Milli Zeka

More documents

Recommendations

Info

Milli Zəka AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞININ DÜNƏNİ VƏ BUGÜNÜ Muxtar İMANOV, AMEA-nın müxbir üzvü, Folklor İnstitutunun direktoru Azәrbaycan folklorşünaslığının dünәni çox da uzaq keçmişlәrә gedib çıxmır, çünki folklorşünaslıq hәm dünyada, hәm dә bizdә qismәn cavan elm sahәlәrindәn biridir. Avropada XVIII әsrin sonu, XIX әsrin әvvәllәrindәn formalaşmağa başlayan folklorşünaslığın bizdәki yaranma tarixi XIX әsrin sonları, XX әsrin әvvәllәrinә tәsadüf edir. Avropada olduğu kimi, bizdә dә folklorşünaslıq, әsasәn, folklor mәtnlәrinin top - lanmasından, tәrtib vә nәşr olunmasından, nәşr olunmuş mәtnlәrә elmi münasibәt bildirilmәsindәn başlayır. Düzdür, XVI-XVIII әsrlәrә aid müxtәlif әlyazmalarda xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinә rast gәlmәk olur, lakin folklorşünas P.Əfәndiyevin dә qeyd etdiyi kimi, “XVI-XVIII әsrlәrdә xalq әdәbiyyatımızın yazıya alınması… daha çox kortәbii xarakter daşıyır” (1, 33-34). Azәrbaycan folkloruna münasibәtdә әvvәlki dövrlәrdәn XIX әsrin başlıca fәrqi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinin az-çox sistemli yazıya alınmasında vә araşdırılmasında özünü göstәrir. “Azәrbaycan dilindә folklor materiallarından ibarәt irihәcmli ilk әlyazma” (1, 37) mәhz XIX әsrin әvvәlindә – 1804- cü ildә meydana çıxır. Əndәlib Qaracadağinin hazırladığı bu әlyazma o dövrkü vә o dövrә qәdәrki bir çox әlyazmalardan fәrqli olaraq, “tam folklor örnәklәri” (1, 687) әsasında tәrtib edilir. Şimali Azәrbaycanın Rusiya tәrkibinә daxil edilmәsindәn sonra Rusiya vә Avropa ilә elmi-mәdәni әlaqәlәrin genişlәnmәsi folklor materiallarının toplanıb nәşr olunması işinә әsaslı tәsir göstәrir. O vaxt Tiflisdә rus dilindә nәşrә başlayan “Тифлисские ведомости”, “Кавказ”, “Кавказский вестник”, “Новое обозрение”, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа” kimi qәzet vә jurnallarda Qafqazın digәr xalqları ilә yanaşı, Azәrbaycan türklәrinin dә folklor vә etnoqrafiyasına dair materiallar çap olunur. XIX әsrin ikinci yarısında Azәrbaycan türkcәsindә nәşr olunan “Əkinçi” vә “Kәşkül” qәzetlәri öz sәhifәlәrindә şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinә müәyyәn qәdәr yer ayırır. XIX әsr Azәrbaycan maarifçilik hәrәkatının başında duran M.F.Axundzadә vә H.Zәrdabi kimi ziyalıların xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinin toplanması işi ilә dә mәşğul olması xüsusәn (M.Axundzadәnin bayatılar, H.Zәrdabinin xalq mahnıları toplaması) o dövrdә folklora diqqәtin nә qәdәr artdığını göstәrәn faktlardan sayıla bilәr. Sәciyyәvi faktlar sırasında o da qeyd oluna bilәr ki, folklor nümunәlәrindәn ibarәt ilk kitabımızın vә folklorla bağlı ilk ciddi elmi mәqalәmizin işıq üzü görmәsi dә mәhz XIX әsrә tәsadüf edir. 1848-ci ildә Mirzә Kazım bәy Sankt-Peterburqun “Северное обозрение” mәcmuәsindә “Firdovsi әsәrlәrindә fars әsatiri” adlı sanballı mәqalә çap etdirir. XIX әsrin 80-90-cı illәrindә Tiflisdә çıxan rusdilli qәzet vә jurnallarda F.Köçәrli, T.Bayramәlibәyov, E.Sultanov, H.Vәzirov, M.Mahmudbәyov vә b. maarifçilәrin folklora aid müxtәlif mәqalәlәri dәrc edilir. 