Εθνοϊερομάρτυρας - Αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Γεωργίου Αρχατζικάκης

ΚΟΙΝΩΦΕΛΕΣ ΙΔΡΥΜΑ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ 

ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ» 

ΜΙΧΑΛΗ Ε. ΑΓΓΕΛΑΚΗ 

ΕΘΝΟΪΕΡΟΜΑΡΤΥΡΑΣ-AΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ 

Ι Α Κ Ω Β Ο Σ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι ΟΥ 

ΑΡΧΑΤΖΙΚΑΚΗΣ 

ΣΗΤΕΙΑ 2020


ΙΑΚΩΒΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΑΤΖΙΚΑΚΗΣ



ΙΑΚΩΒΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΑΤΖΙΚΑΚΗΣ 

© ΚΟΙΝΩΦΕΛΕΣ ΙΔΡΥΜΑ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ 


ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ 

Φωτογραφία του Αρχιμ. Ιακώβου Αρχατζικάκη 

ΕΙΚΟΝΑ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟΥ 

Μερική άποψη του Βουτζά πριν το 1920 

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ 

Ελευθερία Μαυρογιάννη 

ΕΚΤΥΠΩΣΗ-ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ 

ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ Α.Ε. 

τηλ. 2810 382800, www.kazanakis.gr 

ISBN: 978-960-86769-7-8 

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις 

διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993, όπως έχει 

τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί 

πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση μέρους 

ή ολόκληρου του κειμένου χωρίς την έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα 

και του εκδότη. 

-2-

ΚΟΙΝΩΦΕΛΕΣ ΙΔΡΥΜΑ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ 




ΙΑΚΩΒΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ 

ΑΡΧΑΤΖΙΚΑΚΗΣ 

∂ 

Η προσφορά του στην Εκκλησία, την Πατρίδα 

και την Παιδεία τού εκτός Ελλάδος Ελληνισμού 

s 

«Ο ποιμήν ο καλός την ψυχήν αυτού τίθησιν υπέρ των προβάτων» 

(Ιωάν. 10,11) 

ΣΗΤΕΙΑ 2020

-4-

ΕΥΛΟΓΗΤΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑ 

Tῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου 

κ. κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ 

-5-

-6-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 

Τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας 

κ. Κυρίλλου, 

Προέδρου τοῦ Δ.Σ. τοῦ Ἱδρύματος 

«Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή» 

Μέ ἰδιαίτερη χαρά καί πολλή ἱκανοποίηση προλογίζουμε 

τό ἀνά χεῖρας πόνημα τοῦ διαπρεποῦς ἐπιστήμονα καί καταξιωμένου 

στόν τραπεζικό τομέα ἐξαίρετου συντοπίτη 

μας κ. Μιχαήλ Ἐ. Ἀγγελάκη, μέ τίτλο «Ἀρχιμανδρίτης ’Ιάκωβος 

Γεωργίου Ἀρχατζικάκης: Ἡ προσφορά του στήν 

Ἐκκλησία, τήν Πατρίδα καί τήν Παιδεία τοῦ ἐκτός Ἑλλάδος 

Ἑλληνισμοῦ». Τό ἀξιόλογο τοῦτο σύγγραμμα ἀποσκοπεῖ 

νά ἀναδείξει μιά μεγάλη ἐκκλησιαστική μορφή πού 

γέννησε ὁ τόπος μας, τόν Ἐθνοϊερομάρτυρα Ἀρχιμανδρίτη 

Ἰάκωβο Ἀρχατζικάκη, ὁ ὁποῖος σφαγιάσθηκε τό 1922 ἀπό 

τούς Τούρκους μέσα στόν ναό ἐνῶ ἱερουργοῦσε. Ἦταν 

ἕνας ἀπό τούς πολυάριθμους Κληρικούς καί Μοναχούς 

πού ἔχυσαν τό αἷμα τους ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος. 

Εἶναι γνωστό ὅτι σέ περίπου 70 ἐξεγέρσεις καί ἐπαναστατικά 

κινήματα πού πραγματοποιήθηκαν κατά τήν περίοδο 

τῆς Τουρκοκρατίας πρωτοστάτησαν Κληρικοί κάθε 

βαθμοῦ καί Μοναχοί. Αὐτό πού συνέβη κατά τήν ἐξέγερση 

τοῦ ὑποδούλου Γένους μας κατά τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ, ἐπαναλήφθηκε 

κατά τή Μικρασιατική καταστροφή τοῦ 1922 

καί στή Γερμανοϊταλική κατοχή (1941-1944). Τό Ράσο ἦταν 

στό στόχαστρο τῶν ἀλλόθρησκων καί ἀλλόδοξων κατακτητῶν, 

διότι ἀποτελοῦσε ἕνα εἶδος ἐπαναστατικοῦ λαβάρου 

καί σημαίας. Πάντοτε ὁ ρασοφόρος Κληρικός ἤ 

Μοναχός ὡς φορέας τῆς μακραίωνης ἑλληνοθρόδοξης παράδοσης 

ἐνέπνεε στήν κοινότητα τῶν χριστιανῶν τό ἀγωνιστικό 

φρόνημα «γιά τοῦ Χριστοῦ τήν πίστιν τήν ἁγία καί 

τῆς πατρίδος τήν ἐλευθερία». 

-7-

Ὁ Ἀρχιμ. Ἰάκωβος Ἀρχατζικάκης, θυσιάσθηκε στή Μικρασία, 

φυλάσσοντας θερμοπύλες τῆς πίστεως καί τοῦ 

ἑλληνισμοῦ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὅπου ὁ ἱερός κλῆρος, ἀναπόσπαστο 

κομμάτι τῶν ἑλλήνων τῆς Ἰωνικῆς γῆς, ἔδωσε 

τή δική του μαρτυρία, μέ ἐπικεφαλῆς τόν Ἐθνοϊερομάρτυρα 

Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο. Ὁ μαρτυρικός 

θάνατος τοῦ φλογεροῦ Κληρικοῦ καί ἀκατάβλητου πατριώτη 

ἀπό τά κεμαλικά στρατεύματα ἀποδεικνύει ὅτι 

πάντοτε ὁ καλός Ποιμήν ἀγωνίζεται γιά νά σώσει τή Μάνδρα 

καί θυσιάζεται ὑπέρ τοῦ ποιμνίου του, ἀκολουθώντας 

τό τοῦ Εὐαγγελίου: «Ὁ ποιμήν ὁ καλός τήν ψυχήν αὐτοῦ 

τίθησιν ὑπέρ τῶν προβάτων» (Ἰω. 10,11). 

Ἄλλωστε κλῆρος τῶν Κληρικῶν μέσα στόν ἐν τῷ πονηρῷ 

κείμενο τοῦτο κόσμο ἦταν πάντοτε νά εἶναι «δεδιωγμένοι 

ἕνεκεν δικαιοσύνης» (Ματθ. 5,10). Ἔχουν ὡς χάρισμα οἱ 

Κληρικοί «τό ὑπέρ Χριστοῦ, οὐ μόνον τό εἰς Αὐτόν πιστεύειν, 

ἀλλά καί τό ὑπέρ αὐτοῦ πάσχειν» (Φιλιπ. 1, 29), 

καθώς ἡ ἐπί γῆς πορεία τους εἶναι δρόμος μαρτυρίου καί 

σταυροῦ. Αὐτήν τήν «στενή πύλη καί τεθλιμμένη ὁδό» 

(Ματθ. 7,14) ἀκολούθησε καί ὁ ἐκ Ζήρου Σητείας καταγόμενος 

Ἱερομάρτυρας καί ἐθνομάρτυρας Ἀρχιμ. Ἰάκωβος 

Ἀρχατζικάκης, ὁ ὁποῖος καθαγίασε μέ τό αἷμα του τήν πολύκλαυστη 

γῆ τῆς Ἰωνίας. Μετά τό πέρας τῆς θεολογικῆς 

ἐκπαίδευσής του στά Ἱεροσόλυμα, στή Θεολογική Σχολή 

τῆς Χάλκης καί στή Βέρνη ἀνέλαβε Διευθυντής τῆς Ἱερατικῆς 

Σχολῆς τῶν Ἱεροσολύμων. Ἀργότερα διορίσθηκε 

ἱερατικῶς προϊστάμενος τῆς κοινότητας Μπουτζᾶ ἤ Βου - 

τζᾶ Σμύρνης, ὅπου καί τελείωσε τή ζωή του μαρτυρικά. 

Τό βιβλίο τοῦ κ. Ἀγγελάκη γιά τόν σπουδαῖο Σητειακό 

Ἐθνοϊερομάρτυρα, πλαισιωμένο μέ σπάνιο φωτογραφικό 

ὑλικό τῆς γενέτειρας καί τῶν συγγενῶν του, ἀποτελεῖ 

χωρίς ἀμφιβολία ἔργο ζωῆς, δηλαδή ἔργο πού φιλοδοξοῦσε 

πολλά χρόνια νά συνθέσει, προκειμένου νά καταγραφεῖ μεθοδικά 

καί νά γίνει εὐρύτερα γνωστή ἡ προσφορά του 

στήν Ἐκκλησία καί τό ἔθνος. Ὕστερα ἀπό συστηματική 

μελέτη καί πολύχρονη ἔρευνα σέ ἀρχεῖα, ἱδρύματα, βιβλιοθῆκες, 

μουσεῖα, ἐφημερίδες καί περιοδικά τῆς ἐποχῆς 

καί ἀπό ἀφηγήσεις πού σχετίζονται μέ τόν ἑλληνισμό τῆς 

Ἰωνίας, καθώς καί καταγραφή μαρτυριῶν, ὁ συγγραφέας 

παρουσιάζει μιά ὁλοκληρωμένη εἰκόνα τῆς προσωπικότη- 

-8-

τας καί τοῦ ἔργου τοῦ Ἀρχιμ. Ἰακώβου Ἀρχατζικάκη. Μέ 

ἁπλό καί προσιτό λόγο καταγράφει τήν καταγωγή, τίς 

ἐγκύκλιες, τίς πανεπιστημιακές καί ἀκαδημαϊκές σπουδές 

του, τή δραστηριότητα καί τό ἔργο του στό Πατριαρχεῖο 

Ἱεροσολύμων, τή συμβολή του στήν Ἐκκλησία καί τόν 

ἑλληνισμό τῆς Ἰωνίας, ἀλλά καί τόν μαρτυρικό θάνατό του. 

Τόν συγχαίρουμε ἐγκάρδια καί πατρικά, διότι ἡ παράθεση 

τῶν παραπάνω στοιχείων γιά τή ζωή καί τή δράση τοῦ 

μάρτυρα καί ἥρωα Ἀρχιμ. Ἰακώβου Ἀρχατζικάκη παρέχει 

τή δυνατότητα στό ἀναγνωστικό κοινό νά γνωρίσει αὐτή 

τή λαμπρή προσωπικότητα μέ τό τεράστιο ποιμαντικό, θεολογικό, 

ἐκπαιδευτικό, συγγραφικό, φιλανθρωπικό καί πατριωτικό 

ἔργο. 

Ἡ ἀρχιερατική εὐχή μας εἶναι ἡ παροῦσα ἔκδοση νά 

ἀποτελέσει τό ἐφαλτήριο γνωριμίας τῶν φιλίστορων ἀναγνωστῶν 

καί ἀναγνωστριῶν μέ τίς μεγάλες ἐκκλησιαστικές 

καί λοιπές μορφές τοῦ τόπου μας καί γενικότερα μέ 

τήν πλούσια τοπική μας ἱστορία. Γι’ αὐτό εὐχαρίστως ἀναλαμβάνουμε 

τή δαπάνη καί ἐντάσσουμε τό ὠφέλιμο καί διδακτικό 

τοῦτο πόνημα στίς ἐκδόσεις τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ 

Κοινωφελοῦς Ἱδρύματος «Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή» τῆς 

Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, πού ἑδρεύει 

στή Ἱερά Πατραρχική καί Σταυροπηγιακή Μονή Παναγίας 

τῆς Ἀκρωτηριανῆς Τοπλοῦ Σητείας, ἀπ’ ὅπου ξεκίνησε 

τήν ἐκκλησιαστική του πορεία ὁ Ἱερομάρτυρας καί Ἐθνομάρτυρας 

Ἀρχιμ. Ἰάκωβος Ἀρχατζικάκης. Ἡ θυσία τοῦ 

συντοπίτη Κληρικοῦ καί Ἥρωα ἀλλά καί ἡ προσφορά τοῦ 

ἱεροῦ Κλήρου στούς ἐθνικούς ἀγῶνες τοῦ Γένους, ἄς πα - 

ρακινήσει ὅλους μας, ἰδιαιτέρως στούς δύσκολους καί 

πονηρούς καιρούς πού διανύει ὁ τόπος μας, γιά νά διατηρήσουμε 

τή συλλογική μνήμη τοῦ ἱστορικοῦ μας γίγνεσθαι 

καί τήν ἐθνική μας ἰδιοπροσωπία. 

Σητεία, Φεβρουάριος 2020 

Ὁ Μητροπολίτης & Πρόεδρος 

τοῦ Δ.Σ. τοῦ Κοινωφελοῦς 

Ἱδρύματος «Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή» 

† Ὁ Ἱεραπύτνης καί Σητείας Kύριλλος 

-9-

-10-

ΙΔΙΑΙΤΕΡΕΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 

Θα ήταν παράλειψη αν δεν ευχαριστούσα ιδιαιτέρως το 

Κοινωφελές Εκκλησιαστικό Ίδρυμα της Ιεράς Μητροπόλεως 

Ιεραπύτνης και Σητείας «Παναγία η Ακρωτηριανή» 

και τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας 

κ. Κύριλλο για την πρόθυμη αποδοχή έκδοσης του εν 

λόγω βιβλίου. 

Στους σκοπούς του Ιδρύματος δεν είναι μόνο η αξιοποίηση 

και η τουριστική ανάπτυξη της περιουσίας του και 

κατά συνέπεια όλης της επαρχίας Σητείας, αλλά και η συνεχής 

δρομολόγηση πρωτοβουλιών και δράσεων προς την 

τοπική κοινωνία, αφού βρίσκεται συνεχώς κοντά της. Έτσι, 

δίδονται κίνητρα και επιβραβεύονται οι προσπάθειες 

προόδου της νέας γενιάς, συμβάλλει στην προαγωγή του 

τοπικού πολιτισμού, της τοπικής ιστορίας και γενικότερα 

της πολιτισμικής μας ταυτότητας. Καθοριστική και τεράστια, 

επίσης, η προσφορά του στους συνανθρώπους μας 

που έχουν ανάγκη στις σημερινές δύσκολες εποχές, θυμίζοντάς 

μας τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη στο Άξιον Εστί... 

«Ότι σώσεις μες στην αστραπή καθαρό στον αιώνα θα 

διαρκέσει». 

Υπενθυμίζεται ότι το Ίδρυμα ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη 

Ιεραπύτνης και Σητείας και συστήθηκε με παραχώρηση 

της περιουσίας της ιστορικής Μονής Τοπλού, που 

αποτελεί ένα από τα πιο σπουδαία θρησκευτικά κέντρα 

της Κρήτης, με μεγάλη εθνική και κοινωνική προσφορά. 

Πρόεδρος του Κοινωφελούς Ιδρύματος είναι Σεβ. Μητροπολίτης 

Ιεραπύτνης και Σητείας κ. Κύριλλος. 

Η Εκκλησία της Κρήτης, έχοντας, εκτός από την ορθόδοξη 

πνευματική αποστολή της και την εθνική ευαισθησία, 

-11-

που σε δύσκολα χρόνια την είχε καταστήσει εθναρχεύουσα 

αρχή, έρχεται μέσω του Κοινωφελούς Ιδρύματος να τροφοδοτήσει 

πλήθος πολιτιστικών και κοινωνικών δράσεων. 

Έτσι, με τις κατά καιρούς προσεγμένες εκδόσεις το Κοινωφελές 

Ίδρυμα αποτελεί τον θεματοφύλακα της γραπτής 

πνευματικής παρακαταθήκης των ανθρώπων της 

Κρήτης, ιδιαίτερα της περιοχής μας, και την κιβωτό ενός 

τοπικού κυρίως πλούτου, στον οποίο καταγράφεται διαχρονικά 

η πορεία της σκέψης και ιστορίας. Αυτόν τον απαράμιλλο 

πλούτο τον μεταμορφώνει σε γνώση δια μέσου 

των προσεγμένων εκδόσεων που διαχέεται στην κοινωνία. 

Η ενεργητική προβολή της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, 

η διάδοσή της, η διαφύλαξή της αποτελούν τις βασικές 

αρχές που διέπουν ένα μέρος της λειτουργίας του Ιδρύματος. 

Ενδεικτικά αναφέρονται εκδόσεις του Κοινωφελούς Εκκλησιαστικού 

Ιδρύματος «Παναγία η Ακρωτηριανή», που 

αποτελούν ένα από τούς κύριους σκοπούς του: έκδοση της 

Καινής Διαθήκης (κείμενα & μετάφραση), η οποία δόθηκε 

δωρεάν στα Γυμνάσια, προς χρήση υπό μορφή βοηθήματος 

των μαθητών. Δύο βιβλία με τίτλο: Η Εθνική Αντίσταση 

1941-1944 στην επαρχία Σητείας από τις πηγές και Τα 

Κρυ(γί)ά και οι οικισμοί της τέως Κοινότητας Κρυών Σητείας 

του εξαίρετου φιλολόγου και φίλου †Μανώλη Κουτσαντωνάκη. 

Τα καλαίσθητα αυτά βιβλία διανεμήθηκαν 

δωρεάν σ’ όλους τους παρισταμένους στην εκδήλωση παρουσίασής 

τους και στάλθηκαν στις βιβλιοθήκες, τα σχολεία, 

τις υπηρεσίες και τις Αρχές του Νομού Λασιθίου. Ένα 

άλλο ενδιαφέρον βιβλίο που εκδόθηκε από το Ίδρυμα με 

τίτλο: Μαργαρίται. Μελέτες στη Μνήμη του Μανόλη 

Μπορμπουδάκη (αφιερωμένο στη μνήμη του) των Μανόλη 

Σ. Πατεδάκη – Κώστα Δ. Γιαπιτσόγλου (επιμ.). Περιλαμβάνονται 

μελέτες που αφορούν τα βυζαντινά, μεταβυζαντινά 

και νεότερα μνημεία της Κρήτης. 

Παράλληλα, οι υλικές προσφορές δεν περνούν απαρατήρητες. 

Εκτός από τρόφιμα στους αναξιοπαθούντες συνανθρώπους 

μας δίδονται χρηματικές ενισχύσεις κυρίως 

σε δυσπρόσιτα και ολιγάριθμα Γυμνάσια της περιοχής μας 

για την αντιμετώπιση καθημερινών λειτουργικών αναγκών 

-12-

τους (αγορά πετρελαίου θέρμανσης, γραφικής ύλης κτλ.), 

χρηματικά βραβεία σε αριστούχους μαθητές και μαθήτριες 

σχολικών ετών από τα Γενικά και Επαγγελματικά Λύκεια 

της Μητροπολιτικής περιφέρειας, καθώς και σε πρώτους 

ιεροσπουδαστές των Εκκλησιαστικών Σχολών της Κρήτης. 

Τα παραπάνω εντάσσονται στα πλαίσια των σκοπών και 

επιδιώξεων του Κοινωφελούς Εκκλησιαστικού Ιδρύματος 

«Παναγία η Ακρωτηριανή» 

Τα λόγια ευγνωμοσύνης περισσεύουν. Άλλωστε οι άνθρωποι 

του Ιδρύματος δεν τάχουν ανάγκη. 

Με τα προαναφερόμενα και την ασυγκράτητη περηφάνια 

για όλα αυτά τα πολύτιμα που μας ορίζουν και μας 

ενώνουν, θα ήθελα να ευχαριστήσω για πολλοστή φορά το 

Ίδρυμα και τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης 

και Σητείας κ. Κύριλλο για την πρόθυμη έκδοση αυτού του 

βιβλίου και να επαναλάβω για μια ακόμη φορά πόσο τυχερός 

νοιώθω που είμαι γέννημα αυτής της ευλογημένης 

γης. 

e 

-13-

-14-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 

Ο Ιάκωβος Γεωργίου Αρχατζικάκης υπήρξε λαμπρή προσωπικότητα 

με τεράστιο ποιμαντικό, θεολογικό, εκπαιδευτικό, 

συγγραφικό, φιλανθρωπικό και πατριωτικό έργο. Η 

δράση και το έργο του έχει μια ασυνήθιστη θετική αύρα 

που ενώνει. Αυτή την αύρα προσπαθούμε να αναδείξουμε 

με τούτο το βιβλίο. 

Με το βιβλίο μας αυτό ανασύρουμε από τη λήθη –σχίζοντας 

με το νυστέρι της έρευνας το επικάλυμμα του 

χρόνου– και φέρνουμε στο προσκήνιο της σύγχρονης ιστορικής 

μας πορείας και ζωής τέτοιες οδηγητικές μορφές, 

όταν μάλιστα αντίθετα ρεύματα πλειοδοτούν τα ενάντια. 

Η παράθεση στοιχείων για τη ζωή και τη δράση του Ζηριώτη 

Ιερομάρτυρα και Εθνομάρτυρα αρχιμανδρίτη Ιακώβου 

Γεωργίου Αρχατζικάκη γίνεται για ένα κυρίως λόγο: 

να γίνει γνωστός στο πλατύ αναγνωστικό κοινό κυρίως του 

τόπου και γενικότερα της περιοχής απ’ όπου κατάγεται, 

επειδή καθαγίασε με το αίμα του την πολύκλαυτη γη της 

Ιωνίας και επειδή αγνοείται η μεγάλη του προσφορά στην 

Εκκλησία, στην Παιδεία και στο Έθνος. 

Ο Ι.Γ.Α. 1 στην ασέληνο και σκοτεινή της καταπίεσης 

νύκτα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας χρησίμευσε σαν 

λαμπάδα καθοδηγούσα και φωτίζουσα και σαν άγγελος 

που παρηγορεί και αναπτερώνει την ελπίδα για καλύτερο 

μέλλον. Ως θρησκευτικός πηδαλιούχος δεν άφησε το 

εθνικό σκάφος να καταποντισθεί στο φοβερό χειμώνα και, 

όταν οι περιστάσεις το απαίτησαν, πρόσφερε το πολύτιμό 

1. Τη συντομογραφία Ι.Γ.Α. θα παραθέτουμε σε αρκετά σημεία 

του βιβλίου αυτού, όταν χρειάζεται να αναφερθούμε στο όνομα του 

Ιακώβου Γεωργίου Αρχατζικάκη. 

-15-

του αίμα για την καλλιέργεια του δένδρου της ελευθερίας. 

Η ομογένεια της Σμύρνης, και του Βουτζά ειδικότερα, θυμάται 

αναμφίβολα το σεμνό και απέριττο εκείνον αρχιμανδρίτη 

Ιάκωβο Αρχατζικάκη, τον εξόριστο (βλ. σσ. 86-87) 

εκείνο Λευΐτη του ιεροσολυμητικού θρόνου. Εμπνευσμένος 

λειτουργός της πίστης και ενθουσιώδης ονειροπόλος της 

δόξας της Ελλάδας, διακρίθηκε στην ανθηρά ομογενή Κοινότητα 

της κωμόπολης του Βουτζά της Σμύρνης προς εξυπηρέτηση 

των υψηλών ιδεωδών του. 

Το Μάιο του 2000 βρεθήκαμε στα χώματα των αλησμόνητων 

πατρίδων και ειδικότερα της Εφέσου, Σμύρνης και 

Βουτζά, προκειμένου να δούμε, να αγγίξουμε και να αισθανθούμε 

από κοντά τους τόπους που πορεύτηκε, διακόνευσε, 

έδρασε και μαρτύρησε ο Ιάκωβος Αρχατζικάκης. 

Βρεθήκαμε, λοιπόν, στα χώματα της Ιωνίας, αναζητώντας 

αυτά που έχουν χαθεί. 

Θα είναι όμως παράλειψή μας αν δεν αναφερθούμε 

στους συντοπίτες και συντοπίτισσές μας, συγγενείς του 

Ι.Γ.Α.: 

- (†) Κωνσταντίνο Αρχατζικάκη, συνταξιούχο τραπεζικό 

της πρώην ΑΤΕ, 

- Αννούλα Τζιώτη - Αρχατζικάκη, 

- (†) Ευαγγελία Κεράκη, 

- Αλίκη Ιω. Αεράκη, συνταξιούχο Δημοσίου, 

- Αλεξάνδρα Γερακάρη - Μανουσάκη, 

και στους, επίσης, συντοπίτες: 

- Γιάννη Κων. Δρακάκη, πρώην δήμαρχο Λεύκης, 

- (†) Μάνο Καλ. Κρανιωτάκη, συνταξιούχο Δημοσίου, 

καθώς και στους φίλους: 

- Νίκο Βικέτο, πρώην γενικό γραμματέα «Ένωσης Σμυρναίων», 

Αθήνα, 

- (†) Βασίλη Μιχ. Δανό, συνταξιούχο δημοσιογράφο με 

βουτζαλιώτικη καταγωγή, 

- Γιώργο Αθ. Τσούτσο, υπεύθυνο της βιβλιοθήκης της 

Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και 

- Νίκο Χόρμπο, συνταξιούχο γιατρό, καταγόμενο από τη 

Φώκαια, πρώην πρόεδρο της Ιωνικής Εστίας Θεσσαλονίκης, 

για το πολύτιμο υλικό που μας έδωσαν (χειρόγραφες 

-16-

και μαγνητοφωνημένες αφηγήσεις για τον Ι.Γ.Α., φωτογραφίες 

του ίδιου και συγγενικών του προσώπων, φωτογραφίες 

κειμηλίων από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και τέλος 

παλιές και σύγχρονες φωτογραφίες του Βουτζά και της 

Σμύρνης). 

Ειδική αναφορά γίνεται στην κα Ρέα Δάκου (με κωνσταντινουπολίτικη 

καταγωγή) που για μεγάλο χρονικό 

διάστημα υπέστη υπομονετικά τις αναζητήσεις μας. Το περιεχόμενο 

του παρόντος πονήματος θα ήταν πτωχότερο 

χωρίς τις υποδείξεις του κ. Νίκου Βικέτου πρώην γενικού 

γραμματέα της «Ένωσης Σμυρναίων» (με σμυρναίικη 

καταγω γή). Επίσης στην κα Βγένα (Ευγενία) Βαρθολομαίου, 

φιλόλογο (με σμυρναίικη καταγωγή), που επιμελήθηκε 

με ακατάπαυτο ζήλο την επεξεργασία των κειμένων 

μας (χειρόγραφων και ηλεκτρονικών). 

Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες αισθάνομαι την ανάγκη να 

εκφράσω στα μέλη της οικογένειάς μου για την αξιοθαύμαστη 

υπομονή, κατανόηση και ανοχή που επέδειξαν σ’ 

όλη τη διάρκεια της έρευνας και συγγραφής του βιβλίου. 

Η φιλόστοργη συμπαράστασή τους δημιουργεί αισθήματα 

ευγνωμοσύνης και προσευχής, εκ βαθέων, σε εμένα. 

5

-18-

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 

Α.Θ. Αυτού Θεότητα 

Α.Θ.Μ. Αυτού Θεότητα Μακαριότητα 

αρ. 

αριθμός 

αρ. φ. αριθμός φύλλου - φύλλων 

Αρχ. Αρχιμανδρίτης 

βλ. 

βλέπε 

δ.Θ. διδάκτωρ Θεολογίας 

διεκπ. διεκπεραίωση 

δ.N. διδάκτωρ Νομικής 

εκδ. έκδοση - εκδόσεις 

Ε.Λ.Ι.Α Ελληνικό Λαογραφικό και Ιστορικό Αρχείο - 

Μ.Ι.Ε.Τ. 

επ. 

επόμενα 

εφημ. εφημερίδα 

Ι.Γ.Α. Ιάκωβος Γεωργίου Αρχατζικάκης 

Ι.Ι.Α. Ιάκωβος Ιερολογιότατος (προσηγορία του διακόνου) 

Αρχατζικάκης 

Ι.Κ. 

Ιερό Κοινό 

Ι.Μ. Ιερά Μητρόπολη 

Ι.Ν. 

Ιερός Ναός 

Κων/πολη (ις) Κωνσταντινούπολη, Κωνσταντινούπολις 

Μ.Ι.Ε.Τ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 

μ.Χ. μετά Χριστό 

ν. νόμος 

ν.η. 

νέο ημερολόγιο 

Ν.Σ. Νέα Σιών - εκκλησιαστικό περιοδικό της Σιωνίτιδας 

Εκκλησίας, εκδιδόμενο στο Πατριαρχείο 

Ιεροσολύμων 

ό.π. 

όπου παραπάνω 

Π. Πανάγιος 

π.η. 

παλαιό ημερολόγιο 

περ. περιοδικό 

πρωτ. πρωτόκολλο 

σ./ σσ. σελίδα/ σελίδες 

τ. τόμος - τόμοι 

ΦΕΚ Φύλλο Εφημερίδος Κυβερνήσεως 

χ.χ. 

χωρίς χρονολογία έκδοσης 

-19-

1. Φωτογραφία του (τότε Διακόνου) Ι.Γ.Α. το 1906 στα Ιεροσόλυμα. 

-20-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

Ο αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Γεωργίου Αρχατζικάκης αναμφίβολα 

θεωρείται μία από τις σημαντικότερες πνευματικές 

προσωπικότητες της Σητείας, της Κρήτης και της Ελλάδας, 

καταξιωμένος από το έργο και την προσφορά του 

στην Εκκλησία, την Πατρίδα και την Παιδεία τού εκτός 

Ελλάδος Ελληνισμού. 

Βασικός σκοπός για τον οποίο γράφεται το παρόν είναι 

η παρουσίαση, της ελάχιστα γνωστής, μέχρι σήμερα βιογραφίας 

του Ι.Γ.Α. 

Η εργασία αυτή, μετά από προσπάθειες ετών, δεν θα 

μπορούσε να πετύχει την όποια πληρότητα κατόρθωσε ν’ 

αποκτήσει, χωρίς την πρόθυμη συνδρομή εκπροσώπων θεσμών 

και ιδιωτών στον εντοπισμό, στην καταγραφή και 

στη διασταύρωση πληροφοριών, στοιχείων και φωτογραφιών, 

που συνδέονται με τις θεματικές ενότητες του βιβλίου. 

Μεγάλο μέρος του υλικού που συλλέξαμε διασώθηκε 

μέσα από τη φωτιά και την ιστορία από την πρώτη γενιά 

προσφύγων. Δυστυχώς, όταν αρχίσαμε την έρευνά μας, η 

γενιά αυτή, που βίωσε την καταστροφή και τον ξεριζωμό, 

δεν υπήρχε. Επικοινωνήσαμε όμως με τις γενιές που κουβάλησαν 

αφηγήσεις, δανεικές μνήμες και συλλογικές πληγές. 

Η αναλυτική έκφραση της ευγνωμοσύνης μας για 

τους ανθρώπους αυτούς θα απαιτούσε αρκετές σελίδες. Ας 

μην ξεχνάμε ότι η πατρίδα ζει όσο τη θυμόμαστε. 

Διατηρήσαμε τη μορφή της γλώσσας στην οποία συντάχθηκαν 

όσα αποσπάσματα κειμένων έχουμε βάλει σε εισαγωγικά, 

επειδή θεωρήσαμε ότι ο αναγνώστης δεν 

δυσκολεύεται να κατανοήσει τα γραφόμενα και συνάμα 

για να θυμηθούμε, έστω για λίγο, την παλαιότερη μορφή 

-21-

της ελληνικής γλώσσας, στην οποία έχει εκφρασθεί όλος ο 

πνευματικός βίος κυρίως των πατέρων μας. Για τεχνικούς 

όμως λόγους ακολουθήσαμε το μονοτονικό σύστημα, διατηρώντας 

την ιστορική ορθογραφία. 

Η ιδέα για την έρευνά μας αυτή προέκυψε από το βιβλίο 

του Ι.Γ.Α. Αι κυριότεραι εορταί εν τη αρχαία Ανατολική Εκκλησία 

(αναφερόμαστε παρακάτω), που βρήκα στη βιβλιοθήκη 

του πατέρα μου, δικηγόρου (†) Εμμανουήλ Ι. 

Αγγελάκη. Έτσι, η έρευνα οδήγησε στη συγγραφή αυτού 

του βιβλίου που ολοκληρώθηκε έπειτα από πολλά χρόνια 

ενδελεχούς έρευνας και μελέτης σε ιδρύματα, βιβλιοθήκες, 

μουσεία, εφημερίδες και περιοδικά της εποχής, καθώς και 

από αφηγήσεις που σχετίζονται με τον Ι.Γ.Α. 

Εκτός από την παρουσίαση της βιογραφίας, κρίνουμε 

σκόπιμο να παρουσιάσουμε στους αναγνώστες του βιβλίου 

αυτού μια ολοκληρωμένη εικόνα της προσωπικότητας και 

του έργου του ανδρός, βασισμένη στα όσα κατά καιρούς 

έχουν γραφτεί γι’ αυτόν, στα βιβλία του και στις δημοσιεύσεις 

του. 

Τη βιογραφία του Ιακώβου Γεωργίου Αρχατζικάκη μπορούμε 

να διαιρέσουμε και να παρουσιάσουμε σε τρεις περιόδους: 

Στην πρώτη (1872-1904), που αναφέρεται στην 

καταγωγή, στις εγκύκλιες, πανεπιστημιακές και ακαδημαϊκές 

σπουδές. Στη δεύτερη (1904-1915), που αναφέρεται 

στη δραστηριότητα και το έργο του στην Εκκλησία και 

την Παιδεία στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Στην τρίτη 

(1915-1922), που αναφέρεται στη συμβολή του στην Εκκλησία, 

την Πατρίδα και την Παιδεία του Ελληνισμού της 

Μικράς Ασίας καθώς και στο μαρτυρικό θάνατό του. 

Η ψυχή του Ι.Γ.Α. με μεγάλη χαρά παρακολουθεί από 

τη χώρα των ευγενών πνευμάτων το δαφνοστεφές και θεοδόξαστο 

της φυλής του έργο. Ας είναι αιώνιο το μνημόσυνο 

του Ιερομάρτυρα και Εθνομάρτυρα συντοπίτη μας 

αρχιμανδρίτη Ιακώβου Γεωργίου Αρχατζικάκη. 

-22-

Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 

(1872 - 1904) 

Καταγωγή 

Ο Εθνομάρτυρας και Ιερομάρτυρας αρχιμανδρίτης Ιάκωβος 

Γεωργίου Αρχατζικάκης (φωτ. 1) γεννήθηκε στις 20 

Ιουλίου 1872 2 , στο χωριό Ζήρος 3 της Σητείας (φωτ. 2, 3 

το χωριό, φωτ. 4 το χωριό τη 10ετία του 1930, φωτ. 5 το 

σπίτι που γεννήθηκε ο Ι.Γ.Α. όπως είναι σήμερα). 

2 

Η ημερομηνία γέννησης είναι γραμμένη στο πιστοποιητικό φοίτησης 

του Πανεπιστημίου της Γενεύης (φωτ. 6, χωρίς μετάφραση & 

20 με μετάφραση) στην Ελβετία, αλλά και στο άλμπουμ του Πανεπιστημίου 

της Βέρνης Ελβετίας –Τμήμα Χριστιανικής και Καθολικής 

Θεολογίας– όπως μας γνωστοποίησε εγγράφως ο πρόεδρος του εν 

λόγω Τμήματος Prof. Dr. Urs von Arx με την από 30.1.1999 επιστολή 

του. 

3 

Η Ζήρος είναι κεφαλοχώρι της Επαρχίας Σητείας, βρίσκεται στο 

ομώνυμο οροπέδιο και απέχει 31 χλμ. από τη Σητεία. Ήταν έδρα 

του τέως Δήμου Λεύκης και σήμερα τοπικό διαμέρισμα του Δήμου 

Σητείας. Στην ενετική απογραφή του 1583 ονομάζεται Siros και είχε 

396 κατοίκους. Μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστή η ετυμολογία του 

ονόματός της που γράφεται και Ζίρος και Ζύρος (Νίκος Π. Παπαδάκης 

Σητεία –Η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου– Οδηγός 

για την ιστορία, αρχαιολογία, πολιτισμό της, σ. 51, έκδοση Δήμου 

Σητείας, Σητεία 1980). Κατά τον Μιχ. Καταπότη (περ. Μύσων, το 

όνομα της Ζήρου προήλθε από το σλάβικο Ziro που σημαίνει το 

φαιό, ψαρό χρώμα που έχουν τα γύρω βουνά. Κατά τον Ερρ. Σκουλούδη 

το όνομα της Ζήρου «πρέπει να το συσχετίσουμε με την εξελληνισμένη 

σλαβική λέξη για τη λίμνη, δηλαδή το σλαβικό Γέζερο που 

γίνεται Οζερός… Το Ζήρος λογικά πρέπει να είναι παραλλαγή του 

Ζηρός (λίμνη), κάτι βέβαια που έχει σχέση με το χωριό, μια και 

σχηματίζεται εκεί μικρή λίμνη…» (Εφημ. Νέα Επαρχία, αρ. φ. 

1349/24.5.2016, σ. 11). 

-23-

2. Γενική άποψη του χωριού Ζήρος το 1989. 

3. Το χωριό Ζήρος σήμερα.

4. Γενική άποψη του χωριού Ζήρος κατά τη δεκαετία του 1930. 

5. Σημερινή πρόσοψη και μέρος παλαιού τοίχου σπιτιού 

Ιακώβου Αρχατζικάκη στο χωριό Ζήρος.

6. Πιστοποιητικό Πανεπιστημίου Γενεύης-Ελβετίας 

με την υπογραφή του Ιακώβου Αρχατζικάκη στο κάτω δεξιό μέρος.

Το αρχικό επίθετο της οικογένειας του Ι.Γ.Α. ήταν Παπαδάκης. 

Για την αλλαγή του επιθέτου της οικογένειας 

από Παπαδάκη σε Αρχατζικάκη συλλέξαμε τις ακόλουθες 

αφηγήσεις των δεύτερων ανιψιών 

του (†) Κώστα Αρχατζικάκη 

(συνταξιούχου τραπεζικού 

της πρώην ΑΤΕ) και της 

(†)Ευαγγελίας Κεράκη: Στο οικόπεδο 

όπου ήταν κτισμένο το 

πατρογονικό σπίτι της οικογένειας 

φύτρωναν πολλοί «αρχατζίκοι» 

(μυρώνια). Οι κάτοικοι, 

λοιπόν, του χωριού θέλοντας να 

προσδιορίσουν το σπίτι του Παπαδάκη 

έλεγαν «του αρχάτζικα 

το σπίτι». Έτσι, η συχνά επαναλαμβανόμενη 

προσδιοριστική 

αναφορά αλλά και η αγάπη του 

παππού και πατέρα του Ι.Γ.Α. 

στο χορταρικό αυτό ήταν η 

αφορμή αλλαγής του επιθέτου 

από Παπαδάκης σε Αρχατζικάκης 

(από την εποχή του παπ- 

7. Ειρήνη σύζυγος Γεωργίου Αρχατζικάκη 

(μητέρα του Ι.Γ.Α.). 

πού του κατά τον Κώστα Αρχα - 

τζικάκη και από την εποχή του 

πατέρα του κατά την Ευαγγελία Κεράκη). Έτσι, από την 

εποχή του παππού του ή πατέρα του, η οικογένεια εμφανίζεται 

πλέον και επίσημα με το επίθετο Αρχατζικάκης. 

Ο πατέρας του Ι.Γ.Α. λεγόταν Γεώργιος Χατζή Αρχατζικάκης 

4 , η μητέρα του Ειρήνη (φωτ. 7 η φωτογράφισή της 

έγινε στην Ιερουσαλήμ στο φωτογραφείο του Έλληνα φωτογράφου 

Miltiades Savvidis –Μιλτιάδη Σαββίδη– όπως φαίνεται 

στο κάτω μέρος της φωτογραφίας, με αφορμή επίσκεψή 

της στα Ιεροσόλυμα στις αρχές της δεκαετίας του 

4 

Σχετικό δημοσίευμα του τέως προέδρου της τότε Κοινότητος 

Ζήρου Κ. Ρουσομουστακάκη στην εφημ. Ανατολή Αγίου Νικολάου 

Κρήτης της 15.8.1980, απόκομμα της οποίας βρίσκεται στο Αρχείο 

της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου. 

-27-

1900), μετά το 1904 και τ’ αδέλφια 

5 του: Κωνσταντίνος, Εμμανουήλ 

(φωτ. 8 με τη σύζυγό του 

Ξανθίππη), Νικόλαος (φωτ. 9), 

Μαριγώ (φωτ. 10), Χρυσάνθη 

(φωτό 11), Στεφανία (φωτ. 12) 

και Ελένη (φωτ. 13) (γνωστότερη 

και ως Αρχατζικολένη, στο 

σπίτι της οποίας στη Σητεία 

έμενε η Ευαγγελία Κεράκη 

κατά τη διάρκεια των γυμνασιακών 

σπουδών της). Ήταν, 

δηλαδή, ο Ι.Γ.Α. παιδί πολύτεκνης 

οικογένειας, αφού οι γονείς 

του είχαν αποκτήσει οκτώ 

(8) παιδιά, τέσσερα (4) αγόρια 

και τέσσερα (4) κορίτσια. 

Ο Ι.Γ.Α. «μικρός ήταν ζωηρός 8. Εμμανουήλ Αρχατζικάκης (αδελφός 

και δεν του άρεσαν τα ‘γράμματα’. 

Αυτό είχε ως συνέπεια 

του Ι.Γ.Α.) με τη σύζυγό του Ξανθίππη. 

να μην θέλει να πάει στο δημοτικό σχολείο. Με την πίεση 

των γονιών του πήγε τελικά στο σχολείο. Τον πήγαινε η 

μητέρα του, παίρνοντάς τον στην αγκαλιά της, ιδιαίτερα 

τις ημέρες που έκανε κρύο και βροχή, για να μην ταλαιπωρείται. 

Κάποια ημέρα που η μητέρα του είχε τον μικρό 

Ιάκωβο στην αγκαλιά της και τον πήγαινε σχολείο, της 

δάγκωσε το χέρι από το θυμό του. Αυτό είχε να το λέει και 

να το ξαναλέει η μητέρα του» 6 . 

5 

Προφορική αφήγηση της (†) Ευαγγελίας Κεράκη την 20.8.2014 

για τα ονόματα της μητέρας και των αδελφών του Ι.Γ.Α. 

6 

Προφορική αφήγηση του (†) Ιωάννη Νικολάου Αεράκη συνταξιούχου 

της πρώην Τράπεζας Αθηνών στην κόρη του Αλίκη Ι. Αεράκη, 

συνταξιούχου σήμερα του Δημοσίου. Ο Ι. Ν. Αεράκης ήταν πρωτανιψιός 

του Ι.Γ.Α., αφού ήταν παιδί της αδελφής του Στεφανίας Αρχατζικάκη, 

συζύγου Νικολάου Αεράκη. Ο Ι. Ν. Αεράκης είχε άλλα δύο 

αδέλφια τον Γιώργο και τον Κώστα, ο οποίος υπηρέτησε ως στρατιώτης 

στον Ελληνικό Στρατό και πήρε μέρος στη μικρασιατική εκστρατεία. 

Με την υποχώρηση του Στρατού ο Κώστας πήγε στον Μπουτζά 

(ή Βουτζά) στον θείο του Ιάκωβο Αρχατζικάκη για να τον προστατεύσει, 

βρήκε όμως φρικτό θάνατο από τους Τούρκους (βλ. σ. 155). 

-28-

9. Φωτογραφία του Ιακώβου με τον αδελφό του Νικόλαο Αρχατζικάκη.

10. Από αριστερά: Καλλιοπάκι 

(ψυχοπαίδι Γιώργ. & Κατίνας Περογιαννάκη), 

Ελενίτσα (κόρη του 

παπά Περογιαννάκη από Χανδρά), 

άγνωστη, Μαριγώ Αρχατζικάκη 

(αδελφή Ι.Γ.Α.). Καθιστός 

Γιάγκος Γ. Περογιαννάκης (εγγονός 

Κων. Αρχατζικάκη, αδελφού 

Ι.Γ.Α.). 

11. Χρυσάνθη Αρχατζικάκη, 

σύζ. Αντ. Σκαράκη 

(Αδελφή Ι.Γ.Α.).

12. Στεφανία ή Στεφανιά 

Αρχατζικάκη σύζ. Νικολ. Αεράκη 

(αφελφή Ι.Γ.Α.). 

13. Ελένη Αρχατζικάκη 

(Αρχατζικολένη) σύζ. Εμμ. Γιατζάκη 

(αδελφή Ι.Γ.Α.).

Σπουδές και Δραστηριότητες 

στην Κωνσταντινούπολη 

Στον Πανάγιο Τάφο Ιεροσολύμων 

ζούσε ως ιεροδιάκονος τότε ο εκ Ζήρου 

Κορνήλιος Γιακουμάκης 7 (φωτ. 

14), θείος του Ιακώβου Αρχατζικάκη. 

Σε κάποια από τις επισκέψεις του 

στα γενέθλια χώματα, ο Αγιοταφίτης 

Κορνήλιος Γιακουμάκης και μετέπειτα 

αρχιμανδρίτης γνωρίζεται καλύτερα 

με τον Ιάκωβο, παιδί ακόμα, και τον 

προσκαλεί κοντά του στα Ιεροσόλυμα 

για παραπέρα σπουδές, συνεχίζοντας 

την παράδοση που ήθελε τους Αγιοταφίτες 

πατέρες να χορηγούν κυρίως 

σε συμπατριώτες τους υποτροφίες και 

να βοηθούν έτσι στις σπουδές τους νεαρούς 

άπορους ή και πολύτεκνων οικογενειών. 

Εκεί θα δινόταν η ευκαιρία 

14. Ο Αρχιμανδρίτης 

Κορνήλιος Γιακουμάκης 

7 

Στο «Εθνικόν Ημερολόγιον - Χρονογραφικόν, Φιλολογικόν και 

Γελοιογραφικόν – του έτους 1905, 20ος τόμος, εν Αθήναις, εκ του 

Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδη 1905» 

του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, στη στήλη με τίτλο: «Φυσιογνωμίαι εκ 

του Έξω Ελληνισμού» παραθέτεται «τιμητική πινακοθήκη σκοπόν 

έχουσα να γνωρίση κυρίως και θέση εις πνευματικήν επικοινωνίαν 

και προς αλλήλους και προς τους απανταχού Έλληνας τους εν τω 

έξω Ελληνισμώ φιλοτίμους και ευγενείς εργάτας της εθνικής ιδέας, 

της κοινωνικής αρετής, του επιχειρηματικού πνεύματος και της πρακτικής 

εργασίας, οίτινες οπωσδήποτε ενισχύουσι και εξαίρουσιν, εν 

τω κύκλω της δράσεως αυτών έκαστος, το γόητρον και την εκπολιτιστικήν 

δύναμιν του ελληνικού στοιχείου». Για τον (τότε - 1905) αρχιμανδρίτη 

Κορνήλιο Γιακουμάκη υπάρχει το ακόλουθο σύντομο 

βιογραφικό στις σελίδες 117-118 του προαναφερόμενου ημερολογίου: 

«Ο Αρχιμανδρίτης Κορνήλιος Γιακουμάκης: Ο εν Ταϊγανίω από επταετίας 

διατελών αντιπρόσωπος του Παναγίου Τάφου. Εκ των ζηλευτών 

αληθώς ιερωμένων, ούς έχει να επιδείξη ο ελληνικός εν τη αλλοδαπή 

κλήρος. Εγεννήθη εν Σητεία της Κρήτης τω 1860, ένθα δεκαεπταετής 

προσήλθεν ως δόκιμος εις το Μοναστήριον Τοπλού, διαμείνας επί 

τριετίαν ως υποτακτικός του ηγουμένου Μελετίου. Μεθ’ ο μετέβη 

-32-

στον Ι.Γ.Α. να συνεχίσει τις σπουδές του και να διευρύνει 

τους πνευματικούς του ορίζοντες, αφού θα αποκτούσε ευρύτερη 

παιδεία απ’ ό,τι αν παρέμενε στο χωριό του. Στην 

Παλαιστίνη κατά καιρούς υπηρετούσαν στο εκεί Πατριαρχείο 

Ιεροσολύμων πολλοί Κρητικοί Αγιοταφίτες, οι διασημότεροι 

από τους οποίους είναι, εκτός από τον αρχιμανδρίτη 

Ιάκωβο Αρχατζικάκη, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και 

μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης 

(1871-1935) και ο αρχιμανδρίτης Κάλλιστος Μηλιαράς 

(1866-1951). Να σημειώσουμε ότι η Αγιοταφιτική Αδελφότητα, 

που ιδρύθηκε το 326 μ.Χ. (μοναστικό τάγμα του 

Παναγίου Τάφου), είναι το δεύτερο όργανο διοίκησης του 

Πατριαρχείου Ιεροσολύμων μετά την Ιερά Σύνοδο και έχει 

αρχηγό της τον μακαριότατο Πατριάρχη. 

Η Ιερουσαλήμ, ως γνωστόν, είναι η πόλη που φιλοξενούσε 

και φιλοξενεί τρεις θρησκείες με τους αντίστοιχους 

πολιτισμούς: τη χριστιανική, την ιουδαϊκή και τη μουσουλμανική. 

Τη διεκδίκησαν και τη διεκδικούν. Με αυτοκτονικό, 

εις Ιερουσαλήμ χειροτονηθείς ιεροδιάκονος τω 1885 υπό του τότε 

πατριαρχεύοντος Μακαριωτάτου Νικοδήμου, παρ’ ώ διετέλεσεν ως 

τοιούτος επί πενταετίαν. Τω 1890 προχειρισθείς εις ιερομόναχον παρέμεινεν 

εν τη Πατριαρχική Σάλα ως ιδιαίτερος εφημέριος του Πατριάρχου, 

διορισθείς είτα αντιπρόσωπος αυτού εν τη κωμοπόλει Πεδζάλα 

έναντι της Βηθλεέμ. Μετά διετή αυτόθι παραμονήν εγένετο 

ηγούμενος του εν Ρέμλη Μοναστηρίου και τω 1898 προήχθη εις αρχιμανδρίτην 

υπό του νυν ευκλεούς πατριαρχεύοντος Μακαρ. Δαμιανού 

αποσταλείς ως αντιπρόσωπος του Παναγίου Τάφου εις Ταϊγάνιον 

παρά τη αυτόθι Ιεροσολυμητική Μονή της Αγίας Τριάδος. Ευλαβής 

εις τα ιερά αυτού καθήκοντα, σεμνός το ήθος, χρηστός και εις τα 

έργα αυτού, αγωνιζόμενος παντοιοτρόπως εις παν φιλάνθρωπον και 

φιλόπατρι έργον, απολαύει δικαίας εκτιμήσεως και αγάπης παρά 

των εν Ταϊγανίω ομογενών, υπόδειγμα αρετής και χρηστότητος». 

Μιας και αναφέρεται παραπάνω ότι ο αρχιμ. Κορνήλιος Γιακουμάκης 

προσήλθε ως δόκιμος στην Ι. Μονή Τοπλού, κρίνεται σκόπιμο 

ν’ αναφέρουμε ότι, αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για τον αριθμό των 

μοναχών της εν λόγω Ι. Μονής, κατά την απογραφή του 1881 προκύπτει 

ότι ζούσαν εκεί 26 μοναχοί. Λόγω δε της τότε μεγάλης οικονομικής 

ισχύος της εν λόγω Μονής, υπήρχαν 54 λαϊκοί ως υπηρετικό 

προσωπικό (Πάνος Μπαΐλης, Τα Ιερά Προσκυνήματα της Κρήτης - 

Τα Μοναστήρια της Ορθοδοξίας και της λεβεντιάς, σ. 63, έκδοση 

Ελληνικές Εκδόσεις Α.Ε., Εφημ. Παρασκήνιο, Αθήνα 2014). 

-33-

15. Πρόσοψη του κτιρίου της Θεολογικής Σχολής Χάλκης όπως είναι σήμερα. 

συχνά, πάθος συγκρούστηκαν μεταξύ τους για την κατάκτηση 

και τον έλεγχό της. Την κατέκτησαν, την γκρέμισαν 

και την ξανάκτισαν προβάλλοντάς την στο εθνικό τους 

κάτοπτρο ως πρωταρχικό σύμβολο της ταυτότητάς τους. 

Γεμάτος, λοιπόν, χαρά ο νεαρός Ιάκωβος για την απρόσμενη 

πρόσκληση του συγγενή του αλλά και για την προοπτική 

που του παρουσιαζόταν μεταβαίνει στα Ιεροσόλυμα, 

όπου, με φροντίδα του Αγιοταφίτη αρχιμανδρίτη 

Κορνήλιου Γιακουμάκη, εισάγεται στη μοναστική πολιτεία 8 

και φοιτά από το 1886 έως το 1892 σ’ ένα από τα περίφημα 

σχολεία του Παναγίου Τάφου: τη Θεολογική Σχολή 

του Τιμίου Σταυρού Ιεροσολύμων. Η Σχολή αυτή είχε ιδιαίτερη 

συνεισφορά στην παιδεία και στην Εκκλησία της Ελλάδας. 

Το ιεροδιδασκαλείο αυτό ιδρύθηκε το 1855 από 

τον Πατριάρχη Κύριλλο Β´ και είχε στενές σχέσεις με τη 

Θεολογική Σχολή Χάλκης. 

8 

Καλλιόπη Ι. Κωνσταντινίδη, «Αρχατζικάκης Ιάκωβος - Αρχεία 

Ακαδημίας Αθηνών» Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 3 ος , 

σ. 307, Αθήνα 1963. 

-34-

16. Η πρόσοψη της Θεολογικής Σχολής Χάλκης σε φωτογραφία εποχής. 

Κάτω από τη φροντίδα και προστασία της Αγιοταφί - 

τικης Αδελφότητας, ο νεαρός διάκονος Ιάκωβος Αρχατζικάκης, 

μετά την αποφοίτησή του από την παραπάνω 

Σχολή το 1892, πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη όπου 

και συνεχίζει τις σπουδές του, φοιτώντας για τέσσερα (4) 

χρόνια στην περίφημη Θεολογική Σχολή Χάλκης (φωτ. 15, 

16, 17, 18), απ’ όπου και αποφοιτά με «λίαν καλώς» στις 

5.7.1897 9 . Η διπλωματική εργασία (φωτ. 19), που κατέθεσε 

στην παραπάνω Σχολή για να πάρει το δίπλωμα του 

«διδασκάλου της Θεολογίας», είχε τον ακόλουθο τίτλο: 

«Ότι η εκκλησιαστική ιεραρχία εστί Θεοσύστατος» 10 . Ση- 

9 

Περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος ΙΖ΄, τεύχος 20/12.7.1897, σ. 

153, έκδοση Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κων/πολις 1897. Ίδιο 

περ., έτος ΙΘ΄, τεύχος 50/4.12.1899, σ. 470, Κων/πολις 1899. Βασίλειος 

Θ. Σταυρίδης Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, Β΄ έκδοση, 

εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, σ. 271, Θεσσαλονίκη 1988. Κατάσταση 

της Ι.Μ. Εκκλησίας Σμύρνης της 5 ης Φεβρουαρίου 1920, 

στην οποία ο Ι.Γ.Α. καταγράφεται ως σχολάρχης στο σχολείο (αρρεναγωγείο) 

του Μπουτζά (ή Βουτζά) κατά τα έτη 1917-1919 με αποφοίτηση 

από την παραπάνω Σχολή το 1897, η οποία (κατάσταση) 

αρχειοθετήθηκε με αριθ. πρωτ. 20826 από το Σύλλογο Μικρασιατών 

Σμύρνης «Η ΑΝΑΤΟΛΗ», το έγγραφο δε αυτό έχει δωρηθεί στη βιβλιοθήκη 

της Εστίας Νέας Σμύρνης. 

-35-

17. Γενική άποψη της Θεολογικής Σχολής Χάλκης το 1996. 

18. Το αναγνωστήριο της βιβλιοθήκης της Θεολογικής Σχολής Χάλκης το 1996.

μειώνεται ότι η Σχολή αυτή ιδρύθηκε 

το 1844 από τον Πατριάρχη 

Γερμανό 11 και από το 

1868 οι τεταρτοετείς της Σχολής 

κατέθεταν μια διπλωματική εργασία 

για να πάρουν τον προαναφερόμενο 

τίτλο. 

Ο Ι.Γ.Α., κατά τη φοίτηση αλλά 

και μετά την αποφοίτησή του το 

1897 από τη Θεολογική Σχολή 

Χάλκης και μέχρι την εγγραφή 

του στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης 

Ελβετίας στις 16.1.1901, 

δραστηριοποιείται στην Κωνστα - 

ντινούπολη 12 ως τακτικό μέλος 

του περίφημου Εκκλησιαστικού 

Μουσικού Συλλόγου Κωνσταντινούπολης, 

ως βιβλιοφύλακας της 

βιβλιοθήκης του Μετοχίου του 

Παναγίου Τάφου (βρίσκεται στην 

Κων/πολη) και ως ιεροκήρυκας 

του αγιοταφικού Μετοχίου. 

Ως φοιτητής ακόμη στη Θεολογική 

Σχολή Χάλκης, αλλά και 

19. Εξώφυλλο Διπλωματικής εργασίας 

Ιακώβου Αρχατζικάκη στη Θεολογική 

Σχολή Χάλκης. 

10 

Βασίλειος Θ. Σταυρίδης Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, 

ό.π., σ. 271. Καλλιόπη Κωνσταντινίδη, «Ιάκωβος Αρχατζικάκης», 

Θρησκευτική Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 11 (1967), σσ. 776 - 777. 

Ι.Ν. Αγίου Μηνά Ηρακλείου «Η εκατονταετηρίς του Ναού (1895 - 

1995). Τα πεπραγμένα των εορταστικών εκδηλώσεων (5 - 12 Νοεμβρίου 

1995)», επιμέλεια Θ. Δετοράκη, σ. 182, Ηράκλειο 1997. 

11 

Περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος ΙΘ΄, τεύχος 47/13.11.1899, 

σ. 436, έκδοση Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κων/πολις 1899. 

12 

Παράρτημα θρησκευτικού περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κων/πολις, 

«Εργασίαι του εν τοις Πατριαρχείοις εδρεύοντος και δυνάμει υψηλής 

κυβερνητικής αδείας λειτουργούντος Εκκλησιαστικού Μουσικού 

Συλλόγου», τεύχος πρώτο (1900), σ. 17 και τεύχος δεύτερο (1900), σ. 

76, Κων/πολις. Περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος ΙΘ΄, τεύχος 

50/4.12.1899, σ. 470, έκδοση Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κων/πολις 

1899, και έτος Κ΄ τεύχος 10/10.3.1900, σ. 106, Κων/πολις 1900. 

-37-

13 

Το εν λόγω υλικό βρισκόταν στη βιβλιοθήκη του Μετοχίου του 

Παναγίου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη. Το έργο αυτό αποτελείται 

από 638 σελίδες, βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του 

Michigan των ΗΠΑ (Library of University of Michigan USA, by Papadopoulos 

- Kerameus, Athanasios, 1856-1912, Jerusalem, Patriarchikē 

Bibliothēkē[from old catalog], Published 1892) και εκδόθηκε στην Πετρούπολη 

το 1899 στο τυπογραφείο του Β. Κιρσβάουμ. 

14 

Περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος Κ΄, τεύχος 27/7.7.1900, σ. 

312, έκδοση Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κων/πολις 1900. 

λόγω του γεγονότος ότι ήταν Αγιοταφίτης και είχε επαφές 

με το Μετόχι του Π. Τάφου στην Κωνσταντινούπολη, βοήθησε 

σημαντικά το 1892 στη συλλογή και συγγραφή του 

τέταρτου τόμου του βιβλίου του Αθανασίου Παπαδόπουλου-Κεραμέως 

(1856-1912) με τίτλο: «Ιερολυμιτική βι - 

βλιοθήκη, ήτοι κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του 

αγιωτάτου αποστολικού τε και καθολικού ορθοδόξου πατριαρχικού 

θρόνου των Ιεροσολύμων και πάσης Παλαιστίνης 

αποκειμένων ελληνικών κωδίκων, συνταχθείσα μεν και 

φωτοτυπικοίς κοσμηθείσα πίναξιν» 13 . Στον πρόλογο του 

εν λόγω έργου (σ. β΄) ο Α. Παπαδόπουλος - Κεραμεύς γράφει 

για τη συμβολή του Ι.Γ.Α. τα εξής: «...και πάλιν άχρι 

του 447 –ου έτει 1892– ω, ότε και συνεργούντος Ιακώβου 

διακόνου του Αρχατζικάκη πέρας εθέμην απάση τη προγεγενημένη 

των βιβλίων διατάξει, ως είναι νυν την εν τω 

μετοχίω βιβλιοθήκην εύτακτον και την όψιν καλήν...». Ο 

Ι.Γ.Α. έκανε σπουδαία έρευνα για τα βιβλία και τους κώδικες 

που φυλάσσονταν στη βιβλιοθήκη του Μετοχίου του 

Παναγίου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη. Συγκεκριμένα 

εργάστηκε για 47 κώδικες (401ος - 447ος). 

Η Εκπαιδευτική Επιτροπή του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης 

με σχετική ανακοίνωσή της (5.7.1900) 14 τον 

διόρισε ως αντιπρόσωπό της στις εξετάσεις της 9.7.1900 

του Αρρεναγωγείου Ξηροκρήνης Κων/πολης. (Η Επιτροπή 

αυτή διόριζε αντιπροσώπους της για τις εξετάσεις των 

σχολών δικαιοδοσίας της). 

Με την ιδιότητα του μέλους του Εκκλησιαστικού Μουσικού 

Συλλόγου και του βιβλιοφύλακα, ο Ι.Γ.Α. τον Ιούνιο 

του 1900, στο παράρτημα του θρησκευτικού περ. Εκκλη- 

-38-

20. Το πιστοποιητικό του Πανεπιστημίου της Γενεύης Ελβετίας μεταφρασμένο. 

