Milli Zeka

26
Milli Zəka
Mәsәlәnin qoyuluşu: Ənәnәvi mәhәbbәt möv zusu vә onların işlәnmә dәrәcәsi.
İşin mәqsәdi: Klassik mәhәbbәt dastanlarının yaranıb inkişaf etmәsinә müasir elmi-nәzәri baxış
müstәvisindә diqqәt çәkmәk, süjet vә kompo zisi yanın qurulması, bir-birinә bәnzәrlik-yeknәsәqlik vә
fәrqlilik-orijinallıq mәsәlәlәrinin müqayisәli şәrhini vermәkdir.
Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatının әsas qollarından biri olan aşıq yaradıcılığında dastan janrı
aparıcı yer tutur. Aşığın mәharәtinin, istedad vә bacarığının, ustalığının mühüm göstәricilәrindәn biri dә,
mәlum mәsәlәdir ki, mümkün qәdәr daha çox dastan bilmәk, dastan söylәmәk, dastanlar yaratmaq
qabiliyyәti hesab olunur.
Folklorşünas alimlәrimizin, demәk olar ki, hamısının yekdil qәnaәtinә görә, Azәrbaycan das tanları
mövzusuna, süjet vә kompozisiyasına görә iki әsas qrupa bölünür:
1) Qәhrәmanlıq dastanları;
2) Mәhәbbәt dastanları.
Bununla belә, mövzusuna, baş verәn hadisәlәrin xarakterinә vә s. görә bunların da hәr birini bir neçә
yarımqrupa ayırmaq olar. Mәsәlәn, folklorşünasların tәsnifatında әldә edilәn ümumi nәticәyә görә,
qәhrәmanlıq dastanlarını öz daxilindә iki yarımqrupa bölmәk mümkündür:
1) Klassik qәhrәmanlıq dastanları;
2) Qaçaq dastanları.
Eynilә mәhәbbәt dastanlarını da iki yarımqrupa bölmәk olar:
1) Eşq dastanları;
2) Dini-irfani dastanlar.
Cәmilә (Çiçәk) İSBƏNDİYAROVA
MƏHƏBBƏT DASTANLARINDA ƏNƏNƏVİ MOTİV
VƏ TARİXİ ƏNƏNƏLƏRİN ÖTÜRÜLMƏSİ
Yeri gәlmişkәn qeyd edәk ki, әslindә, qәhrәmanlıq dastanlarında da eşqdәn, sevgidәn söz açılır. Lakin
burada mәhәbbәt qәhrәmanlıq üçün bir vasitә rolunu oynayır. Qәhrәman öz sevgisinә, sevgilisinә
qovuşmaq üçün sәfәrlәrә çıxıb, vuruşlardan keçsә dә, әsas süjet xәtti qәhrәmanlıq üzәrindә qurulur.
“Qәhrәmanlıq dastanlarında fiziki güc, qәhrәmanın zahiri dünyası әsasdırsa, eşq dastanlarında mәnәvi
güc, qәhrәmanın iç dünyası ön plandadır. Bu әvәzlәnmә şaman dünyagörüşünә әsaslanan atlı axınçı etnosun
öz yerini tәsәvvüf ideyalarına söykәnәn oturaq әkinçi türkә vermәsi ilә bağlıdır” (2, 308).
Mәhәbbәt dastanlarında rast gәldiyimiz sevgi öz tipologiyasına, işlәnmә dәrәcәsinә görә bәzi
keyfiyyәtlәrә malikdir.
Əvvәla onu qeyd edәk ki, klassik mәhәbbәt dastanlarının böyük әksәriyyәtindә qәhrәmana yuxuda
ilahi qüvvә tәrәfindәn buta verilir.
Buta alan aşiq yuxudan oyanır, özünü qәribә aparır, qeyri-adi hәrәkәt vә davranışları ilә әtrafdakıları
heyrәtә, tәşvişә salır. Bir çox dastanlarda onun ayılınca ağzından köpük daşması, rәng-ruhunun tamam
dәyişmәsi, hәtta fiziki görkәminin belә dәyişәrәk boy-buxunlu, yaraşıqlı bir oğlana çevrilmәsi göstәrilir.
Bәzәn dә o, dinib-danışmır, ya da “dәrdimi dillә desәm, dilim yanar, sazla deyim” söylәyәrәk, sazı
sinәsinә basıb özündәn bәdahәtәn şeirlәr – qoşma vә gәraylılar söylәyir. Yuxuda ona buta verilәn qızın
(pәrinin, gözәlin) adını şeirlәrindә çәkir. Onun mәkanına (şәhәrinә, ölkәsinә) sәfәrә çıxmaq
mәcburiyyәtindә olduğunu izhar edir. Valideynlәri, tanış-biliş, qohum-әqrәba qәhrәmanı nә qәdәr bu
yoldan çәkindirmәyә cәhd elәyib, tәhlükәlәrdәn, başına gәlә bilәcәk müsibәtlәrdәn, bәlalardan söz açsa
da, onu bu yoldan döndәrә bilmirlәr. Çünki artıq buta almış qәhrәman haqq aşiqidir. Yuxuda ona buta
şәrbәtini (şәrabını) verәn ağasına güvәnәrәk yola düşür. Daha doğrusu, o, artıq bu sәfәrә çıxmağa
mәcburdur. İçdiyi eşq şәrabının müqabilindә butanın şәrtlәrini yerinә yetirmәyә borcludur. Mәsәlәn:
“Aşıq Qәrib” dastanının qәhrәmanı Rәsul sazı sinәsinә basıb anasına deyir: