут действенными. Отсюда вытекает необходимость обосновать 

первичность выяснения философской основы, предусловий диалога культур как понимания ценности процесса 

цивильного общения культур. Во-вторых, первичность философской основы, того, что мы назвали 

предусловиями, обуславливает центрирование диалога вокруг персоны философа, не философа, как формального 

представителя профессии, а личности, способной осмыслить всю целостность процесса, всю 

значимость взаимодействия культур для их развития. И, наконец, интерес к проблеме диалога должен 

предполагать, что после попыток разобраться, понять и объяснить проблему, следует затем перейти к активной 

деятельности с тем, чтобы в мире стало больше добра, толерантности и взаимопонимания. Иначе 

говоря, необходимо искать пути не только теоретического воздействия на мир. 

Теперь о том, почему диалог культур – это философская проблема. Размышления по поводу этого тезиса 

могут и должны идти по двум направлениям. Иными словами, речь идет о двух его составляющих: 

историко-философской и, собственно философской. Кто-то из философов будет утверждать, что история 

философии и есть вся философия. Но в контексте этого тезиса, это не совсем так. Хотя связи между философией 

и историей философии несомненно значимы, но не менее важным является логико-методологический 

аспект философии. 

Тут можно было бы вспомнить Сократа, Платона и Аристотеля. Их тексты есть необходимая часть не 

только истории философии, но и логики (методологии). Прошлое для философии – это не только история, 

вычленить в прошлом настоящее – сложнейшая логико-методологическая задача. Многие западные фило- 

9

10 


софы, к примеру, тот же М.Хайдеггер считали и считают, что древнегреческая философия – эта неотъемлемая 

часть западной философии, но меньше известно, что средневековая мусульманская философия (Аль- 

Фараби и др.) также основывается на древнегреческой философии. На наш взгляд тут значимо будет сравнить, 

что и как из древнегреческой философии вынесли современные философии, есть ли в этом наследии 

общее. И размышления в этом контексте будут интересны и познавательны любому философу. Но что-то 

мешает в современную эпоху размышлять об этой проблеме. На наш взгляд, надо понять «повестку дня» 

(перефразировав М.Фуко), в которой диалог культур стал процессом, перестав быть для многих текстом, а 

глобализация включила в него весь мир (мировая сеть). И дело не в том, что этот процесс помогает сохранить 

различия или нивелирует их. Он уже идет и меняет этот мир. К диалогу, таким образом, подталкивает 

глобализация, несмотря на всю ее противоречивость. 

Мировая сеть есть постоянно ведущийся диалог представителей различных культур. Но анализ того 

диалога, который идет в сети, свидетельствует о том, что идет процесс становления новых противоречий: 

между теми, кто расположен к диалогу и теми, кто общение воспринимает исключительно как диктат или 

подчинение. То есть, сам интернет не спасает от диктата. Имеется и межпоколенческий аспект, так как 

старшие поколения менее активны в сети, труднее вступают в диалог, даже если вовлечены в сеть, а молодые 

легче подпадают под влияние «массовой культуры». Это свидетельство того, что диалогу культур в 

интернете не хватает личностно-нравственных начал, что любой диалог при всей своей позитивности нуждается 

в индивидуальной культуре участника, в развитии его общей и нравственной культуры. Здесь не 

достаточно упований на то, что уровень культуры человека уже привел к диалогу в интернете. Свое своеобразие 

в эти противоречия вносит увеличивающийся поток миграции и иммиграции в эпоху глобализации, 

проблемы диаспор. Они включены в культуру, в культурный процесс тех, кто остался на Родине, но они 

включены в этот процесс и на новой родине. Этот момент представляет собой серьезный фактор в процессе 

диалога культур, он может иметь как деструктивное, так и позитивное воздействие, в любом случае его 

следует изучать и учитывать. Упор в перечислении противоречий мы сделали на факторах, имеющих отношение 

к информационным технологиям, но немало проблем с диалогом культур в классическом смысле 

и среди остальных людей, не охваченных мировой сетью, тяготеющих к традиционным культурам, которых 

немало во всех обществах, в том числе и многосоставных по культуре. Можно и дальше пойти по пути 

перечисления противоречий в сфере диалога культур и это, вполне возможно, будет интересно многим. Но 

задача лежит, на наш взгляд, в другой плоскости, а именно, что может сделать философия в анализе, в позитивном 

влиянии на процесс взаимодействия культур. Вышеперечисленные противоречия изучаются в 

той или иной плоскости и социологами, и политологами, и психологами, и по сравнению с философами у 

них больше конкретики, их выводы проще понимаются, но и сомнения они вызывают чаще. Какова задача 

и функции философии в этом вопросе – это проблема для философского сообщества всех стран и культур, 

но она важна для многих. Тут следует подчеркнуть, что дело, перефразируя Р.Рорти, не в чистоте профессиональных 

линий, а в необходимости философии. Она, хотя и имеет национальный характер, тем не 

менее, универсальна, философия объединяет людей. При всех различных трактовках ее истории, истории 

в целом она имеет общий фундамент – древнегреческую философию, логику и этику. Сократ, Платон и 

Аристотель слишком значимы для философов всех культур и это не просто слова, так как они значимы для 

всех наук в целом. Их философия может стать одной из основ сегодняшнего диалога культур и культуры 

диалога. Но необходимо, чтобы современный философ сам хотел бы диалога, понимал бы его значимость 

для развития культуры, общества и личности. Признаем, что это желание фиксируется не всегда и не у 

всех. Диалог философов различных стран, таким образом, обязательно должен выйти за рамки философии, 

за рамки воздействия на ученое сообщество, стать основой глобальной культуры. 

Социологические, политологические и прочие данные о диалоге культур фиксируют особенности тех, 

кто вступает в диалог, но не дают нам ответ на вопрос, каково его качество и что есть культура диалога. 

Имеется много определений и пониманий культуры, объединяющей людей различных культур. Но признаем, 

что существует представление о культуре, разделяющей миры, нации, слои и классы, старающейся 

провести разделительные линии. Мы предполагаем, что философы, как минимум знающие древнегреческую 

философию, понимают, независимо от того, где живут и работают, о чем идет речь. Строго говоря, 

речь идет о поиске меры между универсальным и частным в содержании любой культуры. Отметим и то, 

что коль имеется информация, поставляемая другими науками о взаимодействии культур, о противоречиях 

процессов ассимиляции и интеграции, так называемой оборотной (изнаночной) стороне диалога культур, 

то понятно, что надо что-то делать с этой информацией из разных сфер, как-то ее отбирать, обрабатывать 

историко-философски и философско-исторически. Это необходимо не только для жизнеспособности культур, 

но и для развития обществ. Нередко сегодня философы пишут о междисциплинарном подходе, о фи-


лософии как его языке. И, на наш взгляд, это еще один аспект актуальности философии для диалога культур 

и продвижения культуры диалога. Хотелось в этом контексте отметить еще один аспект актуальности философии 

для диалога. Она должна обозначить свое отношение к активно обсуждаемым вопросам выбора 

путей национального развития, модернизации, культурной политики. Как правило, в политико-социологической 

литературе, в масс-медиа ассимиляция противопоставляется мультикультурализму, имеется как 

позитивное, так и негативное отношение к тому, как государство участвует в вопросах национального развития. 

Известно, к примеру, что в различных этнокультурологиях, этносоциологиях более или менее четко 

вычленены три пути развития национальной культуры, понимания национальной культурной идентичности. 

Гомогенная культура как результат многовековой ассимиляции, теория «плавильного котла» (смешение 

всех и вся в рамках «новой» американской нации) и национальная культура как результат межэтнического 

(национального) смешения с сохранением приоритета ведущего этноса или нации. Хотим подчеркнуть, 

что философия, к примеру, М. Фуко, утверждает неизбежность элементов мультикультурализма в развитии 

любой национальной культуры. В своем курсе лекций, прочитанных в Коллеж де Франс в 1975-1976 учебном 

году (СПб «Наука» 2005) он пишет о мультикультурных основаниях, так называемых гомогенных европейских 

обществах. К примеру, известно, что значительная часть французского общества напугана 

влиянием арабо-французов на французскую культуру, и их резко выраженным нежеланием стать ее неразрывной 

частью, оставаясь ее гражданами. Но были времена, когда они боялись немцев, потом евреев, но 

все они, будучи гражданами Франции, стали неотъемлемой частью французской культуры. Так может они 

напрасно боятся мусульман - граждан своей страны? И эта боязнь не означает «смерти мультикультурализма», 

напротив, предполагает, что эти проблемы должны быть преодолены культурой, просвещением, диалогом. В 

Азербайджане эти вопросы всегда находятся в центре общественного и государственного внимания. Мультикультурализм 

и толерантность поддерживаются как со стороны государства, так и со стороны общества. 

Как отмечалось выше, диалог культур может рассматриваться в трех ипостасях: диалог конкретных 

культур, диалог внутри культуры и диалог как общая установка (глобальный диалог). На наш взгляд, многое 

зависит от отношения личности к диалогу, именно, она (личность) обеспечивает развитие каждой из 

культур, готовность ее в условиях глобализации воспринять открытость, толерантность, но одновременно 

и самобытную идентичность. Именно с конкретного человека, с его соответствующего воспитания и обучения, 

начинается позитивное отношение к диалогу культур. Внутрикультурный диалог не означает подгонку 

культуры, а понимание культуры, как открытой, а не закрытой, замкнутой системы, хотя понимаю 

условность этого понятия для культуры. Внутрикультурный диалог предполагает рассмотрение любой самобытной 

культуры как результат синтеза, диалога, заимствования различных моделей, образцов, пониманий. 

Надо признать, что это требует пересмотра того вклада в культуру, который был когда-то выброшен 

за ненадобностью. Становится актуальной проблема истории в культуре, умение выделить то, что в прошлом 

работало на диалог. В истории у многих народов нередко господствует монологичный взгляд, когда 

культура «чужого» как бы существует, ее воздействие не учитывается. Есть проблема и воспитания патриотизма 

с помощью истории, где процесс формирования «своей культуры» подается объективно, проверяется 

и перепроверяется, а не принимается как нечто устоявшееся. Есть проблема и с «базисом или ядром» 

культуры, то есть набором ценностей, которые определяют некий ценностный «неизменяемый», как представляется, 

монолит, обуславливающий ту или иную национальную культуру. Укажем на то, что история 

культуры США ориентирована на англосаксонскость, Европа и Запад европоцентричны и т.д. Их за это 

часто критикуют, но сводятся ли они исключительно к европоцентризму? На этих отношениях, как правило, 

возводится понятие менталитета. Такая ориентированность присуща также пониманию и всех остальных 

культур. С этими вопросами связана и проблема взаимосвязи или рассогласованности материальной и духовной 

культуры. Нередко философы разделяют их, и духовную культуру рассматривают, как не воспринимающую 

диалог. Иногда мы слышим, что «мудрецы» не принимают диалога, а религии не способны к 

нему, так как они являются универсальным проектом, отрицающим иные проекты. Насколько верны эти 

утверждения? В Азербайджане ищут им альтернативу и успешно находят в диалоге конфессий. 

Одного перечисления проблем и противоречий в сфере диалога культур и культуры диалога оказывается 

достаточным, что понять высокую эффективность, многогранность, цельность гуманистической 

деятельности многоуважаемой Мехрибан ханум Алиевой при всесторонней поддержке Президента Азербайджана 

Ильхама Алиева, способствующей позитивным изменениям как Азербайджана, так и мира. 

11


AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞININ 

DÜNƏNİ VƏ BUGÜNÜ 

Muxtar İMANOV, 

AMEA-nın müxbir üzvü, 

Folklor İnstitutunun direktoru 

Azәrbaycan folklorşünaslığının dünәni çox da 

uzaq keçmişlәrә gedib çıxmır, çünki 

folklorşünaslıq hәm dünyada, hәm dә bizdә 

qismәn cavan elm sahәlәrindәn biridir. Avropada XVIII 

әsrin sonu, XIX әsrin әvvәllәrindәn formalaşmağa başlayan 

folklorşünaslığın bizdәki yaranma tarixi XIX әsrin sonları, 

XX әsrin әvvәllәrinә tәsadüf edir. Avropada olduğu kimi, 

bizdә dә folklorşünaslıq, әsasәn, folklor mәtnlәrinin top - 

lanmasından, tәrtib vә nәşr olunmasından, nәşr olunmuş 

mәtnlәrә elmi münasibәt bildirilmәsindәn başlayır. Düzdür, 

XVI-XVIII әsrlәrә aid müxtәlif әlyazmalarda xalq 

әdәbiyyatı nümunәlәrinә rast gәlmәk olur, lakin folklorşünas 

P.Əfәndiyevin dә qeyd etdiyi kimi, “XVI-XVIII әsrlәrdә 

xalq әdәbiyyatımızın yazıya alınması… daha çox kortәbii 

xarakter daşıyır” (1, 33-34). Azәrbaycan folkloruna 

münasibәtdә әvvәlki dövrlәrdәn XIX әsrin başlıca fәrqi xalq 

әdәbiyyatı nümunәlәrinin az-çox sistemli yazıya 

alınmasında vә araşdırılmasında özünü göstәrir. 

“Azәrbaycan dilindә folklor materiallarından ibarәt irihәcmli ilk әlyazma” (1, 37) mәhz XIX әsrin әvvәlindә – 1804- 

cü ildә meydana çıxır. Əndәlib Qaracadağinin hazırladığı bu әlyazma o dövrkü vә o dövrә qәdәrki bir çox әlyazmalardan 

fәrqli olaraq, “tam folklor örnәklәri” (1, 687) әsasında tәrtib edilir. Şimali Azәrbaycanın Rusiya tәrkibinә daxil 

edilmәsindәn sonra Rusiya vә Avropa ilә elmi-mәdәni әlaqәlәrin genişlәnmәsi folklor materiallarının toplanıb nәşr 

olunması işinә әsaslı tәsir göstәrir. O vaxt Tiflisdә rus dilindә nәşrә başlayan “Тифлисские ведомости”, “Кавказ”, 

“Кавказский вестник”, “Новое обозрение”, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа” 

kimi qәzet vә jurnallarda Qafqazın digәr xalqları ilә yanaşı, Azәrbaycan türklәrinin dә folklor vә etnoqrafiyasına dair 

materiallar çap olunur. XIX әsrin ikinci yarısında Azәrbaycan türkcәsindә nәşr olunan “Əkinçi” vә “Kәşkül” qәzetlәri 

öz sәhifәlәrindә şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinә müәyyәn qәdәr yer ayırır. XIX әsr Azәrbaycan maarifçilik 

hәrәkatının başında duran M.F.Axundzadә vә H.Zәrdabi kimi ziyalıların xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinin toplanması işi 

ilә dә mәşğul olması xüsusәn (M.Axundzadәnin bayatılar, H.Zәrdabinin xalq mahnıları toplaması) o dövrdә folklora 

diqqәtin nә qәdәr artdığını göstәrәn faktlardan sayıla bilәr. Sәciyyәvi faktlar sırasında o da qeyd oluna bilәr ki, folklor 

nümunәlәrindәn ibarәt ilk kitabımızın vә folklorla bağlı ilk ciddi elmi mәqalәmizin işıq üzü görmәsi dә mәhz XIX 

әsrә tәsadüf edir. 1848-ci ildә Mirzә Kazım bәy Sankt-Peterburqun “Северное обозрение” mәcmuәsindә “Firdovsi 

әsәrlәrindә fars әsatiri” adlı sanballı mәqalә çap etdirir. XIX әsrin 80-90-cı illәrindә Tiflisdә çıxan rusdilli qәzet vә jurnallarda 

F.Köçәrli, T.Bayramәlibәyov, E.Sultanov, H.Vәzirov, M.Mahmudbәyov vә b. maarifçilәrin folklora aid 

müxtәlif mәqalәlәri dәrc edilir. 1899-cu ildә Mәmmәdvәli Qәmәrli İrәvanda “Atalar sözü” kitabını çap etdirir. 

Maraqlıdır ki, dәrsliklәrdә xalq әdәbiyyatı nümunәlәrindәn istifadә әnәnәsi dә mәhz XIX әsrdәn başlayır. 1852-ci ildә 

M.Ş.Vazehin İ.Qriqoryevlә birgә hazırladığı “Kitabi-türki” dәrsliyi, 1882-ci ildә A.O.Çernyayevskinin “Vәtәn dili” 

dәrsliyinin I hissәsi, 1888-ci ildә hәmin müәllifin Sәfәrәli bәy Vәlibәyovla birgә hazırladığı “Vәtәn dili” dәrsliyinin 

II hissәsi, 1898-ci ildә Rәşid bәy Əfәndiyevin “Uşaq bağçası” dәrsliyi meydana çıxır. Toplama, nәşr vә tәdqiqlә bağlı 

olaraq ümumi şәkildә xatırlatdığımız bütün bu faktlar Azәrbaycan folklorşünaslığının ilk rüşeymlәrinin XIX әsrdә, 

xüsusәn hәmin әsrin sonlarında yaranmasını göstәrәn faktlardır. 

İlk rüşeymlәri XIX әsrin sonlarında yaranan Azәrbaycan folklorşünaslığının tәşәkkül dövrünü XX әsrin әvvәllәrinә 

aid etmәk, bizcә, daha doğru olar. XX әsrin әvvәllәrindә müzakirә vә mübahisәlәrin әsas mövzularından olan ana dili 

mәsәlәsi folklora diqqәti xüsusi olaraq artırırdı. “Ana dilindә necә yazmaq lazımdır” sualı qarşısında qalan әdiblәrimiz 

istәr-istәmәz el әdәbiyyatına üz tutmalı, folklor nümunәlәrindә ifadәsini tapan xalq dilini әn mötәbәr örnәk kimi qәbul 

etmәli olurdular. Tәsadüfi deyil ki, el әdәbiyyatı nümunәlәrinә geniş yer verәn dәrslik, qiraәt kitabları, mәtbuat 

orqanlarının sayı vә sanbalı XX әsrin әvvәllәrindә xeyli miqdarda artır, “Bәsirәtül-әtfal” (1901), “Birinci il” (1907), 

12


“Nәsihәtül-әtfal” (1907), “İkinci il” (1908), “Yeni mәktәb” (1909) vә s. kimi dәrsliklәr, “Hәdiyyeyi-sibyan” (1901), 

“Kitabi-xәzainül-әtfal” (1902), “Qaçaq oğul” (1910), “Balalara hәdiyyә” (1912), “Mәclis yaraşığı” (1917) vә s. kimi 

müstәqil oxu kitabları, “Dәbistan” (1906-1908), “Mәktәb” (1911-1920) kimi uşaq jurnalları meydana çıxır. “Türkün 

ana dilindә” yazmağı özünün başlıca mәramlarından biri sayan vә xalq әdәbiyyatından yaradıcı şәkildә bәhrәlәnәn 

“Molla Nәsrәddin” jurnalı mәtbuatda yeni bir xәttin әsasını qoyur. “Molla Nәsrәddin” әnәnәsi üstündә yaranan 

“Kәlniyyәt”, “Arı” vә “Tuti” jurnalları el әdәbiyyatının әsas qida mәnbәlәrindәn birinә çevrilir. Folklor nümunәlәrini 

әks etdirәn kitabların nәşr olunması işi XX әsrin әvvәllәrindә vüsәt alır, “Türk nәğmәlәrinin mәcmuәsi” (H.Zәrdabi), 

“Şeyx Bәhlul. Lәtifәlәr” (Ə.Müznib), “Nağıllar mәcmuәsi”, “Aşıq Qәrib”, “Kәrәm ilә Əsli”, “Saleh vә Valeh” 

(X.Babayeva), “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qayınana-gәlin sözlәri” (M.A.Abbaszadә), “Nәğmә vә şikәstә” 

(C.Bünyadzadә), “Gülmәli nağıllar” (A.Gәraybәyov), “Koroğlu” (R.Zәki), “Əsgәr nәğmәlәri” (D.Əbdürrәhman), 

“Mahnılar”, “Milli nәğmәlәr” vә s. kimi kitablar 1901-1919-cu illәr arasında işıq üzü görür. Folklora dair elmi-nәzәri 

mәqalәlәrin yazılması vә nәşr olunması XX әsrin әvvәllәrindә daha çox müşahidә edilir. Görkәmli әdәbiyyatşünas 

F.Köçәrlinin xalq әdәbiyyatına hәsr edilmiş mәqalәlәri daha çox bu dövrә tәsadüf edir. “Folkloru yazılı әdәbiyyatın 

bünövrәsi sayan F.Köçәrli eyni zamanda bu iki yaradıcılıq sahәsi arasındakı sәciyyәvi xüsusiyyәtlәri şәrh edir. 

Ədәbiyyatşünas-alimin şifahi әdәbiyyatın bir sıra ümumi mәsәlәlәri ilә yanaşı, ayrı-ayrı janrları – sayaçı sözlәri, aşıq 

şeiri vә onun nümayәndәlәri, xalq lәtifәlәri… nağıllar, atalar sözü vә mәsәllәr barәdәki mülahizәlәri dә nәzәri baxımdan 

xüsusi maraq doğurur” (2, 690-691). XX әsrin әvvәllәrindә folklora dair elmi mülahizәlәr F.Köçәrli ilә yanaşı, 

S.Hüseyn, N.Nәrimanov, A.Şaiq, R.Əfәndiyev vә b. ziyalıların da mәqalәlәrindә öz әksini tapır. 

Özünü fәhlә-kәndli dövlәti elan edәn Sovet hökumәti xalq әdәbiyyatına mәqsәdyönlü diqqәt vә qayğını 

mәdәniyyәt sahәsindәki ideoloji işin tәrkib hissәsinә çevirir. Azәrbaycan türklәrinin maddi vә mәnәvi mәdәniyyәt 

abidәlәrinin mәhz sovet ideologiyasına uyğun şәkildә öyrәnilib üzә çıxarılması mәqsәdilә Rusiyadan Azәrbaycana 

N.Y.Marr, İ.İ.Meşşaninov, V.V.Qordlevski, B.B.Bartold, V.M.Sısoyev, A.V.Baqri, İ.N.Aşmarin, A.N.Samoyloviç kimi 

tanınmış şәrqşünaslar gәlir. 1923-cü ildә yaranan Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәtinә hәmin şәrqşünaslardan 

biri – A.N.Samoyloviç rәhbәrlik edir. Azәrbaycanın S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, M.Quliyev, D.Bünyadzadә, 

Q.Musabәyov, S.M.Əfәn diyev, Ü.Hacıbәyli, H.Zeynallı, V.Xuluflu, T.Şahbazi, C.Mәmmәdquluzadә, Ə.Haqverdiyev, 

S.M.Qәni zadә, H.Cәbiyev kimi görkәmli dövlәt vә mәdәniyyәt xadimlәri Cәmiyyәtin tәrkibinә daxil olurlar. 

Azәrbaycan Mәrkәzi İcraiyyә Komitәsinin nәzdindә fәaliyyәt göstәrәn Cәmiyyәtin Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ, Şәki 

vә Gәncәdә filialları yaranır. Cәmiyyәt tarix vә etnoqrafiya, tәbiyyat, iqtisadiyyat adlı üç şöbә әsasında fәaliyyәt 

göstәrir. Tarix vә etnoqrafiya şöbәsinin ayrı-ayrı bölgәlәrә göndәrdiyi ekspedisiyalar nәticәsindә digәr materiallarla 

yanaşı, zәngin folklor nümunәlәri dә әldә edilir. Hәmin nümunәlәr barәdә Cәmiyyәtin Azәrbaycan türkcәsi vә rusca 

çıxan “Xәbәrlәr”indә mәlumat vә şәrhlәr verilir. “Maarif vә mәdәniyyәt”, “Maarif işçisi”, “Dan ulduzu”, “Azәrbaycanı 

öyrәnmә yolu” jurnallarında, “Kommunist”, “Yeni yol”, “Azәrbaycan kolxozçusu” qәzetlәrindә el әdәbiyyatından 

örnәklәr çap olunur. Azәrbaycanı tәdqiq vә tәtәbbö cәmiyyәtinin tәşәbbüsü ilә SMOMPK mәcmuәsinin redaktoru 

L.Q.Lopatinskinin arxivi Tiflisdәn Bakıya gәtirilir. Arxiv materiallarını A.Sübhanverdixanov sistemlәşdirir. A.V.Baqri 

hәmin materiallar әsasında 1930-cu ildә rus dilindә 3 cilddәn ibarәt “Azәrbaycan vә qonşu ölkәlәrin folkloru” adlı 

kitab çap etdirir. 

XX әsrin 20-30-cu illәrindә folklorun toplanıb nәşr olunması işi hansı cәhәtlәrinә görә daha çox fәrqlәnir? 

Folklorşünas P.Əfәndiyev bu suala belә cavab verir: “Cәsarәtlә deyә bilәrik ki, 1920-35-ci illәrdә toplanan vә nәşr 

edilәn folklor nümunәlәri heç bir zamanda olmadığı qәdәr sәmimi, tәbii vә etibarlıdır. Nә üçün? XIX әsrdә bizim folklorumuz, 

әsasәn, rus mәtbuatında çap olunub. Zәngin dilә, poetikaya, milli ifadә çalarlarına malik olan şifahi xalq 

әdәbiyyatımız rus dilinә tәrcümә olunarkәn onun milli koloritinә zәrbә dәymişdir. 1930-cu illәrin sonlarında isә 

toplanan folklor materiallarına repressiya, vulqar sosiologizm öz möhürünü vurmuşdur. Bütün bunlara görә dә bәhs 

etdiyimiz dövrdә tәbii qaynaqlardan alınmış mәnәvi sәrvәtimizә xüsusi bir qayğı ilә yanaşmalıyıq” (1, 65-66). XX 

әsrin 20-30-cu illәrindә toplanan folklor nümunәlәrinin “etibarlı” mәnbә dәyәri qazanmasının başlıca sәbәblәrindәn 

biri o dövrdә toplama işi ilә H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, H.Əlizadә kimi әdәbiyyatşünasların ardıcıl, sistemli vә 

geniş miqyasda mәşğul olmasıdır. 

Aydın tәsәvvür yaransın deyә dövrün toplama-tәrtib işlәrindәn bәzilәrini xatırlatmaq yerinә düşәr: H.Zeynallı. 

“Azәrbaycan atalar sözü” (1926); H.Zeynallı. “Azәrbaycan tapmacaları” (1928); V.Xuluflu. “Koroğlu dastanından iki 

qol” (1927); V.Xuluflu. “El aşıqları”(1927); V.Xuluflu. “Tapmacalar” (1928); S.Mümtaz. “Aşıq Abdulla” (1927); 

S.Mümtaz. “El şairlәri”. 2 cilddә (1927-1928); H.Əlizadә. “Azәrbaycan el әdәbiyyatı” (1929); H.Əlizadә. “Dastanlar 

vә nağıllar” (1937); H.Əlizadә. “Aşıqlar. Aşıq Əlәsgәr”. Hüseyn Bozalqanlı. “Aşıq Əsәd”. 2 cilddә (1929); H.Əlizadә. 

“Bayatılar” (1938); H.Əlizadә. “Koroğlu” (1941). Toplama işi ilә mәşğul olan H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz kimi 

13

14 


folklorşünaslar dövri mәtbuatda folklorşünaslığın müxtәlif problemlәrinә hәsr olunmuş mәqalәlәr çap etdirirlәr. 

Folklorşünaslığa aid mәtbu mәqalәlәrin müәlliflәri sırasında Y.V.Çәmәnzәminli, Ə.Abid, B.Çobanzadә, Ə.Nazim, 

S.Əfәn diyev vә b. әdib vә әdәbiyyatşünasların adlarına da rast gәlirik. Adları çәkilәn müәlliflәrin mәqalәlәri mövzu 

vә problematikasına, mәsәlәlәrә yanaşma tәrzinә vә sәviyyәsinә görә Azәrbaycan folklorunun formalaşmasında mühüm 

rol oynayır. 

20-30-cu illәrdә Azәrbaycan folklorunun elmi tәşkilatlar sәviyyәsindә öyrәnilmәsi işin sәmәrәliliyini kifayәt qәdәr 

artırır. 1929-cu ildә Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәti әsasında Azәrbaycan Dövlәt Elmi-Tәdqiqat İnstitutu 

yaradıldıqdan sonra onun tәrkibindәki Dil, Ədәbiyyat, İncәsәnәt Bölmәsinin nәzdindә Folklor seksiyası tәşkil olunur. 

Bölmәyә bir müddәt folklorşünas Vәli Xuluflu, bölmәnin Folklor seksiyasına Baba Əsgәrov rәhbәrlik edirlәr. SSRİ 

Elmlәr Akademiyasının Zaqafqaziya Filialının (Az.OZFAN) fәaliyyәt göstәrdiyi dövrdә orada Şifahi әdәbiyyat 

seksiyası (rәhbәri H.Zeynallı) yaradılır. 1935-ci ildә yaradılan SSRİ EA Azәrbaycan Filialının fәaliyyәti dövründә isә 

Dil vә Ədәbiyyat İnstitutu daxilindә xüsusi Folklor sektoru (rәhbәrlәri H.Zeynallı, sonra Z.Zakirov, daha sonra 

A.Avadyayev) yaradılır. 1920-30-cu illәrdә hәmin qurumların fәaliyyәti nәticәsindә Azәrbaycan folklorunun 

toplanması, tәdqiqi vә nәşri sahәsindә xeyli iş görülür. 

1937-ci ildәn sonra Azәrbaycan folklorşünaslığının böyük bir nәslinin (S.Mümtaz, Ə.Abid, V.Xuluflu, H.Zeynallı, 

H.Əlizadә vә b.) repressiyalara mәruz qalması ilә (әksәriyyәti güllәlәnib) milli folklorun tәdqiqinә vә bu sahәdә elmitәşkilati 

fәaliyyәtә böyük zәrbә vurulsa da, Folklor sektoru 1939-cu ildәn etibarәn o vaxt yeni yaradılan Nizami Gәncәvi 

adına Ədәbiyyat İnstitutunun üç şöbәsindәn biri kimi fәaliyyәtini davam etdirir. 

XX әsrin 20-30-cu illәrindә folklorun xüsusi elmi qurumlar sәviyyәsindә tәdqiq edilmәsi folklorşünaslıq sahәsindә 

tәmәl prinsiplәri müәyyәnlәşdirmәk, “folklor nәdir vә necә öyrәnilmәlidir” kimi suallara cavab vermәk zәrurәtini 

ortaya çıxarırdı. Əlbәttә, XIX әsrin sonlarından etibarәn H.Zәrdabi, M.Mahmudbәyov, R.Əfәndiyev, E.Sultanov, 

F.Köçәrli, S.Hüseyn vә b. ziyalıların dövri mәtbuatda çap olunan mәqalәlәrindә şifahi xalq әdәbiyyatının bir sıra 

özünәmәxsus cәhәtlәrinә az-çox münasibәt bildirilirdi. Amma etiraf etmәk lazımdır ki, Azәrbaycan folklorşünaslığının 

ilkin terminoloji bazası XX әsrin 20-30-cu illәrindә daha çox formalaşmağa başlayıb. Diqqәt yetirdikdә aydın olur ki, 

şifahi xalq әdәbiyyatı istilahına qәdәr ağız әdәbiyyatı, el әdәbiyyatı, avam әdәbiyyatı, xalq әdәbiyyatı, şifahi әdәbiyyat, 

xalq şifahi әdәbiyyatı, xalq ağız әdәbiyyatı, folklor vә s. kimi istilahlar işlәnib. Xalq әdәbiyyatı istilahına üstünlük 

verilmәsi heç dә birmәnalı qarşılanmayıb. Mәsәlәn, H.Zeynallı hәmin istilahı dәqiq olmayan, ağız әdәbiyyatının 

şifahilik tәrәfini özündә ehtiva etmәyәn bir istilah kimi qiymәtlәndirib: “Xalq әdәbiyyatı dedikdә, yazı ilә heç bir 

әlaqәsi olmayan әdәbiyyat tәsәvvür edilә bilәr dә, edilә bilmәz dә… Xalq әdәbiyyatı dedikdә, yeni mәna meydana 

çıxmış olur. Onlardan biri: xalqdan bәhs edәn, xalqın hissiyyatı ilә dolu, xalqın şadlığını vә dәrdini oxşayan yazı 

әdәbiyyatı olur ki, onu yaradanlar özü bir әdib, bir şair olur. Böylәlәri rusların Puşkini kimi xalq içindә olan bir nağılı 

alıb nәzmә çәkir, ya Lermontov misalı xalq ruhu ilә, xalq ölçüsü ilә yenә dә xalq içindә yerlәşmiş mövzuları alır vә ya 

Rza Tofik kimi Anadolu xalqının bütün zehniyyәtinә vә onun ruhuna mündәmic türkü, dastan yaradır. Yaxud 

Azәrbaycan xalq dilinә vә eyni zamanda ümumtürk qoşmalarına uyğun incilәr saçan gәnc şairlәrimiz keçmişlәri anmağa 

başlayır” (3, 107). Göründüyü kimi, H.Zeynallı xalq әdәbiyyatı istilahının xәlqi әdәbiyyat mәnasında başa düşülәcәyinә 

işarә edir vә hәr xәlqi sәnәtin heç dә şifahi yaranmadığını diqqәtә çatdırır. Şifahi şәkildә yaranmasını ağız әdәbiyyatının 

tәmәl cәhәtlәrindәn biri kimi götürmәk istәr-istәmәz bu әdәbiyyatı yazılı mәdәniyyәt sahәsi ilә müqayisә etmәk 

zәrurәtini meydana çıxarır. Mәlumdur ki, yazılı mәdәniyyәt sahәsindә aparıcı fiqur konkret müәllifdir. Bәs şifahi sәnәt 

sahәsindә dә bu cür konkret müәllifi aparıcı fiqur saymaq olmazmı? Şifahi sәnәtә aid hәr hansı bir bayatı, nağıl, dastan… 

nümunәsinin müәllifliyini xalqla bağlamaq nә dәrәcәdә düzgündür? Suallar ciddi elmi suallardır. Yalnız 

Azәrbaycan yox, bütövlükdә dünya folklorşünaslığı tarixindә ciddi müzakirә vә mübahisәlәrә sәbәb olan bu cür suallar 

әtrafında düşünüb-daşınmaq vә düşündürücü mülahizәlәr irәli sürmәk H.Zeynallının, elәcә dә 20-30-cu illәr Azәrbaycan 

folklorşünaslığının digәr nümayәndәlәrinin yüksәk nәzәri hazırlığından xәbәr verir. Mәhz yüksәk nәzәri hazırlıq şifahi 

әdәbiyyatda fәrd-xalq münasibәtlәrini aydınlaşdırmaqda folklorşünaslarımıza yaxından kömәk edir. H.Zeynallı yazır: 

“Şәxsin rolu ağız әdәbiyyatında böyükdür. Alınız nağılı, qәhrәmannamәlәri, әfsanәlәri, atalar sözlәrini, bayatıları vә i. 

Bunların hәr birindә onu söylәyәn şәxsin tәsir buraxdığını görmәmәk imkan xaricindәdir” (3, 109). H.Zeynallı şifahi 

xalq әdәbiyyatına hәsr etdiyi başqa bir mәqalәsindә yazır: “Bunları (şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrini – M.İ.) yaşadan 

bütün elin hәr bir fәrdi deyildir, bәlkә, elin öz içindәn çıxmış, onun ruhu ilә bәslәnmiş ağıçılar, nağılçılar vә “aşıqlar” 

mövcud olur ki, bu adamlar, bir tәrәfdәn eşitdiklәri nağılı anladır, digәr tәrәfdәn söylәndiyinin içinә öz ruhundan dәxi 

bir parça qatmış olur… Hәr hansı bir söylәyәn eyni zamanda özü bir müәllif, bir bәdahәtçidir” (3, 124). Nümunә 

gәtirdiyimiz qeydlәrdәn açıq-aydın görünür ki, H.Zeynallı folklorşünaslığın bu gün belә çox aktual olan söylәyicilik 

problemini ön plana çıxarır. Düzdür, H.Zeynallının söylәyicini bir müәllif hesab etmәsi ilә razılaşmaq mümkün olmasa 

da, qeyd edilmәlidir ki, görkәmli folklorşünas “elin içindәn çıxmış, onun ruhu ilә bәslәnmiş” sözlәrini işlәtmәklә


söylәyicilәrin xalqla әlaqәlәrinin mahiyyәtinә doğru-düzgün qiymәt verir. Doğrudan da, folklor söylәyicisi xalqdan 

öyrәndiklәrini mәhz xalqın düşüncә tәrzinә uyğun bir biçimdә bizlәrә çatdıran şәxsdir. Bu şәxsin danışdıqları yalnız 

o zaman folklor faktı ola bilәr ki, fәrdi şüur çәrçivәsindәn çıxıb kollektiv şüur mәhsuluna çevrilmiş olsun. Deyim tәrzi, 

hadisәlәri, insanları qiymәtlәndirmә üslub vә üsulu baxımından xalq ruhunu dinlәyiciyә qabarıq şәkildә çatdıra bilәn 

söylәyicilәr sırasında H.Zeynallı aşıqlarla yanaşı, bağbanların, lәlәlәrin ailәlәrindәki qulluqçuların rolunu xüsusi qeyd 

edir. Maraqlıdır ki, hәm H.Zeynallı, hәm dә 20-30-cu illәrdә folklorla bağlı ciddi elmi mәqalәlәr çap etdirәn digәr 

folklorşünas – Y.V.Çәmәnzәminli qadın söylәyicilәr barәdә ayrıca danışmalı olur. Y.V.Çәmәnzәminli yazır: “Əlәlәskәr 

nağıla vә bütün xalq әdәbiyyatına vaqif olanlar arvadlardır. Arvadların da içindә hamısı yox, yalnız xalqın işinә yarayan 

vә onunla hәmişә tәmasda olanlar bilirlәr. Xalqa yaxın olanlar mәşşatәlәr, ağıçılar, yengәlәrdir” (4, 49). Qadın 

söylәyicilәr barәdә ayrıca danışan H.Zeynallı vә Y.V.Çәmәnzәminli diqqәti xalq әdәbiyyatını yazılı әdәbiyyatdan 

fәrqlәndirәn başqa bir cәhәtә – mәrasimlә bağlılıq cәhәtinә yönәldirlәr: “Hәlә ağı söylәyәn qadınlarımıza baxınız! 

Əvvәlcә ölü üstә birisi söylәr, әtrafdakılar onu dinlәr, o bitirdikdәn sonra ikincisi, bir az sonra üçüncüsü başlar vә birbirindәn 

daha tәsirli söylәmәyә çalışarlar” (3, 124-125). Bir söylәyici tipi olaraq ağıçı adının çәkilmәsi ilә 

kifayәtlәnmәyәn vә ağıların oxunduğu yas mәclislәrini xatırladan H.Zeynallı şifahi xalq әdәbiyyatının mәrasimlәrlә 

әlaqәsindәn bәhs etmәyi folklorşünaslığın vacib meyarlarından biri sayır: “Çox zaman söylәmә ilә mәrasim bir yerdә 

olur. Mәsәlәn, üzük falı açmada bayatılar söylәmә; yaxud Kos-kosa oyununda söylәnәn sözlәr” (3, 125). H.Zeynallı 

kimi, Y.V.Çәmәnzәminli dә sözlә onun ifadә vә icra kontekstini vәhdәtdә götürür. Folklora bu cür elmi yanaşmağın 

nәticәsidir ki, Y.V.Çәmәnzәminli bayatıların bir növü olan vәsfi-halları falabaxma mәrasiminin tәrkib hissәsi kimi 

tәhlil edir. Yaşadığı sovet dövrünün tәlәbinә uyğun olaraq, xalq inanışı vә etiqadlarını, ayin vә mәrasimlәrini yeri gәldigәlmәdi 

“Avesta”ya bağlasa da, Y.V.Çәmәnzәminlinin folklorşünaslıq sahәsindә, xüsusәn bu elmin düzgün tәmәl 

üzәrindә formalaşmasında xidmәtlәr göstәrdiyini inkar etmәk olmaz. 

XX әsrin 20-30-cu illәrindә Azәrbaycan folklorşünaslığının tәmәl prinsiplәr әsasında xüsusi formalaşma mәrhәlәsi 

keçmәsini bir tәrәfdәn terminoloji bazanın yaradılması ilә, “şifahi xalq әdәbiyyatı nәdir vә onun yazılı әdәbiyyatdan başlıca 

fәrqi nәdәdir” kimi suallara cavab axtarılması ilә izah etmәk mümkündürsә, digәr tәrәfdәn dә folklorşünaslıq tarixinә vә 

nәzәriyyәlәrinә baş vurulması ilә izah etmәk mümkündür. Folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrini ümumi şәkildә gözdәn keçirmәk 

hәm dünya folklorşünaslığındakı әsas tәmayüllәr barәdә tәsәvvür yaratmaq, hәm dә xalq әdәbiyyatı ilә bağlı mәlum 

mübahisәli mәsәlәlәrә aydınlıq gәtirmәk mәqsәdi daşıyırdı. Zaman-zaman mübahisәlәrә sәbәb olmuş mәsәlәlәrdәn biri 

sәyyar süjetlәrin mәnşәyi mәsәlәsidir. 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünasları (xüsusәn dә H.Zeynallı vә 

Y.V.Çәmәnzәminli) әsatirçilәr (mifoloji), iqtibas, antropoloji vә tarixi kimi adlarla tanınan nәzәriyyәlәri mәhz konkret 

problemlәr, o cümlәdәn beynәlxalq ortaq mifoloji görüşlәr, beynәlxalq obraz, motiv vә süjetlәr baxımından qiymәtlәndirirlәr. 

Arxaik görüşlәr sisteminin dünya xalqlarında xeyli dәrәcә oxşar olduğunu tәsdiq edәn Y.V.Çәmәnzәminli Azәrbaycan 

folklorşünaslığına müqayisәlәr aparmaq üçün material verә bilәcәk bir sıra maraqlı örnәklәrә toxunmalı olur: “İbtidai insan 

kölgәsini görәrәk özündәn başqa (ona bәnzәr) bir ayrı adamın da yaşamasına etiqad edә bilirdi… Qәdim Misir vә Meksikada 

hәr bir insanın bir qarşılığı olduğuna inanılır vә bir zaman biri-birinә qovuşacaqlarına etiqad olunurdu” (4, 66). Dünya 

xalqlarının mәdәniyyәt tarixinә vә etnoqrafiyasına dәrindәn bәlәd olması yaxından kömәk edir ki, Y.V.Çәmәnzәminli 

folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrinin әsas müddәalarını tәdqiq vә tәkzib edәrkәn zәngin Şәrq vә Qәrb folklor mәnbәlәrindәn 

yerli-yerindә istifadә etsin. Folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrinin әn çox mübahisәlәrә sәbәb olan müddәalarından biri folklor 

mәtnlәrindә tarixi hadisәlәrin izini vә birbaşa tәsirini axtarmaqla bağlıdır. Daha çox Rusiyadakı tarixi mәktәbin irәli sürdüyü 

bu müddәa ilә razılaşmayan Y.V.Çәmәnzәminli fikrini әsaslandırmaq üçün Azәrbaycan vә Axıska folklorundan tutarlı 

nümunәlәr gәtirir: “Tarixi nәzәriyyә, bizcә, nisbi olaraq qәbul oluna bilәr. Çünki tarixi bir simaya istinad edilәn әfsanәlәrin 

çoxunun iqtibas olunduğunu gördük. Mәsәlәn, bizlәrdә Şah Abbas әtrafında bir çox nağıllar söylәnilir. Halbuki bu nağılların 

izini Şah Abbasdan çox irәlidәki zamanlarda görürük. Nağıl vә әfsanәlәr kimi zaman vә mәkan tanımayan xalq әdәbi 

nümunәlәrinә ehtiyatla yanaşmalıyıq. Bunlarda müәyyәn tarixi etiqadların izi görünә bilir. Lakin tarixi şәxsiyyәtlәrin 

qondarılması sünidir. Mәsәlәn, Axıska türklәri nağıllarında Osmanlı sultanlarından vә İstanbuldan bәhs edirlәr. Halbuki 

mәzmun etibarilә bu nağıllar bizlәrdә vә İranda söylәnәnlәrin eynidir” (4, 72-73). Əslindә, tarixi mәktәb Rusiyada 

folklorşünaslıq mәktәblәrinin irәli sürdüyü vә tam elmi hәllinә nail ola bilmәdiyi müddәalar, xüsusәn sәyyar süjetlәrin Şәrq 

mәnşәli olması barәdәki ideyalar fonunda yaranmışdı. Tarixi mәktәbin yaranmasında xidmәti olan A.N.Veselovski belә 

hesab edirdi ki, xalq yaradıcılığına aid hәr hansı bir әsәrin dәyәri onun süjeti ilә müәyyәnlәşmir. Çünki tәkrar olunmayan 

süjetә rast gәlmәk çәtindir. Milli әdәbiyyatın araşdırılmasında süjetlәrin oxşarlığına yox, süjetlәri özündә birlәşdirәn bәdii 

formaya diqqәt yetirmәk lazımdır (5, 328). O.F.Miller hәmin fikri davam etdirәrәk bildirirdi ki, bütün oxşar süjetlәr yenidәn 

işlәnmәyә mәruz qalır, süjetin ilkin mәnbәyi hara ilә bağlı olsa da, o, yenidәn işlәnmәklә milli sәciyyә daşıyır. Bu baxımdan 

rus bılinaları da, İlya Muromets haqqındakı epos da rus milli eposu sayılmalıdır (5, 326). Tarixi mәktәbin tәrәfdarları üçün 

15


beynәlxalq süjetlәrin milliliyini göstәrmәyin başlıca yollarından biri hәmin süjetlәrdә xalqın uzaq-yaxın keçmişi ilә bağlı 

konkret tarixi hadisәlәrin öz әksini tapmasıdır. Əlbәttә, folklorda, xüsusәn dә onun epik nümunәlәrindә tarixi şәxsiyyәt vә 

hadisәlәrlә bağlı motivlәrin olması inkaredilmәz bir mәsәlәdir. Amma bu mәsәlәdә ifrata varmaq, ayrı-ayrı folklor 

nümunәlәrinin yaranmasını hәmin nümunәlәrdә xatırlanan tarixi hadisә ilә әlaqәlәndirmәk elmi cәhәtdәn özünü doğrultmur. 

Y.V.Çәmәnzәminli tarixi mәktәbin mәhz bu qüsurunu görür vә XVI-XVII әsrlәrdә baş vermiş tarixi hadisәlәrin hәmin 

әsrlәrdәn qat-qat әvvәlki dövrlәrdә yaranmış әfsanә vә nağıl nümunәlәrinә köçürülmәsini tәbii bir folklor faktı kimi 

qiymәtlәndirir. Bununla Y.V.Çәmәnzәminli folklorda tarixiliyin şәrti vә nisbi sәciyyә daşıması, tarixi hadisәlәrin hәr hansı 

әfsanә vә nağıl tәrkibindә folklorun özünәmәxsus poetikasına tabe olması qanunauyğunluğunu diqqәtә çatdırır. 

20-30-cu illәrdә dünya folklorşünaslıq tarixinә ümumi nәzәr salan folklorşünaslarımız Azәrbaycan ziyalılarının 

xalq yaradıcılığının toplanması vә tәdqiq olunması sahәsindәki xidmәtlәrini böyük ehtiramla yad etmәyi özlәrinә 

mәnәvi borc bilirlәr. H.Zeynallı XIX әsrin sonları, XX әsrin әvvәllәrindә “Сборник материалов для описания местностей 

и племен Кавказа” mәcmuәsi әtrafında birlәşәn Mahmud Mahmudbәyov, Rәşid bәy Əfәndiyev, Firidun bәy 

Köçәrli, Sәfәrәli bәy Vәlibәyov, Teymur bәy Bayramәlibәyov, Hüseyn Müfti Qayıbov, Hacı Kәrim Sanılı, Mirhaşım 

Vәzirov vә b. ziyalıların folklorun toplanması vә tәdqiq olunması sahәsindәki әvәzsiz xidmәtlәrini yüksәk 

qiymәtlәndirәrәk yazır: “O adamların nә qәdәr hәvәsi, nә qәdәr qeyrәti varmış!.. Qәpik-quruş bir mükafata uzun-uzun 

hekayәlәri, mәnzumәlәri türkcә toplayıb tәrcümәlәr ilә bәrabәr Tiflisә göndәrәrlәrmiş. Əlbәttә ki, xalq әdәbiyyatı tarixi 

yaradılarkәn böylә adamların adları qızıl su ilә әn görkәmli yerdә yazılmalıdır!” (3, 117). Özündәn әvvәlki ziyalıların 

әmәyinә bu cür yüksәk qiymәt vermәklә yanaşı, H.Zeynallı (hәmçinin onun digәr qәlәm yoldaşları) Azәrbaycan folklorunun 

zәnginliyi müqabilindә görülәn işin son dәrәcә az olduğunu dönә-dönә qeyd edir, qarşıda “şifahi xalq 

әdәbiyyatını toplamaq, onu sistemә salmaq vә bu әdәbiyyatın dәyişmә prosesini durmadan izlәmәk” (3, 117) kimi 

çәtin vә şәrәfli vәzifәnin durmasını xüsusi olaraq diqqәtә çatdırır. 

İstәr dünya, istәrsә dә Azәrbaycan tәcrübәsinә әsaslanan folklorşünaslarımız 20-30-cu illәrdә şifahi әdәbiyyat 

nümunәlәrinin toplanması kimi son dәrәcә vacib bir işin nәzәri prinsiplәrini müәyyәnlәşdirmәk tәşәbbüsü göstәrirlәr. 

1926-1929-cu illәr arasında mәtbuatda toplama işinin elmi әsaslarına aid mәqalәlәr çap olunur. H.Zeynallının 

“Azәrbaycanda el әdәbiyyatı”, Y.V.Çәmәnzәminlinin “Nağıllarımızı necә toplamalı” mәqalәlәri bu baxımdan xüsusi 

fәrqlәnir. Mәtnin dil vә üslubunu olduğu kimi qoruyub saxlamaq hәr iki mәqalәdә toplama işinin әn başlıca 

tәlәblәrindәn biri kimi diqqәtә çatdırılır. H.Zeynallı toplayıcıların yanlışlıqlarından bәhs edәrkәn yazır: “Toplayanlar 

geniş xalq tәbәqәsi içәrisinә girәrәk bu materialı olduğu kimi alıb yazmayırlar. Yәni hәr yerin özünәmәxsus bir şivәsi, 

bir leksikonu olduğu halda, o mәhәllәnin (bölgәnin – M.İ.) leksikonunu, ifadә şәklini, bәdii görüşlәrini, cümlә 

quruluşlarını, sәslәrdәki dәyişmәlәri tamamilә göstәrmәk üçün hәr bir kәsdәn eşidilәn bu materialları söylәyәn adamın 

söylәyişini eyni ilә zәbt etmәyirlәr” (3, 117). H.Zeynallı kimi, Y.V.Çәmәnzәminli dә folklor mәtnini әdәbi dildә qәlәmә 

almağı ciddi qüsur sayır vә diqqәti şifahi xalq әdәbiyyatındakı әnәnәvi formullar mәsәlәsinә yönәldir: “Üsula gәldikdә, 

nağıl әdәbiyyatının müәyyәn üsulu var. Onları gözәl edәn vә süslәndirәn müәyyәn dil, tәrkib vә cümlәlәrdir. Xalq 

әdәbiyyatı ilә maraqlananlar bu nöqtәni unudarlarsa, çәkdiklәri zәhmәt hәdәr olar… Gözәl gördükdә “yemә-içmә, 

xәtti-xalına, gül camalına tamaşa elә”, yol getdikdә “az getdi, üz getdi, dәrә-tәpә, düz getdi” kimi cümlәlәr nağılın 

zinәti hesab olunur. Nağılları toplarkәn bunları qeyd etmәlidir. Bunlarsız nağıl bütün gözәllikdәn mәhrum olar” (4, 

49). Folklor mәtnini olduğu kimi toplamaq tәlәbini gözlәmәyәn toplayıcılar hәm Y.V.Çәmәnzәminli, hәm dә 

H.Zeynallının kәskin tәnqidinә tuş gәlir. Onlar bu mәsәlәdә hәtta Hümmәt Əlizadә kimi tanınmış folklorşünasa belә 

güzәştә getmirlәr. H.Zeynallı gәnc folklorşünası “qeyri-sәhihliyә” (3, 304), Y.V.Çәmәnzәminli isә “әdәbi sözlәr qatıb 

xalq әsәrinin ahәngini pozmağa” (4, 62) görә kәskin tәnqid edir. 

Folklor mәtnlәrinin yazıya alınıb tәrtib vә nәşr edilmәsindә hәm 20-30-cu illәrdә, hәm dә sonrakı dövrlәrdә qarşıya 

çıxan çәtinliklәrdәn biri vulqar ifadәli mәtnlәrin hansı şәkildә oxucuya çatdırılması mәsәlәsidir. Dünya tәcrübәsi 

göstәrir ki, belә mәtnlәrin olduğu kimi nәşr olunması folklorun mahiyyәtini, әn çox da onun bәzi arxaik qatlarını üzә 

çıxarmaqda az әhәmiyyәt daşımır. Azәrbaycan folklorunu әks etdirәn ilkin kitabların bir çoxunda (mәsәlәn, 

M.Qәmәrlinin “Atalar sözü”, V.Xuluflunun “Tapmacalar”, H.Zeynallının “Atalar sözü”, “Tapmacalar”, C.Hacıbәylinin 

“Qarabağ dialekti vә folkloru” kimi toplularda) dünya tәcrübәsinә istinad edilir, çox olmasa da, bәzi mәqamlarda vulqar 

ifadәlәr olduğu kimi saxlanır. Bәs bu mәsәlәyә 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının münasibәtini әks etdirәn 

elmi yazıya rast gәlirikmi? Bәli, rast gәlirik. H.Zeynallı 1926-cı ildә çap etdirdiyi “Atalar sözü” kitabının çox geniş vә 

sanballı müqәddimәsindә bir sıra başqa mәsәlәlәrlә yanaşı, vulqarizm probleminә dә toxunur: “Arada bir mәsәlә vardı 

ki, onu söylәmәliyik. Son dәrәcә “әdәbsiz”lәrini (atalar sözlәri nәzәrdә tutulur – M.İ.) buraya yazmadıq. Onu da ayrıca 

bir kitab halında çap etmәk mümkündür. “Ədәbsiz” namı altındakı atalar sözü mәna etibarilә dәrin, kinayәcә qayәt 

16


kәskin vә narın olanlardır. Bunlar әksәriyyәtlә fiziologiya mәsәlәlәrinә vә o vәzaifi ifa edәn cihazlara aiddir. Bu da 

orta dәrәcә ziyalılıq nәzәrindә “әdәbsiz” sanılır. 

Xalqın içәrisinә gedilsә, şәhәrdәn vә şәhәrin xırda alverçilәrindәn uzaq olan kәndlәrdә tәbii olaraq “әdәbli, 

әdәbsiz” kimi bir ayrılıq yoxdur. Elmi nöqteyi-nәzәrindәn dә öylә baxış doğru olurdu. Fәqәt yenә dә әfkari-ümumiyyә 

rәayәti lazım gördük” (3, 140). Göründüyü kimi, bu cür incә mәsәlәyә, istәnilәn vaxt qalmaqala sәbәb ola bilәcәk bir 

problemә münasibәtdә 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığı H.Zeynallının timsalında dünya standartlarına uyğun 

bir mövqe tutur vә folklorşünaslığımızın sonrakı nәsillәri üçün tәmәl prinsip müәyyәnlәşdirmiş olur. 

Dünәnki vә bugünkü Azәrbaycan folklorşünaslığında özünü qabarıq şәkildә göstәrәn nöqsanlardan biri 

çoxvariantlıq mәsәlәsinin o qәdәr dә ciddi şәkildә nәzәrә alınmamasıdır. Biz orta mәktәb dәrsliklәrindәn tutmuş ali 

mәktәb dәrsliklәrinәcәn hәr yerdә variantlaşmanı folklorun әn başlıca cәhәtlәrindәn biri elan etsәk dә, nә tәrtib vә 

nәşrdә, nә dә elmi araşdırmalarımızda hәmin cәhәti çox az nәzәrә alırıq. Belә olmasaydı, bizim әksәr nağıl vә 

dastanlarımız kitablara yalnız bir variantda düşmәzdi, variantlaşma probleminә aid dissertasiyalar müdafiә edilәr, 

sanballı tәdqiqat әsәrlәri ortaya çıxardı. Çoxvariantlığın nәzәrә alınmamasını ciddi qüsur sayan H.Zeynallı yazır: “Material 

toplayan yoldaşlar bir bayatını iki yerdә eşitdikdә, bir dastanı iki vә ya üç adamdan iki yerdә az bir fәrq ilә dә 

olsa yazmayırlar. Bu yoldaşlar böylә mәzmun, dil vә tәsvir ayrılıqlarını göstәrmәklә lisaniyyat cәhәtdәn böyük vәzifәlәr 

yaratmış olurlar” (3, 118). Əlbәttә, eyni folklor nümunәsinin müxtәlif variantlarda qeydә alınması yalnız dil baxımından 

yox, hәm dә obraz, motiv, süjet baxımından tutuşdurma vә araşdırmalara geniş meydan açır. Geniş araşdırmalara meydan 

açan bir mәsәlәnin qabardılması 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının aktual problemlәr әtrafında 

düşünmәsindәn xәbәr verir. 

Folklor mәtninin variantlaşması hәmin mәtni kimin, harada vә nә vaxt söylәmәsindәn çox asılıdır. Hәr hansı 

peşәkar söylәyici bu gün bir auditoriyada danışdığı mәtni bir müddәtdәn sonra başqa auditoriyada qismәn fәrqli şәkildә 

danışır. Əgәr hәmin mәtnә ikinci bir söylәyicinin ifasında qulaq assaq, onda variantlar arasında fәrqin bir az da çox 

olduğunu görәcәyik. Demәli, folklor mәtni ifadan-ifaya, söylәyicidәn-söylәyiciyә dәyişә bilir. Eyni mәtnin söylәyicilәri 

mәsafәcә bir-birindәn uzaq olan, etnoqrafiyasına görә bir-birindәn kifayәt qәdәr seçilәn mühitlәrdә yaşayıb-yaradırlarsa, 

onda artıq variantdan yox, versiyadan danışmalı oluruq. Tәqdirәlayiq haldır ki, 20-30-cu illәr Azәrbaycan 

folklorşünaslığı şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrini versiyalar müstәvisindә araşdırmaq prinsipinә ciddi şәkildә әmәl 

edir: “Bu qisim әdәbiyyat (dastanlar – M.İ.) sadә yayılmaqla qalmayır, oxunduqca arasına yeni türkü, yeni manilәr dә 

soxulmuş olur. Bu yeni-yeni soxulma materiallar isә istәr-istәmәz o әfsanәni çağıranların mühiti әtrafında füsunkar 

tәsir altında cizgilәr, şәkillәr yaratmağa başlayır vә etnoqrafik bir mahiyyәt alır. Mәhz onun üçündür ki, bir “Aşıq 

Qәrib”, bir “Əsli–Kәrәm”, bir “Şah İsmayıl vә Gülzar” әfsanәlәri mövzu, şәkil vә hәtta mәnşә etibarilә bir olduqları 

halda, Krımda bir dürlü, Anadolu vә Azәrbaycanda başqa dürlü oxunurlar” (3, 109). Folklor mәtnlәrinin variant vә 

versiyalarını etnoqrafik göstәricilәr kontekstindә götürmәyin nәticәsidir ki, Y.V.Çәmәnzәminli vә H.Zeynallı folklor 

mühitlәrini hәrtәrәfli öyrәnmәyi toplama işinin ayrılmaz tәrkib hissәsi hesab edirlәr. Düzdür, onlar folklor 

nümunәlәrinin yaranmasında, ayrı-ayrı janrların müәyyәn bölgәlәrdә geniş yayılmasında tәbiәt gözәlliklәrinin 

tәsirindәn bәhs edәrkәn qismәn ifrata varır, coğrafi amilin rolunu bәzәn şişirtmiş olurlar. Bununla belә, fakt faktlığında 

qalır: 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığı toplama işini hәm nәzәri, hәm dә tәcrübi baxımdan dünya 

folklorşünaslığının tәlәblәrinә uyğunlaşdırmağa çalışır. Dünya folklorşünaslığının tәlәblәrinә dәrindәn bәlәd olmağın 

nәticәsidir ki, söylәyici, mühit vә zaman dәyişdikcә mәnaca bir-birinә zidd folklor nümunәlәrinin meydana çıxması 

folklorşünasda tәәccüb doğurmur vә bu tipli folklor faktları folklorşünas qәlәmindә әsaslı izahını tapa bilir: “Qohumqardaş 

xüsusunda “Qardaş–bir qaradaş”, “Qardaş yaxşı olsaydı, Allah özünә xәlq edәrdi” kimi sözlәrlә yan-yana bir 

dә: “Yaxşı gündә yad, yaman gündә vay qardaş”, “Ər eldәndi, oğul beldәndi, aralıqda qardaş tapılmaz” kimilәrinә dә 

tәsadüf edilәcәkdir. Mәlum ki, bunların hәr birinin öz mәqamı vә çağı vardır. El fәlsәfәsi sağlam vә hәr dәqiqәsinә 

münasib olan hәyati dialektik bir fәlsәfәdir. Mәqamı, çağı dәyişdikcә mülahizә dә başqa bir şәkil alacaqdır” (3, 128). 