Φαίνονται: η ημερομηνία εγγραφής στο μητρώο φιλολογίας 

(16/1/1901), η ημερομηνία γέννησης του Ι.Γ.Α. (20/7/1872), τα δικαιολογητικά 

που κατέθεσε (δίπλωμα-ντοκτορά της Θεολογικής Σχολής Χάλκης) για 

την εγγραφή του στο τμήμα Φιλολογίας και στο κάτω δεξιό μέρος η υπογραφή 

του Ι.Γ.Α.. 

σιαστική Αλήθεια Κων/πολης, δημοσιεύει 15 τη χειρόγραφη 

εργασία 16 υπ’ αρ. 332 του ιερομονάχου Γαβριήλ (έζησε τον 

16ο αιώνα), με τίτλο «Tι εστί ψαλτική και περί της ετυμολογίας 

των σημαδίων και φωνών ταύτης», αναδεικνύοντας 

15 

Παράρτημα θρησκευτικού περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κων/πολις, 

«Εργασίαι του εν τοις Πατριαρχείοις εδρεύοντος και δυνάμει 

υψηλής κυβερνητικής αδείας λειτουργούντος Εκκλησιαστικού Μουσικού 

Συλλόγου», τ. Β΄ (1900), σσ. 75-96, έκδοση Πατριαρχικού Τυπογραφείου, 

Κων/πολις 1900. 

16 

Το χειρόγραφο σώζεται και υπάρχει στη βιβλιοθήκη «Μετόχια 

Παναγίου Τάφου», Κων/πολις, με αριθ. 890 (παλαιότερη αρίθμηση 

811), η οποία έχει μεταφερθεί στο Τμήμα Χειρογράφων και Ομοιοτύπων 

της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. 

-39-

μια σημαντική χειρόγραφη εργασία από μια προσωπικότητα 

που είχε εντρυφήσει στην βυζαντινή μουσική. Στο 

άρθρο του αυτό ο Ι.Γ.Α. τονίζει την υποχρέωση του προαναφερόμενου 

Συλλόγου για τη διάδοση και καλλιέργεια 

της εκκλησιαστικής μουσικής και για την κίνηση γενικώς 

του ενδιαφέροντος «των εις μουσικάς μελέτας ενασκουμένων». 

Στο Διεθνές Συνέδριο της Γαλλικής Αρχαιολογικής 

Σχολής στην Αθήνα 20-22 Φεβρουαρίου 2004 μεταξύ των 

ερευνητών της Ελληνικής Ψαλτικής τέχνης αναφέρεται 

και ο Ι.Γ.Α. (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου σ. 97, έκδοση 

Αρχαιολογία και Τέχνες, Αθήνα 2004). 

Στις 16 Ιανουαρίου 1901 εγγράφεται (φωτ. 20) στο 

Τμήμα της Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης 

στην Ελβετία, καταθέτοντας το δίπλωμα της Θεολογικής 

Σχολής Χάλκης και συνεχίζει τις σπουδές του. Από το Πανεπιστήμιο 

αυτό αποφοιτά στις 12 Μαΐου 1903 και αμέσως 

εγγράφεται για το θερινό εξάμηνο του 1903 στη Σχολή 

της Χριστιανικής Καθολικής Θεολογίας (Παλαιοκαθολική 

Σχολή) του Πανεπιστημίου της Βέρνης Ελβετίας (έτσι ήταν 

η ονομασία της Σχολής από το 1874 έως το 1945). Παράλληλα 

με τις σπουδές του, λειτουργούσε στις εκεί ελληνικές 

εκκλησίες του απόδημου ορθόδοξου Ελληνισμού. Το 

1903 ο Ι.Γ.Α. δίνει δύο διαλέξεις στα Γαλλικά στο Σύλλογο 

«Αθηνά» της Γενεύης, με θέμα: «Χριστιανισμός και Υλισμός» 

(το γαλλικό κείμενο: Jacques Archatzikakis, Diacre de l’ Eglise 

de Jerusalem, Christianisme et Materialisme: Deux conferances 

donnes a la Societe «Minerva», Geneve 1903) (περισσότερα 

σσ. 65-66). 

Ο Ι.Γ.Α. παραδίδει στον καθηγητή του Dr Engene Michand 

(Ένγκεν Μίχαντ, 1839-1917 ένθερμο υποστηρικτή της 

Παλαιοκαθολικής-Ορθόδοξης προσέγγισης) διδακτορική 

διατριβή, την οποία είχε αρχίσει να δουλεύει από το Πανεπιστήμιο 

της Γενεύης Ελβετίας. 

Σύμφωνα με την από 18.1.1996 επιστολή που μας απέστειλε 

η Γραμματεία του Τμήματος Χριστιανικής και Καθολικής 

Θεολογίας του Πανεπιστημίου της Βέρνης Ελβετίας: 

«...Στη γραπτή εξέτασή του για το ντοκτορά ο 

Αρχατζικάκης έγραψε μια τετράωρη στο μάθημα ‘Πρακτική 

Θεολογία’ (πιθανότατα ‘Λειτουργική’) και από μια 

-40-

δίωρη στα μαθήματα ‘Ιστορική 

Θεολογία’ και ‘Συστηματική Θεολογία’... 

Στην τρίωρη προφορική 

εξέταση (τη λεγόμενη Rigorosun), 

η οποία επεκτεινόταν σε 

όλους τους τομείς της Θεολογίας, 

βαθμολογήθηκε με το 

βαθμό ‘λίαν καλώς’...». 

Στις 30 Απριλίου 1904 ο Ι.Γ.Α. 

αναγορεύεται από το Πανεπι - 

στήμιο της Βέρνης Ελβετίας σε 

διδάκτορα (δόκτορα) Θεολογίας 

(Dr Theologe). Σημειώνουμε ότι 

σε παραδρομή οφείλεται η αναγραφή 

δίπλα στο όνομα τού τίτλου 

του διδάκτορος φιλοσοφίας 

στην από 5 Φεβρουαρίου 1920 

κατάσταση των διδασκάλων της 

περιοχής της Ιεράς Μητροπόλεως 

(Ι.Μ.) Εκκλησίας της Σμύρνης, 

όπως φαίνεται στο αρχείο 

με αριθ. πρωτ. 20826 του Συλλόγου 

Μικρασιατών Σμύρνης «Η 

ΑΝΑΤΟΛΗ», το οποίο έχει δωρηθεί 

στη βιβλιοθήκη της Εστίας 

Νέας Σμύρνης (παραπάνω υποσημείωση 

9). 

Η διδακτορική διατριβή του 

δημοσιεύθηκε στα Γαλλικά στη 

Γενεύη, είχε 159 σελίδες και ο 

τίτλος της ήταν: Μελέτη επάνω 

στις βασικές Χριστιανικές εκδηλώσεις 

(εορτές) στην Αρχαία 

Ανατολική Εκκλησία, Γενεύη - 

εκδόσεις Βέμπερ, 1904, (το γαλλικό 

κείμενο: Etude sur les principales 

fetes Chretiennes dans l’ 

ancienne Eglise d’ Orient, par Jacques 

Archatzikakis, diacre de l’ 

21. Το εξώφυλλο του βιβλίου (διδακτορική 

διατριβή στα ελληνικά) και στο 

κάτω μέρος η 2η σελ. με την αφιέρωση 

του Ιακώβου Γ. Αρχατζικάκη στον Πατριάρχη 

Δαμιανό. 

22. Εξώφυλλο διδακτορικής διατριβής 

του Ιακώβου Αρχατζικάκη στα γαλλικά, 

που εκδόθηκε στη Γενεύη Ελβετίας το 

1904 από το τυπογραφείο του Fr. 

Weber, rue Levrier 3, Geneve. 

-41-

23. Απαντητική επιστολή καθηγητή Urs Von Arx προς τον συγγραφέα 

για τη φοίτηση του Ιακ. Αρχατζικάκη στα Πανεπιστήμια Βέρνης και Γενεύης.

Eglise de Jerusalem, Genene 1904, Imprimerie Fr. Weber (φωτ. 

21 το εξώφ. της ελλην. έκδ., φωτ. 22 της γαλλ. έκδ.). Στη 

διατριβή αυτή ο Ιάκωβος Αρχατζικάκης χαρακτηρίζεται 

ως διάκονος του Πατριαρχείου της Ιερουσαλήμ. Την πραγματεία 

αυτή αφιερώνει: «τω πανασιολογιωτάτω αρχιμανδρίτη 

του Παναγίου Τάφου κυρίω Κορνηλίω (εννοεί τον 

Γιακουμάκη για τον οποίο αναφερόμαστε στις σ. 32 και 

33) ανθ᾽ ων ευηργετήθη το πόνημα τόδε ευγνωμονών ανατίθημι. 

Ο πονήσας Ι.Γ.Α., Δ.Θ.». Στη 2η σελίδα της διατριβής 

αναγράφεται: Cette Dissertation a ete admise par la Faculte 

de theologie catholiquede l’ Universite de Berne, I E 

DOYEN DE LA FACULTE, Prof. Dr WOKER, Berne, 30 avril 

1904 [στα Ελληνικά: «Αυτή η διπλωματική εργασία έγινε 

δεκτή από το Τμήμα Καθολικής Θεολογίας του Πανεπιστημίου 

της Βέρνης, ο καθηγητής Woker , Βέρνη, 30 Απριλίου 

1904»]. Από το κείμενο της παραπάνω αφιέρωσης 

καταδεικνύεται η ευγνωμοσύνη του Ι.Γ.Α. προς τον αρχιμ. 

του Π. Τάφου Κορνήλιο (Γιακουμάκη), που τον βοήθησε 

σημαντικά στη μόρφωση και τη διανοητική ανάπτυξή του 

(σ. 32 και υποσημείωση 7, σσ. 32-33). Σχετική με την προαναφερόμενη 

φοίτηση του Ιακώβου στα Πανεπιστήμια 

Βέρνης και Γενεύης Ελβετίας είναι και η από 21.06.1999 

επιστολή (φωτ. 23), που μας απέστειλε το Πανεπιστήμιο 

Βέρνης της Ελβετίας και την υπογράφει ο καθηγητής Urs 

von Arx. 

Στο εκκλησιαστικό περιοδικό Ο Καθολικός 27 (1904), σ. 

165, με αφορμή τη γνωστοποίηση της επιτυχούς αναγόρευσης 

του Ι.Γ.Α σε διδάκτορα αναφέρεται ότι «ο Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης στάλθηκε από τον Πατριάρχη της Ιερουσαλήμ, 

Δαμιανό, στη Δύση για να προετοιμαστεί για την 

ανάληψη έδρας καθηγητή σε σεμινάρια του Πατριαρχείου, 

θέση την οποία θα αναλάβει σύντομα». 

Με την εργατικότητα, τη φιλομάθεια, την οξυδέρκεια 

και την ταπεινοφροσύνη του ο Ι.Γ.Α. κατόρθωσε να γίνει 

αγαπητός στους ανωτέρους και κατωτέρους του, στους 

συνεργάτες του και στους μαθητές του στην Ιερατική 

Σχολή του Τιμίου Σταυρού Ιεροσολύμων, όπως θα δούμε 

στη συνέχεια. 

-43-

24. Νότια άποψη της I. Μονής του Σταυρού πριν από το 1905 

[περ. «Νέα Σιών», Β΄ τόμος (1905) σ. 640]. 

25. Η Αίθουσα των εξετάσεων της σχολής του Τιμίου Σταυρού πριν από το 1905 

[περ. «Νέα Σιών», Β΄ τόμος (1905) σ. 720].

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 

(1904 - 1915) 

Εκπαιδευτική, ποιμαντική, πατριωτική 

και συγγραφική δραστηριότητα του Ι.Γ.Α. 

στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων 

Η εκπαιδευτική δραστηριότητα του Ι.Γ.Α. 

Μετά την αναγόρευσή του σε διδάκτορα Θεολογίας του 

Πανεπιστημίου της Βέρνης Ελβετίας (30 Απριλίου 1904), ο 

Ι.Γ.Α. επιστρέφει στην Ιερουσαλήμ λαμπρά καταρτισμένος, 

μύστης τής κατά Θεόν σοφίας και διορίζεται την ίδια χρονιά 

(δηλαδή το 1904) σχολάρχης της Ιερατικής Σχολής του 

Τιμίου Σταυρού, σε αντικατάσταση τού παραιτηθέντος μέχρι 

τότε σχολάρχη, λόγω υγείας, διακόνου Παντελεήμονος 

Αθανασιάδη (φωτ. 24 νότια όψη της Μονής του Τιμίου 

Σταυρού, όπου στεγαζόταν η Ιερατική Σχολή και φωτ. 25 

η αίθουσα διδασκαλίας και εξετάσεων, από το περ. Ν.Σ., 

Β΄ τόμος 1905, σ. 640 και 720 αντίστοιχα). Η Σχολή πήρε 

το όνομά της από το ομώνυμο Μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού 

(φωτ. 26, 27, 28 της Ιεράς Μονής σήμερα) 17 . 

17 

Η Ιερά Μονή του Τιμίου Σταυρού αποτελεί σπουδαίο ορθόδοξο 

προσκύνημα στην καρδιά της Νέας Πόλεως. Είναι κτισμένη στην 

ομώνυμη κοιλάδα, την «Κοιλάδα του Σταυρού» (Έμεκ χα-Ματσλεβά 

στην Εβραϊκή και Der lem-Mussalaben στην Αραβική), περίπου δύο 

χιλιόμετρα δυτικά των τειχών της Ανατολικής Ιερουσαλήμ, δίπλα 

στην ισραηλινή Βουλή. Είναι η ωραιότερη και αρχαιότερη Μονή του 

ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου στην Ιερουσαλήμ. 

H Μονή είναι αφιερωμένη στο Σταυρό του Κυρίου. Σε αυτή βρίσκεται 

ο τόπος, στον οποίο ήταν φυτεμένο το δέντρο από το οποίο 

-45-

26, 27, 28. 

Διάφορες φωτ. της Μονής 

του Τιμίου Σταυρού 

στην Ιερουσαλήμ σήμερα.

Στη σχετική είδηση στη στήλη «Εκκλησιαστικά Χρονικά» 

του περ. Νέα Σιών τ. Α΄ 1904 και στη σ. 506, αναγράφεται: 

«Ιερατική Σχολή … διωρίσθη εις αντικατάστασιν ο άρτι εκ 

της Εσπερίας μετά τετραετείς εν αυτή σπουδάς επανακάμψας 

Ιερολογιώτατος Διάκονος κ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης 

πτυχιούχος του εν Βέρνη Πανεπιστημίου, Διδάκτωρ 

της Θεολογίας». Σε δημοσιεύματα στο περ. Νέα Σιών βλέπουμε 

την Ιερατική Σχολή ν’ αναφέρεται και ως Αστική 

Σχολή και τον τότε διάκονο και μετέπειτα αρχιμανδρίτη 

Ιάκωβο Αρχατζικάκη ως σχολάρχη ή και ως διευθυντή. 

Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, μετά την ανάληψη των καθηκόντων 

από τον Ι.Γ.Α. ως σχολάρχη, η Σχολή 18 , που λειτουργούσε 

ως Ημιγυμνάσιο, είχε 240 μαθητές (200 εξωτερικούς 

και 40 οικότροφους) και 10 διδασκάλους. 

Αποκορύφωμα της προσφοράς του Ιακώβου στην εκπαίδευση 

των σχολείων του Παναγίου Τάφου ήταν οι δέουσες 

ενέργειές του ώστε το Γυμνάσιο του Ιερού Κοινού του Παναγίου 

Τάφου Ιεροσολύμων (Ιερατική Σχολή) να αναγνωριστεί, 

από το Νοέμβριο του 1911, από την Ελληνική Πολιτεία 

ως ισότιμο Γυμνάσιο προς τα πλήρη δημόσια γυμνάσια της 

Ελλάδας. Δεν άργησε να έλθει η δικαίωση του Ιακώβου 

από την πλευρά της Ελλάδας με την έκδοση σχετικού Βασιλικού 

Διατάγματος, που δημοσιεύθηκε στο υπ’ αριθ. 

3/10/8.11.1911 ΦΕΚ (τεύχος Α΄) και αναγνώριζε την ισοτιμία 

αυτή. Το σπουδαίο αυτό γεγονός 19 ανακοίνωσε προς 

τον Ιάκωβο ο τότε Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δαμιανός, με 

την με αριθ. πρωτ. 1914/22.11.1911 επιστολή του. Σ’ αυτήν 

αναφέρει, μεταξύ άλλων: «Οσιολογιώτατε Αρχιμανδρίτα 

και Γυμνασιάρχα του Γυμνασίου του Ιερού Κοινού εν Ιεροκατασκευάστηκε 

ο Σταυρός του Χριστού. Πληροφορίες σχετικά με 

το δέντρο αντλούμε από τις διάφορες εκκλησιαστικές παραδόσεις 

και από κάποιο αρχαίο κείμενο στη συριακή γλώσσα. Η ιστορία του 

δέντρου του Σταυρού αρχίζει στα χρόνια του Πατριάρχη Αβραάμ 

και συνδέεται με την εμφάνιση της Αγίας Τριάδας με τη μορφή τριών 

Αγγέλων στον Αβραάμ στη Μαμβρή. 

18 

Ημερολόγιον έτους 1907, έτος τρίτον, σ. 62, έκδοση «Εθνικά 

Φιλανθρωπικά Καταστήματα εν Κωνσταντινουπόλει», Κωνσταντινούπολις 

1906. 

19 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΑ΄ 1911, σσ. 908 - 909. 

-47-

σολύμοις, υιέ εν Χριστώ αγαπητέ της Ημών Μετριότητος 

κυρ. Ιάκωβε … αι εν Ελλάδι αρχαί ανεγνώρισαν πλήρες Γυμνάσιον 

την υπ’ αυτής διευθυνομένην σχολήν, εκδοθέντος 

ήδη από της κζ΄ Οκτωβρίου ε.ε. (1911) του σχετικού βασιλικού 

διατάγματος. Το κοινώς ευφρόσυνον τούτο γεγονός, 

το τιμητικόν μεν διά την ιεράν ημών Αδελφότητα, ωφέλιμον 

δ’ αυτή τε και τη μαθητιώση εν τη σχολή νεολαία επιβάλλει 

βεβαίως και υποχρεώσεις σπουδαίας … λειτουργή δ’ εν γένει 

η σχολή κατά τρόπον δικαιολογούντα την τιμήν, ης 

ηξίωται. Ει δε και ο ζήλος της τε Οσιολογιότητός σου … 

ασφαλές περί τούτου αποτελεί εχέγγυον … 

Εν τη Αγία Πόλει Ιερουσαλήμ αϡια΄ Νοεμβρίου κβ΄. (22 

Νοεμβρίου 1911). Ο Ιεροσολύμων ΔΑΜΙΑΝΟΣ εν Χριστώ 

Ευχέτης». 

Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, η Σχολή 20 αυτή είχε κατά 

το σχολικό έτος 1906 - 1907 εξήντα (60) οικότροφους μαθητές 

και δώδεκα (12) καθηγητές. 

Σημειώνεται ότι στα Ιεροσόλυμα εκτός της παραπάνω 

Σχολής υπήρχε και η Θεολογική Σχολή του Σταυρού 21 , διευθυντής 

της οποίας διετέλεσε ο αρχ. Χρυσόστομος Παπαδόπουλος 

(1868 - 1938), που αναδείχθηκε ο κύριος αναμορφωτής 

όχι μόνο της Σχολής αλλά και της ζωής της 

Αγιοταφιτικής Αδελφότητας 22 . 

Με αφορμή τον πανηγυρισμό της Πεντηκονταετηρίδας 

της Θεολογικής Σχολής το 1905, συστήθηκε Επιτροπή για 

την έκδοση σχετικού αναμνηστικού τόμου με τίτλο: «Η 

20 

Ημερολόγιον έτους 1907, έτος τρίτον, σ. 62, έκδοση «Εθνικά 

Φιλανθρωπικά Καταστήματα εν Κωνσταντινουπόλει», Κωνσταντινούπολις 

1906. 

21 

Η Σχολή αυτή είναι αναγνωρισμένη από το ελληνικό κράτος 

και ακολουθεί το πλήρες πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας, ενισχυμένο 

με μαθήματα όπως η αραβική γλώσσα, η Ιστορία της Εκκλησίας 

των Ιεροσολύμων και η βυζαντινή μουσική. Οι απόφοιτοι 

λαμβάνουν απολυτήριο ισότιμο με αυτό των αντίστοιχων σχολείων 

στην Ελλάδα και έχουν τη δυνατότητα να σπουδάσουν σε ελληνικά 

ή ξένα πανεπιστήμια, αλλά και να δώσουν πανελλήνιες εξετάσεις με 

ευνοϊκούς όρους, που ισχύουν για τους ομογενείς. Τα έξοδα μετάβασης, 

η διατροφή, η διαμονή και η σίτιση των μαθητών καλύπτονται 

πλήρως από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. 

22 

Περ. Νέα Σιών τ. Α΄ 1904, σ. 661. 

-48-

Πεντηκονταετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού». 

Μέλος της εν λόγω Επιτροπής ήταν «ο Διάκονος Ιάκωβος 

Διευθυντής της Ιερατικής Σχολής». Μάλιστα εξέδωσε 

σχετική εγκύκλιο επιστολή, με την οποία παρέτεινε 

την προθεσμία υποβολής κειμένων προς δημοσίευση από 

τους ενδιαφερομένους, οι οποίοι δεν είχαν λάβει έγκαιρα 

γνώση, μέχρι 30 Μαρτίου 1906 23 . 

Στην εορτή της Ιερατικής Σχολής στις 30 Ιανουαρίου 

1905 (εορτή των Τριών Ιεραρχών), μετά την τελεσθείσα 

θεία λειτουργία, χοροστατούντος της Α.Θ.Μ. του Πατριάρχη, 

στη μεγάλη αίθουσα της Σχολής, όπου το εκκλησίασμα 

υπερκάλυψε το χώρο, ο ιερολογιώτατος διευθυντής 

της Σχολής Ιάκωβος Αρχατζικάκης 24 ανέπτυξε το θέμα 

«Περί της κατά Χριστόν ανατροφής των τέκνων». 

Στις 30 Ιανουαρίου 1908 25 , «...εορτή των τριών Φωστήρων 

της Εκκλησίας, ... εξεφωνήθη εν τη μεγάλη αιθούση 

της Σχολής (Ιερατική Σχολή του Ιερού Κοινού του Παναγίου 

Τάφου) κατάλληλος διά την περίστασιν λόγος, θέμα 

έχων το ‘γνώθι σ’ αυτόν’, υπό του Πανοσιολογιωτάτου Αρχ. 

και Διευθυντού της Σχολής Ιακώβου Αρχατζικάκη, εν μέσω 

ικανού πλήθους εκ του κλήρου και του λαού της αγίας 

Πόλεως». 

Στις 22 Ιουνίου 1908 26 , πριν την έναρξη των εξετάσεων 

της Αστικής (Ιερατικής) Σχολής, ο Ι.Γ.Α. ως σχολάρχης 

αυτής λογοδοτεί για τα πεπραγμένα της Σχολής, επισημαίνοντας 

ότι τ’ αποτελέσματα, συνολικά, των εξετάσεων 

των μαθητών σημείωσαν την καταφανή πρόοδο του έργου 

της Σχολής. Από το δημοσίευμα αυτό βλέπουμε ακόμη μια 

φορά το παραγωγικό έργο του Ι.Γ.Α. ως εκπαιδευτικού 

και σχολάρχη της παραπάνω Σχολής. 

Κατά το σχολικό έτος 1908-1909 και με αφορμή την 

έναρξη των μαθημάτων στην Θεολογική Σχολή του Σταυρού 

27 , κατά μήνα Σεπτέμβριο 1908, έγιναν ορισμένες καινοτόμες 

μεταβολές, που αποσκοπούσαν στην εύρυθμη λει- 

23 

Περ. Νέα Σιών, τ. Β΄ 1905, σσ.975 - 976. 

24 

Περ. Νέα Σιών, τ. Β΄ 1905, σ. 143. 

25 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ζ΄ 1908, σ. 158. 

26 


27 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ζ΄ 1908, σσ. 739 - 744. 

-49-

τουργία της αλλά και στην προαγωγή της σε επιστημονικότερη 

βαθμίδα. Οι μεταβολές αυτές αποφασίστηκαν από 

τη λεγόμενη «Εκπαιδευτική Επιτροπή», μέλος της οποίας 

όπως προαναφέρουμε ήταν ο Ι.Γ.Α. και ο οποίος είχε κάνει 

εποικοδομητικές προτάσεις. Τη 15 Σεπτεμβρίου 1908 28 , 

με αφορμή την έναρξη των μαθημάτων κατά την προαναφερόμενη 

ίδια σχολική χρονιά, ο διευθυντής της Σχολής 

αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης προσφώνησε καταλλήλως 

τους μαθητές. 

Για τις εκπαιδευτικές ανάγκες των σχολείων της Σιωνίτιδας 

Εκκλησίας με πατριαρχική και συνοδική απόφαση 

της 3ης Ιουλίου 1908 συστήθηκε «Εκπαιδευτικό Συμβούλιο», 

το οποίο συνέδραμε την «Εκπαιδευτική Επιτροπεία». 

Μέλος 29 του εν λόγω Συμβουλίου ήταν ο αρχ. Ι.Γ.Α., διευθυντής 

της Ιερατικής Σχολής. 

Η προσφορά του Ι.Γ.Α. στην περαιτέρω αναβάθμιση και 

αναδιάρθρωση της εκπαίδευσης των σχολείων του Παναγίου 

Τάφου παραμένει αξιοσημείωτη. Έτσι, το 1913 η αγία 

και ιερά Σύνοδος, ύστερα από σχετική εισήγηση του επί 

της εκπαίδευσης επιτρόπου αρχ. Δοσίθεου, αποφάσισε 

σειρά μεταρρυθμίσεων, μεταξύ άλλων, για τον τρόπο σύστασης 

και λειτουργίας του Διδασκαλείου, ώστε να καταρτίζονται 

πιο αποτελεσματικά οι φοιτητές και οι δάσκαλοι 

και ως ιερείς. Τη σχετική μελέτη η Ιερά Σύνοδος 

ανέθεσε στους ειδικούς: τον πανοσιολογιώτατο γυμνασιάρχη 

αρχ. Ιάκωβο Αρχατζικάκη και τον επίτροπο της 

εκπαίδευσης αρχ. Δοσίθεο. Για τις εισηγήσεις και αποφάσεις 

της ιεράς Συνόδου περί των εκπαιδευτικών, το περ. 

Νέα Σιών στη στήλη «Εκκλησιαστικά χρονικά - Εκπαιδευτικά» 

του ΙΓ (1913) τόμου (τεύχη Μαΐου - Ιουνίου 1913), σ. 

487, αναγράφει τα ακόλουθα: «Ο επί της Εκπαιδεύσεως 

Επίτροπος αρχιμανδρίτης Δοσίθεος υπέβαλε τη αγία και 

ιερά Συνόδω μακράν έκθεσιν περί πρακτικωτέρας διδασκαλίας 

της Ελληνικής και Αραβικής και περί διαρρυθμίσεως 

των προγραμμάτων των Σχολών, επί τώ σκοπώ όπως 

καταστήση αυτάς ομοιομόρφους. 

28 


29 


-50-

Προς τούτο υπέδειξε την σύνταξιν διδακτικών βιβλίων 

συνωδά τώ νέω προγράμματι ως και διδασκαλικού οδηγού, 

την ανασύστασιν της ειδικής εποπτείας και την ίδρυσιν 

διτάξιου Διδασκαλείου προς καταρτισμόν των αποφοίτων 

της Ζ´ αστικού. 

Τα υποβληθέντα η αγία Σύνοδος εύρεν ως την επιξητουμένην 

πανάκειαν της παρ’ ημίν εκπαιδεύσεως και προθύμως 

ενέκρινε και επεδοκίμασε την εφαρμογήν αυτών. 

Ιδιαιτέρως δε ανετέθη ως προς ειδικούς τον Πανοσιολογιώτατον 

Γυμνασιάρχην Αρχιμ. Ιάκωβο και τον Επίτροπον 

της Εκπαιδεύσεως Αρχιμανδρίτην Δοσίθεον η μελέτη περί 

του τρόπου της συστάσεως και λειτουργίας του Διδασκαλείου, 

ώστε καταρτίσεσθαι τους εν αυτώ φοιτώντας και 

τους διδασκάλους και ως ιερείς». 

Αναφέρουμε ενδεικτικά λογοδοσίες και προσλαλιές του 

Ιακώβου Αρχατζικάκη, ως διευθυντή ή και σχολάρχη της 

Ιερατικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού της Ιερουσαλήμ, με 

τη λήξη ή την έναρξη των μαθημάτων της Σχολής κατά 

μήνα Ιούνιο και Σεπτέμβριο αντίστοιχα, οι οποίες (λογοδοσίες 

και προσλαλιές) έχουν δημοσιευθεί στο περιοδικό 

Νέα Σιών: 

• Προσλαλιά 30 με αφορμή την έναρξη των μαθημάτων των 

Σχολών τον Σεπτέμβριο 1910, με την οποία, μεταξύ άλλων, 

«εξήρε την πρόοδο της Σχολής, ως τούτο απεδείχθη 

εκ του βαθμολογίου». Επίσης, προσλαλιά 31 με αφορμή 

την έναρξη των μαθημάτων του Γυμνασίου (Ιερατικής 

Σχολής) και του Κεντρικού Παρθεναγωγείου στις 15 Σεπτεμβρίου 

1911, «εξάρας την σημασίαν της Σχολής, υποδείξας 

τα προς την πρόοδον αυτής συντελεστικά μέτρα, 

και δους τοις μαθηταίς τας αναγκαίας υποθήκας διά 

την ηθικήν πρόοδον και πνευματικήν αυτών ανάπτυξιν». 

Δύο ακόμη προσλαλιές, η μία 32 τον Ιούνιο 1912 προς 

τους αποφοίτους του Γυμνασίου του Ι.Κ. του Π. Τάφου 

με τη λήξη του σχολικού έτους, και η άλλη 33 στις 5 Σε- 

30 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ι΄, 1910, σ. 505 επ. 

31 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΑ΄ 1911, σσ. 768 – 770. 

32 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΒ΄ 1912, σσ. 433 - 441. 

33 


-51-

πτεμβρίου 1912 με αφορμή την έναρξη της σχολικής 

χρονιάς του Γυμνασίου (Ιερατικής Σχολής). Σε κάποιο 

σημείο του εναρκτήριου λόγου του, αναφέρει: «…Και 

ημείς μεν σεβαστοί φίλοι και συνάδελφοι, μηδόλως επιλανθανόμενοι 

του μεγάλου και υψηλού έργου εις ό καλούμεθα 

από της ώρας ταύτης μηδέ της ακριβούς εκπληρώσεως 

τούτου εκθύμως και θαρραλέως αποδυθώμεν 

εις τούτο φυτεύοντες, ως μέχρι τούδε εν ταις απαλαίς 

καρδίαις των νέων τούτων, παν ό,τι υγιές, ορθόν, αληθές, 

νομοταγές, θεάρεστον και σωτήριον, και πλουτίζοντες 

τας ψυχάς αυτών τη ημετέρα διδασκαλία δι’ ευγενών 

εντυπώσεων και ιδεών…». Τέλος, προσλαλιά 34 προς τους 

αποφοίτους του Γυμνασίου του Ιερού Κοινού του Παναγίου 

Τάφου στις 22 Ιουνίου 1914. 

