Milli Zeka
Description
Description
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
kәskin vә narın olanlardır. Bunlar әksәriyyәtlә fiziologiya mәsәlәlәrinә vә o vәzaifi ifa edәn cihazlara aiddir. Bu da<br />
orta dәrәcә ziyalılıq nәzәrindә “әdәbsiz” sanılır.<br />
Xalqın içәrisinә gedilsә, şәhәrdәn vә şәhәrin xırda alverçilәrindәn uzaq olan kәndlәrdә tәbii olaraq “әdәbli,<br />
әdәbsiz” kimi bir ayrılıq yoxdur. Elmi nöqteyi-nәzәrindәn dә öylә baxış doğru olurdu. Fәqәt yenә dә әfkari-ümumiyyә<br />
rәayәti lazım gördük” (3, 140). Göründüyü kimi, bu cür incә mәsәlәyә, istәnilәn vaxt qalmaqala sәbәb ola bilәcәk bir<br />
problemә münasibәtdә 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığı H.Zeynallının timsalında dünya standartlarına uyğun<br />
bir mövqe tutur vә folklorşünaslığımızın sonrakı nәsillәri üçün tәmәl prinsip müәyyәnlәşdirmiş olur.<br />
Dünәnki vә bugünkü Azәrbaycan folklorşünaslığında özünü qabarıq şәkildә göstәrәn nöqsanlardan biri<br />
çoxvariantlıq mәsәlәsinin o qәdәr dә ciddi şәkildә nәzәrә alınmamasıdır. Biz orta mәktәb dәrsliklәrindәn tutmuş ali<br />
mәktәb dәrsliklәrinәcәn hәr yerdә variantlaşmanı folklorun әn başlıca cәhәtlәrindәn biri elan etsәk dә, nә tәrtib vә<br />
nәşrdә, nә dә elmi araşdırmalarımızda hәmin cәhәti çox az nәzәrә alırıq. Belә olmasaydı, bizim әksәr nağıl vә<br />
dastanlarımız kitablara yalnız bir variantda düşmәzdi, variantlaşma probleminә aid dissertasiyalar müdafiә edilәr,<br />
sanballı tәdqiqat әsәrlәri ortaya çıxardı. Çoxvariantlığın nәzәrә alınmamasını ciddi qüsur sayan H.Zeynallı yazır: “Material<br />
toplayan yoldaşlar bir bayatını iki yerdә eşitdikdә, bir dastanı iki vә ya üç adamdan iki yerdә az bir fәrq ilә dә<br />
olsa yazmayırlar. Bu yoldaşlar böylә mәzmun, dil vә tәsvir ayrılıqlarını göstәrmәklә lisaniyyat cәhәtdәn böyük vәzifәlәr<br />
yaratmış olurlar” (3, 118). Əlbәttә, eyni folklor nümunәsinin müxtәlif variantlarda qeydә alınması yalnız dil baxımından<br />
yox, hәm dә obraz, motiv, süjet baxımından tutuşdurma vә araşdırmalara geniş meydan açır. Geniş araşdırmalara meydan<br />
açan bir mәsәlәnin qabardılması 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının aktual problemlәr әtrafında<br />
düşünmәsindәn xәbәr verir.<br />
Folklor mәtninin variantlaşması hәmin mәtni kimin, harada vә nә vaxt söylәmәsindәn çox asılıdır. Hәr hansı<br />
peşәkar söylәyici bu gün bir auditoriyada danışdığı mәtni bir müddәtdәn sonra başqa auditoriyada qismәn fәrqli şәkildә<br />
danışır. Əgәr hәmin mәtnә ikinci bir söylәyicinin ifasında qulaq assaq, onda variantlar arasında fәrqin bir az da çox<br />
olduğunu görәcәyik. Demәli, folklor mәtni ifadan-ifaya, söylәyicidәn-söylәyiciyә dәyişә bilir. Eyni mәtnin söylәyicilәri<br />
mәsafәcә bir-birindәn uzaq olan, etnoqrafiyasına görә bir-birindәn kifayәt qәdәr seçilәn mühitlәrdә yaşayıb-yaradırlarsa,<br />
onda artıq variantdan yox, versiyadan danışmalı oluruq. Tәqdirәlayiq haldır ki, 20-30-cu illәr Azәrbaycan<br />
folklorşünaslığı şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrini versiyalar müstәvisindә araşdırmaq prinsipinә ciddi şәkildә әmәl<br />