Söz yox ki, burada söhbәt variantlaşmadan yox, eyni bir mәsәlәyә xalqın fәrqli vә bir çox hallarda isә tәzadlı münasibәt 

bәslәmәsindәn gedir. Belә münasibәti şifahi xalq әdәbiyyatının çoxqatlılıq, çoxmәnalılıq tәbiәti ilә әlaqәlәndirmәkdә 

folklorşünasımız tamamilә haqlıdır. 

20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının nәzәri mәnzәrәsini müәyyәnlәşdirmәkdә H.Zeynallı vә 

Y.V.Çәmәnzәminli ilә yanaşı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, Ə.Abid vә b. әdәbiyyatşünasların da mәqalәlәri zәngin material 

verir. V.Xuluflunun aşıq sәnәtinә vә tapmacalara; S.Mümtazın el şairlәri vә aşıqlara, bayatı vә dastan janrlarına; 

Ə.Abidin “Dәdә Qorqud”a, heca vәzninin tarixinә, mani vә bayatıların genezisi, poetikası vә ümumtürk şeirindәki 

yerinә hәsr edilmiş mәqalәlәri dediyimizә misal ola bilәr. Bu müәlliflәr arasında Ə.Abid müraciәt etdiyi folklor 

17

18 


hadisәsini ümumtürk kontekstindә incәliyinәcәn öyrәnәn tәdqiqatçı kimi xüsusәn seçilir. Tәsadüfi deyil ki, H.Araslı vә 

M.H.Tәhmasibin dastan janrı, daha çox isә “Dәdә Qorqud” eposu ilә bağlı araşdırmaları ilkin nәzәri qidasını Ə.Abid 

araşdırmalarından götürür. 

H.Zeynallı, Y.V.Çәmәnzәminli, V.Xuluflu, S.Mümtaz, Ə.Abid, B.Çobanzadә, Ə.Nazim, H.Əlizadә vә b. ziyalıların 

repressiyaya mәruz qalmasından sonrakı mәrhәlәdә Azәrbaycan folklorşünaslığının özünә gәlib tәdricәn dirçәlmәsi 

mәhz H.Araslı vә M.H.Tәhmasibin araşdırmaları hesabına mümkün olur. “Kitabi-Dәdә Qorqud”u Azәrbaycanda ilk 

dәfә H.Araslı nәşr edir (1939). 30-cu illәrin sonlarından H.Araslının dastanlara, aşıq yaradıcılığına, nağıllara aid bir 

sıra mәqalәlәri çap olunur. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı örnәklәrini orta mәktәb proqram vә dәrsliklәrinә ilk dәfә geniş 

şәkildә daxil edәn H.Araslı olur. 

1944-cü ildә Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunda Folklor şöbәsinә müdir tәyin edilәn M.H.Tәhmasib ömrünün 

sonuna qәdәr (1982) bir şöbәnin yox, bütövlükdә o dövr Azәrbaycan folklorşünaslığının elmi-praktiki işlәrinә istiqamәt 

vermәk kimi bir vәzifәnin mәsuliyyәtini daşıyası olur. M.H.Tәhmasibin rәhbәrliyi, Ə.Axundov, N.Seyidov vә b. 

folklorşünasların yaxından iştirakı ilә Azәrbaycan nağılları vә dastanlarının beş cildliyi ilk akademik nәşrlәr kimi 

hәyata keçirilir. İlk böyük tәdqiqatını mövsüm vә mәrasim nәğmәlәrinә hәsr edәn, V.Xuluflu vә H.Əlizadәdәn sonra 

“Koroğlu” dastanının әn mükәmmәl variantını nәşrә hazırlayan, nağıl vә dastan çoxcildliklәrinin, Molla Nәsrәddin 

lәtifәlәrinin tәrtibçisi vә tәdqiqatçısı olan M.H.Tәhmasib Azәrbaycan folklorşünaslığında әn fundamental elmi 

әsәrlәrdәn birini – “Azәrbaycan xalq dastanları. Orta әsrlәr” monoqrafiyasını tamamlayıb çap etdirir (1972). 

M.H.Tәhmasibin mövsüm vә mәrasim nәğmәlәrinә hәsr etdiyi vә namizәdlik dissertasiyası kimi müdafiә etdiyi tәdqiqat 

әsәri Azәrbaycan folklorşünaslığında mәrasim folklorunun hәrtәrәfli öyrәnilmәsindә ilk mühüm addım olur vә sonrakı 

illәrdә B.Abdulla, A.Ramazanova, A.Xәlil vә b. alimlәrin hәmin sahә ilә bağlı dәyәrli әsәrlәri meydana çıxır. 

M.H.Tәhmasibin “Azәrbaycan xalq dastanları. Orta әsrlәr” monoqrafiyası iki mühüm istiqamәti әhatә edir: 1. 

janrın mifoloji köklәrinin üzә çıxarılması; 2. janrın poetikasının hәrtәrәfli öyrәnilmәsi. Birinci istiqamәtin Azәrbaycan 

folklorşünaslığı üçün nә qәdәr vacib vә әhәmiyyәtli olması barәdә mifoloq Arif Acalov yazır: “Dastanların bir çox 

dolaşıq mәsәlәlәrini açmaq, qaynaqlarını müәyyәnlәşdirmәk üçün müәllif türk mifoloji materiallarından geniş miqyasda 

vә ustalıqla istifadә edir. Xıdır, Tәpәgöz, Basat, Dәdә Qorqud surәtlәri, buta, aşıq vә b. anlayışlar barәdә kitabda irәli 

sürülәn fikirlәr Azәrbaycan folklorunun mifoloji mәzmununu öyrәnmәk, elәcә dә türk mifoloji sistemini bәrpa etmәk 

baxımından әhәmiyyәtlidir” (6, 27). Monoqrafiyadakı ikinci istiqamәt barәdә danışmazdan әvvәl qeyd etmәyi lazım 

bilirik ki, Azәrbaycan folklorşünaslığında mifoloji sistemin tәsvirinә vә bәrpasına yönәlmiş tәdqiqatların (M.Seyidov, 

B.Abdullayev, R.Qafarlı, S.Rzasoy, R.Əliyev vә b. folklorşünasların apardığı tәdqiqatların) meydana çıxmasında 

M.H.Tәhmasib irsinin müәyyәn rolu vardır. M.H.Tәhmasibin mәlum monoqrafiyasından sonra çap olunan başqa bir 

monoqrafiya – M.Seyidovun “Azәrbaycan mifik tәfәkkürünün qaynaqları” kitabı, hәmçinin bir sıra başqa kitablar 

göstәrir ki, mifologiya Azәrbaycan folklorşünaslığında öz predmeti olan oturuşmuş bir sahәyә çevrilmәkdә, sanballı 

әsәrlәrlә tәmsil olunmaqdadır. Əlbәttә, bu sahәnin formalaşmasında M.Seyidovun ardıcıl vә sistemli elmi fәaliyyәtinin 

xüsusi yeri vardır. “M.Seyidov mifologiyanın sinkretik tәbiәtindәn çıxış edәrәk onu insan düşüncәsinin vә 

mәdәniyyәtinin müxtәlif sahәlәri (dil, psixologiya, etnoqrafiya, tarix, incәsәnәt vә b.) ilә әlaqәdar öyrәnir. Belәliklә 

dә, mövzu daha yaxşı әhatә edilir, onun daxili әlaqәlәri bütün mürәkkәbliyi ilә әks etdirilir” (6, 28). M.Seyidov 

tәdqiqatlarındakı bu cür universallıq, söz yox ki, ondan sonrakı araşdırmalara özünün müsbәt tәsirini göstәrir. 

“Azәrbaycan xalq dastanları. Orta әsәrlәr” monoqrafiyasındakı ikinci istiqamәtә gәlincә, qeyd etmәk lazım gәlir 

ki, M.H.Tәhmasib hәm bu әsәrindә, hәm dә ayrı-ayrı el sәnәtkarlarının (xüsusәn dә Aşıq Əlәsgәrin) hәyat vә 

yaradıcılığına hәsr olunmuş mәqalәlәrindә aşıq sәnәtinin poetik sistemini araşdırmağı diqqәt mәrkәzindә saxlayır. 

Mәhz poetik sistemi öyrәnmәk alimә imkan verir ki, dastanın bir janr kimi özünәmәxsus cәhәtlәrini elmi әsaslarla üzә 

çıxara bilsin. P.Əfәndiyev, V.Vәliyev, Q.Namazov, M.Hәkimov, S.Paşayev, M.Qasımlı, M.Allahmanlı, M.Cәfәrli, 

H.İsmayılov, E.Mәmmәdli vә b. folklorşünasların aşıq sәnәtindәn, o cümlәdәn dastan yaradıcılığından bәhs edәn 

әsәrlәrindә M.H.Tәhmasib tәsirini görmәk ustad folklorşünasın nәzәri fikirlәrinin doğru-düzgünlüyündәn xәbәr verir. 

M.H.Tәhmasibin dastan janrını araşdırma modeli, yәni janrın genezisini onun poetikası ilә vәhdәtdә götürmәk modeli 

şifahi xalq әdәbiyyatındakı digәr epik janrların öyrәnilmәsinә dә yaxından kömәk edir. Bu fikri S.Paşayevin әfsanәlәrlә, 

T.Fәrzәliyevin lәtifәlәrlә, R.Xәlilov, O.Əliyev, Ə.Əsgәr vә b. folklorşünasların nağıllarla bağlı tәdqiqatları bir daha 

tәsdiq edir. Heç şübhәsiz, janrla bağlı araşdırmalar M.H.Tәhmasib modeli ilә mәhdudlaşmır vә dünya 

folklorşünaslığının zәngin tәcrübәsi janrәtrafı tәdqiqatların tam başqa istiqamәtlәrdә aparılmasına geniş imkanlar açır. 

Belә imkanlardan biri beynәlxalq nağıl kataloqu әsasında Azәrbaycan nağıllarının süjet göstәricisini hazırlamaqdır. 

Bu çәtin işi hәyata keçirmәk gәnc folklorşünas İ.Rüstәmzadәnin adı ilә bağlıdır. 

M.H.Tәhmasib ilk irihәcmli tәdqiqat әsәrini mövsüm vә mәrasim nәğmәlәrinә hәsr etsә dә, şifahi söz sәnәtinin 

mәrasimlәrlә nә dәrәcәdә bağlı olduğunu çox gözәl bilsә dә, tәәssüf ki, o, araşdırmalarında dastanların ifa kontekstini 

nәzәrә almır. Dastan hansı mühitdә vә auditoriyada ifa olunur? İfa olunduğu mühitdәn vә auditoriyadan asılı olaraq 

dastanın mәzmun vә formasında hansı dәyişmәlәr baş verir? Ən başlıcası: dastan ifaçılığında sazla sözün vәhdәti necә 

qorunur? Dastanda hansı şeir hansı aşıq havası üstündә oxunur? Bu tipdә mәsәlәlәrә o qәdәr dә diqqәt yetirmәmәsi 

göstәrir ki, M.H.Tәhmasib dastan mәtnini yazılı әdәbiyyat mәtni kimi ayrıca götürüb tәhlil etmәyә daha çox üstünlük


verir, yazılı әdәbiyyat mәtnindәn fәrqli olaraq, dastan mәtninin ifa prosesindә yenidәn yaranmasını heç dә öyrәnilmәsi 

vacib olan mәsәlә sәviyyәsinә qaldırmır. 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının qismәn toxunduğu, amma 

M.H.Tәhmasibin çox da diqqәt yetirmәdiyi ifa konteksti mәsәlәsi bu gün yenidәn tәhlil predmetinә çevrilmәkdәdir. 

F.Bayatın ümumnәzәri mәsәlәlәrә, B.Qurbanov, R.İmrani, N.Rәhimbәylinin saz vә sözün vәhdәtinә, L.Süleymanovanın 

bayatı ifaçılığına hәsr olunan son tәdqiqatlarında ifa konteksti probleminin diqqәt mәrkәzindә saxlanılması bu sahәdә 

uğurlu perspektivlәrdәn xәbәr verir. 

Azәrbaycan folklorşünaslığının dünәnki vә bugünkü mәnzәrәsi fonunda diqqәti cәlb edәn istiqamәtlәrdәn biri 

şifahi vә yazılı әdәbiyyat әlaqәlәridir. Bu gün AMEA Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunda Azәrbaycan şifahi xalq 

әdәbiyyatı vә әdәbi abidәlәr, AMEA Folklor İnstitutunda isә Folklor vә yazılı әdәbiyyat adlı şöbәlәrin fәaliyyәt 

göstәrmәsi xatırlatdığımız istiqamәtin nә qәdәr vacib vә aktual olduğunu göstәrir. Belә vacib vә aktual istiqamәtin 

yaxın keçmişinә nәzәr salsaq, yazıçı vә folklor mövzusunun daha çox öyrәnilmәsinin şahidi olarıq. Yaxın keçmişdә 

bu sahәdә araşdırma aparan әdәbiyyatşünaslar N.Gәncәvi, M.Füzuli, M.Ə.Sabir, Y.V.Çәmәnzәminli, Ə.Haqverdiyev, 

C.Cabbarlı, S.Vurğun, S.Rәhimov, O.Sarıvәlli vә b. yazıçıların xalq yaradıcılığı ilә hansı şәkildә bağlı olmasını, folklordan 

hansı yollarla bәhrәlәnmәsini әsas tәdqiqat predmeti kimi götürüblәr. Bugünün özündә dә yazıçı vә folklor 

mövzusu, әsasәn, qeyd etdiyimiz şablon qәliblәr üzrә işlәnmәkdә davam edir. Halbuki şifahi vә yazılı әdәbiyyatın 

qarşılıqlı әlaqәlәrinә aid daha ciddi problemlәrin çözülmәsinә böyük ehtiyac var. Belә problemlәrdәn biri şifahi vә 

yazılı sәnәt arasındakı fәrqlәrә әsaslı şәkildә yenidәn baxmaqdır. Heç kimә sirr deyil ki, şifahi vә yazılı әdәbiyyatın 

fәrqlәrindәn son dәrәcә ümumi şәkildә, orta mәktәb dәrsliyi sәviyyәsindә tez-tez danışsaq da, elmi araşdırmalarımızda 

hәmin fәrqlәri o qәdәr dә nәzәrә almırıq. Əgәr nәzәrә alsaydıq, şifahi xalq әdәbiyyatını yazılı әdәbiyyat meyarları ilә 

tәhlil etmәz, mәsәlәn, heyvanlar haqqında nağılları tәmsil, xalq gülüşünü satirik gülüş adlandırmazdıq. Adın doğrudüzgün 

qoyulmaması, heç şübhәsiz, mahiyyәtin doğru-düzgün başa düşülmәmәsi demәkdir. Mahiyyәti tәhrif etmәmәk 

vә yanlış nәticәlәr çıxarmamaq üçün hәm şifahi, hәm dә yazılı sәnәt qanunauyğunluqlarını ayrı-ayrılıqda dәrindәn 

mәnimsәmәk lazımdır. Bu meyarı gözlәmәyin bәhrәsidir ki, K.Əliyev romantizmin vә eposun poetikası ilә paralel 

şәkildә mәşğul olur, “Romantizm vә folklor” adlı kitab çap etdirib şifahi vә yazılı sәnәt әlaqәlәrinә aid maraqlı qәnaәtlәr 

irәli sürür. 

Azәrbaycan folklorunun ümumtürk, ümumşәrq vә ümumdünya kontekstindә öyrәnilmәsi aktual problemlәrdәn 

biri olaraq qalmaqdadır. Düzdür, bu sahәdә xeyli sәmәrәli iş görülüb. Q.Paşayevin Azәrbaycan–İraq–türkman, 

A.Nәbiyevin Azәrbaycan–özbәk, A.Cәmilin Azәrbaycan–qırğız, M.Seyidov, İ.Abbaslı, F.Fәrhadovun Azәrbaycan– 

ermәni, V.İbrahimovanın Azәrbaycan–ingilis folklor әlaqәlәrinә aid tәdqiqatları bu sahәdә görülmüş sәmәrәli işin 

sәciyyәvi nümunәlәridir. Bu nümunәlәrdә, adәtәn, qarşı tәrәfә Azәrbaycan folklorunun gözü ilә baxılır, müqayisәli 

tәhlil әsasında tәrәflәrin oxşar vә fәrqli cәhәtlәri üzә çıxarılıb ümumilәşdirilir. Belә tәhlil vә ümumilәşdirmәlәr, 

hәmçinin müxtәlif xalqlara aid tәrcümә kitabları imkan verir ki, Azәrbaycan folkloru ümumtürk, ümumşәrq vә 

ümumdünya folklorunun tәrkib hissәsi kimi araşdırmalara cәlb edilsin. Son illәrin bir çox tәdqiqatları ikinci vә üçüncü 

istiqamәtlә müqayisәdә birinci istiqamәt (ümumtürk istiqamәti) üçün müәyyәn qәdәr elmi bazanın yaranmasından 

xәbәr verir. Ümumtürk istiqamәti üçün bazayaradıcı tәdqiqatlar sırasında F.Bayat, C.Bәydili, S.Xavәri vә b. 

folklorşünasların şamançılıq vә sufiliklә bağlı tәdqiqatlarını xatırlamaq olar. Mәhz şamançılıq vә sufilik qaynaqlarını 

ciddi şәkildә nәzәrә almağın hesabına “Türk mifoloji sözlüyü” (C.Bәydili), “Türk mifoloji sistemi” (F.Bayat), “Oğuz 

mifologiyası” (S.Rzasoy), “Oğuznamә yaradıcılığı” (Ə.Əsgәr) kimi әsәrlәr, yәni Azәrbaycan mifologiyası vә folklorunu 

ümumtürk mifologiyası vә folklorunun tәrkibindә görәn vә dәyәrlәndirәn әsәrlәr ortaya çıxır. 

Toplama, tәrtib, nәşr vә tәdqiqat işlәrindә dünya folklorşünaslığının meyarlarına әsaslanmaq Azәrbaycan 

folklorşünaslığına mәşğul olduğu predmeti fәrqli mövqelәrdәn qiymәtlәndirmәk imkanı verir. Fәrqli mövqelәrdәn biri 

şifahi xalq әdәbiyyatını folklor adının ehtiva etdiyi digәr sahәlәrlә (xalq musiqisi vә rәqslәri, xalçaçılıq, dulusçuluq, 

misgәrlik, xalq memarlığı, xalq tәbabәti, xalq mәtbәxi vә s. ilә) vәhdәtdә öyrәnmәkdir. Şifahi әnәnәnin müxtәlif sahәlәr 

üzrә izlәnilmәsi, etnoqrafik materialların ciddi şәkildә nәzәrә alınması şifahi әdәbiyyatı hәrtәrәfli öyrәnmәyә yaxından 

kömәk edir. 

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT: 

1. P.Əfәndiyev. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı. Bakı: Elm vә tәhsil, 2012 

2. İ.Abbaslı. Folklorşünaslıq/Azәrbaycan әdәbiyyatı tarixi. 1-ci cild. Bakı: Elm, 2004 

3. H.Zeynallı. Seçilmiş әsәrlәri, Bakı: Yazıçı, 1983 

4. Y.V.Çәmәnzәminli. Əsәrlәri. 3 cilddә, 3-cü cild, Bakı: Elm, 1977 

5. Дж.Коккьяра. История фольклористики в Европе. Москва: Изд-во Иностранной литературы, 1960 

6. Azәrbaycan mifoloji mәtnlәri. Tәrtib edәni, ön sözün vә şәrhlәri müәllifi A.Acalov. Bakı: Elm, 1988 

19


AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞININ DÜNƏNİ VƏ BUGÜNÜ 

Xülasә 

Avropada XVIII әsrin sonu, XIX әsrin әvvәllәrindәn formalaşmağa başlayan folklorşünaslıq elmi Azәrbaycanda 

XIX әsrin sonları, XX әsrin әvvәllәrindә tәşәkkül tapmışdır. İlkin mәrhәlәdә folklorşünaslıq, әsasәn, folklor mәtnlәrinin 

toplanmasından, tәrtib vә nәşr olunmasından, nәşr olunmuş mәtnlәrә elmi münasibәt bildirilmәsindәn başlamışdır. 

Mәqalәdә Azәrbaycan folklorunun XIX әsrin әvvәllәrindәn başlayaraq öncә sistemsiz şәkildә (Əndәlib Qaracadaği 

әlyazması, SMOMPK, “Kәşkül”, “Mәktәb”, “Dәbistan” vә b. dövri mәtbuat nümunәlәri), daha sonra sistemli olaraq 

(H.Zәrdabi vә M.F.Axundov toplamaları) toplanıb çap olunması tarixinә nәzәr salınır. XIX әsrin sonlarından çap 

olunmağa başlayan folklor kitabları (M.Qәmәrli. Atalar sözü. İrәvan, 1899 vә b.), dәrsliklәrdә xalq әdәbiyyatı 

nümunәlәrindәn istifadә әnәnәsi (“Kitabi-türki” (1852), “Vәtәn dili” (1882-1888), “Uşaq bağçası (1898), “Balalara 

hәdiyyә” (1912)) dә mәqalәnin tәdqiqat obyekti olmuşdur. 

XX әsrin әvvәllәrindә Azәrbaycanda folklorşünaslıq elminin inkişafında H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, 

H.Əlizadә kimi әdәbiyyatşünasların, hәmçinin Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәtinin ardıcıl, sistemli fәaliyyәti 

dә mәqalәdә işıqlandırılmışdır. Müәllif XX әsrin sonları vә XXI әsrin әvvәllәrindә (M.Tәhmasib, P.Əfәndiyev, M.Seyidov, 

İ.Abbaslı, A.Nәbiyev vә b.) Azәrbaycan folklorşünaslığının ümumi mәnzәrәsini dә yaratmağa çalışmışdır. 

Açar sözlәr: Azәrbaycan, folklorşünaslıq, folklor mәtni, toplama, tәrtib, nәşr 

ПРОШЛОЕ И НАСТОЯЩЕЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ФОЛЬКЛОРИСТИКИ 

Резюме 

Фольклористика, как наука, сформированная в Европе в конце XVIII – начале XIX века, в Азербайджане 

начала формироваться в конце XIX – начале ХХ века. На первом этапе развитие фольклористики, в основном 

выражалась собиранием, составлением и изданием фольклорных текстов. 

В статье рассматривается история спорадического (рукопись Андалиба Караджадаги, СМОМПК, газеты 

«Кашкул», «Мектеб», «Дебистан» и другие периодические издания) и систематического (собрания М.Ф.Ахундова 

и Г.Зардаби) собирания и издания Азербайджанского фольклора. Фольклорные книги, изданные с конца 

XIX века (М.В.Гемерли. Пословицы. Иреван, 1899), а также традиция использования образцов в учебниках 

(«Китаби-турки» (1852), «Ветен дили» (1882-1888), «Ушаг багчасы» (1898), «Балалара хедиййе» (1912)) были 

избраны объектом исследования. 

В статье также была освещена периодическая, систематическая деятельность таких исследователей как 

Х.Зейналлы, В.Хулуфлу, С.Мумтаз, Г.Ализаде и Общества Изучения и Исследования Азербайджана в развитии 

фольклористической науки начала ХХ века в Азербайджане. Автор также делает общий обзор Азербайджанского 

фольклора конца ХХ (М.Тахмасиб, П.Эфендиев, М.Сеидов, И.Аббаслы, А.Набиев и др.) и начала XXI 

века. 

Ключевые слова: Азербайджан, фольклористика, фольклорный текст, собирание, составление, издание 

PAST AND PRESENT TIME OF AZERBAIJAN FOLKLORE 

STUDY SUMMARY 

The science of folkore-study beginning to be appeared in Europe from the end of the 18th century and the beginning 

of the 19th century,but in Azerbaijan it began to be formed from the end of the 19th century and at the beginning of 

the 20th century. Especially during the first stage the folklore-study began to inform about the collecting of folklore 

texts,compiling and publishing,the scientific considerations to the published texts. 

In the article the collecting and publishing history of Azerbaijan folklore from the beginning of the 19th century 

is looked through in unsystematical form (Andelub Garajadagi's handwriting, SMOMPK, "Keshkul", "Mekteb", "Debistan 

and other periodical press examples), later it is investigated in systematical form (collections by H.Zardabi and 

M.F.Akhundov). 

Folklore books beginning to be published from the end of the 19th century (M.Gamerli.Atalar sozu(Proverbs). 

Irevan, 1899 and others), the usage tradition from folk literature in text-books (Kitabi-turki), (1852), "Veten dili" 

(Native language) (1882-1888), "Ushag bagchasi(Kindergarten)", "Gifts to the children" (1992) were also the investigation 

object of the article. 

At the beginning of the 20th century in Azerbaijan the systematic, methodical activities of H.Zeynalli, 

V.Khuluflu,S.Mumtaz,H.Alizade and others,also Organization of Azerbaijan Tedgig ve Tetebbo are lightened. The author 

tries to create the general view of Azerbaijan folklore-study of the end of the 20th century and the beginning of 

the 21st century (M.Tahmasib, P.Afandiyev, M.Seyidov, I.Abbasli, A.Nabiyev and others). 

Key words: Azerbaijan, folklore -study, folklore texts,collecting, compiling, publishing 

20


TƏBİƏTDƏN CƏMİYYƏTƏ OYUNUN ANLAMI, 

TƏBİƏTİ VƏ ÖZƏLLİKLƏRİ 

A. Önsöz 

Qarabağda xalq oyunları vә meydan tamaşaları 

mövzusuna keçmәdәn öncә oyun qavramı 

haqqında elmi-nәzәri (tәbii ki, Qarabağda xalq 

oyunları vә meydan tamaşalarından örnәklәrә istinad edәrәk) 

mәlumat vermәk lazımdır. Bu nәzәri bazanın gәlәcәkdә xalq 

oyunları vә meydan tamaşaları adlandırılan folklor vә sәnәt 

növünün mahiyyәt vә anlamını açmaqda böyük rolu olacaqdır. 

Çünki oyun qavramı bizim bildiyimizdәn, hәtta tәsәvvür 

etdiyimizdәn daha geniş vә әhatәlidir. Türk dünyasında oyunun 

tarixi ilә bağlı yazılanlar barәdә әsaslı fikir söylәmәk çәtin olsa 

da, oyun haqqında ilk bilgini Kaşqarlı Mahmudun verdiyini 

nәzәrә alaraq demәk mümkündür ki, zәngin oyun 

mәdәniyyәtimiz XI yüzildәn bilim dünyasının marağına sәbәb 

olmuşdur. Kaşqarlı Mahmud “Kitabi-Divanu luğa tit-türk” adlı 

әsәrindә (Kaşğarlı, 1991, 386, 491) “Tәpik”, “Köçürmә”, 

“Munquz-munquz”, (“Buynuz-buynuz”), “Ötüş” vә s. kimi 

oyunların özünәmәxsus xüsusiyyәtlәri haqqında mәlumat 

vermәklә oyunun türklәrdә әskidәn var olduğunu göstәrmәk istәmişdir. Burada oyun terminini bugünkü mәnasında ilk dәfә 

XI yüzildә Kaşqarlı Mahmudun işlәtdiyini dә qeyd etmәk lazımdır. Avropada isә bu terminin işlәnmә tarixinin XIII yüzildәn 

öncәyә getmәdiyi mәlumdur. 

Kaşqarlı Mahmuddan bir qәdәr sonra yazılan vә Aşıq Paşaya aid edilәn bir risalәdә dә (Bax: Levend, 1955) olduğu kimi, 

oyunun fәlsәfәsinin, semantikasının, özәlliyinin vә әhatә dairәsinin ilahi bir mәnşә ilә izah edilmәsi türklәrin oyuna bir neçә 

yüz il әvvәllәrdәn bugünkü Avropanın gözü ilә baxdığını isbat edir. 

1. Oyun nәdir 

Füzuli BAYAT, 

filologiya elmlәri doktoru, professor 

İlk başda sadә görünәn bu sualın cavabının, әslindә, bilindiyindәn daha mürәkkәb, daha geniş olduğu bir hәqiqәtdir. 

Azәrbaycanda xalq oyunları adı verilәn vә daha çox rәqsin nәzәrdә tutulduğu bu termin bütün insan fәaliyyәtini әhatә 

edәn geniş anlamlı oyunun yalnız bir növüdür. Oyun mәdәniyyәtin әn qәdim növü olmaqdan daha çox, mәdәniyyәtdәn öncә 

yaranmış vә hәtta mәdәniyyәti formalaşdırmış insan fәaliyyәtidir. Oyunun düşünәn (homo sapiens) vә alәt düzәldәn insandan 

(homo faber) daha öncә tarix sәhnәsinә çıxdığı vә hәtta düşünәn insanın özünün oynayan insan (homo ludens) olduğu bәzi 

araşdırıcılar tәrәfindәn qeyd olunmuşdur (Bax: Huizinga, 2013). Oyun nә olursa-olsun, nә formada oynanırsa-oynansın, onun 

fәlsәfәsindә insanın ciddi olmayan, ancaq bәlli qaydalara tabe olan bir fәaliyyәtinin olduğu aydın olur. Belә ki, oyun, mәlum 

vә mәşhur fikrә görә, ciddi olan hәr şeyin tәrsidir. Hәtta ritual mәzmunlu, törәnsәl mahiyyәtli oyunlar belә nә qәdәr ciddi 

olursa-olsun, bir oyun olduğu üçün insan fәaliyyәtinin ciddiliyinә tәrs mütәnasibdir. 

Müasir sivilizasiyanın qaynağının oyun olduğunu nәzәrә alaraq oyun adı altında nәlәrin nәzәrdә tutulduğuna diqqәt 

etmәk lazımdır. Oyun dedikdә, hәr halda daha çox rәqs, taxta, stolüstü, kart, aşıq, şahmat, top oyunları, kәndirbazlıq, 

mәzhәkәlәr vә s. nәzәrdә tutulur. Bundan başqa, bir dә monoloq vә dialoqlardan ibarәt bir vә ya bir neçә adamın göstәrdiyi 

tamaşaya da oyun, yaxud meydan tamaşası deyilir. Meydan tamaşaları oyunun fәlsәfi, tәhkiyәli, ciddi, öyrәdici tәrәfidir. 

Burada әsaslı bir fәrqi dә qeyd etmәk lazımdır. Oyunçu oyunun bir parçası olduğunu, oyun oynadığını bilir. Mәsәlәn, 

“Bәnövşә”, “Dirәdöymә”, “Əl üstә kimin әli”, “Çilingağac” vә s. oyunlarda olduğu kimi. Tәhkiyәli, teatrlaşdırılmış, qismәn 

dә sәhnәlәşdirilmiş, mәsәlәn “Kosa-kosa”, “Tәnbәl qardaş”, “Qaravәlli”, “Xıdır Nәbi” oyunlarında isә oyunçu rol oynadığını, 

başqa bir kişiliyә dönüşdüyünün fәrqindәdir. Oyun oynamaqla rol oynamaq fәrqli-fәrqli şeylәrdir. 

Bәzi bilim adamlarına görә, oyun insanın toplanmış enerjisini atmaqdır, bәzilәrinә görә, insanın tәqlidi iç dünyasının bir 

bәnzәridir, bәzilәrinә görә, oyun rahatlanmanın bir formasıdır, bәzilәrinә görә, oyun gәnclәri vә ya yeniyetmәlәri gәlәcәk 

yaşama hazırlamaqdır. Bәzilәrinә görә isә, oyun tәrbiyә etmәk, uşağın estetik zövqünü vә fiziki qabiliyyәtini inkişaf 

etdirmәkdir. Ancaq hәr nә olursa-olsun, oyun tarixin başlanğıcından insanlığa yol göstәrmiş vә ritual-mifoloji dünyamızın 

әylәncәyә çevrilmiş forması olmuşdur. 

Oyunun nә olduğu haqqında bir-birinә bәnzәr, fәrqli, dәyişik fikirlәr mövcuddur. Qısaca olaraq bunları aşağıdakı kimi 

qruplaşdırmaq olar: oyunu toplanmış artıq enerjidәn qurtarmaqdan, insanda doğuşdan var olan tәqlidetmә qabiliyyәtindәn, ra- 

21


hatlama ehtiyacını tәmin etmәkdәn, hәyatın tәlәb etdiyi ciddi fәaliyyәtlәrә hazırlıq mәşqi etmәkdәn, insanın nәfsinә hakim olmaqdan, 

hakimiyyәt qurmaqdan, yarışmadan, zәrәrli vәrdişlәrdәn mәsum şәkildә xilas olmaqdan, real hәyatda gerçәklәşdirilmәsi 

imkansız olan arzuların süni yolla hәyata keçirilmәsindәn tutmuş mәnlik duyğusunun qorunmasını saxlamağa qәdәr müxtәlif 

izahlar verilmişdir (Huizinga, 2013, 17-18). Ancaq bunların hamısının özlüyündә oyunun bir tәrәfini әhatә etdiyinә, bir tәrәfini 

qabartdığına görә oyun haqqında tam bilgi vermәkdәn çox uzaq olduğunu da demәk lazımdır. Oyunu bioloji, estetik vә ağlamәntiqә 

dayanan bir fәaliyyәt növü hesab etmәk hardasa imkansızdır. O, özü-özlüyündә var olan rasionalla irrasionalın, ağılla 

şüuraltının, mәntiqlә doğaclamanın sәrhәdindә gedib-gәlәn vә insanı insan edәn tәk anlayışdır. 

Bütün bu çoxtәrәfli, çoxanlamlı funksiyasına vә fәaliyyәt sferasının genişliyinә baxmayaraq, oyun insanın istәr fәrdi, 

istәrsә dә kollektiv şәkildә olsun, hәr gün oynadığı bir şey, gündәlik yaşamı deyildir. Hәtta mәdәniyyәtdәn öncә yaranmasına, 

in sanın formalaşmasında oynadığı rola baxmayaraq, oyun hәyatın özü dә deyildir. O, yemәk-içmәk, dinlәnmәk, iş, söhbәt vә 

s. qәdәr önәmli dә deyildir vә ya başqa şәkildә desәk, bizi onlar qәdәr әhatә etmәmişdir. Hәtta oyunla iç-içә olan heyvanların, 

uşaqların da hәyatı başdan-başa oyundan ibarәt deyildir. Oyun boş vaxtın, vaxtı әylәncәli, zövqlü, mәnalı keçirmәnin 

mәhsuludur. 

Oyun haqqında deyilәnlәrdәn onun nә olduğunu yenә dә J.Huizinganın sözlәri ilә tamamlamaq mümkündür. Oyun 

müstәqil şәkildә razılaşdırılan, ancaq tamamilә әmredici qaydalara uyğun olaraq müәyyәn bir zaman vә mәkan sәrhәdlәri 

içindә hәyata keçirilәn, mütlәq bir mәqsәdә yönәldilmiş, bir hәyәcan vә sevinc duyğusu ilә “gündәlik hәyat”dan qoparaq 

“başqa cür olmaq” bilincinin hakim olduğu, iradәyә tabe olan bir hadisә vә ya fәaliyyәtdir (Huizinga, 2013, 50). Huizinganın 

bu tәrifi oyunun varlığını açmağa xidmәt edәn bacarıq, güc, iradә, әylәncә kimi qavramları da bәrabәrindә gәtirir. 

Oyunların bәzilәrindә güc, cәsarәt, bacarıq, dözümlülük, bilmәklik, hәtta şans da önәmli rol oynayır. Burada qeyd 

olunması vacib olan bir mәsәlә dә mәqsәdindәn, funksiyasından, mәnasından, formasından asılı olmayaraq, hәr bir 

müsabiqәnin oyun olmasıdır. Müsabiqәnin ritual bağlamlı bir növü dә tapmacalardır. Bu gün folklorun epik növünә aid 

edilmәsinә baxmayaraq, bu qәlib ifadәlәr, әslindә, bir zәka oyunudur. Huizinganın da yazdığı kimi, “Tapmacanın bir qayda 

olaraq vә kökü baxımından qutsal bir oyun olduğu, yәni tapmacanın oyunu ciddi hәyatdan ayıran sәrhәdin o biri tәrәfindә yer 

aldığı nәticәsinә gәlә bilirik” (Huizinga, 2013, 65). Epik mәtnlәrdә süjet yaradan element, әylәncә ünsürü olmasına baxmayaraq, 

tapmacalar oyun xarakterini itirmәz. Bir az yoxlama, bir az әylәnmә, bir az da süjet yaradan element kimi tapmacalar 

Qarabağdan toplanan nağıllarda daha yayğındır. Padşahın “Ən şirin şey nәdir? Ən acı şey nәdir” tapmaca-sualına kiçik qızın 

dil gәtirmәsindә olduğu kimi. Vә ya quyuya düşәn qәhrәmana divin “әn gözәl şey nәdir?” - tapmaca-sualına qәhrәmanın 

“könül sevәn göyçәk olar” cavabı tapmacaların ağlı yoxladığı kimi, olumla ölümün sәrhәdindә olduğunu da göstәrir. Bu zәka, 

ağıl oyunu olmasını isbatlayan әsas kod tapmacanın insan ömrünü, dünya haqqında düşüncәlәri, fәlsәfәni, ağlı ehtiva etdiyindә 

qorunmuşdur. Tәbii ki, bütün bunlar tapmacaların özünün strukturundan da görünmәkdәdir. 

Tapmaca vә ya soru-cavab tipli oyunlardan әn geniş yayılanlarından biri dә aşıq әdәbiyyatında “dedim-dedi” tipli sorucavab 

oyunudur. Bu soru-cavabda aşığın xәyali bir oyun qurduğu, özünün hәm oyunçu, hәm dә tamaşaçı olduğu görünür. Ən 

spesifik zәka oyunu ki, burada bütün tәsәvvüfi, dini, dünyәvi, astronomik, әdәbi, tarixi biliklәr sınağa çәkilir, bu oyuna aşıq 

yaradıcılığında qıfılbәnd deyilir. Qıfılbәndlәr aşıqlığın bilgi yarışması, elmi vә zәka üstünlüyünü göstәrmәk, zәka yarışını elә 

zәkasının gücü ilә dә qazanmaqdır. 

Oyun haqqında daha geniş mәlumat da vermәk mümkündür, ancaq deyilәnlәr dә Azәrbaycanda, xüsusәn dә Qarabağda 

oyun vә tamaşaların mahiyyәtini açmağa yetәrlidir. Belәliklә, oyun cәmiyyәt hәyatını vә dünyanı qavrama, özünәmәxsus 

biçimlәndirmә vә bu biçimin ifadә tәrzidir. 

2. Oyunun insan fәaliyyәtindә rolu 

Oyun insanın insan olmasında, bәlkә dә, әn әsas mәdәni fәaliyyәt növüdür vә insanın tam şәkildә formalaşmasını tәmin 

edәn ünsürdür. Hәr bir oyun (ritual, әylәncә, ciddi, kollektiv, tәkbaşına, oturaq, atüstü oynanan oyunlar) müәyyәn bir qayda 

daxilindә keçirilir. Oyun, heç bir şeydәn asılı olmayan müstәqil bir fәaliyyәt sahәsidir. Müstәqil sahә olduğu üçündür ki, onun 

öz qayda vә qanunları vardır. Vә “oyun öz hәqiqәtini hakim olan mәntiqin, bilgi qaydalarının zorla qәbul etdirdiyi sistemdәn 

kәnarda axtarır vә tapır. Hәr zaman o, hakim sistemin basqısından çıxma, ona alternativlәr yaratma cәhdindәdir vә ona görә 

dә sistemin tәtbiqçilәri tәrәfindәn “ciddiyyәtsizlikdә” ittiham edilir” (Zeytinoğlu, 2014, 127). Qayda oyunun әn önәmli ünsürüdür, 

o pozularsa, oyun dağılar, ondan heç bir şey qalmaz. Oyun müәyyәn bir dövrdә yarandığından öz dövrünün 

özәlliklәrini yansıdır, öz dövrünün qaydalarını formalaşdırır. Oyun nә qәdәr müstәqil sahә olsa da, tarixi, iqtisadi, sosial şәrait 

ona öz tәsirini göstәrir. Zaman keçdikcә hәr bir oyun tәkmillәşir, bir şeylәr itirdiyi kimi, yeni әlavәlәr dә qazanır, bәzәn 

anlamını dәyişmәyә, yeni bir oyuna dönüşmәyә qәdәr gedib çıxır. O, cәmiyyәtin bütün xüsusiyyәtlәrini – tarixini, 

psixologiyasını, milli fәrqliliklәrini, milli tәfәkkürünü, zövq anlayışını, estetik düşüncәsini özündә yaşadan әsas ünsürә çevrilir. 

Tәbii ki, oyun tarixi, sosial, iqtisadi, dini vә siyasi şәraitdәn asılı olaraq dәyişә bilir. Hәr halda oyun tәqribәn: 

1. İnsanın tәbiәtlә әlaqәsini 

2. İnsanların gündәlik hәyat fәaliyyәtini, mәişәtini 

3. Dini vә kult xarakterli düşüncәlәrini 

4. Fiziki, zehni inkişafını, bacarığını 

22


5. Hәrbi hazırlığını 

6. Əylәncә ehtiyacını vә s. әks etdirir (And, 2012, 35). 

Buna baxmayaraq, oyunun daha kiçik sahәlәri dә vardır ki, bunlar geniş mәnada insan hәyatı ilә bağlıdır. Ancaq xüsusi 

olaraq vurğulamaq lazımdır ki, oyun insanın müstәqil, sәrbәst fәaliyyәti olsa da, tarix boyunca heç bir zaman gerçәk hәyatdan 

uzaq olmamışdır. Oyuna bu aspektdәn baxdığımızda onun hәyatımızdakı yeri, önәmi daha açıq qavranmış olur. 

3. Oyunun tәbiәti 

İnsan sәnәtindәn, tәhsilindәn, cinsindәn, dini inancından, milli mәnsubiyyәtindәn, yaşından asılı olmayaraq bu vә ya 

digәr dәrәcәdә öyülmәyi, tәqdir olunmağı sevir. Oyun vә oyunu oynayan bu baxımdan qazanmaqla, әylәnmәklә, bir şeylәr 

öyrәnmәklә, öz üstünlüyünü nümayiş etdirmәklә bәrabәr, әn әsaslısı, öyülmәyi, tәriflәnmәyi, tәqdir qazanmağı gözlәyir. Oyunun 

tәbiәtindә öyülmәk әsasdır. Bu, hәm dә oyunun şәrәfinә, oyunun fәlsәfәsinә uyğundur. Şәrәf oyunu udmaq vә bunun 

arxasınca da tәqdir toplamaqdır, daha doğrusu, oyunçu şәrәf anlayışını oyunun mәrkәzinә gәtirmәklә öncә üstünlüyünü 

tәsdiqlәmәyi, sonra da oyunu necә qazanmağı düşünür. 

Oyun insanın bioloji deyil, mәdәni ehtiyacıdır. Ancaq heyvanlar vә uşaqlar bioloji ehtiyaclarını tәmin etmәk üçün 

oyun oynarlar. Ona görә dә cәmiyyәtin hәlә tam üzvü olmayan uşaqlar vә tәbiәtin ayrılmaz parçası olan heyvanların oyunu 

mәdәniyyәtdәn daha öndәdir, çünki yer üzәrindә insanların olmadığı vaxtlarda da heyvanlar, balıqlar vә quşlar oyun 

oynayırdılar. Hәr halda, formul öncә oyun, sonra mәdәniyyәt şәklindәdir. Huizinga bunu sadә şәkildә belә izah edir: “Oyun 

mәdәniyyәtdәn daha öncәdir. Çünki mәdәniyyәtin anlamını nә qәdәr daraltsaq da, o bütün hallarda insan cәmiyyәtinin varlığına 

borcludur vә heyvanlar onlara oyun oynamağı öyrәtmәk üçün insanın gәlmәsini gözlәyib durmamışlar” (Huizinga, 2013, 16). 

O halda mәdәniyyәtin әn böyük fenomeni yenә dә oyundur, hәtta sivilizasiyanın oyun anlayışına әsaslı heç bir şey әlavә 

etmәdiyini dә vurğulamaq lazımdır. Buna baxmayaraq, insanların durmadan yenilәdiyi, bitmәyәn, tükәnmәyәn bir şey varsa, 

o da oyundur. 

Tәbiәtlә cәmiyyәtin ortaq nöqtәsi mәhz oyundur, çünki heyvanlar da insanlar kimi oynayır, onların da oyunlarında 

öyrәtmәk, tәrbiyә etmәk, әylәnmәk, kollektiv şәkildә oynamaq vardır vә tәbii ki, bu oyunlar daxili tәlәbatdan doğduğu 

üçün “ciddi”dir. Eyni ilә quşlar vә balıqlar da hәm fәrdi, hәm dә toplu şәkildә oynayırlar. Körpәlәrin dә oyunu mәhz daxili 

bir tәlәbat nәticәsindә ortaya çıxır. O halda oyun ağlın mәhsulu olmaqdan daha çox şüuraltı bir fәaliyyәtdir, irrasionaldır. 

Böyüklәrin oyunu isә bilincli vә könüllü bir işdir. Ona görә dә insanların oynadığı bәzi oyunların ağlın, zәkanın mәhsulu 

olduğunu da unutmamaq lazımdır. Oynayan insanın oyunda әsas “qazancı”, hәr halda, zövq almaqdır. Zövq almaq hәm heyvanlarda, 

hәm uşaqlarda, hәm dә böyüklәrdә ortaq, birlәşdirici nöqtәdir. 

Oyunun tәbiәti dedikdә, bir çox ünsürün bir yerdә toplusu nәzәrdә tutulur. Belәliklә, mübarizә, tәmsil, tәqlid, tәhrik, 

yarışma, әylәnmә, zövq alma, bununla bәrabәr güc, bacarıq, çeviklik, zәka vә s. dә oyunun tәbiәtini tәyin edәn 

elementlәrdir. Burada oyunun әn başlıca iki ünsüründәn dә söz açmaq lazımdır. Bunlardan biri bütün oyunlar üçün müştәrәk 

olan müvәffәqiyyәt mәsәlәsidir. Əslindә, hәm fәrdi, hәm kollektiv, hәm stolüstü, hәm atüstü, hәm tale, hәm qumar, hәm rәqs, 

hәm dә tәhkiyәli oyunlarda müvәffәqiyyәt, yәni bacarıqlı olmaq şәrtdir. Belә olmasa, oyun deyilәn bir şey dә olmaz. Mәsәlәn, 

Qarabağda mәşhur olan çövqan/çovkan, papaqaldıqaç vә cirit oyunlarında çeviklik, bacarıq, güc, ağıl әsasdır vә bunlar uğurun 

şәrtidir. 

Müvәffәqiyyәt vә bacarıq da bәrabәrindә oyunun ikinci bir ünsürünü gәtirir. Bu da oyunda qazanmaq, oyunu udmaqdır. 

Qazanmaq oyunçunun әn böyük istәyidir vә oyunda böyük bir ehtirasla gerçәklәşdirilmәyә çalışılır. Qazanmaq ritual içәrikli 

zehni oyunlarda ölümә qalib gәlmәk, yoxluğu, xaosu kosmosun lehinә dәyişә bilmәkdir. Hәtta konkret bir mәqsәdi olmayan 

oyunlarda da müvәffәq olmağı bacarmaq vә qazanmaq hәr şeydәn öndәdir. Çünki qazanmaq psixoloji olaraq rahatlama, 

fiziksәl vә ya zehinsәl olaraq da üstünlüyünü isbat etmәk demәkdir. Mәsәlәn, Qarabağda çox oynanan beşdaş oyununda, aşıq 

atma oyununda, yumurta döyüşdürmә vә ya qataraqoyma oyunlarında qazanılan daşlar, aşıqlar vә ya yumurtalar deyil, oyundur, 

çünki son hәdәf oyunun ayrı-ayrı elementlәri deyil, özüdür. O halda mәntiqi vә mәnәvi, fiziki vә psixoloji aspektdәn 

yanaşdıqda, oyunun mәqsәdi elә qazanmaqdır, qalib olmaqdır. Bu isә oyunun tәbiәti etibarilә çoxanlamlı vә çoxfunksiyalı 

olduğundan xәbәr verir. 

4. Ciddiyyәt vә oyun 

Oyun indiyә qәdәr ciddi olan işin, ciddi olan әmәk prosesinin tәrsi kimi başa düşülmüş, bunların biriylә әylәncә, 

digәriylәsә ciddi iş-güc anlaşılmışdır. Hәtta Avropada oyun nәzәriyyәlәri dә oyunu ciddi olanın tәrsi kimi tәqdim etmişlәr. 

Ancaq ciddi kimi qәbul etdiyimiz çox şeyin dә oyun olduğunu bilmәk lazımdır. Ən ciddi bir iş kimi qәbul edilәn dini rituallar, 

dini ibadәtlәr dә, әslindә, oyundur. Hәlә ciddi oyunları – şahmatı, bayram törәnlәrini, mәrasim göstәrilәrini dә buraya әlavә 

23


etsәk, oyunun bilinәndәn daha geniş anlayış olduğunu qәbul etmәk lazım gәlәcәk. İnsan fәaliyyәtinin әsas özәlliyini özündә 

birlәşdirәn oyun da, yuxarıdakı örnәklәrdәn göründüyü kimi, bir çox halda ciddi ola bilir. Hәtta oyunu bütövlükdә ciddi bir 

fәaliyyәt növü adlandırmaq olar. Bir yerdә ki qayda var, bir yerdә ki qaydanın pozulması oyunun pozulmasına sәbәb olur, 

demәk ki, o, ciddi bir şeydir. Hәlә oynayanların oyun oynadıqlarını bilmәlәrinә baxmayaraq, ciddi bir oyun oynadıqlarını 

bilmәlәri ayrı bir şeydir. Nәrd oynayan da, futbolçu da, cirit, çovkan oynayanlar da, kart oynayan qumarbaz da, rol oynayan 

aktyor da, uşaqlar da, bir sözlә, hәr kәs ciddi oynamaqda, qazanmaq, udmaq, birinci olmaq istәyindәdir. 

Hәtta ov kimi insan hәyatının önәmli ünsürü olan fәaliyyәt dә ciddi bir oyun kimi başa düşülür. Hәlә yakutlarda adı oyun 

olan şamanın xәstәni sağaltmaq üçün keçirdiyi kamlığı heç kim әylәncә, boş vaxt keçirmә, yarışma adlandıra bilmәz. 

Çünki şamanın kamlığı (oyunu) ciddi bir işә – xәstәni sağaltmağa, gәlәcәk haqqında bilgi vermәyә, toplumu fәlakәtdәn 

qurtarmağa yönәldilmişdir (Bax: Bayat, 2006). Hәr halda, kamlıq zamanı şamanın yarışı bir şey varsa, o da zamanla, ötәki 

dünya ilә, görünmәz alәmin varlıqları ilәdir. Bu baxımdan şamanın göstәrisi ciddi bir oyundur. Bir sözlә, kollektivin, geniş 

mәnada xalqın hәyatı oyunla, hәm dә ciddi şәkildә tәmsil edilir. 

Bu mәsәlәni özәtlәmiş olsaq, ciddiyyәtdә oyun yoxdur vә ya qısıtlıdır, oyunda isә ciddilik var hökmünә vara bilәrik. 

Yuxarıda da deyildiyi kimi, oyunda qaydalara әmәl etmәk, zamanı vә mәkanı dәyişmәmәk vә s. buna misal ola bilәr. Tәbii 

ki, mәsәlәni bir az yumşaltmış olsaq, o zaman belә demәk mümkündür: oyun ciddi olmasa da, onun qaydaları ciddidir. 

5. Oyunda zaman vә mәkan 

Oyunun başlanğıcı vә sonu varsa, oynandığı müәyyәn bir mәkanı varsa, demәk ki, oyun zaman (başlar vә bitәr) vә mәkan 

(küçәdә, meydanda, otaqda, çayxanalarda, qәhvәxanalarda, özәl olaraq ayrılmış yerlәrdә, qutsal mәkanlarda vә s. yerlәrdә 

keçirilir) qavramı içindә mövcuddur. Oyun müәyyәn bir zamanda vә müәyyәn bir mәkanda müәyyәn bir qayda daxilindә 

mövcuddur. Bәzi ritual-mifoloji mәzmunlu oyunların hәm zamanı, hәm dә mәkanı qutsal hesab edilir. Qutsal bir mәkanda 

oynanan oyunlar iştirakçıları başqa bir dünyaya götürür. O baxımdan ibadәt, dini ayinlәr bir göstәri, bir teatral oyundur. Oyun 

zaman vә mәkan baxımından bizim dünyamızdan ayrılmışdır. Onun xüsusi qaydaları olan özәl bir dünyası vardır. 

Mәkan adi dә olsa, qutsal da olsa, o, oyun dünyası içindәdir vә ona görә dә oyunçular bir anlığa da olsa, oyun oynadıqlarını 

unutmuş olurlar. Qutsal zaman oyunda daha çox bayram larda, rituallarda görünür. Bayramda, rituallarda hәr kәsin әhvalruhiyyәsindәki 

dәyişiklik o gün vә ya o saatlar üçün qutsal bir atmosfer içindә olmaqla әlaqәlidir. 

Zaman vә mәkan sәrhәdi olan oyunun mütlәq qaydası vardır. Bu qayda böyüklәrin oyunlarına aid olduğu kimi, uşaq 

oyunlarına da aiddir. Bәzi ritualların ki, onlar da qutsal oyun anlayışı içindә zikr edilmәlidir, dәyişmәyәn vә ya hәr kәsin 

qәbul etdiyi qutsal mәkanı vә qutsal zamanı var. Ritual, bayram, törәn vә s. dini özәllikli, qutsal da olsa, oyundan fәrqsizdir 

vә oyundan fәrqsiz olsa da, bu, bir ritualdır. Xalq oyunları ovçuluq, qonar-köçәrlik, oturaq әkinçilik vә s. ilә bağlı rituallar 

kontekstindә meydana çıxmış, uzun bir yol keçәrәk bugünә qәdәr dәyişmәlәrә, әlavәlәrә mәruz qalmışdır. Ancaq onu da 

demәk lazımdır ki, oyunlar mәdәniyyәtin digәr kodlarına baxdıqda daha gecdәyişәndir. 

Oyunun qutsal zamanı vә mәkanı baxımından sәma vә sәmahların xüsusi yeri vardır. Belә ki, hәm mövlәvi sәmaları, 

hәm dә әlәvi-bәktaşı sәmahları özәl günlәrdә vә özәl mәkanlarda keçirilir. Tәbii ki, son zamanlarda teatrlaşan sәmahların 

sәhnәlәrdә vә müxtәlif tәdbirlәrdә keçirilmәsi hәm onun ritual tәmәlinә, hәm dә zaman vә mәkanına tәsir göstәrmişdir. Bu 

da sәmahların yayğınlaşdırılması, mәşhurlaşdırılması ilә bağlıdır. Əlәvi-bәktaşi әnәnәsindә iki, dörd, altı, sәkkiz adamla 

qadınlı-kişili oynanan sәmahlar vardır. Rәqs oyunları içindә dini-tәsәvvüfi oyunlardan sәma vә sәmahlar daha çox yayılmışdır. 

Azәrbaycanda Seyid Nigariyә bağlı tәriqәt mәnsublarının Qazax bölgәsinin Aslanbәyli kәndindә, Gürcüstanın Qaraçöpündә 

vә Gürcüstanla sәrhәd Ermәnistanda nәqşbәndi zikrlәri zamanı oynanan özәl rәqslәri vardır ki, bunların da mәzmunu 

tәsәvvüfidir vә zaman-mәkan baxımından dәyişmәzdir. 

Oyunun bir ortaq nöqtәsi dә, onun fәrqliliyinә baxmayaraq, özünәmәxsus qaydalarının olmasıdır. Hәr oyunun qaydası 

mütlәqdir, oyunçular tәrәfindәn qәbul edilmәsi şәrtdir. Əks halda qaydanın pozulması, dәyişdirilmәsi oyunun pozulması 

demәk olar. Oyunun qaydası mütlәq olduğu kimi, oynayanlarda şübhә doğurmamalıdır, yoxsa oyunçu özünü oyun dünyasında 

hiss edә bilmәz vә oyun sehrini, zövqünü, әzәmәtini, gözәlliyini, estetikliyini itirәr. 

B. Sonsöz 

İlk insanla yaşıd olan oyun, bәlkә dә, yeganә mәdәniyyәt növüdür ki, dünyada, bütün xalqlarda mövcuddur vә bir çoxları 

da bir-birinә bәnzәr özәllik göstәrmәkdәdir. Oyun, sadәcә olaraq әylәnmә, öyrәnmә, yarışma, qalib olma da deyildir. O, 

tәbiәtin vә cәmiyyәtin müştәrәk, birlәşdirici ünsürüdür. Oyunla verilәn mesaj, dünyagörüş, qavrama, zehni inkişaf hәlә tam 

şәkildә araşdırılıb ümumilәş dirilmәmişdir. Buna baxmayaraq, oyun bugünkü forması vә anlamıyla xalqın hәyat vә mәişәtinin 

müxtәlif sahәlәrini, ayrı-ayrı ritualları, şәnliklәri әks etdirәn folklorun әski janrı kimi anlaşılmaqdadır. Ona görә dә oyuna 

әylәncә dünyamızın bir yansıması kimi baxmışıq, onun dәrin fәlsәfi mәzmununa, geniş funksiyasına, mәdәniyyәtdәki roluna 

24


az fikir vermişik. Cәmiyyәt hәyatının çox müxtәlif inkişaf mәrhә lәlәrini, insanların dünyaya fәlsәfi baxışlarının, dünyagörüş 

vә etiqadlarının, rituallar dünyasının bir tәqlidi, yansıması olan oyun, әslindә, bütün canlı alәmin – heyvanların, quşların, 

balıqların vә s. sövq-tәbii oynadığı izahı çәtin fenomenal hadisәdir. 

Qısacası, milli oyunlarda mәdәniyyәt tariximiz, dünyagörüşümüz, psixologiyamız, әhval-ruhiyyәmiz, әylәncә dünyamız 

vә s. әks olunmuşdur. 