Επίσης, μια ακόμη λογοδοσία 35 με αφορμή τη λήξη του 

σχολικού έτους 1912-1913 τον Ιούνιο του 1913, μετά τις 

γραπτές –κατά μήνα Μάιο– και προφορικές αρχές Ιουνίου 

(4 έως 10/6) εξετάσεις του Γυμνασίου του Ιερού Κοινού 

του Π. Τάφου. Στη στήλη «Εκκλησιαστικά χρονικά» 

του περ. Νέα Σιών αναφέρεται: «…Μετά την μελωδικώς 

ψαλείσαν ιεροτελεστίαν αναβάς το βήμα ο πανοσιολ. 

αρχιμ. και γυμνασιάρχης Ιάκωβος Αρχατζικάκης, ο μετά 

πολλού του ζήλου και δεξιότητος πολλής διευθύνας την 

Σχολήν ταύτην από οκτώ ετών εξέθεσεν εν γλαφυρά 

γλώσση την γραμματολογικήν, διανοητικήν και ηθικήν 

κατάστασιν αυτής ως δείκνυται εν τη ανωτέρω δημοσιευθείση 

λογοδοσία αυτού». 

• Δύο (2) λογοδοσίες τις οποίες είχε εκφωνήσει ως σχολάρχης 

το 1913 και 1914 με τίτλους: «Λογοδοσία του 

σχολάρχου αρχιμ. Ιακώβου Αρχατζικάκη, απαγγελθείσα 

εν τω Γυμνασίω του Ιερού Κοινού του Παναγίου Τάφου 

τη 15 Ιουνίου 1913» και «Προσφώνησις του σχολάρχου 

προς τους τελειοφοίτους» 36 , «Λογοδοσία απαγγελθείσα 

εν τω Γυμνασίω του Ιερού Κοινού του Παναγίου Τάφου 

στις 22 Ιουνίου 1914» 37 . 

34 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΔ΄ 1914, σσ. 394 - 415. 

35 


36 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΓ΄ 1913, σ. 461 επ. και σ. 474 επ. αντίστοιχα. 

-52-

Με τη λήξη του σχολικού έτους 1910 - 1911, ο αρχ. Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης ως σχολάρχης της Ιερατικής Σχολής 

του Ι.Κ. του Παναγίου Τάφου λογοδοτεί για τα πεπραγμένα 

της Σχολής. Στη λογοδοσία αυτή, μεταξύ άλλων, αναφέρει 

τα μαθήματα που διδάχθηκαν οι μαθητές με τους 

καθηγητές. Ως σχολάρχης ο Ιάκωβος δίδαξε κατά την 

προαναφερόμενη σχολική χρονιά τα ακόλουθα μαθήματα 38 

στις αντίστοιχες τάξεις: 

- Χριστιανική Ηθική στη Δ΄ τάξη του Γυμνασίου, 

- Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη και ερμηνεία αυτής στη 

Γ΄ τάξη, 

- Ιερά Κατήχηση κατ’ έκταση στη Β΄ τάξη, 

- Ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης στην Α΄ τάξη, 

- Στοιχεία Κατήχησης στη Γ΄ τάξη του Σχολαρχείου, 

- Στοιχεία Εκκλησιαστικής Ιστορίας στη Β΄ τάξη, και 

- Καινή Διαθήκη στην Α΄ τάξη. 

Επίσης, με τη λήξη του προαναφερόμενου σχολικού 

έτους το παραπάνω περιοδικό δημοσιεύει προσλαλιά του 

σχολάρχου Ιακώβου Αρχατζικάκη προς τους τελειοφοίτους 

και, στη συνέχεια, προσφώνηση μαθητή - τελειόφοιτου 

προς τη Διεύθυνση της Σχολής και τους καθηγητές της. 

Για το σχολάρχη Ιάκωβο Αρχατζικάκη αναφέρει ο τελειόφοιτος 

μαθητής στην προσφώνησή 39 του, μεταξύ άλλων, 

και τα εξής: «… Προς σε αποτεινόμενοι πολυσέβαστε ημών 

Σχολάρχα, όστις ουδέποτε έπαυσας μεριμνών περί της 

διανοητικής ημών αναπτύξεως …». 

Η προσφορά του Ι.Γ.Α. στην εκπαίδευση των σχολείων 

του Παναγίου Τάφου συνεχίζεται αμείωτη. Έτσι, στο περιοδικό 

Νέα Σιών έχουν δημοσιευθεί τα ακόλουθα: 

• Προσφώνηση, με ημερομηνία 10.9.1913 40 , του σχολάρχη 

αρχ. Ιακώβου Αρχατζικάκη με την ευκαιρία έναρξης των 

μαθημάτων της Ιερατικής Σχολής του Π. Τάφου του 

σχολικού έτους 1913 - 1914. 

37 


38 


39 


40 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΓ΄ 1913, σσ. 784 - 789. 

-53-

• «Λογοδοσία του Σχολικού έτους 1913 - 1914 απαγγελθείσα 

εν τω Γυμνασίω του Π. Τάφου τη 22 Ιουνίου 1914 41 

υπό του σχολάρχου αρχιμ. Ιακώβου Αρχατζικάκη» σε 

16 σελίδες. 

• «Προσφώνησις 42 Σχολάρχου Αρχιμ. Ιακώβου Αρχατζικάκη 

προς τους αποφοίτους». 

• «Προσφώνησις ευχαριστήριος των τελειοφοίτων 43 . ...Μακαριώτατε 

Πάτερ και Δέσποτα. Σεβασμιώτατοι Ιεράρχαι, 

Σεβαστέ Σχολάρχα, Ερίτιμοι Καθηγηταί, και λοιπή 

φιλόμουσος ομήγυρις ... Προς Σε, Σεβαστέ ημίν Σχολάρχα, 

τι να είπωμεν την ώραν ταύτην και πως προσηκόντως 

να απονείμωμεν και αποδώσωμεν δημοσία τον 

δίκαιον έπαινον διά την νυχθημερόν υπέρ ημών φιλεργίαν 

και προσπάθειαν, ίνα εμβάλης ημίν τα σπέρματα της 

ηθικής; Συ, όστις ουδέ επί στιγμήν έπαυσας επαγρυπνών 

υπέρ ημών, συμβουλεύων και καθοδηγών ημάς εν παντί 

ως φιλόστοργος πατήρ;». 

Τη σχολική χρονιά 1913-1914 ο Ι.Γ.Α., εκτός των διοικητικών 

καθηκόντων του ως σχολάρχης, δίδαξε τα εξής μαθήματα 

44 : 

- Επίτομος Χριστιανική Ηθική στη Δ΄ τάξη του Γυμνασίου, 

- Χριστιανική Κατήχησις κατ’ έκταση στη Β΄ τάξη του 

Γυμνασίου, 

- Στοιχεία Κατηχήσεως στη Γ΄ τάξη του Σχολαρχείου, 

- Στοιχεία Εκκλησιαστικής Ιστορίας στη Β΄ τάξη του Σχολαρχείου, 

- Μαθηματικά στην Α΄ και Β΄ τάξη του Σχολαρχείου. 

41 


42 


43 

Περ. Νέα Σιών, τόμος ΙΔ΄ 1914, σσ. 416 - 417. 

44 

Περ. Νέα Σιών, τόμος ΙΔ΄ 1914, σ. 400. 

-54-

Ποιμαντική δραστηριότητα 

Παράλληλα με τα εκπαιδευτικά του καθήκοντα, κατά την 

Αγία Τεσσαρακοστή ώς τη Μεγάλη Παρασκευή του 1905 

«...εν τω Πανιέρω Ναώ της Αναστάσεως 45 (φωτ. 29, 30, 

31) θα κηρύξει τον λόγο του Θεού, ο Διάκονος Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης Σχολάρχης της Ιερατικής Σχολής, την Γ΄ 

Κυριακήν...» (περ. Νέα Σιών τ. Β΄ 1905, σ. 144) καθώς και 

των Τριών Ιεραρχών στις 30 Ιανουαρίου του 1906. 

Το 1907 ο Ι.Γ.Α. χειροτονείται πρεσβύτερος, λαμβάνοντας 

και το οφίκιο του αρχιμανδρίτη. Στη σχετική είδηση 46 

αναγράφεται: «Εκκλησιαστικά χρονικά: Συνοδική αποφάσει 

προυχειρίσθησαν εις Αρχιμανδρίτας οι ... και οι εις Πρεσβυτέρους 

πρότερον χειροτονηθέντες Διάκονοι Ιάκωβος 

Διευθυντής της εν Ιεροσολύμοις Αστικής Σχολής 47 ...». 

45 

Ο ναός αυτός αποτελεί «το προσκύνημα των προσκυνημάτων»! 

Ο πιο ευλογημένος τόπος επάνω στην υδρόγειο και πραγματικά το 

κέντρο της γης. Διότι εντός αυτού του τεραστίων διαστάσεων ναού 

βρίσκεται ο Πανάγιος και ζωοδόχος Τάφος του Κυρίου μας, η «πηγή 

της ημών αναστάσεως». Επίσης εμπερικλείονται εντός του ναού ο 

Φρικτός Γολγοθάς, ο τόπος της Αποκαθηλώσεως, το σημείο της ευρέσεως 

του Τιμίου Σταυρού και πλήθος άλλων προσκυνημάτων και 

παρεκκλησίων. Εδώ λαμβάνουν χώρα οι λαμπρές ακολουθίες με αποκορύφωμα 

τη θαυματουργική αφή του Αγίου Φωτός. Πηγή: επίσημος 

ιστοχώρος του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων. 

«Ο Ναός της Αναστάσεως ή Ναός του Παναγίου Τάφου είναι 

χριστιανικός ναός που βρίσκεται στη χριστιανική συνοικία της παλαιάς 

πόλης της Ιερουσαλήμ. Ο ναός θεωρείται ότι βρίσκεται στη 

θέση του Γολγοθά, ο λόφος στον οποίο σταυρώθηκε ο Ιησούς Χριστός, 

και στο σημείο όπου τάφηκε μετά τη σταύρωσή του. Ο ναός είναι ο 

ιερότερος τόπος στο Χριστιανισμό και αποτελεί σημαντικό τόπο 

προσκυνήματος από τον 4ο αιώνα και μετά ως ο τόπος της Ανάστασης 

του Χριστού. Ο ναός σήμερα αποτελεί έδρα του ελληνορθόδοξου 

πατριαρχείου Ιεροσολύμων, ενώ το κτίριο ελέγχεται ταυτόχρονα από 

πολλές διαφορετικές εκκλησίες». Πηγή: Βικιπαίδεια, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. 

46 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ε΄ 1907, σ. 351. Τότε αρχιγραμματέας του 

Παναγίου Τάφου ήταν ο Ιεραπετρίτης (από το χωριό Παρσά της 

πρώην Κοινότητας Χριστού του Δήμου Ιεράπετρας) αρχιμανδρίτης 

–τότε και μετέπειτα Πατριάρχης– Μελέτιος Μεταξάκης (1871-1935) 

(φωτ. 32). 

47 

Ο εν λόγω Μελέτιος Μεταξάκης συμμετείχε ενεργά στη δια- 

-55-

29, 30, 31. Ιερός Ναός της Αναστάσεως: το προσκύνημα των προσκυνημάτων.

Ως αρχιμανδρίτης ο Ι.Γ.Α. κηρύσσει 

τον Θείο Λόγο. Η σχετική 

εκκλησιαστική είδηση δημοσιεύεται 

στο περιοδικό Νέα Σιών 

(ενδεικτική παράθεση σχετικών 

δημοσιευμάτων) ως εξής: «Κατά 

την Αγίαν Τεσσαρακοστήν κηρύξουσι 

τον λόγον του Θεού εν 

τω Πανιέρω Ναώ της Αναστάσεως 

οι εξής: ... Ο Διάκονος Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης σχολάρχης 

της Ιερατικής Σχολής την Γ΄ Κυριακήν 

48 ...». «Πατριαρχική εγκρίσει 

ωρίσθησαν, όπως κηρύξωσι 

τον Θείον λόγον κατά την 

αγίαν και μεγάλην Τεσσαρακοστήν 

εν τω Πανιέρω Ναώ της 

Αναστάσεως οι εξής: ... Τη Β΄ Κυριακή 

των Νηστειών ο αρχιμαν- 

32. Ο Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης. 

δρίτης Ιάκωβος Αρχατζικάκης 

49 ...». Επίσης, κατά το έτος 1908, «την Β΄ Κυρια κή των 

Νηστειών θα κηρύξει τον Θείον λόγον ο Διευθυντής της Ιερατικής 

Σχολής Αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης» 50 . Τέλος, 

κατά το έτος 1912 «...τον θείον λόγον εν τω Πανιέρω Ναώ 

της Αναστάσεως κατά την Αγίαν και Μεγάλην Τεσσαρακοστήν 

εκήρυξαν ο αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης τη Α΄ Κυριακή 

περί των χαρακτήρων της αληθούς Μετανοίας 51 ...». 

Στις τελετές του Αγίου Φωτός και της Αναστάσεως το 

1913 «ένα από τα ευαγγέλια αναγνώσθηκε από τον αρχιμανδρίτη 

Ιάκωβο Αρχατζικάκη στα γαλλικά 52 ». 

μόρφωση της νεότερης Εκκλησιαστικής ιστορίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας 

ως διάκονος, αρχιμανδρίτης, αρχιεπίσκοπος και Οικουμενικός 

Πατριάρχης στις εκκλησίες της Αντιοχείας, Ιεροσολύμων, Κύπ ρου, 

Ελλάδας, Αμερικής, Κωνσταντινουπόλεως και Αλεξανδρείας. 

48 


49 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ι΄ 1910, σ. 155. 

50 


51 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΒ΄ 1912, σ. 315. 

52 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΓ΄, 1913, σ. 308. 

-57-

Η δραστηριότητα του Ι.Γ.Α. συνεχίζεται. Έτσι, τον βλέπουμε 

στις 21 Ιανουαρίου 1910 να δίνει διάλεξη ως σχολάρχης 

της Ιερατικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα 

με θέμα: «Ο Ναός της Αναστάσεως από της 

οικοδομής αυτού υπό του Μεγάλου Κωνσταντίνου, μέχρι 

την καταστροφή του υπό των Περσών το 614 μ.Χ.». Σημειώνεται 

ότι για τον εν λόγω ναό ο Ι.Γ.Α. είχε συγγράψει 

δύο μελέτες, οι οποίες δημοσιεύθηκαν στο πατριαρχικό 

περιοδικό Νέα Σιών (τ. Ι΄ 1910, σ. 27 επ.). 

Στις 24 Μαρτίου 1910 53 έφθασε στην Ιερουσαλήμ ο πρίγκιπας 

της Πρωσίας Έϊτελ Φρειδερίκος, τον οποίο υποδέχθηκε 

εκ μέρους του Πατριάρχη ο αρχιμανδρίτης Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης. 

Επίσης, προς το τέλος Απριλίου 1910, τον βλέπουμε να 

ξεναγεί 200 εκδρομείς του συλλόγου «Πανάγιος Τάφος» 

Αθηνών στους ιερούς τόπους της Ιερουσαλήμ. Την εκδρομή 

αυτή προέβαλε ο ημερήσιος τύπος Αθηνών γράφοντας: «... 

Οι εκδρομείς ξεναγούντος του ευπαιδεύτου σχολάρχου κ. 

Ιακώβου Αρχατζικάκη επισκέφθησαν όλους τους ιερούς 

Τόπους 54 ...». 

Την Κυριακή των Βαΐων 1910 έφθασαν στα Ιεροσόλυμα 

προσκυνητές, τους οποίους υποδέχθηκε και ξενάγησε και 

ο Ι.Γ.Α. Παρατίθεται το σχετικό δημοσίευμα: «Μετά μεσημβρίαν 

της Κυριακής των Βαΐων (1910) αφίκετο, διοργανωθείς 

υπό του δημοσιογράφου κ. Θ. Βαλαλά, ο εκ Κωνσταντινουπόλεως 

όμιλος προσκυνητών εξ 150 μελών μετά 

του βουλευτού Σμύρνης κ. Π. Καρολίδη και του Λυκειάρχου 

κ. Χ. Χατζηχρήστου. Οι ευσεβείς εκδρομείς υπηντήθηκαν 

εν τω σιδηροδρομικώ σταθμώ της Αγίας Πόλεως υπό του 

Σεβασμ. Αρχιεπισκόπου Σεβαστείας κ. Γλυκερίου, του Αρχιγραμματέως 

του Ιερού Κοινού Αρχιμ. Κ. Κελαδίωνος και 

του αρχιμ. Ιακώβου Αρχατζικάκη και οδηγήθησαν στον 

Ι.Ν. της Αναστάσεως για να προσκυνήσουν 55 . 

Στο περιοδικό Νέα Σιών (τ. ΙΔ΄ 1914, σ. 275) και στη 

στήλη «Νέος Reverendissimus» 56 δημοσιεύεται ότι: «Τη 

53 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ι΄ 1910, σσ. 307 - 308. 

54 

Ενδεικτικά εφημ. Εμπρός Αθηνών, αρ. φ. 4854/30.4.1910, σ. 2. 

55 

Περ. Νέα Σιών, Ι΄ τόμος 1910, σ. 312. 

-58-

16.3.1914 αφίκετο εις Ιερουσαλήμ ο νέος Ηγούμενος της 

Φραγκισκανικής Κουστωδίας R.P. Serafino Cimino και εν 

τω σιδηροδρομικώ σταθμώ προς υποδοχήν εκ μέρους της 

Α.Θ. Μακαριότητος παρέστη ο αρχιμανδρίτης Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης μετά του Παραδραγουμάνου 57 Χριστοδούλου 

Ιερομονάχου». 

Με εντολή του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δαμιανού αλλά 

και της Ιεράς Συνόδου της Σιωνίτιδας Εκκλησίας ο Ι.Γ.Α. 

συνέταξε την «αποκοπή εκ της Αγιοταφιτικής Αδελφότητος 

του Πατριάρχου Αλεξανδρείας Φωτίου», η οποία αποφασίστηκε 

το 1912 από τον ίδιο τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων 

και την Ιερά Σύνοδο. Στη σχετική απόφαση, που 

δημοσιεύθηκε στο περ. Νέα Σιών 58 με την υπογραφή του 

Ιακώβου Αρχατζικάκη, αναφέρεται, μεταξύ άλλων: 

«...Επειδή δε ένεκα λόγων σπουδαιοτάτων πάσα περεταίρω 

μακροθυμία δύναται όπως έχη επιζημίους και θλιβεράς 

συνεπείας διά ταύτα εμβριθώς εξετασθέντος και 

συζητηθέντος του προκειμένου ζητήματος εν τη ΧΞΕ΄ συνοδική 

συνεδρία γνώμη ομοθύμω και αποφάσει του τε γεραρού 

Πατρός ημών και Πατριάρχου και της περί αυτόν 

αγίας και ιεράς Συνόδου ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Φώτιος 

απεκόπη της Αγιοταφιτικής Αδελφότητος, μηδαμώς 

του λοιπού θεωρούμενος μέλος αυτής αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης». 

Στις 30 Ιανουαρίου 1905 59 , ημέρα της εορτής των Τριών 

Ιεραρχών, εορτάζει η Ιερατική Σχολή. Μετά τη λειτουργία, 

στην οποία χοροστάτησε ο Πατριάρχης Δαμιανός, το εκκλησίασμα 

και οι προσελθόντες φίλοι των γραμμάτων 

ανήλθαν στη μεγάλη αίθουσα της Σχολής. Εκεί ο ιερολογιότατος 

διευθυντής της Σχολής Διάκονος Ι.Γ.Α. ανέπτυξε 

το θέμα «Περί της κατά Χριστόν ανατροφής των τέκνων», 

όπου κατέδειξε την ζημιά που προξενούν στα παιδιά τους 

και στην Εκκλησία όσοι από τους γονείς με ελαφρά συνεί- 

56 

Αιδεσιμότατος, σεβασμιότατος, από το Reverendus, a, um, πού 

σημαίνει αιδέσιμος, σεβάσμιος. 

57 

Δραγουμάνος = διερμηνέας, από την ιταλική λέξη dragomanno. 

58 


59 


-59-

33. Σφραγίδα Συλλόγου Σμύρνης «Η Ανατολή» 

60 

Επιστολή τετρασέλιδος του Ιωάννη Κουκούλη από τα Ιεροσόλυμα 

προς το σεβαστό συμβούλιο του Συλλόγου Μικρασιατών Σμύρνης 

«Ανατολή» (φωτ. 33), με ημερομηνία 30.1.1911 και διεύθυνση 

αποστολής: Hotel Saint Jean Jerusalem. Η επιστολή βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη 

της Εστίας Νέας Σμύρνης, με ένδειξη: Το Αρχείο του Μικρασιατικού 

Συλλόγου Σμύρνης «Ανατολή», φάκελος B, έγγραφο 67. 

61 


62 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΔ΄ 1914, σ. 128. 

δηση παραδίδουν αυτά σε σχολές προπαγανδιστών, 

από τις οποίες εξέρχονται αδιάφορα 

προς τη θρησκεία και περιφρονούν τα ιερά 

της πατρογονικής κληρονομιάς. 

Στις 30 Ιανουαρίου 1911, ημέρα της εορτής 

των Τριών Ιεραρχών, ο αρχ. Ι.Γ.Α., ως σχολάρχης 

της Σχολής του Τιμίου Σταυρού, παρουσία του Πατριάρχη 

Δαμιανού, του προξένου της Ελλάδος, συνοδικών 

αρχιερέων, κληρικών - καθηγητών και πλήθους κόσμου, 

και «παρά τα πολλά χιόνια στους δρόμους και το δριμύτατο 

ψύχος ... στη λαμπρή αίθουσα της Σχολής ευπρεπώς 

διασκευασμένη εξεφώνησε λόγον εγκωμιαστικόν των τριών 

διδασκάλων...» 60 

Στις 30 Ιανουαρίου 1912 61 , ημέρα της εορτής των Τριών 

Ιεραρχών, τελέσθηκε λειτουργία στην εκκλησία του Αγίου 

Δημητρίου που υπήρχε στο Γυμνάσιο της Σχολής. «...Μετά 

την λειτουργίαν πάντες οι πανηγυρισταί των γραμμάτων 

ανήλθον εις την αίθουσαν, ότε ο Γυμνασιάρχης Αρχ. Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης εξεφώνησεν εν μέσω εκλεκτού και πυκνού 

ακροατηρίου μετά σθεναράς φωνής και πολλής ευγλωττίας 

τον κατάλληλον τη ημέρα πανηγυρικόν, καταδείξας ότι αρμονικώτατα 

ηνώθησαν η παιδεία και η θρησκεία εν τοις 

προσώποις των εορταζομένων τριών Ιεραρχών». 

Στην εορτή των Τριών Ιεραρχών στις 30 Ιανουαρίου 

1914, δημοσιεύθηκε το ακόλουθο κείμενο στο εκκλησιαστικό 

περιοδικό σύγγραμμα Νέα Σιών 62 : 

«Επί τη εορτή των Τριών Ιεραρχών ετελέσθη εν τω ιερώ 

ναώ του Αγίου Δημητρίου ... Χοροστατούντος του Μακαριωτάτου, 

λειτουργία ... Μετά το πέρας της λειτουργίας 

οι πάντες συνήλθον εν τη ευρεία του Γυμνασίου αιθούση, 

εν η, προκαθημένου του Σεπτού ημών Πατρός μετά πολ- 

-60-

34. Τμήμα του τυπογραφείου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, όπως είναι σήμερα, 

στο οποίο τυπωνόταν το περιοδικό Νέα Σιών και στο οποίο ήταν διευθυντής 

ο Αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Αρχατζικάκης. 

35. Σφραγίδα του τυπογραφείου του Παναγίου Τάφου Ιεροσολύμων. 

λών Αγιοταφιτών και εν μέσω πολλών φιλομούσων, 

ο σχολάρχης αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Αρχατζικάκης, 

ανελθών τω βήμα ανέγνω τον πανηγυρικόν 

της ημέρας πραγματευθείς ‘Περί 

της κατά Χριστόν μορφώσεως της νεολαίας’. 

Τον λόγον του κ. Σχολάρχου εκάλυψαν ζωηρά 

χειροκροτήματα…Την τελετήν ταύτην των γραμμάτων 

ο Μακαριώτατος επεσφράγισε διά καταλλήλου 

προσλαλιάς». 

Το Δεκέμβριο του 1909, με πράξη του Πατριάρχη Δαμιανού, 

ο Ιάκωβος Αρχατζικάκης, ως σχολάρχης της Θεολογικής 

Σχολής του Τιμίου Σταυρού, διορίζεται μέλος της 

Ιεράς Συνόδου 63 και μέλος της Οικονομικής Επιτροπής 64 

63 

Περ. Νέα Σιών, Θ΄ τόμος 1909, σ. 470, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια 

τ. Ε΄ 1928, σ. 726 α άρθρο του Δ.Σ. Μ(παλάνου). Περ. 

Ανά πλασις (όργανο του ομώνυμου συλλόγου ιδρυθέντος το 1887 στην 

Α θήνα), αρ. φ. 21/1.11.1922, σ. 14. Καλλιόπη Ι. Κωνσταντινίδου «Αρ- 

-61-

36. Διένεξη Αγιοταφίτικης Αδελφότητας με αραβόφωνους χριστιανούς. Στο κάτω αριστερό μέρος 

της εφ. Εμπρός Αθηνών (αρ. φ. 4370/16.12.1908) ο τίτλος της: «Εις τον Άγιον Τάφον».

του Πατριαρχείου, εργαζόμενος και εδώ φιλόπονα για την 

υλική ευπραγία της Εκκλησίας. Ακόμη, βλέπουμε τον Ι.Γ.Α. 

να διορίζεται μέλος 65 της «Εφορείας Τυπογραφείου του 

Ιερού Κοινού του Παναγίου Τάφου», (φωτ. 34 τμήμα του 

ιστορικού τυπογραφείου, φωτ. 35 σφραγίδα του τυπογραφείου) 

μαζί με τους αρχιμανδρίτες Ιωσήφ και Δοσίθεο 

καθώς και τον διάκονο Ιππόλυτο. 

Ζήτημα με τους Άραβες Ορθοδόξους 

Στις 18 Δεκεμβρίου 1908, ο αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης 

υπογράφει με άλλους 135 κληρικούς και μοναχούς (Αγιοταφίτες) 

πράξη 66 αποδοχής της αποκηρύξεως του Μακαριοτάτου 

Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δαμιανού. Είχε προηγηθεί 

η από 13 Δεκεμβρίου 1908 «Πράξις της Ιεράς 

Συνόδου» 67 , σύμφωνα με την οποία «... Κηρύττει έκπτωτον 

του Πατριαρχικού Θρόνου τον Πατριάρχην Δαμιανόν διά 

πνευματικήν ανικανότητα και δ’ έλλειψιν υπολήψεως και 

εμπιστοσύνης...». Την πράξη αυτή υπέγραψαν δέκα οκτώ 

(18) συνοδικοί, μεταξύ αυτών, ο αρχιγραμματέας της Ιεράς 

Συνόδου Μελέτιος Μεταξάκης και ο αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος 

Παπαδόπουλος, ο οποίος υπέβαλε και τη σχετική 

αίτηση, μαζί με άλλα δεκατέσσερα (14) συνοδικά 

μέλη. Η εν λόγω αίτηση αφορούσε την ανάγκη υποβολής 

ενώπιον της Αγίας και Ιεράς Συνόδου κανονικής παραίτησης 

από τον Πατριαρχικό Θρόνο του Πατριάρχη Δαμιανού, 

ο οποίος ασκούσε τα πατριαρχικά του καθήκοντα από τις 

10 Ιουλίου 1897. 

χατζικάκης Ιάκωβος - Αρχεία Ακαδημίας Αθηνών», ό.π., σ. 307, Αθήνα 

1963. 

64 

Περ. Ανάπλασις, ό.π., σ. 14. Καλλιόπη Ι. Κωνσταντινίδου «Αρχατζικάκης 

Ιάκωβος - Αρχεία Ακαδημίας Αθηνών», ό.π., σ. 307, Αθήνα 

1963. 

65 


66 

Περ. Νέα Σιών, «Πράξις Συνάξεως της Ιεράς Αγιοταφιτικής 

Αδελφότητος» τ. Ζ΄ 1908, σσ. 926-927. 

67 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ζ΄ 1908, σσ. 924-926. Περ. Εκκλησιαστική 

Αλήθεια, έτος ΚΘ΄, αρ. τ. 50/18.12.1908, σ. 534, έκδοση Πατριαρχικού 

Τυπογραφείου, Κων/πολις 1908. 

-63-

Η εφημ. Εμπρός Αθηνών, στο 4370 φύλλο της 16ης Δεκεμβρίου 

1908 (φωτ. 36) και σε πρωτοσέλιδη στήλη με 

τίτλο «Εις τον Άγιον Τάφον», γράφει σχετικά ότι η «διέγερσις 

των αραβόφωνων ορθοδόξων κατά των παιδαγωγών, 

των προστατών, κηδεμόνων και πατέρων των Ελλήνων 

μοναχών του Αγίου Τάφου είνε η απαισιωτέρα 

εκδήλωσις της ηθικής και θρησκευτικής αναισθησίας..., 

διότι έγιναν αιτία ανωμαλίας εις την Αγιοταφικήν Εκκλησίαν, 

της οποίας η τελευταία σκληρά φάσις της εκπτώσεως 

Πατριάρχου κατά πάντα αξίου σεβασμού και τιμής πικραίνει 

και συγκινεί πάντα Έλληνα...». Κατά την προαναφερόμενη 

εφημερίδα «η Παλαιστίνια Εταιρία και μερικοί 

Ρώσοι υπονόμευαν από μακροτάτου χρόνου τους πατέρες 

της Σιωνίτιδος Εκκλησίας...». 

Στα παραπάνω προστίθεται και το γεγονός ότι μερίδα 

των αραβόφωνων ορθοδόξων προωθούσαν τον πρώην Ιεροσολύμων 

Δαμιανό «σε αντίσταση κατά της συνοδικής 

και κοινής πράξεως, ...» (περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος 

ΚΘ΄, αρ. τ. 51/24.12.1908, σ. 537, Κων/πολις). 

Σημειώνεται ότι τα προβλήματα με τους ορθόδοξους 

αραβόφωνους ήταν συχνά από παλιά. Στο σημείο αυτό ν’ 

αναφέρουμε ότι οι αξιώσεις 68 των αραβόφωνων ορθοδόξων 

της Παλαιστίνης χρονολογούνται από το έτος 1873, οι 

οποίες, στην εξέλιξή τους, προσέλαβαν τη μορφή «κεκηρυγμένου 

πολέμου κατά της τον Πατριάρχην εκθρονισάσης 

Αγιοταφίτικης Αδελφότητος». Επισημαίνεται ότι, στην 

Αγιοταφίτικη αδελφότητα ανήκουν εμπράγματα δικαιώματα 

αιώνων που δεν ακολουθούν την μοίρα του χρόνου 

και του χώρου ή τον εκάστοτε κυρίαρχο αυτών. 