1899-cu ildә Mәmmәdvәli Qәmәrli İrәvanda “Atalar sözü” kitabını çap etdirir. Maraqlıdır ki, dәrsliklәrdә xalq әdәbiyyatı nümunәlәrindәn istifadә әnәnәsi dә mәhz XIX әsrdәn başlayır. 1852-ci ildә M.Ş.Vazehin İ.Qriqoryevlә birgә hazırladığı “Kitabi-türki” dәrsliyi, 1882-ci ildә A.O.Çernyayevskinin “Vәtәn dili” dәrsliyinin I hissәsi, 1888-ci ildә hәmin müәllifin Sәfәrәli bәy Vәlibәyovla birgә hazırladığı “Vәtәn dili” dәrsliyinin II hissәsi, 1898-ci ildә Rәşid bәy Əfәndiyevin “Uşaq bağçası” dәrsliyi meydana çıxır. Toplama, nәşr vә tәdqiqlә bağlı olaraq ümumi şәkildә xatırlatdığımız bütün bu faktlar Azәrbaycan folklorşünaslığının ilk rüşeymlәrinin XIX әsrdә, xüsusәn hәmin әsrin sonlarında yaranmasını göstәrәn faktlardır. İlk rüşeymlәri XIX әsrin sonlarında yaranan Azәrbaycan folklorşünaslığının tәşәkkül dövrünü XX әsrin әvvәllәrinә aid etmәk, bizcә, daha doğru olar. XX әsrin әvvәllәrindә müzakirә vә mübahisәlәrin әsas mövzularından olan ana dili mәsәlәsi folklora diqqәti xüsusi olaraq artırırdı. “Ana dilindә necә yazmaq lazımdır” sualı qarşısında qalan әdiblәrimiz istәr-istәmәz el әdәbiyyatına üz tutmalı, folklor nümunәlәrindә ifadәsini tapan xalq dilini әn mötәbәr örnәk kimi qәbul etmәli olurdular. Tәsadüfi deyil ki, el әdәbiyyatı nümunәlәrinә geniş yer verәn dәrslik, qiraәt kitabları, mәtbuat orqanlarının sayı vә sanbalı XX әsrin әvvәllәrindә xeyli miqdarda artır, “Bәsirәtül-әtfal” (1901), “Birinci il” (1907), 12
Milli Zəka “Nәsihәtül-әtfal” (1907), “İkinci il” (1908), “Yeni mәktәb” (1909) vә s. kimi dәrsliklәr, “Hәdiyyeyi-sibyan” (1901), “Kitabi-xәzainül-әtfal” (1902), “Qaçaq oğul” (1910), “Balalara hәdiyyә” (1912), “Mәclis yaraşığı” (1917) vә s. kimi müstәqil oxu kitabları, “Dәbistan” (1906-1908), “Mәktәb” (1911-1920) kimi uşaq jurnalları meydana çıxır. “Türkün ana dilindә” yazmağı özünün başlıca mәramlarından biri sayan vә xalq әdәbiyyatından yaradıcı şәkildә bәhrәlәnәn “Molla Nәsrәddin” jurnalı mәtbuatda yeni bir xәttin әsasını qoyur. “Molla Nәsrәddin” әnәnәsi üstündә yaranan “Kәlniyyәt”, “Arı” vә “Tuti” jurnalları el әdәbiyyatının әsas qida mәnbәlәrindәn birinә çevrilir. Folklor nümunәlәrini әks etdirәn kitabların nәşr olunması işi XX әsrin әvvәllәrindә vüsәt alır, “Türk nәğmәlәrinin mәcmuәsi” (H.Zәrdabi), “Şeyx Bәhlul. Lәtifәlәr” (Ə.Müznib), “Nağıllar mәcmuәsi”, “Aşıq Qәrib”, “Kәrәm ilә Əsli”, “Saleh vә Valeh” (X.Babayeva), “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qayınana-gәlin sözlәri” (M.A.Abbaszadә), “Nәğmә vә şikәstә” (C.Bünyadzadә), “Gülmәli nağıllar” (A.Gәraybәyov), “Koroğlu” (R.Zәki), “Əsgәr nәğmәlәri” (D.