Qaynaqça 

And M. Oyun ve bügü. Türk kültüründe oyun kavramı, YKY, İstanbul, 2013 

Bayat F. Ana hatlarıyla türk şamanlığı, Ötüken, İstanbul, 2006 

Huizinga J. Homo Ludens. Oyunun toplumsal işlevi üzerine bir deneme, Ayrıntı, İstanbul, 2013 

Kaşgarlı M. Divanu-luğat-it-türk, II c. TDK, Ankara, 1991 

Levend A.S. “Aşık Paşaya atfedilen iki risale”, Türk dili araştırmaları yıllığı. Belleten, Ankara 1955 

Zeytinoğlu E. “Hileli bir oyun olarak estetik”, Saraydan sokağa oyun, Kabalcı, İstanbul, 2014 

TƏBİƏTDƏN CƏMİYYƏTƏ OYUNUN ANLAMI, TƏBİƏTİ VƏ ÖZƏLLİKLƏRİ 

Özәt 

İnsanın sosial varlıq kimi formalaşmasında әsaslı rol oynayan oyun, mәdәniyyәtdәn dә öncә var olmuş, bütün canlıların ya sövqitәbii, 

ya da bilәrәkdәn oynadığı hadisәyә çevrilmişdir. Xalq mәdәniyyәtinin zәngin bölgәlәrindәn biri olan Qarabağda oyun vә meydan 

tamaşalarının da ümumi anlamda oynayan insan nәzәriyyәsi baxımından dәyәrlәndirilmәsi vacib mәsәlәlәrdәn biri olduğu üçün oyunun 

tәbiәti, insan hәyatındakı rolu, qisacası, oyunun nә olduğu haqqında bilgi verilmәyә çalışılmışdır. Oyunun fәlsәfәsindә geniş mәnada insanın 

insan kimi var olmasından, onun tәlim vә tәrbiyәsi, psixoloji vә mәnәvi dünyasına qәdәr hәr şey vardır. Oynayan insanın cәmiyyәtdә 

yetişmәsi, özünü tam hüquqlu bir varlıq kimi hiss etmәsi yaranan çoxsaylı, çoxanlamlı, çoxfunksiyalı oyun növlәrindәn asılıdır. 

Bu yazıda hәr yerdә, hәr şeydә var olan oyun qavramı araşdırılmağa, onun türk düyasında, o cümlәdәn Azәrbaycanda semantikfunksiyası 

öyrәnilmәyә çalışılmışdır. 

Açar sözlәr: oyun, oyunun tәbiәti, oynayan insan, oyunun fәlsәfәsi, oyunun qavramı 

ОТ ПРИРОДЫ К ОБЩЕСТВУ ЗНАЧЕНИЕ ИГРЫ, ЕГО ПРИРОДА И СПЕЦИФИКА. 

Резюме. 

В формировании человека как социальной личности основную роль играет в широком смысле слова игра, которая существовала 

до культуры, она превратилась в события, которую непроизвольно или же специально играли живые существа. Здесь даны 

сведения о том, что такое игра, её роль в человеческой жизни, природа игры в Карабахских фoльkлoрах и народных спектаклях в 

Карабахском регионе, являющейся сокровищницей народной культуры. Философия игры в широком смысле охватывает личность 

человека, его воспитание, психологический и духовный мир. Созревание играющего человека в обществе, его чувства как полноценной 

личности зависит от видов многочисленной, многофункциальной игры. 

В этой статье изучается понятие игры, которая существует везде, и во всем, а также его семантическая функция в тюркском 

мире и в том числе Азербайджане. 

Ключевые слова: игра, природа игры, играющий человек, философия игры, понятие игры. 

IDEA, NATURE AND SPECIFICITY OF THE PLAY TO SOCIETY FROM NATURE 

Abstract 

Man as a social being in the game, playing a significant role in shaping the culture, which is the first, or normal of all living things, 

or deliberately turned their event. Popular culture is one of the richest areas of Karabakh, in the sense of playing the game and the spectacles 

of play one of the most important issues to be evaluated in terms of the theory of human nature to the game, the role of human life, in short, 

the game tried to give information about what is. There is a broad sense of the philosophy of the game as a human being, his education and 

training, the psychological and the spiritual world, there is everything. Play existing in the development of human society, from the feel of 

being a full-fledged, semantic function, multi-function depends on the type of the game. 

In this article, everywhere, in all things, which is to examine the concept of the game, learn in the knot Turk, including Azerbaijan, as 

well as attempts to investigate the semantic function. 

Key words: game, nature of the game, playing man, philosophy of the game, sense of the play 

Bu iş Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyә yardımı 

ilә yerinә yetirilmişdir 

Qrant No. EİF/MQM-2-Şuşa-2013-3(9)-10/01/5 

25

26 


Mәsәlәnin qoyuluşu: Ənәnәvi mәhәbbәt möv zusu vә onların işlәnmә dәrәcәsi. 

İşin mәqsәdi: Klassik mәhәbbәt dastanlarının yaranıb inkişaf etmәsinә müasir elmi-nәzәri baxış 

müstәvisindә diqqәt çәkmәk, süjet vә kompo zisi yanın qurulması, bir-birinә bәnzәrlik-yeknәsәqlik vә 

fәrqlilik-orijinallıq mәsәlәlәrinin müqayisәli şәrhini vermәkdir. 

Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatının әsas qollarından biri olan aşıq yaradıcılığında dastan janrı 

aparıcı yer tutur. Aşığın mәharәtinin, istedad vә bacarığının, ustalığının mühüm göstәricilәrindәn biri dә, 

mәlum mәsәlәdir ki, mümkün qәdәr daha çox dastan bilmәk, dastan söylәmәk, dastanlar yaratmaq 

qabiliyyәti hesab olunur. 

Folklorşünas alimlәrimizin, demәk olar ki, hamısının yekdil qәnaәtinә görә, Azәrbaycan das tanları 

mövzusuna, süjet vә kompozisiyasına görә iki әsas qrupa bölünür: 

1) Qәhrәmanlıq dastanları; 

2) Mәhәbbәt dastanları. 

Bununla belә, mövzusuna, baş verәn hadisәlәrin xarakterinә vә s. görә bunların da hәr birini bir neçә 

yarımqrupa ayırmaq olar. Mәsәlәn, folklorşünasların tәsnifatında әldә edilәn ümumi nәticәyә görә, 

qәhrәmanlıq dastanlarını öz daxilindә iki yarımqrupa bölmәk mümkündür: 

1) Klassik qәhrәmanlıq dastanları; 

2) Qaçaq dastanları. 

Eynilә mәhәbbәt dastanlarını da iki yarımqrupa bölmәk olar: 

1) Eşq dastanları; 

2) Dini-irfani dastanlar. 

Cәmilә (Çiçәk) İSBƏNDİYAROVA 

MƏHƏBBƏT DASTANLARINDA ƏNƏNƏVİ MOTİV 

VƏ TARİXİ ƏNƏNƏLƏRİN ÖTÜRÜLMƏSİ 

Yeri gәlmişkәn qeyd edәk ki, әslindә, qәhrәmanlıq dastanlarında da eşqdәn, sevgidәn söz açılır. Lakin 

burada mәhәbbәt qәhrәmanlıq üçün bir vasitә rolunu oynayır. Qәhrәman öz sevgisinә, sevgilisinә 

qovuşmaq üçün sәfәrlәrә çıxıb, vuruşlardan keçsә dә, әsas süjet xәtti qәhrәmanlıq üzәrindә qurulur. 

“Qәhrәmanlıq dastanlarında fiziki güc, qәhrәmanın zahiri dünyası әsasdırsa, eşq dastanlarında mәnәvi 

güc, qәhrәmanın iç dünyası ön plandadır. Bu әvәzlәnmә şaman dünyagörüşünә әsaslanan atlı axınçı etnosun 

öz yerini tәsәvvüf ideyalarına söykәnәn oturaq әkinçi türkә vermәsi ilә bağlıdır” (2, 308). 

Mәhәbbәt dastanlarında rast gәldiyimiz sevgi öz tipologiyasına, işlәnmә dәrәcәsinә görә bәzi 

keyfiyyәtlәrә malikdir. 

Əvvәla onu qeyd edәk ki, klassik mәhәbbәt dastanlarının böyük әksәriyyәtindә qәhrәmana yuxuda 

ilahi qüvvә tәrәfindәn buta verilir. 

Buta alan aşiq yuxudan oyanır, özünü qәribә aparır, qeyri-adi hәrәkәt vә davranışları ilә әtrafdakıları 

heyrәtә, tәşvişә salır. Bir çox dastanlarda onun ayılınca ağzından köpük daşması, rәng-ruhunun tamam 

dәyişmәsi, hәtta fiziki görkәminin belә dәyişәrәk boy-buxunlu, yaraşıqlı bir oğlana çevrilmәsi göstәrilir. 

Bәzәn dә o, dinib-danışmır, ya da “dәrdimi dillә desәm, dilim yanar, sazla deyim” söylәyәrәk, sazı 

sinәsinә basıb özündәn bәdahәtәn şeirlәr – qoşma vә gәraylılar söylәyir. Yuxuda ona buta verilәn qızın 

(pәrinin, gözәlin) adını şeirlәrindә çәkir. Onun mәkanına (şәhәrinә, ölkәsinә) sәfәrә çıxmaq 

mәcburiyyәtindә olduğunu izhar edir. Valideynlәri, tanış-biliş, qohum-әqrәba qәhrәmanı nә qәdәr bu 

yoldan çәkindirmәyә cәhd elәyib, tәhlükәlәrdәn, başına gәlә bilәcәk müsibәtlәrdәn, bәlalardan söz açsa 

da, onu bu yoldan döndәrә bilmirlәr. Çünki artıq buta almış qәhrәman haqq aşiqidir. Yuxuda ona buta 

şәrbәtini (şәrabını) verәn ağasına güvәnәrәk yola düşür. Daha doğrusu, o, artıq bu sәfәrә çıxmağa 

mәcburdur. İçdiyi eşq şәrabının müqabilindә butanın şәrtlәrini yerinә yetirmәyә borcludur. Mәsәlәn: 

“Aşıq Qәrib” dastanının qәhrәmanı Rәsul sazı sinәsinә basıb anasına deyir:

“...Əlimә almışam sәdәfli sazı, 

Fәlәk yazdı mәnә belә bir yazı; 

Yuxumda görmüşәm bir alagözü, 

Ana, mәn Tiflisә varmalı oldum. 


Anası oğlunun boynunu qucaqlayıb ağlayaraq, yalvar-yaxar elәyir: “Oğul, sәn hara, Tiflis hara? Gәl 

sәn bizi gözüyaşlı qoyub getmә”. Rәsul dedi: 

− Anacan, dayanmağa halım yoxdu. Gәrәk mәn gedәm” (1, 12-13). 

Demәk olar ki, XIX-XX әsrlәrә qәdәrki mәhәbbәt dastanlarının әksәriyyәtindә bu әnәnәvilik qorunub 

saxlanmışdır. Burada, sadәcә, bәzi motiv fәrqlәri vә hadisәlәrin, macәraların rәngarәnglik, zәnginlik 

baxımından çeşidlәnmәsi qabarıq nәzәrә çarpa bilәr. Lakin mövzusu, süjet vә kompozisiyanın qurulması, 

dastanın başlanğıcı vә hadisәlәrin sonuclanması etibarilә klassik mәhәbbәt dastanlarının әksәriyyәtindә 

bir bәnzәrlik, oxşarlıq, әnәnәvilik müşahidә olunmaqdadır. Bu da, eyni zamanda, ondan irәli gәlir ki, әn 

son zamanlara qәdәr aşıq sәnәtinin öz xüsusi qanunauyğunluqları olmuşdur. Bu qәdim sәnәt növü ustadşagird 

münasibәtlәri әsasında yaşayıb, inkişaf elәyib zamandan-zamana adlamışdır. Vә hәr şagird yalnız 

öz ustadından dәrs almaqla, yükünü onun yükündәn tutmaqla püxtәlәşib formalaşaraq sәlәfinin davamçısı 

kimi yetişirdi. Hәm dә aşıq sәnәtini öyrәnәn hәr kәs bütövlükdә özündәnәvvәlki irsi öyrәnmәk 

mәcburiyyәtindә idi. Əks-tәqdirdә aşıqlıq sәnәti varisliklә ötürülә bilmәzdi. Tәbii ki, o ustad da 

özündәnәvvәlki digәr böyük ustadın davamçısı idi. Demәk, bu sәnәtdә yenilik yalnız şagirdin öz tәbii 

istedadının gücü ilә mümkün ola bilәrdi ki, o da nә qәdәr yeni әsәrlәr yaratsa belә, әnәnәvilikdәn bir o 

qәdәr dә kәnara çıxmağa, bu sәnәtdә yeni konsepsiyalar ortaya qoymağa yetәrli deyildi. Ümumiyyәtlә, 

aşıq sәnәti, xüsusәn dә dastan yaradıcılığı şifahi xalq әdәbiyyatının elә bir sahәsidir ki, burada әnәnәdәn 

kәnara çıxmaq, yenilikçiliyә meyillәnmәk halları daim zәiflәmә ilә müşahidә olunmuşdur. XIX-XX 

әsrlәrdә yaranan mәhәbbәt (elәcә dә qәhrәmanlıq) dastanlarını misal olaraq göstәrmәk fikrimizi 

әsaslandırmaq üçün kifayәtdir. Lakin әnәnәviliyin qorunub saxlanması şәrti ilә hadisә vә macәraların 

zәnginlәşdirilmәsi, rәngarәnglәşdirilmәsi keyfiyyәtә dә müsbәt tәsir göstәrәn amillәrdәn olmuşdur. 

Əksәr klassik mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi mәhәbbәt әhvalatının yaranması, başqa sözlә desәk, 

problemin qoyuluşu vә süjet xәtti boyunca mövzunun – qoyulmuş problemin işlәnib, inkişaf edib, öz 

hәllini tapması ilә bağlı qeyd etmәk lazımdır ki, ümumilikdә şifahi xalq әdәbiyyatına mәxsus olan 

bәdiilik, poetiklik, obrazlılıq orta әsrlәrdә yaranan klassik mәhәbbәt dastanlarında әn başlıca yaradıcılıq 

şәrtlәrindәn olmuşdur. Onların süjet vә kompozisiyasını tәşkil edәn hadisәlәrin dә başlanğıcı, inkişaf 

xәttinin ilk mәrhәlәsi әksәr dastanlarda eyniyyәt, son dәrәcә bir-birinә bәnzәrlik tәşkil edir. Mәsәlәn, 

dastanın әvvәlindәki övladsızlıq motivi, doğulacaq qәhrәmanın atasının mal-dövlәtinin aşıb-daşması, 

lakin qocalıb ölәndәn sonra yurduna-mülkünә-sәrvәtinә sahib çıxacaq bir oğul zürriyyәtinin olmamasını 

özünә dәrd elәmәsi... Nәhayәt, düşünüb-daşınıb, mәslәhәt-mәşvәrәt elәyib, varının-halının çoxunu (әksәr 

hallarda üçdә iki hissәsini) nәzir-niyaz elәyib fәqir-füqәraya paylaması nәticәsindә Tanrının onu övlad 

sahibi etmәsi mәsәlәlәri bu dastanların başlanğıcını tәşkil elәyir. Xatırladaq ki, bu ekspozisiyanın da 

kökü gedib lap qәdim zamanlara çıxır. “Övladsızlıq barәdәki әnәnәvi süjet “pay verәn dәrvişlәr”in sәyi 

ilә qәhrәmanlara övlad verilmәsi, orta әsrlәrdәn hәlә çox-çox әvvәl xalq yaradıcılığında mövcud 

olmuşdur. Pay verilәn övladlar – adәtәn, qız vә oğlanlar arasındakı sevgi macәrası sonrakı mәrhәlәlәrdә 

mәhәbbәt dastanlarının әsas süjet xәttini tәşkil etmişdir” (2, 127). 

Bu cür övladsızlıq problemi, nәzir-niyazla doğulan uşaq, onların buta alıb (bir çox hallarda oğlan 

da, qız da, sitatda qeyd edildiyi kimi, pay verilmiş olur vә ilahi qüvvә tәrәfindәn onların hәr ikisi birbirinә 

buta verilir) haqq aşiqinә çevrilmәsi süjeti ilә müşahidә olunan dastanlardan “Əsli vә Kәrәm”, 

“Qurbani”, “Tahir vә Zöhrә”, “Alıxan vә Pәri”, “Şah İsmayıl vә Gülzar”, “Şәhri vә Mehri” vә s. 

göstәrmәk olar. Mәsәlәn, “Şah İsmayıl vә Gülzar” dastanında övladın nәzir-niyazla dәrviş tәrәfindәn pay 

verilmәsi mәsәlәsinә diqqәt yetirәk: “Ustadlar nağıl elәyirlәr ki, Qәndәhar şәhәrindә Ədil adlı bir padşah 

var idi. Ədil padşah o qәdәr varlı, dövlәtli idi ki, dәryalar mürәkkәb olsaydı, meşәlәr qәlәm, onun dövlәtini 

hesablamaq olmazdı. Ədil padşah bir gün başını qırxdırmaq üçün bir dәllәk çağırtdırdı. Dәllәk naşı idi, 

padşahın başını qırxıb, tükünü qabaq tәrәfdәn döşünә tökdü. Padşah başının tükünü ağarmış görәndә 

bir yanıqlı ah çәkdi. Bildi ki, ömrünün, gününün keçmiş vaxtıdı. O saat vәziri çağırtdırdı. Elә ki vәzir 

gәldi, padşah üzünü ona tutub dedi: 

27


– Ay vәzir, özün mәnim dövlәtimin, malımın hәddәn aşdığını yaxşı bilirsәn. Günüm keçib, başım 

gora titrәyir. Mәn ölәndәn sonra bu mal-dövlәtә sahib olub, çırağımı yandıracaq bir övladım yoxdu. De 

görüm bu barәdә tәdbirin nәdi? 

Vәzir dedi: 

– Tәsәddüqün olum, sәn mal-dövlәtini üç qısım elә. İki qısmını fağır-füğaraya payla, bәlkә övladın 

ola” (4, 139). 

Belәliklә, Ədil padşah vәzirin mәslәhәtinә әmәl elәyir. Günlәrin birindә pay verәn dәrviş gәtirib ona 

bir alma verir. Almanı arvadıyla birlikdә yeyәndәn sonra Ədil padşah övlad sahibi olur. 

Burada bir sıra mәqamlar orijinallığı ilә diqqәti cәlb elәyir. İlk növbәdә problemin qoyuluşunda 

tamam fәrqli bir prizmadan istifadә edilmişdir. Padşahın dәllәk çağırtdırması, dәllәyin naşılığı ucbatından 

onun saçlarını qırxıb sinәsinә tökmәsi mәsәlәlәri ilk baxışdan sözçülük, mәtlәbi uzatmaq tәsiri bağışlasa 

da, süjet vә kompozisiya başlanğıcının bu cür qurulması üsulunun özündә bir orijinallıq vә 

özünәmәxsusluq var. Bütün bunlarla yanaşı, yenә ümumi әnәnәvilik dә öz yerindә qorunub saxlanılmışdır. 

Varlı-hallı, sәlahiyyәt sahibi olan atanın övladsızlıq problemi, var-dövlәtin çoxunu nәzir-niyaz eylәyib, 

fәqir-füqәraya paylaması, pay verәn dәrvişin ona gözәl bir alma bağışlaması, almanın parasını özü, 

parasını arvadı yeyәndәn sonra onların oğul övladlarının dünyaya gәlmәsi, sonra hәmin övladın buta 

alaraq eşqә düşmәsi, sevgilisinә qovuşmaq uğrunda başının min bir bәla çәkmәsi vә s. kimi proseslәr, 

demәk olar ki, әksәr klassik mәhәbbәt dastanlarında xaraktercә bir-birinә bәnzәyir. 

Lakin yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu әnәnәvilik vә oxşarlığı, süjet başlanğıclarının eyniyyәtini 

dastanların bir-birini tәkrarlaması, mövzu çeynәnmişliyi kimi qәbul etmәk olmaz. Bütün oxşarlıqlara, 

әnәnәviliklәrә baxmayaraq, hәr bir dastan hadisә vә macәralarının zәnginliyinә, rәngarәngliyinә, 

qәhrәmanların üzlәşdiklәri problemlәrin, sevgilәri yolunda çәkdiklәri әzab-әziyyәtlәrin, süjet xәtti 

boyunca başlarına gәlәn müsibәtlәrin xarakterinә görә fәrqlәndiyi kimi, başlanğıcdakı problemin әnәnәvi 

qoyuluşunun özündә dә, yuxarıdakı nümunәdәn göründüyü kimi, bir fәrqlilik, özәllik duyulmaqdadır. 

Mәsәlәn, xalq arasında әn geniş yayılmış vә әn çox sevilәn dastanlardan olan “Əsli vә Kәrәm”in 

başlanğıcı ilә “Qurbani” dastanının başlanğıcındakı süjet oxşarlıqlarını müqayisә edәk. “Əsli vә Kәrәm” 

dastanından nümunә: “...Ziyad xanın övladı yox idi ki, ölәndә dövlәtinә, varına sahib dursun. O, hәmişә 

övlad dәrdi çәkirdi; nә qәlbi açılır, nә dә üzü gülürdü. 

Ziyad xanın Qara keşiş adlı bir zalım vәziri vardı. Necә deyәrlәr, su axar, çuxurun tapar; bu vәzirin 

dә övladı yox idi. 

Bir gün Ziyad xan Qara keşişin bağında oturmuşdu. Onlar keçmişdәn, gәlәcәkdәn söhbәt elәyirdilәr. 

Ziyad xan dedi: 

– Qara keşiş, nә sәnin övladın var, nә mәnim. Ölәndәn sonra bizim çırağımızı yandıran olmayacaq. 

Gәl fağırların qarınlarını doyduraq, nәzir-niyaz verәk, bәlkә, Allah bizә bir övlad verdi; özü dә indidәn 

arada şәrt qoyaq. 

Keşiş dedi: 

– Tәki övladımız olsun, nә şәrt desәn razıyam. 

Ziyad xan dedi: 

– Əgәr mәnim qızım, sәnin oğlun oldu, mәn qızımı sәnin oğluna verim; yox, sәnin qızın, mәnim 

oğlum oldu, sәn qızını mәnim oğluma verәcәksәn. 

Keşiş razı oldu. Əhd-peyman elәyib hәrә öz otağına getdi. 

Sәhәrisi gün Ziyad xan car çәkdirdi. Gәncә әhlini – fәğirәn-sәğirәn bir yerә cәm elәtdi. Acları 

doyurdu, yalavacları yedirtdi, әlsiz-ayaqsızlara pul verib yola saldı. 

El ağzı fal ağzı, deyәrlәr. El duası qәbul olundu. Doqquz ay doqquz gün doqquz saat doqquz dәqiqә 

keçәndәn sonra Ziyad xanın bir oğlu, Qara keşişin dә bir qızı dünyaya gәldi. Ziyad xan әyan-әşrәfi 

toplayıb şadyanalıq keçirdi. Oğlanın adını Mahmud, qızın adını Mәryәm qoydular. Uşaqları tapşırdılar 

dayәlәrә” (3, 4-5). 

Nümunәdәn göründüyü kimi, “Əsli vә Kәrәm” dastanında övladı olmayan var-dövlәt, sәlahiyyәt 

sahibi Ziyad xanın özüdür vә o, hәmişә övladsızlıq dәrdi çәkir. Var-dövlәtindәn yoxsulların, yalavacların 

qarnını doyuraraq tәk özünә yox, vәziri Qara keşişә dә Tanrıdan övlad dilәyir. Əhd-peyman bağlayırlar. 

Uşaqlar dünyaya hәlә göz açmamışdan bir-birinә deyikli olurlar. Lakin digәr mәşhur mәhәbbәt dastanı 

olan “Qurbani”dә vәziyyәt – problemin qoyuluşu mahiyyәtcә oxşar olsa da, formaca xeyli fәrqlidir. Bu 

28


fәrqi aydın müşahidә etmәk üçün yenә nümunәyә nәzәr yetirәk: “Ustadlar belә nağıl elәyirlәr ki, baş 

Xudafәrin körpüsü ilә Araz–Kür qovşağı arasında Araz boyu yeddi yüz yetmiş iki ev yaşayırdı. Bunların 

içәrisindә çox bәylәr, bәyzadәlәr vardı. Ancaq bunların hamısı Hüseynalı xana baxırdı. Hüseynalı xan 

çox arxalı, varlı-dövlәtli xan idi. Hüseynalı xanın atadan-anadan doğma Mirzalı xan adında bir qardaşı 

var idi. Ancaq o, çox yumşaqxasiyyәt adam idi. Özünün dә zürriyyәtdәn heç nәyi yoxdu. Qardaşlar nә 

qәdәr ki ataları sağ idi, bir yerdә yaşayırdılar. Elә ki ataları öldü, Hüseynalı xan öz oğlanlarına bel bağlayıb 

qardaşı Mirzalı xanı evdәn çıxartdı. Atanın o qәdәr var-dövlәtindәn Mirzalı xana bir toyuq da olsun 

vermәdi. Mirzalı xan hara әl atdısa, heç bir yerdә әli bәnd olmadı. Axırda oturdu öz yoxsul daxmasında. 

Günlәrin birindә Mirzalı xan arvadını çağırıb dedi: 

– Arvad, bütün bu işlәr ona görә başımıza gәldi ki, bizim züryәtimiz, arxa-kömәyimiz yoxdur. 

Deyirlәr ki, el duası müstәcәb olar. Bir qurban götürüb gedәk ocağa, orada nәzir paylayaq, qurbanı da 

kәsәk, verәk yetim-yesirә, bәlkә bir övladımız ola... 

Sabahı Mirzalı xan bir karlı qurbanlıq götürüb getdi ocağa. Nәzirini payladı, qurbanı da kәsdi. Allahtaala 

bunların qurbanını qәbul eylәdi. Bir müddәt sonra Mirzalı xanın bir oğlu oldu ki, on dörd gecәlik 

ay kimi. Mirzalı xana müjdә getdi. Mirzalı ac qarınları doyurdu, çılpaq әyinlәri geydirdi. Sonra uşağa ad 

qoymaq istәdilәr. 

Bir ağıllı qoca dedi: 

– Oğlanın adını mәn qoyum – Qurbani. Çünki bunu qurbanla tapmısınız” (3, 124). 

Göstәrdiyimiz nümunәlәrdәn dә aydın olur ki, dastanlarda әnәnәvilik, ümumi mövzu eyniyyәti 

olduğu qәdәr dә, orijinallıq, fәrqlilik çalarları mövcuddur. Bu isә dastan yaradıcılığında ustad aşıqdan 

son dәrәcә böyük isiedad, tәcrübә, güclü tәxәyyül, çevik düşünmә qabiliyyәti tәlәb edir. 

Orta әsrlәrdә yaranan klassik mәhәbbәt dastanlarımızı diqqәtlә nәzәrdәn keçirsәk, onların böyük 

әksәriyyәtindә sәnәtkarlıq, orijinallıq – yәni keyfiyyәt mәsәlәsinә xüsusi önәm verildiyinin şahidi olarıq. 

Əslindә, klassik mәhәbbәt dastanlarımızın çoxunda mövzunun başlanğıcı, mәnbәyi, ilkin inkişaf 

mәrhәlәsi, problemin qoyulması vә süjet xәtti mahiyyәt etibarilә çox oxşardır. Lakin hadisәlәrin çalarlığı 

onları bir-birindәn fәrqlәndirәrәk gözәllәşdirir, dinlәyici auditoriyası üçün olduqca maraqlı edir. 

Qeyd edәk ki, mәhәbbәt dastanlarının әvvәlindәn bir-birinin ardınca üç ustadnamә yer alır. Bu 

ustadnamәlәr ilk baxışdan dastanın mövzusuna uyğun gәlmәsә, haqqında söz açılacaq qәhrәmanın 

dilindәn söylәnmәsә dә, әslindә, әsәrә, bir növ, giriş xarakteri daşıyır vә baş verәcәk hadisәlәrin 

mahiyyәtindәn xәbәr verir. Vә hesab edirik ki, dastanda ustadnamәlәrin mövzu ilә әlaqәlәnmәsi, 

hadisәlәrin tәxmini dә olsa hansı istiqamәtdә inkişaf edәcәyi, hansı sonluqla nәticәlәnәcәyi mәsәlәsinә 

işarә etmәsi vacib şәrtlәrdәndir. Bәzi dastanlarda bu qanunauyğunluğun gözlәnilmәmәsini onların 

yaradıcılarının, düzüb-qoşanların zәif cәhәti, ya da tәhrif kimi qәbul etmәk lazımdır. Qeyd edәk ki, bu 

mәsәlә ilә bağlı filologiya elmlәri doktoru, professor Füzuli Bayatın aşağıdakı qәnaәti xüsusilә diqqәti 

cәlb edir: “Ustadnamәlәr... dastanın mövzusu ilә birbaşa bağlı olmasa da, bilavasitә onun yönü, ideoloji 

axarı ilә sәslәşir” (2, 307). 

Dastan yaradıcılığında әnәnәviliyin qorunmasının әsas şәrtlәrindәn biri dә yuxarıda qeyd etdiyimiz 

mәsәlәnin diqqәt mәrkәzindә saxlanılmasıdır. Əksәr mükәmmәl klassik mәhәbbәt dastanlarımızda da bu 

әnәnә qorunmuşdur. Fikrimizi әsaslandırmaq üçün bir daha “Əsli vә Kәrәm” dastanına müraciәt edәk. 

Dastanın başlanğıcındakı birinci ustadnamәnin üçüncü bәndindә deyilir: 

Öz süründәn vacib qurban deyәrsәn, 

Öz yunundan şal toxuyub geyәrsәn, 

Bәslәdiyin bağın barın yeyәrsәn, 

Yad bağından sәnә heyva, nar olmaz (3, 3). 

Yaxud, üçüncü ustadnamәnin dördüncü bәndinә diqqәt yetirәk: 

Halal ilә haram, bil ki, alışmaz, 

Qaynayıban bir-birinә qarışmaz, 

Cәsәdә nuş olub, cana yapışmaz, 

Rizasız tikәnin lәzzәti olmaz (3, 4). 

29


Mәlum olduğu kimi, Kәrәm Mәhәmmәd ümmәti idi, Əslisә İsәvi. “Dastanın mәzmunundan da 

göründüyü kimi, tәrsa, yәni ermәni qızına aşiq olan Kәrәm keşişin müsәlman vә türk düşmәnliyi 

nәticәsindә Əslidәn ayrı düşür” (3, 308). Ümumiyyәtlә, mәhәbbәt dastanlarında ilahi eşq, haqq aşiqliyi 

bütün dinlәrdәn, milli mәnsubiyyәtdәn uca tutularaq tәbliğ olunur. “Əsli vә Kәrәm” dastanında isә bir 

tәrәfdәn bu әnәnәvi konsepsiya qorunub saxlanılırsa, digәr tәrәfdәn dastanın başlanğıcındakı 

ustadnamәlәrdә Kәrәmin aqibәtinә işarә edilәrәk milli vә dini tәәssübkeşlik ön plana gәtirilir. Birinci 

ustadnamәdәn göstәrdiyimiz nümunәdә “elini hürküt, axsağından yapış” el deyimi tәqdir olunur. Üçüncü 

ustadnamәdәn verilәn misalda isә dini mәsәlә “Rizasız tikәnin lәzzәti olmaz” deyә qabardılaraq, Kәrәmin 

Allahın haram buyurduğu tikәyә (ermәni qızı olan xristian dininә mәnsub Əsliyә) tamah salması mәnfi 

qiymәtlәndirilir vә onun öz günahı üzündәn başının min bir bәla çәkmәsi vurğulanır. 

Lakin klassik әnәnә gözlәnilәrәk, dastanın gedişi boyu heç yerdә milli vә dini tәәssübkeşlik meyillәri 

duyulmur. Haqq aşiqliyi, ilahi eşq, tәmiz sevgi tәrәnnüm olunur. Bu eşqin yolunda qarşıya çıxan bütün 

maneәlәr, onları yaradan istәr dini, istәr milli sәbәblәr incә bir qәzәblә mәnfi qiymәtlәndirilir vә tәәssüf 

hissi doğurur. 

“Əsli vә Kәrәm” dastanındakı mәhәbbәt dә, tәbii ki, әnәnәvi mәhәbbәtdir. Giriş әvәzi ustadnamәlәr, 

başlanğıcdakı son dәrәcә varlı-karlı bir sәlahiyyәt sahibinin vә onun vәzirinin övladının olmaması probleminin 

qoyuluşu, onların danışıb, düşünüb-daşınıb, әhd-peyman bağlayıb, fәqirә-yoxsula mal-dövlәt 

paylayıb, acların qarnını doyurub, nәzir-niyazla hәr ikisinin eyni vaxtda övlad sahibi olmaları әksәr 

klassik mәhәbbәt dastanlarımızdakı qanunauyğunluğu qoruyub saxlayır. Bunlardan әlavә, valideynlәrinin, 

daha doğrusu, atalarının әhd-peymanı vә nәzir-niyazları nәticәsindә pay verilmiş oğlanla qızın sevişmәsi, 

bir-birinә buta verilmәsi dә әnәnәyә uyğundur. Lakin dastanda mәhәbbәt mövzusu әnәnәviliklә yanaşı, 

işlәnmә dәrәcәsinә görә dә orijinallıq daşıyır. Burada ümumi әnәnәvi qanunauyğunluq qorunub saxlanılır. 

Lakin hәr bir dastanda süjet vә kompozisiyanın qurulmasının öz xüsusi özәlliklәri dә diqqәtdәn yayına 

bilmәz. 

Azәrbaycan klassik mәhәbbәt dastanlarını övladsızlıq, buta mәsәlәsi, eyni vaxtda nәzir-niyaz 

nәticәsindә pay verilmiş oğlanla qıza, yaxud pay verilmiş oğlanla başqa bir qıza buta verilmәsi, deyiklilik, 

qohumluq әlaqәlәri vә s. kimi rәngarәng süjetlәr bir-birindәn fәrqlәndirir, özünәmәxsus edir vә 

gözәllәşdirir. Mәsәlәn, onların bәzilәrindә buta verәn ağası qәhrәmanın arxasında dayanıb onu qoruyur, 

bütün bәlalardan hifz edir, oddan-alovdan çıxarır. Nәhayәt, haqq aşiqi öz sevgisinә qovuşur vә bir ustad 

aşıq gәlib dastanı duvaqqapma ilә tamamlayır. Bu qәbildәn klassik mәhәbbәt dastanlarımıza misal olaraq 

“Qurbani”, “Aşıq Qәrib”, “Abbas vә Gülgәz”, “Mәsum” vә b. göstәrmәk olar. Süjet xәtti buta üzәrindә 

qurulan bu dastanlar hәm dә dini-irfani xarakter daşıyır. Qeyd edildiyi kimi, qәhrәmana buta verildikdәn 

sonra o, bütün mübarizәlәrdә, bütün qarşılaşmalarda aldığı butanın gücü ilә qalib gәlir. Yuxuda buta alıb 

Haqq aşiqinә çevrilәn gәnc qәhrәman Haqdan başqa heç nәyi görmür, Haqq deyib, Haqq sözü ilә danışır 

vә Haqq yolunda hәr an canından keçmәyә hazır olur. “Buta”nı verәn saqi, dәrviş, mürşid, pir, hәzrәt 

Əli, Xızır aşiqi vәhdәtә çağırır” (2, 266). Buta alan aşiq bir anın içindә dәyişir, müdriklәşir, kamillәşir, 

bütövlәşir, tamlaşır. Onun hәyatında әsaslı dönüş baş verir. “Butanın tamlıq rәmzi olduğunu göstәrәn bir 

element dә dastanlarda verginin hәm oğlana, hәm dә qıza eyni anda verilmәsidir. ...Ayrı-ayrılıqda tamlığı 

ifadә edә bilmәyәn buta birlәşdikdә әbәdi, әzәli varlığın funksional-semantik işarәsinә çevrilir” (2, 26). 

İşin elmi yeniliyi: Mәqalәdә klassik mәhәbbәt dastanlarının әnәnәvi motivlәr әsasında yaranıb inkişaf 

etmәsi, bәdii sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlәrinin öyrәnilmәsi vә s. mәsәlәlәrdә yeni elmi-nәzәri baxış ortaya 

qoyulmuşdur. 

İşin elmi nәticәsi: Mәqalәdә klassik mәhәbbәt dastanlarının sonradan yaranan dastanlara tәsiri, 

onların bir sıra oxşar vә fәrqli cәhәtlәri, o cümlәdәn varislik әlaqәsinin davam etmә vә bәzәn qırılma 

problemlәri diqqәtlә araşdırılmışdır. 

30

QAYNAQLAR: 


1. Azәrbaycan dastanları, beş cilddә, III cild, Bakı: Lider, 2005 

2. Bayat F. Folklor dәrslәri, Bakı, Elm vә tәhsil, 2012 

3. Xalq dastanları, I cild, Bakı: Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, 1961 

4. Xalq dastanları, II cild, Bakı, Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, 1961 

5. Nәbiyev A. Azәrbaycan xalq dastanları, Bakı: Yazıçı, 1981 

Mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi motiv vә tarixi әnәnәlәrin ötürülmәsi 

Özәt: Mәqalәdә Azәrbaycan mәhәbbәt dastanlarının yaranması vә şifahi әdәbiyyatımızda onların 

tutduqları yerә elmi-nәzәri müstәvidә diqqәt çәkilir. Mәhәbbәt dastanlarının yaranmasında tarixi әnәnәyә, 

bәdii-sәnәtkarlıq xüsusiyyәtlәrinә geniş prizmadan yanaşılır. Əksәr klassik mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi 

mәhәbbәt әhvalatlarının yaranması, problemin qoyuluşu vә süjet xәtti boyunca mövzunun işlәnmәsi tarixi 

inkişaf zәminindә araşdırılır. Azәrbaycanın görkәmli aşıqlarının yaradıcılığından, elәcә dә әn mәşhur klassik 

mәhәbbәt dastanlarımızdan gәtirilәn nümunәlәr vә onların xüsusi özünәmәxsusluqla tәhlillәrә cәlb 

olunması diqqәt çәkir. Mәqalә klassik elmi-nәzәri irsin araşdırılması baxımından da maraqlıdır. 

Açar sözlәr: mәhәbbәt, dastan, süjet, kompozisiya, aşıq, buta, hz.Əli, Xızır, Əsli, Kәrәm, Qara keşiş, dәrviş. 

Передача исторических традиций и традиционных мотивов в романтических дастанах 

Резюме 

В статье обращается внимание на образование азербайджанских романтических дастанов и 

на их место в устной народной литературе с научно – теоретического контекста. При создании романтических 

дастанов к исторической традиции, к художественно – мастерским свойствам относятся 

с широкой призмы. Во многих классических романтических дастанах на основе 

исторического развития исследуется создание традиционных романтических событий, постановка 

проблемы и преследования темы по сюжетной линии. Обращен взгляд на творчество Азербайджанских 

выдающихся ашыгов в создании романтических дастанов. Статья интересна с точки 

зрения исследования классического научно - теоретического наследия. 

Ключевые слова: любовь, дастан, сюжет, композиция, ашыг, бута, х.Али, Керем, Кара Кешиш 

(Черный священник), дервиш 

The traditional motive in love eposes and passing of the historical traditions 

Summary 

In the article it is said about the creation of love eposes and the scientific-theoretical view to their 

place in our oral literature. The historical tradition, artistic-mastery characters in the creation of the love 

eposes is approached from the large view. In many classic love eposes the creation of the traditional love 

eposes, the structure of the problem and working of the subject according to the plot is investigated in 

the historical development. In the creation of the love eposes the activity of famous Azerbaijan ashugs is 

looked through. The article is also interesting according to the investigation of the classical scientifictheoretical 

heritage. 

Key words: love, epos, plot, composition, ashug, buta, excellency Ali, Kerem, Gara Keshish, dervish 

31

32 


Ъямиля ЧИЧЯК 

SƏNİ O DAĞLARIN QOYNUNDA GÖZÜ YOLDA 

QOYDUĞUMUZ ÜÇÜN BİZİ BAĞIŞLA, BAĞIŞLA BİZİ, ANA!.. 

Êÿë áÿ úÿð! Áó ñþç ùÿð äÿ ôÿ äè ëè ìÿ ýÿ - 

ëÿí äÿ, áó êÿë ìÿ ùÿð äÿ ôÿ ãó ëà üû ìà 

÷à òàí äà è÷èì äÿí ýè çèë òè êå ÷èð, ìÿ íè 

ñî éóã òÿð áà ñûð. ×öí êè ãîé íóí äà äöí éà éà ýþç 

à÷ äû üûì, Éåð öçö íöí úÿí íÿò ýó øÿ ñè áó óëó òîð - 

ïàã óçóí èë ëÿð äèð ÿñèð ëèê äÿ äèð. Àõû ìÿí áó óëó 

òîð ïàã äà äî üóë ìó øàì. Ýþ çöí äÿí þï äö éö ìöç, 

ýåúÿ-ýöíäöç ñåâÿ-ñåâÿ âÿñô åòäèéèìèç áóëàãëàðûìû 

çûí ýþ çöí äÿí èí äè íàí êîð åð ìÿ íè ëÿð ñó è÷èð. 

Ìÿí Êÿë áÿ úÿ ðÿ ðà éîí ìó äå äèì? Äè ëèì ãó - 

ðóñóí ìÿíèì. Êÿëáÿúÿð ðàéîí éîõ, ñÿìàíûí ÿíýèí 

ëèê ëÿ ðè íÿ óúà ëàí, ãàð òàë ëà ðûí ãûé âó ðóá, éó âà 

ãóðäóüó áèð äöíéàäûð. Òÿáèÿòèí åëìÿ ìÿëóì îëìà 

éàí, ùÿ ëÿ þé ðÿ íèë ìÿ éÿí ãàð òàë íþâ ëÿ ðè ìÿùç 

Êÿë áÿ úÿð äàü ëà ðûí äà éó âà ãó ðóð, ÿí ýèí ñÿ ìà - 

ëàð äàí àøà üû éà – äÿ ðèí äÿ ðÿ ëÿ ðÿ, ñûë äû ðûì éàð - 

üàí ëà ðà òà ìà øà åäèð. 1936 êâàä ðàò êè ëî ìåòð ëèê 

ÿðà çè ñè îëàí áó ýþ çÿë ëèê ñÿë òÿ íÿ òè úàí ëû òÿ áèÿò 

ìó çå éè äèð. Ìó çåé äå äèì, ãîé ðÿù ìÿò ëèê Øà ìèë 

ßñ ýÿ ðî âóí íà ðà ùàò ðó ùó øàä îë ñóí, óçóí èë ëÿð 

ÿð çèí äÿ îíóí ýÿð ýèí ÿìÿ éè, áþ éöê ôÿ äà êàð ëû üû 

ùå ñà áû íà éà ðà äû ëàí, Éåð öçöí äÿ òà éû-áÿ ðà áÿ ðè 

îë ìà éàí óíè êàë åêñ ïî íàò ëà ðà ìà ëèê òà ðèõ ìó çå - 

éè éà äû ìà äö øöð. Áó ìó çå éè ýþ ðÿí ëÿð ãÿ äèì 

Êÿë áÿ úÿ ðèí äö íÿ íè íÿ ùåé ðÿò ëÿ ðè íè ýèç ëÿ äÿ áèë - 

ìèðäèëÿð. Êÿëáÿúÿðèí ùÿð ãàéà ïàð ÷àñû áèð òàðèõäèð. 

Áó ðà äà ÿëèí ëÿ òî õóí äó üóí, ýþ çöí ëÿ 

ýþð äö éöí ùÿð íÿ âàð ñà, ãèé ìÿ òè áè ëèí ìÿ éÿí 

áèð ñÿð âÿò äèð. Ùà âà ñû, ñó éó, ÷þ ëö-÷ÿ ìÿ íè, ÷è ÷ÿê - 

ëÿðè úàí äÿðìàíûäûð. Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ Êÿëáÿúÿðÿ 

ýÿë ìèø áèð ñÿé éàù áó éå ðè “ÿáÿ äè äè ðè ëèê 

îúà üû” àä ëàí äû ðûá. Àì ìà èí äè áó äè ðè ëèê îúà üû 

ÿñàðÿò àëòûíäàäûð. Ðóñ îðäóñóíóí êþìÿéè èëÿ åðìÿ 

íè ãÿñá êàð ëà ðû 1993-úö èë àï ðåë àéû íûí 2-äÿ 

÷îõ äàí ùÿñ ðÿ òèí äÿ îë äóã ëà ðû Êÿë áÿ úÿ ðÿ ùö úóì 

åäÿ ðÿê èí ñàí ëà ðûí èë ëÿð óçó íó ãó ðóá-éà ðàò äûã - 

ëà ðû íû òàð-ìàð åò äè ëÿð, áó éåð ëÿ ðè âè ðàí ãîé äó - 

ëàð, ãûç-ýÿ ëèí ëÿ ðèí èñ ìÿ òè íÿ ÿë óçàò äû ëàð, ùÿ ëàê 

îë ìóø ÿð îüóë ëà ðûí áàð ìàã ëà ðû íû êÿ ñÿ ðÿê íè øàí 

öçöê ëÿ ðè íè ÷û õàðò äû ëàð. Åð ìÿ íè áàð áàð ëà ðû òÿ ðÿ - 

ôèí äÿí Êÿë áÿ úÿ ðèí òÿ áèè ñÿð âÿò ëÿ ðè òà ëàí äû, éå ðè, 

ýþ éö îä ëà ðà ãà ëàí äû. 

Éàõ øû éà äûì äà äûð, áèð êÿë áÿ úÿð ëè ãà äûí-àíà 

êþ÷ êöí ëöê äþâ ðö àù-íà ëÿ ÷ÿ êèá äå éèð äè: “Ö÷ íè - 

øàíëû ãûçûìà òóòäóüóì úåð-úåùèç òàâàíà äÿéèðäè. 

Áèð ÷þï áå ëÿ ýþ òöð ìÿ äÿí Êÿë áÿ úÿ ðè òÿðê åò äèê, 

êþ÷ êöí îë äóã...” 

“Êþ÷ êöí” – íå úÿ äÿ öðÿ êàü ðû äàí, öðÿê äàü - 

ëà éàí ñþç äöð áó ñþç. Èí ñàí äà þç þë êÿ ñèí äÿ êþ÷ - 

êöí îëàð ìû? Þç âÿ òÿ íèí äÿ âÿ òÿí ñèç îëàð ìû? 

Éà äû ìà Àçÿð áàé úà íûí Serbiéà äà êû ôþâ ãÿ ëà - 

äÿ âÿ ñÿ ëà ùè éйÿò ëè ñÿ ôè ðè, Rumыnиyada åð ìÿ íè ëÿ - 

ðèí õàë ãû ìû çûí ÿëåé ùè íÿ àïàð äû üû òÿá ëè üà òûí 

ãàðøûñûíû úÿñàðÿòëÿ àëàí, òöðê äöíéàñûíûí ãÿääàð 

äöø ìÿ íè Àíä ðî íè êÿ ùåé êÿë ãî éóë ìà ñû íà ìà íå 

îëàí, èì êàí âåð ìÿ éÿí åëîü ëó ìóç, áþ éöê âÿ òÿí - 

ïÿð âÿð Åë äàð Ùÿ ñÿ íî âà ñÿ ìè ìè ùèñ ëÿ ðèì ëÿ ùÿñð 

åò äè éèì “Éàõ øû äû” øåè ðè íèí áèð áÿí äè äöø äö: 

Âÿ òÿí äÿ éà øà äûã âÿ òÿí ñèç, ãàð äàø, 

Ãàë ìû øûã êöë ôÿò ñèç-÷ÿ òÿí ñèç, ãàð äàø, 

Ðóù íå úÿ éà øà йар áÿ äÿí ñèç, ãàð äàø, 

Þë ìÿ éÿ î éå ðèí äö çö éàõ øû äû. 

Àëëàùûì, êÿðÿìèíÿ øöêöð, ñÿí íèéÿ áóíëàðû âÿòÿí 

ñå âÿð èí ñàí ëà ðà ðÿ âà ýþ ðöð ñÿí àõû, íè éÿ?.. 

Ìÿí íèéÿ ãÿëáèì ãàí àüëàéà-àüëàéà, ýþçëÿðèìäÿ 

éàø ýþéíÿéÿ-ýþéíÿéÿ Êÿëáÿúÿðè âÿñô åòìÿêäÿí 

äîéìóðàì? ×öíêè âàõòèëÿ Êÿëáÿúÿðèí – àíà éóðäóí 

ãÿäðèíè áèëìÿìèøèê. Òÿêúÿ Êÿëáÿúÿðèíìè? 

Õåéð, áö òþâ ëöê äÿ äöø ìÿí òàï äà üûí äà èí ëÿ éÿí 

Çÿíýÿçóðóí, Ãàðàáàüûí âÿ áàøãà èòèðèëÿí ãÿäèì 

Àçÿð áàé úàí òîð ïàã ëà ðû íûí ãÿ äèð-ãèé ìÿ òè íè áèë - 

ìÿ ìè øèê. Ìÿí áó ýöí äÿ íà ìó ñó äöø ìÿí ÿëè íÿ 

êå÷ ìÿ ñèí äå éÿ þçö íö ãà éà ëàð äàí àòàí ãåé ðÿò ëè 

Êÿëáÿúÿð ãûç-ýÿëèíëÿðèíèí, àíà-áàúûëàðûíûí ñÿñèíè, 

ùàðàéûíû åøèäèðÿì. Âÿ éàäûìà ÿñàòèðëÿðäÿí, íàüûë 

ëàð äàí, ÿô ñà íÿ ëÿð äÿí ýÿ ëÿí, äöø ìÿí ÿëè íÿ 

êå÷ìÿñèí äåéÿ Òàíðûéà öç òóòàí, äàøà, ãàéàéà 

÷åâðèëìÿñèíè äèëÿéÿí ãûçëàðûìûç, ýÿëèíëÿðèìèç äöøöð. 

Äöøöíöðÿì êè, î ÿéèëìÿç ãàéàëàð, äàøëàð ñÿëòÿíÿòèíè 

äèíäèðñÿí, íÿëÿð äàíûøìàç!.. 

Àé ðû ëû üûí áó ãÿ äÿð óçóí âÿ öçöí òö ëö, áóí úà 

úÿ ùÿí íÿì îë äó üó íó êèì áè ëÿ áè ëÿð äè? Àíà áÿò - 

íèí äÿ êþ÷ êöí äö øÿí âàð ëûã ëà ð, òÿ çÿ úÿ àéàã òó - 

òóá ýÿ çè øÿí ôè äàí ëà ð èí äè бир иэид юмрц 

йа ша йыrлар... 

Ìÿ íèì äÿ éà øû ìûí öñ òö íÿ éàø ýÿ ëèð. Áèð 

âàõò ëàð òÿð ÷è ÷ÿê êè ìè îë ñàì äà, èí äè äö øöí úÿ - 

ëÿð ãîé íóí äà, ôè êèð ëÿð àëÿ ìèí äÿ, ãÿì äÿð éà ñûí - 

äà éàì. Èí äè ãÿ ëÿ ìè ìÿ ýöú âå ðè ðÿì. Êþí ëö ìö 

öøö äÿí, öðÿ éè ìè ýþé íÿ äÿí éà ðà ëû éà çû ëàð éà çû -


Бах будур хисляти бцтцн дцнйайа 

“Язабкеш миллятям” дейян дыьанын. 

Эюрцм ки, мязары од тутуб йансын, 

eрмянини торпаьыма йыьанын 1 . 

ðàì, áîé íó áö êöê õà òè ðÿ ëÿ ðè ìè äèë ñèç, àü âÿ ðÿã - 

ëÿ ðÿ êþ ÷ö ðö ðÿì. Ñà ðàë ìûø ïà éûç éàð ïàã ëà ðû äûð 

éàç äûã ëà ðûì. Èñ òÿê âÿ àð çó ëà ðûì àð òûã áèð ÷ÿð ÷è - 

âÿ éÿ ñûü ìûð – ùà ìû ñû ãöñ ñÿ, êÿ äÿð... ßñèð ëèê äÿ 

ãàë ìûø äîü ìà Êÿë áÿ úÿ ðèì ö÷öí íÿ èñÿ åò ìÿê 

èñ òÿ éè ðÿì. Öðÿê ëÿ ðèí ùà ðà éû íû, êþ íöë ëÿ ðèí íà ëÿ - 

ñè íè äöí éà íûí êàð îë ìóø ãó ëàã ëà ðû íà ÷àò äûð ìàã 

èñ òÿ éè ðÿì. Åëÿ ùåé áó áà ðÿ äÿ äö øö íöð, áó ùàã - 

äà éàç ìàã èñ òÿ éè ðÿì. Êÿë áÿ úÿð ìÿ íèì éó õó ëà - 

ðûì äû. Êÿë áÿ úÿð ìÿ íèì ýå úÿì-ýöí äö çöì äö, 

ñî íó áè ëèí ìÿ éÿí àü ðûì, àúûì, ùÿñ ðÿ òèì, ùèú ðà - 

íûì, úàí éàí üûì äûð! 

Áó ùÿñðÿòè, áó àüðûíû éàçìàüà ãÿëÿìèìèí ýöúö 

÷àòàúàãìû? Áÿçÿí êîðóí-êîðóí àëûøûá éàíàí, 

àç ãà ëà òöñ òö ñö òÿ ïÿ ñèí äÿí ÷û õàí áó éà çûã ãÿì 

éó âà ñû öðÿ éèì ëÿ áàø-áà øà ãà ëàí äà àü ýþ éÿð ÷è íÿ 

äþ íöá Êÿë áÿ úÿ ðÿ ó÷ ìàã, î éåð ëÿ ðè ýþ ðöá, ùÿð 

ùàí ñû áèð äà øû íà áàø ãî éóá óéó ìàã èñ òÿ éè ðÿì. 

ßë ëÿ ðè ìè ýþé ëÿ ðÿ ãàë äû ðûá éàë âà ðû ðàì: åé ãà äèð 

Àë ëàù! Þçöí êþ ìÿê ол, ìÿ íè àü ýþ éÿð ÷è íÿ äþí - 

äÿð, ãîé Êÿë áÿ úÿ ðèí áà øû öñ òöí äÿí ó÷óá îíóí 

÷è ÷ÿê ëÿ ðè íÿ, ýöë ëÿ ðè íÿ, ýþ çö éàø ëû ãà ëàí áó ëàã ëà - 

ðû íà ñà ëàì âå ðèì. 

Áó ñþç ëÿ ðè ñþé ëÿ éÿð êÿí þçöì äÿ ñàí êè áèð 

éöí ýöë ëöê ùèññ åäè ðÿì. Àéàã ëà ðûì åëÿ áèë éåð äÿí 

öçö ëöð. Áó âÿ çèé éÿò äÿ ýþç ëÿ ðè ìè à÷û ðàì. Ìÿ íÿ 

åëÿ ýÿ ëèð êè, Òàí ðû äóà ëà ðû ìû åøè äèá . Ìÿí àüàï - 

ïàã áèð ýþ éÿð ÷è íÿ ÷åâ ðèë ìè øÿì, ýþé ëÿð äÿ ó÷ó - 

ðàì. ßò ðà ôûì äà òî ïà-òî ïà áó ëóä ëàð, àøà üû äà èñÿ 

ýåí äÿðÿëÿð, ñûëäûðûì ãàéàëûãëàðäûð. Ýþéÿð ÷èí îëìà 

üû ìà íå úÿ äÿ ñå âè íè ðÿì! Êÿë áÿ úÿ ðè ìèí öçÿ - 

ðèí äÿ éå ðÿ ãîí ìàã èñ òÿ éè ðÿì, îíóí òîð ïà üû íà 

äèã ãÿò êÿ ñè ëè ðÿì. Ýþ çöì íÿ ëÿð ýþ ðöð Èëà ùè?! 

Ùÿð éåð îä è÷èí äÿ äèð. Äàü ëàð èñÿ àëîâ ëà ðûí è÷èí - 

äÿ ãàï ãà ðà ãà ðà ëûá äûð... Ìÿ íè äÿù øÿò áö ðö éöð. 

Áèð úÿ ãà íàä ÷àë ìà üûì ëà àíà ìûí óéó äó üó ìÿ - 

çàð ëû üà ÷à òû ðàì. Ýþç ëÿ ðè ìÿ èíàí ìû ðàì. Ãÿ áèð - 

ëÿð äà üû äûë ìûø, áàø äàø ëà ðû éåð ëÿ éåê ñàí 

îë ìóø äóð. Àíà ìûí ìÿ çà ðû íà éà õûí ëà øû ðàì. Íÿ 

ýþðñÿì éàõøûäûð? Î, áàøäàí-áàøà àü ýåéèìäÿ þç 

ìÿçàð äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðóá ãÿìëè-ãÿìëè ìÿíÿ 

áà õûð. Ýþ éÿð ÷èí úèë äèí äÿ îë ñàì äà, ìÿ íè òà - 

íû éûð àíàì. 

Å ëÿ áèë éà ðà ëû íåé êè ìè ñû çûë äà éû ðàì. Áó çà - 

ìàí Àøûã Øÿì øè ðèí ðó ùó ýþ çö ìÿ ýþ ðö íöð. Î, 

ñàí êè ìÿ íèì àíà ùÿñ ðÿ òè ìè äó éóá ìóø êè ìè, 

ÿëèí äÿ êè òåë ëè ñà çû äèë ëÿí äè ðèá äå éèð: 

Ñÿí þëÿí äÿ ìÿí àü ëà äûì, 

Äå, ìÿ íè êèì àü ëàð, àíà? 

Ýþð éà äû ìà íÿ ëÿð äöø äö, – 

“Úàí” äå äè éèí ÷àü ëàð, àíà. 

Хяйаллар мяни тярк етмир вя Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí 

åéíèàäëû øåèðèíäÿí òÿñèðëÿíÿðÿê éàçäûüûì “Àíà” 

øåè ðèìи зцм зцмя етмяйя башлайырам: 

1 

1828-ъи илдя Чар Русийасы иля Иран арасында баьланан “Эцлцстан” мцгавилясиня ясасян ермяниляр Ирандан вя Тцркийядян 

Азярбайъан торпагларына кючцрцлдцляр. Шеирдя щямин щадисяйя ишаря олунур. 

33


Сянли ютян эцнцм, айым, 

Неъя ширин чаьлар, ана, 

Сянсиз мяним сыныг кюнлцм 

Эеъя-эцндцз аьлар, ана. 

Óøàãëûã ÷àüëàðûìäà ìÿíÿ ñþéëÿäèêëÿðèíè, þëöìöí 

äÿí ñîí ðà áà øû ìû çà ýÿ ëÿí ëÿ ðè äà íûø ìà üà 

áàø ëà éû ðàì: “Ðó ùó íà ãóð áàí, àíà úàí! Éà äûí - 

äà ìû øÿ ùÿð îð òà ìÿê òÿ áè íèí 1-ъи ñèí ôèí äÿ îõó - 

äó üóì ýöí ëÿð? Áó, ñÿ íÿ íå úÿ äÿ ãîë-ãà íàä 

âåðìèøäè. Ìåùðèáàí, èñòè ÿëëÿðèíëÿ óçóí øÿâÿ ñà÷ëà 

ðû ìà ñû üàë ÷ÿ êèð, ìÿ íè ÿçèç ëÿ éèá äå éèð äèí: 

“ßçèç áà ëàì, óìóä ãà ëàì, ùÿ ëÿ óøàã ñàí, áþ éö - 

éÿí äÿ ýþ ðÿ úÿê ñÿí êè, áó ãî úà äöí éà ùàã ñûç ëûã - 

ëà, ÿäà ëÿò ñèç ëèê ëÿ, éà ëàí ëàð ëà äî ëó äóð. Äå éèð ëÿð 

îü ëàí ëàð þú îëóð, ÷îõ âàõò ñþç åøèò ìèð. Îäóð êè, 

áö òöí öìèä ëÿ ðèì ñÿ íÿ äèð, îõó, þé ðÿí, êè òàá ñûç 

ýö íöí îë ìà ñûí. Åù, ñÿ íèí ëÿ áàü ëû î ãÿ äÿð àð çó - 

ëà ðûì âàð, ìÿ íèì áà ëàì, êàø Àë ëàù ìÿ íÿ 

þìöð âåð ñèí êè, ñÿ íèí ýö ëÿí, ñå âè íÿí ýþç ëÿ ðè íè 

ýþ ðöì, àð çóì éå ðè íÿ éåò ñèí – ùö ãóã øö íàñ îëóá 

ùàã ãûí, ÿäà ëÿ òèí êå øè éèí äÿ äó ðà ñàí, èí ñàí ëà ðûí 

ùà éû íà, ùà ðà éû íà ÷à òà ñàí. Àí úàã áó íó øÿðò êè - 

ìè ãÿ áóë åò êè, ùå÷ âàõò ùå÷ áèð øÿ ðàèò äÿ ùàã ãû 

íà ùà ãà ãóð áàí âåð ìÿ éÿ úÿê ñÿí, ÿäà ëÿò ñèç ëè éÿ 

ãàð øû óñàí ìà äàí, éî ðóë ìà äàí ìö áà ðè çÿ àïà - 

ðà úàã ñàí – áó éîë äà äþí ìÿç îëà úàã ñàí…” Áÿ - 

ëè, áó, àíà ìûí ñàü ëû üûí äà ìÿ íÿ ñþé ëÿ äèê ëÿ ðè èäè. 