Το 1909, οι Άραβες ορθόδοξοι της Παλαιστίνης, με 

υ ποκίνηση του νεοτουρκικού κομιτάτου και της ρωσικής 

«Παλαιστίνιας Εταιρίας», αποφάσισαν να πλήξουν την αυτοτέλεια 

του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και της Αγιοταφίτικης 

Αδελφότητας, μέλος της οποίας, ως γνωστόν, ήταν 

και ο αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Αρχατζικάκης. Από τις αρχές 

68 

Αρχ. Μελετίου Μεταξάκη 50σέλιδη μελέτη με τίτλο: Αι αξιώσεις 

των αραβόφωνων Ορθοδόξων της Παλαιστίνης, σ. 50, εκ του Πατριαρχικού 

Τυπογραφείου, Κωνσταντινούπολις 1909. 

-64-

του 1908, αποφασίστηκε να ζητηθεί η αρωγή των Σμυρναίων. 

Έτσι, στις 23 Ιανουαρίου 1909 πήγαν στη Σμύρνη 

οι Αγιοταφίτες, αρχιμανδρίτες Μελέτιος Μεταξάκης και 

Χρυσόστομος Παπαδόπουλος και ζήτησαν από τους πρόκριτους 

να σταλούν όσο γίνεται περισσότεροι πιστοί-προσκυνητές, 

για να αποθαρρυνθούν οι Άραβες ορθόδοξοι και 

να μη δράσουν. Η ελληνορθόδοξη Κοινότητα Σμύρνης, με 

έξοδα της θρησκευτικής αδελφότητας «Ευσέβεια» 69 , (βλ. 

περισσότερα σσ. 116-117), απέστειλε 300 εκπροσώπους 

της προσκυνητές για να ενισχύσουν τη θέση του Πατριαρχείου, 

οι οποίοι παρέμειναν επτά (7) εβδομάδες (Α.Ν. Αθηνογένους 

«Η συμβολή της Σμύρνης υπέρ του Πατριαρχείου 

Ιεροσολύμων» Μικρασιατικά Χρονικά, τ. τέταρτος Αθήνα 

1948, σσ. 19-26). 

Με αφορμή την παραπάνω υποκίνηση, που αποσκοπούσε 

στο να πληγούν το Πατριαρχείο και η Αγιοταφίτικη 

Αδελφότητα, ο αρχ. Ι.Γ.Α., ως σχολάρχης μαζί με άλλους 

αρχιμανδρίτες, πρωτοσύγκελλους και ηγουμένους –όλοι 

μέλη της Αγιοταφιτικής Αδελφότητας– αποστέλλουν στις 

8 Ιουνίου 1909 επιστολή 70 προς την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως 

και συγκεκριμένα στον Πατριάρχη και 

την Ιερά Σύνοδο, με την οποία διαβεβαιώνουν, μεταξύ άλλων, 

ότι «... Η Ιερά Αδελφότης ουδέποτε διενοήθη παρεκλίναι 

της αμύνης των δικαίων αυτής και συμφερόντων, 

άτινα μέχρις αυτοθυσίας μέλλει υποστηρίξαι, ουδέ επιδεικνύει 

στάσιν πολεμικήν κατά των αποτελούντων αυτήν 

μελών, αλλ’ επιδιώκει παντί σθένει την εν ενότητι και συμπνοία 

από κοινού συνέργειαν προς εξασφάλισιν του κλονισθέντος 

εν αυτή εκκλησιαστικού καθεστώτος…». Εκτός 

69 

Κυριακή Μαμώνη, «Σωματειακή Οργάνωση του Ελληνισμού στη 

Μικρά Ασία - Β΄ Σύλλογοι της Ιωνίας», ανάτυπο από τον 28ο τόμο 

του Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, 

σ. 90, Αθήνα 1985. Στέλιος Σπεράντσας, «Η εν Σμύρνη θρησκευτική 

αδελφότης ‘Ευσέβεια’» Μικρασιατικά Χρονικά 6 1955, σσ. 94-95. 

Φάνης Ν. Κλεάνθης Η Ελληνική Σμύρνη - Σελίδες από την ιστορία 

της, εικόνες από τη ζωή της και πλήρης εξιστόρηση της τραγωδίας 

του 1922, σ. 151, εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της «ΕΣΤΙΑΣ» Ι.Δ. Κολλάρου 

& ΣΙΑ Α.Ε. 

70 

Περ. Νέα Σιών, τ. Η΄ 1909, σσ. 366 - 367. 

-65-

της παραπάνω επιστολής, που είναι δημοσιευμένη στη 

στήλη με τίτλο: «Εκκλησιαστικά Χρονικά» του περιοδικού 

Νέα Σιών, βλέπουμε να έχουν δημοσιευθεί και άλλες επιστολές 

και τηλεγραφήματα προς την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως 

αναλόγου περιεχομένου. 

Στις 26 Σεπτεμβρίου 1910, ο αρχ. Ι.Γ.Α. ως σχολάρχης 

του Γυμνασίου του Τιμίου Σταυρού, μαζί με άλλους Αγιοταφίτες, 

απέστειλαν τηλεγράφημα 71 «τω εν Βασιλευούση 

Επιτρόπω προς δημοσίευσιν χάριν της ησυχίας του δημοσίου...», 

με το οποίο διαψεύδουν κακόβουλες συκοφαντίες 

για δήθεν εκκλησιαστικά σκάνδαλα από ύπουλους σκανδαλοποιούς 

«δυσθύμως αποβλέποντες προς βαθμηδόν επιτευχθείσαν 

σύμπνοιαν και ειρήνην εν ημετέρα Εκκλησία, 

επιδιώκουσιν αύθις διατάραξιν αυτής και αποστέλλουσι 

διαφόρους καταγγελίας κατά Καθεστώτος ενταύθα όλως 

πλαστάς και αβασίμους σκοπίμως δημιουργουμένας προς 

εξέγερσιν δημοσίας γνώμης και επιτυχίαν καταχθονίων 

προδοτικών σκοπών εις βάρος πολυπαθούς Σιωνίτιδος Εκκλησίας...». 

Κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε το ενδιαφέρον δημοσίευμα 

72 του περ. Εκκλησία με τίτλο: «Τα εν Παλαιστίνη 

δίκαια του ελληνικού γένους» (ακολουθεί το κείμενο): 

«Καθ’ α γιγνώσκουσιν οι παρακολουθούντες τα του Ορθοδόξου 

Ελληνικού εν Ιεροσολύμοις Πατριαρχείου, ότε προ 

ετών ικανών οι ορθόδοξοι αραβόφωνοι της Παλαιστίνης 

ιθαγενείς, αραβικήν τάχα συνείδησιν αποκτήσαντες τη εισηγήσει 

γνωστής ιδιοτελούς προπαγάνδας, από των μέσων 

της παρελθούσης εκατονταετηρίδος ενδελεχώς υποκινούσης 

αυτούς κατά της Αγιοταφιτικής Αδελφότητος και του 

Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, ήρξατο διατυπούντες κυριαρχικάς 

επί τε του Πατριαρχείου και των ιερών εν Παλαιστίνη 

Προσκυνημάτων αξιώσεις, δι’ εκνόμων δ’ ενεργειών και 

άλλων βιαιοτήτων ήγαγον εις περιωπήν ‘ζητήματος’ την 

κατά του Ελληνικού Πατριαρχείου αγνώμονα αυτών στάσιν 

η προκάτοχος εν Παλαιστίνη Κυβέρνησις διηυθέτησε την 

71 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ι΄ Ι910, σ. 516. 

72 

Περ. Εκκλησία, Επίσημον Δελτίον της Εκκλησίας της Ελλάδος, 

έτος Α΄ αρ. 7/14.7.1923, σσ. 53 - 54. 

-66-

αναφυείσαν ανωμαλίαν επί τη βάσει πάντοτε και από της 

αφετηρίας των απαραγράπτων του Ελληνικού Γένους δικαίων 

επί τε του ορθοδόξου Πατριαρχείου και των αυτώ 

ανηκόντων ιερών Προσκυνημάτων. 

Παρά ταύτα όμως, αφ’ ου χρόνου την Τουρκικήν Κυβέρνησιν 

αντικατέστησεν εν Παλαιστίνη η Αγγλική Κατοχή 

μετά τον τελευταίον πανευρωπαϊκόν πόλεμον, οι ιθαγενείς 

ορθόδοξοι έκριναν την ευκαιρίαν πρόσφορον όπως ανακινήσωσι 

το αυτό ζήτημα, και δη μετά εντάσεως μείζωνος. 

Και προέβησαν μεν και εις άλλα παρά τη κατεχούση 

την Παλαιστίνην Δυνάμει διαβήματα, συνασπισθέντες δε 

μετά του πολιτειακάς μεταβολάς εν τη χώρα επιζητούντος 

λοιπού αραβικού της Παλαιστίνης λαού, συνέρχονται κατ’ 

αυτάς εν Κάϊφα εις συνέδριον, διά να διατυπώσωσι τας 

ανατρεπτικάς αυτών αξιώσεις, ας θέλουσι να παραστήσωσιν 

ως αποτελούσας μέρος του ‘εθνικού ζητήματος’ του 

παλαιστινού αραβισμού, και να απαιτήσωσι παρά της Βρετανικής 

Κυβερνήσεως όπως πραγματοποιήση αυτάς». 

Συγγραφική δραστηριότητα 

Το συγγραφικό έργο του Ι.Γ.Α. είναι πλούσιο και πολυποίκιλου 

περιεχομένου: θεολογικές μελέτες, ηθικοπνευματικά, 

διδακτικά, απολογητικά του Χριστιανισμού, ερμηνευτικά 

των Ευαγγελίων, συγγραφές ποιμαντικής επιστήμης και 

εκκλησιαστικής ιστορίας. Από αυτό το συγγραφικό έργο 

αποκαλύπτεται η ευγένεια του χαρακτήρα του, η εσωτερική 

του ηρεμία και πραότητα, η δίψα για την τελειότητα 

της εν Χριστώ ζωής. Αντανακλάται ο ορθόδοξος θεολόγος, 

ο δόκιμος συγγραφέας, ο πολυμαθής λόγιος, ο ευσυνείδητος 

επιστήμων, ο καλός ποιμένας, ο πνευματικός άνθρωπος, 

ο φωτεινός νους, ο έμπειρος δάσκαλος, ο συνειδητός 

πατριώτης. Έχει συγγράψει τα ακόλουθα αυτοτελή βιβλία: 

1. Η Ηθική των Ελλήνων φιλοσόφων και η Χριστιανική 

Ηθική, εκδόθηκε στα Ιεροσόλυμα το 1912 στο τυπογραφείο 

του Ι.Κ. του Παναγίου Τάφου. Ανατύπωση από 

τη Νέα Σιών (φωτ. 37). 

-67-

37. Εξώφυλλο βιβλίου Αρχ. Ιακώβου 

Αρχατζικάκη «Η Ηθική των Ελλήνων 

φιλοσόφων και η Χριστιανική Ηθική, 

τυπογραφείο Ι.Κ. Παναγίου Τάφου, Ιεροσόλυμα 

1912. 

38. Εξώφυλλο βιβλίου του Ιακώβου 

Αρχατζικάκη με τίτλο (στα ελληνικά) 

«Χριστιανισμός και Υλισμός» που γράφηκε 

στα γαλλικά και εκδόθηκε στη 

Γενεύη το 1903. 

2. Χριστιανισμός και Υλισμός: 

Δύο διαλέξεις που δόθηκαν το 

1903 στο Σύλλογο «Αθηνά» [στη 

societe «Minerva» («Αθηνά»)] στη 

Γενεύη από τον Ιάκωβο Αρχατζικάκη, 

διάκονο της Εκκλησίας 

της Ιερουσαλήμ, στα Γαλλικά 

(Γενεύη, 1903), (Το γαλλικό κείμενο: 

Jacques Archatzikakis, 

Diacre de l’ Eglise de Jerusalem, 

Christianisme et Materialisme: 

Deux conferances donnes a la 

Societe «Minerva», Geneve 1903) 

(φωτ. 38). 

Κριτική για το βιβλίο αυτό 

έκανε ο δ.ν. Νικόλαος Μ. Πιθαράς, 

στο χανιώτικο περιοδικό τα 

Σύνναα το 1907 73 . Γράφει λοιπόν 

ότι το βιβλίο αυτό αποτελείται 

από 93 σελίδες «κομψόν 

εν ομαλή γαλλική γλώσση, πλήρει 

σαφηνείας και ευστροφίας, 

αποτελεί το βιβλίο τούτο του διδάκτορος 

της Θεολογίας κ. Ιακώβου 

Αρχατζικάκι εκ Ζύρου 

Σητείας, διάγοντος τετραετίαν 

ήδη εν Ελβετία... Πρόκειται διά 

ανάγνωσμα, λίαν ευάρεστον και 

λίαν εποικοδομητικόν, εν ω διαλάμπει 

βαθεία κρίσις και γνώσις 

δι’ αναπτύξεως κοινών μεν τόπων, 

πλην διά παραστάσεως 

73 

Περ. Τα Σύνναα, ήτοι: Συναγωγή 

Φιλοσοφικών και Θεολογικών, Φιλολογικών 

και Αρχαιολογικών, Πολιτικών 

και Κοινωνιολογικών Πραγματειών 

μετ’ ανοικτών επιστολών και 

δακρυφρούρητων σελίδων εν Χανίοις 

1907, σσ. 151 - 152. 

-68-

γλυκείας και πάντοτε προσελκυούσης το ενδιαφέρον 

του αναγνώστου... Αποδιδούς τα τροφεία εις τον ιεροσολυμιτικόν 

Θρόνον δεν θέλει υπηρετήσει αμέσως αυτήν 

την ιδίαν Πατρίδα, αλλ’ ακριβώς, εν τούτω κείται το ευρύτερον 

μέλλον όπερ διανοίγεται αυτώ, εν δε ταις σήμερον 

περιστάσεσιν έχει υψίστην ανάγκην η “Μήτηρ 

των Εκκλησιών”, η ιεροσολυμική, όλης της ευρείας μαθήσεως 

και γνώσεως και αντιλήψεως του ημετέρου επί 

χρυσαίς ελπίσι θεολόγου». 

3. Αι Κυριότεραι εορταί εν τη αρχαία Ανατολική Εκκλησία, 

(Ιεροσόλυμα 1910), στα Γαλλικά (Γενεύη 1904), (το γαλλικό 

κείμενο: Etude sur les principales fetes Chretiennes 

dans l’ ancienne Eglise d’ Orient, par Jacques Archatzikakis, 

diacre de l’ Eglise de Jerusalem, Geneve 1904. (Η διδακτορική 

διατριβή στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου 

της Βέρνης Ελβετίας). (βλ. φωτ. 21 και 22 παραπάνω). 

Σ’ ένα από τα αντίτυπα της διατριβής –γραμμένης στα 

Γαλλικά– υπάρχει ιδιόχειρη αφιέρωση με τα στοιχεία 

του Ιακώβου σε κάποιον πολύ γνωστό του «εις ένδειξιν 

αδελφικής αγάπης, ο γράψας Ι.Γ.Α. Δ.Θ.» (βλ. παραπάνω 

φωτ. 22, όπου στο πάνω μέρος φαίνεται η ιδιόχειρη 

γραφή του Ι.Γ.Α.). 

Και για το βιβλίο αυτό έκανε κριτική ο δ.ν. Νικόλαος Μ. 

Πιθαράς, επίσης, στο χανιώτικο περιοδικό Τα Σύνναα, 

το 1907. Αναφέρουμε αποσπάσματα από την κριτική 

αυτή του διαπρεπούς επιστήμονα: «Εξαίρετος μελέτη 

επιστημονική του εκ Ζύρου Σητείας κ. Ιακώβου Αρχατζικάκι, 

ιεροσοφολογιωτάτου ιεροδιακόνου του ιεροσολυμικού 

θρόνου, παρουσιασθείσα ως εναίσιμος επί διδακτορία 

διατριβή ενώπιον της καθολικής θεολογικής 

Σχολής του Πανεπιστημίου της Βέρνης, θεωρηθείσα υπό 

του κοσμήτορος καθηγητού ταύτης κ. Woker την 30 

Απριλίου 1904 και εκδοθείσα γαλλιστί εν Γενεύη κατ’ 

αυτάς, αποτελεί νέον αξιόλογον δημοσίευμα του διαπρεπούς 

κρητός θεολόγου, κηρυχθέντος έναγχος διδάκτορας 

του Πανεπιστημίου Βέρνης. Συγχαίρομεν εγκαρδίως 

τω νεαρώ συμπολίτη ημών επί τε τη διδακτορία 

επί τε τη συγγραφική δεινότητι και χάριτι ην επανειλημμένως 

κατέδειξε, συγγράψας επανειλημμένως και 

-69-

περιτέχνως εν τη γαλλική, και δη επί τη μετά χείρας 

περισπουδάστω μελέτη, αποτελούση περίκομψον τεύχος 

εξ 158 σελίδων ...». 

«Κρίμα ότι ο Αρχατζικάκις κληθήσεται ενωρίς να υπηρετήση 

δυσί κυρίοις, διότι τον Αρχατζικάκιν θέλει διεκδικήσει 

ευθύς αμέσως η Επιστήμη εξ ενός, και αι εθνικαί 

ανάγκαι, ετέρωθεν, του ιεροσολυμιτικού Θρόνου, διανύοντος, 

οίον ειπείν, ύπουλον μακεδονικήν αγωνίαν, ην 

προείδεν ο Αλέξανδρος Λυκούργος 74 .Ομέγας αυτός θεολόγος 

και πολιτικός της Ανατολής… Και συνεπώς εκ 

βάθους ψυχής κατευχόμεθα τω ιεροσοφολογιωτάτω ιεροδιακόνω 

του ιεροσολυμιτικού Θρόνου όπως εξίκηται 

μέχρι του κλέους του αοιδίμου Λυκούργου και εξυπηρετήση 

την τε Εκκλησίαν και το Έθνος…». «Ιδιαιτέρως εν 

Κρήτη η παρούσα μελέτη του κ. Αρχατζικάκι και η προγενεστέρα 

του αυτού περί υλισμού ήν ανελύσαμεν πρό 

τινος εν τω ‘Φωτί’, περιποιούσι τιμήν τη τε κρητική φιλολογική 

κινήσει ιδία και τη καθόλου Ανατολή». 

«Η περί την γαλλικήν τέλος ευστροφία του κ. Αρχατζικάκι 

υπομιμνήσκει ημίν την ευχέρειαν του αοιδίμου εκκλησιαστικού 

ρήτορος και θεολόγου Ιγνατίου Μοσχάκι 75 

...» (περ. Τα Σύνναα... εν Χανίοις 1907, σσ. 141 - 151). 

74 

Έλληνας θεολόγος, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, που γεννήθηκε 

στη χώρα Σάμου το 1827. Σπούδασε Θεολογία στην Αθήνα 

και στη Γερμανία. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1858 και διορίστηκε 

καθηγητής της Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο. Διετέλεσε αρχιεπίσκοπος 

Σύρου, Τήνου και Μήλου. Απεβίωσε στις 17 Οκτωβρίου 1875. 

Πηγές: Βικιπαίδεια - η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, Εθνικό και Καποδιστριακό 

Πανεπιστήμιο Αθηνών, Δημήτριος Μπαλάνος, επιτ. (1937). 

Εκατονταετηρίς 1837 - 1937, τ. Α΄: Ιστορία της Θεολογικής Σχολής 

Αθηνών, «Πυρσός» ΑΕ. Ανακτήθηκε στις 30.5.2010. 

75 

Γεννήθηκε το 1847 στο Κοντογόνι της Θήρας. Σπούδασε στην 

Ιερατική Σχολή της Σύρου και μετά στη Ριζάρειο Θεολογική Σχολή. 

Συνέχισε τις σπουδές του στη Θεολογική Σχολή της Αθήνας, στη 

Γερμανία και στο Παρίσι. Αναγορεύθηκε διδάκτωρ της φιλοσοφίας 

του Πανεπιστημίου της Χάλλε (Halle) Γερμανίας. Διορίστηκε υφηγητής 

της Εκκλησιαστικής Ρητορικής και αργότερα και της Κατηχητικής 

στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Απεβίωσε στις 5 Φεβρουαρίου 

1903. Πηγές: Βικιπαίδεια - η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, Εθνικό Πανεπιστήμιο 

Αθηνών, ό.π. 

-70-

39. Το εξώφυλλο του βιβλίο του Ιακώβου 

Αρχατζικάκη με τίτλο (στα ελληνικά) 

«Ιερατική και Προτεσταντική 

Εκκλησία» που εκδόθηκε το 1906 στην 

Ιερουσαλήμ. 

Τη διατριβή αυτή είχε δημοσιεύσει 

σε συνέχειες το περιοδικό 

Νέα Σιών (τ. ΣΤ΄ 1907, σ. 969, 

τ. Ζ΄ 1908, σσ. 86-102, 193-208, 

359-392, 548-568, 720-729 και 

825-842, τ. Η΄ 1909, σσ. 197- 

213 και 241-254). 

Η διδακτορική διατριβή του 

αρχιμ. Ιακώβου Αρχατζικάκη, 

διδάκτορος Θεολογίας και διευθυντή 

της Ιερατικής Σχολής 

Ιεροσολύμων, εκδόθηκε σε βιβλίο 

στα Ιεροσόλυμα το 1910 

και τυπώθηκε στο τυπογραφείο 

του Παναγίου Τάφου. 

Έχει 222 σελίδες και η τιμή του 

ήταν 3 χρυσά φράγκα. Ο τίτλος 

τού εν λόγω βιβλίου στα Ελληνικά: 

Αι κυριώτεραι Εορταί 

εν τη αρχαία Ανατολική Εκκλησία. 

Στην ελληνική έκδοσή του 

υπάρχει η ακόλουθη αφιέρωση: 

«τη Αυτού Θεοτάτη Μακαριότητι 

τω Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κυρίω Κυρίω ΔΑ- 

ΜΙΑΝΩ τω Α΄ τω την πρωτόγονον και πρεσβυγενή Εκκλησίαν 

της Σιών δεξιώς πάνυ οιακοστροφούντι το 

πόνημα τόδε βαθυσεβάστως και υϊικώς ανατίθησιν, ο 

πονήσας» (φωτ. 21 η αφιέρωση). Στη σχετική βιβλιοπαρουσίαση 

που έγινε στο περιοδικό Νέα Σιών 76 αναγράφεται 

«... το έργον εβραβεύθη και ο πονήσας ανηγορεύθη 

‘Διδάκτωρ της Θεολογίας’. Εις την επεξεργασίαν ταύτην 

προς δημοσίευσιν προέβη υπείκων ταις προτροπαίς και 

συστάσεσι πολλών λογίων ανδρών 77 και ούτω νυν έχομεν 

76 

Περ. Νέα Σιών, τ. Ι΄ 1910, σσ. 288 - 289. 

77 

Μεταξύ αυτών και του διακεκριμένου νομικού Νικολάου Μ. Πιθαρά, 

ο οποίος στην προαναφερόμενη κριτική του για την επιστημονική 

μελέτη του Ιακώβου Αρχατζικάκη, που παρουσιάστηκε ως διδακτορική 

διατριβή, έγραψε στο περ. Σύνναα, σ.151, εν Χανίοις 

-71-

πολυσέλιδον τόμον, εν ω ανευρίσκομεν την αρχήν, ανάπτυξιν, 

αιτίαν και σκοπόν των κυριωτέρων εορτών του 

χριστιανισμού... Έργον βραβευθέν υπό Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου 

αφ’ ετέρου φέρει πάσας τας καλάς συστάσεις. 

Η ‘Νέα Σιών’ θερμώς συγχαίρει τον συγγραφέα 

επί τη τοιαύτη εργασία, δι’ ης αναπληρούται μία σημαντική 

έλλειψις εν τη Εκκλησία ημών και εύχεται, όπως 

ταχέως ίδη εις φως και άλλα πνευματικά πονήματα». 

4. Ιερατική και Προτεσταντική Εκκλησία (φωτ. 39), στα 

Γαλλικά, Ιερουσαλήμ, 1906. (Το γαλλικό κείμενο: «Le 

Sacerdoce et l’ Eglise Protestante», Jerusalem, 1906). 

5. Το Θεοσύστατον της Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας και η 

πλάνη των Διαμαρτυρομένων, στα Ελληνικά, Ιερουσαλήμ, 

1906. 

6. Ορθόδοξος Χριστιανική Κατήχησις, στα Ελληνικά, Ιερουσαλήμ, 

1910. Το βιβλίο αυτό ήταν για χρήση των 

ανωτέρων τάξεων των Σχολών του Ιερού Κοινού του Παναγίου 

Τάφου. 

Επίσης, λαμπρές θεολογικές μελέτες, ικανές πραγματείες 

και άρθρα του φιλοξενούνται στο πατριαρχικό εκκλησιαστικό 

περιοδικό σύγγραμμα Νέα Σιών των Ιεροσολύμων 

από τον ΣΤ΄ (6 ο ) τόμο (1907) μέχρι και τον ΙΔ΄ (14ο) 

τόμο (1914) 78 . Χαρακτηρίζονται για τη διαχρονικότητά 

τους και παραμένουν επίκαιρες ακόμη και σήμερα. Καταγράψαμε 

τις ακόλουθες είκοσι τρεις (23) δημοσιεύσεις: 

- Αι κυριώτεραι εορταί εν τη αρχαία ανατολική εκκλησία, 

(ΣΤ΄ τόμος 1907, σ. 969 επ., Ζ΄ τόμος 1908, σσ. 86, 193, 

359, 548, 720 και 825, Η΄ τόμος 1908, σ. 197). 

- Η Απολογητική εν τη αρχαία Χριστιανική Εκκλησία, (Η΄ 

τόμος 1908, σσ. 56-67). 

1907: «Πάντως όμως, αι δύο μελέται του κ. Αρχατζικάκι δέον να περιβληθώσι 

το ελληνικόν γλωσσικόν ένδυμα, όπως καταστώσι προσιτώτεραι 

και συνεπώς επωφελέστεραι τοις καθ’ ημάς». 

78 

Από το 1915 σταμάτησε να εκδίδεται το περιοδικό αυτό και 

επανεκδίδεται από το 1920 (βλ. σ. 78, 84 και υποσημειώσεις 80, 96 

αντίστοιχα). 

-72-

- Περί της εορτής της Πεντηκοστής, (Η΄ τόμος 1908, σ. 

241 επ.). 

- Περί της γνησιότητος του τόπου, εν ω εσταυρώθη ο Ιησούς 

Χριστός, (Θ΄ τόμος 1909, σ.104 επ.). 

- Περί της εορτής της του Χριστού Γεννήσεως, (Θ΄ τόμος 

1909, σ. 391 επ. και Ι΄ τόμος 1910, σσ. 52-63). 

- Περί της εορτής των Θεοφανείων ή Επιφανείων, (Ι΄ τόμος 

1910, σσ. 161-172). 

- Ο Ναός της Αναστάσεως από του 614-1010, (Ι΄ τόμος 

1910, σ. 231 επ.). 

- Ο Χριστιανισμός και αι κατακόμβαι της Ρώμης, (Ι΄ τόμος 

1910, σσ. 453-470 και 518 επ.). 

- Ο Ναός της Αναστάσεως από του 1010 μέχρι του 1130, 

(ΙΑ΄ τόμος 1911, σ. 254 επ.). 

- Η επί Τίτου καταστροφή της Ιερουσαλήμ και αι συνέπειαι 

αυτής, (ΙΑ΄ τόμος 1911, σσ. 70-80). 

- Η υπεροχή του Χριστιανισμού εν σχέσει προς τας άλλας 

θρησκείας, (ΙΑ΄ τόμος 1911, σ. 120, σσ. 240-254, 305-317). 

- Απολογητικά ζητήματα. Η ουσία της ψυχής και η αθανασία 

αυτής, (ΙΑ΄ τόμος 1911, σσ. 398-412). 

- Σχέσεις της Αγγλικανικής μετά της Ορθοδόξου Ανατολικής 

Εκκλησίας, (ΙΑ΄ τόμος 1911, σσ. 507-534). (Από 

την ανάπτυξη της μελέτης φαίνεται η φιλενωτική επιθυμία 

του Ι.Γ.Α. για την ένωση των εκκλησιών). 

- Απολογητικά ζητήματα. Η αρχή του παντός Γέν. α΄ 1., 

(ΙΑ΄ τόμος 1911, σσ. 584-592, 710-720). 

- Η ηθική των Ελλήνων φιλοσόφων και η Χριστιανική 

ηθική, (ΙΑ΄ τόμος 1911, σσ. 783-799 και ΙΒ΄ τόμος 1912, 

σσ. 3-26, 161-182). 

- Απολογητικά ζητήματα. Το «φως», (ΙΒ΄ τόμος 1912, σσ. 

255-265). 

- Περί του σχηματισμού των Ευαγγελίων, (ΙΒ΄ τόμος 1912, 

σσ. 465-497, 617-639). 

-73-

- Επιστημονικαί αποδείξεις περί της υπάρξεως του Θεού, 

(ΙΒ΄ τόμος 1912, σσ. 573-589, 761-788). 

- Κριτική μελέτη περί Φίλωνος του Ιουδαίου και της διδασκαλίας 

αυτού, (ΙΓ΄ τόμος 1913, σσ. 1-32, 161-196). 

- Ο υλισμός και η φύσις του ανθρώπου, (ΙΓ΄ τόμος 1913, 

σσ. 321-336, 493- 524). 

- Αι Αγάπαι εν τη αρχαία Χριστιανική Εκκλησία, (ΙΓ΄ τόμος 

1913, σσ. 686-708, 801-814). 

- Οι πρώτοι εργάται του Ευαγγελίου, (ΙΔ΄ τόμος 1914, 

σσ. 7-16, 137-152). 

- Οι αρχαίοι Ιουδαϊκοί τάφοι και ο Τάφος του Κυρίου, (ΙΔ΄ 

τόμος 1914, σ. 259 επ.). 

Λοιπές δραστηριότητες 

79 

Ο Σμύρνης Χρυσόστομος στέλνει, αρχές του 1907, στον Ι.Γ.Α. 

τη συνδρομή του για τη Ν.Σ., Το αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης 

Χρυσοστόμου, όπως διεσώθη από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο 

Τσίτερ, «Ιδιωτική αλληλογραφία 1907» πρώτος τόμος, σ. 

313, έκδοση ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000. 

80 

Το περιοδικό εκκλησιαστικό σύγγραμμα Νέα Σιών ιδρύθηκε 

από τον τότε αρχιγραμματέα της Ιεράς Συνόδου Μελέτιο Μεταξάκη. 

Ο ίδιος πέτυχε να αναδιοργανώσει και πλουτίσει το τυπογραφείο 

του Π. Τάφου, στο οποίο τυπωνόταν το παραπάνω περιοδικό (Γεώργιος 

Π. Αρβανιτάκης «Γενική ανασκόπησις της δράσεως του Μελετίου 

Μεταξάκη» στο περιοδικό Εκκλησιαστικός Φάρος Αλεξανδρείας, 

τόμος ΛΔ΄ 1935, σ. 50). 

