Milli Zeka

“...Əlimә almışam sәdәfli sazı,
Fәlәk yazdı mәnә belә bir yazı;
Yuxumda görmüşәm bir alagözü,
Ana, mәn Tiflisә varmalı oldum.
Milli Zəka
Anası oğlunun boynunu qucaqlayıb ağlayaraq, yalvar-yaxar elәyir: “Oğul, sәn hara, Tiflis hara? Gәl
sәn bizi gözüyaşlı qoyub getmә”. Rәsul dedi:
− Anacan, dayanmağa halım yoxdu. Gәrәk mәn gedәm” (1, 12-13).
Demәk olar ki, XIX-XX әsrlәrә qәdәrki mәhәbbәt dastanlarının әksәriyyәtindә bu әnәnәvilik qorunub
saxlanmışdır. Burada, sadәcә, bәzi motiv fәrqlәri vә hadisәlәrin, macәraların rәngarәnglik, zәnginlik
baxımından çeşidlәnmәsi qabarıq nәzәrә çarpa bilәr. Lakin mövzusu, süjet vә kompozisiyanın qurulması,
dastanın başlanğıcı vә hadisәlәrin sonuclanması etibarilә klassik mәhәbbәt dastanlarının әksәriyyәtindә
bir bәnzәrlik, oxşarlıq, әnәnәvilik müşahidә olunmaqdadır. Bu da, eyni zamanda, ondan irәli gәlir ki, әn
son zamanlara qәdәr aşıq sәnәtinin öz xüsusi qanunauyğunluqları olmuşdur. Bu qәdim sәnәt növü ustadşagird
münasibәtlәri әsasında yaşayıb, inkişaf elәyib zamandan-zamana adlamışdır. Vә hәr şagird yalnız
öz ustadından dәrs almaqla, yükünü onun yükündәn tutmaqla püxtәlәşib formalaşaraq sәlәfinin davamçısı
kimi yetişirdi. Hәm dә aşıq sәnәtini öyrәnәn hәr kәs bütövlükdә özündәnәvvәlki irsi öyrәnmәk
mәcburiyyәtindә idi. Əks-tәqdirdә aşıqlıq sәnәti varisliklә ötürülә bilmәzdi. Tәbii ki, o ustad da
özündәnәvvәlki digәr böyük ustadın davamçısı idi. Demәk, bu sәnәtdә yenilik yalnız şagirdin öz tәbii
istedadının gücü ilә mümkün ola bilәrdi ki, o da nә qәdәr yeni әsәrlәr yaratsa belә, әnәnәvilikdәn bir o
qәdәr dә kәnara çıxmağa, bu sәnәtdә yeni konsepsiyalar ortaya qoymağa yetәrli deyildi. Ümumiyyәtlә,
aşıq sәnәti, xüsusәn dә dastan yaradıcılığı şifahi xalq әdәbiyyatının elә bir sahәsidir ki, burada әnәnәdәn
kәnara çıxmaq, yenilikçiliyә meyillәnmәk halları daim zәiflәmә ilә müşahidә olunmuşdur. XIX-XX
әsrlәrdә yaranan mәhәbbәt (elәcә dә qәhrәmanlıq) dastanlarını misal olaraq göstәrmәk fikrimizi
әsaslandırmaq üçün kifayәtdir. Lakin әnәnәviliyin qorunub saxlanması şәrti ilә hadisә vә macәraların
zәnginlәşdirilmәsi, rәngarәnglәşdirilmәsi keyfiyyәtә dә müsbәt tәsir göstәrәn amillәrdәn olmuşdur.
Əksәr klassik mәhәbbәt dastanlarında әnәnәvi mәhәbbәt әhvalatının yaranması, başqa sözlә desәk,
problemin qoyuluşu vә süjet xәtti boyunca mövzunun – qoyulmuş problemin işlәnib, inkişaf edib, öz
hәllini tapması ilә bağlı qeyd etmәk lazımdır ki, ümumilikdә şifahi xalq әdәbiyyatına mәxsus olan
bәdiilik, poetiklik, obrazlılıq orta әsrlәrdә yaranan klassik mәhәbbәt dastanlarında әn başlıca yaradıcılıq
şәrtlәrindәn olmuşdur. Onların süjet vә kompozisiyasını tәşkil edәn hadisәlәrin dә başlanğıcı, inkişaf
xәttinin ilk mәrhәlәsi әksәr dastanlarda eyniyyәt, son dәrәcә bir-birinә bәnzәrlik tәşkil edir. Mәsәlәn,
dastanın әvvәlindәki övladsızlıq motivi, doğulacaq qәhrәmanın atasının mal-dövlәtinin aşıb-daşması,
lakin qocalıb ölәndәn sonra yurduna-mülkünә-sәrvәtinә sahib çıxacaq bir oğul zürriyyәtinin olmamasını
özünә dәrd elәmәsi... Nәhayәt, düşünüb-daşınıb, mәslәhәt-mәşvәrәt elәyib, varının-halının çoxunu (әksәr
hallarda üçdә iki hissәsini) nәzir-niyaz elәyib fәqir-füqәraya paylaması nәticәsindә Tanrının onu övlad
sahibi etmәsi mәsәlәlәri bu dastanların başlanğıcını tәşkil elәyir. Xatırladaq ki, bu ekspozisiyanın da
kökü gedib lap qәdim zamanlara çıxır. “Övladsızlıq barәdәki әnәnәvi süjet “pay verәn dәrvişlәr”in sәyi
ilә qәhrәmanlara övlad verilmәsi, orta әsrlәrdәn hәlә çox-çox әvvәl xalq yaradıcılığında mövcud
olmuşdur. Pay verilәn övladlar – adәtәn, qız vә oğlanlar arasındakı sevgi macәrası sonrakı mәrhәlәlәrdә
mәhәbbәt dastanlarının әsas süjet xәttini tәşkil etmişdir” (2, 127).
Bu cür övladsızlıq problemi, nәzir-niyazla doğulan uşaq, onların buta alıb (bir çox hallarda oğlan
da, qız da, sitatda qeyd edildiyi kimi, pay verilmiş olur vә ilahi qüvvә tәrәfindәn onların hәr ikisi birbirinә
buta verilir) haqq aşiqinә çevrilmәsi süjeti ilә müşahidә olunan dastanlardan “Əsli vә Kәrәm”,
“Qurbani”, “Tahir vә Zöhrә”, “Alıxan vә Pәri”, “Şah İsmayıl vә Gülzar”, “Şәhri vә Mehri” vә s.
göstәrmәk olar. Mәsәlәn, “Şah İsmayıl vә Gülzar” dastanında övladın nәzir-niyazla dәrviş tәrәfindәn pay
verilmәsi mәsәlәsinә diqqәt yetirәk: “Ustadlar nağıl elәyirlәr ki, Qәndәhar şәhәrindә Ədil adlı bir padşah
var idi. Ədil padşah o qәdәr varlı, dövlәtli idi ki, dәryalar mürәkkәb olsaydı, meşәlәr qәlәm, onun dövlәtini
hesablamaq olmazdı. Ədil padşah bir gün başını qırxdırmaq üçün bir dәllәk çağırtdırdı. Dәllәk naşı idi,
padşahın başını qırxıb, tükünü qabaq tәrәfdәn döşünә tökdü. Padşah başının tükünü ağarmış görәndә
bir yanıqlı ah çәkdi. Bildi ki, ömrünün, gününün keçmiş vaxtıdı. O saat vәziri çağırtdırdı. Elә ki vәzir
gәldi, padşah üzünü ona tutub dedi:
27