Èí äè öðÿ éèì äÿí êå ÷ÿí ëÿ ðè îíà äå ìÿê èñ òÿ éè - 

ðÿì: àíà úàí, åëÿ ñÿ íèí äå äè éèí êè ìè åò äèì, îð òà 

ìÿê òÿá äÿ ñÿé ëÿ îõó äóì, ùå÷ êèì äÿí ýå ðè ãàë - 

ìà äûì. Àì ìà ñÿ íèí àð çó åò äè éèí êè ìè ùö ãóã - 

øö íàñ îëà áèë ìÿ äèì. Áó íà ýþ ðÿ ìÿ íè áà üûø ëà, 

àíà! Ùöãóãøöíàñ îëìàñàì äà, ñÿíäÿí ñîíðà áèð 

ãàð äà øû ìûí ùö ãóã øö íàñ îë ìà ñû íà íà èë îë äóì, 

àð çó íó éå ðè íÿ éå òèð äèì. Ìÿí áö òöí âàð ëû üûì ëà 

îíà äà éàã îë äóì, îíóí àëè ñà âàä àëûá, áà úà ðûã ëû 

ùöãóãøöíàñ îëìàñû ö÷öí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿ 

äèì. 

À íà úàí, äöí éà äàí íà ðà ùàò ýåò äèí, åâ-åøè éèí, 

áà úû-ãàð äàø ëà ðû ìûí àüûð éö êö çÿ ðèô ÷è éèí ëÿ ðè ìÿ 

äöøäö. Äÿðñëÿðèìè ùàçûðëàìàüà ùÿâÿñèì îëñà äà, 

îõó éóá-þé ðÿí ìÿ éÿ ýö úöì, òà ãÿ òèì ãàë ìûð äû. 

Ìö ãÿä äÿñ ðó ùóí øàä îë ñóí äå éÿ ìèí úöð ÿçà - 

áà ñèíÿ ýÿðäèì. Ñàíêè þçöí áèëèðñÿíìèø êèìè ìÿíè 

áó âÿ ôà ñûç äöí éà íûí öìè äè íÿ ãî éóá ýåò äèí – 

áèç äÿí ÿáÿ äè ëèê óçàã ëàø äûí. 

Êàø ýþ ðÿé äèí êè, î âàõò ñÿ íèí éîõ ëó üó íó ùèññ 

åäÿí ñîí áå øè éèí, 3 éàø ëû ßëè äèë ãÿ ôÿ ñÿ ãîé ìà éûá 

åëÿ ùåé ñÿ íè èñ òÿ éèð äè, ýþ çö íöí éà øû íû ñåë êè ìè 

àõû äûð äû ñÿí äÿí þò ðö. Èñ òè ãîé íó íó ÿâÿç åäÿ úÿê 

áèð éåð âàð ìû, àíà úàí? Ñÿ íèí èéè íè àë ìà äàí óéó - 

éà áèë ìèð äè çà âàë ëû ãàð äà øûì. Îíó ùå÷ úöð îâóí - 

äó ðà áèë ìèð äèì ìÿí áè ÷à ðÿ. Àé Àë ëàù, áó 

ìÿíçÿðÿ ìÿíèì éóìðóã áîéäà áàëàúà öðÿéèìÿ 

÷à ëûí-÷àð ïàç äàü ÷ÿ êèð äè. 

À íà úàí, ùå÷ úöð éîõ ëó üóí ëà áà ðû øà áèë ìèð - 

äèì. Àõû ñÿí áè çè ÷îõ åð êÿí, þì ðö íöí ýÿíú éàø - 

ëà ðûí äà òÿðê åò äèí. Éî ëó íó ÷îõ ýþç ëÿ äèì. 

Ãà éû äà úà üû íà öìèä åäèð äèì. Îíà ýþ ðÿ ýå úÿ ëÿð 

åâè ìè çèí ãà ïû ñû íû äà à÷ûã ãî éóð äóì êè, áÿë êÿ, 

ñÿí ýÿ ëÿ úÿê ñÿí, àõû ñÿí áèç ñèç äþç ìÿç äèí. Ýþ - 

çöì éîë ëàð äà, ãó ëà üûì ñÿñ äÿ èäè. Ñîí äà öìè äèì 

ùå ÷ÿ åí äè. Þçöì 7 éà øûì äà èêÿí áà úû-ãàð äàø ëà - 

ðû ìà àíà îë äóì. Àì ìà ýö úöì ÷àò ìûð äû. Êèð - 

ïèê ëÿ ðèì ëÿ îä ýþ òö ðöð äöì, àíà! Àõû ìÿ íèì 

þçö ìÿ äÿ àíà ãàé üû ñû, àíà íÿ âà çè øè ëà çûì èäè – 

àíà ãàé üû ñû íà, àíà íÿ âà çè øè íÿ ìþù òàú èäèì. ßë - 

ëÿ ðè íèí ñû üà ëû íà åù òè éà úûì âàð äû. Ñÿí èñÿ áèð äÿ 

ýå ðè ãà éûò ìà äûí. 7 éà øûì äà èêÿí àüûð éö êöí àë - 

òû íà ýè ðèá, åëÿ áèë êè, йцз éàø ëû áèð èí ñà íà ÷åâ ðèë - 

äèì. Áå ëÿ àúû òà ëå éè Òàí ðû ùå÷ áèð áÿí äÿ ñè íÿ 

ãèñ ìÿò åëÿ ìÿ ñèí, àíà úàí! Íå úÿ ãûé äûí áè çÿ, íå - 

úÿ? Áè çè ýþ çö éàø ëû, ùÿì äÿ òà ëå éèí öìè äè íÿ ãî - 

éóá ýåò äèí. Ðó ùó íà ôÿ äà, àíà úàí! Aç êå÷ ìÿ äè 

êè, ýþé ëÿ ðè ìè çè ãà ðà áó ëóä ëàð àë äû, èñ òè éó âà ìû çà 

ñó úàëàíäû. Íàìÿðä åðìÿíèëÿð éóðäóìóçà – Ãàðà 

áà üû ìû çà ýþç äèê äè. 

À íà úàí, ñÿ íè èòèð äèê äÿí ñîí ðà áà øû ìû çà ÷îõ 

ìö ñè áÿò ëÿð, ÷îõ áÿ ëà ëàð ýÿë äè. Ñÿí äÿí àë äû üû ìûç 

àüûð èò êè éà ðà ñû ñà üàë ìà ìûø (àíà èò êè ñè íèí éà ðà ñû 

ñàüàëàðìû?) ãûçûëäàí ãèéìÿòëè òîðïàãëàðûìûç éàüû 

òÿ ðÿ ôèí äÿí èø üàë îëóí äó, äÿð äè ìè çèí öñ òö íÿ 

àüûð äÿðä éöê ëÿí äè. Ìö ãÿä äÿñ ìÿ çà ðûí äà ÿñèð 

äöøäö. Áó, ãÿëáèìèçÿ ÷àëûí-÷àðïàç äàü ÷ÿêäè, þç 

éóð äó ìóç äà êþ÷ êö íÿ ÷åâ ðèë äèê. Äþ çöë ìÿç 

ÿçàá-ÿçèé éÿò ëÿð ëÿ éöê ëÿí äèê. Ãèñ ìÿ òè ìè çÿ “гÿ - 

ðèá ëÿð ïàé òàõ òû” íà ñû üûí ìàã äöø äö, àíà úàí! 

Àì ìà áó ðà äà äà öçö ìö çÿ úÿí íÿò ãà ïû ñû à÷ûë - 

ìà äû. Êèá ðèò ÷þ ïö íÿ äÿ ìþù òàú îë äóã. Âÿ òÿí äÿ 

âÿ òÿí ñèç, åâ ñèç-åøèê ñèç âÿ çèé éÿ òÿ äöø äöê. Àì ìà 

ðóù äàí äöø ìÿ äèì. Ñÿ íèí àð çó ëà ðû íû ýåð ÷ÿê ëÿø - 

äèðìÿê ö÷öí þçöìäÿ ýöú-ãöââÿ òîïëàäûì. Ùÿì 

àëè òÿù ñèë àë ìà üû ãàð øû ìà ìÿã ñÿä ãîé äóì, ùÿì 

äÿ àè ëÿ íè äî ëàí äûð ìàã ö÷öí ùÿð èøèí ãóë ïóí äàí 

éà ïûø äûì. Ýå úÿ éàò ìà äûì, ýöí äöç äèí úÿë ìÿ - 

äèì. Ñþç âå ðèá ðó ùó íà áèð äà ùà àíä è÷ äèì êè, áó 

÷ÿòèí éîëäà ëàçûì ýÿëñÿ, ùÿéàòûìû äà ãóðáàí âåðìÿê 

äÿí ÷ÿ êèí ìÿ ðÿì. Âÿ äè ìÿ õè ëàô ÷ûõ ìà äûì. 

Àíà úàí, ôÿ äà êàð ëûã ýþñ òÿð äèì, ÷îõ ÷ÿ òèí ëèê ëÿ ðè 

äÿô åò äèì. Îäóð êè, áèç äÿí éà íà íà ðà ùàò îëàí, 

ñû çûì-ñû çûì ñûç ëà éàí, ýþ éöð-ýþ éöð ýþé íÿ éÿí ðó - 

34

ùóí øàä îë ñóí, àíà. Ñÿ íè î äàü ëà ðûí ãîé íóí äà 

ýþ çö éîë äà ãîé äó üó ìóç ö÷öí áè çè áà üûø ëà, áà - 

üûø ëà áè çè, àíà!.. 

Þçöìö îíóí ÷îõäàí ùÿñðÿò ãàëäûüûì ãóúàüûíà 

àò ìàã èñ òÿ éè ðÿì. Î, õÿ éàë êè ìè ìÿí äÿí 

óçàã ëà øûð, óçàã ëà øûð… Îíóí ãàè áà íÿ ñÿ ñè íè åøè - 

äè ðÿì: “ßçèç áà ëàì, ìÿí áó éåð ëÿ ðèí, áó ýþé ëÿ - 

ðèí ðó ùó éàì. Ñÿí ìÿ íèì Êÿë áÿ úÿ ðÿ äþ íÿ úÿê 

àðçóìñàí. Ñÿí éàøàìàëûñàí, åëèíëÿ-îáàíëà, áàúûãàð 

äàø ëà ðûí ëà éóð äó íà – Êÿë áÿ úÿ ðÿ äþí ìÿ ëè - 

ñÿí! Áè ëè ðÿì, ñÿ íè áó ðà ÿñèð äö øÿí 

Êÿë áÿ úÿ ðè ìèç, âÿ òÿí ùÿñ ðÿ òè, àíà äÿð äè, ñàç ñÿ - 

ñè, Äÿ äÿ Øÿì øèð ùà ðà éû ÷ÿ êèá ýÿ òè ðèá. Ìÿí áè - 

ëèð äèì êè, ñÿí ýÿ ëÿ úÿê ñÿí, îíà ýþ ðÿ äÿ 

áó ðà äà éàì. Èí äè áèç Êÿë áÿ úÿ ðèí ÿáÿ äè êå øèê ÷è - 

ëÿðè îëàí ðóùëàð êèìè Éåääèãàðäàø äàüûíäà “Ñàç 

ãà ëà ñû” ãóð ìó øóã. Áó ðà äà ñÿ íÿ õÿ òà-áÿ ëà òî - 

õóí ìà ñûí äå éÿ ýå äÿê îðà, àõû îðà àëûí ìàç ãà ëà - 

äûð”. Ìÿí áàøûìëà ðàçûëûüûìû áèëäèðäèêäÿí ñîíðà 

î, ìÿ ëÿê êè ìè ãà íàä à÷à ðàã ìÿ íèì ëÿ áÿ ðà áÿð 

ñÿìàéà ãàëõûá áóëóäëàðûí àðàñû èëÿ ó÷óð. Ãàëàéà 

÷à òàð-÷àò ìàç éà íûã ëû áèð ñàç ñÿ ñè åøè äè ðèê. Ñî ðó - 

øó ðàì: 

– Àíà úàí, ñàç ÷à ëàí êèì äèð? 

– Êèì îëà úàã ãû çûì, дÿ äÿ ìèç äèð. Áó “Ñàç ãà - 

ëà ñû” íû î óúàëò ìà éûá ìû?! Ãû çûì, áó éåð ëÿð êèì - 

ñÿ ñèç ãà ëàí äàí ñîí ðà î, áå ëÿ úÿ, ñà çû íû áàü ðû íà 

áà ñûá ýå úÿ-ýöí äöç íà ëÿ, ùà ðàé ÷ÿ êèð. 

Ãà ëà éà ÷à òàí äà áó ÿñ ðà ðÿí ýèç, ñèð ëè ìÿ êà íà 

íÿ çÿð ñà ëû ðàì. ßò ðàô äà îëàí ãà ëà äè âàð ëà ðû íûí 

äà øà äþí ìöø öðÿê ëÿð äÿí ùþ ðöë äö éö íö ýþ ðö - 

ðÿì. Äè âà ðûí äè áèí äÿ êè ýöë ëÿð-÷è ÷ÿê ëÿð äÿ äàø - 

äàí äûð. Àì ìà Äÿ äÿ Øÿì øèð ñà çû íû ÷à ëûð, äþðä 

òÿ ðÿ ôèí äÿ îëàí ðóù ëàð äÿ íèç êè ìè äàë üà ëà íûð, 

äîü ìà ëà ðû íû èòèð äèê ëÿ ðè íÿ ýþ ðÿ ýþé ëÿ ðÿ áö ëÿíä 

îëàí àüû äå éèð ëÿð. 

Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ñà çû èñÿ ñóñ ìàã áèë ìèð, ùåé ÷à - 

ëûá- ÷àüëàéûð âÿ… àüëàéûð. Ýþéäÿêè òîïà-òîïà áóëóäëàð, 

ÿñÿí ìåù, äÿðÿëÿðäÿ ãàéíàéàí áóëàãëàð, 

øÿëàëÿëÿð äÿ îíóíëà áèðýÿ ýþç éàøëàðû òþêöð. Ñàíêè 

áó éåð ëÿð ìèë éîí èë äè êè, èí ñàí öçö ýþð ìÿ éèá, 

èí ñàí ùÿ íè ðè åøèò ìÿ éèá... Äÿ äÿ Øÿì øèð èñÿ êöñ - 

ìöø äö. Íÿ ùÿíý ëÿ ðèí êöñ ìÿ ñè äÿ éà ìàí îëóð. 

Àõû íè éÿ äÿ êöñ ìÿ ñèí? Ийирми ики èë äèð êè, éóð äó 

äöøìÿí òàïäàüû àëòûíäà èíëÿéèð. Íÿ ýÿëÿí âàð, íÿ 

ýå äÿí. “Àõû áèç áó éåð ëÿ ðè ñèç ëÿ ðÿ ÿìà íÿò ãî éóá 

ýåò ìèø äèê, – äå éèð. – Áÿñ ñþí äö ðöë ìöø îúà üû ìû - 

çû êèì éàí äû ðà úàã? Ñûí ìûø êþ íöë ëÿ ðè êèì éà ìà - 

éà úàã?” Äÿðä áèð äèð ìè, èêè äèð ìè?.. Ýþé ÷ÿ äÿ 

Àøûã ßëÿñýÿðèí, Øóøàäà Âàãèôèí, Úÿáðàéûëäà Äèðè 

ëè Ãóð áà íè íèí ðóù ëà ðû ãàí àü ëà ìûð ìû? Éà øà - 


äûã ëà ðû äþâ ðöí úàí ëû òà ðè õè ñà éû ëàí áó èí ñàí ëà ðûí 

ðóù ëà ðû áè çè ãû íà ìàç ìû? Èí äè î éåð ëÿð ýå äÿðýÿë 

ìÿç îëóá. Î òîð ïàã ëàð äà äî üó ëóá áî éà-áà øà 

÷à òàí ëà ðûí öðÿê ëÿ ðè äÿðä äÿí øè øèá. 

Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ñà çû íà ëÿ ÷ÿ êèð äè. Ñèì ëÿð äÿí 

ãîïàí àù-íàëÿ äàø öðÿêëÿðäÿ ÿêñ-ñÿäà âåðèð, çèðâÿ 

ëÿð äÿ èë äû ðûì êè ìè øàã ãûë äà éûð, ýþç éà øû íà äþ - 

íöð, áó ëàã ëà ðà ãà ðû øà ðàã àõûá-÷àü ëà éûá ýå äèð äè. 

Åëÿ áèë êè, Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ðó ùó Ñÿ ìÿä Âóð üó - 

íó, Ìÿì ìÿä Àðà çû, Çÿ ëèì õàí Éà ãó áó, Áÿù - 

ìÿí Âÿ òÿ íîü ëó íó, Ñö úàÿ òè… áó äöí éà äà 

îëóá-îë ìà éàí ëà ðû ùà ðàé ëà éûð äû. 

Äàüëàðà äóìàí ÷þêöðäö. Äóìàí Úåéðàí áóëà 

üû íû áö ðö äöê úÿ ùà âà ñî éó éóð, äþ çöë ìÿç îëóð - 

äó. Áèð éàí äàí äà áÿ íè-èí ñàí ùÿ íèð òè ñè 

åøè äèë ìèð äè. Ðóù ëàð äÿðä, ñà çûí ñèì ëÿ ðè èñÿ ãÿì 

è÷èíäÿ èäè. Ýþéëÿð ýþðñÿéäè, ãàí àüëàéàðäû. Ðóùëàð 

ÿñèð îëäóãëàðûíû äóéñàëàð äà, ñóñóðäóëàð. Ùàíû 

åë-îáà, ùàíû åëàò, ùàíû ãîéóí-ãóçó ìÿëÿøìÿñè, 

äÿ âÿ çûí ãû ðîâ ëà ðû íûí ñÿ ñè? Äå ìÿ ëè, åë-åëàò îë ìà - 

ñà, êÿëáÿúÿðëèëÿð éóðä éåðèíäÿ îúàã ÷àòìàñà, èøûã 

éàíäûðìàñà, òîðïàüûí ýþçÿëëèéè, áÿðÿêÿòè ãàéûòìà 

éà úàã... 

…Þ çö ìÿ ýÿ ëÿí äÿ ýþ ðö ðÿì êè, îòàã äà äþ øÿ - 

ìÿ íèí öñ òöí äÿ äèç ÷þê ìö øÿì, ÿë ëÿ ðèì äÿ ýþé - 

äÿ äèð. Íÿ åò äè éè ìè, íÿ äóé äó üó ìó ùå÷ þçöì äÿ 

áèëìÿìèøÿì. Ùà ÷àíäàí-ùà ÷àíà ýþðöá-àíëàäûãëà 

ðûì ýþç ëÿ ðèì ãàð øû ñûí äà úàí ëàí ìà üà áàø ëà äû. 

Áÿ äÿ íèì äÿí ñî éóã áèð ýè çèë òè êå÷ äè. Þç-þçö ìÿ 

äö øöí äöì êè, òÿê úÿ Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí éîõ, ùÿì äÿ 

Êÿëáÿúÿðèí áöòöí îüóë âÿ ãûçëàðûíûí, àòà âÿ àíàëà 

ðû íûí ðó ùó äà áè çè ãû íà éà úàã: Àé åòè áàð ñûç ëàð, 

àé... Ùå÷ èí ñàí äà àíà ñû íû äàð äà ãî éàð ìû? 

Äö øöí úÿ ëÿ ðèì ìÿ íè éîð äó, äå éÿ ñÿí. Íåé ëÿ - 

éèì, äö øöí ìÿê äÿí áàø ãà ÿëèì äÿí íÿ ýÿ ëèð êè? 

Ýö úöì ãÿ ëÿ ìÿ, áèð äÿ äè ëè ìÿ ÷à òûð. Äè ëèì èñÿ 

ñþé ëÿ éèð: äà ðûõ ìà, Äÿ äÿ Øÿì øèð, äà ðûõ ìà, óëó 

òîð ïàã! Áè çèì éóð äó ìó çà äþ íÿ úÿ éè ìèç ýöí ÷îõ 

éàõûíäàäûð. Áèç Êÿëáÿúÿðÿ ãàéûäàíäà äàø ÷è ÷ÿêëÿð 

úàíëàíàúàã, éàë ÷ûí ãàéàëàð íÿüìÿ îõóéàúàã, 

øÿ ëà ëÿ ëÿð þçö íö äàü äàí àòà úàã, Éåä äè ãàð äàø 

äà üûí äà åëÿ áèð “Ñàç ãà ëà ñû” òè êè ëÿ úÿê êè, áó éåð 

çè éà ðÿò ýà ùà ÷åâ ðè ëÿ úÿê, äöí éà éà ñÿñ ñà ëà úàã... 

Åëÿ ãÿ ëÿ ìÿ àë äû üûì “Дядя” àä ëû øåè ðèìин бу 

бянди äÿ Äÿäÿ Øÿìøèðèí, ñàçûìûçûí äàüëàðäà äîëà 

øàí ðóù ëà ðû íà ÿìà íÿò äèð: 

“Ана” дейиб биз аьладыг, 

Бизи кимляр аьлар, Дядя? 

Эеъя-эцндцз йас сахладыг, 

Гямим дцйцн баьлар, Дядя! 

35

36 


ДЦНЯНИНИ УНУДАНЫ ТАРИХ БАЬЫШЛАМЫР 

Акиф ЯЛИЗАДЯ, 

АМЕА-нын 

президенти, академик 

Эюркямли елм хадими, академик 

Акиф Ялизадя щаггында сющбят дц - 

шяндя юнъя эюзцмцз гаршысында 

чющряси нурла сцслянмиш, айдын ба хыш ларындан 

мещрибанлыг вя сямимиййят йаьан мави эюзлц 

таныш сима ъанланыр. Еля бир сима ки, 80 иллик мяналы 

вя шяряфли юмрцнцн 50 илдян чохуну Азярбайъанда 

эеолоэийа елминин инкишафына щяср 

етмиш, дцнйа шющрятли алим кими гядирбилян вя 

мцдрик халгымыза башуъалыьы эятирмишдир. 

Бяли, бу ил Акиф Ялизадянин 80 йашы тамам 

олуб. 80 ил юмцр сцрмяк, еля бу йашда да эянълик 

щявясиля йарадыъылыгла мяшьул олмаг, юз чийниня 

бир-бириндян дяйярли, аьыр йцк эютцрмяк, даим 

елми ахтарышда олмаг щяр кяся нясиб олмур. Улу 

Танры Акиф Ялизадя кими инсанлара она эюря шяряфли 

узун юмцр бяхш едир ки, майасы сяхавят вя 

хейирхащлыг, алиъянаблыг вя зийалылыгла йоьрулмуш 

беля кцбар шяхсляр халгына, вятяниня даща чох 

файда версин, цмидля она мцраъият едянляря сяхавят 

вя хейирхащлыг йцкцндян пай версин, юзц 

дя бу хейирхащ ямялиндян разы галсын, гялбиндя 

ращатлыг тапсын, йени уьурлара кюклянсин. 

Бакыда бюйцк зийалы аилясиндя анадан олан 

Акиф Ялизадянин эенетик кюкляри республикамызын 

бир чох эюркямли шяхсляри иля баьлыдыр. Валидейнляри 

– атасы Аьа Мещди вя анасы Яфшан 

ханым ихтисасъа щяким олублар. Бу аилянин нясил 

шяъярясиня танынмыш сималардан олан Аьа Сейид 

Яли Мювсцмзадя, Шейхцлислам Ахунд Аьа Ялизадя, 

Азярбайъанын эянъляр тяшкилатынын парлаг 

лидери Мясуд Ялизадя вя диэяр шющрятли шяхсляр 

дахилдир. 

Акиф Ялизадянин мараглы юмцр китабыны вяряглядикъя 

щяр сящифяси дольунлуьу, санбалы иля 

диггяти ъялб едир вя бу уникал инсанын мящсулдар 

йарадыъылыьына, тяшкилатчылыг баъарыьына щейран 

олмайа билмирсян. 

Акиф Ялизадя Азярбайъан Сянайе Институтунун 

(индики Азярбайъан Дювлят Нефт Академийасы) 

мязунудур. О, щямин али мяктяби 

фярглянмя диплому иля битиряряк бир мцддят нефт 

мядянляриндя эянъ нефтчи кими фяалиййят эюстярмишдир. 

Елми арашдырмалара олан мараьы онун 

щяйатыны Эеолоэийа Институтуна баьламышдыр. 

Узун мцддят бу елм оъаьында мцхтялиф вязифялярдя 

фяалиййят эюстярмиш, гыса вахтда эеолоэийа 

сащясиндяки елми ахтарышлары вя фяалиййяти юз 

бящрясини вермишдир. Беля ки, 1961-ъи илдя 

эеолоэийа-минералоэийа елмляри намизяди, 1969- 

ъу илдя ися эеолоэийа-минералоэийа елмляри доктору 

елми дяряъяси алмышдыр. Бунунла да Акиф 

Ялизадя бу сащядя кечмиш ССРИ-дя ян эянъ 

йцксяк ихтисаслы мцтяхяссис кими танынмышдыр. 

Дярин елми билийи, тяшяббцскарлыьы, тяшкилатчылыг 

баъарыьы вя инсанпярвярлийи онун щяля эянъ 

йашларындан институтда рящбяр вязифяляря иряли чякилмясиня 

имкан вермишдир. Акиф Ялизадя 1970- 

1976-ъы иллярдя Эеолоэийа Институтунун директор 

мцавини олмуш, 1976-ъы илдян бу эцня гядяр ися 

институтун директору вязифясиндя чалышмагдадыр. 

Эеолоэийа елми сащясиндя эениш тядгигатлар 

апаран, ону йени елми вя нязяри биликлярля зян - 

эинляшдирян Акиф Ялизадя 1980-ъи илдя АМЕА-нын 

мцхбир цзвц, 1989-ъу илдя ися щягиги цзвц сечилмишдир. 

Йцксяк елми потенсиала вя бюйцк тяшкилатчылыг 

баъарыьына малик олан алим 2007-ъи илдян 

2013-ъц илядяк АМЕА-нын витсе-президенти вязифясиндя 

чалышмышдыр. Республиканын елми-техники 

инкишаф стратеэийасынын щазырланмасында йахындан 

иштирак едян вя йцксяк ихтисаслы елми кадрларын 

щазырланмасында бюйцк тяърцбяси олан Акиф 

Ялизадя 2013-ъц илдя АМЕА-нын президенти вязифясиня 

сечилмишдир. 

Академикин узунмцддятли сямяряли фяалий - 

йяти, йарадыъылыьы барядя кифайят гядяр мялума-

тым олса да, гялям адамы кими щеч вахт онунла 

цнсий йятдя олмамышдым. Бу йахынларда беля бир 

хошбяхтлик мяня нясиб олду. АМЕА-нын Фолклор 

Инсти тутунун докторантурасына имтащан верирдим. 

Йахшы щазырлашдыьымдан щяр цч фяндян яла 

гиймят алмышдым. Сонра Фолклор Институтунда 

елми шура кечирилди. Мяним тядгигат мюв зум 

“Классик яняня вя ХХ яср Азярбайъан мящяббят 

дастанлары” кими мцяййянляшдирилди. 

Бир мцддят сонра Ряйасят Щейятиндя докторантларла 

АМЕА президентинин танышлыг сющбяти 

башлады. Нювбя мяня чатды. Щюрмятли академик 

Акиф Ялизадя мяня ики суал верди: 

– Мящяббят дастанларынын ана хятти, ясас анламы 

нядир, ону гящряманлыг дастанларындан фяргляндирян 

ъящят щансылардыр? 

– Мящяббят дастанлары мювзусуну щагг 

ашиги иля она бута верилмиш мяшуг арасындакы ешг 

маъяраларындан алыр. Азярбайъан мящяббят дастанлары 

устаднамялярля (цч устаднамя) иля башлайыб, 

дастанын “йурд йери” адланан ясас щиссяси 

иля давам едир. Яэяр дастан ашигля мяшугун 

вцсала йетмяси иля битирся, мящяббят дастаны дуваггапма 

иля битир. Яэяр накам мящяббят 

варса, о заман дастан ъащаннамя иля битир. 

– Бяс ХХ ясрдя йаранмыш дастанларын классик 

дастанлардан фярги нядир? 

– ХХ яср мящяббят дастанлары бу ясрдя йашамыш 

адлы-санлы ашыгларын – Ашыг Ялясэяр, Ашыг 

Щцсейн Бозалганлы, Ашыг Ясяд, Дярйа Мящяммяд, 

Ашыг Шямшир, Ашыг Имран, Ашыг Щцсейн Сараълы 

вя башга ашыгларын классик яняня 

фор ма сында йаратдыглары йени дастанлардыр. Яняняви 

мящяббят дастанларындан фяргли олараг, 

йени дастанлар даща чох сярэцзяшт, автобиографик 

характер дашыйыр. Бир чох яняняви мотивляр йени 

мящяббят дастанларында йа олмур, йа да ютяри 

характер дашыйыр. Мясялян, бунлара мисал олараг 

бута, бадя, дярвиш, щз.Яли вя с. эюстярмяк олар. 

Ъавабларым академик Акиф Ялизадяни гане 

етди вя о, хош тябяссцмля: – Чох саь олун, эедя 

билярсиниз, – деди. 

Беляликля, чохдан эюрцшмяк щясрятиндя олдуьум 

бу бюйцк инсанла илк диалогум, бир нюв, 

имтащан цстцндя кюклянди, дастанлара, ашыг ядябиййатына 

сюйкянди вя онунла сонракы эюрцшляримя 

кюрпц салды. Вя эюрдцм ки, гаршымда юз 

халгыны бюйцк мящяббятля севян нцфузлу бир 

шяхсиййят дайаныб. 


Акиф мцяллим фолклорумузун инъяликляриня, 

ашыг ядябиййатына, хцсусян Ашыг Ялясэярин, Ашыг 

Шямширин йарадыъы лыьына дяриндян бяляддир. Бу 

да онун зянэин мянявиййатындан, ядябиййатымыза, 

фолклорумуза олан бюйцк севэисиндян иряли 

эялир. Хцсусян Ашыг Шямшир йарадыъылыьына севэисини 

о беля билдирир: 

“Мян севинирям ки, Ашыг Шямшир ирси сябирля, 

тямкинля топланыр, тядгиг едилир, ишыг цзц эюрцр. 

Щяля йаддашларда Дядя Шямширля баьлы ня гядяр 

хатиряляр вар. Бцтцн бунлары топлайыб цзя чыхармаг 

ясл вятянпярвярликдир. Ашыг Шямшир еля уъа бир даь 

иди ки, о уъалыьа, о ялчатмазлыьа щеч кясин бойу чатмазды. 

Бу, тякъя Дядя Шямширин йох, Дядя Горгуддан 

цзц бяри йол эялян сазын гцдряти, 

яйилмязлийи, уъалыьыдыр. Онун гошмаларындакы, 

мцхяммясляриндяки, эярайлыларындакы ритмя, ащян - 

эя, няьмяйя фикир верин. Мисралар арасындакы эцълц 

баьлылыг онун бюйцк сяняткарлыьындан хябяр верир. 

Аьыр отурушу, дурушу, аурасы иля щяр бир эянъ ашыьа 

нцмуня олан Дядя Шямшир йарадыъылыьы дярс дедийимиз, 

тярбийя вердийимиз мяктяблиляря дя тядрис 

едилмялидир. Бу йол дцнянимизи, тарихи кечмишимизи 

горумагда ян тутарлы силащымыздыр. Чцнки дцнянини 

унуданы тарих баьышламыр”. 

Юмрцнц бцтювлцкдя эеолоэийа елминин инкишафына 

щяср едян дцнйа шющрятли алим, академик 

Акиф Ялизадянин елми кяшфляри, елми фяалиййяти 

дювлятимиз тяряфиндян лайигинъя гиймятляндирилмиш 

вя о, 1970-ъи илдя “Фядакар ямяйя эюря” 

медалы, 1986-ъы илдя “Шяряф нишаны” ордени иля тялтиф 

олунмуш, 1991-ъи илдя “Ямякдар елм хадими” 

адыны алмышдыр вя Дювлят мцкафаты лауреатыдыр. 

2004-ъц илдя “Шющрят”, 2008-ъи илдя “Шяряф”, 

2014-ъц илдя “Истиглал” орденляри иля тялтиф едилмишдир. 

Академик Акиф Ялизадя щазырда “Азярбайъан 

2020: эяляъяйя бахыш” Инкишаф Консепсийасынын 

уьурла щяйата кечирилмяси, Азярбайъан 

елминин динамик инкишафы, алимляримизин иш вя 

щяйат шяраитинин йахшылашдырылмасы, истедадлы 

эянълярин елмя ъялб едилмяси цчцн тящсилля елмин 

вящдяти наминя бцтцн эцъцнц гызырьаланмадан 

сярф едир. 

Азярбайъан эеолоэийа елминин зирвясини 

дярин зякасы, фитри истедады иля фятщ етмиш дцнйа 

шющрятли алим, академик Акиф Ялизадяни ирялидя 

щяля нечя-нечя бюйцк уьурлар, гялябяляр, 

йцксяк наилиййятляр эюзляйир. 

37

38 


DƏDƏ ŞƏMŞİR SƏNƏTİNİN VÜSƏTİ 

İsa HƏBİBBƏYLİ, 

AMEA-nın vitse-prezidenti, 

Nizami adına Ədәbiyyat 

İnstitutunun direktoru, akademik 

Ölkәmiz müstәqillik qazandıqdan 

sonrakı dövrdә cәmiyyәtimizdә 

sürәtlә millilәşmә prosesi getmәyә 

başlamışdır. Xalqın milli özünüdәrki, özünәqayıdışı 

әksәr sahәlәrdә qabarıq hiss olun maq dadır. Bu 

sahәlәrdәn biri dә aşıq sәnәtidir. Saza-sözә xüsusi 

önәm verildiyi çağdaş dövrümüz dә ulu ozanları - 

mızdan tutmuş müasir aşıqlarımıza qәdәr hәr bir 

sәnәtkarın tәbliği, yada salınması, yubileylәrinin, 

yaradıcılıq gecәlәrinin keçirilmәsi, haqqında 

mәtbuatda yazıların çap edilmәsi, kitablarının nәşr 

olunması, fikrimizcә, bütövlükdә Azәrbaycan 

mәdә niy yәtinә vә incәsәnәtinә xidmәt dir. Bu әnәnә 

daim davam etdirilmәlidir. 

Dәdә Qorquddan üzü bu yana ulu ozan - 

larımızdan Dirili Qurbani, Miskin Abdal, Xәstә 

Qasım, Şıx Alı, Dәdә Əlәsgәr vә adlarını çәkmә - 

diyimiz onlarla, bәlkә dә yüzlәrlә digәr haqq 

vergili, fitri istedad sahibi olan ustad aşıqlar 

cәrgәsindә Aşıq Şәmşirin dә özünәmәxsus yeri, 

dәst-xәtti var. Aşıq Şәmşirin yaradıcılığının әsas, 

mükәmmәl dövrü XX әsrin ikinci yarısına düşsә dә, 

onu da tam olaraq klassik sәnәtkarlarımızdan biri 

adlandırmaq olar. Yaradıcılığının çoxşaxәliyi, şeir - 

lә rinin yüksәk poetikası vә mükәmmәlliyi Aşıq 

Şәmşirә bu haqqı verir. Yaratdığı ustadnamәlәr, 

tәcnislәr, xüsusilә dә qoşma, gәraylı, divani vә 

müxәmmәslәr ustada ölmәzlik qazandıraraq xalqın 

ürәyindә, yaddaşında әbәdilik yaşayacaqdır. Çünki 

Aşıq Şәmşir ulularından yadigar qalan bu 

müqәddәs sәnәti lәyaqәtlә davam vә inkişaf 

etdirmәklә XX әsr aşıq sәnәtindә özünәmәxsus 

yeni bir mәktәb yaratmışdır. Vә bu mәktәbin Aşıq 

Şәmşirin sağlığında yaşayıb-yaratmış, hazırda 

fәaliyyәt göstәrәn neçә-neçә yetirmәsi, davamçısı 

vardır. Nә idi Dәdә Şәmşiri, elәcә dә XX әsrin digәr 

görkәmli ustad aşıqlarını, mәsәlәn, XIX әsrin 

aşıqlarından fәrqlәndirәn? Burada bir neçә cәhәti 

diqqәt mәrkәzinә çәkmәk lazımdır. Əvvәla, XX 

әsrin ikinci yarısının ustad aşıqları, o cümlәdәn 

Dәdә Şәmşir ali tәhsil almasalar da, yazıb-oxumaq 

bacarırdılar. Çoxlu mütaliә edirdilәr. Şeirlәrini 

yazıya alaraq sistemli şәkildә toplayır dılar. Hәtta 

kitabları da nәşr olunurdu. Digәr tәrәfdәnsә, XIX 

әsrin aşıqları xalqın hәyatına, XX әsrin xüsusәn 

iki n ci yarısının aşıqları isә cәmiyyәt hәyatına çox 

güclü nüfuz elәyә bilirdilәr, sıx әlaqәli idilәr. Sta - 

linizm dövrü başa çatdıqdan sonra aşıqlar da öz 

sözlәrini müәyyәn qәdәr açıq demәk, ictimai-siyasi 

proseslәrә, hadisәlәrә müdaxilә edib onları öz 

yaradıcılıqlarında xeyli sәrbәst şәkildә işıqlan - 

dırmaq imkanları qazanmışdılar. Mәsәlәn, Aşıq 

Şәmşirin şeirlәrindә ötәn әsrin ikinci yarısında baş 

verәn әksәr ictimai-siyasi, tarixi proseslәrә, 

hadisәlәrә münasibәt var. Bu, tәkcә tәsvir, 

tәrәnnüm deyil, hәmçinin müәllifin öz mövqeyinin 

dә ifadәsidir ki, bu da onu XX әsrin birinci yarısının 

aşıqlarından fәrqlәndirәn cәhәtdir. 

Aşıq yaradıcılığında, aşıqlıq sәnәtindә XX 

әsrin ikinci yarısında baş verәn әsaslı dönüş 

mәrhәlәsi, әn әlamәtdar cәhәtlәrdәn biri isә odur ki, 

bu dövrdә artıq aşıq yaradıcılığı, aşıq әdәbiyyatı ilә

yazılı әdәbiyyatın sıx әlaqәlәri yaranmağa 

başlamışdı. Bunun әn bariz nümunәlәrindәn biri 

Aşıq Şәmşirlә Sәmәd Vurğunun görüşmәsi vә 

onların mәşhur deyişmәsidir. Hәmin görüşü xüsusi 

qiymәtlәndirmәk lazımdır. Çünki bu, aşıq sәnәti 

tarixindә nadir hadisәlәrdәndir vә çox böyük 

әhәmiyyәt kәsb edir. Demәk, XX әsrin 50-ci illәrin - 

dә artıq yazılı poeziya ilә aşıq әdәbiyyatımız 

qovuşur. Sәmәd Vurğunun şeirlәrinin aşıqlar tәrә - 

fin dәn ifa olunması, Aşıq Şәmşirin kitablarının işıq 

üzü görmәsi, görkәmli şairlәrlә görüşmәsi, şeirlәş - 

mәsi, şeirlәrinin mәtbuatda vaxtaşırı dәrc edilmәsi 

hәmin qovuşmanın, yaxınlaşmanın, doğmalaş - 

manın, qaynayıb-qarışmanın bariz göstәricisidir. 

Elә ustad aşığın Sәmәd Vurğunla görüşünü 

şәrtlәndirәn sәbәblәrdәn biri dә onun şeirlәrindәki 

poetika, bәdii mükәmmәllik idi ki, necә deyәrlәr, 

böyük sәnәtkarı sorağa salmışdı. Bu mükәmmәl - 

liyin, Aşıq Şәmşir şeirlәrinin forma, mәzmun vә 

bәdii gözәlliyinin әsas sәbәbi müәllifin haqq vergisi, 

fitri istedadıyla yanaşı, eyni zamanda güclü 

mütaliәsi, savadı, zәkası, yazılı әdәbiyyatımıza da 

yaxından bәlәdliyi idi. Ötәn әsrin ikinci yarısının 

aşıqları, o cümlәdәn Dәdә Şәmşir yazılı әdәbiyyatı, 

böyük şairlәrin şeirlәrini çox oxuyur, öz ustadları 

ilә yanaşı, onlardan, yәni yazılı әdәbiyyatın klassik 

vә çağdaş nümayәndәlәrindәn dә çox şeylәr 

öyrәnir, әxz edirdilәr. Odur ki, Aşıq Şәmşirin hәr 

hansı bir qoşmasını, gәraylısını imzasını bilmәdәn 

götürüb oxusaq, hәmin şeirlәrin Osman Sarıvәlli - 

nin, İslam Sәfәrlinin, Hüseyn Arifin, yaxud hәr 

hansı digәr bir tanınmış şairin ola bilәcәyini 

asanlıqla ehtimal etmәk mümkündür. Yәni Aşıq 

Şәmşir şeiri o qәdәr mükәmmәldir, yazılı poeziyaya 

o sәviyyәdә yaxındır ki, onun şeirlәrini böyük 

әdәbiyyatın klassik nümunәlәri ilә yanaşı qoymaq 

mümkündür. Elә bu sәbәbdәn dә Sәmәd Vurğun 

kimi dünyaşöhrәtli bir xalq şairi Dәdә Şәmşirin 

şeirlәrini bәyәnmiş, yüksәk qiymәtlәndirәrәk 

Kәlbәcәrә – İstisuya gedәrkәn onu soraqlamışdı. 

Vә belәliklә, hәmin möhtәşәm görüş dastanlaşaraq 

dillәrә düşmüşdür. Aşıq Şәmşirlә Sәmәd Vurğunun 

deyişmәlәri, şeirlәşmәsi, o dağlarda, yaylaqlarda 

birgә keçirdiklәri sazlı-sözlü mәclislәrin tәәssürat - 


ları sözün hәqiqi mәnasında gözәl, mükәmmәl, 

bitkin bir dastandır. Burada klassik dastançılıq 

әnәnәlәri qorunub saxlanılır. Mәlum olduğu kimi, 

dastan nәsrlә şeirin növbәlәşmәsi ilә müşayiәt olu - 

nur. Bu görüşdә dә eyni cürdür. Aşıq Şәmşirlә 

Sәmәd Vurğunun söhbәtlәri, sәmimi dәrdlәşmәlәri, 

bir-birini qiymәtlәndirmәlәri nәsrlә şeirin növbәlәş - 

mәsi ilә davam edir. Doğrudur, xalq şairi Sәmәd 

Vurğunun Aşıq Şәmşirlә deyişmәsinin nәsr hissәsi 

yazıya alınmamışdır. Lakin bu böyük sәnәtkarların 

görüşü yaxın dövr tariximizin hadisәsi olduğu üçün 

dillәrә düşmüş, aşıqlar tәrәfindәn qoşulub düzül - 

müş, yaddaşlarda yaşadılmışdır. Kitablarda Sәmәd 

Vurğunla Aşıq Şәmşirin deyişmәsinin yalnız 

şeirlәşmә nәzminin hissәsinin verilmәsinә baxmayaraq, 

aşıq mәclislәrindә bu deyişmә görüşün 

tәfәrrüatları ilә birlikdә tәqdim olunur. Belәliklә, 

hәr aşıq ona öz әlavәsini edib, daha da zәngin - 

lәşdirir. Bu tarixi görüş nәsildәn-nәslә keçәrәk 

yaddaşlarda o qәdәr möhkәmlәnmişdir ki, deyişmәdastanın 

nәsr hissәsi yazılmasa da, hәr kәs 

tәrәfindәn aydın şәkildә tәsәvvür olunur. Fikrimcә, 

bu hal әdәbiyyat tariximizdә hadisә adlandırılmağa 

layiqdir. Özü dә bu dastan dastan-deyişmә forma - 

sın da qәlәmә alınmışdır. Tәәssüf ki, “Sәmәd 

Vurğun–Dәdә Şәmşir dastanı” indiyә qәdәr bütöv 

halda yazıya köçürülüb nәşr olunmayıb. Burada 

çatışmayan cәhәt nәdir? Sadәcә, hәmin hadisәlәri, 

söhbәtlәri, baş verәn әhvalatları, deyişmәlәri, 

böyük sәnәtkarların bir-birinә ünvanladıqları neçәneçә 

şeir, aralarındakı son dәrәcә sәmimi 

ünsiyyәtin bütün tәfәrrüatlarını pәrakәndә xatirәlәr - 

dәn toplayaraq sistemlәşdirmәk, qoşub-düzәrәk 

janrın tәlәblәrinә uyğunlaşdırmaq lazımdır. Bu işi 

kim görsә, әdәbiyyatımız, mәdәniyyәtimiz, folklorumuz, 

hәtta tariximiz, xüsusәn dә әdәbiyyat tarixi - 

miz üçün olduqca әhәmiyyәtli xidmәt gös tәr miş 

olacaqdır. Çünki hәmin dastanda çox vacib 

mәqamlar ortaya çıxır. Belә ki, hәr iki qüdrәtli 

sәnәtkarın görüşlәrindә baş verәn әhvalatlardan, 

aralarındakı söhbәtlәrdәn vә şeirlәş mәlәrdәn hәmin 

illәrin ab-havası ilә bağlı xeyli informasiya almaq 

mümkündür. Mәsәlәn, Sәmәd Vurğun aşığa 

müraciәtlә deyir: 

39


Hay vurub, qıy vurub sәs sal dağlara, 

Gözәllәr oylağı göy yaylaqlara. 

Mәnim dә dәrdimi de oylaqlara, 

Sinәmdәn oxladı bir maral mәni. 

Yәni burada o qәdәr sәmimiyyәt var, doğmalıq 

var, mehr-ülfәt var ki, şair heç kәsә, heç bir dostuna, 

tanışına, hәtta dağa-daşa deyә bilmәdiyi 

dәrdini, könlünün әn gizli duyğularını Dәdә Şәmşi - 

rә deyir, onunla bölüşür. Burada, bir növ, 

zәmanәdәn, taledәn şikayәt elementlәri var, 

narazılıq çalarları da açıq-aşkar duyulur. 

Hәqiqәtәn dә Sәmәd Vurğunla Aşıq Şәmşirin 

görüşünün baş verdiyi dövrdә görkәmli şairә qarşı 

müәyyәn tәzyiqlәr mövcud idi. 

Bu görüşün baş tutduğu 1955-ci il әrәfәsindә 

artıq Sәmәd Vurğun haqqında mәtbuatda bәzi 

tәnqidi qeydlәr dә gözә dәymәkdә idi. Deyişmә - 

lәrdәki şikayәt notlarından görünür ki, hәmin vaxta 

tәsadüf edәn görüşü zamanı böyük sәnәtkar 

hәyatının çәtinliklәrini Aşıq Şәmşirlә bölüşmüşdür. 

Bundan başqa, mәlum olduğu kimi, Sәmәd 

Vurğunun hәyatının bu dövrünün görünmәyәn 

ağrıları daha çox yaşadığı cәmiyyәtin dәrinlik - 

lәrindәn gәlirdi. Ona görә dә, Sәmәd Vurğun−Aşıq 

Şәmşir deyişmәlәrindә zamanla bağlı çәtinliklәrin 

ifadәsi öz әksini tapmışdır. Sәnәtkar vә dövran 

münasibәtlәrini bu deyişmәdәn görmәk mümkün - 

dür. Zamana-dövrana, çәrxi-fәlәyә münasibәt, eyni 

zamanda, dastan üçün dә sәciyyәvidir. Bu mәnada 

Sәmәd Vurğun−dövran münasibәtlәri deyişmәdә az 

yer tutsa da, örtülü şәkildә ifadә olunsa da, hәm xalq 

şairinin tәrcümeyi-halı, hәm dә dastan yara dıcılığı 

baxımından özünәmәxsus әhәmiyyәtә malikdir. 

Eyni zamanda Sәmәd Vurğun–Aşıq Şәmşir 

deyişmәsindә şikayәtnamә elementlәri ilә yanaşı, 

öygü әlamәtlәri dә vardır. “Hay vurub, qıy vurub 

sәs sal dağlara” misrası Aşıq Şәmşir sәsinin 

şaqraqlığına, onun sәnәtinin qüdrәtinә işarәdir, 

yaxşı mәnada tәrifnamәdir. Bu da Sәmәd Vurğunun 

son dәrәcә böyük sәnәtkar, geniş ürәkli, böyük 

istedada malik bir sәnәtkar olmasından xәbәr verir. 

Aşıq Şәmşirә әn yüksәk, әn obyektiv, layiq 

olduğu qiymәti ilk verәn mәhz xalq şairi Sәmәd 

Vurğun olmuşdur. Vә bu qiymәt hәmin möhtәşәm 

tarixi görüşdәn sonra zaman-zaman özünü 

layiqincә doğruldaraq ümumәn cәmiyyәtin fikrinә, 

mövqeyinә çevrilә bilmişdir. Bu da, eyni zamanda, 

Sәmәd Vurğun uzaqgörәnliyinin, böyüklüyünün, 

şairin geniş dünyagörüşünün tәntәnәsi idi. 

Yaxud, Dәdә Şәmşirin xalq şairi Sәmәd 

Vurğuna müraciәtlә söylәdiyi aşağıdakı misralarda 

da el sәnәtkarının böyük şairә verdiyi qiymәt öz 

әksini tapmışdır: 

Qoşqarla yanaşı duran başın var, 

Bizim el tanıyır uca dağ sәni. 

Yanır yolumuzda sәnәt çırağın, 

Bilirik şeirdә bir mayak sәni. 

Bu da Aşıq Şәmşir böyüklüyünün bariz 

göstәricilәrindәndir. O, şeirin, әdәbiyyatın, sәnәtin, 

sәnәtkarlığın nә olduğunu gözәl bilirdi vә Sәmәd 

Vurğunun mövqeyini, yerini әdәbiyyatda aydın 

şәkildә tәsәvvür edirdi. Demәk, Dәdә Şәmşir 

sadәcә sıradan bir aşıq olmayıb. O, eyni zamanda 

hәm müasiri olan şairlәrә bәnzәyәn şeirlәri, hәm dә 

Sәmәd Vurğun kimi bir sәnәtkara obyektiv qiymәt 

vermәk bacarığı ilә yazılı әdәbiyyatın nümayәndәsi 

sayıla bilәr. Düzdür, Sәmәd Vurğun haqqında onlarla 

monoqrafiya, elmi әsәr oxumuşuq. İçindә son 

dәrәcә yüksәk sәviyyәdә yazılanları da çoxdur. 

Lakin Dәdә Şәmşirin böyük şairә verdiyi yüksәk 

qiymәt öz obyektivliyi ilә yanaşı, daha yaddaqalan 

vә daha ümumilәmiş bir münasibәti ifadә edir. 

Ustad aşığın xalq şairinә hәsr etdiyi şeirlәrdә 

Sәmәd Vurğun dühası daha parlaq vә hәrtәrәfli 

sәviyyәdә diqqәtә çatdırılmışdır. Dәdә Şәmşirin 

xalq şairi Sәmәd Vurğun haqqındakı fikirlәri 

bütövlükdә xalqın böyük sәnәtkara bәslәdiyi 

ümumxalq mәhәbbәtini dolğun şәkildә ifadә edir. 

Bu da onu göstәrir ki, Aşıq Şәmşir istedadla yanaşı, 

hәm dә ictimai tәfәkkürü olan görkәmli bir 

sәnәtkardır. Bu cür qüdrәtli sәnәtkarlar xalqın, 

millәtin yaddaşında vә qәlbindә әbәdi yaşamaq 

haqqına malikdirlәr. 

40

Î ÝЦÍ Ýß Ëß ÚßÊ, 

Î ÝÖ Íß ÈÍÀ ÍÛ ÐÀÌ 


Àçÿð áàé úà íû ìû çû îáà-îáà, êÿíä-êÿíä, 

ãÿ ñÿ áÿ-ãÿ ñÿ áÿ ýÿç ìè øÿì. Éàë íûç ö÷ 

ðà éî íà éî ëóì äöø ìÿ éèá – Çÿí ýè ëà íû, 

Úÿáðàéûëû, Êÿëáÿúÿðè ýþðìÿê ùÿëÿ êè ìÿíÿ ãèñìÿò 

îëìàéûá. 

1981-úè èë äÿ Øó øà äà “Öçå éèð þì ðö” ôèë ìè íè ÷ÿ - 

êÿðêÿí Áàüðûãàí äàüûíà, Ñàðûáàáà éàéëàãëàðûíà, Ïÿðè 

÷ûí ãû ëû íà, Ëà ÷û íà âÿ Ëà ÷û íûí Èñ òè ñó éó íà, 

Ãóáàäëûéà, Ìèíêÿíäÿ ñÿôÿð åòäèì, Êè ÷èê Ãàôãàçûí 

ÿí éöê ñÿê èí ñàí ìÿñ êÿí ëÿ ðèí äÿ – àëà ÷ûã ëàð äà ÷î - 

áàí ëà ðûí ãî íà üû îë äóì. Áó éåð ëÿ ðèí ìþù òÿ øÿì òÿ - 

áèÿ òè, ÿçÿ ìÿò ëè äàü ëà ðû, ãà íàä ëû ãà éà ëà ðû, áóç 

áó ëàã ëà ðû íûí, éåð äÿí ôûø ãû ðûá ÷û õàí ôÿâ âà ðÿ ëÿ ðè íèí, 

çèð âÿ ëÿð äÿí ñà ÷àã-ñà ÷àã ñàë ëà íàí øÿ ëà ëÿ ëÿ ðè íèí éà - 

ðàò äûьû ñó ñÿë òÿ íÿ òè, Ùÿ êÿ ðè ÷à éû íûí øû ðûë òû ñû, äå éè - 

ëÿ íÿ ýþ ðÿ, ùà ðà äà ñà Êÿë áÿ úÿ ðèí ìÿí çÿ ðÿ ëÿ ðè íè 

àí äû ðûð. Àì ìà ùÿð ùàë äà Êÿë áÿ úÿ ðèí ýþ çÿë ëèê ëÿ ðè - 

íè âÿ þçÿë ëèê ëÿ ðè íè þç ýþ çöì ëÿ ýþ ðÿ áèë ìÿ äè éè ìÿ 

ùÿìèøÿ ùåéèôñèëÿíèðÿì. 

Úÿ ìè ëÿ ×è ÷ÿ éèí êè òà áларû íû âÿ ðÿã ëÿ éÿð êÿí ñàí - 

êè ãèéàáè øÿêèëäÿ Êÿëáÿúÿðÿ ñÿéàùÿò åòäèì, ùÿì äÿ 

áó ýöí ìö âÿã ãÿ òè äÿ îë ñà éàä òàï äà üûí äà ãà ëàí, 

þâ ëàä ëà ðû ïÿ ðÿí-ïÿ ðÿí äà üûë ìûø, éóð äóí äàí-éó âà - 

ñûí äàí äè äÿð ýèí äöø ìöø, àúû êþ÷ êöí ùÿ éà òû éà øà - 

“İstisular buz bağlamaz” 

ANAR, 

Azәrbaycan Yazıçılar Birliyinin sәdri, 

xalq yazıçısı 

éàí Êÿë áÿ úÿðи äå éèë, éà õûí ýÿ ëÿ úÿ éèí Êÿë áÿ úÿ ðè 

úàí ëàí äû õÿ éà ëûì äà. Î Êÿë áÿ úÿð êè, ÿí óúà çèð âÿ - 

ñèí äÿ ö÷ ðÿíý ëè áàé ðà üû ìûç äàë üà ëà íûð… Î Êÿë áÿ - 

úÿð êè, ñàêèíëÿðè äîüìà éóâàëàðûíà äþíöá åâëÿðèíèí 

÷û ðàã ëà ðû íû éàí äû ðûá ëàð, îúàã ëà ðû íû ãà ëà éûá ëàð... Î 

Êÿë áÿ úÿ ð êè, îðà äà Àøûã Øÿì øèð ëÿ Ñÿ ìÿä Âóð üó - 

íóí ãîøà ùåéêÿëè óúàëûð, àøûã áàéðàìëàðû êå ÷èðèëèð… 

Áå ëÿ áèð ýö íöí ìöò ëÿã ýÿ ëÿ úÿ éè íÿ 

âÿ áå ëÿ áèð ýö íö ùþê ìÿí þç ýþ çöì ëÿ 

ýþ ðÿ úÿ éè ìÿ èíà íû ðàì. Äÿ äÿ Øÿì øè ðè 

äÿ, Ñÿ ìÿä Âóð üó íó äà, âÿ òÿí éî ëóí äà 

øÿ ùèä îë ìóø ãÿù ðÿ ìàí îüóë ëà ðû íû, ãûç - 

ëàðûíû äà óíóòìàéàí áó éàðàëû îáàíûí, áó 

íèñ ýèë ëè ìà ùà ëûí áö òöí ÿçàá ëû ýöí ëÿð - 

äÿí, äÿðä-áÿ ëà ëàð äàí, ÿçàá-ÿçèé éÿò ëÿð - 

äÿí, èç òè ðàá ëàð äàí ñûé ðû ëûá ÷û õà úà üû íà, 

Ñÿ ìÿí äÿð ãó øó êè ìè àëîâ ëàð äàí ãóð òó - 

ëóá ñîí ñó çà äÿê äè ðè ãà ëà úà üû íà èíà íû - 

ðàì. Àçÿð áàé úà íû ìû çûí áó ôö ñóí êàð 

ñþç, ñÿ íÿò, ãåé ðÿò ãà ëà ñû íûí õîø áÿõò èã - 

áà ëû íà âàð ãÿë áèì ëÿ èíà íû ðàì. 

41


Þ ËÖ ÌÖÍ ÚÀÉ ÍÀ ÜÛ 

ÃÀÐ ÌÀÃ ÊÈ ÌÈ ÄÈÐ 

À çÿð áàé úàí Äþâ ëÿò Íÿø ðèé éà òûí äà áó éà - 

õûí ëàð äà ÷àï îëó íàí “Êÿë áÿ úÿ ðÿ ýå äÿí 

éîë ëàð” êè òà áû åëÿ áèë òÿê ìÿ íèì éîõ, áèð ÷îõ 

êÿë áÿ úÿð ëè íèí èí òè çà ðû íà ñîí ãî é äó. 

Àçÿð áàé úà íûí Ðó ìû íè éà äà êû ôþâ ãÿ ëà äÿ âÿ 

ñÿ ëà ùèé éÿò ëè ñÿ ôè ðè, ýþð êÿì ëè çè éà ëû ñû, ùö ãóã - 

øöíàñû, åëîüëóìóç Åëäàð Ùÿñÿíîâóí øÿõñè òÿøÿá 

áö ñö, âÿ òÿí ïÿð âÿð ëè éè, òÿÿñ ñöá êåø ëè éè âÿ 

âÿ ñàè òè èëÿ ÷àï îëó íàí áó êè òàá äà ßí âÿð Ðçà - 

íûí õÿò ðè íè ÿçèç òóò äó üó, éà ðà äû úû ëû üû íû, øÿõ - 

ñèé éÿ òè íè éöê ñÿê ãèé ìÿò ëÿí äèð äè éè Äÿ äÿ 

Øÿì øè ðèí õà òè ðÿ ñè íÿ ùÿñð åò äè éè, 1981-úè èë äÿ 

ãÿ ëÿ ìÿ àë äû üû “Äÿ äÿ Øÿì øèð ñèç” øåè ðè äÿ ÷àï 

îëóí ìóø äóð. 

ßí âÿð ÐÇÀ, 

Øàèð-òÿð úö ìÿ ÷è 

éàò åø ãè èëÿ äîï äî ëóé äó. 

Äóé üó ëà ðû, äö øöí úÿ ëÿ ðè èëÿ âÿ 

Î,ùÿ 

ÿí áàø ëû úà ñû, õå éèð õàù ëû üûé ëà, 

øè ðèí äà íû øû üûé ëà Êÿë áÿ úÿð òîð ïà üû íà îõ øà - 

éûð äû. 