Σε αυτό (περ. Νέα Σιών) δημοσιεύονται χρονικά, μελέτες αναφερόμενες 

στην ιστορία, την αρχαιολογία, την τοπογραφία της Παλαιστίνης, 

στα ιερά Προσκυνήματα, την τοπική και πανορθόδοξη ζωή, τις 

διεκκλησιαστικές σχέσεις και άλλα. Ακόμα και σήμερα το περιοδικό 

αυτό αποτελεί σπουδαίο βοήθημα για πολλές επιστημονικές μελέτες. 

Ο Ι.Γ.Α. αναλαμβάνει μάλλον από το τέλος του 1906 79 

τη Διεύθυνση του προαναφερόμενου περισπούδαστου περιοδικού 

της Σιωνίτιδας Εκκλησίας Νέα Σιών 80 (φωτ. 40 

το εξώφυλλο της Ν.Σ.). Μάλιστα στο τεύχος Ιανουαρίου- 

-74-

40. Εξώφυλλο του πρώτου χρόνου έκδοσης 

(1905) του εκκλησιαστικού περιοδικού 

Νέα Σιών Ιεροσολύμων, διευθυντής 

του οποίου χρημάτισε ο Αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης. 

Φεβρουαρίου 1914 του ΙΔ΄ τόμου 

στις σελίδες 3-6 υπογράφει 

ως διευθυντής αυτού μακροσκελή 

δήλωση προς τους συνεργάτες 

και συνδρομητές του 

περιοδικού με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 

1914 («Δήλωσις τοις 

εριτίμοις συνεργάταις και συνδρομηταίς»). 

Ο μητροπολίτης Σμύρνης 

Χρυσόστομος απέστειλε ιδιωτικής 

φύσεως επιστολή 81 στον 

Ιάκωβο Αρχατζικάκη αρχές 

1907 (μεταξύ 21 και 26.3.1907, 

από την οποία φαίνεται ότι ο 

τελευταίος ήταν διευθυντής 

του περιοδικού Νέα Σιών, αφού 

του γράφει αρχίζοντας «Πιστεύω 

ότι ελάβατε τα τελευταία 

γράμματά μου και τα οφειλόμενα χρήματα...». Επίσης, 

ο Σμύρνης Χρυσόστομος μάλλον είχε προσωπική φιλία 

με τον Ι.Γ.Α., αφού τον αποκαλεί στην επιστολή «Αγαπητέ 

μοι Ιάκωβε, … Τώρα πάλιν άλλας φροντίδας ανατίθημι 

υμίν, ευαρέστους ταύτας όμως...». 

Ο δραστήριος Ι.Γ.Α. κάνει εμπεριστατωμένες βιβλιοπαρουσίασεις 

82 . Έτσι, παρουσιάζει στο περ. Νέα Σιών το βιβλίο 

του αρχ. Άγγελου Πεφάνη, που εκδόθηκε στην Αθήνα 

το 1911 (δεν αναγράφεται από ποιον εκδόθηκε), με τίτλο 

Σύντομος Εκκλησιαστική Ιστορία. Στη σχετική βιβλιοπαρουσίαση, 

που δημοσιεύθηκε στο προαναφερόμενο περιοδικό, 

ο Ιάκωβος γράφει: «... Μελετήσαντες την επίτομον 

ταύτην Εκκλησιαστικήν Ιστορίαν, ήτις αποτελεί τον Α΄ τόμον 

του όλου έργου σπεύδομεν να είπωμεν ότι εύρομεν 

81 

Το αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου όπως διεσώθη 

από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, ό.π., σ. 

313. 

82 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΑ΄ 1911, σ. 756 για το βιβλίο «Σύντομος Εκκλησιαστική 

Ιστορία», και σσ. 593 - 595 για το βιβλίο «Η Ζωή». 

-75-

41. Επιστολή Εξάρχου Παναγίου Τάφου στην Κρήτη Βασιλείου 

προς τον Ι.Γ.Α. από Ηράκλειο-Κρήτης με ημερομηνία 16.12.1905.

42. Επιστολή από Ηράκλειο Κρήτης με ημερομηνία 3 Μαΐου 1907 του Έξαρχου 

του Παναγίου Τάφου στη Σμύρνη και στην Κρήτη, Βασιλείου προς τον Ιάκωβο Αρχατζικάκη.

αυτήν εκπληρούσαν επαρκώς τον σκοπόν, δι’ ον συνετάχθη 

και ότι αι σχολαί διά του πονήματος τούτου προσκτώνται 

πράγματι προσφυές εγχειρίδιον προς τελεσφόρον διδασκαλίαν 

του σπουδαιοτάτου και τερπνοτάτου μαθήματος 

της Εκκλησιαστικής Ιστορίας διά τους χριστιανόπαιδες. 

Διόπερ επαινούντες εγκαρδίως τον Αρχ. Άγγελον Πεφάνην 

συγγραφέα του βιβλίου, συνιστώμεν αυτό ως βιβλίον λίαν 

διδακτικόν και ωφέλιμον εις πάντα». 

Ένα άλλο βιβλίο παρουσιάζεται από τον ίδιο στο προαναφερόμενο 

περιοδικό. Το βιβλίο αυτό με τίτλο Η Ζωή, 

του αρχ. Τιμόθεου Αναστασίου δ.θ., ιερέα και πνευματικού 

της βασιλικής οικογένειας των Ελλήνων, που εκδόθηκε 

στην Αθήνα το 1911, χωρίς να αναγράφεται ο εκδότης. 

Στη σχετική βιβλιοπαρουσίαση ο Ι.Γ.Α. γράφει: «...Τοιούτον 

εν συντόμω το περιεχόμενον του περισπούδαστου απολογητικού 

έργου του ευπαίδευτου κληρικού της Ελληνικής 

Ορθοδόξου Εκκλησίας. Συγχαίροντες από καρδίας τω φερεπόνω 

τούτω μύστη της θεολογικής επιστήμης επί τω 

λυσιτελεστάτω τούτω πονήματι και το έργον αυτού εκθύμως 

ου μόνον τοις περί την απολογητικήν ασχολούμενοις, 

αλλά παντί χριστιανώ συνιστώντες ευχόμεθα όπως ούτος 

μεν αγάγη εις φως και άλλα έργα παραπλήσια επ’ αγαθώ 

των πιστών, άλλοι δε μιμηθώσιν αυτόν εν τω έργω της διακονίας 

αυτού». 

Από την έρευνά μας κατορθώσαμε να εντοπίσουμε και 

να φωτοτυπήσουμε από τα Αρχεία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων 

επιστολές (φωτ. 41 και 42) του αρχ. Βασιλείου 

Λεμονίδη 83 προς τον Ι.Γ.Α., όταν ο τελευταίος βρισκόταν 

ακόμη στα Ιεροσόλυμα. Οι επιστολές αυτές είχαν σταλεί 

από το Ηράκλειο Κρήτης, η μία με ημερομηνία 16.12.1905 

και η άλλη από 3.5.1907. Ο εν λόγω αρχιμανδρίτης, στις 

αρχές του 1905, μετατέθηκε 84 από την Εξαρχία Σμύρνης 

στην Εξαρχία Κρήτης. Οι δύο αρχιμανδρίτες φαίνεται να 

είχαν προσωπική φιλία, αφού ο Βασίλειος τον προσφωνεί 

στις επιστολές του με το οικείο «Αγαπητέ μοι Ιάκωβε…». 

83 

Ο επιστολογράφος υπηρετούσε ως έξαρχος του Παναγίου Τάφου 

στις Εξαρχίες Σμύρνης και Κρήτης. 

84 


-82-

Υλικές προσφορές 

Η υλική προσφορά του Ι.Γ.Α. δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη. 

Έτσι, βλέπουμε στο περ. Νέα Σιών 85 να δημοσιεύονται 

οι προσφορές του. Συγκεκριμένα, στις σελίδες: 

Εκκλησιαστικά Χρονικά και στη στήλη «Δωρεαί τη Κεντρική 

βιβλιοθήκη» του παραπάνω περιοδικού δημοσιεύεται 

«η δωρεά των ακολούθων έργων του αρχιμανδρίτη Ιακώβου 

Αρχατζικάκη: 

- Christianisme et Materialisme, Geneve 1903 (στα ελληνικά: 

«Χριστιανισμός και Υλισμός»). 

- Le Sacerdoce et l’ Eglise Protestante, Jerusalem 1906 

(στα ελληνικά: «Ιεροσύνη και Προτεσταντική Εκκλησία»). 

- Αι κυριώτεραι εορταί εν τη αρχαία Ανατολική Εκκλησία, 

Ιερουσαλήμ 1910. 

- Λόγος επικήδειος εις τον Ανανίαν Αλεξανδρίδην, Ιερουσαλήμ 

1911. 

- Η υπεροχή του Χριστιανισμού εν σχέσει προς τας άλλας 

θρησκείας, Ιερουσαλήμ 1911, 

- Η ηθική των Ελλήνων Φιλοσόφων και η Χριστιανική 

ηθική, Ιερουσαλήμ 1912. 

- Σχέσεις της Αγγλικανικής μετά της Ορθοδόξου Ανατολικής 

Εκκλησίας, Ιερουσαλήμ 1912. 

- Απολογητικαί Μελέται, 1912…». 

Εκτός από τις προαναφερόμενες δωρεές, βλέπουμε και 

χρηματική προσφορά 86 20 χρυσών φράγκων του Ι.Γ.Α., ως 

αρχιμανδρίτη, για την αγορά βιβλίων νεοτέρων, τα οποία 

θα κοσμούν την Κεντρική Βιβλιοθήκη του Παναγίου Τάφου. 

Ο Ι.Γ.Α. «φυσιογνωμία αξία ιδιαιτέρας προσοχής 

και πολλής εκτιμήσεως» 

Η προσωπικότητα και δραστηριότητα του Ι.Γ.Α. γίνεται 

γρήγορα γνωστή εκτός Ιεροσολύμων ως «φυσιογνωμία 

αξία ιδιαιτέρας προσοχής και πολλής εκτιμήσεως». Έτσι, 

στο περιοδικό Ξενοφάνης 87 δημοσιεύεται η είδηση ότι στη 

85 

Περ. Νέα Σιών, τ. ΙΓ΄ 1913, σ. 936. 

86 

Περ. Νέα Σιών, ΙΔ΄ τόμος 1914, σ. 452. 

-83-

Σάμο εκδόθηκε από τη λόγια 

Ελένη Σ. Σβορώνου Μικρασιατικό 

ημερολόγιο του έτους 

1911 88 , το οποίο συνέταξε και 

εξέδωσε η ίδια. Στις 400 πυκνοτυπωμένες 

σελίδες κατόρθωσε η 

παραπάνω λόγια να περιλάβει 

ποικίλη και ωφελιμότατη ύλη. 

Στην πινακοθήκη του ημερολογίου 

αυτού βιογραφούνται συντόμως 

προσωπικότητες, λόγιοι, 

καλλιτέχνες κ.ά., μεταξύ αυτών 

και ο Ι.Γ.Α. 

Η Ελένη Σ. Σβορώνου στο προαναφερόμενο 

ημερολόγιο (φωτ. 

43 εξώφυλλο ημερολογίου και 

φωτ. 44 της σελίδας 195 του 

ημερολογίου με το σύντομο βιογραφικό) 

γράφει για τον Ιάκωβο 

Αρχατζικάκη: «Εγεννήθη εν Κρή - 

τη και εμορφώθη τελείως συμπληρώσας τας σπουδάς του 

εν Ευρώπη. Μέλος επίλεκτον της αγιοταφικής αδελφότητος, 

τυγχάνει συνοδικός, ακαμάτως εργαζόμενος και δρων 

υπέρ των συμφερόντων αυτής. 

Ως σχολάρχης της ιερατικής σχολής, ο αρχιμανδρίτης 

Ιάκωβος Αρχατζικάκης, είνε πρότυπον διδασκάλου μετά 

σπανίας περινοίας διευθύνων λαμπρόν τούτο των γραμμάτων 

φυτώριον. Ζηλωτής περί την εκτέλεσιν των υψηλών 

αυτού καθηκόντων, ων όσον ολίγοι διδάσκαλοι έχει συναίσθησιν, 

ουδέν μέσον παραλείπει και ουδενός κόπου φείδεται 

όπως φανή αντάξιος των προσδοκιών εκείνων, οίτινες 

εις την πεφωτισμένην αυτού διεύθυνσιν ενεπιστεύθησαν 

την μόρφωσιν της σπουδαζούσης εις αυτό νεότητος, της 

ελπίδος αυτής του μέλλοντος. 

43. Μικρασιατικό ημερολόγιο έτους 

1911 που εκδόθηκε στη Σάμο. 

87 

Περ. Ξενοφάνης, έτος Ζ΄, τεύχος 14 - 15, Νοέμβριος - Δεκέμβριος 

1910, σσ. 451 - 452. 

88 

Ελένη Σ. Σβορώνου Μικρασιατικόν Ημερολόγιον του έτους 1911, 

τόμος πέμπτος μετ’ εικόνων, σσ.194 - 195, έκδοση ιδίας, Σάμος 1911. 

-84-

44. Σύντομο βιογραφικό με φωτογραφία του Ιακώβου Αρχατζικάκη στην σελ. 

195 του Μικρασιατικού ημερολογίου του έτους 1911 που εκδόθηκε στη Σάμο 

από την Ελένη Σ. Σβορώνου. 

Άριστος θεολόγος και ρήτωρ δόκιμος, συνδυάζων πολλάς 

ψυχικάς αρετάς με μεγάλην πνευματικήν μόρφωσιν, ο αρχιμανδρίτης 

Αρχατζικάκης είνε αληθές σέμνωμα του ελληνικού 

κλήρου, φυσιογνωμία αξία ιδιαιτέρας προσοχής 

και πολλής εκτιμήσεως». 

Η διάσταση με τον Πατριάρχη Δαμιανό 

για τη φιλοαραβική πολιτική του 

στο χώρο του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων 

Με την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (Ιούλιος 

1914), η περιοχή της Παλαιστίνης υπήρξε θέατρο πολεμικών 

αναμετρήσεων. Παράλληλα, στο χώρο του Πατριαρχείου 

υπήρξαν έντονες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους 

πατέρες, σχετικές με την ακολουθούμενη πολιτική του Πα- 

-85-

τριάρχη Δαμιανού (1897-1931). Οι 

διαφορές αυτές οξύνθηκαν, όταν 

άρχισαν να γίνονται εμφανή τα 

αποτελέσματα της φιλοαραβικής 

του πολιτικής, προκειμένου να έχει 

την υποστήριξη των ορθόδοξων 

Αράβων της Παλαιστίνης. Αυτή η 

πολιτική μείωνε κάπως τα ελληνικά 

συμφέροντα. Το γεγονός αυτό 

ερέθισε την εθνική συνείδηση του 

45. Το μεταρρυθμιστικό διάταγμα 

Χάττ - ι Χουμαγιούν. 

89 

Γεώργιος Χ. Παπαχαραλάμπους, «Ο Αρχιμανδρίτης Ματθίας 

Παυλίδης», περ. Φιλολογική Κύπρος 1969, σσ. 77 - 78. 

90 

Κωστής Κοκκινόφτας, «Αρχιμανδρίτης Ματθίας Παυλίδης (1878- 

1919)», περ. Εκκλησιαστικός Κήρυξ - Θεολογική Επετηρίδα της Ιεράς 

Μητροπόλεως Κιτίου - τόμος Δ΄, σ.115, Λάρνακα 1992., Γεώργιος Χ. 

Παπαχαραλάμπους, «Ο Αρχιμανδρίτης Ματθίας Παυλίδης», ό.π., 

σσ. 77-78. 

91 

Αυτοκρατορικό Διάταγμα του 1856, γνωστό ως Islahat Fermani 

(Μεταρρυθμιστικό Διάταγμα), στην Τουρκική, ως Hatt – I Humayun 

(Αυτοκρατορικό Διάταγμα), στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία, ήταν 

η δεύτερη μεγάλη στιγμή των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ (Tanzimat 

= Αναδιοργάνωση). Επέφερε τη σημαντικότερη αναδιοργάνωση 

των τριών μη μουσουλμανικών μιλέτ: Ορθόδοξου - Ρωμαϊκού [Rum 

millet - i (Ρουμ μιλετί)], Γρηγοριανού - Αρμενικού [Ermeni millet - i 

(Ερμενί μιλετί)] και Εβραϊκού [Yahudi taife - si (Γιαχούντ ταϊφεσί) ή 

Ιακώβου Αρχατζικάκη 89 και του 

πολύ καλού φίλου του αρχιμανδρίτη 

Ματθία Παυλίδη 90 (1878- 

1919) και τους οδήγησε να έλθουν 

σε διάσταση με τον Πατριάρχη 

Δαμιανό, τέλη του 1914 με αρχές 

του 1915, και να γράψουν ένα αυστηρό 

κείμενο εναντίον του, το 

οποίο και θυροκόλλησαν στην 

πύλη του Πατριαρχείου. Ο Δαμιανός, 

θέλοντας να εμποδίσει τη διόγκωση της εναντίον του 

κριτικής αλλά και να τιμωρήσει τους παραπάνω θαρραλέους 

πατριώτες αρχιμανδρίτες, χρησιμοποίησε τα προνόμια 

που του παρείχε σουλτανικό βεράτιο (το περιώνυμο διάταγμα 

Χάττ - ι Χουμαγιούν 91 )(φωτ. 45 του Χάττ - ι Χου- 

-86-

μαγιούν) και τους εξόρισε από τα Ιεροσόλυμα (Άγιο Τάφο), 

το πιθανότερο τέλη του 1914 με αρχές του 1915. Σημειώνεται 

ότι, για τις αντίθετες με αυτόν (Πατριάρχη) θέσεις 

είχε εξορίσει, περί τα τέλη του 1908 και τους, επίσης, Αγιοταφίτες, 

Μελέτιο Μεταξάκη 92 και Χρυσόστομο Παπαδόπουλο 

93 . Ίσως το γεγονός ότι, οι εν λόγω Αγιοταφίτες, αρχές 

του 1909 (23 Ιανουαρίου), πήγαν στη Σμύρνη και ζήτησαν 

από τους πρόκριτους να σταλούν πιστοί-προσκυνητές για 

να αποτρέψουν με τον τρόπο αυτό τις ορέξεις των Ορθόδοξων 

Αράβων εναντίον του Πατριαρχείου και της Αγιοταφίτικης 

αδελφότητας (αναφερόμαστε παραπάνω σσ. 64- 

67), οδήγησε τον Πατριάρχη στην ακραία αυτή ενέργεια. 

Ο πρώτος βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ο δεύτερος 

στην Αθήνα. 

Το ακανθώδες ζήτημα των αραβόφωνων ορθοδόξων φαίνεται 

ότι διακανονίστηκε ύστερα από μεγάλο χρονικό διάστημα 

και με αδιάλειπτες ενέργειες του Πατριάρχη Ιεροσολύμων 

94 . 

Όμως, οι ειδήσεις από τα Ιεροσόλυμα για το Πατριαρχείο, 

τον Πανάγιο Τάφο, τον Πατριάρχη και τους 11 συνο- 

Mesevi millet - i (Μεσεβί μιλετί)]. Προέβλεπε τη σύγκληση «ειδικών 

συμβουλίων» (α) δηλαδή μικτών κληρικολαϊκών συνελεύσεων, οι οποίες 

θα αναλάμβαναν το ρόλο της εσωτερικής ανασυγκρότησής τους, με 

σημαντικότερο στόχο να εισαγάγουν στη διοίκησή τους το λαϊκό 

στοιχείο. Εκτός της εισόδου των λαϊκών στα ειδικά αυτά συμβούλια, 

παρατηρείται διάκριση «υλικών» και «πνευματικών» αρμοδιοτήτων, 

καθώς και θεσμοποίηση διαδικασιών εκλογής και ανάδειξης θρησκευτικού 

ηγέτη. 

α 

Δημήτρης Σταματόπουλος, «Τα μιλέτ στην εποχή του τανζιμάτ», 

ένθετο «Ιστορικά», εφημ. Ελευθεροτυπία, Αθηνών, τεύχος 

286/19.5.2005. 

92 

Αρχιγραμματέας του Πατριαρχείου (μετέπειτα μητροπολίτης 

Κιτίου, αρχιεπίσκοπος Αθηνών, Οικουμενικός Πατριάρχης και Πατριάρχης 

Αλεξανδρείας). Λουκάς Παπαδάκης «Ο Δέκατος Τρίτος 

Απόστολος - Πράξεις Μελετίου Μεταξάκη», σ. 69, έκδοση ιδίου, Ηράκλειο 

Κρήτης 2014. 

93 

Διευθυντής της Θεολογικής Σχολής Ιεροσολύμων (αργότερα καθηγητής 

της Ριζαρείου Σχολής Αθηνών, του Πανεπιστημίου Αθηνών 

και Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος). 

94 

Περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος ΛΒ΄, αρ. τ. 12/22.3.1914, σ. 

139, έκδοση Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κων/πολις 1914. 

-87-

δικούς, την αγιοταφιτική Αδελφότητα κτλ. ακόμη και το 

1918 ήταν θλιβερές. Επιστολές σημαινόντων Αγιοταφιτών 

προξενούν μεγάλη ψυχική οδύνη. Χαρακτηριστικό είναι 

το δημοσίευμα με τίτλο «Θλιβεραί εξ Ιεροσολύμων ειδήσεις» 

του περιοδικού Εκκλησιαστικός Κήρυξ 95 αναφορικά 

με τον «μαρτυρικό βίο της Αγιοταφίτικης Αδελφότητας» 

και ότι «ο αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης, Γυμνασιάρχης, ευρίσκεται 

ακόμη εν εξορία». 

Προφανώς, λόγω των προαναφερόμενων εντάσεων στο 

Πατριαρχείο Ιεροσολύμων αλλά και της αντιμετώπισης 

που είχε ο Ι.Γ.Α. μαζί με τους υπόλοιπους τρεις κληρικούς 

από τον Πατριάρχη Δαμιανό, ήταν πιθανόν μερικά από 

τα κύρια αίτια που οδήγησαν στην αναστολή έκδοσης του 

περισπούδαστου περιοδικού της Σιωνίτιδας Εκκλησίας 

Νέα Σιών 96 . Διευθυντής του περιοδικού αυτού, όπως αναφέρουμε 

παραπάνω, ήταν ο Ι.Γ.Α. μέχρι τον Ιούνιο 1914. 

Από το δεύτερο εξάμηνο (δηλαδή από τον Ιούλιο) 1914 

μέχρι και το τέλος 1919 ανεστάλη, όπως προαναφέρουμε, 

η έκδοση του εν λόγω περιοδικού. Βλέπουμε να επανεκδίδεται 

από τον Ιανουάριο του 1920. 

- 

95 

Περ. Εκκλησιαστικός Κήρυξ, τόμος Η΄ 139, 1918, σσ. 10 - 11. 

96 

Ερευνήσαμε τα τεύχη μέχρι και του Μαΐου - Ιουνίου 1914 [ΙΔ΄ 

(14 ος ) τόμος]. Από Ιούλιο 1914 μέχρι και Δεκέμβριο 1919 δεν βρήκαμε 

τεύχη στις Βιβλιοθήκες: Εθνική, Βουλής των Ελλήνων, Μπενάκειο, 

Γεννάδειο, Ιεράς Συνόδου, Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Εξαρχίας Παναγίου 

Τάφου στην Αθήνα. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη τα τεύχη αρχίζουν 

από το έτος 1920 και μετά. 

-88-

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΡΙΤΗ 

(1915-1922) 

Η άφιξη και παραμονή του Ι.Γ.Α. στην Έφεσο 

Οι δύο (2) «συνεξόριστοι» Αγιοταφίτες (Ιάκωβος Αρχατζικάκης 

και Ματθίας Παυλίδης) μετά από πολλές περιπλανήσεις 

και ταλαιπωρίες έφτασαν το 1915 στη γη της Ιωνίας, 

στην πανέμορφη Σμύρνη, όπου τους επιφυλάχθηκε 

θερμοτάτη υποδοχή. 

Ο Ματθίας Παυλίδης εγκαταστάθηκε στο χωριό Ναζλί 

(Nazli), ανατολικά της Σμύρνης, ως ιερέας και δάσκαλος 

στην εκεί ελληνική κοινότητα 97 και ο Ιάκωβος συνεχίζει 

στην ΄Εφεσο 98 , όπου την ίδια χρονιά (1915) προσλαμβάνεται 

στη διακονία της εκεί Μητρόπολης. Εργάζεται φιλόπονα 

και διακρίνεται για τη δραστηριότητά του 99 . Γίνονται 

97 

Κωστής Κοκκινόφτας, «Αρχιμανδρίτης Ματθίας Παυλίδης (1878- 

1919)», ό.π., τόμος Δ΄, σ.115, Λάρνακα 1992. 

98 

Τον Μάιο του 2000 βρεθήκαμε στην Έφεσο (Σελτζούκ λέγεται 

σήμερα), όπου επισκεφτήκαμε το ναό του Αγ. Ιωάννη Θεολόγου και 

Ευαγγελιστή (φωτ. 46). Ερείπια εκκλησίας (ρυθμός βασιλικής), πέτρινοι 

τοίχοι, μια ιερή δεξαμενή και ορισμένοι κίονες. Κάτω από τον 

κεντρικό τρούλο της εκκλησίας πιστεύεται ότι είναι ο τάφος του 

Ευαγγελιστή Ιωάννη. Εδώ στην Έφεσο συναντήθηκαν ο θεμέλιος Λόγος 

του Ηράκλειτου με τον ευαγγελικό Λόγο του Ιωάννη «εν αρχή ην 

ο Λόγος». Στις 16 Νοεμβρίου 2003 στην ονομαστή παλαιοχριστιανική 

βασιλική του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, χτισμένη πάνω από τον 

τάφο του αγίου, λειτούργησε ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος 

παρουσία εκατοντάδων πιστών και προσκυνητών από τη 

Νέα Έφεσο του Δήμου Δίου Πιερίας, τη Μυτιλήνη και τη Ρόδο. 

99 

Περ. Ανάπλασις (όργανο του ομώνυμου συλλόγου ιδρυθέντος 

-89-

46. Η Βασιλική του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου στην Έφεσο. 

ακόμη σκέψεις να χειροτονηθεί ως βοηθός Επίσκοπος του 

μητροπολίτη Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλη (1855-1920). 

Προσκαλείται από τον μετέπειτα Οικουμενικό Πατριάρχη 

Μελέτιο Μεταξάκη για τη θέση 100 του αρχειοφύλακα και 

διευθυντή του περιοδικού Εκκλησιαστική Αλήθεια. Προτείνεται 

101 , επίσης, από τον τότε μητροπολίτη Σμύρνης 

Χρυσόστομο (Καλαφάτη), δύο φορές, για το αξίωμα του 

μητροπολίτη Ταρσού και Αδάνων της Κιλικίας. Τίποτα 

όμως από τα παραπάνω δεν πραγματοποιήθηκε. 

το 1887 στην Αθήνα) αρ. φ. 21/1.11.1922 σ.14, Καλλιόπη Ι. Κωνσταντινίδου 

«Αρχατζικάκης Ιάκωβος ...», ό.π., σ. 307. 

100 

Περ. Ανάπλασις, ό.π. 

101 


από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, ό.π. σ. 

222 και έγγρ. 95, σ. 374, αρχιμ. Χρυσόστομος Κων. Τσίρης Νέο Μαρτυρολόγιο 

Μικρασίας και Πόντου από το 1913 ώς το 1922, σ. 114, 

έκδοση Ι.Ν. Αγίων Νεομαρτύρων Πτολεμαϊδος, Πτολεμαϊδα 2011, 

περ. Ανάπλασις,ό.π. 

Η άφιξη του Ι.Γ.Α. στη Σμύρνη 

Το 1917 ο Ι.Γ.Α. φεύγει από την Έφεσο και ανεβαίνει στη 

Σμύρνη. Μια πόλη με έντονη πολυπολιτισμική κοινωνία, 

κυρίως από το 1917 μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή. 

Μια πόλη όπου ο τρόπος ζωής, οι κρυφές δυσαρμονίες και 

τα ιστορικά γεγονότα συνέθεταν το πολυπολιτισμικό ψηφιδωτό 

της μικρασιατικής κοινωνίας. Σε τούτη, λοιπόν, την 

πόλη ο Ι.Γ.Α. παρουσιάζεται στον βοηθό επίσκοπο της Μη- 

-90-

47. Το πιστοποιητικό γάμου 

του Σητειακού εμπόρου Γεωργίου 

Ιωάννου Βατσάκη, 

ο οποίος παντρεύτηκε την 

οθωμανίδα Κοραλία Νικολάου 

Βιτσέντσου στις 4 

Φεβρουαρίου 1909. Η γαμήλια 

τελετή έγινε στην 

εκκλησία του Τιμίου Προδρόμου 

στην Ορθόδοξη Κοι - 

νότητα Σμύρνης. 

τρόπολης Σμύρνης Αμβρόσιο, τότε μητροπολίτη Ξανθουπόλεως 

και μετέπειτα Μοσχονησίων, επειδή ο μητροπολίτης 

Σμύρνης Χρυσόστομος βρισκόταν σε εξορία (1914 - 

1918) από το τουρκικό κράτος. Ο εν λόγω μητροπολίτης 

ήταν γνωστός στον Ι.Γ.Α., αφότου ο τελευταίος βρισκόταν 

στα Ιεροσόλυμα και, όπως αναφέραμε παραπάνω, ήταν, 

μεταξύ άλλων, διευθυντής του περισπούδαστου περιοδικού 

της Σιωνίτιδας Εκκλησίας Νέα Σιών. 

Με την ευκαιρία αναφέρουμε ότι στη Σμύρνη ήδη κατοικούσε 

ο συντοπίτης μας (Σητειακός) Γεώργιος Ιωάννου 

Βατσάκης, ο οποίος ασχολούνταν με εμπόριο. Μάλιστα, 

στις 4 Φεβρουαρίου 1909, παντρεύεται την οθωμανίδα 

Κοραλία Νικολάου Βιτσέντσου και η γαμήλια τελετή γίνεται 

στην εκκλησία του Τιμίου Προδρόμου στην Ορθόδοξη 

Κοινότητα Σμύρνης. Το πιστοποιητικό γάμου (στεφανοχάρτι) 

(φωτ. 47) υπογράφεται από τον στέψαντα ιερέα 

Μεθόδιο Γιακουμάκη. 

Επίσης, ένας άλλος Σητειακός, ο Αντώνιος Πετρουλάκης 

102 , κατοικούσε στη Σμύρνη με τη σύζυγό του Φαίδρα 

102 

Ήταν θείος –από τη γυναίκα του Φαίδρα– του συντοπίτη μας 

-91-

48. Το Τελωνείο της Σμύρνης σε φωτό εποχής, στο οποίο υπηρέτησε ο Σητειακός 

τελώνης και συγγενής (εξ αγχιστείας) του Ι.Γ.Α. Αντώνιος Πετρουλάκης. 