Əbdürrәhman), “Mahnılar”, “Milli nәğmәlәr” vә s. kimi kitablar 1901-1919-cu illәr arasında işıq üzü görür. Folklora dair elmi-nәzәri mәqalәlәrin yazılması vә nәşr olunması XX әsrin әvvәllәrindә daha çox müşahidә edilir. Görkәmli әdәbiyyatşünas F.Köçәrlinin xalq әdәbiyyatına hәsr edilmiş mәqalәlәri daha çox bu dövrә tәsadüf edir. “Folkloru yazılı әdәbiyyatın bünövrәsi sayan F.Köçәrli eyni zamanda bu iki yaradıcılıq sahәsi arasındakı sәciyyәvi xüsusiyyәtlәri şәrh edir. Ədәbiyyatşünas-alimin şifahi әdәbiyyatın bir sıra ümumi mәsәlәlәri ilә yanaşı, ayrı-ayrı janrları – sayaçı sözlәri, aşıq şeiri vә onun nümayәndәlәri, xalq lәtifәlәri… nağıllar, atalar sözü vә mәsәllәr barәdәki mülahizәlәri dә nәzәri baxımdan xüsusi maraq doğurur” (2, 690-691). XX әsrin әvvәllәrindә folklora dair elmi mülahizәlәr F.Köçәrli ilә yanaşı, S.Hüseyn, N.Nәrimanov, A.Şaiq, R.Əfәndiyev vә b. ziyalıların da mәqalәlәrindә öz әksini tapır. Özünü fәhlә-kәndli dövlәti elan edәn Sovet hökumәti xalq әdәbiyyatına mәqsәdyönlü diqqәt vә qayğını mәdәniyyәt sahәsindәki ideoloji işin tәrkib hissәsinә çevirir. Azәrbaycan türklәrinin maddi vә mәnәvi mәdәniyyәt abidәlәrinin mәhz sovet ideologiyasına uyğun şәkildә öyrәnilib üzә çıxarılması mәqsәdilә Rusiyadan Azәrbaycana N.Y.Marr, İ.İ.Meşşaninov, V.V.Qordlevski, B.B.Bartold, V.M.Sısoyev, A.V.Baqri, İ.N.Aşmarin, A.N.Samoyloviç kimi tanınmış şәrqşünaslar gәlir. 1923-cü ildә yaranan Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәtinә hәmin şәrqşünaslardan biri – A.N.Samoyloviç rәhbәrlik edir. Azәrbaycanın S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, M.Quliyev, D.Bünyadzadә, Q.Musabәyov, S.M.Əfәn diyev, Ü.Hacıbәyli, H.Zeynallı, V.Xuluflu, T.Şahbazi, C.Mәmmәdquluzadә, Ə.Haqverdiyev, S.M.Qәni zadә, H.Cәbiyev kimi görkәmli dövlәt vә mәdәniyyәt xadimlәri Cәmiyyәtin tәrkibinә daxil olurlar. Azәrbaycan Mәrkәzi İcraiyyә Komitәsinin nәzdindә fәaliyyәt göstәrәn Cәmiyyәtin Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ, Şәki vә Gәncәdә filialları yaranır. Cәmiyyәt tarix vә etnoqrafiya, tәbiyyat, iqtisadiyyat adlı üç şöbә әsasında fәaliyyәt göstәrir. Tarix vә etnoqrafiya şöbәsinin ayrı-ayrı bölgәlәrә göndәrdiyi ekspedisiyalar nәticәsindә digәr materiallarla yanaşı, zәngin folklor nümunәlәri dә әldә edilir. Hәmin nümunәlәr barәdә Cәmiyyәtin Azәrbaycan türkcәsi vә rusca çıxan “Xәbәrlәr”indә mәlumat vә şәrhlәr verilir. “Maarif vә mәdәniyyәt”, “Maarif işçisi”, “Dan ulduzu”, “Azәrbaycanı öyrәnmә yolu” jurnallarında, “Kommunist”, “Yeni yol”, “Azәrbaycan kolxozçusu” qәzetlәrindә el әdәbiyyatından örnәklәr çap olunur. Azәrbaycanı tәdqiq vә tәtәbbö cәmiyyәtinin tәşәbbüsü ilә SMOMPK mәcmuәsinin redaktoru L.Q.Lopatinskinin arxivi Tiflisdәn Bakıya gәtirilir. Arxiv materiallarını A.Sübhanverdixanov sistemlәşdirir. A.V.Baqri hәmin materiallar әsasında 1930-cu ildә rus dilindә 3 cilddәn ibarәt “Azәrbaycan vә qonşu ölkәlәrin folkloru” adlı kitab çap etdirir. XX әsrin 20-30-cu illәrindә folklorun toplanıb nәşr olunması işi hansı cәhәtlәrinә görә daha çox fәrqlәnir? Folklorşünas P.Əfәndiyev bu suala belә cavab verir: “Cәsarәtlә deyә bilәrik ki, 1920-35-ci illәrdә toplanan vә nәşr edilәn folklor nümunәlәri heç bir zamanda olmadığı qәdәr sәmimi, tәbii vә etibarlıdır. Nә üçün? XIX әsrdә bizim folklorumuz, әsasәn, rus mәtbuatında çap olunub. Zәngin dilә, poetikaya, milli ifadә çalarlarına malik olan şifahi xalq әdәbiyyatımız rus dilinә tәrcümә olunarkәn onun milli koloritinә zәrbә dәymişdir. 