Ïå äà ãîã ëó üó, òÿ ëÿ áÿ éå òèø äèð ìÿ ñèé ëÿ ôÿõð 

åäèð äè, øåèð ëÿ ðèí äÿ åëÿ áèð òÿ áèè ëèê âàð äû êè, 

îõó éàí êè ìè ùèññ åäèð äèí êè, áó, ßí âÿð Ðçà - 

äû. Ýþç ëÿ ðè íèí äÿ ðèí ëè éèí äÿ ýèç ëÿ íÿí êÿ äÿ ðè 

òÿê-òÿê àäàìëàð – ßíâÿð ìöÿëëèìè éàõûíäàí 

òà íû éàí ëàð äó éóá ùèññ åäÿð äè ëÿð. 

Éà øà ìàã, éà ðàò ìàã, Êÿë áÿ úÿ ðè äöí éà éà 

òà íûò ìàã àð çó ñóé ëà ÷àü ëà éàí ßí âÿð Ðçà íûí 

êÿë áÿ úÿð ëè ëÿð ö÷öí áóð íó íóí óúó ýþé íÿ éèð - 

äè. Ùà ðà äà áèð êÿë áÿ úÿð ëè ýþð ñÿé äè, ñå âè íÿð - 

äè, îíó óíóò ìàç äû, êþ ìÿê åäÿð äè. 

Áåëÿ áèð èíñàíûí âàõòñûç-âÿäÿñèç äöíéàäàí 

êþ÷ ìÿ ñè, óçóí èë ëÿð äÿí áÿ ðè êè òà áû íûí èøûã 

öçö ýþð ìÿ ìÿ ñè ìÿ íèì äÿ öðÿ éè ìè ýþé íÿ - 

äèðäè. ×öíêè óøàãëûã èëëÿðèíäÿí ßíâÿð ìöÿëëè 

ìèí øåèð ëÿ ðè íè ñå âÿ-ñå âÿ îõó ìóø äóì. Âÿ 

ýþç ëÿ ðèì îíóí òÿ çÿ ÷àï îëó íàí êè òà áû íû, øåè - 

ðè íè àõ òà ðûð äû. 

Äß Äß ØßÌ ØÈÐ ÑÈÇ 

Áó ñè íÿ äàü ëàð äà ñè íÿ ìèí äà üû 

Äöí éà éà ñûü ìà éàí áèð äàü êè ìè äèð. 

ß úÿë ýè ðÿ ëÿ äè Äÿ äÿ Øÿì øè ðè, 

Þ ëö ìöí úàé íà üû ãàð ìàã êè ìè äèð. 

Ãî úàë ìàã áèë ìÿ äè åø ãè, ùÿ âÿ ñè; 

Ãàë äû ãàð òàë ëà ðà çèë çÿí ýó ëÿ ñè, 

Ýåò ìÿç áó äàü ëàð äàí àøû üûí ñÿ ñè, 

Î, úî øóá ÷àü ëà éàí èð ìàã êè ìè äèð. 

Ùÿñ ðÿò äÿí äàü ëà ðûí çèð âÿ ñè áÿ éàç, 

Ö øö äöð ýöë öñòäÿ àðû íû àéàç, 

Î Äÿ äÿ Øÿì øèð ñèç Êÿë áÿ úÿð áó éàç 

Áöë áö ëö ýÿë ìÿ éÿí áèð áàü êè ìè äèð. 

Äÿ ëè äàü ÷ÿ êè äÿ, ãÿë áè ëèê äÿ î, 

Ùÿì úàí äà éà øà éыð, ùÿì èëèê äÿ î, 

Ïàê ëûã äà, ùþð ìÿò äÿ, öë âè ëèê äÿ î, 

Áó âÿ òÿí êè ìè äèð, òîð ïàã êè ìè äèð. 

Ýåò ìÿ ñèí äó ìà íû Ìó ðî âóí, äóð ñóí, 

Àé îâ ÷ó, áÿ ðè ýÿë, ãîé îâóí äóð ñóí. 

ßí âÿ ðè Øÿì øèð ñèç êèì îâóí äóð ñóí? – 

Øàèð äèð, öðÿ éè éàð ïàã êè ìè äèð. 

42

“ÁÓ ÍÀ Ëß ÍÈÍ 

ÀÙÛ Íß ÄÈÐ, ÖÍÖ Íß..?” 

Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí þç äöí éà ñû, þç îð áè - 

òè âàð äû. Î îð áèò äÿ, î êÿù êÿ øàí ëàð 

äöí éà ñûí äà ñàé ðû øàí óë äóç ëàð äàí 

áè ðè äÿ õàë ãûí ñå âèì ëè ñè øà èð Áÿù ìÿí Âÿ òÿ í - 

îü ëó èäè. Äÿ äÿ Øÿì øèð Áÿù ìÿ íèí õÿò ðè íè þç 

þâ ëà äû ãÿ äÿð èñ òÿ éèð äè. Ùà ðà äà îë ñà, éî ëó 

ùàíñû ìÿúëèñÿ äöøñÿ, ýþçö Áÿùìÿí Âÿòÿíîüëó 

íó àõ òà ðûð äû. ×öí êè Áÿù ìÿí ñþç ñÿð ðà ôû 

èäè. Øåè ðèí, ñÿ íÿ òèí ãÿ äèð-ãèé ìÿ òè íè, Äÿ äÿ 

Øÿì øè ðèí êèì îë äó üó íó áè ëèð äè. Îí ëà ðûí ùÿð 

ýþ ðö øö éå íè áèð øåè ðèí éà ðàí ìà ñû äå ìÿê èäè. 

Åëÿ "×àë, Aøûã" øåè ðè äÿ áå ëÿ ýþ ðöø ëÿ ðèí áè - 

ðèí äÿ – Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ õÿñ òÿ õà íà äà ýþ ðöø 

çà ìà íû éà ðàí ìûø äû. 

Þìðö áîéó õÿñòÿëèéè éàõûí ãîéìàéàí Äÿäÿ 

Øÿì øèð àùûë ÷àü ëà ðûí äà õÿñ òÿ ëÿ íèð. Ùÿ - 

êèì, äà âà-äÿð ìàí… Íÿ èë ëàù åëÿ éèð ëÿð ñÿ, 

õåé ðè îë ìóð êè, îë ìóð. Êÿë áÿ úÿ ðèí ýöë-÷è ÷ÿ - 

éè íèí ãîé íóí äà äà âà-äÿð ìàí íÿ îë äó üó íó 

áèëìÿéÿí àøûüû îüëó Ãÿíáÿð äèëÿ òóòóá Áàêûéà, 

Ðåñ ïóá ëè êà Êëè íè êè Õÿñ òÿ õà íà ñû íà ýÿ òè - 

ðèð. Àøû üà äà âà-äÿð ìàí éà çûá ïà ëà òà éà 

êþ ÷ö ðöð ëÿð. Áèð àé äàí ÷îõ õÿñ òÿ õà íà äà éà - 

òàí Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ýþ çö éîë äà ãà ëûð. Äà èì 

òÿ áèÿ òèí ãîé íóí äà îëàí, ÷àë-÷à üûð äà, åë øÿí - 

ëèê ëÿ ðèí äÿ ìåé äàí ñó ëà éàí äàü àüû ðû Äÿ äÿ 

Øÿìøèð èíäè îòàã äóñòàüû îëìóøäó. Ýÿëÿí-ýåäÿí 

÷îõ èäè. Ùà ìû ñû äà óñ òàä àøû üûí ýþç ëÿ ðèí - 

äÿêè ùÿñðÿòè, ùèúðàíû îõóéóðäó. Àììà Äÿäÿ 

Øÿì øè ðèí ýþ çö áèð àäà ìû àõ òà ðûð äû. Áó, õÿò - 

ðèíè äöíéàëàð ãÿäÿð èñòÿäèéè Áÿùìÿí Âÿòÿíîüëó 

èäè. Áÿùìÿí Âÿòÿíîüëó äà ýÿëèá ÷ûõìàã 

áèë ìèð äè êè, áèë ìèð äè. Àõûð äà àøûã õÿ áÿð éîë - 

ëà äû êè, áÿñ dÿ äÿ íè áå ëÿ ìè éàä åäÿð ëÿð, àé âÿ - 

ôà ñûç? Áÿù ìÿí èñ ìà ðû øû àëàí êè ìè þçö íö 

éå òèð äè Äÿ äÿ Øÿì øè ðÿ. Âÿ òÿ íîü ëó þç ýÿ ëè øèé - 

ëÿ åëÿ áèë Êÿë áÿ úÿ ðèí î ýöë ëö-÷è ÷ÿê ëè ùà âà ñû íû 

ýÿòèðìèøäè. Îíóíëà ñþùáÿò åäÿí óñòàä àøûüûí 

àü ðû ñû-àúû ñû áöñ áö òöí ÷ÿ êèë ìèø äè. Êþâ ðÿë ìèø 

Äÿ äÿ Øÿì øèð ñà çû íû ñè íÿ ñè íÿ áà ñûá éà íûã ëûéà 

íûã ëû ÷à ëûð, Áÿù ìÿí ñÿ ýþé íÿ éÿ-ýþé íÿ éÿ 

ãó ëàã àñûð äû. Àõûð äà “Éà íûã Êÿ ðÿ ìè” йÿ êå - 

÷ÿí óñ òà åëÿ áèë éå ðè-ýþ éö éàí äûð äû. Áó ùà âà - 

íûí áå ëÿ éà íûã ëû, ùà âà ëû àëûí ìà ñû íà ñÿ áÿá 

áÿë êÿ äÿ, àøû üûí áèð àé èäè êè, Êÿë áÿ úÿð äÿí 

àé ðû äöø ìÿ ñèé äè. Î, äîü ìà éåð ëÿð äÿí àé ðû 

ãàëà áèëìèðäè. Ñàçû ÿëèíäÿí éåðÿ ãîéàí óñòàä 

øàè ðèí äîë ìóø ýþç ëÿ ðè íÿ áàõ äû. Áÿù ìÿí Âÿ - 

òÿ íîü ëó áó ëóä ëó ýþé ëÿð êè ìè äîë ìóø äó. Ñè - 


Bәhmәn VƏTƏNOĞLU, 

şair-publisist 

ãàðåò ÷ÿêìÿê áÿùàíÿñèéëÿ äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Áèð 

êöí úÿ ÷ÿ êè ëèá ãÿë áèí äÿí êå ÷ÿí ëÿ ðè êà üû çà 

êþ ÷öð ìÿ éÿ áàø ëà äû. Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ õåé ëè 

ñþù áÿò åò äèê äÿí ñîí ðà ñà üîë ëà øûá àéà üà ãàë - 

õàí Áÿù ìÿí Âÿ òÿ íîü ëó “Óñ òàä, ñÿ íè Êÿë áÿ - 

úÿðäÿ ýþçëÿéèðèê” äåéèá éàçäûüû øåèðè éàâàøúà 

Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí éàñ òû üû íûí àë òû íà ãîé äó. Áó, 

àøû üûí ýþ çöí äÿí éà éûí ìà äû. Øàè ðè éî ëà ñàë - 

äûã äàí ñîí ðà éàñ òû üûí àë òûí äàí êà üû çû ýþ òöð - 

äö, Áÿù ìÿí Âÿ òÿ íîü ëó íóí éàç äû üû “×àë 

Aøûã!” øåè ðè íè îõó äó. 

×ÀË, ÀØÛÃ! 

Éà íà-éà íà ÷àë äûí “Éà íûã Êÿ ðÿ ìè”, 

Éà ìàí äöø äö öðÿ éè ìÿ õàë, Àøûã. 

Å ëÿ áèë äèì òÿ çÿ êþ ÷öр Çè éàä õàí, 

Àü ðûí àëûì, îíó áèð äÿ ÷àë, Àøûã! 

Áó íà ëÿ íèí àùû íÿ äèð, öíö íÿ? 

Ëÿ ëÿ ýÿë äè ýþç ëÿ ðè ìèí þíö íÿ. 

Þ çöì äöø äöì Õàí Êÿ ðÿ ìèí ýö íö íÿ, 

ßñ ëè ñàë äû öðÿ éèì äÿí éîë, Àøûã! 

Àõ øàì-ñà áàù øåù äö øÿ ëè ãîé íó íà, 

Буз булаглы, эюй ìå øÿ ëè ãîé íó íà, 

Î äàü ëà ðûí бянювшяли ãîé íó íà 

Áÿù ìÿí ýå äèð, ñÿí ñà ëà ìàò ãàë, Àøûã! 

43

44 


Teymur ƏHMƏDOV, 

filologiya elmlәri doktoru, professor 

Bütöv bir әsrә bәrabәr yaşamış Xalq 

yazıçısı Qılman İlkinin ömür yolu heç 

zaman hamar olmamışdır. Çox enişyoxuşlar 

aşmış, acılı-ağrılı günlәr yaşa mışdır. O, 

1914-cü ilin 28 aprel günündә Bakının Mәrdәkan 

qәsәbәsindә anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarında 

ikәn atasını itirir. Sәkkiz nәfәrdәn ibarәt ailә 

qoca ananın öhdәsindә qalır. Özündәn yaşlı 

qardaşlarının qayğısı ilә böyüyür. Ailәnin 

vәziyyәti ağır olduğundan Qılman kiçik yaş - 

larından qardaş larına kömәk etmәyә baş layır: 

gül sulayır, dәri duzlayır. Qәpik-quruş qazanır. 

Mәrdәkanda H.Z.Tağıyevin tikdirdiyi mәktәbdә 

ibtidai tәhsil alır. Mәktәbin dördüncü sinfindә 

oxuyarkәn bir gün müәllim onlara kitabdan şair 

Hüseyn Cavidin "Öksüz Ənvәr" mәnzum 

hekayәsini oxuyur. Hekayәdә atadan-anadan 

mәhrum olan yetim Ənvәrin ağır-әzablı hәyatı 

tәsvir olunurdu. O öz hәyatını Ənvәrin hәyatına 

oxşadır. Onu ağlamaq tutur vә bәrkdәn ağla - 

mağa başlayır. Müәllim onu sakitlәşdirmәyә 

çalışsa da, o heç cür sakitlәşә bilmir. Müәllim 

axırda onu sinifdәn çıxararaq deyir ki, çıx 

bayırda nә qәdәr istәyirsәn ağla, sakitlәşәndәn 

sonra gәlәrsәn. Zәng olur, tәnәffüs zamanı içәri 

girәrkәn sinif yoldaşları onu lağa qoymağa 

başlayırlar: “Adә, nә oldu, xortdan gördün elә 

ağlayırdın?” 

ƏSRİN YAŞIDI 

O, yoldaşlarına heç bir söz demәsә dә, özü başa 

düşmürdü ki, ona nә olub. O, axşamadәk, hәtta 

yatağına uzanıb yatarkәn fikirlәşirdi. Hәr şey onun 

gözlәrindә başqalaşmışdı. Elә bil hәyat da onun 

üçün әvvәlki kimi deyildi. Onu lağa qoymuş 

yoldaşlarının vәziyyәtinә acıdı. Ona elә gәlirdi ki, 

yetim Ənvәrin ağır vәziyyәti onların heç birini 

narahat etmir. 

Günlәr keçir. Vaxtilә gördüyü şeylәr indi ona 

çox qәribә vә daha gözәl görünürdü... 

O, sehrә düşmüşdü. Sәnәtin cazibәdar sehrinә! 

Lakin bu, hәlәlik onun üçün tam aydın deyildi. O, yalnız 

bir şeyi başa düşürdü, çoxlu kitab oxumaq istәyirdi. 

İllәr keçәndәn sonra onun ürәyinә düşmüş bu 

sәnәt toxumu cücәrmәyә başladı. On illik kәnd 

mәktәbini qurtarandan sonra Bakı şәhәrindә 18 

nömrәli pedaqoji mәktәbә әrizә verdi vә qәbul edildi. 

Şәhәr hәyatı onun sәnәtә olan mәhәbbәtini daha da 

qüvvәtlәndirdi. Lakin o biri tәrәfdәn onun qarşısında 

çәtinliklәr yaratdı. O, hәr gün şәhәrә gәlmәli idi. 

Doğrudur, Suraxanıdan şәhәrә elektrik qatarı 

işlәyirdi. Mәrdәkandan Suraxanıya gәlmәk isә çox 

çәtin idi. Bu yolda nәqliyyat müntәzәm işlәmirdi. 

Texnikumda dәrslәr saat 1-dәn sonra başlayır - 

dı. Dәrsә çatmaq üçün o, sübh tezdәn evdәn çıxmalı 

idi. Alaqaranlıqda Mәrdәkandan Suraxa nıyadәk 

uzanan yol çox qorxulu olurdu, bәzәn canavarlara 

da rast gәlmәk olurdu. Qılmanın bәxti onda 

gәtirirdi ki, yolda şәhәrә meyvә daşıyan arabalara 

rast gәlirdi. Bu da onun Suraxanıya tez çatmasına 

imkan yaradırdı. Suraxanıdan şәhәrә isә yol çox 

rahat idi. Elektrik qatarı müntәzәm işlәyirdi. Lakin 

dәrsdәn evә qayıdarkәn axşam düşürdü. Buna görә 

anası bütün gününü nigaran çılıq içindә keçirirdi. 

Onlar payızın axırınadәk dözdü. Qabaqda qış 

gәlirdi. O, şәhәrdә bir mәnzil kirәlәmәyә mәcbur 

oldu. İki-üçmәrtәbәli evlәrin zirzәmilәrindә ucuz 

qiymәtә kirәlәdiyi nәm, soyuq bucaqlarda siçanlar 

ona sübhәdәk yatmağa mane olurdu. 

Texnikumda tәhsil beşillik idi. O, 1925-ci ildә 

daxil olduğu texnikumu 1930-cu ildә qurtarmalı idi. 

Lakin tәlәbәlәri bir il tez, yәni 1929-cu ildә 

buraxdılar. Deyirdilәr ki, kәndlәrdә müәllim çatış - 

mır. Elә buna görә dә onları kәndlәrә göndәrirdilәr. 

Qılman da Xaçmaz rayonuna ezam olunmuşdu. 

Tәsәvvür edin, 14 yaşında yeniyetmә gәnc Xaçmazda 

hәm müәllim, hәm dә mәktәb müdiri 

işlәyirdi. Texnikumda oxuduğu illәri heç zaman 

unut murdu. O zaman şәhәr mәktәblәrindә әksәriy - 

yәti Türkiyәdәn dәvәt edilmiş müәllimlәr dәrs 

keçir di. Onun ürәyinә düşmüş sәnәt mәhәbbәti bu 

müәllimlәrin tәsiri altında daha da güclәnirdi.

Dәrsdәn sonra asudә saatlarını o dövrdә şәhәrdә 

şöhrәt tapmış Sabir kitabxanasında keçirirdi. 

Şәhәrdә yaşamadığı üçün onu kitabxananın daimi 

üzvlüyünә qәbul etmirdilәr. Kitabları yalnız 

kitabxananın özündә oxumağa icazә verilirdi. Buna 

görә dә hәr bir kitabı azı bir aya oxuyub qurtarırdı. 

Divanbәyoğlunun "Can yanğısı" kitabına elә 

bağlanmışdı ki, onu ancaq iki aya oxuyub 

qurtarmışdı vә sonralar bu kitabın üstündә, özünün 

dediyi kimi, ilk uğursuzluğa düçar olmuşdu. 

Mәsәlә belә olmuşdu: texnikumun әdәbiyyat 

müәllimi Zәkәriyyә bәy sinifdә hansı әsәrdәnsә 

dәrs keçdiyi zaman bir uşaqdan soruşmuşdu: 

"Kitabda oxuduğun "tale" sözünün mәnası nәdir?" 

Hәmin şagird cavab verә bilmir. Sonra müәllim 

o biri şagirdlәrdәn soruşur. Heç kәs bilmir. Növbә 

ona çatanda qürurla ayağa qalxıb deyir: “Müәllim, 

tale arvad demәkdir”. 

Bu sözü eşidәn, Zәkәriyyә bәy ucadan elә 

gülmәyә başlayır ki, şagirdlәr dә ona qoşulurlar. 

Qılman pәrt olur. Axı "Can yanğısı" kitabında 

çәkilmiş bir şәkildә әsәrin qәhrәmanı qucaqladığı 

qadına deyir:"Sәn mәnim taleyimsәn". İndi 

Zәkәriyyә müәllim niyә buna gülür? Müәllim 

sonra: "Yox, Qılman, tale arvad demәk deyil", 

–deyib "tale" sözünün mәnasını izah edir. Qılman 

İlkin bu әhvalatı hәyatının ilk uğursuzluğu kimi 

xatırlayır. 

Pedaqoji texnikumda oxuyarkәn Əzizbәyov 

kitabxanası nәzdindә Yazıçılar İttifaqının әdәbiyyat 

dәrnәyindә yaxından iştirak edir. O zaman bu 

dәrnәyә әvvәlcә şair Almas İldırım, sonralar isә 

Seyid Hüseyn rәhbәrlik edirdi. Bu dәrnәkdә o, 

әdәbi yaradıcılığa çox isinişir, Seyid Hüseynin 

kömәkliyi ilә ilk hekayәlәrini yazır. Bu hekayә - 

lәrdәn biri "Hücum" jurnalında dәrc edilir. 

Xaçmaz rayonunda müәllimlik etdiyi illәrdә 

ölkәdә kollektivlәşmә gedirdi. Yoxsul vә ortabab 

kәndlilәr kolxozlarda birlәşmişdilәr. Lakin 

hökumәtin bu siyasәti ilә razılaşmayan mülkәdarlar 

kolxozların әleyhinә çıxmış vә hökumәtin tәqibin - 

dәn qorxaraq qaçıb gizlәnmişdilәr. Xaçmazda da 

vәziyyәt eyni idi. Torpaqları әllәrindәn alınmış 

varlılar kәndin әtrafındakı meşәliklәrdә gizlәnәrәk 

tez-tez sovet idarәlәrinә basqın edirdilәr. Kәnd 

sovetinin gәnc sәdri Qılman İlkini hücumlardan 

qorumaq mәqsәdilә onu öz evindә saxlayır. 

Kәnd mәktәb binası bәrbad halda idi. Böyük 

bir tövlәni tәmizlәyib, ona bir neçә pәncәrә açaraq, 

dәrs otağı halına salmışdılar. Mәktәbyaşlı uşaqların 

çoxu mәktәbdәn kәnarda qalmışdı. Qılman ilk 

gündәn evlәri gәzәrәk uşaqların hamısını mәktәbә 

toplamışdı. Bu xәbәr meşәlәrdә gizlәnmiş bәzi 

valideynlәrә çatdıqda Qılmanı hәdәlәyәrәk ona 

xәbәr göndәrmişdilәr ki, bizim uşaqları zorla 


mәktәbә cәlb etmәsin. Buna görә kәnd sovetinin 

sәdri onu möhkәm qoruyurdu. Hәtta gecәlәr onunla 

bir otaqda yatırdı. Qılman müәllim arada mәktәbә 

bәzi tәdris lәvazimatı almaq üçün bir neçә günlüyә 

Bakıya gәlir, kәndә qayıtdığı zaman bütün kәnd 

әhalisini matәm içindә görür. Mәlum olur ki, bir 

gecә qaçaqlar kәnd soveti sәdrinin evinә basqın 

edәrәk onu öldürüblәr. Qıl man başa düşür ki, 

qaçaqlar onu öldürmәk üçün gәlibmiş. Bundan 

sonra rayon rәhbәrliyi kәndi qorumaq üçün milis 

işçilәri göndәrir. Bu hadisәdәn sonra o, kәnddә 

hәmişә hәyәcan içindә yaşayır. Tәdris ili başa çatan 

kimi, Maarif Nazirliyinә bildirir ki, daha Xaçmaz 

kәnd mәktәbinә qayıdası deyil. 

Bundan sonra Qılman İlkin müәllimlikdәn әl 

çәkәrәk mәtbuat sahәsindә çalışır. O, "Gәnc işçi" 

qәzetindә әdәbi işçi olur. Redaksiyanın binası 

İsmailiyyә binası ilә üzbәüzdә yerlәşdiyi üçün teztez 

oradakı Proletar Yazıçıları Cәmiyyәtinә gedir, 

hәtta orada çağırılmış yığıncaqlarda yaxından 

iştirak edir. Görkәmli Azәrbaycan yazıçılarını 

yaxından tanıyır, tez-tez redaksiyaya gәlәn Mikayıl 

Müşfiq, Süleyman Rüstәm, Seyid Hüseyn vә 

başqaları ilә yaxından tanış olur. 

Qılman İlkin 1932-ci ildә Azәrbaycan Pedaqoji 

İnstitutunun Ədәbiyyat vә tarix fakültәsinә daxil 

olur. Eyni zamanda әdәbi yaradıcılığa başlayır. 

Əvvәllәr Əli Vәliyev, Zeynal Xәlil vә Mikayıl 

Müşfiqin әsәrlәri barәdә tәnqidi mәqalәlәr yazır. 

1938-ci ildә institutda Müşfiq haqqında keçirilәn 

әdәbi gecәdә Müşfiqin uşaq şeirlәri barәdә etdiyi 

mәruzәnin üstündә çox keçmir ki, başı bәlalar çәkir. 

Müşfiqin hәbsi ilә bağlı tez-tez Milli Tәhlükәsizlik 

Komitәsinә çağırılır, sorğu-suala tutulur:"Nә üçün 

Müşfiq mәruzәni mәhz sәnә tapşırıb, sәn Müşfiqin 

evindә olmusanmı?" kimi hәdәlәyici suallar onu 

sarsıdır, sakit hәyatını pozurdu. Hәmin günlәrdә 

ümumiyyәtlә, institutda gәrgin vәziyyәt yaran - 

mışdı. İnstitutun partiya tәşkilatının katibi ermәni 

Budaqov hamıdan şübhәlәnir, hamının üzәrindә 

nәzarәt qoyurdu. Birini çağırıb o birinin hәrәkәt - 

lәrinә göz olmağı tapşırırdı. Müәllimlәr vә tәlәbә - 

lәr içәrisindә bir-birinә inamsızlıq yaranmışdı. Heç 

kәs bir-birinә inanmırdı, yalnız institutu bitirәndәn 

sonra tәlәbәlәr azad nәfәs ala bilirdilәr. 

İnstitut hәyatı gәnc Qılmana mәnfi tәsir 

etmişdi, onu çox bәdbinlәşdirmişdi. İkinci Dünya 

müharibәsi onu düşgün әhval-ruhiyyәdәn xilas edir. 

Xәstәliyinә görә hәrbi xidmәtdәn azad olsa da 

1941-ci ildә partiyanın Mәrkәzi Komitәsi tәrәfin - 

dәn Cәnub cәbhәsinә hәrbi xidmәtә göndәrilir. 

Sovet qoşunları 1941-ci ildә İranı işğal 

etdikdәn sonra Azәrbaycandan Güney Azәrbaycana 

100 nәfәrәdәk ziyalı göndәrilmişdi. Onların 

içәrisindә hәr cür peşәdәn olan adamlar, o cüm - 

45


lәdәn jurnalist vә yazıçılar da vardı. Mirzә İbrahimovun 

başçılığı altında olan bir dәstә jurnalist vә 

mәtbәә işçisi qan qardaşlarına kömәk mәqsәdilә 

göndәrilmişdi. Onlar Tәbriz şәhәrindә "Vәtәn yo - 

lunda" qızıl әsgәr qәzeti dәrc edәcәkdilәr. Qәzet 

әrәb әlifbası ilә nәşr olunacaqdı ki, onu yerli әhali 

dә oxuya bilsin. 

Bu jurnalistlәr içәrisindә başqa yazıçı vә qәzet 

işçilәri ilә yanaşı, әrәb әlifbası ilә sәrbәst yazıb 

oxu yan Qılman İlkin dә vardı. Göndәrilәn adamlara 

o zaman Mәrkәzi Komitәnin katiblәrindәn biri – 

Əziz Əliyev rәhbәrlik etdiyi üçün onlara Əziz 

Əliyev qrupu deyilirdi. Lakin bu adamların vәzifәsi 

yalnız qәzet çıxarmaqla bitmirdi. Onlardan bәzi - 

sinin üzәrinә başqa mәsul vәzifәlәr dә qoyulmuşdu. 

Mәsәlәn, qәzet işçilәrindәn Qulam Mәmmәdli ilә 

Qılman İlkinin üzәrinә daha mәsul vәzifә qoyul - 

muşdu. Onlar Güney Azәrbaycanın mәdәni tarixi 

ilә mәşğul olmalı idilәr: Qulam Mәmmәdli 

әdәbiyyat tarixi ilә, Qılman İlkin el әdәbiyyatı – 

folklorla. Qәzetin başqa bir işçisinә Tәbrizin 

yerli teatr truppasına kömәk vә rәhbәrlik etmәk 

tapşırıl mış dı. Qulam Mәmmәdli fars dilini 

mükәmmәl bildiyindәn daha mühüm mәsәlә ilә 

mәşğul idi. O, arxivlәrdә vә ayrı-ayrı adamların 

evlәrindәki kitab vә qәdim әlyazmaları ilә tanış 

olmalı idi. O, öz vәzifәsinin öhdәsindәn müvәf - 

fәqiy yәtlә gәlirdi. Qısa müddәt әrzindә tanınmış 

Güney şairi Mirzә Əli Möcüzün әlyazmalarını 

tapmış vә onları üzә çıxarmışdı: Güneyin mәşhur 

satirik şairini xalqın әksәriyyәti tanımırdı. Halbuki 

o, dövrünün Sabiri idi. Qulam Mәmmәdlinin belәcә 

axtarıb tapdığı ikinci şair Heyran xanım lirik şair 

idi. Bunlardan heç biri әdәbiyyat tarixindә belә 

tanınmırdı. İndi onların şeirlәri dillәrdә gәzir. 

Qılman İlkin isә xalq әdәbiyyatı nümunәlәrini 

axtarıb tapır vә onları qәzet sәhifәlәrindә üzә 

çıxarırdı. Bu barәdә "Vәtәn yolunda" qәzetindә 

oxu culardan da xahiş olunurdu ki, onlar bildiklәri 

vә eşitdiklәri atalar sözlәrini, bayatıları vә sairәni 

yazıb göndәrsinlәr. Belәliklә, Qılman İlkin yüzlәrlә 

atalar sözü vә bayatı toplamışdı. Bunlardan çoxu 

Azәrbaycanda el arasında da işlәnirdi. Lakin 

onların içәrisindә çox orijinal olan atalar sözlәri dә 

vardı. Misal üçün: "Hәr şeydә qara olan bәxtim 

qarpızda ağ çıxıbdı", "Ölü durub mürdәşiri yuyur", 

"Qanmaza söz qandırmaq, fındığa düyün vurmağa 

oxşayır" vә sairә. 

Belәliklә, bu iki redaksiya әmәkdaşı milli 

әdәbiyyatın zәnginlәşmәsi üçün bacarığını әsirgә - 

mirdi. 

Yerli dram truppasına rәhbәrlik vә kömәk edәn 

Əvәz Sadıqov isә möhkәm bir teatr truppası 

yaratmışdı. Onlar hәtta ayrı-ayrı kәnd vә şәhәrlәrdә 

qastrol sәfәrlәrindә dә olurdular. Bakıdan onlara rejissor 

da çağırılmışdı. 

Redaksiya kollektivi Cәnubi Azәrbaycanda 

milli azadlıq hәrәkatına da kömәk edirdi. Bir gün 

yerli hökumәtin başçısı Seyid Cәfәr Pişәvәri 

Qılman İlkinlә Qulam Mәmmәdliyә mühüm bir 

tapşırıq verir: Güneydәki milli azadlıq hәrәkatı 

haqqındakı materialları bir araya toplamaq. Bu 

mәqsәd üçün onlar redaksiya rәhbәrliyinin razılığı 

ilә bir ay redaksiyadakı işlәrindәn azad edilirlәr. 

Qılman İlkin vә Qulam Mәmmәdli bir ay 

müddәtindә gecәli-gündüzlü İran vә Sovet mәtbuatı 

sәhifәlәrini araşdırıb inqilabi hәrәkata aid materi - 

alları toplayıb kitab şәklindә çap etdirirlәr. Ona belә 

bir ad verirlәr: "Qızıl sәhifәlәr". Kitabın әlyazma - 

ları redaktә üçün S.C.Pişәvәriyә tәqdim edilir. On 

gün әrzindә korrektura oxunub çapa imzalandı. 

Kitab çapa gedir. İlk nüsxәlәrdәn biri Pişәvәriyә 

göndәrilir. O oxuyub fikrini bildirir: “Kitabın 

tәrtibçilәrinin adları”. Onlar istәmirdilәr ki, belә bir 

kitabın sovet zabitlәri tәrәfindәn hazır lanmasını 

hamı bilsin. Amma tirajın bir hissәsi artıq çap 

edilmişdi. 

“Zәrәri yoxdur, – dedilәr. – Nә qәdәr çap olu - 

nubsa, buraxın satışa, tirajın qalan hissәsindәn 

tәrtibçilәrin soyadı çıxarılsın”. 

Elә dә olur. Kitabın kiçik bir hissәsi tәrtib - 

çilәrin soyadları ilә, qalanı soyadları göstәrilmәdәn 

satışa gedir. 

Bu işә görә Pişәvәri tәrtibçilәrin hәr ikisini 

Azәrbaycan Milli Hökumәtinin ali "21 Azәr" 

medalı ilә tәltif edir. 

1941-ci ilin yayında Mәrkәzi Komitә Qılman 

İlkini Şimali Qafqaz cәbhәsinә ezamiyyәtә gön - 

dәrir, orada mayor Cәfәr Xәndanın redaktor luğu ilә 

Azәrbaycan dilindә cıxan "Vәtәn uğrunda" qәzeti 

redaksiyasında işlәyir. 

Bir müddәtdәn sonra Cәfәr Xәndanla Q.İlkin 

Mәrkәzi Komitә tәrәfindәn geri çağırılır vә 20 

nәfәrәdәk redaksiya heyәti tәrkibindә Mәrkәzi 

Komitәnin katibi Əziz Əliyevin başçılığı iiә Tәbriz 

şәhәrinә ezam olunurlar. 

İkinci Dünya müharibәsinin axırınadәk onlar 

Tәbrizdә qalırlar. Müharibәdәn sonra Qılman İlkin 

Bakıya qayıdır. "Azәrnәşr"in baş redaktoru vәzifә - 

sindә çalışır. Onun dövründә "Azәrnәşr"in burax - 

dığı kitablar hәm tәrtibat, hәm dә keyfiyyәt etibarilә 

xeyli yaxşılaşır. Belә ki, ondan qabaq nәşriy yatın 

bircә kitabı belә Moskva tәrәfindәn qiymәt - 

lәndirilmәdiyi halda, onun dövründә nәfis tәrtib 

olunmuş kitablara hәr dәfә kitab sәrgisindә diplom 

vә mükafat verilir. 

"Azәrnәşr"in fәaliyyәti hәr il yüksәk qiymәtә 

layiq görülür. Ümumittifaq Kәnd Tәsәrrüfatı sәrgisi 

nәşriyyat direktorunu buraxdığı kitablara görә 

böyük gümüş medalla tәltif edir. 

46

Qılman İlkin 1963-cü il mayın 5-dә Mәrkәzi 

Komitәnin tapşırığı ilә Azәrbaycan Yazıçılar Birliyinin 

orqanı "Azәrbaycan" jurnalının baş redaktoru 

tәyin olunur. 

O zaman jurnalın vәziyyәti çox ağır idi. Oxucular 

jurnaldan uzaqlaşmışdılar. Abunәçilәrin sayı 

çox az idi. Buna görә dә jurnalın tirajı çox aşağı idi. 

Tәzә gәlmiş redaktorun qarşısında müxtәlif 

vәzifәlәr dururdu. Əvvәla, redaksiyanın portfeli ta - 

mam boş idi. Tәqdim olunan әsәrlәr aylarla oxunmurdu. 

Belә hallar jurnalı hörmәtdәn salmışdı. 

Redaksiyada әmәk intizamı çox aşağı idi. İşçilәr 

bәzәn saatlarla redaksiyada tapılmırdı. Jurnala tәzә 

redaktorun tәyin olunduğunu eşidәn kimi özlәrini 

yığışdırdılar. 

Redaksiyadakı qüsurları kompleks şәkildә hәll 

etmәk tәbii çox çәtin idi. Lakin Qılman İlkin 

tәcrübәli mәtbuatçı kimi hәr şeyi tezliklә öz yoluna 

qoydu: boşalmış redaksiya portfelinin qayğısına 

qaldı, yazıçılarla söhbәtlәr keçirildi, mәtbәә ilә sıx 

әlaqәyә girib mәtbәәdә gecikmәlәrin qarşısını aldı. 

İşçilәrdәn bәzilәri rayonlara göndәrildi. Tirajı 

artırmaq mәqsәdilә oxucu kütlәlәri ilә әlaqә 

yaradıldı. Gәnc yazıçılarla söhbәtlәr keçirildi. 

Yaranmış belә vәziyyәti görәn redaksiya әmәkdaş - 

ları da özlәrinә nәticә çıxardılar. Gәnc yazıçıların 

әsәrlәri kollektiv şәkildә oxunurdu. Jurnalın bәdii 

tәrtibatı barәdә dә söhbәtlәr oldu. Rәssamlardan 

bәzilәri bu işә cәlb edildi. Əlyazmaların redaktorlar 

tәrәfindәn vaxtında redaktә olunub tәhvil vermәlәri 

üzәrindә tam nәzarәt yarandı. 

Xoşbәxtlikdәn bu yenidәnqurmanın, qeyri-adi 

tәşkilatçılığın şahidi olmuşam. 

O zaman "Azәrbaycan" jurnalı redaksiyasının 

Şeir şöbәsindә Əli Kәrim, Cabir Novruz, Nәsr 

şöbәsindә Vidadi Babanlı, Ənvәr Yusifoğlu, Vaqif 

Musa işlәyirdi. Mәn Tәnqid vә Ədәbiyyatşünaslıq 

şöbәsinә rәhbәrlik edirdim. Novruz Gәncәli redaktor 

müavini, Ağacavad Əlizadә mәsul katibin müavini idi. 

Qılman İlkinin baş redaktor kimi davranışı, 

sәmimiyyәti vә tәlәbkarlığı, işә münasibәti bizim 

hamımız üçün tәrbiyә mәktәbi idi. O, әn nәcib insani 

keyfiyyәtlәrә malik istedadlı qәlәm sahibi, 

әqidәli redaktor vә ictimai xadim kimi tanınırdı. O, 

hәmkarları arasında tәmizliyi vә sadәliyi ilә 

seçilirdi. İş yoldaşlarım kimi mәn dә ondan çox şey 

әxz etmişәm, müәllimim vә ağsaq qalım kimi ona 

böyük ehtiramım var. 

Redaksiyada hәr şey yenicә qaydaya düşmüşdü 

ki, Qılman İlkin jurnaldan geri çağırıldı, "Azәr - 

nәşr"ә direktor tәyin edildi. Bu aylarda "Azәr - 

nәşr"in planları daha genişlәnmişdi. Musiqi 

nәş riy yatı "Azәrnәşr"ә qatılmışdı. Onun "Azәr - 

nәşr"ә gәlmәsindәn üç ay keçmişdi ki, Əmәkdar 


incәsәnәt xadimi Qılman İlkin vәtәn qarşısındakı 

xidmәtlәrinә görә iki dәfә mükafat landı: birinci 

dәfә "Qızıl Əmәk Bayrağı" ordeni, ikinci dәfә 

Böyük Vәtәn müharibәsi ordeni ilә. 

İctimai fәaliyyәti dövründә Qılman İlkin yazıçı 

kimi dә çox mәhsuldar işlәmişdir. 

Bütün yaradıcılığı boyu 53 kitabı nәşr edilmiş - 

dir. Bunlardan dördü roman, qalanları povest vә 

hekayәlәrdir. Onun "Şimal külәyi" әsәri dövlәt 

mükafatına layiq görülmüşdür. "Bakı vә bakılılar" 

kitabı “Humay” mükafatı almışdır. O, Azәrbaycan 

yazıçıları arasında yeganә yazıçıdır ki, Qafqaz 

Müsәlmanları İdarәsinin “Paklıq” mükafatını al - 

mış dır. Əsәrlәri xarici ölkәlәrdә dәrc edilmişdir. 

Onun ssenarilәri әsasında iki – "Yenilmәz batal - 

yon", "Kölgәlәr sürünür" bәdii filmlәri çәkil miş dir. 

Əsrә bәrabәr yaşında da o, әlindә qәlәm hәlә 

yazırdı. 2009-cu ildә – ömrünün 95-ci baharında 

"Xaqani" adlı pyesini, "Abbasqulu Ağa Bakıxanov" 

povestini vә Almas İldırım haqqında әsәrini başa 

çatdırmışdı. 

Qılman İlkin öz xatirәlәrindә yazırdı ki, o, 

ömrü boyu bir prinsiplә işlәmişdir: "Mәnә olan 

pisliklәri vә mәnim başqalarına etdiyim yaxşılıqları 

dәrhal unuduram"... Çox yaşamaq istәyirsәnsә, heç 

kәsin paxıllığını çәkmә, xeyirxah vә tәmiz ol. 

47

48 


ДЯДЯ ШЯМШИР ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА ИНСАНЛЫЬЫН 

ДЦНЯНИ, БУЭЦНЦ, САБАЩЫ ВАР 

Фяттащ ЩЕЙДЯРОВ, 

Азярбайъан Аьсаггаллар Шурасынын сядри, 

миллят вякили 

Азярбайъан Аьсаггаллар Шурасынын 

сядри, миллят вякили, танынмыш 

дювлят хадими Фяттащ 

Щейдяровла олан щяр сющбят, полемика 

охуъуларын бюйцк мараьына сябяб олур. 

Ъанлы, милли тяяссцбкешлик щиссийля йоьрулу 

бу сющбятлярин майасында щямишя Азярбайъанын 

талейи, вятяня намусла хидмят 

едян инсанларын характерик образы да - 

йаныр. Гцдрятли сянят карымыз Дядя Шямшир 

оъаьы иля баьлы Фяттащ мцяллимин 

фикирляри, щеч шцбщясиз, щяр бир шямширсевяр 

цчцн дя мараглыдыр. 

– Фяттащ мцяллим, Дядя Шямшир Сизин 

цчцн кимдир? 

– Ашыг Шямшир мяним цчцн илк нювбядя 

Дядя Горгуддан цзц бяри йол эялян сазымызы, 

сюзцмцзц ляйагятля тямсил еляйян 

гцдрятли сяняткарымыздыр. Бюйцк, шяряфли бир 

няслин ювладыдыр. Аьдабанлы шаир Гурбанын 

оьлудур. Ашыг Ялясэяри эюрмцш, онун няфясини 

дуймуш, сазыны динлямиш, юйцдцнц ешитмиш 

Азярбайъанын надир инсанларындан, ашыг 

сянятинин сонунъу моэиканларындан бири, 

бялкя дя сонун ъусудур. Икинъиси, о мяним 

йахын достум, Азярбайъанын ян танынмыш, 

щюрмятли зийалыларындан бири, шаир, иътимаи 

хадим, ел аьсаггалы Гянбяр мцяллимин атасыдыр. 

Ашыг Шямшир оъаьы, мян дейярдим ки, 

ювлийа оъаьыдыр. Мискин Абдалдан эялян 

нясил шяъярясини, ишыьы, айдынлыьы, щалаллыьы ляйагятля 

дашымаг бюйцк щцнярдир. Йяни щяр 

нясил юз цзяриня дцшян шяряфли миссийаны ляйагятля 

йериня йетириб естафети сонракы нясля 

верир. 

Азярбайъанда нясил, шяъяря оъаьыны гурумаьа 

гоймайан ня гядяр сцлалямиз вар. 

Дядя Шямшир ирсини горумаг йолунда 

Гянбяр Шямшир оьлунун хидмятини хцсуси 

олараг гейд етмяк истяйирям. О, “Ашыг 

Шямшир” Мядяниййят Оъаьы Иътимаи Бирлийинин 

сядри кими чох бюйцк ишляр эюрцр. 

Ашыг Шямшир бизим милли ифтихарымыз, 

гцрур мянбяйимиздир. Биз беля бюйцк шяхсиййятляримизля, 

гцдрятли сяняткарларымызла 

эцълцйцк. Чцнки кюкц, бцнювряси, дцняни 

олмайан халг узаьа эедя билмяз. Беля сяняткарлары 

йетирян торпаг дцнйа дурдугъа 

йашайаъаг. Мян бюйцйян нясля цз тутурам: 

сиз сабаща, узаглара даща эцълц, даща зян - 

эин эетмяк истяйирсинизся, Дядя Шямшир 

кими сяняткарларымызын йарадыъылыьыны, кечдийи 

йолу юйрянин. Орада щяр шей вар. Халгымызын, 

бцтювлцкдя инсанлыьын дцняни, 

буэцнц, сабащы вар. Дядя Шямшир кими нящянэляри 

йетирян Кялбяъяр эюзялликляр дийарыдыр. 

Тясадцфи дейил ки, ХЫХ яср Гафгаз 

эеолоэийасынын мяшщур тядгигатчысы олмуш 

Б.Абых бураны Исвечрядян дя эюзял мякан 

адландырмышдыр. Бу эюзяллийи хилас етмякся 

бизим эянълийин бойнуна дцшцр.

EL ATASI 


Qÿnbÿr ØßMØÈROÜLU, 

“Тярягги” медаллы шair-publisist, 

ictimai xadim, Республика Аьсаггаллар 

Шурасынын цзвц 

Оьул дцшмян чяпяридир, дейиб 

улуларымыз. Bу гядим ел мясялиня 

сюйкяняряк халгымыз да 

щяр заман юз оьулларына йурдун дайаьы, 

ана-баъынын, сойкюкцнцн гейрятини чякяъяк, 

торпаьы йаделли дцшмяндян горуйаъаг 

гурд црякли, аслан шцъаятли яр кими 

бахыб вя онлары еля бу рущда да бюйцтмяйя 

чалышыб. Оьуллар да юз чийинляриня 

дцшян мяняви йцкцн аьырлыьыны вя мясулиййятини 

йахшы дярк етдикляриндян щямишя 

бу инамы доьрултмаьа чалышыблар. Одур ки, 

вятян дя, ел-оба да, ата-аналар да беля 

оьулларла щямишя фяхр едибляр. Оьулун да 

илк арха-дайаьы еля ата-ана, ел-оба олуб. 

Бу бахымдан Мискин Абдал няслинин 

давамчылары да мянсуб олдуглары сойкюкя 

хас улу бабаларындан мирас галмыш 

хейирхащлыг янянялярини давам етдиряряк 

ел-оба ичиндя бюйцк нцфуз сащиби ол - 

мушлар. ХЫХ ясрин сону, ХХ ясрин яв вял - 

ляриндя Кялбяъяр, Эюйъя, Лачын, 

Га ра го йун лу, Борчалы, Газах вя 

Эянъядя ашыг сяняти чох инкишаф етмиш, 

эюркямли саз-сюз усталары йетишмишдир. 

Дядя Шямшир дя беля бир мцщитдя, беля 

бир евдя, беля саз-сюз мяълисиндя 

бюйцмцш, юз атасындан юйрянмиш, кичик 

йашларындан саз чалыб-охумаьа, сюз гошмаьа, 

йаратмаьа башламышдыр. Дядя Шямшир 

юз шеирляриндя вятянин тябии эюзялликлярини 

йцксяк бядииликля тяряннцм етмишдир. 

Кечилмяз гала олан Кялбяъярин хяйанят 

нятиъясиндя дцшмяня тяслим едилмяси, 

Аьдабан фаъияси Дядя Шямшир оъаьына да 

саьалмаз йаралар вурду. Кялбяъярин илк 

шящиди “гараэюз балам” дейя бойуну охшадыьы 

Чимназ баласы олду. Ата йурду Аьдабан 

одлара галанды. Ашыг Шямширин, шаир 

Гурбанын гызылдан гиймятли ялйазмалары 

йаныб кцл олду. 40-дан чох експонаты олан 

бу зянэин ев-музей ермяни вящшилийинин 

гурбаны олду. Бундан башга, Дядя Шямширин 

йахын гощумларындан 14 няфяр ган - 

ичян ермянилярин гяфил эцллясиня туш эялди. 

Бу эцн устад ашыьын ювладлары вя нявяляри 

бу йолу шяряфля давам етдирирляр. 

Щалал сцфрядян майаланан мцгяддяс 

няслин эен дашыйыъысы олан вя буну ювладларына 

тялгин етмяйи баъаран Ашыг Шямширин 

бюйцк оьлу Гянбяр Гурбанов мящз 

беля инсанлардандыр. Миллятиня, халгына 

баьлы олан, йурдуну, торпаьыны бюйцк мящяббятля 

севян Гянбяр мцяллим цчцн ляйагят 

щисси, шяряф щисси щяр шейдян 

йцксякдя дайаныр. Улу бабаларындан, 

атасы Дядя Шямширдян она йадиэар галан 

мяняви дяйярляри эюз бябяйи кими горуйан 

бу ел аьсаггалынын гялбиндя щямишя 

бюйцк Азярбайъан севэиси, севдасы, Кялбяъяр 

мяънунлуьу вар. 

Азярбайъан Республикасынын дювлят 

мцстягиллийинин бярпасынын 20 иллийи мцнасибятиля 

юлкя Президенти Илщам Ялийевин сярянъамы 

иля мцхтялиф вахтларда Гянбяр 

Шямшир оьлу Гурбановун “Тярягги” вя 

“Ямяк ветераны” медаллары, “Шяряф нишаны” 

ордени вя Азярбайъан Аьсаггаллар 

Шурасы Идаря Щейятинин 20 нойабр 2013- 

ъц ил tarixli 7 сайлы гярары иля Азярбайъан 

Аьсаггаллар Шурасынын мяълис цзвц кими 

фяхри фярманла тялтиф олунмасынын да 

рямзи мянасы вардыр. 

49


Qәlәm yoldaşların üzümә mәnim, 

Yad kimi baxdılar, bilmәyә nә var. 

Гянбяр мцяллим юмрц бойу Азярбайъанын 

дювлят мцстягиллийини арзулайан, 

бу йолда ялиндян эяляни едян ел аьсаггалы, 

нцфузлу зийалымыздыр. Онун устад сяняткарымыз 

Дядя Шямширля баьлы сющбятляри 

даща мараглыдыр. 

Зялимхан Йагуб чыхышларынын бириндя 

беля бир ифадя ишлятди ки, Ашыг Шямшир 

“Гянбярин ъаны” дейяндя додаг лары титряйярди. 

Доьрудан да, Гянбяр мцяллимля йахындан 

таныш олан щяр кяс йахшы билир ки, о, 

атасы Шямширя лайиг оьул, щамыйа кюмяк 

етмяйя чалышан, инсанлыг зирвясиндя дурмаьы 

баъаран эюзял инсан, ел-обада сюзц 

кечян щюрмятли аьсаггалдыр. Гянбяр 

мцял лим атасыны цлви бир мящяббятля 

севян, онун бюйцклцйцнц гябул едян вя 

юз нювбясиндя, щямишя онунла фяхр едян 

бир ювладдыр. Бир оьул кими дя даим цзяриня 

дцшян вязифяни лайигинъя йериня йетирир. 

О, щяля йенийетмялик дюврцндян 

елин-обанын, танынмыш шаир вя йазычыларын, 

дювлят вя елм хадимляринин Ашыг Шямширя 

вердикляри йцксяк дяйяря эюря севиниб, 

гцрур дуйуб. 

Гянбяр мцяллим сюзц щямишя уъа 

тутан, шеиря, ядябиййата гиймят верян, 

сазла, сюзля няфяс алан фядакар бир инсандыр. 

Онунла сющбят етмяк, яслиндя, дц - 

няня гайытмагды, илляри сящифя-сящифя 

чевир мякди... 

Мяммяд Аслан йазыр: “Ашыг Шямширля 

Гянбяр Шямшироьлунун шипширин бир 

ата-оьул мцнасибятляри варды. Гямхар 

олан ики дост кими. Ятрафларында йад олан 

кянар адамлар онларын сющбятляриндян 

ата-оьул олдугларыны анлайа билмяздиляр. 

Ашыг щарада олдугларындан асылы олмайараг 

оьлуну щямишя “Гянбяр мцяллим” 

дейя чаьырарды. Бир дяфя нийясини сорушдум. 

“Мян беля чаьырдым ки, бцтцн кянд 

она “Гянбяр мцяллим” дейя мцраъият 

еляди” ъавабыны верди. Гянбяр мцяллим 

идаря етдийи кцтляни атасынын мящрям 

дав ранышларындан юйрянмишди. Онун халг 

кцтляси иля ряфтары айрыъа бир достлуг иди. 

50

Шямшир оъаьынын мцкяммял аьсаггалы 

олан Гянбяр мцяллим юмцр бойунъа 

щям мянсуб олдуьу няслин, щям бцтюв - 

лцк дя сойдашларымызын ряьбятинъя дювлятчилийимизя 

йарарлы ишляри иля фярглянмиш 

иътимаи хадимимиздир”. 

Гянбяр мцяллимдя кюкдян, нясилдян, 

улу бабаларындан, хцсусян Дядя Шямширдян 

эялян бир тябиилик, санбал, кющня кишиляря 

хас бюйцклцк вар. Узун илляр бойу 

ня гядяр инсан ондан хейирхащлыг, няъиблик 

эюрцб. 

Симсарлыг, ел-обайа арха дурмаг, 

гащмар чыхмаг щяр оьулун иши дейил. 

Гянбяр мцяллим dядя оъаьынын чюряйини 

йедийи цчцн щеч вахт бу щалаллыьы итирмяйиб. 

Онун мяьрурлуьуну, яйилмязлийини, 

мярд л и йини чох адам билир. Щяля эянъ йашларындан 

атасы Дядя Шямшири мцшайият 

едяркян она гаршы олан щагсызлыьа дюзмяйян 

Гянбяр мцяллим пайтахтда – Бакы шящяриндя 

отуруб дцнйадан хябярсиз олан, 

ясл сянят ясярляриня биэаня галанлары йериндя 

отур дуб, щеч кясдян чякинмяйиб, 

щагсызлыьа дюзмяйиб, цсйан едиб, ъясаряти, 

ачыг фикри, рущян азадлыьы иля сечилиб. 

Гянбяр мцяллим тякъя Дядя Шямширин 

“горуйуъу мяляйи” олмайыб. Кялбяъяр 

ъамааты йеддидян йетмиш йеддийя 

онун йахшылыьыны эюрцб. Гянбяр мцяллимин 

бюйцклцйц, вятян севэиси, ел дярди йазыларындан 

бой верир. Илляр узуну 

Аьдабанлы Гурбанын, Дядя Шямширин ирсинин 

топланмасына, цзя чыхарылмасына 

юмцр сярф едян бу ъяфакеш инсан, сян 

демя, юзц дя булаг кими гайнайырмыш. 

Гайалары, дашлары йарыб цзя чыхан 

чешмя кими, булаг кими илляр узуну 

кюнлцндя оланлар дцзцм-дцзцм мисраларда 

йол эюзляйирмиш. 

Гянбяр мцяллимин шеирляриндя, хатиряляриндя, 

эцндяликляриндя бир Азярбайъан 

щейкяли, Кялбяъяр аьрысы вар. О, няср 

ясярляри йазыр. “Эядябяй хатиряляри”, 

“Ахтарыб Шямшири эюрмяк истясян”, “Тале 

охшарлыьы”, “Кялбяъяр: юмрцм, щяйатым” 

кими щекайя, повест вя хатиряляри; “Ъанинин 

етирафы” романы, “Оьул эяряк оьул 

олсун”, “Бир дя эюрцшярик” шеирляр китаблары 

щяр кяси торпаьа баьлылыьа, йурд 

сев эисиня чаьырыр. Гянбяр мцяллим Азяр - 


бай ъан торпаьынын бир овуъунун беля 

тутйа олдуьуну вятян ювладларына чатдырыр, 

бу йурду бизя яманят гойуб эетмиш 

кишилярин цз гойдуьу торпаьа лайиг олмаьы 

тювсийя едир. Ялбяття, бу китаблардакы 

сюзляр, фикирляр тякъя 80 йашлы мцдрик 

бир инсанын, ел аьсаггалынын гялб аьрысы, 

кюнцл чырпынтылары дейил, бу щям дя Дядя 

Шямшир йадиэары олан бир йарадыъы инсанын 

сахланъы, кюнцл бохчасыды. Бурадакы сюз, 

эялинян гянаят гызыл кцлчясидир. Чцнки о 

иллярин сынаьындын чыхыб узагдан-узаьа 

дейилян сюз дейил, булаьын эюзцндян гайнайыб 

эялян тябии сюздц. 

Гянбяр мцяллим узун илляр дювлят ишляриндя 

рящбяр вязифялярдя ишляйя-ишляйя 

шеирля дюйцнян цряйинин сафлыьыны, тямизлийини, 

гайнарлыьыны горуйа билиб. 

Эядябяй Район Иъра Щакимиййятинин 

башчысы ишлядийи заман 1992-ъи илин мартында 

илк милли алай йарадылмасынын тяшяббцсчцсц 

вя йарадыъысы олан Гянбяр 

мцяллимин ики оьлу Гарабаь уьрунда 

эедян ганлы дюйцшлярдя иштирак едиб. Онлардан 

Вцгар майор рцтбясийля истефайа 

чыхыб, Гарабаь мцщарибяси ветераны Шящрийар 

ися полис полковникидир. Шямшир оъаьындан 

ики няфяр – Шащлар Явяз оьлу 

Шцкцров вя Сярдар Мядят оьлу Сяфяров 

ися Милли Гящрямандырлар. 

Эюркямли иътимаи хадим, Азярбайъан 

Аьсаггаллар Шурасынын цзвц, Азярбайъан 

Йазычылар Бирлийинин цзвц, “Ашыг Шямшир” 

Мядяниййят Оъаьы Иътимаи Бирлийинин 

сядри, “Гызыл гялям” мцкафаты лауреаты, 

эюзял шеирляри иля кюнцлляри охшайан 80 

йашлы Гянбяр Шямшироьлу бу эцн халга, 

елиня-обасына даща чох лазымдыр. Чцнки 

Дядя Шямшир йадиэары, ел аьсаггалы Гянбяр 

мцяллимин сюзц гылынъдан кясярлидир. 

Кялбяъяр, ел-оба щясряти иля йашайан щяр 

кяс юз аьсаггалына инаныр. 

Кялбяъяря, о торпаьа баьлы олан Дядя 

Шямшир йцксяклийиндян илщам алан щяр 

бир азярбайъанлы онунла фяхр едир, гцрур 

дуйур. Доьулдуьу оъаьын адыны щямишя 

йцксяк тутан 80 йашлы Гянбяр мцяллим 

юмрцнц ляйагятля сцрцб вя бу эцн дя 

оъаьа, доьма йерляря дюнмяк арзусу иля 

51

52 


ЩЯР БИР КЯЛБЯЪЯРЛИ ГАЙЬЫ ИЛЯ 

ЯЩАТЯ ОЛУНМУШДУР 

Əli HƏSƏNOV, 

Azәrbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini, 

Qaçqınların vә Mәcburi Köçkünlәrin İşlәri üzrә 

Dövlәt Komitәsinin sәdri 

Заман-заман Азярбай ъан торпаг - 

ларына эюз дикян вя торпагларымыз 

щесабына яразилярини эениш лян дир - 

мяк цчцн дяридян-габыгдан чыхан, “дяниздян-дянизя” 

хяйалы иля йашайан, истякляриня 

чатмаг цчцн щяр ъцр рязиллийя, мякр вя щийляйя 

ял атмагдан чякинмяйян ермяниляр сонунъу 

дяфя Гарабаьы Ермян ис тана гатмаг 

мягсядиля бизи истямядийимиз мцщарибяйя сц - 

рцк ляди ляр. Азярбайъанын айрылмаз тяркиб щиссяси 

олан Гарабаьы вя она битишик районлары 

ишьал етдиляр. Беляликля, гейрят галамыз Шуша 

шящяри башда олмагла, Аьдам, Фцзули, Ъябрайыл, 

Зянэилан, Губадлы, Кялбяъяр, Лачын 

иш ьала мяруз галды. 20 илдян артыгдыр тор паг - 

лары мыз йаьы тапаьы алтындадыр. 1 мил йондан 

чох сойдашымыз га ч гын-кючкцн олду. Онлар 

Азярбайъанын, демяк олар ки, бцтцн бюлэяляриня 

сяпяляняряк доьма йурд-йуваларына 

говушмаг щясрятиля йашайырлар. Яв вялляр вагонларда 

вя чадырларда йашайан сойдаш - 

ларымыз артыг дювлят башчысы ъянаб Илщам 

Ялийевин гайьысы сайясиндя йени салынмыш гачгын 

шящяръикляриндя щяр ъцр шяраити олан 

ращат мянзиллярдя йашайырлар. Инди, демяк 

олар ки, щеч бир гачгын, кючкцн чадыры галмамышдыр. 