(ήταν πρωτανιψιά του Ι.Γ.Α., κόρη του αδελφού του Κωνσταντίνου 

Αρχατζικάκη) και τα παιδιά τους Γιώργο, Κώστα 

και Γιάννη μετά τον Μάιο του 1919, όταν η ευρύτερη περιοχή 

τέθηκε υπό Ελληνική Διοίκηση (αναφερόμαστε παρακάτω), 

υπηρετώντας ως διευθυντής του εκεί Τελωνείου 

(φωτ. 48 τελωνείου Σμύρνης). Τον Αύγουστο (π.η.) όμως 

του 1922, λόγω των μετέπειτα γνωστών γεγονότων, έφυγε 

με την οικογένειά του για την Ελλάδα, προσπαθώντας ματαίως 

να πείσει τον Ι.Γ.Α. να φύγει και εκείνος. 

Η άφιξη και παραμονή στο χωριό Μπουτζά (ή Βουτζά), 

όπου ο Ι.Γ.Α. άσκησε το ποιμαντικό, εκπαιδευτικό 

και πατριωτικό του καθήκον μέχρι τον μαρτυρικό του 

θάνατο 

Ο βοηθός επίσκοπος Αμβρόσιος προφανώς συνεννοήθηκε 

με τον εξόριστο μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο και 

τοποθέτησε τον Ι.Γ.Α. το 1917, δηλαδή την ίδια χρονιά, 

στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (αναφερόμαστε 

αναλυτικά παρακάτω) στο λουλουδένιο και αριστοκρατικό 

προάστιο – χωριό της Σμύρνης που ονομάζεται 

-92-

Μπουτζάς (ή Βουτζάς) (Buca, Boudja) και που απέχει από 

αυτήν οκτώ (8) χιλιόμετρα, βορειανατολικά. 

Σημειώνεται ότι η Εκκλησία ήταν το κέντρο της ζωής 

και το επίκεντρο της κοινωνίας του Ελληνισμού της Μικρασίας. 

Ο κλήρος αποτελούσε το κέντρο της Παιδείας 

και του Πολιτισμού. Ήταν το παράδειγμα της αγάπης, 

της εγκαρτέρησης, της θυσίας και της ταυτότητας των 

Ελλήνων. Διαπιστώνεται μια αξιοθαύμαστη ενότητα και 

συνεργασία κλήρου και λαού. Αυτά τα στοιχεία οδήγησαν 

στο θαύμα της επιβίωσης και της ανάπτυξης των Ελλήνων 

στη Μικρά Ασία και ειδικότερα στη Σμύρνη. 

Σύντομες πληροφορίες για τον Μπουτζά (ή Βουτζά) 

(Buca, Boudja) 103 

Ο Μπουτζάς (ή Βουτζάς) ήταν από τα αριστοκρατικότερα 

προάστια-χωριά της Σμύρνης με έντονο το ελληνικό στοιχείο. 

Υπήρχαν αρκετές βίλες και αρχοντικά Ελλήνων και 

(†) Κώστα Αρχατζικάκη, συνταξιούχου της πρώην ΑΤΕ Σητείας, σύμφωνα 

με γραπτή αφήγηση του ίδιου τον Αύγουστο του 1998, ο οποίος 

υπηρετούσε ως ανώτερος τελωνειακός υπάλληλος στον Πειραιά και 

είχε μετατεθεί από το εκεί Τελωνείο ως διευθυντής του Τελωνείου 

Σμύρνης, μετά τον Μάιο του 1919, όπου και εγκαταστάθηκε οικογενειακώς. 

103 

Στις αρχές του 20 ού αιώνα, το χωριό αριθμούσε 6.000 και κατ’ 

άλλους 7.000 Έλληνες κατοίκους, ενώ τα λοιπά προάστια - χωριά 

λιγότερους (το Κορδελιό 5.000, το Τσιφλίκι του Αγίου Γεωργίου 

2.000, η Ενόπη ή Γκιόζτεπε 1.621 και ο Βουρνόβας ή Μπουρνόβας 

6.066 [Ημερολόγιον και οδηγός της Σμύρνης και των πέριξ πόλεων 

και νήσων, του έτους 1889, έκδοση εφημ. Αμάλθεια Σμύρνης 1888, 

Σταμάτιος Αντωνόπουλος, γενικός πρόξενος Ελλάδος στη Σμύρνη 

από 1910 - 1922 Μικρά Ασία, σ. 150, Αθήνα 1905, Σπ. Μεταξάς, 

εφημ. Ελεύθερος Τύπος Αθηνών της 27.5.1919, Μιχαήλ Αργυρόπουλος, 

εφημ. Αθηναϊκά Νέα Αθηνών της 16.8.1935, Παν. Καμπουρόπουλος, 

εφημ. Μικρασιατική Ηχώ, τεύχος Νοεμβρίου 1959, Το Αρχείον 

του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, δεύτερος τόμος, σ. 

357, έκδοση ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, Μελέτες του Νικ. Καραρά για τα 

προάστια της Σμύρνης: Ο Μπουρνόβας - Ιστορικαί αναμνήσεις, Αθήνα 

1955. Χωριά του Μπουρνόβα: Χατζηλάρι - Ναρληκιόϊ - Μπουρνάμποσι 

- Κουκλουτζάς - Ναλυτουκένι, Αθήνα 1958, Ο Μπουτζάς, Αθήνα 1962. 

-93-

51. Μερική άποψη του Βουτζά με τους εύφορους αγρούς πριν το 1920, όπου οι κάτοικοι 

του χωριού καλλιεργούσαν την τοπική ποικιλία σταφυλιού ερίκ. Από αυτήν παραγόταν η 

ξανθιά σταφίδα που εξαγόταν στις Σκανδιναβικές χώρες (κυρίως Σουηδία, Δανία). 

49. (δεξιά) Βουτζάς πριν το 

1920: Γενική άποψη του χωριού. 

52. (δεξιά-κάτω) Γενική άποψη 

του Βουτζά πριν το 1920. 

50. (κάτω) Μερική άποψη του 

Βουτζά πριν το 1920. 

«Πνιγμένος» στο πράσινο.

53. Μερική άποψη του 

Βουτζά πριν το 1920. 

54, 55. Εικόνες 

της καθημερινής ζωής 

στο Βουτζά 

πριν το 1920. 

56. Η έπαυλη Forbes στον Βουτζά πριν το 1915.

60. Κεντρικός δρόμος (φαρδύ σοκάκι) του Βουτζά το 1962. 

59. Δρόμος προς την Επάνω 

Συνοικία (Απάνω Μαχαλά) 

του Βουτζά. 

61. Δρόμος της Επάνω Συνοι - 

κίας (Απάνω Μαχαλά) του 

Βουτζά το 1971 με τ’ αρχο - 

ντικά που παρέμειναν ακοίμητοι 

φρουροί αξέχαστων 

πατρίδων.

62. Επιβλητικό κτίριο στον Βουτζά πριν το 1920. 

63. Εξοχικός δρόμος του Βουτζά το 1926. 

64. Οι καμάρες του υδραγωγείου που έφερναν το νερό στην επάνω συνοικία του Βουτζά 

πριν το 1920.

67-70. Αρχοντικά 

στον Βουτζά το 2001.

71. Έπαυλη Ρήζ. 

Σήμερα λειτουργεί 

ως πολιτιστικό Κέντρο. 

72. Έπαυλη Φόρμπες. 

Κτίστηκε το 1908-1910. 

Σήμερα είναι ερειπωμένη. 

73. Έπαυλη Μπαλτατζή 

(Σπάρταλη). Μέχρι το 1922 

λειτουργούσε ως ορφανοτροφείο. 

Σήμερα λειτουργεί ως λύκειο 

καλών τεχνών. Στο προαύλιο 

το άγαλμα της Αφροδίτης. 

74. Ελληνικά σπίτια 

στον Βουτζά το 2001.

75. Η οικία Γαβρίλη 

στον Βουτζά. 

76. Είσοδος Ελληνικού 

αρχοντικού στον Βουτζά. 

77. Ελληνικό αρχοντικό 

στον Βουτζά. 

78. Ελληνικό κτίριο 

στον Βουτζά.

79. Η κεντρική πλατεία 

του Βουτζά το 1971. 

80. Λιόδενδρα που 

φύτεψαν οι Έλληνες 

του Βουτζά στην είσοδο 

του «χωριού» 

πριν το Δημαρχείο 

σε φωτό του 2010. 

81. Η είσοδος του ξενοδοχείου 

Μανώλη (Manoli Hotel 

στο επάνω μέρος της φωτό) 

στον Βουτζά, που λειτουργεί 

σήμερα ως οίκος ευγηρίας.

ξένων κατοίκων με πλούσια αρχιτεκτονικά στοιχεία, που 

σώζονται ακόμη και σήμερα (φωτ. 67-80 από τον σημερινό 

Μπουτζά). Αυτοί οι αρχιτεκτονικοί θησαυροί (βίλες και αρχοντικά) 

εντοπίζονται κατά μήκος ή και γύρω από τον 

κεντρικό δρόμο, την άλλοτε οδό Κομνηνών, σήμερα Ντουτλού 

σοκάκι 104 . 

Τον Μπουτζά (ή Βουτζά) επισκέπτονταν διασημότητες 

105 και φιλοξενούνταν στις βίλες του, όπως: 

Το Νυμφαίο: Ένα χωριό με βυζαντινή αίγλη στην περιοχή της Σμύρνης, 

Αθήνα 1968. Το Κορδελιό: το καμάρι της Σμύρνης - Ιστορία - Λαογραφία, 

Αθήνα 1971] (φωτ. 49-66 από τον παλιό Μπουτζά). Ο 

Μπουτζάς 1 μαζί με τον Μπουρνόβα θεωρούνταν μεγαλοαστικά και 

αριστοκρατικά προάστια της Σμύρνης. Εκτός από τις κατοικίες των 

μονίμων Ελλήνων κατοίκων, πολλοί ξένοι, ιδιαίτερα Άγγλοι, είχαν 

ωραιότατες βίλες, σε πολλές μάλιστα από αυτές υπήρχαν και γήπεδα 

τένις 1 (Γιώργος Θ. Κατραμόπουλος, Η Σμύρνη των Σμυρνιών, σ. 148, 

εκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 2002). Κατά την καταστροφή από τους 

Τούρκους τσέτες (αντάρτες), στις 27 Αυγούστου 1922 (π.η.), ο Μπουτζάς 

αριθμούσε 12-13.000 περίπου κατοίκους (Βασίλης Μιχ. Δανός, 

Άρωμα Ελληνικής Ιωνίας - Οι Αλησμόνητες Πατρίδες, σ. 72, έκδοση 

ιδίου, Αθήνα 2011). Οι κάτοικοι ασχολούνταν κατά κύριο λόγο με τη 

γεωργία και διάφορα αστικά επαγγέλματα, όπως γιατροί, δικηγόροι, 

έμποροι (Βασίλης Μιχ. Δανός, Άρωμα Ελληνικής Ιωνίας - Οι Αλησμόνητες 

Πατρίδες ό.π., σ. 72. Διοικητικά ο Μπουτζάς ανήκε στον καζά 

(υποδιοίκηση) Σμύρνης και αποτελούσε έδρα ναχιγιέ (δήμου). Οι δήμαρχοι, 

οι μουχτάρηδοι (ενοριάρχες) και οι αζάδες (πάρεδροι που 

ήταν κυρίως Έλληνες και λιγότερο Λεβαντίνοι ή Τούρκοι) αποτελούσαν 

τη διοικητική δομή. Δήμαρχος του Μπουτζά χρημάτισε, μεταξύ 

άλλων, από το 1918 έως το τέλος του 1919 και ο Κωστής Μέρσας 

(παππούς του συντοπίτη μας (†) Μάνου Κρανιωτάκη από τη μητέρα 

του Έσθερ ή Εσθήρ, η οποία ήταν σύζυγος του στρατιωτικού Καλλικρατίδα 

Κρανιωτάκη). Στις εκλογές της 13.11.1919 ο Κωστής Μέρσας 

δεν κατόρθωσε να εκλεγεί, όπως μας πληροφορεί η σμυρναίικη 

εφημερίδα Κόσμος, στο υπ. αριθ. 465/15.11.1919 φύλλο της. Εκτός 

από δήμαρχος ο Κωστής Μέρσας διετέλεσε ενοριακός επίτροπος 

του Ιερού Ναού Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, στην επάνω συνοικία 

του Μπουτζά, όπου υπηρετούσε ως ιερατικός προϊστάμενος αυτού 

ο αρχ. Ι.Γ.Α. 

104 

Βασίλης Μιχ. Δανός, Άρωμα Ελληνικής Ιωνίας - Οι Αλησμόνητες 

Πατρίδες ό.π., σ. 72. 

105 

Βασίλης Μιχ. Δανός, Σεργιάνι στα Μονοπάτια της Θύμησης, σ. 

20, έκδοση ιδίου, Αθήνα 2001. 

-102-

- Ο λόρδος Βύρων στα 1810, ο οποίος έμεινε στο σπίτι 

του Άγγλου Τζον Γκόουτ (John Gout), στη βίλα «Ταρλά» 

(Tarlah). Από το 1894 στη βίλα αυτή έμενε η οικογένεια 

Γκόρντον (Gordon). Στο υδραγωγείο (βλ. παραπάνω φωτ. 

64) μάλιστα του χωριού ο Βύρων χάραξε το όνομά του. 

- Ο βασιλιάς Όθωνας στα 1833. 

- ΟΤούρκος σουλτάνος Αμπτούλ Αζίζ στα 1863. 

- Η έκπτωτη βασίλισσα της Γαλλίας Ευγενία στα 1907. 

- Οπρίγκιπας De Joinville, γιος του Λουδοβίκου - Φιλίππου 

(δεν βρέθηκε χρονολογία επίσκεψής του). 

Εκτός από τους παραπάνω τον Μπουτζά (ή Βουτζά) είχαν 

επισκεφθεί εκατοντάδες διπλωμάτες, λόγιοι, επιχειρηματίες 

κ.ά. 

Η σπουδαιότερη βίλλα στον Μπουτζά ανήκε αρχικά 

στον πλούσιο Δημοσθένη Μπαλτατζή και αργότερα στον 

Αρμένιο Τακβόρ Σπαρταλιάν ή Σπάρταλη. (Βλ. παραπάνω 

φωτ. 73). Το 1919 η Εθνική Τράπεζα και μια επιτροπή 

(σχετική η από 6.3.1920 προκήρυξή της 106 ) εκλεκτών Σμυρναίων 

την αγόρασαν αντί 120.000 χρυσών λιρών και τη 

δώρισαν στον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος αποδεχόμενος 

την ευγενική αυτή πράξη, με τη σειρά του, τη δώρισε στην 

ελληνική Κοινότητα Σμύρνης για να στεγάσει επαγγελματική 

σχολή και συνάμα ορφανοτροφείο. Μετά την ανακαίνιση 

και κατάλληλη διαρρύθμισή της, «άνοιξε τις πύλες 

της το Νοέμβριο του 1921, και δέχθηκε εκατό (100) ορφανές 

θυγατέρες πολεμιστών... Με τη Συνθήκη της Λωζάνης 

του 1923, η έπαυλη Βενιζέλου περιήλθε στην κυριότητα 

του τουρκικού Δημοσίου» 107 . Από τότε και κατά καιρούς 

χρησιμοποιόταν ως πνευματικό κέντρο, παιδικός σταθμός 

106 

Εφημ. Κόσμος Σμύρνης, αρ. φ. 580/(12) 25.3.1920, σ. 1. 

107 

Εφημ. Κόσμος Σμύρνης ό.π., Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, Χρυσόστομος 

Σμύρνης, σσ. 351-352, Αθήνα 1970, έκδοσις: «Εθνική Μνημοσύνη», 

Ιδίου Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, με πρόλογο του π. Γ. Δ. 

Μεταλληνού και σχόλια του Ν. Χ. Βικέτου, σσ. 287-291, Αθήνα 1993, 


από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, ό.π. σ. 310. 

-103-

82. Το επιβλητικό κτίριο του σιδηροδρομικού σταθμού στον Βουτζά και μπροστά 

η μπυραρία του Π. Γριζιώτη σε φωτό πριν το 1922. 

κτλ. Σήμερα, η βίλλα δεν χρησιμοποιείται. Γίνονται εργασίες 

συντήρησης. 

Στον Μπουτζά υπήρχαν 108 περίπου τριακόσια (300) καταστήματα 

–εμπορικά, επαγγελματικά– δύο (2) ξενοδοχεία 

(φωτ. 81 ξενοδ. «Manolis»), πολλά εστιατόρια, ταβέρνες, 

μπυραρίες (φωτ. 82 μπυραρίας Π. Γριζιώτη) και 

καφενεία (φωτ. 83). 

Το χωριό καταστράφηκε ολοκληρωτικά στις 27 Αυγούστου 

1922 (π.η.) / 9 Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.), όταν μπήκαν 

οι πρώτοι Τούρκοι τσέτες (αντάρτες). Στις φρικτές ημέρες 

που ακολούθησαν, έγιναν σφαγές, λεηλασίες και κάθε είδους 

αγριότητες σε βάρος όλων ανεξαιρέτως. Στο τέλος 

του Σεπτεμβρίου του 1922 (ν.η.), στον Μπουτζά δεν είχε 

απομείνει πια Ρωμιός, εκτός ελαχίστων με ξένη υπηκοότητα. 

Για τα γεγονότα αυτά αναφερόμαστε παρακάτω. 

Το Μάιο του 2000, όπως αναφέρουμε παραπάνω, βρεθήκαμε 

μεταξύ άλλων και στον Μπουτζά. Καμιά σχέση με 

τον παλιό Μπουτζά, το ελληνικό προάστιο της Σμύρνης. 

Μερικά αρχοντικά σώζονται και παραμένουν ακοίμητοι 

108 

Βασίλης Μιχ. Δάνος, Σεργιάνι στα Μονοπάτια της Θύμησης, 

ό.π., σ. 26. 

-104-

83. Καφενείο του Βουτζά το 1971. 

φρουροί των αλησμόνητων πατρίδων. Κόκκινα κεραμίδια 

να λαμπιρίζουν στο λιόγερμα. Σπίτια το πολύ διώροφα, 

ελληνικής καταγωγής, βαριά πληγωμένα από το χρόνο 

και την εγκατάλειψη. Άλλα σπίτια με σπασμένες πόρτες 

και παράθυρα, αγριεμένες οι αυλές τους, με τα ψηλά χόρτα 

ν’ αγκαλιάζουν τα κάγκελα των κήπων και να μας θυμίζουν 

περασμένα μεγαλεία, άλλα να έχουν μεταβληθεί σε νυκτερινά 

κέντρα διασκέδασης και άλλα να έχουν ανακαινιστεί 

από τους τωρινούς ιδιοκτήτες τους. 

Τοποθέτηση του Ι.Γ.Α. στον καθεδρικό ναό 

του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου 

στον Μπουτζά (ή Βουτζά) − 

Ανάθεση καθηκόντων ιερατικού προϊσταμένου 

Α. Μερικές πληροφορίες για την εκκλησία 

του Αγίου Ιωάννη στην επάνω συνοικία του χωριού 

Ο καθεδρικός αυτός ναός (Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου) 

ήταν ρυθμού βασιλικής και βρισκόταν στην επάνω συνοικία 

-105-

57. Δρόμος προς την πλατεία των Εννέα Βρυσών (Εννιάβρυσο) το 1982. 

Στο κέντρο και στο βάθος της φωτό φαίνεται το κτίσμα του εννιάβρυσου. 

(Απάνω Μαχαλά) του χωριού και συγκεκριμένα πίσω από 

την πλατεία των Εννέα Βρυσών (Εννιάβρυσο) (βλ. φωτ. 57 

δρόμος που οδηγεί στην πλατεία των 9 Βρυσών. Φώτ. 58 

οι 9 Βρύσες το 1971). Στους χάρτες (φωτ. 65 & 66) του 

Βουτζά του 1980, στο μέσο και δεξιά της φωτ. 65 βρίσκεται 

το Εννιάβρυσο και ακριβώς δίπλα στον κύκλο καθώς και 

στην επόμενη φωτ. 66 και στον αριθμό 30 βρισκόταν η εν 

λόγω εκκλησία. Την ονόμαζαν, επίσης, «Άη Γιάννης του 

Απάνω Μαχαλά» ή «ο Απάνω Άη Γιάννης» ή «Άη Γιάννης ο 

Φανιστής» ή «τα Γενέθλια του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου» 

109 . Ήταν η Μητρόπολη του Μπουτζά (φωτ. 84- 

90). Ανεγέρθηκε στα 1796 από τον τότε μητροπολίτη 

Σμύρνης Γρηγόριο, τον εθνομάρτυρα Πατριάρχη 110 , που 

κρεμάστηκε από τους Τούρκους το 1821. Στις 4 Δεκεμβρίου 

1854, έγινε ριζική ανακαίνιση κι επέκταση του ναού 

109 

Νίκος Καραράς, Ο Μπουτζάς το λουλουδένιο χωριό της Σμύρνης, 

η ιστορία του - η ζωή του, σ. 58, εκδόσεις «Ενώσεως Σμυρναίων», 

Αθήνα 1962. Το αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου 

όπως διεσώθη από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, 

ό.π., σσ. 274-279. 

110 

Σμυρναϊκά Ανάλεκτα (1906), σ. 100. 

-106-

58. Το εννιάβρυσο στον Βουτζά το 1971. 

με οικονομική αρωγή των χριστιανών του Μπουτζά 111 και 

σωζόταν ημιερειπωμένος ώς το 1961. Η εκκλησία γιόρταζε 

στις 24 Ιουνίου με τριήμερο πανηγύρι κατά τις μικρασιατικές 

παραδόσεις (προσφορά δείπνου μετά τον πανηγυρικό 

Εσπερινό την προηγουμένη, χορούς και διασκέδαση των 

προσκυνητών. Την παραμονή της εορτής, οι κάτοικοι άναβαν 

τους μεγάλους φανούς στο δρόμο μπροστά στην 

πόρτα τους). Ήταν όμορφη εκκλησία με ψηλό κουμπέ. 

Στον αυλόγυρό της υπήρχε μια μαρμάρινη βρύση με τον 

παλινδρομικό στίχο (καρκινική γραφή) της Αγίας Σοφίας 

της Κωνσταντινούπολης: «ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟ- 

ΝΑΝ ΟΨΙΝ», που σωζόταν μέχρι το 1953. Η εκκλησία λεηλατήθηκε 

και κάηκε από φανατικούς Νεότουρκους αντάρτες 

και καταστράφηκε κατά τη διάρκεια της 

καταστροφής το 1922 112 . Αρπάξανε ό,τι βρήκαν και τους 

άρεσε: ιερά σκεύη, άμφια, καντήλια –ασημένια και μαλαματοκαπνισμένα– 

κρυστάλλινους πολυελαίους, εικόνες δε- 

111 

Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, Η Εκκλησία της Σμύρνης, σσ. 

118 - 119, 184, Αθήνα 1960. 

112 

Βασίλης Μιχ. Δανός, Σεργιάνι στα Μονοπάτια της Θύμησης, 

ό.π., σσ. 22-26. 

-107-

65. Το κέντρο του Βουτζά σήμερα από αεροφωτογραφία. Στο δεξιό άκρο της φωτό το Εννιάβρυσο 

και δίπλα ακριβώς σ’ ένα άσπρο κύκλο ήταν η εκκλησία του Άη Γιάννη, ιερατικός προϊστάμενος 

του οποίου ήταν ο Ι.Γ.Α. 

66. Χάρτης του Βουτζά το 1980: στον αριθ. 30 βρισκόταν η εκκλησία του Αγ. Ιωάννη Προδρόμου 

στην επάνω συνοικία (σε κόκκινο κύκλο και με αχνά κόκκινα γράμματα το όνομα της εκκλησίας).

84. Ο Καθεδρικός 

Ναός του Αγίου 

Ιωάννου (Γενέθλιο 

Προδρόμου) στην 

επάνω συνοικία του 

Βουτζά το 1950, όπου 

μέχρι τον Αύγουστο 

(π.η.) του 1922 

λειτουργούσε ο Ι.Γ.Α. 

86. Η είσοδος προς 

το προαύλιο του 

Καθεδρικού Ναού 

του Αγίου Ιωάννου 

(Γενέθλιο Προδρόμου) 

στην επάνω συνοικία 

του Βουτζά τον Ιούνιο 

του 1962. 

Πίσω από τον τοίχο 

διακρίνονται οι 

κορυφές των δύο 

κυπαρισσιών που 

υπήρχαν στο προαύλιο 

μπροστά από την 

εκκλησία (βλ. φωτ 84). 

87. Η είσοδος 

προς το 

προαύλιο του 

παραπάνω Ναού 

το 1982. 

Διακρίνεται ο 

Βουτζαλιώτης 

Βασίλης 

Ζεκίνης με τη 

σύζυγό του. 

85. Η σφραγίδα 

της εκκλησίας 

του Αγίου Ιωάννου 

(Γενέθλιο Προδρόμου) 

στην επάνω συνοικία 

του Βουτζά.

88-89. Αεροφωτογραφίες: 

1) Βασιλική εκκλησία (Ορθόδοξη), 2) Ορθόδοξη εκκλησία, 3) Καθολική εκκλησία, 4) Προτεσταντική 

εκκλησία, 5) Κελιά μοναχών, 6) Καθολικό σχολείο, 7) Θεολογική σχολή, 8) Προτεσταντικό 

νεκροταφείο, 9) Κιόσκι. 

Μετάφραση από το βιβλίο του Τούρκου συγγραφέα Feyyaz Erpi "Αρχιτεκτονική Κατοικιών 

Βουτζά'' –Κοινότητα Ανατολικού Τεχνικού Πανεπιστημίου Μέσης Εκπαίδευσης– Άγκυρα 

1987. Στην αεροφωτογραφία και στο με στοιχείο 2 βρισκόταν η εκκλησία του Αγ. Ιωάννη 

στην επάνω συνοικία και στο με στοιχείο 1 η εκκλησία της Ευαγγελίστριας στην κάτω συνοικία 

του Βουτζά.

Α 

Β 

90. Πύλες: Α και Β. Α) Είσοδος της Βασιλικής (ορθόδοξη εκκλησία) (Ευαγγελίστριας, 

Κάτω Συνοικία Βουτζά). Β) Εξωτερική πόρτα της Ορθόδοξης εκκλησίας 

(Αγ. Ιωάννη, Επάνω Συνοικία Βουτζά). 

Μετάφραση από το βιβλίο του τούρκου συγγραφέα Feyyaz Erpi "Αρχιτεκτονική 

Κατοικιών Βουτζά'' –Κοινότητα Ανατολικού Τεχνικού Πανεπιστημίου 

Μέσης Εκπαίδευσης– Άγκυρα 1987. 

σποτικές, εικόνες ασημοκαπλαντισμένες και φορτωμένες 

με κρεμασμένα ακριβά τάματα κ.ά. 113 . Η εκκλησία αυτή 

ήταν πολύ πλούσια 114 , αφού είχε εισοδήματα από 2 λαδόμυλους, 

2 μεγάλα σπίτια κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό 

που τα ενοικίαζε και πολλά άλλα. 

Σήμερα, στην αρχική θέση του ναού, όπου είχε χαραχθεί 

και είχε τοποθετηθεί το ιερό μαρμάρινο τεμάχιο της Αγίας 

Τράπεζας του Αγίου Ιωάννη στον Απάνω Μαχαλά, υπάρχει 

ο περίβολος ενός Γυμνασίου του Μπουτζά. Σώζονται όμως 

τα μεγάλα κυπαρίσσια της αυλής και η βάση του καμπαναριού, 

πάνω από τη μαρμαρένια δυτική πύλη του περιβόλου 

(βλ. φωτ. 86, 87 και 90 με στοιχείο Β). 

113 

Δημήτρης Ι. Αρχιγένης, Λαογραφικά Γ΄ Η ζωή στη Σμύρνη - 

ήθη, έθιμα, πόθοι, προλήψεις, γλέντια, χαρές, τοπογραφία, ιδίωμα, 

Αθήνα 1981, σ. 405 επ. 

114 

Νίκος Καραράς, Ο Μπουτζάς το λουλουδένιο χωριό της Σμύρνης 

η ιστορία του - η ζωή του, ό.π., σ. 53 και 69, Ανακεφαλαίωση κεφα- 

-111-

91. Μέρος της εκκλησίας 

της Ευαγγελίστριας 

(πίσω από τα δένδρα) 

στην κάτω συνοικία 

του Βουτζά το 1962. 

93. Η νότια θύρα 

του Ιερού Ναού 



του Βουτζά το 1962 

(βλέπε και φωτ. 90). 

94. Ο εσωτερικός περίβολος της εκκλησίας 

της Ευαγγελίστριας τον Οκτώβριο του 2012. 

Στο βάθος η νότια θύρα του ναού. 

95. Το πηγάδι με 

το Αγίασμα στον 

περίβολο της εκκλησίας 


τον Οκτώβριο 2012. 

Στο βάθος ελληνικό 

αρχοντικό που σήμερα 

στεγάζει τουρκικό 

σχολείο (νηπιαγωγείο).

Από την Άγια Τράπεζα του ναού το 

1953 ο Μπουτζαλής Τηλέμαχος Τσιχλάκης 

πήρε ένα μικρό κομμάτι, το οποίο τοποθετήθηκε 

ως θεμέλιος λίθος στην εκκλησία 

του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στον 

οικισμό του Νέου Βουτζά του Δήμου Μαραθώνα 

Αττικής. 

Β. Μερικές πληροφορίες για τις λοιπές εκκλησίες 

του Μπουτζά (ή Βουτζά) 

Εκτός από την παραπάνω ελληνική ορθόδοξη 

εκκλησία, το χωριό είχε άλλες δύο 115 , την 

Ευαγγελίστρια 116 (φωτ. 91-97) η οποία ανεγέρθηκε 

το Μάρτιο του 1903 και ήταν βυζαντινού 

ρυθμού, και το ναϋδριο του Άη Γιάννη του Αποκεφαλιστή 

(ονομασία που επικράτησε στην ορθόδοξη Αγιολογία 

αντί του ορθού Αποκεφαλισθέντα) εις μνήμη του αποκεφαλισμού 

του Αγίου στην κάτω συνοικία (Κάτω Μαχαλά) 

και συγκεκριμένα στην τοποθεσία «Τρία Πηγάδια». Οι εκκλησίες 

αυτές είχαν κοινή σφραγίδα με τα δύο ονόματά 

τους (βλ. φωτ. 92). 

92. Η σφραγίδα του 

Ορθόδοξου Ιερού Ναού 



του Βουτζά. 

Είχε κοινή σφραγίδα με 

τον Ιερό Ναό του Τιμίου 

Προδρόμου στα 

«τρία πηγάδια» 

της κάτω συνοικίας. 

λαίων και Προϋπολογισμών της Μητροπόλεως Σμύρνης για τους ιερούς 

ναούς, τις σχολές, τα ευαγή ιδρύματα, τις γυμναστικές οργανώσεις, 

τις συντεχνίες και τα σωματεία - Παράρτημα, Το Αρχείον 

του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου όπως διεσώθη από τον 

Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, ό.π., σ. 275. 