edir: “Bu qisim әdәbiyyat (dastanlar – M.İ.) sadә yayılmaqla qalmayır, oxunduqca arasına yeni türkü, yeni manilәr dә<br />
soxulmuş olur. Bu yeni-yeni soxulma materiallar isә istәr-istәmәz o әfsanәni çağıranların mühiti әtrafında füsunkar<br />
tәsir altında cizgilәr, şәkillәr yaratmağa başlayır vә etnoqrafik bir mahiyyәt alır. Mәhz onun üçündür ki, bir “Aşıq<br />
Qәrib”, bir “Əsli–Kәrәm”, bir “Şah İsmayıl vә Gülzar” әfsanәlәri mövzu, şәkil vә hәtta mәnşә etibarilә bir olduqları<br />
halda, Krımda bir dürlü, Anadolu vә Azәrbaycanda başqa dürlü oxunurlar” (3, 109). Folklor mәtnlәrinin variant vә<br />
versiyalarını etnoqrafik göstәricilәr kontekstindә götürmәyin nәticәsidir ki, Y.V.Çәmәnzәminli vә H.Zeynallı folklor<br />
mühitlәrini hәrtәrәfli öyrәnmәyi toplama işinin ayrılmaz tәrkib hissәsi hesab edirlәr. Düzdür, onlar folklor<br />
nümunәlәrinin yaranmasında, ayrı-ayrı janrların müәyyәn bölgәlәrdә geniş yayılmasında tәbiәt gözәlliklәrinin<br />
tәsirindәn bәhs edәrkәn qismәn ifrata varır, coğrafi amilin rolunu bәzәn şişirtmiş olurlar. Bununla belә, fakt faktlığında<br />
qalır: 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığı toplama işini hәm nәzәri, hәm dә tәcrübi baxımdan dünya<br />
folklorşünaslığının tәlәblәrinә uyğunlaşdırmağa çalışır. Dünya folklorşünaslığının tәlәblәrinә dәrindәn bәlәd olmağın<br />
nәticәsidir ki, söylәyici, mühit vә zaman dәyişdikcә mәnaca bir-birinә zidd folklor nümunәlәrinin meydana çıxması<br />
folklorşünasda tәәccüb doğurmur vә bu tipli folklor faktları folklorşünas qәlәmindә әsaslı izahını tapa bilir: “Qohumqardaş<br />
xüsusunda “Qardaş–bir qaradaş”, “Qardaş yaxşı olsaydı, Allah özünә xәlq edәrdi” kimi sözlәrlә yan-yana bir<br />
dә: “Yaxşı gündә yad, yaman gündә vay qardaş”, “Ər eldәndi, oğul beldәndi, aralıqda qardaş tapılmaz” kimilәrinә dә<br />
tәsadüf edilәcәkdir. Mәlum ki, bunların hәr birinin öz mәqamı vә çağı vardır. El fәlsәfәsi sağlam vә hәr dәqiqәsinә<br />
münasib olan hәyati dialektik bir fәlsәfәdir. Mәqamı, çağı dәyişdikcә mülahizә dә başqa bir şәkil alacaqdır” (3, 128).<br />
Söz yox ki, burada söhbәt variantlaşmadan yox, eyni bir mәsәlәyә xalqın fәrqli vә bir çox hallarda isә tәzadlı münasibәt<br />
bәslәmәsindәn gedir. Belә münasibәti şifahi xalq әdәbiyyatının çoxqatlılıq, çoxmәnalılıq tәbiәti ilә әlaqәlәndirmәkdә<br />
folklorşünasımız tamamilә haqlıdır.<br />
20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünaslığının nәzәri mәnzәrәsini müәyyәnlәşdirmәkdә H.Zeynallı vә<br />
Y.V.Çәmәnzәminli ilә yanaşı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, Ə.Abid vә b. әdәbiyyatşünasların da mәqalәlәri zәngin material<br />
verir. V.Xuluflunun aşıq sәnәtinә vә tapmacalara; S.Mümtazın el şairlәri vә aşıqlara, bayatı vә dastan janrlarına;<br />
Ə.Abidin “Dәdә Qorqud”a, heca vәzninin tarixinә, mani vә bayatıların genezisi, poetikası vә ümumtürk şeirindәki<br />
yerinә hәsr edilmiş mәqalәlәri dediyimizә misal ola bilәr. Bu müәlliflәr arasında Ə.Abid müraciәt etdiyi folklor<br />
17