Нечя иллярдир гачгын вя мяъбури кючкцнлярин 

щяйат шяраитинин йахшылашдырылмасы 

цчцн ясл фядакарлыг эюстярян Гачгын вя Мяъбури 

Кючкцнлярля Иш цзря Дювлят Комитясинин 

сядри Яли Щясянов бцтцн гцввя вя баъарыьыны 

сярф едир ки, исти од-оъагларындан мящрум 

сойдашларымыз ращат йашасынлар, аьыр дярдлярини 

аз да олса унутсунлар. Яли мцяллим юлкя 

Президентинин командасында ян ляйагятли 

кадрлардан бири сайылыр. 

Доьма йерляриндян перик дцшмцш инсанларын 

гялби йаралыдыр. Кялбяъяр уьрунда 

дюйцшлярдя нечя иэид, яр оьул гящряман - 

ъасына щялак олараг шящидлик зирвясиня йцк - 

сялди. Азярбайъанын милли гящряманлары 

Шащ лар Шцкцров, Сярдар Сяфяров кялбяъярлилярин 

гялбиндя ябяди щейкяля дюн мцшляр. 

Кялбяъяр районундан олан мяъбури кючкцнляр 

Бакы, Сумгайыт, Эянъя, еляъя дя 

Азярбайъанын 44 район вя шящяриндя мяскунлашмышлар. 

Мяскунлашдыглары реэионларда 

онлар цчцн щяр ъцр шяраит йарадылмышдыр. Бу 

ил йанвар айынын сонунда Азярбайъан Президенти 

Илщам Ялийев Эянъя шящяриндя Кялбяъярдян 

олан мяъбури кючкцнляр цчцн инша 

едилмиш шящяръикля йахындан таныш олду, 1.500 

кючкцн аиляси йени мянзилляря кючцрцлдц. 

Кючцрмя просеси чох шяффафлыгла щяйата кечирилди, 

беляликля, йатагхана шяраитиндя йашайан 

1.500 аиля ращат мянзиллярля тямин 

олунду. Гачгынлар онлар цчцн беля ращатлыг 

йаратдыьына эюря Азярбайъан Президентиня 

дярин тяшяккцрлярини йетирир, торпагларымызын 

тезликля азад олунмасы цчцн Али Баш Команданын 

бундан сонра да сяйлярини давам етдиряъяйиня 

ямин олдугларыны билдирирляр. 

Гачгын вя мяъбури кючкцнлярин ян йахын 

щимайядары, тябиятян чох кювряк инсан олан 

Яли мцяллим инсанын гялбиндян кечянляри 

дуйур. Щяр дяфя щяр щансы бир кючкцнцн 

тязя мянзиля кючдцйцнц вя чющрясиндя севинъ 

гыьылъымлары парладыьыны эюряндя юзц дя 

мянян ращатлыг тапыр. Ахы Яли мцяллимин 

цзяриня ян бюйцк мясулиййят дцшцр. Бир мил - 

йондан артыг гачгын вя мяъбури кючкцнцн 

сосиал вя мяишят мясяляси, мянзилля тямин 

олунмасы ади мясяля дейил. Йцксяк тяшкилатчылыг 

баъарыьы, инсанлара – талеляриня гач - 

гынлыг вя мяъбури кючкцнлцк йазылмыш 

сойдаш ларымыза олан мярщямят щисси Гачгынкомун 

сядри кими онун иъра етдийи мясул вязифя 

иля таразлыг тяшкил едир. Еля мящз буна 

эюрядир ки, Яли Щясянов узун иллярдир бу вязифянин 

ющдясиндян баъарыгла эялир.


Гачгынын, кючкцнцн дярдини дуймаг, аьрысына, 

язабына гатланмаг, онун кечирдийи 

сарсынтылары йашамаг щяр адамын иши дейил. 

Йалныз Гарабаь дярдини, бюйцк Азярбайъан 

аьрысыны йашайан инсан бу дярди дуйа биляр. 

Яли мцяллим мящз беля щяссас, дуйьулу гялбя 

малик инсанлардандыр. Бу ютян илляр 

ярзиндя о, нечя-нечя инсанын дярдиня 

шярик олмуш, аьлайанла аьламыш, 

севинянля севинмишдир. 

Яли мцяллим истяр гачгын вя 

мяъбури кючкцнлярля, истярся дя 

Гарабаьла баьлы кечирилян бир сыра 

тядбирлярдя щямишя Кялбяъярин 

Азярбайъанын талейиндя ойнадыьы 

ролдан данышыр вя билдирир ки, Кялбяъяр 

щямишя Азярбайъанын алынмаз 

галасы олуб. Бурадакы тарихи 

абидяляр, тябии ещтийатлар, файдалы 

газынтылар, зянэин йералты-йерцстц 

сярвят ляр бу торпаьын ня гядяр гиймятли 

олдуьунун эюстяриъисидир. Волфрам, мис, 

молибден, гурьушун, синк, ъивя, сцрмя, мярэцмцш, 

асбест, минерал бойалар, ферлит, цзлцк 

даш, травертин, мцхтялиф ъцр торф вя диэяр гиймятли 

ещтийатларла зянэин олан Кялбяъярдя 3 

милйард кубметр щяъминдя аь вя гара мярмяр 

йатаглары, 150 мин тон дямир ресурслары, 

200 мин тон хромит, тонларла гызыл-эцмцш ещтийатлары 

вардыр. Демяли, ишьал алтында олан 130 

кянд вя йашайыш мянтягясинин йерляшдийи торпаьын 

алтында гиймятли сярвятляримиз йатыр. 

Яли мцяллим мютябяр йыьынъагларда улу 

юндяр Щейдяр Ялийевин Кялбяъяр вя кялбяъярлилярля 

баьлы фикирлярини йада салыр. Гейд 

едир ки, цмуммилли лидер Кялбяъяр вя кялбяъярлиляр 

щаггында щямишя йцксяк фикирдя 

олмуш, бу ъяннят эушядя йашайыб-йарадан 

инсанларын гайьысына галмышдыр. Онун Кялбяъяр 

вя кялбяъярлиляр щаггында сюзляридиr 

ки, дейиб: “Кялбяъяр щям тябии сярвятлярля 

зянэинлийиня эюря, щям иглиминин эюзяллийиня 

эюря, щям дя орада йашайан инсанларынын фядакарлыьына 

эюря республикамызда щямишя 

чох щюрмят, ещтирама лайиг олубдур. 

Кялбяъяр Азярбайъанын айрылмаз бир парчасыдыр, 

щиссясидир. Щеç шцбщясиз, о эцн эяляъяк 

ки, Кялбяъяр району Ермянистанын силащлы 

гцввяляринин ишьалындан азад олаъаг вя Кялбяъярин 

вятяндашлары, сакинляри, бизим сойдашларымыз 

юз йерляриня, йурдларына гайыдаъаглар”. 

Улу юндяр Щейдяр Ялийевин бу инамлы 

сюзляри щяр бир кялбяъярлинин гялбиндя бир 

цмид чыраьыдыр. Бу чыраг Щагдан йаныр вя 

онун ишыьы щеч заман сюнмяйяъяк. 

Яли мцяллим ушаглыгдан поезийайа, шеиря, 

озан-ашыг сянятиня вурьундур, халг дастанларынын 

алудясидир. Ашыг йарадыъылыьына црякдян 

баьлыдыр. Ашыг Ялясэярин, Ашыг Алынын, 

Дядя Шямширин йарадыъылыьындан бящс едян 

ясярляр онун столцстц китабларыдыр. Хцсусян 

Кялбяъярин сюз вя саз галасы олан Дядя Шямшир 

йарадыъылыьына дяриндян бяляддир, бу 

мцтяфяккир ел сяняткарынын хейли гошмасыны 

язбяр билир. Дядя Шямширин юлмяз халг шаиримиз 

Сямяд Вур ьунла Истисудакы тарихи 

эюрцшцнц дя Яли мцяллим йахшы хатырлайыр. Бу 

тарихи эцндян узун илляр кечся дя, гядирбилян 

халгымыз, саз вя сюз хиридарлары, еля Яли мцяллим 

кими зийалыларымыз о тарихи эюрцшц, о 

эюрцшцн йаратдыьы тяяссцраты унуда билмир, 

щяр ики сяняткарын мцгяддяс рущуна дуалар 

охуйурлар. 

Кялбяъяр 21 илдир ясирликдя инилдяйир, 21 

илдир бу даьлар дийарынын саз пейьямбяринин 

рущу наращатдыр. Гачгынкомун сядри яминдир 

ки, эеъ-тез щагг-ядалят йерини тутаъаг, 

бцтцн Гарабаь торпаглары кими, Кялбяъяр 

дя ясирлик зян ъириндян хилас олаъаг, Кялбяъяря 

гайыдан кялбяъярлиляр Дядя Шямширин 

уйудуьу Аьдабана эедиб улу саз сяняткарынын 

мязарыны зийарят етмякля рущуну шад 

едяъякляр. 

53

54 


Âß Òß Íß, ÒÎÐ ÏÀ ÜÀ ÁÀÜ ËÛ ËÛÃ, ÙÀÃ ÃÀ ÒÀ ÏÛÍ ÌÀ 

Äß Äß ØßÌ ØÈ ÐÈÍ ÁÈÇ Ëß Ðß ÞÉÖ ÄÖ, ßÌÀ Íß ÒÈ ÄÈÐ 

Eldar HƏSƏNOV, 

Azәrbaycanın Serbiyadakı fövqәladә vә 

sәlahiyyәtli sәfiri, hüquq elmlәri doktoru, 

professor 

Äî üóë äó üóì éóðä éå ðè ö÷öí ðó - 

ùóì àëû øàí äà, áàü ðûì éà íàí äà, 

ýþç ëÿ ðèì äî ëàí äà ÿô ñà íÿ ëÿð äÿí 

ýÿ ëÿí ãà ðàí ãóø ôÿ äà êàð ëû üû éà äû ìà äö øöð. 

Èñ òè éåð ëÿ ðÿ ó÷óá ýåò ìèø ãà ðàí ãóø éà ç àü çû 

êþù íÿ éóð äà äþ íÿí äÿ éó âà ãóð äó üó åâèí 

àëîâëàð è÷èíäÿ éàíäûüûíû ýþðöá þçöíö äÿðéàéà 

÷ûð ïûð, äèì äè éèí äÿ ñó ýÿ òè ðèá éà íàí åâèîúà 

üû, éó âà ñû íû õè ëàñ åò ìÿê èñ òÿ éèð. Ìÿí 

ùÿ ìè øÿ ùÿð áèð âÿ òÿí îü ëóí äà ÿô ñà íÿ ëÿð äÿí 

ýÿëÿí î ãàðàíãóø ôÿäàêàðëûüûíû ýþðìÿê èñòÿìèøÿì. 

Î ôÿäàêàðëûüû êè, íÿñÿ úàíûíû ãîéìàüà 

éåð òàï ìà ñûí, ÷ûð ïûí ñûí, îä ëà ðà ãà ëàí ñûí, 

áèð ñþç ëÿ, âÿ òÿ íè íèí õè ëà ñû íà ÷à ëûø ñûí… Àõû 

âÿ òÿí ñèç áèç íÿ éèê? Ãà ðà áà üû ìûç îë ìà äàí 

áèç õîø áÿõò îëà áè ëÿ ðèê ìè? 

Åë äàð Ùÿ ñÿ íîâ áèð âÿ òÿí àøè ãè äè. Þç åëèîáà 

ñû, éóð äó-éó âà ñû, áö òþâ Àçÿð áàé úà íû 

ö÷öí ýå úÿ-ýöí äöç éî ðóë ìà äàí ÷à ëû øàí òÿÿñ - 

ñöá êåø, ãåé ðÿò ëè áèð âÿ òÿí þâ ëà äû… Ìÿí 

îíóí Êÿë áÿ úÿð ùÿñ ðÿ òè íè, Ãà ðà áàü íèñ ýè ëè íè 

ýþç ëÿ ðèí äÿí îõó éó ðàì. Ñþ çö ìö çÿ-ñþù áÿ òè - 

ìè çÿ êþðïö îëàí Äÿ äÿ Øÿì øèð, ÿñ ëèí äÿ, åëÿ 

äÿðä ëÿ ðè ìè çèí ïàé òàõ òû, ãàé ñàã áàü ëà ìà ìûø 

éà ðà ìû çûí êþ çö äöð. 

Àçÿðáàéúàíûí Serbèéàäàêû ôþâãÿëàäÿ âÿ 

ñÿëàùèééÿòëè ñÿôèðè, åëîüëóìóç Åëäàð Ùÿñÿíîâëà 

ìÿíè Äÿäÿ Øÿìøèð çèðâÿñè, äÿðäè äàíûøäûðûð. 

– Åë äàð ìöÿë ëèì, ìÿí ýþð êÿì ëè åë ñÿ íÿò - 

êàðû, òÿêúÿ ñÿíÿòè, éàðàäûúûëûüû èëÿ äåéèë, ùÿì äÿ 

éöê ñÿê ìÿ äÿ íèé éÿ òè, åë-îáà òÿÿñ ñö áö ÷ÿê ìÿ éè 

èëÿ þðíÿê îëìàüû áàúàðàí, õàëãûí äÿðèí ùþðìÿò 

âÿ ðÿü áÿ òè íè ãà çàí ìûø, ñà çûí-ñþ çöí áþ éöê óñ - 

òàäû Àøûã Øÿìøèð ùàããûíäà êèòàá ùàçûðëàéûðàì. 

Èñ òÿ éè ðÿì êè, áó êè òàá äà Äÿ äÿ Øÿì øè ðè øÿõ ñÿí 

òà íû éàí, ñàü ëû üûí äà îíóí ëà öí ñèé éÿò äÿ îë ìóø 

øÿõñ ëÿ ðèí õà òè ðÿ ëÿ ðè äÿ éåð àë ñûí. Áàø ëû úà ìÿã - 

ñÿ äèì ñÿ íÿ òèí äÿí, ïå øÿ ñèí äÿí àñû ëû îë ìà éà ðàã 

óñ òàä ñÿ íÿò êà ðûí éà õûí ëûã åò äè éè, ñà çû íû-ñþ çö - 

íö äèí ëÿ ìèø äÿ éÿð ëè èí ñàí ëà ðûí ñþù áÿò ëÿ ðè íè, 

òÿÿñ ñö ðàò ëà ðû íû ãÿ ëÿ ìÿ àë ìàã, úàí ëû õà òè ðÿ ëÿ - 

ðèí óíó äóë ìà ìà ñû, èòèá-áàò ìà ìà ñû ö÷öí îí - 

ëà ðû éà çû ëû øÿê ëÿ ñà ëûá ýÿíú íÿñ ëÿ ÷àò äûð ìàã äûð. 

Îäóð êè, ÷îõ äà óçàã îë ìà éàí þòÿí äþâ ðöí èñ - 

òÿð ñè éà ñè, èñ òÿð ñÿ äÿ èú òè ìàè-ÿäÿ áè ìö ùè òèí äÿ 

òà íûí ìûø, õàë ãûí, î úöì ëÿ äÿí áèç êÿë áÿ úÿð ëè ëÿ - 

ðèí ùÿ ìè øÿ ãö ðóð âÿ ýö âÿíú éå ðè îë ìóø Äÿ äÿ 

Øÿì øèð áà ðÿ äÿ Сè çèí äÿ öðÿê ñþç ëÿ ðè íè çè äèí ëÿ - 

ìÿê õîø îëàð äû. 

– Èëê íþâ áÿ äÿ ýþð êÿì ëè áèð ñÿ íÿò êàð âÿ åë 

àü ñàã ãà ëû îëàí óñ òàä Àøûã Øÿì øèð áà ðÿ äÿ êè òàá 

ùà çûð ëà ìàã âÿ îíó íÿøð åò äè ðèá ýÿ ëÿ úÿê íÿ ñèë - 

ëÿ ðÿ ÿð ìÿ üàí åò ìÿê òÿ øÿá áö ñö íö çö àë ãûø ëà éûð 

âÿ áó íÿ úèá èø äÿ ñè çÿ óüóð ëàð àð çó ëà éû ðàì. Ùÿ - 

ãè ãÿ òÿí äÿ Àøûã Шÿì øèð õàë ãû ìû çûí éå òèð äè éè 

ïàð ëàã èñ òå äàä ñà ùè áè, Àçÿð áàé úàí àøûã ñÿ íÿ òè - 

íèí èí êè øà ôûí äà ìö ùöì õèä ìÿò ëÿ ðè îë ìóø ùÿ ãè - 

ãè åë ñÿ íÿò êà ðû äûð. Áå ëÿ ñÿ íÿò êàð ëàð ùå÷ áèð 

ùàë äà óíó äóë ìà ìà ëû äûð. Éàõ øû éà äûì äà äûð, 

ñÿùâ åò ìè ðÿì ñÿ, 90-úû èë ëÿ ðèí ñîí ëà ðûí äà Àøûã 

Øÿì øèð ëÿ áàü ëû êå ÷è ðè ëÿí ðÿñ ìè éó áè ëåé ìÿ ðà ñè - 

ìè íÿ ìÿí äÿ äÿ âÿò îëóí ìóø äóì. Òÿä áèð äÿí 

ñîí ðà æóð íà ëèñò ëÿð äÿí áè ðè ìÿ íÿ éà õûí ëà øûá òÿ - 

ÿñ ñö ðàò ëà ðû ìû ñî ðóø äó. Ìÿí òÿÿñ ñö ðàò ëà ðûì ëà 

áÿ ðà áÿð áèð àð çó ìó, äà ùà äîü ðó ñó, âà úèá áèð 

ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð íàðàùàòëûüûìû äà áèëäèðìèøäèì. 

Ñþé ëÿ ìèø äèì êè, îð òà ìÿê òÿá ëÿ ðèí òÿä ðèñ

ïðîã ðàì ëà ðûí äà àøûã éà ðà äû úû ëû üû íà ëà çûì îë äó - 

üóí äàí àç éåð àé ðû ëûá, àëè ìÿê òÿá ëÿð äÿ äÿ áó 

òÿäðèñ ôîëêëîð áþëìÿñèíäÿ þòÿðè õàðàêòåð äàøûéûð. 

Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèáèí, Îñìàí Ñàðûâÿëëèíèí 

âÿ äèýÿð áó êèìè ôîëêëîð áèëèúèëÿðèíèí àøûã ñÿíÿ 

òèí äÿí áÿùñ åäÿí êè òàá ëà ðû íû íÿèí êè êè òàá 

ìàüàçàëàðûíäà, ùå÷ êèòàáõàíàëàðäà äà òàïìàã îëìóð. 

Íÿøðèééàòëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí áåëÿ ãèéìÿòëè 

ÿñÿðëÿðèí òÿêðàð ÷àï îëóíìàñûíà áþéöê åùòèéàú 

âàð. Áóíëàð èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëìàëûäûð êè, ìöâàôèã 

ãóðóìëàð, ñÿíÿòñåâÿð õåéðèééÿ ÷èëÿð éûüûøûá 

ìÿñÿëÿéÿ ÿíúàì ÷ÿêñèíëÿð. Èãòèñàäè èíêèøàôûìûçûí 

äà ùà äà éöê ñÿë äè éè áó ñîí çà ìàí ëàð íÿø ðèé - 

éàò-ïîëèãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí èðÿëèëÿéèøëÿð 

íÿçÿðÿ ÷àðïñà äà, ÿôñóñëàð îëñóí êè, àøûã éàðàäûúûëûüûíûí 

íÿøðè âÿ òÿáëèüи èñòèãàìÿòèíäÿ ýþðöëÿí 

èøëÿðèí ùÿúìè èëÿ êèôàéÿòëÿíÿ áèëìÿðèê. Áó ìÿíàäà 

ñèçèí Äÿäÿ Øÿìøèð ùàããûíäà êèòàá ùàçûðëàìàã 

òÿøÿááöñöíöçö éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðèðÿì. 

– Ñèç Àøûã Øÿì øè ðè èëê äÿ ôÿ íÿ çà ìàí âÿ ùà - 

ðàäà, ùàíñû øÿðàèòäÿ ýþðìöñöíöç? Èëê ýþðöøöíö 

çö íå úÿ õà òûð ëà éûð ñû íûç? 

– Áó ñóàë ëà ìÿ íè ÷îõ óçàã èë ëÿ ðÿ, ùÿ éà òû ìûí 

èí äè ùÿñ ðÿò ëÿ õà òûð ëà äû üûì êþâ ðÿê ìÿ ãàì ëà ðû - 

íà, óøàã ëû üû ìûí, èëê ýÿíú ëèê äþâ ðö ìöí Кÿë áÿ - 

úÿð ëè ýöí ëÿ ðè íÿ, ùà çûð äà èø üàë àë òûí äà îëàí 

äîüìà êÿíäèìèçÿ, íèñýèëè öðÿéèìäÿí ýåòìÿéÿí 

äàüëàðûìûçà, äöçëÿðèìèçÿ ãàéòàðäûíûç. Èíàíûí êè, 

ùÿð äÿ ôÿ Àøûã Øÿì øè ðèí àäû ÷ÿ êè ëÿí äÿ î ãàð ëû 

äàü ëà ðûí ÿçÿ ìÿ òè íè áö òöí âàð ëû üûì ëà äó éó ðàì, 

î éàøûë éàìàúëàðûí ìÿùðÿì ùàâàñûíû áöòöí ãÿëáèì 

ëÿ ùèññ åäè ðÿì, î áóç áó ëàã ëà ðûí øû ðûë òû ñû íû 

åøè äè ðÿì. Ìÿ íèì óøàã ëû üûì, éå íè éåò ìÿ ëè éèì 

Ìóðîâäàüûí, Äÿëèäàüûí, Úàìûøäàüûí, Ëà ÷ûí ãàéà 

ñû íûí ÿçÿ ìÿò ëè äöí éà ñûí äà, ñèð ëè, ÿñ ðà ðÿí ýèç 

àëÿìèíäÿ âÿ áó ÿñðàðÿíýèç àëÿìÿ ãàéíàéûá-ãàðûø 

ìûø ùÿ çèí, êöê ðÿê ñàç ùà âà ñûí äà, ñþç ùà âà - 

ñûí äà êå ÷èá. Îíà ýþ ðÿ èí äè î óçàã èë ëÿ ðèí 

ùà âà ñû íà êþê ëÿ íÿí äÿ ìÿ íÿ åëÿ ýÿ ëèð êè, ìÿí 

åëÿ áó äöí éà éà î äàü ëà ðûí, î äöç ëÿ ðèí äîü ìà - 

äàí-äîü ìà îëàí ñàç-ñþç ùà âà ñûí äà ýþç à÷ ìû - 

øàì, î ìÿù ðÿì ëèê äöí éà éà ìÿ íèì ëÿ áèð 

äî üó ëóá. ×öí êè äöí éà íûí ùà ðà ñû íà ýåò ñÿì äÿ, 

ùà ðà äà âÿ ùàí ñû ñà ùÿ äÿ èø ëÿ ìÿ éèì äÿí, ÷à ëûø - 


ìàüûìäàí àñûëû îëìàéàðàã, î ìÿùðÿì ùàâà àíà 

ñöäö, àòà þéöäö êèìè ùÿìèøÿ ãàíûìäà-úàíûìäàäûð, 

ùÿìèøÿ éîë éîëäàøûìäûð, ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿäèð. 

Î êè ãàë äû êîíê ðåò îëà ðàã Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ èëê 

äÿôÿ ùàðàäà, ùàíñû øÿðàèòäÿ òàíûø îëìàüûìà, áó, 

òÿõìèíÿí ãûðõ беш èë ÿââÿëèí ñþùáÿòèäèð. Ëàï èíäè 

êè êè ìè éà äûì äà äûð: îí äà îð òà ìÿê òÿ áèí éåä - 

äèí úè ñèí ôèí äÿ îõó éóð äóì, þçö äÿ ãîí øó 

êÿíä äÿ – Ãû ëûíú ëû êÿíä ìÿê òÿ áèí äÿ òÿù ñèë àëûð - 

äûì. Ùÿ ìèí êÿíä äÿí ìÿ íèì äî üóë äó üóì Ëà - 

÷ûí êÿí äè íÿ áèð õåé ëè éîë âàð äû, ìÿí äÿ ýö í àøû ðû 

äå éèë, éàë íûç øÿí áÿ-áà çàð ýöí ëÿ ðè åâè ìè çÿ ýå - 

äÿð äèì. Ùå÷ éà äûì äàí ÷ûõ ìàç, áèð ýöí éå íÿ 

äÿðñ äÿí ñîí ðà éî ëà ÷û õûá êÿí äè ìè çÿ òÿ ðÿô ýå - 

äÿ ñè áèð ìà øûí ýþç ëÿ éèð äèì. Áó çà ìàí áèð ãÿ - 

äÿð àðà ëû äà õåé ëè àäà ìûí òîï ëàø äû üû íû ýþð äöì. 

Ìà ðàã ìÿ íÿ ýöú ýÿë äè, úà ìàà òûí íè éÿ éû üûø äû - 

üûíû áèëìÿê ö÷öí ùÿìèí òÿðÿôÿ ýåòäèì. Äåäèëÿð 

êè, áÿñ Àøûã Øÿì øèð áó ðà äà äûð. Àì ìà ñàç ñÿ ñè 

ýÿë ìèð äè. Éà õûí ëà øûá ýþð äöì êè, Äÿ äÿ Øÿì øèð 

äàñ òàí ñþé ëÿ éèð. Éà äûì äà äûð êè, Àøûã Àëû äàñ - 

òà íû íû äà íû øûð äû, áèð ÿëè èëÿ òóò äó üó ñà çû äà ÷èé - 

íèí äÿí öçöà øà üû àñûë ìûø äû. Àäàì ÷îõ èäè, 

ýåò äèê úÿ äÿ ÷î õà ëûð äû, àì ìà áèð êÿ ñèí äÿ úûí - 

ãûðû ÷ûõìûðäû, ùàìû ñÿñèíè è÷èíÿ ãûñûá áþéöê ìàðàã 

ëà, ùåé ðàí ëûã ëà Äÿ äÿ Øÿì øè ðè äèí ëÿ éèð äè. 

Äàñ òà íû áè òè ðÿí äÿí ñîí ðà ñà çû ÷èé íèí äÿí åí äè - 

ðèá “Áàø Ñà ðû òåë” ÷àë ìà üà áàø ëà äû, ùà ìû íûí öçýþ 

çöí äÿ õîø áèð îâ ãàò éà ðàí äû. Ìÿí àð õà äà 

äà éà íûá äèã ãÿò ëÿ ãó ëàã àñûð äûì. Ñà çûí ùà âà ñû 

ìÿ íè åëÿ òóò ìóø äó êè, þçöì äÿí àñû ëû îë ìà éà - 

ðàã Äÿäÿ Øÿìøèðèí ÿçáÿð áèëäèéèì øåèðëÿðèíäÿí 

áè ðè íèí èêè áÿí äè íè åëÿ áÿ äà ùÿ òÿí ñþé ëÿ äèì: 

Ãàð òàë äö øöí úÿ ëè, øà èð õÿ éàë ëû, 

Òÿð ëàí éó âà ñà ëàí äàü ëàð îü ëó éàì. 

À íàì Èñ òè ñó äóð, àòàì Äÿ ëè äàü, 

Ìó ðîâ, Ëèë ïàð, Ãî íóð, Ãîø ãàð îü ëó éàì. 

Ëà ëÿ äè, íÿð ýèç äè åâèì-åøè éèì, 

Êþé íÿ éèì ñûõ ìå øÿ, ãîé ìаз öøö éöì, 

Ãÿ ðÿí ôèë äè, ãû çûë ýöë äö áå øè éèì, 

Áóç áó ëàã ëû ýþé éàé ëàã ëàð îü ëó éàì. 

55


Ñþ çö ìö áè òè ðÿí êè ìè óñ òàä ìèç ðàá òóò äó üó 

ÿëè íèí èøà ðÿ ñè èëÿ ìÿ íè éà íû íà ÷à üûð äû. Ìÿí ñÿ 

éå ðèì äÿ ãó ðó éóá ãàë ìûø äûì, èðÿ ëè ýåò ìÿ éÿ 

öðÿê åëÿ ìèð äèì. Îí äà óñ òàä áèð äÿ èøà ðÿ åëÿ äè, 

áèð äÿ ìÿ íè éà íû íà ÷à üûð äû âÿ ìÿí äÿ ýÿ ëèá 

îíóí áþé ðöí äÿ äà éàí äûì. Äå äè êè, ìÿ íèì øåè - 

ðè ìè ÿç áÿð äÿí áè ëèð ñÿí, ÷îõ éàõ øû, àì ìà ßëÿñ - 

ýÿ ðè îõó éóí; ìÿ íèì êè ëÿ ðè áèë ìÿ ñÿ íèç äÿ îëàð, 

àììà óñòàä ßëÿñýÿðèí øåèðëÿðèíè áèëìÿéèíèç âàúèá 

äèð. Åëÿ áó äÿì êèì ñÿ Àøûã ßëÿñ ýÿð äÿí áèð 

áÿíä ñþé ëÿ äè. Òåç äÿ áàø ãà áèð íÿ ôÿð Äÿ äÿ 

Øÿìøèðäÿí áèð àüûç ñþéëÿäè. Áåëÿúÿ, áÿäàùÿòÿí 

áèð äå éèø ìÿ àëûí äû, áèð ñàç-ñþç ìÿú ëè ñè äöç ëÿí - 

äè. Ñþç ñþ çö ÷ÿê äè, áèð дя àéûë äûã êè, õåé ëè âàõò 

êå ÷èá, ùà âà äà ãà ðà ëûá. Ñÿí äå ìÿ, Àøûã Øÿì øèð 

Àü äà áà íà ýå äèð ìèø, þçö äå äè êè, áó ðà äà òÿ ñà - 

äöôÿí àéàã ñàõëàéûá, éîëöñòö áèð íÿôÿðëÿ ýþðöøìÿ 

ëèé ìèø. Àì ìà Äÿ äÿ Øÿì øè ðè òà íû ìà éàí 

âàðäûìû? Áåëÿúÿ, óñòàäûí áóðàäàí êå÷äèéèíè åøèäèá-áè 

ëÿí úà ìààò éû üûø ìûø äû äþâ ðÿ ñè íÿ. Áàõ 

Äÿ äÿ Øÿì øè ðè èëê äÿ ôÿ áå ëÿ ýþð ìö øÿì, óñ òàä ëà 

èëê òàíûøëûüûì áåëÿ îëóá. Åëÿ èëê ýþðöøäÿúÿ îíóí 

áþ éöê ëö éö íöí, ìöä ðèê ëè éè íèí, ÿñë ñÿ íÿò êà ðà 

ìÿõñóñ òÿâàçþêàðëûüûíûí øàùèäè îëäóì. Ùå÷ éàäûì 

äàí ÷ûõ ìàç êè, ìÿú ëè ñèí àõû ðû íà êè ìè ìÿ íè 

áþéðöíäÿ ñàõëàäû. Îðàñû äà éàõøû éàäûìäàäûð êè, 

ùÿ ìèí ýöí åâè ìè çÿ ýå äèá ÷û õà áèë ìÿ äèì, ýåú 

îë äó, ýå úÿ íè Ãû ëûíú ëû êÿí äèí äÿ ãà ëà ñû îë äóì. 

– Åë äàð ìöÿë ëèì, Сè çèí áèð áà øà âÿ çè ôÿ âÿ 

ïåøÿíèçäÿí ÿëàâÿ îëàðàã õàëãûìûçûí ìÿíÿâè äÿéÿð 

ëÿ ðè íÿ íå úÿ þíÿì âåð ìÿ éè íèç, ìÿ äÿ íèé éÿ òè - 

ìè çè, ÿäÿ áèé éà òû ìû çû íÿ äÿ ðÿ úÿ äÿ öðÿê äÿí 

ñåâ ìÿ éè íèç, òÿê úÿ ñåâ ìÿê ëÿ êè ôà éÿò ëÿí ìÿ éèá, 

ùÿì äÿ îíó õà ðè úè þë êÿ ëÿð äÿ ýå íèø øÿ êèë äÿ òÿá - 

ëèü åò ìÿ éè íèç áè çÿ éàõ øû ìÿ ëóì äóð. Òÿê úÿ åëÿ 

Ðó ìû íè éà äà ÷à ëûø äû üû íûç äþ íÿì äÿ Ñèç èñ ëàì 

äöí éà ñû íûí ìö ãÿä äÿñ êè òà áû “Ãó ðà íè-Êÿ ðèì - 

”è, òöðê õàëã ëà ðû íûí ÿäÿ áè àáè äÿ ñè îëàí “Êè òà - 

áè-Äÿ äÿ Ãîð ãóä” äàñ òà íû íû, óëó Ôö çó ëè íèí 

ñå÷ ìÿ ãÿ çÿë ëÿ ðè íè âÿ øàù ÿñÿ ðè “Ëåé ëè âÿ Ìÿú - 

íóí ”ó, ùÿì ÷è íèí ìöà ñèð Àçÿð áàé úàí ÿäÿ áèé - 

éà òû íûí íå ÷ÿ-íå ÷ÿ äÿ éÿð ëè íö ìó íÿ ñè íè èí ýè ëèñ, 

ðóñ âÿ ðó ìûí äèë ëÿ ðè íÿ òÿð úö ìÿ âÿ íÿøð åò äè ðÿ - 

ðÿê Øÿð ãè Àâ ðî ïà ðå ýèî íóí äà éà éûë ìà ñû íû òÿø - 

êèë åò ìè ñè íèç. Áÿõ òè éàð Âà ùàá çà äÿ, Àíàð, ×èí - 

ýèç Àáäóëëàéåâ âÿ äèýÿð ìöàñèð éàçàðëàðûìûçûí 

éà ðà äû úû ëû üû íà ùÿñð îëóí ìóø ýå íèø âÿ ñàí áàë ëû 

éàçûëàðëà äþâðè ìÿòáóàòäà ÷ûõûø åòìèñèíèç. Áóíëàð 

Сè çèí ÿäÿ áèé éà òû ìû çà, ìÿ äÿ íèé éÿ òè ìè çÿ áþ - 

éöê ñåâ ýè íèç äÿí èðÿ ëè ýÿë ìÿê ëÿ éà íà øû, ùÿì äÿ 

ñþ çöí, ñÿ íÿ òèí ìà ùèé éÿ òè íè äÿ ðèí äÿí äóé - 

дуьунузу, ìÿ íÿ âè äÿ éÿð ëÿ ðÿ éöê ñÿê ãèé ìÿò 

âåð дийинизи эюстярир. Åëÿ îíà ýþ ðÿ äÿ Сè çèí Àøûã 

Øÿì øèð éà ðà äû úû ëû üû íà ìö íà ñè áÿ òè íè çè áèë ìÿê 

÷îõ ìà ðàã ëû äûð. Áèë ìÿê èñ òÿð äèê êè, óëó Àøûã 

ßëÿñ ýÿð ìÿê òÿ áè íèí ëà éèã ëè äà âàì ÷û ñû îëàí 

Àøûã Øÿì øè ðèí ìÿ íÿ âè äöí éà ñû Сè çè äà ùà ÷îõ 

ùàí ñû õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè èëÿ úÿëá åäèð? 

– Áè ëà âà ñè òÿ ÿäÿ áèé éàò ìö òÿ õÿñ ñè ñè îë ìà - 

äû üûì ùàë äà ìÿ íÿ áó úöð éöê ñÿê ãèé ìÿò âåð äè - 

éè íè çÿ ýþ ðÿ ñè çÿ òÿ øÿê êö ðö ìö áèë äè ðè ðÿì. 

Àì ìà áó íó òÿ âà çþ êàð ëûã êè ìè ãèé ìÿò ëÿí äèð - 

ìÿ éèí. Ìÿí, ùÿ ãè ãÿ òÿí, þçö ìö ÿäÿ áèé éàò áè - 

ëè úè ñè ñàé ìû ðàì âÿ áå ëÿ áèð èä äèà äàí äà ÷îõ 

óçà üàì. Ñè çèí áèð ãèñ ìè íè ñà äà ëà äû üû íûç èø ëÿ ðè 

éå ðè íÿ éå òèð ìÿ éèì èñÿ ìÿ íèì, ñà äÿ úÿ, áèð âÿ - 

òÿí äàø ëûã áîð úóì îëóá. Åé íè çà ìàí äà áå ëÿ ùå - 

ñàá åò ìè øÿì âÿ áå ëÿ äö øö íö ðÿì êè, áö òöí 

èì êàí ëà ðûì äà õè ëèí äÿ õà ðè úè þë êÿ äÿ ÷à ëû øàí áèð 

ñÿ ôèð îëà ðàã äþâ ëÿ òè ìè çèí ñè éà ñÿ òè íè ÷à ëûø äû üûì 

ðå ýèîí äà ùÿ éà òà êå ÷èð ìÿê ìÿ íèì ùÿì äÿ áèð 

âÿ çè ôÿ áîð úóì äóð âÿ ìÿí áó áîð úó ùÿð çà ìàí 

éå ðè íÿ éå òèð ìÿ éÿ ùà çû ðàì. Òÿê úÿ ìÿ äÿ íèé éÿ - 

òèìèçèí, ÿäÿáè-áÿäèè äÿéÿðëÿðèìèçèí õàðèúäÿ äàùà 

ýå íèø ìèã éàñ äà òà íû äûë ìà ñû, òÿá ëèü åäèë ìÿ ñè 

äåéèë, ùÿì ÷èíèí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûìûçûí äèýÿð 

èñ òÿ íè ëÿí ñà ùÿ äÿ ÿë äÿ åò äè éè óüóð ëàð äà ùÿð 

áè ðè ìè çè ñå âèí äè ðèð âÿ áèð âÿ òÿí äàø îëà ðàã áèç - 

äÿí þç âÿ çè ôÿ ìè çÿ äà ùà ìÿ ñó ëèé éÿò ëÿ éà íàø - 

ìà üû òÿ ëÿá åäèð. Ìÿí áó ìÿ ñó ëèé éÿ òè ùà ðà äà 

÷à ëûø ìà üûì äàí, ùàí ñû âÿ çè ôÿ íè òóò ìà üûì äàí 

àñû ëû îë ìà éà ðàã þç öçÿ ðèì äÿ äà èì ùèññ åò ìè - 

øÿì. Âÿ òÿí äàø ëûã ìÿ ñó ëèé éÿ òè – áó, ÷îõ áþ éöê 

ìÿ ñó ëèé éÿò âÿ ÷îõ íÿ úèá áèð äóé üó äóð. Åëÿ 

56

ùàã ãûí äà äà íûø äû üû ìûç Äÿ äÿ Øÿì øèð äÿ áè çÿ 

áóíó òþâñèéÿ åòìèðäèìè? Ñþçÿ, ñÿíÿòÿ ìÿñóëèééÿò, 

âÿ òÿ íÿ, òîð ïà üà áàü ëû ëûã, äþâ ëÿ òÿ âÿ äþâ - 

ëÿò ÷è ëè éÿ ñÿ äà ãÿò ëè õèä ìÿò, âÿ çè ôÿ âÿ ïå øÿ 

áîð úó íà ùþð ìÿò, ùàã ãà, äîü ðó ëó üà òà ïûí ìà – 

áö òöí áóí ëàð Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí áèç ëÿ ðÿ þéö äö, 

ÿìàíÿòèäèð. Áóíó ùå÷ âàõò éàääàí ÷ûõàðìàã îëìàç. 

Îíóí éà ðà äû úû ëû üûí äà èí ñà íûí ÿí àëè äóé - 

üó ëà ðû þíÿ ÷ÿ êè ëèð, áÿ øÿ ðè äÿ éÿð ëÿ ðÿ ùþð ìÿò 

ùèñ ñè, âÿ òÿ íÿ, òîð ïà üà ìÿ ùÿá áÿò òÿá ëèü îëó íóð. 

Óñ òàä ñÿ íÿò êà ðûí éà ðàò äû üû ëè ðèê øåèð ëÿð, ýÿ ðàé ëû 

âÿ ãîø ìà ëàð, õö ñó ñÿí äÿ îíóí ýþ çÿë äè éà ðû ìû - 

çûí ôö ñóí êàð òÿ áèÿ òè íÿ ùÿñð åò äè éè áèð-áè ðèí äÿí 

ýþçÿë ÿñÿðëÿð áÿíçÿðñèçëèéè, òÿêðàðñûçëûüû èëÿ ñå- 

÷è ëèð: 

Éàç äà áÿ çÿ íèð õà ëûòÿê 

Éà øû ëû, àëû äàü ëà ðûí. 

Ãó çó ìÿ ëÿð éàé ëà üûí äà, 

Õîø êå ÷èð ùà ëû äàü ëà ðûí. 

Áó ëàã öñ òÿ ýÿ ëèð íàç ëà, 

Ãûç ñÿ íÿê ëÿ, àøûã ñàç ëà, 

Áöë áö ëö охур àâàç ëà 

Ýþ çÿë, ñÿ ôà ëû äàü ëà ðûí. 

Éàøàäûüû äþâðöí, ìöùèòèí åëÿ áèð èúòèìàè ùàäèñÿñè 

éîõäóð êè, óñòàä ñÿíÿòêàð îíà ìöíàñèáÿò 

áèë äèð ìÿ ñèí. Áó äà òÿ ñà äö ôè äå éèë äè. Êþê ëö áèð 

àè ëÿ äÿ, ùÿì äÿ øå èð-ñÿ íÿò ìö ùè òèí äÿ äöí éà éà 

ýþç à÷àí Àøûã Øÿì øèð èëê íþâ áÿ äÿ çÿí ýèí áèð 

ùÿ éàò ìÿê òÿ áè êå÷ ìèø äè, éà ðà äû úû ëûã ñèð ëÿ ðè íè 

èñÿ óñ òàä Àøûã ßëÿñ ýÿð êè ìè áèð ñþç ñÿð ðà ôûí äàí, 

ñÿíÿò õèðèäàðûíäàí ÿõç åäèá ìÿíèìñÿìèøäè. Åéíè 

çà ìàí äà áè ëèð ñè íèç êè, Àøûã Øÿì øèð Êÿë áÿ - 

úÿð äÿ ÷îõ éàõ øû òà íû íàí, áþ éöê ùþð ìÿò âÿ 

íö ôóç ñà ùè áè îë ìóø шаир Ãóð áà íûí îü ëó äóð. Áå - 

ëÿ áèð ìÿ íÿ âè ìö ùèò äÿ òÿð áè éÿ àëàí, ñà çà-ñþ çÿ 

ìöãÿääÿñ éàíàøûëàí áèð îúàãäà Àøûã Øÿìøèð êèìè 

áèð ñÿ íÿò êà ðûí éå òèø ìÿ ñè, ïöõ òÿ ëÿø ìÿ ñè òÿ - 

áèè èäè. 


– Ñè çèí äÿ ãåéä åò äè éè íèç êè ìè, ùÿ ãè ãÿ òÿí 

äÿ, Àøûã Øÿì øèð óñ òàä ßëÿñ ýÿð äÿí øå èð-ñÿ íÿò 

äÿð ñè àëàí, îíóí ìÿê òÿ áè íèí ëà éèã ëè äà âàì ÷û ñû 

îëàí ñÿ íÿò êàð äûð. Àì ìà òÿ áèè êè, èí äè îíóí þç 

äà âàì ÷û ëà ðû îëàí õåé ëè àøûã ëà ðû ìûç äà âàð. ßë - 

áÿò òÿ áó, òÿã äèð îëó íà ñû úÿ ùÿò äèð êè, àøûã ñÿ íÿ - 

òè íèí ìöà ñèð íö ìà éÿí äÿ ëÿ ðè àðà ñûí äà Àøûã 

Øÿì øèð ìÿê òÿ áè íèí äà âàì ÷û ëà ðû äà êè ôà éÿò ãÿ - 

äÿð äèð. Áó íóí ëà áå ëÿ, óñ òàä Øÿì øè ðèí îí ëàð - 

äàí ôÿðã ëè úÿ ùÿò ëÿ ðè íè íÿ äÿ ýþ ðöð ñö íöç? 

– Ìÿê òÿá áþ éöê âÿ úèä äè áèð àí ëà éûø äûð, 

Àøûã ßëÿñ ýÿð ìÿê òÿ áè íè êå÷ ìÿê, áó ìÿê òÿ áèí 

ëà éèã ëè íö ìà éÿí äÿ ñè, äà âàì ÷û ñû îë ìàã èñÿ áó 

ñÿ íÿ òèí ùÿð ùàí ñû áèð íö ìà éÿí äÿ ñè ö÷öí áþ éöê 

øÿ ðÿô âÿ õîø áÿõò ëèê äèð. Áó ìÿ íà äà Àøûã Øÿì - 

øèðè ßëÿñýÿð áóëàüûíäàí ñó è÷ìèø õîøáÿõò áèð ñÿíÿò 

êàð äà ùå ñàá åò ìÿê îëàð. Áó íóí ëà áå ëÿ, 

èñ òÿ íè ëÿí éà ðà äû úû ñÿ íÿò äÿ òÿê ðàð ÷û ëûã, ÿñ ëèí äÿ, 

çÿèôëèê, èñòåäàäñûçëûã ÿëàìÿòèäèð. Éÿíè óñòàääàí 

þé ðÿí ìÿê ëà çûì äûð, âà úèá äèð, àì ìà áó áèð ùÿ - 

ãèãÿòäèð êè, éàëíûç óñòàäû òÿêðàðëàìàãëà êèôàéÿòëÿí 

ñÿí, ùå÷ áèð úèä äè óüóð ãà çà íà áèë ìÿç ñÿí, þç 

öñ ëó áóí, þç äÿñò-õÿò òèí éà ðàí ìàç âÿ áó ùàë äà 

ñÿí õàë ãûí öðÿ éè íè ôÿòù åäÿ, êþ íöë ëÿð äÿ éà øà éà 

áèë ìÿç ñÿí. Àøûã Øÿì øè ðèí áþ éöê ëö éö îí äà äûð 

êè, î, óñòàä ßëÿñýÿðèí ìÿêòÿáèíäÿí éàðàäûúû øÿêèë 

äÿ áÿù ðÿ ëÿí äè, áó íà ýþ ðÿ äÿ îíóí êîð-êî ðà - 

íÿ òÿã ëèä ÷è ñè íÿ ÷åâ ðè ëèá êþë ýÿ äÿ ãàë ìà äû. Ìÿí 

àð çó åäÿð äèì êè, àøûã ñÿ íÿ òè íèí ìöà ñèð íö ìà - 

éÿí äÿ ëÿ ðè äÿ áó éîë ëà ýåò ñèí ëÿð, óñ òà äà áó úöð 

éà íàø ìà öñó ëó íó Àøûã Øÿì øèð äÿí ÿõç åò ìÿ éÿ 

÷à ëûø ñûí ëàð. ßô ñóñ ëàð îë ñóí êè, áèð ÷îõ ùàë ëàð äà 

чàü äàø àøûã ëà ðû ìûç äà ìÿùç áó õö ñó ñèé éÿò, áó 

úÿ ñà ðÿò ÷à òûø ìûð, éÿ íè ÿê ñÿð ùàë ëàð äà îí ëà ðûí 

ôÿð äè ëè éè íèí, éå íè ëèê ÷è úÿ ùÿò ëÿ ðè íèí, áèð ñþç ëÿ, 

þçöíÿìÿõñóñëóüóíóí øàùèäè îëìóðóã. Ãîé îíëàð 

èë ëÿ ðèí ñû íà üûí äàí êå÷ ìèø áèð ìÿ ñÿ ëÿ íè, áèð 

ùÿ ãè ãÿ òè óíóò ìà ñûí ëàð êè, ìþâ úóä îëà íûí êîðêîðàíÿ 

òÿêðàðû ÿñë ñÿíÿòêàðëûã éîõ, ÿí éàõøû ùàëäà 

ñÿ íÿ òèí òÿã ëè äè, èìè òà ñè éà ñû äûð. Áó èñÿ î 

ãÿ äÿð äÿ àð çóî ëó íàí ùàë äå éèë. 

57


– Äå éèð ëÿð Àøûã Øÿì øèð éà ðà äû úû ëû üûí äà âÿ 

îíóí ÿäÿ áè èú òè ìàèé éÿ òÿ òÿã äèì îëóí ìà ñûí äà 

õàëã øàè ðè Ñÿ ìÿä Âóð üó íóí ðî ëó ÿâÿç ñèç äèð. 

Áó ôèê ðÿ ìö íà ñè áÿ òè íèç íå úÿ äèð? Ñèç úÿ, ùÿð èêè 

ñþç ñÿð ðà ôû íûí áèð-áè ðè íÿ îõ øàð úÿ ùÿò ëÿ ðè ùàí - 

ñû ëàð äûð? 

– Ãåéä åäèì êè, ñóà ëû íûç äà êû “äå éèð ëÿð” 

êÿë ìÿ ñè áèð ãÿ äÿð éå ðè íÿ äöø ìöð. Áþ éöê øàè ðè - 

ìèç Ñÿ ìÿä Âóð üóí ëà Àøûã Øÿì øè ðèí òà íûø ëû üû, 

öí ñèé éÿ òè, äîñò ëó üó ÿäÿ áè èú òè ìàèé éÿ òÿ ÷îõ äàí 

áÿë ëè îëàí ìÿ ëóì áèð ôàêò äûð. Áó áà ðÿ äÿ ÷îõ éà - 

çûëûá, ÷îõ äåéèëèá. Ùÿòòà Ñÿìÿä Âóðüóí ùàããûíäà 

âàõòèëÿ ÷àï îëóíìóø õàòèðÿëÿð êèòàáûíäà Àøûã 

Øÿì øè ðèí äÿ õà òè ðÿ ñè éåð àëûá. Ñÿ ìÿä Âóð üóí 

äà, Àøûã Øÿì øèð äÿ, ùÿð èêè ñè ðó ùÿí áèð-áè ðè íÿ 

÷îõ éà õûí îëàí òÿ áèÿò âÿ ýþ çÿë ëèê àøè ãè, áþ éöê 

øàè ðè ìè çèí áèð øå ðèí äÿ èôà äÿ îëóí äó üó êè ìè, èë - 

ùà ìû íû éóð äó ìó çóí äàü ëà ðûí äàí, äöç ëÿ ðèí äÿí, 

çÿí ýèí âÿ ôö ñóí êàð òÿ áèÿ òèí äÿí àëàí ýþð êÿì ëè 

ñþç óñòàëàðû îëóá. Åëÿ îíëàðû éàõûíëàøäûðàí, äîüìà 

ëàø äû ðàí ÿí öì äÿ úÿ ùÿò äÿ áó ñÿ íÿò êàð ëà ðûí 

âÿ òÿ íÿ, òîð ïà üà îëàí ìÿ ùÿá áÿò âÿ áàü ëû ëûã ëà ðû - 

äûð. Ìÿ ëó ìàò ö÷öí áèð ôàê òû äà íÿ çÿ ðè íè çÿ ÷àò - 

äû ðûì êè, âàõ òè ëÿ Ñÿ ìÿä Âóð üóí ëà Àøûã 

Øÿì øè ðèí Êÿë áÿ úÿð äÿ õö ñó ñè ýþ ðöø ëÿ ðè îë ìóø - 

äó âÿ ñîí ðà äàí Àøûã Øÿì øèð ùÿ ìèí ýþ ðöø ëÿ ÿëà - 

ãÿ äàð Ñÿ ìÿä Âóð üó íà áèð ãîø ìà äà éàç ìûø äû: 

Ýÿ ëè øè íÿ áè çèì åë ëÿð ñå âèí äè, 

Éî ëó íà øàì òó òàí ÿë ëÿð ñå âèí äè, 

×ÿ ìÿí ëÿð áÿ çÿ íèá, ýöë ëÿð ñå âèí äè 

Øÿì øèð èëÿ ýþ ðö øö íÿ øàè ðèí. 

– Ñîí äà èñ òÿð äèì êè, Àøûã Øÿì øèð ëÿ áàü ëû 

áèð õàòèðÿ äàíûøàñûíûç, éàõóä îíóíëà áàüëû åøèòäè 

éè íèç ùÿð ùàí ñû áèð ñþù áÿ òè õà òûð ëà éà ñû íûç. 

– Áà éàã Äÿ äÿ Øÿì øè ðè èëê äÿ ôÿ íå úÿ ýþð - 

äöéöìö, îíóíëà ùàíñû øÿðàèòäÿ òàíûø îëäóüóìó, 

éÿ íè þçö ìöí áè ëà âà ñè òÿ øà ùè äè îë äó üóì ùà äè - 

ñÿ íè äà íûø äûì. Èí äè äÿ óñ òàä ëà áàü ëû åøèò äè éèì, 

î âàõò ëàð äèë äÿ-àüûç äà ÿô ñà íÿ êè ìè äî ëà øàí, îë - 

ìóø áèð ÿù âà ëà òû äà íûø ìàã èñ òÿð äèì. 

Áèð äÿ ôÿ Êèë ñÿ ëè êÿí äèí äÿí Ãó çåé ÷èð êèí 

êÿí äè íÿ áèð ãûç ãà ÷ûð ìûø äû ëàð. Î âàõ òûí éåð ëè 

àäÿò ëÿ ðè íÿ ýþ ðÿ, ãûç ãà ÷û ðû ëàí äàí ñîí ðà îü ëàí 

åâè èëÿ ãûç åâè àðà ñûí äà áà ðû øûã ÿë äÿ åäèë ìÿ ñè 

ö÷öí ìöÿééÿí ìöääÿò êå÷ìÿëèéäè. Áó ìöääÿò 

áÿ çÿí ö÷, áÿ çÿí áåø àé ÷ÿ êÿð äè. Èí äè äÿ áå ëÿ 

îëìóøäó. Áèð ìöääÿò êå ÷ÿíäÿí ñîíðà îüëàí òÿðÿ 

ôèí àäàì ëà ðû éû üû øûá áà ðû øûã ö÷öí Êèë ñÿ ëè éÿ 

ýåò ìèø äè ëÿð. Êèë ñÿ ëè ëÿð äÿ áå ëÿ áèð àäÿò âàð äû êè, 

áàø áè ëÿí ëÿð è÷ÿ ðè äÿ ìÿñ ëÿ ùÿò-ìÿø âÿ ðÿò àïàð - 

äûã ëà ðû âàõò ãûç åâè íèí úà âàí ëà ðû îü ëàí òÿ ðÿ ôèí 

úàâàíëàðûíû, ýóéà, úÿçàëàíäûðàðäûëàð. Áó, áèð çàðàôàò 

îëàðäû, éÿíè ýÿëÿíëÿðè ãàïûíûí àüçûíäà ñàõëà 

éûá è÷ÿ ðè áó ðàõ ìàç äû ëàð âÿ îí ëà ðûí àéàã ëà ðû íû 

÷ó áóã ëà éàð äû ëàð. Åëÿ îëóð êè, îü ëàí òÿ ðÿ ôèí 

àäàìëàðû çàðàôàòà äþçìÿéèá úûðíàéûðëàð, çàðàôàò 

ÿìÿë ëè-áàø ëû äà âà éà, ìö íà ãè øÿ éÿ ÷åâ ðè ëèð âÿ 

ìö íà ñè áÿò ëÿ ðè àé äûí ëàø äûð ìàã ö÷öí úà âàí ëàð 

êÿíääÿí àðàëàíûá öç òóòóðëàð äàüà, éàðüàíûí áàøû 

íà. Éàø ëû ëàð ìÿ ñÿ ëÿ íèí úèä äè ëÿø äè éè íè, áó èøèí 

ãàí-ãà äà ñûç þòöø ìÿ éÿ úÿ éè íè ýþ ðöá áÿðê òÿø âè - 

øÿ äö øöð ëÿð âÿ ìÿ ñÿ ëÿ íè ÷þç ìÿ éè Äÿ äÿ Øÿì - 

øèð äÿí õà ùèø åäèð ëÿð. Äÿ äÿ Øÿì øèð äÿð ùàë èøÿ 

ãàðûøûð, èêè òîïàéà àéðûëûá ãàðøû-ãàðøûéà äàéàíàí, 

äà âà éà ùà çûð ëà øàí úà âàí ëà ðûí àðà ñû íà ýè ðèð, ñà çû 

êþé íÿê äÿí ÷û õà ðûá áèð ùà âà ÷à ëûð, ñà çà áèð äè - 

âàí òó òóð êè, àõûð äà ùÿð èêè òÿ ðÿ ôèí ýþ çö ãûç ìûø 

úà âàí ëà ðû íûí ÿë-ãî ëó ñóñ òà ëûá éàí ëà ðû íà äö øöð. 

Áå ëÿ úÿ, èêè íÿ ñèë, èêè êÿíä àðà ñûí äà áàø âå ðÿ áè - 

ëÿ úÿê äöø ìÿí ÷è ëè éèí ãàð øû ñû àëû íûð, áà ðû øûã áàø 

òó òóð. Îí äà ìÿ íèì áè áèì Ýþ çÿë ùÿ ìèí êÿíä - 

äÿ éà øà éûð äû, ìÿí äÿ îí ëà ðà ãî íàã ýетìèø äèì. 

Éà äûì äà äûð êè, î âàõò áö òöí êÿíä áóí äàí äà - 

íû øûð äû, úà ìààò Äÿ äÿ Øÿì øè ðèí ñà çûí äàí, îíóí 

÷àë äû üû ùà âà äàí ìþ úö çÿ êè ìè ñþç à÷ûð äû. 

Äÿ äÿ Øÿì øèð ëÿ áàü ëû áè çèì åë-îáà äà áå ëÿ 

ùàäèñÿëÿð, ÿùâàëàòëàð ÷îõäóð. Ìÿí åøèòäèêëÿðèìäÿí, 

éàäûìà äöøÿíëÿðäÿí éàëíûç áèðèíè ñèçÿ ñþéëÿ 

äèì. Î, ùÿ ãè ãÿ òÿí ìöä ðèê åë àü ñàã ãà ëû, ÿñë 

òÿÿñ ñöá êåø èäè. 

58


КЯЛБЯЪЯРИ АШЫГЛАР, САЗ, СЮЗ ХИРИДАРЛАРЫ 

ОЪАЬЫ ДА АДЛАНДЫРМАГ ОЛАР 

Rövnәq ABDULLAYEV, 

Azәrbaycan Respublikası 

Dövlәt Neft Şirkәtinin prezidenti 

Рювняг Абдуллайев 1965-ъи илдя 

иншаатчылар аилясиндя дцнйайа 

эюз ачыб. Йениллик щисси иля, 

гуруб-йаратмаг дуйьусу иля йашайан бу аилядя 

щямишя ишэцзарлыг атмосфери щюкм 

сцрцб. Беля ки, атасы вя ямиси, баъысы вя гардашы 

иншаатчы олдуьундан, о да бу яняняни 

поз майыб. 1989-ъу илдя Москва Иншаат 

Мцщяндисляри Институтуну уьурла битириб. 

Мцщяндис кими ямяк фяалиййятиня яфсаняви 

Нефт Дашларында, Хязярин мави сулары гойнунда 

башлайан эянъ мцтяхяссис сонралар 

баш мцщяндис, “Хязярдянизнефтгазгурашдырматикинти” 

трестинин мцдири вязифясиндя 

чалышыб. Иш заманы йцксяк интеллекти, билик вя 

баъарыьы, йенилик щисси иля сечилян эянъ мцтяхяссис 

башчылыг етдийи коллективя щям дя ишэцзар 

рущ, саьлам аб-щава эятирмиш, щамынын 

щюрмятини газанмышдыр. 