1930-cu illәrin sonlarında isә toplanan folklor materiallarına repressiya, vulqar sosiologizm öz möhürünü vurmuşdur. Bütün bunlara görә dә bәhs etdiyimiz dövrdә tәbii qaynaqlardan alınmış mәnәvi sәrvәtimizә xüsusi bir qayğı ilә yanaşmalıyıq” (1, 65-66). XX әsrin 20-30-cu illәrindә toplanan folklor nümunәlәrinin “etibarlı” mәnbә dәyәri qazanmasının başlıca sәbәblәrindәn biri o dövrdә toplama işi ilә H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, H.Əlizadә kimi әdәbiyyatşünasların ardıcıl, sistemli vә geniş miqyasda mәşğul olmasıdır. Aydın tәsәvvür yaransın deyә dövrün toplama-tәrtib işlәrindәn bәzilәrini xatırlatmaq yerinә düşәr: H.Zeynallı. “Azәrbaycan atalar sözü” (1926); H.Zeynallı. “Azәrbaycan tapmacaları” (1928); V.Xuluflu. “Koroğlu dastanından iki qol” (1927); V.Xuluflu. “El aşıqları”(1927); V.Xuluflu. “Tapmacalar” (1928); S.Mümtaz. “Aşıq Abdulla” (1927); S.Mümtaz. “El şairlәri”. 2 cilddә (1927-1928); H.Əlizadә. “Azәrbaycan el әdәbiyyatı” (1929); H.Əlizadә. “Dastanlar vә nağıllar” (1937); H.Əlizadә. “Aşıqlar. Aşıq Əlәsgәr”. Hüseyn Bozalqanlı. “Aşıq Əsәd”. 2 cilddә (1929); H.Əlizadә. “Bayatılar” (1938); H.Əlizadә. “Koroğlu” (1941). Toplama işi ilә mәşğul olan H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz kimi 13
Page 1 and 2: İyun - Avqust 2014 № 01 GÖRDÜY
Page 3 and 4: HÖRMƏTLİ MEHRİBAN XANIM! Уъа
Page 5 and 6: Milli Zəka MİLLİ-MƏNƏVİ DƏY
Page 7 and 8: Milli Zəka qızıl sәhifәlәrin
Page 9 and 10: Milli Zəka О ДИАЛОГЕ КУ
Page 11: Milli Zəka лософии как
Page 15 and 16: Milli Zəka söylәyicilәrin xalql
Page 17 and 18: Milli Zəka kәskin vә narın olan
Page 19 and 20: Milli Zəka verir, yazılı әdәbi
Page 21 and 22: Milli Zəka TƏBİƏTDƏN CƏMİYY
Page 23 and 24: Milli Zəka 5. Hәrbi hazırlığı
Page 25 and 26: Milli Zəka az fikir vermişik. Cә
Page 27 and 28: “...Əlimә almışam sәdәfli s
Page 29 and 30: Milli Zəka fәrqi aydın müşahid
Page 31 and 32: QAYNAQLAR: Milli Zəka 1. Azәrbayc
Page 33 and 34: Milli Zəka Бах будур хи
Page 35 and 36: ùóí øàä îë ñóí, àíà.
Page 37 and 38: тым олса да, гялям а
Page 39 and 40: yazılı әdәbiyyatın sıx әlaq
Page 41 and 42: Î ÝЦÍ Ýß Ëß ÚßÊ, Î ÝÖ
Page 43 and 44: “ÁÓ ÍÀ Ëß ÍÈÍ ÀÙÛ Í
Page 45 and 46: Dәrsdәn sonra asudә saatlarını
Page 47 and 48: Qılman İlkin 1963-cü il mayın 5
Page 49 and 50: EL ATASI Milli Zəka Qÿnbÿr ØßM
Page 51 and 52: Шямшир оъаьынын мц
Page 53 and 54: Milli Zəka Гачгынын, кю
Page 55 and 56: ïðîã ðàì ëà ðûí äà à
Page 57 and 58: ùàã ãûí äà äà íûø äû
Page 59 and 60: Milli Zəka КЯЛБЯЪЯРИ АШ
Page 61 and 62: Milli Zəka Солдан Азярб
Page 63 and 64:
Milli Zəka дян дашыйырд
Page 65 and 66:
Milli Zəka кими эюрцнян
Page 67 and 68:
олдум. Ибращим Ъяфя
Page 69 and 70:
Milli Zəka MƏN BU MÜQƏDDƏS YOL
Page 71 and 72:
il gözәlliklәr diyarı Kәlbәc
Page 73 and 74:
övladı olmaq, müәllim çörәyi
Page 75 and 76:
Milli Zəka ЯН БЮЙЦК СЕВ
Page 77 and 78:
Milli Zəka “BİR BULAĞAM, SUYUM
Page 79 and 80:
Milli Zəka ƏSL PEDAQOQ, TƏRBİY
Page 81 and 82:
Milli Zəka Şәrafәt DAĞISTANLI
Page 83:
Milli Zəka Azәrbaycan Milli Elml
show all

Milli Zeka

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?