Дяниз ъясурлары севир. Щягигятян, бурада 

чалышан инсанлар ян бюйцк щюрмятя, ещтирама 

лайигдирляр. Онлар ян чятин, екстремал 

шяраитдя дя щяйатларыны тящлцкяйя атыб юлкя 

игтисадиййаты цчцн, Азярбайъанын гцдрятлянмяси 

цчцн чалышмышлар. Рювняг Абдуллайев 

дя о ъясур инсанлардан бири олмушдур. Онун 

мцдир вязифясиня иряли чякилмяси иля трестдя 

ъидди дюнцш йаратмыш, мцсбят дяйишикликляр 

баш вермишдир. Адамлара гайьысы, ишэцзарлыьы, 

эянъ олмасына бахмайараг, бюйцк бир коллективя 

баъарыгла рящбярлик етмяк баъарыьы 

Рювняг мцяллими щамынын севимлисиня чевирмишдир. 

1979-ъу илдян “Азярдянизнефттикинти” 

трес тиндян айрылараг сярбяст сурятдя фяалий - 

йятя башлайан трест бюйцк щяъмдя чятин вя 

мясул ишляри щяйата кечирмяйя наил олур. 

Бюйцк перспективи олан “Эцняшли” йатаьында 

тикинти-гурашдырма, эениш абадлашдырма ишляринин 

щяйата кечирилмяси, йерин тякиндян чыхарылыб 

щасил олунан нефтин сащиля нягл 

едилмяси цчцн суалты нефт кямярляринин чякилмяси, 

сащилдя нефтин йыьылмасы цчцн нефт мянтягясинин 

(чянлярин) гурашдырылмасы кими щяйата 

кечирилян мцхтялиф ишляр бу сащядя 

уьурлу эяляъякдян хябяр верирди. 

2003-ъц ил мартын 31-дя Азярбайъан Республикасы 

Президентинин сярянъамы иля Рювняг 

Абдуллайев Щейдяр Ялийев адына Бакы 

Нефт Емалы Заводунун директору вязифясиня 

тяйин едилир. 6 нойабр 2005-ъи ил цчцнъц чаьырыш 

Азярбайъан Республикасы Милли Мяълисинин 

депутаты сечилир, 9 декабр 2005-ъи илдян 

ися Азярбайъан Дювлят Нефт Ширкятинин президенти 

вязифясини йериня йетирир. 2004-ъц 

илдян “Нефтчи” Пешякар Футбол Клубунун, 

2008-ъи илдян ися АФФА-нын президентидир. 

Юлкя башчысы ъянаб Илщам Ялийевин башчылыьы 

иля нефт стратеэийасыны уьурла щяйата 

кечирян Рювняг Абдуллайев юлкямиздя идмана, 

юлкя футболунун инкишафына, олимпийа 

щярякатына да юз тющфялярини верир. 

Миллят вякили кими даим сечиъиляринин йанында 

олан Рювняг мцяллим инсанларын 

59


кюмяйиня чатыр, онларын дярдлярини йцн эцл - 

ляшдирмяйя чалышыр. 

Гарабаь дярди, гачгын вя кючкцнляримизин 

мяишят гайьылары, аьры вя аъылары бир 

вятян оьлу кими ону да даим дцшцндцрцр. 

Мусигини, поезийаны чох севян Рювняг 

мцяллим хцсусян ашыг сянятиня чох баьлыдыр. 

Дядя Шямширдян сюз дцшяндя онун мяшщур 

шеирлярини, гошмаларыны, хцсусян Сямяд 

Вурьунла дейишмясини йада салыб дейир: 

“Ашыг Шямширин йарадыъылыьыны Азярбайъан 

щцдудлары иля мящдудлашдырмаг доьру олмазды. 

Онун йарадыъылыьы бяшяри характер 

дашыйыр, бцтювлцкдя инсанлыьа хидмят едир. 

Бу мянада Ашыг Шямшир йарадыъылыьынын сярщядляри 

даща эенишдир. Шяхсян мяня эялинъя, 

ашыг мусигисини чох севирям вя 

дцшцнцрям ки, милли мусигини ана сцдц, ана 

лайласы кими ичмяйян, дуймайан адамда 

бюйцк вятяндашлыг, вятян севэиси, йурд тяяссцбц 

ола билмяз. Бу мянада Дядя Шямшир 

йарадыъылыьы дярсликляр мювзусудур. 

Балаларымыз ибтидаи синифлярдян бунларла 

таныш олмалыдыр, гулаглары бу мусигийя юйряшмялидир”. 

Кялбяъяри ашыглар, саз, сюз хиридарлары 

оъаьы да адландырмаг олар. Бурада Аьдабанлы 

Гурбан, Дядя Шямшир кими сянят нящянэляри 

йашамыш, йазыб-йаратмышлар. 

Ашыг Шямшири халга бу гядяр севдирян, 

унудулмаьа гоймайан, шцбщясиз, онун еляобайа 

баьлы олмасы, варислик яняняля ри ни 

йарадыъылыьында горуйуб сахламасы, 

со н ра кы нясилляря ютцрмясидир. 

Садялийи, сафлыьы, аьлы, камалы, сяхавяти 

иля ел ичиндя бюйцк щюрмят газанмыш Ашыг 

Шямширя халг еля-беля dядялик мяртябясини, 

титулуну лайиг эюрмямишдир. Бу, бир юмцр 

бойу газанылан щюрмятдир, цлвиликдир, уъалыгдыр. 

Йцз ил ялляшясян, буну пулла, вардювлятля 

газана билмязсян. Ашыг Шямшир 

ябядилийинин сирри дя еля бундадыр. 

“ДЯДЯ ШЯМШИРИН МЦАСИРИ 

ОЛМАГ БЕЛЯ ХОШБЯХТЛИКДИР” 

Ариф ФЯРЗЯЛИЙЕВ, 

Телерадио ИБ Мяркязи Радио-телевизийа йайым 

филиалынын ряиси 

Ариф Сцлейман оьлу Фярзялийев 1958-ъи 

илдя Аьдяря районунун йет миш километр 

гярбиндя Пир даьынын, Айдоьан 

даьынын ящатясиндя Тахтабашы дцзцндя Нарынъылар 

кяндиндя доьулуб. Бу даьлар о даьларды ки, 

зирвясиня галханда Кялбяъярля, Муровла цз-цзя 

галырдын, Тяртярин гыврыла-гыврыла Сярсянэ су анбарына 

говушмаьа тялясдийинин шащиди олурдун. 

Аьдам шящяр 3 сайлы орта мяктябдя тящсил 

алыб, Чинэиз Илдырым адына Азярбайъан Политехник 

Институтуну битириб. 

“Кировнефт” НГЧИ-дя чилинэяр, Аьдяря 

Район Рабитя Шюбясиндя, ССРИ Рабитя Назирлийинин 

ТУСМ-3-дя мцхтялиф вязифялярдя чалышыб. 

“Азтелеком” ИБ-дя баш мцщяндисин мцавини, 

маэистрал радио-реле хятляри говшаьынын ряиси, Телерадио 

ИБ-дя мцщяндис, баш мцщяндис, 

“УЛТЕЛ” ЛТД-дя мцщяндис, “Комстар” 

ММЪ-дя техники директор, “Азтелеком” ИБ 

КМТГ-дя ряис мцавини вязифяляриндя ишляйиб. 

Ариф Фярзялийев щазырда Телерадио ИБ Мяркязи 

Радио-телевизийа йайым филиалынын ряисидир. 

Билмирям Кялбяъярин суйунданмы, щавасынданмыдыр 

инсанларынын ширинлийи, мещрибанлыьы, 

симсарлыьы... Эюрцнцр, о даьларын гойнунда доьулан, 

о эюйлярин тямизлийиня, о чичяклярин сафлы- 

60


Солдан Азярбайъанын Милли Гящряманы Сярдар Мядят оьлу 

Сяфяров Минскдя щярби хидмятдя олан ямиси оьлу 

Гязянфяр Бащадур оьлу Сяфяровла. Декабр, 1986 

ьына, зярифлийиня бахан щяр кяс эюзялликля, тямизликля, 

сафлыгла йоьрулу дуйьулар дашыйыъысыдыр. 

Кялбяъярдя доьулан Ариф Фярзялийевдя дя 

кялбяъярлиляря хас ел-оба тяяссцбкешлийи, дярдчякярлик, 

башгасынын щалына йанмаг, дярдиня, язабына 

шярик чыхмаг щисси, дуйьусу эцълцдцр. 

“Ютян бу илляр ярзиндя биръя эцнцм беля 

Кялбяъярсиз олмайыб” дейян Ариф мцяллимин кечирдийи 

щисляр, дуйьулар мяня дя доьмадыр. 

Чцнки Кялбяъяр щяр бир кялбяъярлинин гялбиндя 

эяздирдийи нисэилди, аьрыды. 

– Ушаглыг илляримдян ашыг йарадыъылыьынын вурьуну 

олмушам. Бялкя дцнйанын ян хошбяхт анларыны 

сазда сяслянян о язямятли, ширин, ясрарянэиз халларында 

да ахтар мышам, тапмышам. Билирсиниз, щеч бир 

мусиги алятиндя саздакы гядяр язямят, рущ, ъошгу 

йохдур. Хцсусян устад сяняткар Дядя Шямширин 

ялляриндя саз бир башга мюъцзяйди. Чцнки Дядя 

Шямшир о наьылларда, дастанларда ешитдийимиз щагг 

ашыьы иди. Дядя Шямшир бялкя дя Кялбяъярин хошбяхтлийи 

иди. Чцнки ушагдан бюйцйя щамынын севэисини 

газанмаг, дилинин язбяри олмаг хошбяхтлийи 

аз-аз адама нясиб олур. Ашыг шеири нин бцтцн формаларында 

бянзярсиз сянят нцмуняляри, инъиляри йарадан 

Ашыг Шямшир фитри истедад сащиби олдуьуну 

зянэин йарадыъылыьы иля сцбут етди. 

Цстялик бу аиля иля гощумлуг ялагялярим Дядя 

Шямшир оъаьына олан баьлылыьымы, севэими даща да 

артырды. Гярибядир, Ашыг Шямшир ирсиня йахындан 

бяляд олдугъа о бюйцк сяняткар сянин эюзцндя 

уъалмагла йанашы, юзцн дя сафлашырсан, уъалырсан. 

Дядя Шямшир йарадыъылыьы щяр бир кясин йолу 

цстцндя санки бир компасдыр. Бурада бюйцйя, 

кичийя, ата-анайа щюрмят, ещтирамдан тутмуш вятяня 

сядагят, севэи щисляри тяряннцм едилир, мярдлик, 

ъясурлуг, кишилик габарыг верилир. Яслиндя, Дядя 

Шямшир шеири бир тярбийя мяктябидир. 

Шяхси щяйаты иля ядяб-яркан нцмуняси олан 

Дядя Шямширин оъаьынын одуну юзцндян сонра ляйагятли 

ювладлары горуйуб, уъалдыб. 

Гянбяр мцяллим тякъя Кялбяъярин йох, 

бцтювлцкдя республикамызын ян сайылыб-сечилян 

нцфузлу шяхсиййятляриндян биридир. Онун щяля 

эянълик илляриндян атасына олан бюйцк ещтирамы, севэиси 

дилляр язбяридир. О, иътимаи фяалиййяти, йарадыъылыьы 

иля дя сцбут етди ки, бу оъаьын лайигли 

ювладыдыр. 

Бюйцк кишиляр, парлаг шяхсиййятляр щяр халгын 

бяхтиня йазылмыр. Бир елин-обанын тяръцмейи-щалы, 

символу олмаг хошбяхтлийини щагг етмиш Дядя 

Шямширин мцасири олмаг, ону эюрмяк, динлямяк 

хошбяхтлийи дя бизляря нясиб олуб. Бу да бир тале пайыдыр. 

Бу эцн Дядя Шямшир сюзц, сазы дцнянкиндян 

даща чох бизя лазымдыр. Чцнки торпагларымыз щяля 

дя ишьал алтындадыр, бизим ращат олмаьа, сейрчи 

мювге тутмаьа щаггымыз йохдур. Буну Дядя 

Шямширин наращат рущу да дейир. 

61

62 


DİLİM GƏLMİR DEYİM YOXSAN, 

VƏTƏN OX!.. 

Ъавид ГУРБАНОВ, 

миллят вякили, 

техника елмляри цзря фялсяфя доктору 

Миниллярин сынаьындан чыхмыш бир 

аталар сюзц вар: от кюкц цстя 

битяр. Нящянэ даьлар да юз 

кюкц цстя эюйляря уъалыр, башы булудлара 

дяйир. Халгымызын ляйагятли оьлу, миллят вякили 

Ъавид Гурбанов Дядя Шямширин мцгяддяс 

оъаьынын ишыьыны йашадан, сюзц уъа тутан надир 

зийалыларымыздан, дювлят хадимляримиздян биридир. 

Кялбяъяр щясряти, Гарабаь дярди иля йашайан 

Ъавид мцяллим щямишя инсанлар 

арасындадыр. О, щяр бир кялбяъярлини сабаща 

цмидли олмаьа чаьырыр. Ъавид мцяллимин щяр 

бир кялбяъярлинин йарасына мялщям гойан сюзлярини 

бу йазынын сярлювщясиня чыхармаьымыз 

да нащагдан дейил. 

“Шиш уълары булудларла дюйцшян” даьларын 

эюзц йоллардадыр. Йоллары, ъыьырлары от басыб. 

Бир вахт бу йолларла кюч арандан даьа, даьдан 

арана енярди. Зынгыровлу дявялярин белиндяки 

хур ъунларын эюзцндян готазлы бянювцш 

гузулар бойланарды. 

Йазын эялишийля гулунъу тярлямиш тяпяляр, 

даьлар сещр ли чичяклярин кямяндиня дцшярди. 

Эцллярин, чичяклярин ятриня бялянмиш, чыртма 

вурсан йанаьындан ган даман оьланларын, 

гызларын няьмяси ешидилярди. 

Азярбайъанын дилбяр эушяляриндян олан 

Кялбяъяр ишьал алтындадыр. Узун иллярдир ки, 

алты-цстц гызыл олан, йер цзцнцн ъяннят эушяси 

Кялбяъярсиз йашайырыг. Йериндян-йурдундан 

дидярэин дцшмцш, Кялбяъяр щясряти иля йашайан 

нечя-нечя инсанымыз артыг щагг дцнйасына 

говушуб. 

Юз тябии сярвятляри иля дцнйада тайы-бярабяри 

олмайан Кялбяъярдя няляр йох иди?! Базалт 

дашы, сцнэяр дашы, ящянэ дашы йатаглары, 

мярмяр, гызыл, обсидиан, хром йатаг лары, ъивя 

ещтийатлары, 77 нюв минерал дашлар, 400-дян 

чох минерал су ещтийатлары, тайы-бярабяри олмайан 

шяфа отлары, даща няляр, няляр… Кялбяъяр 

ачыг сяма алтында ъанлы музей иди. 

Кялбяъяри итирмякля щям дя республикамызын 

гойунчулуг тясяррцфатына аьыр зярбя вурулду. 

Бу гядим тарихи яразимиздя нечя-нечя 

надир абидя ермяни вандаллары тяряфиндян 

мящв едилди. Ермитаж музейи иля мцгайися едиляъяк 

бянзярсиз Кялбяъяр музейи дцшмян 

ялиня кечди. 

Кялбяъяр йуху ичиндяйди. Бу уъалыг, бу 

сафлыг, бу эюзяллик сялтянятиндя йашайанлар 

санки юзлярини ъяннятин гойнунда щисс едирдиляр. 

Даьларын гойнундан алпинист кяндирляри 

кими салланан ъыьырларын, йолларын бири дя Аьдабана 

эедирди. О Аьдабана ки, эюй йерля, йер 

эюйля эцз эцлянирди. Тябиятин бу эюзяллик сялтянятиня 

баханлар щейран галырдылар. Кялбяъярин, 

Азярбайъанын фяхри олан, ашыг шеиримизин 

миниллик кюклц чинары Дядя Шямшир бурада ат 

ойнадырды, чичяклярин бойуну охшайырды, Азярбайъаны 

вясф едир, эюзялляря эюзяллямяляр йазырды. 

Ашыг Шямшир ашыг шеиримизин сонунъу 

миниллик чинары кими устадларын, бу торпаг алтында 

уйуйан нящянэлярин хатирясини, сясини, 

сюзцнц йашадырды бу даьларда. Даьлар она, о, 

даьлара йарашырды. Ким ня дейир-десин, бюйцк 

оьулларсыз торпаг йетим эюрцнцр. Дядя Шямширин 

мязары да еля бир сянэяр иди, гала иди Кялбяъяря. 

Булагларын пычылтысына эцлляр ачылырды. 

Арылар пятякляриня бал, гарышгалар йуваларына


дян дашыйырдылар. Гушлар, бялкя дя, дцнйанын 

щеч йериндя олмайыбмыш кими азад, бяхтявярбяхтявяр 

ютцрдцляр. Башы чалмалы бичинчиляр от 

чалырдылар. Бичилмиш отларын, чичяклярин ятри 

адамы бищуш едирди. Ушаглар архасы цстя эюй 

отларын цстя сяряляниб улдузлары сайырдылар. 

Гойун-гузу мяляшмяси, чобан тцтяйинин сяси 

бир-бириня гарышырды. Аьдабанын гойнунда доьулан 

ушагдан-бюйцйя щяр кяс щазыръаваблыьы, 

синядяфтяр олмасы иля сечилирди. Ихтийар бабаларын, 

эцмцш бирчяк нянялярин наьыллары, лайлалары, 

байатылары, йанылтмаълары, сайачы сюзляри, 

назламалары эялиб-эедянляри щейран едирди. 

Бялкя, бу она эюряйди ки, бурада сюз, саз сяррафы, 

нящянэи, мцнсифи Дядя Шямшир йашайырды. 

Бурада, даьларын гойнунда дядя-бабаларымызын 

йцзилляр бойу охудуглары, инди унудулмагда 

олан якинчи, бичинчи, чюлчц, чобан 

няьмяляри, щолаварлары булагларын зцмзцмясиня, 

гушларын няьмясиня гошулурду. Тябиятля 

баьыр-бадаш олан бу инсанлар киндян-кцдурятдян, 

пахыллыгдан, намярдликдян мин аьаъ 

узаг идиляр. Бу сафлыьын гойнунда, бу уъалыьын 

аьушунда, бу чичякляр селинин ичиндя инсан пислик, 

йаманлыг щаггында дцшцня билярдими? 

Кимин аьлына эялярди ки, бу ъяннятин, бу 

эюзяллийин цстцня од-алов йаьдыраъаглар?! 

Пусгуда йатмыш, фцрсят эюзляйян, ганымыза 

йерикляйян дцшмянимиз ермяниляр щямишя 

олдуьу кими, инди дя хяйаняткар 

хислятлярини эюстярдиляр. Бизи кцряйимиздян 

вурдулар. О вахт амазонкалара бянзяйян 

иэид, ъясур, горхмаз аьдабанлы гадынлар тяпядян-дырнаьаъан 

силащланмыш 11 ермяни гулдуруну 

тярксилащ етдиляр. 1991-ъи илдя 

тярксилащ едилмиш ермяни гулдурларыны апаран 

вертолйот “гязайа уьрайараг” мейданчада 

ойнайан 8 азйашлы эцнащсыз ушаьын юлцмцня 

сябяб олду. Беляъя, Кялбяъяр илк шящидлярини 

торпаьа тапшырды. 

Ермянилярин эюзц чохдан иди ки, Азярбайъанын 

алынмаз гала гапысы олан Кялбяъярдя 

иди. Алты-цстц гызыл олан, минерал сулары, 

сяфалы тябияти иля йер цзцндя мисли-бярабяри 

эюрцнмяйян бу торпаг рийакар вя щийляэяр 

ермянийя чох лазым иди. 

Сян демя, биз йашадыьымыз торпаьын 

гядир-гиймятини билмямишик. Кялбяъярин 

бюйцклцйцнц, чякисини, гиймятини инди – йараларымыз 

сойуйандан сонра щисс едиб, дуйуруг. 

Дялидаьын, Муровун, Кейтинин язямятиндян 

эцъ алан Кялбяъяри ишьал етмяк цчцн ермянилярин 

ардыъыл олараг ики дяфя Аьдабана щцъум 

етмясинин, кянди вящшиъясиня йандырмасынын, 

адамлары дири-дири ода атмасынын, гадына, 

ушаьа, гоъайа рящм етмямясинин сябябини ермяниляр 

йахшы билирдиляр. 

Вятянин аьрысыны, аъысыны цряйиндя, гялбиндя 

эяздирян миллят вякилимиз Ъавид Гурбанов 

йана-йана данышыр ки, сонунъу дяфя 

Кялбяъярдян, Аьдабандан чякилян лент йазысыны 

эюряндя дярдимин цстцня бир дярд дя 

эялди. Вя няляри итирдийимизин, бу иткинин миг - 

йасынын, юлчцсцнцн ня гядяр аьыр олдуьунун 

фяргиня вардым. Бизим йарамыз сойуйан йара 

дейил, гювр едян, эюйняйян йарадыр. 

Бу йаранын оъаьы, алынмаз галамыз Аьдабан 

фаъияси эюзляримиз гаршысында баш вериб. 

Аьдабана щцъум заманы 130 евдян ибарят 

олан кянд йандырылды, йер цзцндян силинди. 

Кяндин 779 няфярдян ибарят динъ сакининя бяшяриййят 

тарихиндя эюрцнмямиш гейри-инсани 

ишэянъяляр верилди. Onlarla insan амансызлыгла 

гятля йетирилди, 8 няфяр 90-100 йашларында олан 

гоъа, 2 азйашлы ушаг, 7 гадын дири-дири йандырылды, 

2 няфяр иткин дцшдц, 12 няфяря аьыр 

бядян хясаряти йетирилди. Дцнйанын эюзцнцн 

кор, гулаьынын кар олмасы фонунда баш верян 

бу ганлы олайлар, гятлиамлар бир щягигяти гулагларымыза 

пычылдайыр: “Тцркцн тцркдян 

башга кимсяси йохдур”. “Аьдабан бина оландан 

беля дящшят эюрмямишди. Тцстцсц башындан 

чыхырды. Йаьы щцъума кечмишди. Бундан 

хябярсиз кянд ъамааты щеч йана чыха билмирди. 

Дцшмяня ясир дцшмямяк цчцн мешяляря, 

дяря-тяпяляря сяпялянмишди. Кюрпялярин сызылтысындан, 

аналарын вай-шивяниндян йер-эюй ган 

аьла йырды. Бир эеъянин ичиндя 35 няфяр гятля 

йетирилмиш, онларъа аьдабанлы эиров эютцрц л - 

мцшдц. Аьдабан тяклянмишди. Чцнки онда 

бечя балы иля сары гаймаг йох, кянддя зящяр 

йейилирди. Кюрпялярин аьзы йу му лурду ки, 

фярйа ды ешидилмясин”. Мящяммяд Няриманоьлунун 

“Йурд эюйняртиси” китабындан ситат 

эятирдийимиз бу сятирлярдяки мянзяряни ейниля 

Хоъалы дящшятляриндя дя эюрмцшдцк. Ана юз 

ялляри иля кюрпясини боьмушду ки, сяси чыхмасын, 

пярян-пярян дцшмцш эцнащсыз кюрпяляр 

63


дцшмян ялиня кечмясин. Бяс бу заваллы кюрпянин 

эцнащы ня иди, Илащи? Танры санки бу сяси 

ешитмиш, ананы бала гатили олмагдан хилас етмишди. 

Йер цзцндя беля дящшят сачан зцлмляр, 

ситямляр щансы миллятин башына эятирилмишдир? 

Бурада дцшмянин ялиня кечмямяк цчцн 

юзцнц Гамышлы гайасындан ахар чайа атмыш 

Милли кянд сакини, йахын гощумум, намус, 

гейрят галасына чеврилмиш Зярнишан Казым гызы 

Ъамалова йадыма дцшцр. Кялбяъярин беля 

гейрят мцъяссямясиня чеврилмиш гызлары шяряфли 

юлцмлярийля сцбут етдиляр ки, бу йурд 

мцгяддясдир, тохунулмаздыр. 

– Ъавид мцяллим, Аьдабанын ишьалы щям дя 

мянявиййатымызын ишьалы олду. Дядя Шямширин, 

Аьдабанлы шаир Гурбанын гызылдан гиймятли ня 

гядяр ялйазмасы йандырылды... 

– Бяли, елядир. Аьдабан мцсибяти бир дя она 

эюря аьрылыдыр ки, бу дящшятлярдян дцн йанын хябяри 

йох иди. Бурада тякъя вятян оьуллары гятля 

йетирилмямишди, зянэин мянявий йатымыз да иш ьала 

мяруз галмышды. Дядя Шямширин ев-музейинин 

дяйярли експонаты олан 40 миндян артыг гызылдан 

гиймятли ялйазмалары (шеир нцмуняляри), дядя-бабадан 

галмыш гядим архив материаллары йаныб кцл олду. 

Атасы Аьдабанлы шаир Гурбанын тяхминян 10 

китаблыг ял йазмасы – гясидяляри, гя зялляри, эярайлылары, 

байатылары, тяънисляри, мцхяммясляри, мяснявиляри 

йоха чыхды, хаин ермяниляр тяряфиндян 

йандырылараг кцлц эюйя соврулду. Бялкя, Азярбайъан 

эюйц цзцндя долашан гяриб булудлар шаир 

Гурбанын, Дядя Шямширин нисэили, рущуду. Аьдабанын 

тамамиля йандырылмасы бяшяриййятя, сивили - 

за сийайа утанъ йери, цз гаралыьы иди. Бу, щям дя 

бцтцн оланлардан сонра ермянилярин архасында бу 

эцн дя дуран, онларын башына сыьал чякян, цздя 

ядаляти горумаг эюрцнтцсц йарадан бязи дювлятлярин 

икицзлц сийасятидир. 

Аьдабан дюйцшя-дюйцшя юлдц. Дцшмяня 

тяслим олмадан, эери чякилмядян, юз евини, оъаьыны 

тярк етмядян... Киши кими, яр кими кюксцн - 

дян вурулду. Дири-дири одлара галанды. Йанан бир 

кяндин тцстцсц, аъы фярйады яршя дирянди. 

Кялбяъяр, онун бир парчасы олан Аьдабан 

ачыг сяма алтында ъанлы музей иди. Гядим абидяляр, 

тарихин даш йаддашы йазылы гайалар, гябирцстц 

абидяляр, няняляримизин йцзиллярдян бяри тохудуьу 

ялван чешнили сещрли халчалар... Мян щяля 

гядим маьаралары, Шамил Дялидаьын мин бир 

язиййятля илляр узуну топладыьы експонатлардан 

ибарят, йер цзцнцн надир музейляриндян олан 

Кялбяъяр музейини демирям. Тябиятин гойнунда 

олан, Танрынын мюъцзяси сайылан тарихин бу йадиэарлары 

бабаларымыздан бизя галан яманят иди. 

Биз о яманяти горуйа билмядик. Хяйанятлярин, 

вязифя, стол давасынын гурбаны олан йурд йерляримизин 

аьрысыны, аъысыны щяля чох чякяъяйик. Кялбяъяр, 

онун кясилмиш голу олан Аьдабан еля 

сяма алтында музей, чякилиш мейданчасы кими дя 

дцнйаны щейрятя эятирирди. 

Халг шаири Сабир Рцстямханлынын “Юмцр 

кита бы”нда Кялбяъярин мюъцзяляри щаггында 

охудуьум бир парча йадыма дцшцр: “Дцнйанын, 

бялкя дя мюъцзяли, гейри-ади йерляриндян 

бириндя – кялбяъярлилярин Гайабашбашадяйян 

йер адландырдыглары гярибя дярядя дайанмышыг. 

Гайалар адамын башы цстцндян нечя йцз 

метр йухарыда, доьрудан да, аз гала баш-баша 

дяйир. Гайалары йарыб кечян чайын гыраьыйла 

цзцйухары нечя-нечя кяндя эедян йеэаня йол 

гыврылыр. Ня гядяр ирялиляйирсянся, бахырсанса 

бах, щяр йердя башынын цстцндян нящянэ гайалар 

асылыб. Йухарыда ян уъа гайанын щеч бир 

вяъщля инсан айаьы дяймяси тясяввцря эялмяйян 

дюшцндя ися маьара кор эюз кими гаралыр. 

Онун габаьында ялля щюрцлмцш дивар зорла 

сечилир. О эюз мин илдир ки, беляъя бахыр. Тяктянща 

бир гартал цз-цзя дайанмыш нящянэ 

гайа сцтунларынын арасында аста-аста сцзцр. 

Мяня еля эялир ки, о, ня вахтса бу маьарайа 

сыьынмыш бир иэидин рущудур. Инди дя юз оъаьынын 

кешийини чякир”. 

Бу гейри-ади, бянзярсиз сящня Щолливуд 

филмляриндя эюрдцйцмцз сящняляри хатырладыр. 

Танрынын йаратдыьы тябии декорасийаларла инсаны 

щейрятя эятирян бу мюъцзя гядим инсан 

мяскянляри бизим Кялбяъярдядир. 

Ъавид мцяллим “Кялбяъяр дярдини сюзля 

ифадя етмяк мцмкцндцмц” суалыма еля суалла 

ъаваб верди: 

– Кялбяъяр гиймятя эялярми? Ону итирмякля 

Азярбайъан, еля бил, щавасыны итирди. Щавасызлыг 

билирсиниз ня демякди? 

Кялбяъяри тярязийя гоймаг истяйянляр сящв 

еляйирляр. О, гиймятсиз, яйары щяля тяйин олунмамыш 

надир инъидир. Бизя ади, гуру статистик мялумат 

64


кими эюрцнян рягямлярдя беля фаъиямизин, иткимизин 

ня гядяр бюйцк олдуьу эюз габаьындадыр. 

128 кянди, 1 шящяри вя 2 шящяр типли гясябяси 

олан Кялбяъярин халг тясяррцфатына 35 милйард 

АБШ доллары щяъминдя зийан вурулмушдур. Ишьал 

нятиъясиндя Кялбяъярдян 58340 няфяр адам дидярэин 

дцшмцш, 258 динъ сакин юлдцрцлмцш, 321 

няфяр ясир эютцрцлмцш вя йа иткин дцшмцшдцр. 

Цмумиликдя 131 йашайыш мянтягяси, дцнйа шющрятли 

“Истису” санаторийасы, 500-дян артыг сянайе, 

тикинти, мяишят об йекти, 201 мядяниййят оъаьы, 

105 цмумтящсил мяктяби, 116 сящиййя оъаьы, 1 

музей дармадаьын едилмишдир. 18 сянайе мцяссисяси, 

627 кянд тясяррцфаты обйекти, 13 тарихи вя 

дини мябяд, 625 км автомобил йолу, 21 кюрпц, 

192 км су каналы, 560 км електрик хятти, 39 мин 

щектар мешя сащяси, 48008 щектар торпаг, 15 мин 

ядяд няглиййат васитяляри, 100 мин баш ирибуйнузлу 

мал-гара (шяхси), 11 мин 325 баш иътимаи тясяррцфат, 

500 мин баш гойун, кечи (давар), 29 мин 

баш (шяхси), 50 мин ядяд (шяхси) ары аиляси, 10 

мин ядяд иътимаи тясяррцфат, 911 щектар мейвя 

баьлары (шяхси), 10 мин ядяд иътимаи тясяррцфат, 

627 ядяд механика, 3 санаторийа даьыдылмышдыр. 

Кялбяъяр уьрунда дюйцшлярдя нечя-нечя 

иэид, яр оьулларымыз гящряманъасына шящид олду. 

Азярбайъанын милли гящряманлары Шащлар 

Шцкцров, Сярдар Сяфяров, Йунис Няъяфов бунлара 

мисал ола биляр. 

– Ъавид мцяллим, иткиляримиз бюйцкдцр. 

Амма бу иткилярин, фаъиялярин гойнундан сыйрылыб 

вятянимизин, йурдумузун азадлыьыны 

дцшцнмялийик, еля дейилми? 

– Тамамиля доьрудур. Мин иллярди бизим 

дядя-бабаларымыз бу даьларын гойнунда йашайыблар, 

бир гарыш торпаг ларыны дцшмяня вермяйибляр. 

Торпагларымыз хя йа нятин, лагейдлийин гурбаны 

олду. Бу эцн щяр бир кялбяъярли йурдунун, елининобасынын 

щясрятиндядир. 

Йанмыш Аьдабан, ясирликдя галмыш Дядя 

Шямшир рущу, о бойнубцкцк даьларымыз, дяряляримиз, 

дили баьлы булагларымыз йолумузу эюзляйир. 

Щяр бир кялбяъярлинин, аьдабанлынын гялбиндя 

сюнмяз бир оъаг йери вар. Йанмыш, одлара галанмыш 

йурд йерляримизин йаныг йери. Йаралар сойуйур, 

гайсаг баьлайыр. Анъаг аьрысы, эюйняртиси чякилмир. 

Биз бу аьрыны, бу эюйняртини евимизя, оъаьымыза 

дюнян заман овудаъаьыг. 

– Кялбяъяр, онун башына гара баьламыш гапысы 

Аьдабана Новруз эялди. Йетим галмыш йурд 

йерляримиздя бир вахтлар илин ахыр чяршянбяси, Новруз 

байрамы заманы даьлар йериндян ойнарды. 

Шамлар йанар, дамарда ган чаьлайар, Дядя Шямширин 

сазы, авазы йери-эюйц ясир едярди. 

Инди ися о йерляр щясрятля йолумузу эюзляйир. 

Еля бил доьмаларымызын рущуду, Кялбяъярин, Аьдабанын 

рущуду бизи чаьыран. 

Бяс бу эцн кюнлц Кялбяъярдян йана сызылдайан 

вятян ювладлары ян чох щарада мяскунлашыблар? 

– Кялбяъяр районундан олан мяъбури кючкцнляр 

Бакы, Сумгайыт, Эянъя, еляъя дя 

Азярбайъанын 44 район вя шящяриндя мяс кун - 

лашмышлар. Онлардан 116 аиля чадырда, 8988 аиля 

иътимаи биналарда, мяктяблярдя, 351 аиля йол кянарында 

вя щуманитар тяшкилатлар тяряфиндян 

тикилмиш мцвяггяти йашайыш йерляриндя йерляшдирилмишдир. 

Кялбяъяр районунда ермяни тяъавцзц 

нятиъясиндя 24279 ушаг зяряр чякмиш, онлардан 

734 няфяр йетим галмышдыр. Кимляряся бунлар 

адиъя гуру статистик рягямляр кими эюрцня биляр. 

Анъаг щяр бир гуру рягямин архасында инсан талейи 

вар, фаъияляр, эюз йашлары вар. 

Беля бир сюз вар: щагг назиляр, цзцлмяз. 

Вахтын, заманын ишыьа, айдынлыьа доьру ишлямяси 

бизя щагг верир ки, сабащларымыза цмидля бахаг. 

Азярбайъанымызын эцнц-эцндян артан гцдряти, 

оьулларымызын йурд щясряти иля гов рулмасы, ордумузун 

гялябяйя олан инамы, мющтярям Президентимиз, 

Али Баш Команданымыз Илщам Ялийевин 

торпагларын азад едилмяси истигамятиндя эюрдцйц 

ишляр бизя яминликля демяйя ясас верир ки, биз 

Кялбяъяря, Аьдабана дюняъяйик! Рущ бядяня 

дюндцйц кими дюняъяйик. Мцтляг дюняъяйик. 

Чцнки бу вятян бизим вятянимиздир. Ана сцдц, 

даь чичяйи кими щалал олан вятянимиздир! 

65

66 


АШЫГ ШЯМШИР САЗЫНЫН ПЯРЯСТИШКАРЫ 

Ибращим ЪЯФЯРОВ, 

kянд тясяррцфаты елмляри доктору, 

профессор 

Ибращим Щясян оьлу Ъяфяров улу Нах - 

чыванын зянэин, барлы-бярякятли тор паьы 

олан Шярур районунда 1956-ъы илдя доьулуб. 

Али тящсилини 1985-ъи илдя гядим 

Эянъядя йерляшян Азярбайъан Кянд Тясяр - 

рцфаты Институтунда (АКТИ) баша вуруб. Битки 

мцщафизяси факцлтясини фярглянмя диплому 

иля битириб. Тящсил илляриндя биликляря сяйля йийяляндийиня, 

бцтцн фянлярдян яла гиймятляр 

алдыьына эюря Ленин тягацдцня лайиг 

эюрцлцб, тящсил оъаьынын иътимаи щяйатында 

фяаллыг эюстяриб, факцлтя комсомол тяшкилатынын 

катиби олуб. 1985-ъи илдя али мяктябин 

мязуну институт Елми Шурасынын гярары иля 

Москва К.А.Тимирйазев адына Кянд Тясяррцфаты 

Академийасында мягсядли аспирантурайа 

эюндярилиб. Щямин академийанын 

Фитопатолоэийа кафедрасында 3 ил яйани аспирант 

олуб. Аспирантураны баша вурандан 

(1988) ъями бир ил сонра, 1989-ъу илдя, 

юмрцнцн 33-ъц бащарында намизядлик диссертасийасыны 

мцдафия едиб вя хош овгатла, 

бюйцк арзуларла алим кими тящсил алдыьы али 

мяктябя мцяллим тяйин олунуб. Бцтцн билик 

вя баъарыьыны дярс дедийи эяляъяйин кянд тясяррцфаты 

ишчиляринин йетишмясиня сярф едян Ибращим 

мцяллим гыса мцддятдя щямкарлары вя 

институт рящбярлийинин диггятини ъялб едиб вя 

1993-2002-ъи иллярдя мейвячилик-тярявязчилик 

вя цзцмчцлцк факцлтясинин деканы вязифясиндя 

чалышыб. 

Юзцнц иътимаи-сийаси щяйатдан кянарда 

щисс етмяйян, 1996-ъы илдян щаким сийаси партийа 

олан Йени Азярбайъан Партийасынын цзвц 

кими эениш вя щяртяряфли фяалиййят эюстярян 

И.Щ.Ъяфяров 2000-ъи илдян 2013-ъц илин ийул 

айынадяк даиря сечки комиссийасынын сядри 

вязифясини ляйагятля йериня йетириб. 

Намизядлик диссертасийасы иля кифайятлянмяйян 

Ибращим мцяллим узун илляр цзяриндя 

ишлядийи докторлуг диссертасийасыны 2005-ъи 

илдя уьурла мцдафия едяряк кянд тясяррцфаты 

елмляри доктору алимлик дяряъяси алыб. Индийя 

кими 100-дян артыг елми ясяр, 3 дярслик, 1 

дярс вясаити, методики эюстяриш вя мягалялярин 

мцяллифидир. “Кянд тясяр рцфаты фито - 

патолоэийасы”, “Фитопатолоэийа”, “Цмуми 

фитопатолоэийа”, “Фитопатолоэийа” (фяннин юйрянилмясиня 

даир методик вясаит), “Тарла биткиляринин 

хястяликляри” вя с. китаб вя методики 

вясаитляр дедикляримизя мисалдыр. 

Щяссас, гайьыкеш, щамынын хейирхащы олан 

бу эюзял, няъиб инсан тялябяляринин севимлисидир. 

Ян чятин анларда Ибращим мцяллим хейирхащ 

мяслящяти, кюмяйи иля тялябяляринин 

йанында олур. 

Узун илляр Азярбайъан Дювлят Аграр 

Университетиндя тядрис ишляри цзря проректор 

ишляйян Ибращим Щясян оьлу Ъяфяров щазырда 

бу танынмыш али тящсил оъаьынын ректору кими 

мясул вя шяряфли бир вязифя дашыйыр. 

Тякъя ишлядийи сащя иля дейил, халгымызын 

тарихи, зянэин мядяниййяти, ядябиййаты, инъя - 

сяняти, фолклору иля дяриндян марагланан Ибращим 

мцяллим ъанлы енсиклопедийадыр. 

Бу йахынларда аграр сащя цзря танынмыш 

алим, кянд тясяррцфаты елмляри доктору, профессор, 

Азярбайъан Дювлят Аграр Университетинин 

ректору Ибращим мцяллимля эюрцшцб 

таныш оланда бцтцн бунларын ъанлы шащиди

олдум. Ибращим Ъяфяровун аграр сащя цзря 

эюркямли алим, профессор, цстялик дя АДАУнун 

ректору олдуьундан хябярдар идим. 

Амма фолклорумуза, ашыг ядябиййатына бу 

гядяр баьлы олдуьуну билмирдим. 

О, бу йахынларда чап олунмуш “Кялбяъярин 

саз галасы”, “Ары чичяйя эялиб”, “Сян 

даьлардан айрылмадын” китабларымы охуйуб 

мянимля эюрцшмяк, китаблар щаггында фикирлярини 

бюлцшмяк истямишди. Ашыг Шямшир йарадыъылыьына 

олан бу илащи севэини эюряндя, 

сюзцн дцзц, щейран галдым. Ибращим мцяллимин 

бу севэиси, яслиндя, бюйцк Азярбайъан 

севэисидир. Вя щям дя гцрур щисси кечирдим 

ки, вятянin бу ъцр ясл вятяндаш ювладлары вар. 

Сющбятя юзц кюрпц салды: 

– Саз-сюз оъаьы гядим Кялбяъярин фяхри, 

ашыг сянятинин нящянэи Дядя Шямшир йарадыъылыьынын 

йорулмаз арашдырыъысы, тядгигатчысы олараг 

сизинля эюрцшмяк арзусундайдым. Чох саь олун 

ки, бу эюрцшцмцз баш тутду. 

Дейя билярсиниз ки, тамам башга бир пешянин 

мцтяхяссиси щара, Ашыг Шямшир йарадыъылыьы 

щара? Дцшцнцрям ки, юзцнц зийалы сайан, интеллект 

сащиби билян щяр бир пешянин мцтяхяссиси, 

туталым, еля мяним кими аграр сащя иля мяшьул 

олан шяхс дя юзцнцн мяняви алямини зянэинляшдирян, 

ич дцнйасына ишыг сачан поезийайа, шеириййятя, 

ашыг-озан йарадыъылыьына тапынмалы, 

ондан мяняви зювг, щям дя мяняви эцъ алмалыдыр. 

Чцнки ашыг йарадыъылыьы ядябий йатымызын 

айрылмаз голу щесаб олунур. Дядя Горгуддан 

бизя йадиэар галан сазын мюъцзяси нечя илляр, 

нечя гяринялярдир ки, инсанлары щейрятя эятирир, 

онлара ян аьыр мягамларда мяняви дайаг олур. 

Мискин Абдалдан Аьдабанлы шаир Гурбана, 

ондан да Дядя Шямширя йадиэар галан о сазы, о 

сюзц устад сяняткар чох уъалыьа галдырды. Мян 

ашыг йарадыъылыьына, саз-сюз сянятиня ушаглыг илляримдян 

вур ьунам. Устад сяняткар Дядя 

Шямшири ися щямишя мцасиримиз билмишям. 

Онун хейли шеирини язбяр билирям. Чцнки о, сазы 

даьлар дийары Кялбяъярин символуна чевирмишди. 

Бир дя, Дядя Шямширин 50 йашында яфсаняйя 

чеврилмиш халг шаири Сямяд Вурьунла 1955-ъи 

илин августунда Кялбяъярдя тарихи эюрцшцнц, 

дащи шаирин “Ашыг Шямшир, Дялидаьдан кечяндя” 

рядифли шеирини щансы зийалы унуда биляр?! 


– Ибращим мцяллим, мян чох севинирям ки, 

ядябий йатымыза, хцсусян ашыг сянятиня, о 

ъцмлядян Дядя Шямшир ирсиня бу гядяр дяриндян 

бялядсиниз. 

– Мян дя сизин уьурларыныза севинирям, 

сизин эянъ филолог, тядгигатчы кими узун илляр ярзиндя 

арашдырмаларынызын бящряси олан “Ашыг 

Шямшир йарадыъылыьында инсан амили”, “Ашыг 

Шямшир шеириндя дил вя ел эюзяллийи”, “Ашыг 

Шямшир йарадыъылыьында дини-бяшяри мотивляр” 

кими мягаляляр, еляъя дя “Кялбяъярин саз галасы”, 

“Ары чичяйя эялиб”, “Сян даьлардан айрылмадын” 

кими санбаллы тядгигат ясярляриниз 

бюйцк зящмятин, йарадыъы ахтарышларын, юнъя 

Дядя Шямширя олан ювладлыг мящяббятинизин 

тязащцрцдцр. Доьрудан да Ашыг Шямшир аьыз 

ядябиййатынын, шифащи вя йазылы ядябиййатымызын 

надир билиъиси кими юз йарадыъылыг мяктябини йаратмышды. 

Рущу шад олсун ки, 40-дан чох саз-сюз 

сяняткарынын йетишиб камилляшмясиндя устад сяняткарын 

бюйцк ямяйи олмушдур. 

– Дядя Шямшир узун вя шяряфли юмцр йашады, 

1980-ъи ил февралын 10-да 87 йашында бу 

эялимли-эедимли, сон уъу юлцмлц дцнйайа ялвида 

дейиб щагг дцнйасына говушду... 

– Бяли, ханым, Дядя Шямшир тякъя халгын 

цряйиня, ич дцнйасына мяняви гида верян ел 

ашыьы кими йох, щям дя фитри истедада малик 

мцтяфяккир, мцдрик сюз адамы кими цряклярдя 

йашайыр. Онун зянэин йарадыъылыьы дярин 

цммана бянзяйир. Гяввас о цмманын дяринлийиня 

баш вуруб орадан мирвари чыхардыьы кими, 

сизин кими тядгигатчылар, арашдырыъылар да бу 

гцдрятли сяняткарын тцкянмяз йарадыъылыьынын 

халга мялум олмайан бир чох мягамларыны цзя 

чыхармалыдырлар. Бах сизин ишыг цзц эюрян йазыларынызын, 

китабларынызын щамысы бу миссийаны щяйата 

кечирир. 

Профессор Ибращим Щясян оьлу Ъяфяровун 

йарадыъылыьым щаггында хош сюзляри мя - 

ним цчцн бюйцк етимаддыр. Яслиндя бу 

сюз ляр бизи щяйата, йарадыъылыьа даща мющкям 

теллярля баьлайыр. Азярбайъанын щарасында 

бир шямширсевяр, саз-сюз ашиги варса, 

мян онун ахтарышындайам. Вя бу узун 

йолда бизи ня гядяр хош анлар эюзляйир. 

Ибращим мцяллимя ися вятяня, халга, ядябиййатымыза, 

Дядя Шямширя олан бу бюйцк сев - 

эисиня эюря дярин тяшяккцрцмц билдирирям. 

67


ШАЩЛАРЫН ЦРЯЙИНДЯ БЮЙЦК 

ВЯТЯН СЕВ ЭИСИ ВАРДЫ 

İШащлар ШЦКЦРОВ, 

Азярбайъанын Милли Гящряманы 

Еля инсанлар вар ки, онлар щаггында дц - 

шцняндя, няъиб ямялляри йада дцшяндя 

“Дцнйада явязедилмяз инсан йохдур” 

фикри иля разылашмамаг гянаятиня эялирсян. Бу барядя 

дцшцняндя илк йадыма дцшян Явяз киши олду. Юзцнцн 

ишэцзарлыьы, гочаглыьы, мярдлийи, алиъянаблыьы иля щамыдан 

фярглянян, гейри-ади зяка сащиби Явяз Шцкцров 

йери щямишя эюрцнян вя башда оланлардан биридир. 

Явяз Шцкцрову Кялбяъярдя щамы гылынъ ки ми 

сярт, даь чи чякляри кими кювряк бир инсан кими таныйыб. 

Хейирхащлыьы, няъиблийи, аьсаггаллыьы иля елдяобада 

ад чыхарыб. Кялбяъярин ян чятин эцнляриндя 

инсанлара дайаг олан бу гейрятли киши щям дя вятянпярвяр, 

халгына, миллятиня лайиг ювладлар бюйцдцб. 

Йашынын ащыл чаьында Гарабаь савашында даим юн 

ъябщядя олуб, йурдун йаьмаланмасынын гаршысыны 

бцтцн мцмкцн васитялярля алмаьа чалышыб. Бу ъцр 

атанын Шащлар кими оьлу да торпаг уьрунда гурбан 

эетди. Азярбайъанын Милли Гящряманы Шащлар 

Шцкцров кими даь вцгарлы бир оьул итириб Явяз 

Шцкцров. Шащлар Шцкцров щагда чох сайда китаб чап 

олунуб, онун гящряманлыгларындан чох йазылыб. Таныйанлар 

онун мярд, ъясур, хейирхащ, алиъянаб бир 

инсан олдуьуну билдирирляр. Журналымызда Шащлар щаггында 

гысаъа мялумат вермяйи зярури щесаб едирям. 

Шащлар 1972-ъи илдя Халг Тясяр рцфаты Институтуну 

битирдикдян сонра ордуда хидмят едиб. Уъар Район 

Полис Шюбясиндя баш ямялиййат мцвяккили, сонра ися 

Зярдаб Район Полис Шюбясиндя ямялий йат цзря ряис 

мцавини вязифяляриндя ишляйиб. Полис майо ру иди. 

1986-ъы илдя ССРИ Дахили Ишляр Назирлийи Полис Академийасыны 

битирмишди. 

1988-ъи илдя ермянилярин Азярбайъан торпагларыны 

ишьал ъящдляринин илк эцнляриндян дюйцш бюлэяляриндя 

– Аьдамда, Шушада, Кялбяъярдя олуб. 1990-ъы 

ил ийулун 11-дя Тяртяр – Кялбяъяр йолунун Отаггайа 

яразисиндя ермяни гулдурларынын автомобил 

карванына гяфил басгыны заманы гящряманлыгла дюйцшяряк 

шящид олуб. 

Шащларын цряйиндя бюйцк вятян сев эиси варды. 

Кялбяъяр эюзяллийинин вурьуну иди. Бир чичяйин солмасына, 

бир гарышганын йувасынын даьылмасына дюзмязди. 

Амма ермяниляр онун йувасыны даьытдылар, Кялбяъяр 

кими ъяннятини йаьмаладылар, пусгу гуруб намярдъясиня 

ону кцряйиндян вурдулар. Цзц Кялбяъяря сары 

торпаьа дцшян Шащларын сюнмякдя олан эюзляриндя 

ябяди галан сон шякился Кялбяъяря эедян йол олду. 

Sәnan Şahlar oğlu ŞÜKÜROV 

68


MƏN BU MÜQƏDDƏS YOLDA DÖYÜŞÜB 

ŞƏHİD OLMAQ İSTƏYİRƏM 

Онун орта мяктяб илляри Гарабаьын 

ишьалы дюв рцня тясадцф едиб. 

Инсанларын эюзляриндя кядяр, эюз 

йашлары, интигам щисси эюрцб. О vaxt щяля 

kiчik олса да, гялби дцшмяня нифрят щисси иля 

аловланыб. Бир вахтлар гойнунда динъялдийи, 

эюзяллийи иля ону мяфтун еляйян Кялбяъярин 

дцшмян ялиня кечмяси гялбиндя кюз кими 

галыб, заман-заман ону эюйнядиб, аьладыб, 

сызым-сызым сызладыб. Кялбяъяр онун ана йурдудуr. 

Орада анасы Чичяйин лайлалары, наьыллары 

галыб. “Биз Кялбяъяри итирмякля еля бил 

эюйлярин алтында ъанлы музейляримизи итирмишик”, 

– дейир. 

Ялирза Исбяндийаров Кялбяъяр райо - 

нунда дцнйайа эюз ачыб, бу эюзялликляр дийарынын 

нечя-нечя бяхтявяр ушаг ларындан 

бири кими 1 сайлы Кялбяъяр орта мяктябиня 

эедиб. Бу йарашыглы, бой-бухунлу, гялби арзуларла 

долу оьланын щеч аьлына да эялмязди 

ки, доьулдуьу “гцдрятдян сянэярли, галалы 

даьлар”ын гойнунда мяьрур-мяьрур дайанан, 

дцшмянляря эюз даьы олан Кялбяъяр 

щачанса ишьал едиляъяк. Ермянилярин хяйаняткар 

щцъумлары башлайандан кюнцллц олараг 

ялиня силащ эютцрцб Кялбяъяр уьрунда 

дюйцшян ъясур оьуллара гошулан бу он бир 

йашлы uшaq чохларынын диггятини ъялб едиб. 

Кялбяъярин ишьалындан сонра Ханлар районунун 

Гушгара кяндиндя йеддииллик орта 

мяктяби битирян Ялирза тящсилини Ъямшид 

Нах чы вански адына щярби лисейдя давам етдириб, 

бурада охудуьу цч ил ярзиндя щяртяряфли 

билийиня, щярби щазырлыьына, иътимаи фяаллыьына 

эюря кичик сержант рцтбясиня лайиг эюрцлцб. 

Табелийиндя олан 12 мцдавимя нцмуня олан 

Ялирза онларын щяр бириня командир кими йахындан 

кюмяк лик едиб. 

Щ.Ялийев адына Али Щярби Мяктябин 1-ъи 

табур, 2-ъи бюлцк команданлыьынын бу мяктябин 

мцдавими Ялирза Исбяндийарова вердийи 

тярифнамядя дейилир: “Щярби мяктябин 

мцдавими олараг юзцнцзя юйрянмяйи щядяф 

сечмяниз вя бу истигамятдя биликли, мядяниййятли 

вя щяртяряфли йетишмиш бир забит 

олмаг цчцн ялиниздян эяляни елядийиниз, верилян 

бцтцн вязифялярин йериня йетирилмясиндяки 

баъарыьыныз тягдирялайиг эюрцлмцшдцр. 

Ялирза ИСБЯНДИЙАРОВ, 

"Azәryolservis" ASC-nin 67 saylı 

YİM-nin şöbә rәisi 

Сизин нцмуняви юлчцдя чалышманызы вя баъарыьынызы 

тягдир едяр вя баъарыьынызын артмасыны 

арзу едирик”. 

Щейдяр Ялийев адына Али Щярби мяктябя 

сечилянляр арасында Ялирза Исбяндийаровун 

адынын олмасы онун бир zabit, нцмуняви 

мцдавим кими эяляъяк уьурларындан хябяр 

верирди. Улу юндярин адыны дашыйан бу щярби 

мяктябдя тящсил алмаг щяр бир вятян ювлады 

кими, Ялирзада да шяряф, гцрур щисси доьурурду. 

Мцдавимляря иллярля гялбиндя севя-севя 

охшадыьы, щяр чичяйиня, эцлцня бахышларыйла 

сыьал чякдийи, даьларына, гайаларына сюйкяндийи 

Кялбяъярин эюзяллийиндян, онун гойнунда 

йазыб-йаратмыш Дядя Шямширин 

йарадыъылыьындан сющбят ачыб: 

“Чох чятинди ялим ялдян цзцля, 

Инсафдымы эюзцм йашы сцзцля, 

Эязярсиниз, тапылмарам йцз иля, 

Эюрян эюзцнцздян узаьам бир эцн. 

69


A DÜNYA, NƏ QOVĞA, NƏ QALMAQALDI, 

NƏDƏ GÜNAHKARDI KƏLBƏCƏRLİLƏR? 

Шямшир, ня ширинди юмрцн язяли, 

Бир ъансаьлыьыды дцнйа эюзяли, 

Йел ясяр, тюкцляр пайыз хязяли, 

Мян дя о саралмыш йарпаьам бир эцн. 

Инди йарпаьа, эюй цзцндяки булуда 

дюнмцш Дядя Шямшир щяр ил бащарла дцнйайа 

эялир. Мяня еля эялир ки, эюй цзцндя о гямлигямли 

ахыб эедян, эюз йашы тюкян булудлар 

Дядя Шямширди, Кялбяъяр дярдини аьлайыр”. 

Тящсил илляри уьурла баша чатандан сонра 

Ялирза Азярбайъан Техники Университетинин 

Няглиййат факцлтясиня дахил олду. О, бурада 

Йерцстц няглиййат васитяляри, няглиййатын истисмары, 

няглиййатда дашымаларын вя идаряетмянин 

тяшкили (автомобил няглиййаты) ихтисасы 

цзря али тящсилини мцвяффягиййятля баша вурду. 

“Устад ашыьын йарадыъылыьы щаггында, Кялбяъяр 

дярди, йаньысы щаггында тялябя йолдашларымын 

гялбиндя ишарты беля ойатмышамса, бу 

да мяня тясяллиди”, – дейир Ялирза. 

Инди йол идарясиндя механика шюбясинин 

ряиси вязифясиндя чалышан Ялирза Исбяндийаровун 

гялби Кялбяъяр щясрятийля дюйцнцр. Ушаг 

вахты итирдийи анамызын, доьмаларымызын, язизляримизин 

уйудуьу мцгяддяс йерляр тез-тез 

йухусуна эирир. 

“Бу эцн дя бир дюйцшчц кими вятяним 

уьрунда дюйцшмяйя, Кялбяъяр уьрунда 

юлцмя беля эетмяйя щазырам. Вятян ешги щяр 

севэидян уъады”. 

Бу, Ялирза мцяллимин сюзляриди. 

Бяли, щюрмятли гардашым, биз Кялбяъяря, 

бцтювлцкдя Гарабаьымыза, ишьал олунмуш 

торпагларымыза дюняъяйимиз эцнц щясрятля 

эюзляйирик. Щяля дя ушаглыг илляримизин хатиряляриня 

гайытмаг арзусу иля йашайырыг. Аллащ 

о эцнц эюрмяк гисмятини биздян алмасын! 

70

il gözәlliklәr diyarı 

Kәlbәcәrin Laçın kәndindә doğu - 

O,1924-cü 

lub. Hümmәt Mәhәmmәd oğlu 

Hәsәnovun doğulduğu Laçın kәndi, hәqiqәtәn, 

dağlar qoynunda göylәrә pәrvaz edәn laçına 

bәnzәyir. 1931-ci ildә Laçın kәnd ibtidai 

mәktәbinin 1-ci sinfinә gedәn Hümmәt Mәhәm - 

mәd oğlu 4-cü sinifdәn sonra tәhsilini Zülfüqarlı 

kәndindә davam etdirib, 1938-ci ildә orta 

mәktәbi bitirib Gәncә şәhәr Klara Setkin adına 

Pedaqoji İnstitutun qiyabi şöbәsinә daxil olub. 

1942-ci ildә institutu bitirәn gәnc mütәxәssis 

doğma kәndlәrindә müәllim kimi fәaliyyәtә 

başlayıb. Tәşkilatçılıq bacarığı nәzәrә alınaraq 

sonralar hәmin mәktәbin direktoru kimi 

fәaliyyәt göstәrib. 

1951-ci ilin mart ayında Azәrbaycan KP MKnın 

qәrarına әsasәn Kәlbәcәr rayonunun 4 kol - 

xozu - “Qızıl әsgәr” (Almalıq kәndi), “Bәsti 

Bağırova” (Ağqaya kәndi), “8 Mart” (Laçın 

kәndi) “Dimitriyev” (Mәrcimәk kәndi) lәğv 

edilәrәk bir tәsәrrüfatda – “Dimitriyev” kolxozu 

adı altında birlәşdirilir vә Hümmәt Hәsәnov düz 

5 il hәmin kolxoza rәhbәrlik edir. O illәrdә 

kәndlәrin elektriklәşdirilmәsi, yeni yolların 

salınması, mәktәb, mağaza, mәdәniyyәt evlә rinin 

tikintisi Hümmәt müәllimin adı ilә bağlıdır. 

Tutxun çayı üzәrindә körpü salınmasını da әlavә 

etmәk lazımdır. 1955-ci ildәn 1988-ci ilә kimi 

doğma kәndlәrindә müәllim vә direktor işlәyәn 

Hümmәt müәllim 1988-ci ildәn tәqaüddәdir. 

Onun tәsәrrüfata rәhbәrliyi, müәllim kimi 

şәrәfli әmәyi dövlәt tәrәfindәn layqincә qiymәt - 

lәndirilmiş, Hümmәt Hәsәnov “Arxa cәbhәdә 

qulluğa görә”, “Stalin” vә “Lenin” yubiley 

medal ları, fәxri fәrmanlar vә mükafatlarla tәltif 

edilmişdir. 

1993-cü ilin aprel ayından – Kәlbәcәrin 

ermәni lәr tәrәfindәn işğalından sonra Bakıya 

köçәn Hümmәt Mәhәmmәd oğlu Hәsәnov 

Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti İlham 

Əliyevin 1 oktyabr 2012-ci il tarixli sәrәncamı ilә 

Əmәkdar müәllim fәxri adına layiq görülmüş dür. 

Əmәyinә verilәn bu yüksәk qiymәtә görә ölkә 

başçısına dәrin tәşәk kürünü bildirәn Hüm mәt 

müәllim, hәmçinin iki dәfә Azәrbaycan müәl - 

limlәrinin qurultaylarına nümayәndә seçilmişdir. 


ALLAH BİZƏ KƏLBƏCƏRİMİZDƏ GÖRÜŞƏCƏYİMİZ 

GÜNÜ QİSMƏT ETSİN! 

90 YAŞ NƏDİR HƏLƏ 

Hümmәt HƏSƏNOV, 

Əmәkdar müәllim, el ağsaqqalı 

Eyni zamanda Hümmәt müәllimin sinәsini 

“Qabaqcıl maarif xadimi” döş nişanı bәzәyir. 

Onun dәrs dediyi şagirdlәr indi ölkәmiz dә vә 

onun hüdudlarından kәnarda müxtә lif mә sul 

vәzifәlәrdә çalışırlar. Bir vaxt Hümmәt 

müәllimin şagirdi olması ilә fәxr edәn neçә-neçә 

elmlәr doktoru, professor, general, әdәbiyyat vә 

elm xadimi 90 yaşa çatmış müdrik el ağsaq qalını, 

maarif xadimini unutmur, onunla fәxr edir. 

Müdrik el ağsaqqalı Hümmәt Hәsәnovla 

görüşüb söhbәtlәşmәyimizin özü, әslindә, bugün - 

kü gәnclik üçün bir örnәk, mәktәbdir. Hümmәt 

müәllim dağ vüqarı, nikbinliyi, sabaha inamı ilә 

hәr bir kәlbәcәrliyә nümunәdir. Onun sözsöhbәti, 

düşünü rәm ki, oxucularımız üçün dә 

maraqlıdır. 

– Hümmәt әmi, hәr kәs Sizi el ağsaqqalı, ağır 

günlәrin sınaqlarından çıxmış dәyanәtli, mәrd, 

sözübütöv bir kişi kimi tanıyır. El-obanın verdiyi 

qiymәt illәrin sınağından keçmiş qiymәtdir, o, var- 

71


dövlәtlә, malla-pulla ölçülmәz. Bu mәnada, az 

qala, bir әsrә yaxın şәrәfli ömür yaşamış insan 

kimi çox varlısınız, elә deyilmi? 

– Çox sağ ol, qızım, sualının yükü ağırdır. Lap 

aranı dağa, dağı arana aparıb-gәtirdin. Mәn gözümü 

dağların qoynunda açmışam. Dövlәtim mәhәbbәt, 

varım sәxavәt olub. Yәni doğulduğum evdә, eldәobada 

hamı bir-birinә hörmәt, mәhәbbәt bәslәyib. 

Son tikәsini bir-birilә bölüşüb. O boyda çәtinliklәrin 

içindә mәn insanları әyilәn, sınan, aciz qalan 

görmәmişәm. İnsanlar, elә bil, tәbiәtdәn yaxşılıq 

öyrәniblәr. Bir dә ki, bu qoca, müdrik dağlar insanlara 

çox şey öyrәdib. Doğmaya qucaq açmağı, 

düşmәnә qarşı sәngәr olmağı, gecә-gündüz 

çalışmağı, arı kimi pәtәyinә bal, qarışqa kimi 

yuvasına dәn daşımağı öyrәdib. Mәn atamdanbabamdan, 

elimdәn-obamdan, bu ulu dağlardan 

aldığım әn gözәl insani keyfiyyәtlәri insanlara 

qaytar mışam. 

Bilirsiniz, әn böyük, әn müdrik müәllim bu ana 

tәbiәtdir. Onun sınağından çıxıb imtaha nın dan 

kәsilmәyәn adam hәyatda hәr şeyә qadirdir. 

– Hümmәt әmi, deyirlәr Laçın kәndinә yolu da 

Sizin tәşәbbünüzlә çәkiblәr, Söhrab Tahir gözәl 

deyir: 

Qızıl taxıl dәnәsidi yaxşılıq, 

Ver özgәyә, dönәsidi yaxşılıq. 

– Bilirsәn, qızım, Laçın kәndindә gördüyüm 

işlәri el-obamın, insanların rahatlığı üçün elәmi şәm. 

Yoldu, körpüdü, binadı, ağacdı – bunlar nişa nә di, 

yadigardı. Yoldan, körpüdәn insanlar keçib gedir, bu 

xeyirxahlığı edәnә rәhmәt oxuyurlar. Binalarda 

yaşayanlar rahatlığa görә hәmişә o binanı tikdirәni 

xoş anlarla yad edirlәr. Ağacın kölgәsindә 

dincәlәnlәr o ağacı әkәnin ruhuna dua oxuyurlar. 

Görürsünüzmü xeyirxahlıq, yaxşılıq nә gözәl şey - 

dir! İnsan özü belә hiss etmәdәn yolla, binayla, 

ağacla heykәllәşir, xatirәlәrdә yaşayır. 

– Hümmәt әmi, Sizi hәm tәbiәt aşiqi, hәm dә 

mahir ovçu kimi tanıyırlar. Sizә elә gәlmirmi ki, 

bunlar bir-biri ilә uyuşmur?! 

– Mәn tәbiәtin, gözәlliyin aşiqi, “ovçu”su 

olmuşam. Kәlbәcәrin gözәlliyi qarşısında әsir olmamaq 

mümkünmü? Ova isә çox vaxt tәbiәti elә seyr 

elәmәk, dinlcәlmәk üçün çıxmışam. Amma bir dәfә 

kәnddә sevimli şagirdim olmuş Qubad İbrahim 

oğlunun sözünü yerә salmamışam. Qubad çox mәrd, 

ağır tәbiәtli, el-obasına bağlı bir oğlan idi. Köçüb 

rayonda yaşayırdılar. Nә sözüm olsaydı, yerә 

salmazdı. Bir gün kәndә gәlib dedi ki, Hümmәt 

müәllim, qadan alım, ağsaqqalım, müәllimimsiniz, 

utanıram da demәyә. Siz mahir ovçusunuz, mәnә 

ovlanmış bir cüyür lazımdı. Soruşdum ki, cüyürü 

neynirsәn? Dedi ki, avtokalonun müdirinә 

verәcәyәm. Söz verib ki, cüyür vurub gәtirsәn, sәni 

avtobus sürücüsü kimi işә götürәcәyәm. 

Qubadı, әmioğlum Qәzәnfәri, Comәrd 

kәndindәn Xanları da götürüb ova getdik. Çovdar - 

şahkәrәm kәndindә qәşәng bir cüyür vurdum, 

dәrisini soyub verdim Qubada, o da sevincәk aparıb 

verdi avtokalonun müdirinә, ondan sonra avtobusu 

götürüb verdi Qubada işlәtmәyә. 

– Rәhmәtlik Mәnzәr nәnәylә uzun bir ömür 

yaşamısınız, çox lәyaqәtli, tәrbiyәli, nümunәvi 

övladlar böyütmüsünüz. Gәnclik illәrinizi necә 

xatırlayırsınız? 

– Mәnzәr qonşu Bağlıpәyә kәndindәn idi. 

Özümün bәyәnib, sevib-seçdiyim qız idi. Evlәndik, 

gözәl ömür sürdük. 2002-ci ildә haqq dünyasına 

qovuşdu. Son dәrәcә mehriban, fәdakar, qeyrәtli, 

övladları, ailәsi üçün hәyatını verәn bir qadın idi. 

Mәn hәmişә işdә-gücdә olmuşam. Uşaqların 

tәrbiyәsi ilә o mәşğul olub. Mәn bu gün övlad - 

larıma, nәvәlәrimә, nәticәlәrimә fәrәhlә baxanda 

gözlәrim dolur. Uşaqların hamısının üzәrindә 

Mәnzәrin әzab-әziyyәti çox olub. Bir sözlә, әsl 

anaydı. Böyük hәrflәrlә yazılacaq Azәrbaycan 

ANASI! 

– Övladlarınızdan, onların cәmiyyәtdә tut du - 

ğu mövqedәn bir ata kimi razısınızmı? 

– Ata övladları ilә ucadır. Mәnim üçün övlad 

vәtәndi. Eldar hüquq elmlәri doktoru, professordur, 

tәcrübәli diplomatdır. Azәrbaycan Respublikasının 

Serbiyadakı fövqәladә vә sәlahiyyәtli sәfiri, II 

dәrәcәli dövlәt әdliyyә müşaviridir. Şahin texnika 

elimlәri doktoru, professordur, Əlәkbәr hüquq üzrә 

fәlsәfә doktorudur, o biri övladlarım da hamısı 

tәhsilli, ağıllı, kamallıdı. Amma mәnim Vәtәn adlı 

bir balam da var. Yaşımın bu ixtiyar çağında işğal 

altında olan o balamın – yurdumun, elimin, obamın 

hәsrәtini çәkirәm. Mәnimlә birlikdә balalarım o 

hәsrәti, o zillәti yaşayır. Qәribәdi, öz yurdunun 

içindә elә bil qәribsәn, yurdunda doğulduğun yerdә 

ölmәk, torpağa qovuşmaq istәyirsәn. Vәtәn insanın 

ilham qaynağı, güc aldığı bir mәkandır. Bu mü - 

qәddәs vәtәndә yaşayıb-yaratmağı, ölәndә tor pa ğına 

qarışmağı kim arzulamır ki?! 

Vәtәn hissinin mәndә nә qәdәr güclü olduğunu 

övladlarım da yaxşı bilir. Mәn onların hәr birinә 

hәrәkәtimlә, yerişimlә, duruşumla vәtәn dәrsi 

keçmişәm. Mәn hәm dә müәllimәm axı. Müәllim 

72

övladı olmaq, müәllim çörәyi yemәk dә, bilirsiniz, 

Azәrbaycanda, Kәlbәcәrdә nә demәkdir. Bir ata 

kimi övladlarımla fәxr edirәm. Ən başlıcası, 

onlardakı vәtәn sevgisinә görә qürur hissi keçirirәm. 

8 övladım – beş oğlum, üç qızım, 25 nәvәm, 26 

nәticәm böyük bir nәslin zәncirbәndidi. Düşünürәm 

ki, sonra gәlәn nәslin davamçıları bu zәnciri 

qırılmağa qoymayacaq. 

– Bәs Kәlbәcәr dәrdini necә daşıyırsınız? 

– Daşımıram, ay qızım, ölüb-dirilirәm. Böyük 

Mәmmәd Arazın yaxşı bir şeiri var: 


ALÇA ÇİÇƏYİNƏ 

BƏNZƏYƏN ÖMÜR 

Tanrım, mәni mәndәn qopar, 

Qoş mәni dağ külәyinә. 

Dağların bәyaz qarından 

Rәng alan ağ külәyinә. 

Öz nәğmәsi daşın, qumun... 

Nәyim qalır, nә dә umum... 

Söykәnim doğma yurdumun 

Xәfif, yumşaq külәyinә. 

– Mәn “Kәlbәcәrin saz qalası” kitabımda 

Eldar müәllimlә müsahibәmdә yazmışdım ki, 

doğulduğum yurd yeri üçün ruhum alışanda, 

bağrım yananda, gözlәrim dolanda әfsanәlәrdәn 

gәlәn qaranquş fәdakarlığı yadıma düşür. İsti 

yerlәrә uçub getmiş qaranquş yazağzı köhnә yurda 

dönәndә yuva qurduğu evin alovlar içindә 

yandığını görüb özünü dәryaya çırpır, dimdiyindә 

su gәtirib yanan evi – ocağı, yuvasını xilas etmәk 

istәyir. Mәn hәmişә hәr bir vәtәn övladında bax o 

qaranquş fәdakarlığını görmәk istәyirәm. 

– Çox ibrәtamiz misaldı... Vәtәn heç vaxt insandan 

aldığının haqq-hesabını çәkmәz. O bizim hәm 

dә anamızdır. Ana baladan nә umar!? Bizim hәr biri - 

miz әlimizdәn nә kömәk gәlirsә etmәliyik. 

– Hümmәt әmi, 90 yaşa gәlib çatmağın özü dә 

hünәrdi. Sizi kәlbәcәrlilәr adından bu şәrәfli yubileyiniz, 

ad gününüz münasibәtilә tәbrik edirәm 

vә 100 yaşınızın tamamında da Sizi tәbrik etmәk 

istәrdim. Allahdan bir tәmәnnam, bir istәyim dә 

var: nәslinizin adını, millәtimizin şәrәfini uca 

tutan övladlarınızın başı qoy vәtәn qarşısında 

hәmişә uca olsun! 

Allah bizә Kәlbәcәrimizdә görüşmәyi qismәt 

etsin! Bundan böyük sәadәt görmürәm. 

Vahid ƏZİZ, 

Şair, AYB vә AJB-nin üzvü 

MƏNƏ YÜZ İL ÖMÜR 

ARZULAMAYIN... 

Mәnә yüz il ömür arzulamayın − 

Xәzan yarpağı tәk qovmasın külәk, 

Gözlәrim görsә dә, ayağım-әlim 

Əsalıq olanda dayansın ürәk. 

Mәnә − " Yüz il yaşa" − demәyin, dostlar, 

Yerişim, gülüşüm, sәsim itmәsin, 

Mәndәn cavan olan, gümrah olanlar 

Çiynimdә dünyadan köçüb getmәsin. 


Bu qәdәr yaşayan hansı çiçәkdir?! 

Sәn yaşda qalmırsa taytuşun-tayın, 

Qurdnan qiyamәtә qalmaq demәkdir. 

Mәnә elә ömür arzulayın ki, 

Ölüncә ümmantәk çağlaya bilim, 

Qapı-pәncәrәni öz evimdәki 

Özüm aça bilim, bağlaya bilim. 

Sağlıqlar deyәndә hәrdәn şәnimә, 

Nә özüm kövrәlim, nә sizә gülüm, 

Tanrıdan bir ömür dilәyin mәnә, 

Hәr vaxt sevә bilim, sevilә bilim. 

73


Taleyim sevgiylә baxsın üzümә, 

Görsün yad payına şәrik deyilәm 

Gәrәk olmayanda özüm-özümә, 

Demәli, heç kәsә gәrәk deyilәm! 


Lәyaqәt, tәmiz ad atıb getmәsin. 

Dünyaya qalacaq malı dünyanın − 

Karvanın lәnәtә batıb getmәsin. 

Mәnә yüzil ömür arzulamayın... 

SƏNİ ONA GÖRƏ 

UNUTMADIM Kİ... 

...Çox olub ömrümü alt-üst çevirәn, 

Gәl, nә sonuncusan, nә birincisәn, 

Sәni istәmәzdim pәrişan görәm, – 

Nәdәn şad etdin ki, nәyindәn küsәm. 

Cismin qanadı yox, arxanca uçam, 

Hәyat hәminkidi, ömür hәminki... 

Gileyim әliboş qayıdacaqsa 

Daha qismәtimdәn nә istәyim ki? 

Günlәr ötüb keçib buludlar kimi, 

Dolu da görmüşәm, boş da görmüşәm. 

İncimә, qәlbindә solan şәklimi, 

Gözündә yalançı yaş da görmüşәm. 

Daşmıdır sinәndә çırpınan ürәk? 

Qayanın üstündә mamırlar bitәr! 

Mәni inandırmaq nәyinә gәrәk? 

Özün ki özünә inandın, yetәr. 

Yenidәn yalvarıb üstümә qaçan, – 

Sevginlә canımı ala bilәrdin. 

İndi kәnizlikçün mәnә әl açan 

Hakimi-mütlәqim ola bilәrdin. 

Kor oldu, şil oldu ilahi sevgim, – 

Zәlil әzizlәyәr indi bu qucaq. 

Sәni ona görә unutmadım ki, 

Bilirdim: – axırın belә olacaq... 

KAPRİZ 

Eşqdәn gileylәnib üzmә özünü, 

Qismәtin bu payı bölmәk istәmir, 

"Əlvida" söylәyәn әllәr gözünü 

Silmirsә, görünür, silmәk istәmir. 

Yalan evlәr yıxar − qaş qabağından, 

Gözaltın gül dәrir özgә bağından, 

Çiskinlәr yağdırıb qaş-qabağından, 

Gülmürsә, güman ki, gülmәk istәmir. 

İllәr zalım olar, qırar sәbrini, 

Bәmbәyaz bar verәr hәsrәtin danı. 

Sevdiyin içindә çәkdiklәrini, 

Bilmirsә, mәn bilәn, bilmәk istәmir. 

Oldun ömrü-günü solan bir çiçәk, 

Gözlәri yollarda qalan bir çiçәk. 

Dәrdindәn divanә olan bir çiçәk, − 

Olmursa, incimә, ölmәk istәmir. 

Yenә dә hönkürtün әrsә dayanıb, 

Yarın yoxa çıxıb: − qaçıb, yayınıb. 

Nә yollar dağılıb, nә körpü yanıb − 

Gәlmirsә, demәli, gәlmәk istәmir... 

SƏNİ BAĞIŞLASAM, 

ÖZÜMÜ NEYNİM? 

Tutaq, şәkillәrin oda atıldı, − 

Ömrümә saldığın izini neynim? 

Dәyәrә-dәymәzә eşqin satıldı, 

“Aldanma” yalvaran sәsimi neynim? 

Sәndә kәşf elәdim eşq dünyasını, 

Duydum әzabların hәr әzasını, 

Ürәk özü verir öz cәzasını! 

Gözlәrdәn saldığım gözümü neynim? 

Keçdin payızımnan, keçdin yazımnan, 

Keçdin әdalarnan, keçdin nazınnan. 

Sәnin ucbatından, әzablarımnan 

Altında solduğum üzümü neynim? 

Yandım, ömürdәn dә ocaq çatıldı, 

İçimdә yurd salan düşmәn tutuldu, 

Sevgin daha küldü, çölә atıldı, 

Özümü göynәdәn közümü neynim? 

Nә dön, nә әfv istә! Belәcә qalaq, 

Ömürlük bәsimdi bu tәrs şapalaq. 

Sәn illәr altına çәkilәn bulaq, 

Daşların sıyıran dizimi neynim? 

Hәyat üzümüzә hәrdәn ağ olur, 

Eşqdә uduzan da hәrdәn sağ olur, 

Xәyanәt keçilmәz bir günah olur, − 

Sәni bağışlasam, özümü neynim? 

74


ЯН БЮЙЦК СЕВЭИ ВЯТЯН СЕВЭИСИДИР 

Цзяриндя эяздийи торпаьа, бу 

торпагда йа шайараг онун мц - 

гяд дяслийини щеч вахт унутмайан 

гядирбилян инсанлара мещр-мящяббятля 

йанашан вятян ювладларынын адлары щарада, 

щансы вязифядя халга гуллуг эюстярмяляриндян 

асылы олмайараг даим уъалыгда чякилир, 

хейирхащ ямялляриндян аьыздолусу сющбят 

ачылыр, ел-оба тяяс сцб кешлийи, кюксц алтында 

одлу бир цряк дашыдыьы вур ьуланыр, юлкянин 

гцдрятли бир дийара чеврилмяси цчцн бцтцн 

баъарыьы иля фяалиййят эюстярдийи нцмуня дейилир. 

Беля вятян ювладларындан бири дя Аьъабяди 

Район Иъра Щакимиййятинин башчысы 

Шащин Мяммядовдур. Узун илляр юлкямизин 

иътимаи-сийаси щяйатында уьурла чалышан 

Шащин Мяммядов сийаси йеткинлийи, йцксяк 

тяшкилатчылыьы иля щямишя сечилмиш, юлкя башчысынын 

она эюстярдийи етимады даим ляйагятля 

доьрултмуш, башчысы олдуьу район ящалисинин 

щюрмят вя ряьбятини газанмышдыр. Сон дяфя 

Самухда иъра щакимиййятинин башчысы олан 

Шащин Мяммядову самухлулар хош сюзлярля 

хатырлайырлар. Бир сюзля, чалышдыьы щяр бюлэядя 

Шащин мцяллимин юз дяст-хятти, айдын изляри вар. 

Аьъабяди районунда мцтямади олараг 

мцхтялиф тядбирляр кечирилир. Ютян ил нойабрын 

15-дя Аьъабяди шящяриндяки Муьам Мяркязиндя 

кечирилян конфрансы айрыъа гейд 

етмяк олар. АМЕА Фолклор Институту иля 

бирэя нязярдя тутулмуш тядбир “Гарабаь 

фолклору: проблемляр, перспективляр” мювзусуна 

щяср олунмушду. Бу ил республика елми 

конфрансы даща эениш мигйасда кечирилмиш- 

Шащин МЯММЯДОВ, 

Аьъабяди Район Иъра Щакимиййятинин 

башчысы 

дир. Конфрансда АМЕА-нын фолклорумузла 

баьлы танынмыш мцтяхяссисляри, алимляри, елм 

хадимляри иштирак етмишляр. Нцмайяндя щейятиня 

АМЕА Фолклор Институтунун директору, 

филолоэийа елмляри доктору Мухтар 

Иманов, Аь ъабяди РИЩ башчысы Шащин Мяммядов, 

елми щейятя ися Фолклор Институтунун 

чохлу сайда мяшщур алими дахил иди. 

Дейирляр ян бюйцк севэи вятян севэисидир. 

Вя бу мящяббят фювгяладя вязиййятдя, йяни 

вятянин юлцм-дирим чаьларында даща габарыг 

шякилдя ашкара чыхыр. Зорла Гарабаь 

мцщарибясиня ъялб олундуьумуз иллярдя вятяни 

ъанындан артыг севян Шащин Мяммядов 

ъябщя бюлэясиня йолланыр, дюйцшлярдя 

иштирак едир, мяшщур Дашалты вурушунда сайсечмя 

иэидляримизин, о ъцмлядян Кялбяъяр 

иэидляринин гейри-бярабяр дюйцшдя шящид олмаларынын 

ъанлы шащидиня чеврилир. Шащин 

75


Мяммядов да дяфялярля юлцмля цз-цзя 

эялян, шящидлик зирвясиня йцксялмиш кялбяъярлилярин 

яфсаняви щцняриня, мярдлийиня щейран 

галмышдыр, щяр дяфя бу барядя сющбят 

дцшяндя онлардан щяйяъансыз даныша билмир. 

Шащин мцяллим 1990-91-ъи иллярдя Даьлыг 

Гарабаьда тяшкилат бцросунун цзвц олуб. 

Бцронун цзви кими Йаншаг-Муров дюйцшляриндя 

ясэярлярин йанында олараг онлары 

ярзаг вя тибб аваданлыьы иля тямин едиб. 

1993-ъц илдя Дашалты дюйцшляриндя даим ясэярлярин 

йанында олуб. 

Кялбяъяр ишьал олунду. Щазырда дцнйанын 

бу мюъцзяли эушяси юз хиласкарларыны эюзляйир. 

Кялбяъяр дярдини сюзля ифадя етмяк 

мцмкцн дейил. 

Бцтцн бунлар барядя цряк аьрысы иля сющбят 

ачан Шащин мцяллимин бу дилбяр эушянин, 

бцтювлцкдя Азярбайъанын унудулмаз сазсюз 

хиридары Дядя Шямшир щаггында, онун 

доьулдуьу Аьдабан барядя сюйлядикляри 

щямсющбятини тясирсиз бурахмыр: 

– Аьдабан фаъияси ясрляр кечся дя, унудулмайаъаг. 

Фактлар бурада ъанлы шащид кими дил 

ачыб данышыр. Кяндин онларла сакини амансызъасына 

гятля йетирилди, 130 евдян ибарят кянд 

йандырылды, кяндин 779 няфяр динъ сакининя ишэянъяляр 

верилди. 8 няфяр ащыл, 90-100 йашларында 

олан гоъа, 2 азйашлы ушаг, 7 гадын дири-дири йандырылды. 

2 няфяр иткин дцшдц, 12 няфяр аьыр бядян 

хясаряти алды. Бир эеъядя 35 няфяр гятля йетирилди. 

Биз мцлки адамлардан данышырыг. 

Бяли, йаныб кцля дюнмцш Аьдабан, ясирликдя 

галмыш Дядя Шямширин рущу бу эцн наращатдыр. 

Бу йерляр азад олунмайынъа бу сюз-саз 

сяняткарынын рущу ращатлыг тапмайаъаг. 

Ашыг Шямширя эялдикдя, ону дейя билярям 

ки, азман ашыглардан иди. Дядя Шямшир Гурбани, 

Мискин Абдал, Хястя Гасым, Ашыг Валещ вя 

башга классик устад ашыгларын лайигли давамчысы, 

ейни заманда юзцнямяхсус дяст-хятти олан 

сюз-сянят хиридары иди. Кечян ил онун анадан олмасынын 

120 иллийи тянтяня иля гейд едилди. Устад 

сяняткарын юзял бир хцсусиййяти ондан ибарят иди 

ки, о, доьма халгыны, онун истяк вя арзуларыны 

дяриндян дярк едирди вя бунлары бцтцн чаларлары 

иля гялямя алан дащи сяняткар иди. Ашыг Шямшир 

йарадыъылыьы Кялбяъярин башы думанлы, аь чалмалы 

даьларындан, диш эюйнядян айна булагларындан, 

Улу Танрынын хош вядясиндя йаратдыьы, 

мин немят йетирян мцгяддяс торпаьын эцлляриндян, 

эюз охшайан чичякляриндян, даь вцгарлы, 

саф црякли инсанларындан бящряляндийи цчцн беля 

зянэиндир, булаг кими шяффафдыр. 

Дядя Шямшир гушгонмаз Кялбяъяр даьлары 

гойнунда 87 ил шяряфли юмцр сцрдц, йазды, йаратды, 

мяълисляр йола верди, милли сазына садиг 

галды. Анъаг щарадан биляйди ки, бир эцн мякрли 

дцшмян (1993-ъц илин апрелиндя) Кялбяъяри дя 

ишьал едяъяк, онун дяфн олундуьу Аьдабан да 

йаьы тапдаьына мяруз галаъаг. 

Амма халгымыз цмидля йашайыр. Йахшы билир 

ки, Азярбайъанын ишьал олунмуш торпаглары Али 

Баш Командан, юлкя башчысы ъянаб Илщам Ялийевин 

команданлыьы алтында ишьалдан азад едиляъяк, 

гачгын вя мяъбури кючкцнляримиз 

йурд-йуваларына гайыдаъаг, Гарабаьда, Шушада, 

Кялбяъярдя, еляъя дя Дядя Шямширин уйудуьу 

торпагда – Аьдабанда Азярбайъан байраьы 

вцгарла дальаланаъаг. Мящз о заман Дядя 

Шямширин мцгяддяс рущу ращатлыг тапаъаг вя 

Кялбяъярдя щяйат яввялки кими юз ахарына 

дцшяъяк. Бир сюзля, Кялбяъярин йени нювраьы 

башлайаъаг. 

76


“BİR BULAĞAM, SUYUM SƏRİN...” 

Şәrafәt xanımın taleyi, keçdiyi hәyat 

yolu şeirlәrindәn boylanır. Yaşadığı 

ağrı-acıları, nisgili misra-misra qәlbi - 

nә köçürәn bu kövrәk qәlbli şairi dolmuş göy 

üzünә bәnzәdirәm. Danışdıqca yaz yağışlarına, 

payız leysanlarına düşürәm. Anasızlığın ağrısını, 

göynәrtisini duyduğumdan, yaşadığımdan onun 

ağrı-acısı mәnә bu qәdәr doğmadı, tanışdı. 

O, dәrdli-dәrdli danışdıqca könlümdәn bir 

kәrkük bayatısı keçir: 

Dәrdә mәrdim, 

Düşmәsin dәrdә mәrdim. 

Mәnә dәrman neylәsin, 

Çocuqkәn dәrd әmәrdim. 

1939-cu il aprelin 22-dә Dağıstanın Rutul 

rayonu Cilixor kәndindә anadan olub. Altı 

yaşında ikәn canından artıq sevdiyi anasını 

Samur çayı aparıb. Bәlkә elә buna görәdir ki, 

dәrdli-dәrdli deyir: “Hәr dәfә axar sulara 

baxanda elә bil anamın harayını eşidirәm. O 

lәpәlәr mәnim çiliklәnmiş arzularımdı, axıb 

gedir, anamın harayı bir әks-sәda kimi o sularda 

qәrq olur”. 

Körpә yaşlarından Qax rayonunda qohum - 

larının himayәsindә böyüyәn balaca qızcığaz 11 

yaşında ikәn Bakıya köçüb. Orta mәktәbi 

bitirdikdәn sonra Azәrbaycan Dövlәt Univer - 

sitetindә tәhsil alıb. Tәlәbәlik illәrindә bәdii 

yaradıcılıqla mәşğul olan Şәrafәt xanım maraqlı 

şeirlәri ilә respublika mәtbuatında çıxış edib. 

“Azәrbaycan qadını” jurnalında, “Azәrbay - 

canfilm” kino studiyasında, Dövlәt Radio Ver i - 

liş lәri Komitәsindә vә bir sıra qәzet vә 

jur nallarda çalışdığı vaxtlar artıq onun şeirlәri 

dillәr әzbәri idi. 

Bir bülbülәm, xoş nәfәsli, 

Hәmdәmimdi bahar fәsli. 

Xoşlamıram dar qәfәsi, 

Bağban, mәni yaralama, 

Bu dağlardan aralama. 

Bir çiçәyәm, al qumaşı, 

Üstdәki şeh üzük qaşı. 

Sevmirәm boranı-qışı, 

Külәk, mәni yaralama, 

Çәmәnlәrdәn aralama. 

Şәrafәt DAĞISTANLI, 

nәğmәkar şair, AJB vә AYB-nin üzvü, 

“Qızıl qәlәm” mükafatı laureatı 

Bәli, o, nәğmәsiylә yeri-göyü süslәyәn yaralı 

bir bülbül idi. Yuvasından ayrı düşmüş bülbül... 

Ona görә dәrdli-dәrdli oxuyurdu. Dar qәfәsә 

sığmayan Şәrafәt xanımın әn böyük arzusu 

uzaq-uzaq üfüqlәrә uçmaq idi. O özü uçmasa 

da, ürәyi, nәğmәlәri qanadlanıb uçur, könüllәrә 

yol tapırdı. “Gәl axtar mәni”, “Xәbәr al mәni” 

deyә haray çәkәn şairin harayına gәlәnsә yox idi. 

“Bu dünyanın”, “Sәnsiz”, “Sәndәn ötrü”, 

“Olmur”, “Xәbәr al mәni”, “Ana Kü rüm”, 

“Xatirәlәr”, “Sәn vermәdinmi”, “Dağ lar qoynunda-qoynunda”, 

“Zәminә” vә başqa mәş hur 

mahnıların sözlәrini yazan Şәrafәt xanım özü 

sәhnә arxasında olsa da, mahnıları sәhnәdә idi, bu 

mahnıları milyonlarla dinlәyici, tamaşaçı alqışla - 

yır dı. Bu mahnıları oxuyanlarsa ara müğәnnilәri 

yox, musiqi beşiyinin bağrından qopub gәlәn 

nadir sәslәr idi. Xan Şuşinski, Əbülfәt Əliyev, Arif 

Babayev, Sәxavәt Mәmmәdov, Mәnsum İbrahimov, 

Nәzakәt Teymurova... 

Uzun müddәt xalq mahnısı adı ilә tәqdim olunan 

bu mahnılarla, әslindә, xalqın, o xalqın nümayәndәsi 

olan bir şairin halal haqqı tapdanırdı. Totalitar rejimin 

yaratdığı yalnız yalançı, hay-küylü, bәr-bәzәkli “toy 

generalları”nın faydalandığı, yeri, göyü dәyişik düşәn 

bu mühitin şairi olmaq әsl qәhrәmanlıq idi. 

Ona görә illәr uzunu Şәrafәt Dağıstanlı kimi 

77


arxası, kömәyi olmayan şairlәrin, ölkә vәtәn - 

daşlarının halal haqqını yedilәr. Mahnı mәtnlә - 

rinin müәllifi kimi adını demәyi belә rәva 

bilmәdilәr. Bunlar dünәn idi. Bәs bu gün nә 

üçün sәhnәyә çıxan minlәrlә tamaşaçı qarşısında 

çıxış edәn müğәnni mahnının bәstәkarı ilә 

yanaşı, sözlәrini yazan şairin adını çәk mir? Axı 

sәhnә ona görә sәhnәdir ki, o, paklıq, ucalıq, 

tәmizlik ocağıdı. 

Musiqisi Elza İbrahimovanın, sözlәri 

Şәrafәt Dağıstanlınındır! Nә gözәl sәslәnir. Mәnә 

elә gәlir ki, bu sözlәri sәhnәdәn demәklә 

müğәnni özünә başucalığı, bәstәkarasa hörmәt, 

ehtiram gәtirәr. 

“Yaralama”, “Bakı–Ceyhan neft kәmәri”, 

“Atatürklә Heydәr ata”, “Xәbәrsiz”, “Xәzәrin 

sahilindә”, “Xanım Zәrifә”, “Göygöl”, “Gәz, 

axtar mәni”, “Sәn vermәdinmi”, “Mehriban”, 

“Bu dağların”, “Ofelya”, “Sumqayıt”, “Sәnsiz” 

vә başqa 60-dan yuxarı rәngarәng mahnının 

yaranmasına sәbәb Şәrafәt xanımın şeirlәrin - 

dәki melodiklik, axıcılıq, şuxluq, geniş panoram - 

dır. Şәrafәt xanımın 1500-dәn çox şeir vә 

hekayәsi dövri mәtbuatda çap olunub. Vә bir 

otaq dolusu qalaq-qalaq çap olunmamış 

әlyazmalarının şahidi oldum. 

Şәrafәt xanım әdәbiyyatımızla, mәdәniyyәti - 

miz lә bağlı bir sıra beynәlxalq tәdbirlәrdә 

iştirak etmişdir. Dağıstanda, Bolqarıstanda, 

Avropa, Asiya, Latın Amerikası yazıçılarının 

iştirakı ilә keçirilәn konqreslәrdә dünyaca 

mәşhur şair vә yazıçıları olan Nazim Hikmәti, 

Orxan Kamalı, Yaşar Kamalı, Rәsul Hәmzәtovu, 

Cingiz Aytmatovu, Mixail Şoloxovu, Əhmәdxan 

Əbu Bәkiri görmәsini, onlarla söhbәt etmәsini, 

xatirә şәkli çәkdirmәsini indi dә xatırlayan, o 

xoşbәxt anları qәlbindә yaşadan Şәrafәt xanım 

әdәbiyyatın sirli-sehrli bir kәhkәşan olduğunu 

dönә-dönә vurğulayır. 

İndi, yaşının bu ixtiyar çağında Sәmәd 

Vurğunu, Xan әmini minnәtdarlıqla xatırlayan 

Şәrafәt xanım: “Yaxşı kişilәr yaxşı atlara minib 

getdilәr” deyir. 

Bu sözlәrdә böyük hәqiqәt var. Xeyirxahlıq, 

nәciblik, çәtinliyә, dara düşәnә әl uzatmaq, 

kömәk etmәk indi elә bil seyrәlib. İnsani hisslәr, 

duyğular korşalıb. 

Hәr il ziyarәt etdiyi Şuşanın, Cıdır düzünün, 

Qırxqız dağlarının, İsa bulağının yolları bağ - 

lıdır. “Bu ayrılıq, bu hicran, bu sitәm nә uzun 

çәkdi?” deyir Şәrafәt xanım. 

O lalәzar Cıdır düzü 

Qarşılardı hәr il bizi. 

Ovsunlayıb gözümüzü, 

Bizim Qarabağ, Qarabağ. 

Bәs necә bu ayrılığa 

Dözüm, Qarabağ, Qarabağ?! 

“Mәn apreldә doğuldum”, “Günayım 

mәnim”, Moskvada rus dilindә çap olunmuş 

“Mәn dağlar qızıyam”, “Salam göndәrib”, 

“Mәnim arzularım”, “Tәk sәnә görә” vә başqa 

bu kimi kitabların müәllifi olan Şәrafәt 

Dağıstanlı üçün vәtәn sevgisindәn, vәtәn 

müqәddәsliyindәn, ucalığından böyük heç nә 

yoxdur. Elә xalqımızın igid, qeyrәtli oğlu Ramil 

Sәfәrova hәsr etdiyi “Ramil günahkar deyil” 

şeirindә dә bu, aydın görünür. 

Şәrafәt Dağıstanlı 75 yaşın içindәdir. 

Qayğının, ehtiyacın qoynunda çırpınır. Amma 

yenә qürurunu sındırmır. Ürәyi ilә baş-başa 

qalıb ürәklәri titrәdәn şeirlәrini, nәğmәlәrini 

yazır. O, bu nәğmәlәri yazanda doğma Azәr - 

baycandan, onun gözәlliyindәn güc, ilham alır. 

Mәnә elә gәlir ki, ana da qoynuna sığınan 

balasını qorumalıdır. Azәrbaycan Yazıçılar Birliyi 

uzun illәrdir yazıb-yaradan, xalqına xidmәt 

edәn bu şairә qayğı göstәrәcәkdir. 

Xalqımızın igid oğlu Ramil Sәfәrovun vәtәnә 

qaytarılması, ölkә Prezidenti İlham Əliyev tәrә - 

findәn әfv edilmәsi Yer üzündә yaşayan bütün 

azәrbaycanlıları ürәkdәn sevindirdi. Ölkәmizin 

başçısı әmәli işi ilә sübut etdi ki, o, hәr bir 

azәrbaycanlının Prezidentidir. Belәdә bütün 

ölkә öz Prezidentinin yanındadır. Yumruq kimi 

birlәşib torpaqlarımızın azadlığı uğrunda sava - 

şa hazırdır. 

Şәrafәt xanım da öz şeirlәri ilә vәtәn 

uğrunda döyüşür. Vә Azәrbaycanın qәlәbәsinә 

inanır. İstedadlı insanlar gün işığı, ay işığıdır. 

Qaranlığı, zülmәti yarıb keçәr, dünyanı nura 

qәrq edәr. Şәrafәt Dağıstanlı işıqlı insandır. O, 

şeirlәri, nәğmәlәri ilә könüllәrә yol çәkir. Könül - 

lәrә yol çәkәn insan isә unudulmasın gәrәk. 

Şәrafәt xanım özü nә gözәl deyib: 

Bir bulağam, suyum sәrin, 

Dağ döşüdü yurdum, yerim. 

Müjdәsiyәm nәğmәlәrin, 

Sellәr, mәni yaralama, 

Bu dağlardan aralama. 

78


ƏSL PEDAQOQ, TƏRBİYƏÇİ MÜƏLLİM 

MAHİR DİRİJORDUR 

Mәktәbә gәlәn uşaq özü ilә mәhz 

doğulduğu, ilk tәrbiyә aldığı mühitin 

ab-havasını, sirlәrini gәtirir. Bu sirli 

dünyanı açmaq üçün müәllimdәn, tәrbiyәçidәn 

böyük ustalıq, professionallıq, sәbir, dözüm, psixoloji 

hazırlıq tәlәb olunur. İlk növbәdә tәrbiyә etdiyin hәr 

bir uşağa fәrdi – yaradıcı yanaşma metodun olmalı - 

dır. Çünki uşaqların potensial imkanları bir-birin - 

dәn fәrqlәnir. Bir uşaq ilk oxunuşdan şeiri әzbәrlәyib 

yadında saxlayırsa, digәri çәtinlik çәkir. Başqa 

birisinin ümumiyyәtlә şeirә hәvәsi yoxdur. Aparılan 

müşahidәlәrdәn, valideynlәrlә söhbәtlәr dәn mәlum 

olur ki, şeiri asanlıqla qavrayan, onu dәrindәn 

duyub hiss edәn vә әzbәr deyәrkәn tәsirli bir sәhnә 

yaradan uşağı körpәlikdәn anası laylalarla böyüt - 

müş, nәnәsi uzun qış gecәlәri sevimli nәvәsinә 

nağıllar, yanıltma clar, tapmacalar, nazlamalar söylә - 

miş, uşaqda ana dilimizә, әdәbiyyatımıza böyük 

sevgi duyğuları aşılamışlar. 

Ailәnin zәngin kitabxanası var. Uşaq bu ziyalı 

mühitindә gәlәcәyi üçün stimul olan dayaq nöqtәsi 

tapmışdır. Şeiri zәif qavrayan uşaqların böyüdüyü 

mühit isә tamam fәrqlidir. Söhbәt zamanı mәlum 

olur ki, bәzi valideynlәrin özlәri belә adi mütaliә 

vәrdiş lәrindәn uzaqdır. 

Uşaqların beyni ağappaq kağıza bәnzәyir. Bura 

yazılan ilkin yazıdan çox şey asılıdır. Buna görә dә 

hәr bir ailәnin üzәrinә böyük mәsuliyyәt hissi düşür. 

Valideyn böyütdüyü övladına görә cәmiyyәt 

qarşısın da mәsuliyyәt daşıyır. Bu mәsuliyyәt 

yükünün böyük ağırlığının mәktәbin, konkret olaraq 

müәlli min, tәrbiyәçi-pedaqoqun çiyninә düşdüyü dә 

danıl maz faktdır. 

Tәrbiyә prosesindә biz daim keyfiyyәtcә dәyişәn 

uşaqlarla mәşğul oluruq. Mәhz tәrbiyә olunan uşaq - 

lar psixoloji xüsusiyyәtlәrinә, tәlәbat vә motivlәrinә 

görә bir-birindәn fәrqlәnirlәr. Pedaqoji psixologi - 

yanın banisi K.D.Uşinski insanı hәrtәrәfli tәrbiyә 

etmәk üçün onu hәrtәrәfli öyrәnmәyi tövsiyә edirdi. 

Əsl pedaqoq, tәrbiyәçi müәllim mahir dirijordur. 

Dirijor xaric sәslәri orkestrdә necә mәharәtlә 

duyub hiss edirsә, müәllim dә sinifdә hәr bir uşağın 

nә ilә nәfәs aldığını, yaşadığını hiss edib duymalıdır. 

Hәr bir uşaq sabah cәmiyyәtin tamhüquqlu 

vәtәndaşıdır. Uşaqların sağlam, hәrtәrәfli böyümәsi, 

inkişaf etmәsi ümumәn cәmiyyәtin inkişafıdır. Milli 

zәmindә sağlam gәncliyin yetişmәsi Azәrbaycana bu 

gün dünәnkindәn daha çox gәrәkdir. Çünki müs - 

tәqil liyini qazanmış, inamla sabaha addımlayan 

ölkәmizin dünyanın qabaqcıl ölkәlәri cәrgәsindә 

yerini daha da möhkәmlәtmәsi üçün güclü kadr 

potensialı olmalıdır. Bu baxımdan ailәnin, mәktәbin, 

müәllimlәrin qarşısında ciddi vәzifәlәr durur. 

Hәr bir mәktәblinin şәxsiyyәt kimi yetişmәsi, 

inkişafı, formalaşması uzunmüddәtli prosesdir. Bu 

prosesi ardıcıl izlәyәn, heç şübhәsiz, müәllimdir. Bu 

gün mәktәblәrimizdә Mübariz İbrahimov kimi 

cәsur, әfsanәvi qәhrәmanlarımız yetişirsә, demәli, 

sabaha böyük ümidlәrimiz var. 

79


“ШЯМШИРИ АХТАРЫБ ЭЮРМЯК ИСТЯСЯН” 

Щяля ушаглыг илляриндя саза-сюзя баьлылыг Ашыг 

Шямшир йарадыъылыьына мяндя бюйцк севэи, мараг 

ойадыб. Зянэин йарадыъылыьы иля йанашы, отрушундадурушунда, 

ядяб-ярканында, бюйцк мяълисляр йола 

вермясиндя ясл нцмуня, мяктяб олан Дядя Шямшир 

ХХ ясрин нящянэ сяняткарларындандыр. 

Ашыг Шямшир сюзцн ряссамы иди. Онун “Эял” рядифли 

гошмасынын икиъя бяндиня фикир верин: 

Ай аран эюзяли, бизим даьлара 

Зимистанын эюзц йумушанда эял. 

Бузлу булагларын бузу сынанда, 

Нярэизин додаьы гымышанда эял. 

Щяр фяслин юз вахты, – аталар демиш, 

Гараьат, чийяляк оланда дяймиш. 

Бянювшя гярянфил шещя бялянмиш, 

Лаляляр чямяня дцзцшяндя эял. 

İlqar ABBASOV, 

Бакы шящяри Сабунчу Район 

Мящкямясинин сядри 

Республикамызын танынмыш щцгуг - 

шцнасы Илгар Ейваз оьлу Аббасов 10 

май 1952-ъи илдя Гярби Азярбайъанын 

Амасийа районунун Йенийол кяндиндя 

анадан олуб, 1974-ъц илдя Иркутск Дювлят Университетинин 

Щцгуг факцлтясиня дахил олуб, 1980- 

ъи илдя тящсилини баша вуруб. 

Ядлиййя Назирлийи Мящкямя органлары идарясиндя 

баш мяслящятчи, Низами, Абшерон, Йасамал 

район мящкямяляринин сядри вязифяляриндя 

чалышыб. 

Азярбайъан Республикасы Президентинин 

28.07.2008-ъи ил тарихли сярянъамы иля Бакы шящяри 

Сабунчу Район Мящкямясинин сядри вязифясиня 

тяйин едилиб. 

– Кялбяъяр тябияти, рущуйла доьулдуьум Гярби 

Азярбайъанын Амасийа районуна охшайыр. Саза, 

сюзя, шифащи халг ядябиййатына, хцсусян ашыг ядябиййатына 

олан севэи бу йерлярин инсанларыны щямишя 

бир-бириня баьлайыб. Эюйчя–Кялбяъяр ашыг мяктябинин 

гядим кюкляря баьлылыьы вя бу чаьлар булагдан 

су ичян щяр кясин сясиндяки ширинлик, юлмязлик 

щамыйа бяллидир. Тякъя Азярбайъанын йох, тцрк 

дцнйасынын гцдрятли сяняткарларындан олан Ашыг 

Ялясэярин, Дядя Шямширин тимсалында биз бу мяктябин 

ня гядяр дярин кюкляря баьлы олдуьуну 

эюрцрцк. 

Сиз гошмадакы сяс дцзцлцшцня, сюз симсарлыьына 

фикир верин. Дядя Шямшир аран гызына эцллярин, 

чичяклярин дили иля санки дярс кечир, Кялбяъярин гянирсиз 

эюзяллийини тябиятин юз дили иля верир вя дейир 

ки, Кялбяъярин йазы да, сазы да, йайы да, пайызы да, 

бянди-бяряси кясилмиш гышы да эюзялдир, тякрарсыздыр. 

Шеирдя, сянятдя мящз бу усталыьына эюря бюйцк 

Сямяд Вурьун ону кяшф етди, дцнйайа “тягдим 

етди”. 

Бяли, Дядя Шямшир дцнйайа чыхарыласы бюйцк 

саз-сюз устадымыздыр. Онун йарадыъылыьында ясрин 

дярди, фаъияляри иля йанашы Азярбайъанын бцтцн 

мянзяряси вар. Бир сюзля, мян Дядя Шямшир йарадыъылыьыны 

ифадя етмяли олаъаг “мцдриклик фялсяфяси” 

сюзцнц ишлядярдим. Чцнки бу дцнйанын кечмишинин, 

эялмишинин, эяляъяйинин айдын контурларыны чякмиш 

поезийадыр. 

Дядя Шямшир бир шеириндя дейир: 

Шямшири ахтарыб эюрмяк истясян, 

Вердийин илгара эял вядясиндя. 

Биз, тяяссцф ки, нечя илдир вердийимиз илгара вядясиндя 

чата билмирик. Дядя Шямширин гяриб, гямэин 

мязары, наращат рущу бизи сораглайыр. Инанырам 

ки, дювлятимизин гцдряти иля, ордумузун эцъц, юлкя 

башчысынын аьыллы сийасятийля биз Азярбайъанын цзцк 

гашы Гарабаьымызы, ъяннят эушямиз Кялбяъяри, 

ясирликдя галан бцтцн торпагларымызы дцшмяндян 

азад едяъяйик. Онда сазымызын сяси о йерлярин 

сцкутуна сон гойаъаг вя Кялбяъяр йеня хошбяхт 

эцнляриня говушаъаг. 

80


Şәrafәt DAĞISTANLI 

DAĞLARIN ÇİÇƏK QIZI 

çiçәk qızıdır. Üzündәki 

tәbәssümlә boynubükük bәnöv şә yә 

O,dağların 

bәnzәyir. Gözlәrindә ki hәs rәt qәlbinin 

dәrinliyindәn, lap dәrinliyindәn süzü lüb gәlir. 

Cәmilәni tanımaq istәsәn, onun yazılarını oxu. 

Sәtirlәr, misralar arxasında gizlә nәn, haray çәkәn 

dәrdә bax, Allah! 

İçәrisindә Kәlbәcәr boyda, Azәrbaycan boyda dәrd 

gәzdirәn bu әsmәr bәnizli qızın qәlbindә, ru hun da bir 

üsyan yatır. Onun Bәhmәn Vәtәnoğ lunun vaxtsız 

vәfatından tәsirlәnәrәk yazdığı “Get-gedә azalır 

kәlbәcәrlilәr” rәdifli qoşmasındakı misralara fikir verin: 

Sәn dә köçüb getdin, ay Vәtәnoğlu, 

Çәtin o dünyada ruhun dincәlәr. 

Yumuldu gözlәrin hәsrәtlә dolu, 

Get-gedә azalır kәlbәcәrlilәr. 

Sazın kökdәn düşüb, sözün havasız, 

Giley mәnasızdır, dәrdin davasız. 

Bu necә vәtәn ki, yurdsuz, yuvasız 

Hәr yerdә qonaqdır kәlbәcәrlilәr. 

İtirdik Yaqubu, Ənvәr Rzanı, 

Sücaәt bir daha qayıtmaz, hanı? 

Kim deyәr yox olub Zalı, Salmanı, 

Düşünәr “sınaqdı” kәlbәcәrlilәr. 

Qәmkeş sәnәtilә eldәn güc aldı, 

Əyyubun sәnәmi vaxtsız qocaldı. 

A dünya, nә qovğa, nә qalmaqaldı? – 

Nәdә günahkardı kәlbәcәrlilәr? 

kitablarını son dövrün hadisәsi dә adlandırmaq olar. Bu 

kitablarda ustad aşıq haqda oxucuların bilmәdiyi nә 

qәdәr maraqlı epizod var. Aşıq Şәmşir yaradıcılığına 

olduqca hәssaslıqla yanaşan Cәmilә Çiçәk Kәlbәcәr 

mühitini, Aşıq Şәmşiri yetirәn torpağın gözәlliyini 

kövrәk sәtirlәrlә qәlәmә almışdır. Cәmilәnin 

fәdakarlığını bir dә onda görürәm ki, lap cavan 

yaşlarında dünyadan vaxtsız köçmüş anasından sonra 

bu yeddi yaşlı körpә qızcığaz özündәn balaca bacıqardaşlarına 

ana әvәzi olmuş, bir gözü ağlayıb, bir gözü 

gülmüşdür. Cәmilә bacı-qardaşlarını oxutmuş, onlara 

arxa, dayaq olmuş, әsl Azәrbaycan qızı olduğunu sübut 

etmişdir. Respublikamızın әn qabaqcıl mәtbuat 

orqanlarında bir-birindәn maraqlı yazılarla çıxış edәn 

Özünә yer tapmır sinәmdә ürәk, 

Hәsrәt göynәdәcәk, hicran üzәcәk. 

Yurda dönәcәyik, Cәmilә Çiçәk! 

Çünki düz ilqardı kәlbәcәrlilәr... 

Cәmilәnin şeirlәrindәki dәrdә, kәdәrә bükül müş 

gözәlliyi görәndә tikanlı mәftillәr arxasından dәrdlidәrdli 

axıb gedәn Araz vә bir dә “Mәn sәndәn 

ayrılmazdım, zülm ilә ayırdılar” misraları yadıma düşür. 

Cәmilә Çiçәk hәssas, duyğulu bir yazıçı-publisistdir. 

Tәbiәtindә utancaqlıqla yanaşı bir üsyan karlıq var. 

Haqsızlığa dözümü yoxdur. Qayğı keş, mehriban, 

canıyanandır. Hәssaslığı, doğmalığı, köv rәk liyi ana 

tәbiәtdәn gәlir. Anasının xatirәsini әziz tutaraq onun 

adını adıyla qoşalaşdırıb: Cәmilә Çiçәk. Bu imzada bir 

ana-bala, vәtәn doğmalığı, istiliyi var. 

Cәmilә Çiçәk saysız şeirlәrin, elmi-publisistik 

yazıların müәllifidir. Onun Kәlbәcәrin, Qarabağın ağrıacılarıyla 

bağlı vә qüdrәtli ustad sәnәtkarımız Aşıq 

Şәmşirin yaradıcılığından bәhs edәn “Kәlbә cәrin saz 

qalası”, “Arı çiçәyә gәlib…”, “Sәn dağlar dan 

ayrılmadın”, “Sazımız ağlayır dağlar başında”, “Sәmәd 

Vurğun–Aşıq Şәmşir dastanı” adlı elmi-publisistik 

Cәmilә Çiçәyin imzasını görәnlәr o yazıları maraqla oxuyurlar. 

O, hәlә tәlәbәlik dövrünün ilk (1999-cu) ilindәn 

AYB vә AJB-nin üzvü, “Qızıl qәlәm” mükafatı laureatı, 

hazırda AMEA Folklor İnstitutunun doktorantıdır. 

“Ədalәt”, “Respublika” qәzetlәrindә çalışan, “525-ci 

qәzet”, “Vәtәn sәsi”, “Kaspi”, “Bütöv Azәrbay can” vә 

başqa qәzetlәrdә rәngarәng yazılarla çıxış edәn gәnc 

yazıçı-publisist Cәmilә Çiçәyin böyük uğurları hәlә 

öndәdir. 

Onun kövrәk şeirlәri, üsyankar, yanıqlı, vәtәn 

hәsrәtli publisistik yazıları, elmi mәqalәlәri, bir-birindәn 

gözәl monumental kitabları mәnә ümid verir ki, deyim: 

әzizim Cәmilә, sәn doğru yoldasan. Yaz, yarat, 

oxucularını, sәni sevәnlәri sevindir. Sәsin uca zirvәlәr - 

dәn gәlsin. Kәlbәcәrin zәrif çiçәk qızı, ad günün 

münasibәtilә sәni tәbrik edir, sәnә o dağların gözәlliyini, 

tәravәtini, kövrәkliyini qoru yub saxlamağı arzu edirәm. 

Qoy sәnә yazdığım bu yazı da mәndәn sәnә, o dağlara 

әmanәt olsun. 

81


İÇİNDƏKİLƏR 

Cәmilә Çiçәk. Tәsisçidәn.........................................................................................................................2 

Gördüyünüz böyük işlәr qürur hissi oyadır (Mehriban Əliyeva haqqında) ...........................................3 

Vasim Mәmmәdәliyev. Milli mәnәvi dәyәrlәrin tәbliğindә 

Heydәr Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın rolu....................................................5 

Ильхам Мамедзаде. О диалоге культур и культуре диалога ..............................................................9 

Muxtar İmanov. Azәrbaycan folklorşünaslığının dünәni vә bugünü....................................................12 

Füzuli Bayat. Tәbiәtdәn cәmiyyәtә oyunun anlamı, tәbiәti vә özәlliklәri...............................................21 

Cәmilә (Çiçәk) İsbәndiyarova. Mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi motiv vә 

tarixi әnәnәlәrin ötürülmәsi.....................................................................................................................26 

Cәmilә Çiçәk. Sәni o dağların qoynunda gözü yolda qoyduğumuz üçün bizi bağışla, 

bağışla bizi, ana!.. ..................................................................................................................................32 

Dünәnini unudanı tarix bağışlamır (Akif Əlizadә haqqında).................................................................36 

İsa Hәbibbәyli. Dәdә Şәmşir sәnәtinin vüsәti........................................................................................38 

Anar. O gün gәlәcәk, o günә inanıram.....................................................................................................41 

Ölümün caynağı qarmaq kimidir (Ənvәr Rzanın xatirәsinә)..................................................................42 

“Bu nalәnin ahı nәdir, ünü nә?..” (Bәhmәn Vәtәnoğlunun xatirәsinә).................................................43 

Teymur Əhmәd. Əsrin yaşıdı..................................................................................................................44 

Fәttah Heydәrov. Dәdә Şәmşirin yaradıcılığında insanlığın dünәni, bugünü, sabahı var......................48 

El atası (Qәnbәr Şәmşiroğlu haqqında).................................................................................................49 

Hәr bir kәlbәcәrli qayğı ilә әhatә olunmuşdur (Əli Hәsәnov haqqında)...............................................52 

Vәtәnә, torpağa bağlılıq, haqqa tapınma Dәdә Şәmşirin bizlәrә öyüdü, әmanәtidir 

(Eldar Hәsәnovla müsahibә) .................................................................................................................54 

Rövnәq Abdullayev. Кялбяъяри ашыглар, саз, сюз хиридарлары оъаьы да адландырмаг олар.........................59 

Arif Fәrzәliyev. “Dәdә Şәmşirin müasiri olmaq belә xoşbәxtlikdir” ....................................................60 

Dilim gәlmir deyim yoxsan, vәtәn ox!.. (Cavid Qurbanovla müsahibә) ...........................................62 

Aşıq Şәmşir sazının pәrәstişkarı (İbrahim Cәfәrovla söhbәt)...............................................................66 

Cәmilә Çiçәk. Şahların ürәyindә vәtәn sevgisi vardı...............................................................................68 

Əlirza İsbәndiyarov. “Mәn bu müqәddәs yolda döyüşüb şәhid olmaq istәyirәm” ...............................69 

Allah bizә Kәlbәcәrimizdә görüşәcәyimiz günü qismәt etsin! (Hümmәt Hәsәnovla müsahibә).........71 

Vahid Əziz. Alça çiçәyinә bәnzәyәn ömür..............................................................................................73 

Şahin Mәmmәdov. Ən böyük sevgi vәtәn sevgisidir...............................................................................75 

“Bir bulağam, suyum sәrin...” (Şәrafәt Dağıstanlı haqqında) .............................................................77 

Cәmilә Çiçәk. Əsl pedaqoq, tәrbiyәçi müәllim mahir dirijordur............................................................79 

İlqar Abbasov “Şәmşiri axtarıb görmәk istәsәn”... ................................................................................80 

Şәrafәt Dağıstanlı. Dağların çiçәk qızı....................................................................................................81 

82


Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının Folklor İnstitutu 

Azerbaijan National Academy of Sciences The Institute of Folklore 

Jurnal 2014-cü ildәn Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası 

Folklor İnstitutunun Elmi Şürasının qәrarı ilә çap olunur 

Milli Zәka 

Tәsisçi vә baş redaktor: 

Cәmilә İsbәndiyarova 

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Folklor İnstitutu 

Redaktor: 

Redaksiya heyәti: 

Qәzәnfәr Paşayev 

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası 

Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutu 

Vasim Mәmmәdәliyev 

Bakı Dövlәt Universiteti 

Nizami Cәfәrov 


Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu 

Rafael Hüseynov 


Nizami adlna Azәrbaycan Ədәbiyyatı Muzeyi 

Tofiq Hacıyev 


Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu 

Yaqub Mahmudov 


A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu 

Muxtar İmanov 


Folklor İnstitutu 

Ağaverdi Xәlil 



Mәsul katib: 

Dizayner: 

Füzuli Bayat 



Kamal Balayev 

Jurnal Azәrbaycan Respublikası 

Ədliyyә Nazirliyindә qeydiyyatdan keçmişdir 

Qeydiyyat № 3889 

Redaksiyanın ünvanı: A.Mәhәrrәmov küçәsi, 26/50 

İSBN 5-86874-115-3 

Tel: (050) 628-88-99 

E-poçt: c.cicek@mail.ru 

Tiraj: 2000 әdәd. 

“OSKAR” NPM-in mәtbәәsindә 

ofset üsulu ilә çap olunmuşdur 

83

Milli Zeka

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?