115 


η ιστορία του - η ζωή του, ό.π., σ. 58, Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, 

Η Εκκλησία της Σμύρνης, ό.π., σ. 123, Ανακεφαλαίωση κεφαλαίων 

και Προϋπολογισμών της Μητροπόλεως Σμύρνης για τους ιερούς 

ναούς, τις σχολές, τα ευαγή ιδρύματα, τις γυμναστικές οργανώσεις, 

τις συντεχνίες και τα σωματεία – Παράρτημα, Το αρχείον του Εθνομάρτυρος 

Σμύρνης Χρυσοστόμου όπως διεσώθη από τον Μητροπολίτη 

Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, ό.π., σ. 275. 

116 

Στην εκκλησία αυτή ιερέας ήταν ο Νήφων Καραπαναγιώτης, ο 

οποίος, μετά την καταστροφή το 1922, ήλθε στην Ελλάδα και τοποθετήθηκε 

εφημέριος στον Ι.Ν. Αγ. Νικολάου Καισαριανής, στον οποίο 

λειτουργούσε μέχρι το θάνατό του, στις 31.12.1930. 

-113-

96. Το τζαμί στη θέση όπου ήταν κτισμένη η εκκλησία της Ευαγγελίστριας 

(φωτ. Οκτώβριος 2012). 

Γ. Σημερινή κατάσταση ορθόδοξων εκκλησιών 

Οι εκκλησίες του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στην επάνω 

συνοικία και του Αποκεφαλιστή στην κάτω συνοικία δεν 

υπάρχουν πια, γιατί έχουν καταστραφεί τελείως εδώ και 

σαράντα (40) και πλέον χρόνια, ούτε και οι δύο (2) λαδόμυλοι, 

που ήταν ιδιοκτησίας της εκκλησίας του Αγίου 

Ιωάννη Προδρόμου, όπου, όπως προαναφέρθηκε, ο Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης διετέλεσε αρχιερατικός επίτροπος από 

το 1917 έως 27 Αυγούστου 1922 (π.η.). Η εκκλησία της 

Ευαγγελίστριας έχει μετατραπεί σε τζαμί, το οποίο λειτουργεί 

μέχρι σήμερα. (βλ. φωτ. 96). 

Ποιμαντική δραστηριότητα 

Όπως προαναφέραμε, από το 1917 ο βοηθός επίσκοπος 

της Μητρόπολης Σμύρνης Αμβρόσιος, προφανώς σε συνεννόηση 

με τον εξόριστο τότε μητροπολίτη Σμύρνης 

Χρυσόστομο, αναθέτει στον αρχιμ. Ιάκωβο Αρχατζικάκη 

καθήκοντα ιερατικού προϊσταμένου στον καθεδρικό ναό 

των Γενεθλίων του Τιμίου Προφήτου Προδρόμου και 

-114-

97. Ο χώρος που ήταν άλλοτε η εκκλησία του Αποκεφαλιστή (Κάτω Άη- 

Γιάννης) στα «τρία πηγάδια» της κάτω συνοικίας του Βουτζά το 1962. 

Βαπτιστού Ιωάννου στην επάνω συνοικία του Μπουτζά 

(ή Βουτζά). 

Ο Ι.Γ.Α. πολλές φορές συλλειτουργούσε στις παραπάνω 

εκκλησίες με τους επίσης καταξιωμένους κληρικούς, τους 

αρχιμανδρίτες Κύριλλο Βαφειάδη, που, μετά την Μικρασιατική 

Καταστροφή, έγινε επίσκοπος στις ΗΠΑ, τον 

Κλήμη, τον Ιερώνυμο (στη φωτ. 98 υπογράφει πιστοποιητικό 

γάμου στις 4 Φεβρουαρίου 1909 ως στέψας αρχ. ιερέας 

στην εκκλησία Αγ. Ιωάννη (Γενεθλίων) στην επάνω 

συνοικία) και τους ιερείς Νήφωνα Καραπαναγιώτη, Σεραφείμ, 

Σωτήρη Δρύνη, Αθανάσιο, που σφαγιάστηκε από 

τους Τούρκους τσέτες, και τον διάκονο Γρηγόριο Ορφανίδη 

117 , καθηγητή Θρησκευτικών στην Ευαγγελική Σχολή 

Σμύρνης. Ο Ι.Γ.Α. λειτουργούσε με μεγάλη ευσέβεια και 

είχε μαζί του όλη τη νεολαία του Βουτζά. Ο δημοσιογράφος 

(†) Βασίλης Μιχ. Δανός κατέγραψε (5.10.1999) την ακόλουθη 

αφήγηση του Μπουτζαλιώτη πατέρα του, (†) Μι- 

117 

Πάνος Καμπουρόπουλος Ο Μπουτζάς, σ. 69, Αθήνα 1960, πρωτογενής 

πηγή - αδημοσίευτη, που βρίσκεται στο Κέντρο Μικρασιατικών 

Σπουδών. 

-115-

98. Πιστοποιητικό 

στέψης της εκκλησίας 

του Αγίου Ιωάννη 

(Γενεθλίων) Βουτζά 

με ημ/νια έκδοσης 

4 Φεβρουαρίου 1909. 

Ιερατικός προϊστάμενος 

ήταν από το 1917 έως 

το 1922 ο Αρχ. Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης. 

χάλη Βασ. Δανού, όταν ήταν τα χρόνια εκείνα ηλικίας δέκα 

πέντε (15) ετών: «κληρικό σαν τον Ιάκωβο Αρχατζικάκη, 

λεβέντη και αγωνιστή, δεν έχω συναντήσει εδώ στην Ελλάδα... 

Η προσφορά του Ιακώβου στον Μπουτζά και τους 

ανθρώπους του τα δύσκολα χρόνια 1919-1922 ήταν τεράστια... 

Ο Ιάκωβος μιλούσε τη γαλλική και αγγλική γλώσσα 

και είχε μεγάλη ευχέρεια στο λόγο αλλά και την πέννα. 

Τα κηρύγμα τά του στις εκκλησιές του Μπουτζά ήταν βάλσαμο 

στις ψυχές των μεγάλων αλλά και θούρια στις καρδιές 

των νέων». 

Σημειώνεται ότι ήταν γνωστό το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα 

των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, το οποίο εξακολούθησε 

να υπάρχει στα μετέπειτα χρόνια της προσφυγιάς 

τους. Επίσης, οι εκκλησίες υπήρξαν και, σε μεγάλο βαθμό, 

εξακολουθούν να είναι οι πυρήνες της κοινωνικής ζωής. 

Ο Ι.Γ.Α., από το 1917 μέχρι τη Μικρασιατική Καταστρο - 

φή τον Αύγουστο (π.η.) 1922, αναλαμβάνει το έργο του ιεροκήρυκα 

του θρησκευτικού σωματείου της «Ευσέβειας» 118 

-116-

99. Σφραγίδα 

Θρησκευτικής Αδελφότητας 

«Η Ευσέβεια» Σμύρνης. 

100. Εξώφυλλο 

υπ’ αριθ. 59/19.5.1912 

τεύχους του εβδομαδιαίου 

θρησκευτικού περιοδικού 

«Ιερός Πολύκαρπος» 

της θρησκευτικής 

αδελφότητας «Η Ευσέβεια». 

(φωτ. 99 η σφραγίδα της Αδελφότητας). Σκοπός 119 της 

Αδελφότητας ήταν η διδασκαλία σε απλή γλώσσα θρησκευτικών 

μαθημάτων, όπως χριστιανικής ηθικής, κατήχησης, 

εκκλησιαστικής ιστορίας κτλ. και κηρυγμάτων σε 

εκκλησίες, σχολεία, σωματεία της Σμύρνης, των προαστίων 

και περιχώρων. Η Αδελφότητα από το 1912 εξέδιδε το 

εβδομαδιαίο θρησκευτικό περιοδικό Ιερός Πολύκαρπος 

(φωτ. 100). 

118 

Το 1893 το σωματείο «Άγιος Πολύκαρπος» μετονομάστηκε σε 

«Θρησκευτική Αδελφότητα Ευσέβεια», η οποία αριθμούσε πάνω από 

2.000 μέλη και λειτουργούσε ώς τη Μικρασιατική Καταστροφή. 

119 

Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, Η Εκκλησία της Σμύρνης, ό.π., 

σσ. 118-119, Ιδίου Χρυσόστομος Σμύρνης, ό.π., σ. 101, Κυριακή Μαμώνη, 

Σωματειακή Οργάνωση του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία - Β΄ 

Σύλλογοι της Ιωνίας, ανάτυπο από τον 28 ο τόμο του Δελτίου της 

Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, σσ. 88-89, Αθήνα 

1985, Στέλιος Σπεράντσας, Η εν Σμύρνη θρησκευτική αδελφότης 

‘Ευσέβεια’, Μικρασιατικά Χρονικά 6 (1955), σσ. 90-92 και 97. 

-117-

101. Κατάσταση της Ιεράς Μητροπόλεως 

Εκκλησίας Σμύρνης 

της 5.2.1920 στην οποία φαίνονται 

τα ονόματα των διδασκόντων 

με τα προσόντα, το 

βαθμό και τα έτη υπηρεσίας 

στα σχολεία της περιοχής Σμύρνης. 

Μεταξύ αυτών αναφέρεται 

και ο Ιάκωβος Αρχατζικάκης ως 

Σχολάρχης στο σχολείο (αρρεναγωγείο) 

του Βουτζά κατά τα 

έτη 1917-1919.

Ιεροκήρυκας, λοιπόν, της «Ευσέβειας» ο Ι.Γ.Α. από το 

1917 στις εκκλησίες του Αγίου Ιωάννη στην επάνω συνοικία 

(Απάνω Μαχαλά) και της Ευαγγελίστριας στα Τρία Πηγάδια 

ή κάτω συνοικία (Κάτω Μαχαλά) του Μπουτζά καθώς 

και του Άη Γιώργη και Άη Χαραλάμπους στη Σμύρνη 120 , 

όπου με το θερμουργό του κήρυγμα και τον «ένθεον ζήλον» 

του αναζωπυρώνει το θρησκευτικό αίσθημα των Μπουτζαλήδων 

και Σμυρναίων. Ως ιεροκήρυκας λάμπρυνε τον ιερό 

άμβωνα των προαναφερόμενων εκκλησιών του Μπουτζά 

και της Σμύρνης. Στο σημείο αυτό αναφέρουμε ότι ο Τύπος 

της Σμύρνης δημοσίευε τις δραστηριότητες της «Ευσέβειας». 

Έτσι (ενδεικτική παράθεση), στις 5.3.1922 δημοσιεύεται 

στην ιστορική εφημερίδα Αμάλθεια 121 της Σμύρνης 

ότι «Αύριον Κυριακήν 5η τρέχοντος οι ιεροκήρυκες της Θρησκευτικής 

Αδελφότητος “Ευσεβείας” θα ομιλήσωσιν ως 

ακολούθως: ... ο παν. κ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης το πρωί εν 

τω ναώ Άνω Συνοικίας Βουτζά, ...». 

Εκπαιδευτική δραστηριότητα 

Η τοποθέτηση του Ι.Γ.Α. ως διευθυντή 

στο αρρεναγωγείο του Μπουτζά (ή Βουτζά) 

Την ίδια χρονιά (1917) ο βοηθός επίσκοπος της Μητρόπολης 

Σμύρνης Αμβρόσιος αναθέτει στον αρχ. Ιάκωβο Αρχατζικάκη, 

εκτός από τα καθήκοντα του ιερατικού προϊσταμένου, 

και τη Διεύθυνση 122 του σχολείου 123 - αρρεναγωγείου 

120 


από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, ό.π., σσ. 

274-279. 

121 

Εφημ. Αμάλθεια Σμύρνης, αρ. φ. 19167/(5)18.3.1922, σ. 2. 

122 

Αρχείο με αρ. πρωτ. 20826 του Συλλόγου Μικρασιατών Σμύρνης 

«Η Ανατολή», το οποίο έχει δωρηθεί στη βιβλιοθήκη της Εστίας Νέας 

Σμύρνης, όταν αυτό διασώθηκε και μεταφέρθηκε στην Αθήνα. 

123 

Νικόλαος Παπαχρυσός, Τα σχολεία της Σμύρνης, που δημοσιεύθηκε 

στο Site του Συλλόγου Μικρασιατών Σκάλας Λουτρών Λέσβου 

«Το Δελφίνι»: http://www.delfini1922.gr/mikrasiatika_13.php Απόσπασμα 

του δημοσιεύματος αυτού παραθέτουμε στη συνέχεια: «Εν τη 

Ιωνία παρήχθη το αξιοθαυμαστότερον των πνευματικών προϊόντων 

-119-

του Μπουτζά (ή Βουτζά) (Φωτ. 101 της κατάστασης της 

Ι.Μ. Εκκλησίας Σμύρνης της 5ης Φεβρουαρίου 1920, στην 

οποία καταγράφονται το ονοματεπώνυμο των διδασκάλων, 

ο βαθμός και τα έτη υπηρεσίας του καθενός στα σχολεία 

της περιοχής ο Ι.Γ.Α. είναι καταγεγραμμένος ως σχολάρχης 

στο σχολείο (αρρεναγωγείο) του Μπουτζά κατά 

τα έτη 1917-1919). 

Όπως είναι γνωστό, η εκπαίδευση 124 της μικρασιατικής 

νεολαίας ξεκίνησε από τους νάρθηκες των εκκλησιών και 

πάντων των αιώνων, το έπος, όπερ ευθύς εξ αρχής ήνθησεν εν όλω 

αυτού τω ποιητικώ αρώματι, κτίσμα εσαεί σύμπαντος του πεπολιτισμένου 

κόσμου και ούτινος το απαράμιλλον μεγαλείον, εις τους μετέπειτα 

αιώνας, μέχρι σήμερον, παραμένει αμείωτον»… «Κανόνας 

στην Μικρασιατική εκπαίδευση ήταν ο χωρισμός της εκπαίδευσης 

των αγοριών από τα κορίτσια. Έτσι, παράλληλα με τα δημοτικά 

σχολεία ή αλληλοδιδακτικά ή αστικές σχολές ή αρρεναγωγεία υπήρχαν 

και τα παρθεναγωγεία, που σαν θεσμός εμφανίζεται μετά την 

ίδρυση των αρρεναγωγείων… Η υπεροχή των Ελληνικών σχολείων 

στη Σμύρνη από όλα τα άλλα είναι καταφανής. Το 1894 η επαρχία 

της Σμύρνης είχε 235 σχολεία με 25.498 μαθητές και μαθήτριες. Απ’ 

αυτούς οι 13.332 σπούδαζαν σε ελληνικά σχολεία, 6.286 σε τούρκικα, 

1.185 σε αρμένικα, 710 σε διαμαρτυρόμενων, 2.401 σε καθολικών 

και 1.548 σε ισραηλιτικά. Την εποχή αυτή σπούδαζαν σε ελληνικά 

σχολεία στη Σμύρνη 8.944 μαθητές, 4.930 αγόρια και 4.014 κορίτσια. 

Σε όλα τα άλλα σχολεία σπούδαζαν 7.889 μαθητές, 5.889 αγόρια 

και 2.000 κορίτσια. Και ειδικότερα: σε τούρκικα, 2.716 αγόρια και 

100 κορίτσια, σε αρμένικα 350 αγόρια και 80 κορίτσια, σε ισραηλιτικά 

1.228 αγόρια και 314 κορίτσια, σε διαμαρτυρομένων 425 αγόρια και 

285 κορίτσια, σε καθολικά 1.178 αγόρια και 1.213 κορίτσια…». 

124 

Μαζί με τα αρρεναγωγεία και τα παρθεναγωγεία γενικευμένος 

ήταν στο μικρασιατικό χώρο ο θεσμός των νηπιαγωγείων. Οι αστικές 

σχολές ήταν ένας παιδευτικός κύκλος, που αποσκοπούσε στην παροχή 

ωφέλιμων γνώσεων, την κατάρτιση γραμματισμένων ανθρώπων 

των Κοινοτήτων για τη διοίκησή τους (δημογερόντων, εφόρων, επιτρόπων, 

γραμματέων Μητροπόλεων) και στη δημιουργία ικανών 

προσώπων για το μικρεμπόριο, για την καλύτερη καλλιέργεια των 

κτημάτων και την αποδοτικότερη εξάσκηση των λοιπών πρακτικών 

επαγγελμάτων. Μετά τον κύκλο των μαθημάτων των ελληνικών σχολείων 

ή των ολοκληρωμένων αστικών σχολών, υπήρχε το Γυμνάσιο, 

όπου δίδασκαν πτυχιούχοι του Πανεπιστημίου Αθηνών ή ευρωπαϊκών 

πανεπιστημίων ή απόφοιτοι ιερατικών σχολών. Έπειτα από το Γυμνάσιο 

υπήρχαν στη Μ. Ασία ιερατικές σχολές, που ιδρύθηκαν για 

να μορφώνουν ιερείς και δασκάλους για τις ελληνικές κοινότητες 

-120-

των μοναστηριών, γαλουχήθηκε στα χέρια απλοϊκών αλλά 

ακαταπόνητων ιερωμένων και αυτοδίδακτων λαϊκών, ανδρώθηκε 

στους περιβόλους των ενοριακών ναών, όπου στεγάζονταν 

τα σχολεία, κι έγινε θεσμός, που αναζωπύρωσε 

το φρόνημα και τόνωσε την εθνική συνείδηση, με τη δραστηριότητα 

των κατά τόπους μητροπολιτών (μέσω του 

Οικουμενικού Πατριαρχείου), των κοινοτικών αρχών και 

της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. 

Το σχολείο αυτό, που ιδρύθηκε το 1873, συντηρούσαν οι 

τοπικές εκκλησίες του Μπουτζά. Οι πρόσοδοί τους όμως 

δεν επαρκούσαν και το σωματείο «Φιλοπρόοδος Αδελφότης 

Πνευματική Ανάπτυξις» ανέλαβε να βοηθήσει το εκπαιδευτικό 

έργο των εκκλησιών 125 του Μπουτζά. Το εν 

λόγω σχολείο είχε έξι (6) τάξεις και κατά τα έτη 1910- 

1922 φοιτούσαν σ’ αυτό διακόσιοι πενήντα (250) περίπου 

μαθητές, από τους οποίους οι περισσότεροι φοιτούσαν δωρεάν. 

Για την ίδρυση του αρρεναγωγείου είχε συσταθεί το 

1872 η«Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Αναγέννησις» 126 , η 

οποία συγκέντρωσε τα απαιτούμενα για την ανέγερση 

χρήματα και έτσι, πίσω ακριβώς από την πλατεία των Εννέα 

Βρυσών, ανεγέρθηκε η «αστική σχολή αρρένων», (βλ. 

παραπάνω φωτ. 65, όπου στο δεξιό άκρο και στη μέση 

της αερο-φωτό φαίνεται η πλατεία του εννιάβρυσου. Βλ., 

επίσης φωτ. 57, 58 και 102) τα εγκαίνια της οποίας έγιναν 

στις 15 Δεκεμβρίου 1873. Το αρρεναγωγείο, όπως προαναφέραμε, 

υποστηριζόταν κυρίως από το εκπαιδευτικό 

σωματείο «Φιλοπρόοδος Αδελφότης Πνευματική Ανάπτυόλης 

της Ανατολής. (Πηγές: http://www.delfini1922.gr/mikrasiatika_13.php, 

Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, https://mikrasiatwn.wordpress.com/category/εικόνες 

από τη Μικρασία). 

125 



276-277, Κυριακή Μαμώνη και Λήδα Ιστικοπούλου Σωματειακή Οργάνωση 

του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία (1861-1922), σ. 133, έκδοση 

Βιβλιοπωλείο της «ΕΣΤΙΑΣ», Ι.Δ. Κολλάρου και ΣΙΑ Α.Ε. Αθήνα 2006. 

126 


η ιστορία του - η ζωή του, ό.π., σ. 53, και 83, εφημ. Πρόοδος Σμύρνης 

της 19.12.1873, Κυριακή Μαμώνη, Σωματειακή Οργάνωση του Ελληνισμού 

στη Μικρά Ασία - Β΄ Σύλλογοι της Ιωνίας,ό.π., σσ. 127-128. 

Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, Η παιδεία στη Σμύρνη,ό.π., σ. 341. 

-121-

ξις» 127 , που ιδρύθηκε το 1898 και ανασυστήθηκε το 1903. 

Τις αποδοχές 128 του προσωπικού του αρρεναγωγείου τις 

κατέβαλλε η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου 

στην επάνω συνοικία. 

Ο Ι.Γ.Α. διαδέχθηκε τον Μάνο Αλευρά 129 , που είχε αποχωρήσει 

από τη Διεύθυνση του σχολείου. 

Ο ίδιος πίστευε ότι το σχολείο και γενικότερα η εκπαίδευση 

αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό θεσμό για τη 

συγκρότηση και εδραίωση της εθνικής ταυτότητας του 

ατόμου. Πίστευε ακόμη ότι για την εθνική διαπαιδαγώγηση 

των μαθητών σημαντικό ρόλο δεν παίζουν μόνο τα 

σχολικά μαθήματα αλλά και άλλες δραστηριότητες στο 

πλαίσιο του σχολείου. Γι’ αυτό και δεν έπαυε με κάθε ευκαιρία 

να διδάσκει τους νέους και να δημιουργεί σωστούς 

και ικανούς ανθρώπους και παράλληλα να τονώνει το 

εθνικό συναίσθημα των μαθητών του στο αρρεναγωγείο 

του Μπουτζά, όπου ήταν διευθυντής, αφού πίστευε ειλικρινά 

στην ιδιαίτερη αποστολή του Έλληνα και μάλιστα 

του Έλληνα ιερέα. Οι μαθητές είχαν τις καλύτερες των εντυπώσεων 

για τον Ιάκωβο Αρχατζικάκη, αν και ήταν αρκετά 

αυστηρός. Τον είχαν δάσκαλο και διευθυντή ο (†) Μιχάλης 

Βασ. Δανός και τ’ αδέλφια του 130 . 

Ο Ι.Γ.Α., ως δάσκαλος αλλά και ως διευθυντής του αρρεναγωγείου, 

πίστευε, επίσης, ότι η παιδεία –το θείο δώρο 

κατά τον Πλάτωνα– δεν ήταν απλώς εφόδιο σταδιοδρομίας 

για τους νέους του Μπουτζά. Ήταν βίωμα και θρησκεία 

και πάθος, αφού αποκτούσαν την πνευματική εκείνη 

συγκρότηση που τους καθιστούσε πανέτοιμους στον 

127 

Περ. Ξενοφάνης, τόμος Β΄ 1905, σ. 321, Κυριακή Μαμώνη, Σωματειακή 

Οργάνωση του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία - Β΄ Σύλλογοι 

της Ιωνίας, ό.π., σ. 128. Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, Η παιδεία 

στη Σμύρνη, ό.π., σ. 341. 

128 


η ιστορία του - η ζωή του, ό.π., σ. 53. 

129 



130 

Έγγραφη καταγραφή από 5.10.1999 του κ. †Βασίλη Μιχ. 

Δανού για τις εντυπώσεις που είχαν οι μαθητές αλλά και οι κάτοικοι 

του Μπουτζά για τον Ι.Γ.Α., ύστερα από προφορική αφήγηση του 

πατέρα του, Μιχ. Β. Δανού. 

-122-

102. Εννέα Βρύσες στον Βουτζά, 1990. 

αγώνα της ζωής. Έτσι, με την καλλιέργεια του πνεύματος, 

με την χριστιανοσύνη στην ψυχή, με την Ελλάδα στην καρδιά 

–τους τρεις αυτούς χαλύβδινους θώρακες– οι Ελληνόπαιδες 

του Μπουτζά ξεκινούσαν για την πραγματοποίηση 

ενός φωτεινού μέλλοντος και τη δημιουργία της Ελλάδας 

που ονειρευόντουσαν. 

Εν κατακλείδι, ο Ι.Γ.Α. ως ιερωμένος, δάσκαλος και Έλληνας 

πατριώτης κατόρθωσε να διαπλάσει τους χαρακτήρες 

των νέων του Βουτζά, να σφυρηλατήσει τη χριστιανική 

ευσέβεια και να φλογίσει το εθνικό φρόνημα. 

Το σπίτι όπου έμενε ο Ι.Γ.Α. βρισκόταν στην επάνω συνοικία 

κοντά στην πλατεία των Εννέα Βρυσών 131 (Εννιάβρυσο) 

(φωτ. 102 η πλατεία των Εννέα Βρυσών. Βλ. και 

φωτ. 57 και 58), αφού τόσο το αρρεναγωγείο όσο και η 

εκκλησία του Αγίου Ιωάννη βρίσκονταν πέριξ της προαναφερόμενης 

πλατείας. 

Εκτός από το αρρεναγωγείο, για το οποίο αναφερθήκαμε 

παραπάνω, ο Μπουτζάς είχε νηπιαγωγεία και δη- 

131 

Έγγραφη αφήγηση από 12.10.1981 της κ. Ουρανίας Ελευθερίου 

για το πού έμενε ο Ιάκωβος, ύστερα από μαρτυρία της μητέρας της 

που ήταν κάτοικος του Μπουτζά. 

-123-

μοτικά σχολεία 132 , ένα παρθεναγωγείο και ένα νυκτερινό 

σχολείο, όλα ελληνικά. Υπήρχαν ακόμη δύο αγγλικά σχολεία, 

μία σχολή καθολικών καλογραιών (γαλλικό) και μία 

σχολή καπουτσίνων μοναχών. 

Ο Ι.Γ.Α. ήταν μέλος του Διδασκαλικού Συνδέσμου 

Σμύρνης και Περιχώρων 133 (φωτ. 

103 η σφραγίδα του Συλλόγου). Ο Σύλλογος 

εμφανίζεται ως νεοσύστατος το 

1906 και με σκοπό να αντιμετωπιστεί 

θετικά το πρόβλημα της έλλειψης δασκάλων 

στην περιοχή, να διασφαλιστεί 

το κύρος του επαγγέλματος και να βελτιωθεί 

η διδασκαλική μισθοδοσία. Το 1922 

ο παραπάνω εκπαιδευτικός σύνδεσμος, με 

άλλα σωματεία 134 , έλαβε μέρος στη συνέλευση 

για την οργάνωση της «Μικρασιατικής 

Άμυνας» (κορυφαία οργάνωση των Μικρασιατών, 

η οποία ιδρύθηκε στα τέλη Οκτωβρίου 

1921 από σημαντικά και ευυπόληπτα 

μέλη της αστικής τάξης της Σμύρνης). 

Το Σάββατο 27 Μαρτίου 1922 (κατά τις απογευματινές 

ώρες), τα μέλη του Διδασκαλικού Συνδέσμου Σμύρνης και 

Περιχώρων (δάσκαλοι και δασκάλες) συγκεντρώθηκαν και 

αποφάσισαν ομόφωνα να στηρίξουν και υλικά «την άμυνα 

της κινδυνευούσης πατρίδος». Έτσι, έθεσαν στη διάθεση 

της ελληνικής οργάνωσης με την επωνυμία «Μικρασιατική 

Άμυνα» 135 το αποθεματικό του Συνδέσμου εκ πέντε χιλιάδων 

πεντακοσίων (5.500) λιρών ή κατά τον Χρήστο Σωκρ. 

103. Η σφραγίδα του 

διδασκαλικού 

Συνδέσμου Σμύρνης 

και Περιχώρων, 

μέλος του οποίου 

υπήρξε ο Ι.Γ.Α. 

132 


ό.π., σ. 22. 

133 

Κυριακή Μαμώνη, Σωματειακή Οργάνωση του Ελληνισμού στη 

Μικρά Ασία - Β΄ Σύλλογοι της Ιωνίας, ό.π., σσ. 107-108, Περ. Ιερός 

Πολύκαρπος, Α΄ αρ. 11/18.6.1911, σ. 176 και αρ. 12/22.6.1911, σσ. 

191-192. 

134 

Κυριακή Μαμώνη, Σωματειακή Οργάνωση του Ελληνισμού στη 

Μικρά Ασία - Β΄ Σύλλογοι της Ιωνίας, ό.π., σ. 108. 

135 

Γιώργος Α. Γιαννακόπουλος, Η Ελλάδα στη Σμύρνη 1919-1922, 

ένθετο (σε βιβλίο). Εφημ. Ελευθεροτυπία Αθηνών, με τίτλο: Σμύρνη - 

Η ζωή και το τέλος της πόλης των «Γκιαούρηδων», σσ. 120-126 έκδοση 

ιδίας, Αθήνα χ.χ. 

-124-

Σολομωνίδη πέντε χιλιάδων λιρών (5.000 λιρών). Επίσης, 

καθένας δάσκαλος και δασκάλα αποφασίστηκε να προσφέρει 

τη μηνιαία, προαιρετική, εισφορά του στην ειδική 

επί τούτου συσταθείσα επιτροπή, η οποία θα παρέδιδε το 

συγκεντρωθέν ποσό στη «Μικρασιατική Άμυνα». Η εισφορά 

αυτή θα εξασφάλιζε τρόπον τινά πρωτίστως τους 

δασκάλους και τις δασκάλες τους οποίους «προ πολλού 

έχει προγράψει ο Κεμάλ» 136 (όπως στην περίπτωση του 

Ιακώβου Αρχατζικάκη κατά τη Μικρασιατική καταστροφή, 

που αναφερόμαστε παρακάτω). Τη σύσταση της 

οργάνωσης αυτής είχαν προτείνει πολλοί κοινωνικοί και 

πολιτικοί παράγοντες 137 της Σμύρνης (Ψαλτώφ, Σολομωνίδης, 

Ευρυπαίος, Δήμας, Τενεκίδης κ.ά.), ανεξάρτητα από 

κομματική τοποθέτηση, με πρωτοστάτη, συμπαραστάτη 

και υποστηρικτή τον μητροπολίτη Χρυσόστομο. Η εν λόγω 

οργάνωση ιδρύθηκε στα τέλη Οκτωβρίου του 1921 στη 

Σμύρνη. Σκοπός της «Μικρασιατικής Άμυνας» ήταν να διαφωτίσει 

την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, χωρίς οι ενέργειες 

του διαφωτισμού ν’ αποδώσουν κάποιο αποτέλεσμα. 

Πατριωτική δραστηριότητα 

Μακρά και πολύπλευρη εθνική δράση, απεριορίστως πολύτιμη 

για το γένος, επέδειξε ο κατά το 1922 εθνομάρτυρας 

Ιάκωβος. Υπήρξε μία αληθώς μεγάλη εθνική μορφή. 

Βεβαίωση ανάστασης και φλάμπουρο λευτεριάς το ράσο 

του αρχιμανδρίτη Ιακώβου Αρχατζικάκη. Απόστολος λυτρωμού 

των Μικρασιατών ο φλογερός ιερωμένος. Προσέφερε 

ολόκληρο το αποθεματικό του από πεντακόσιες (500) 

λίρες στην Επιτροπή της «Μικρασιατικής Άμυνας» για τον 

εθνικό της αγώνα 138 . Να σημειώσουμε ότι η «Μικρασιατική 

136 

Εφημ. Αμάλθεια Σμύρνης, αρ. φ. 19186/(29)11.3.1922, σ. 2, 

εφημ. Εστία Σμύρνης αρ. φ. 1891/29.3.1922, σ. 2. Χρήστος Σωκρ. 

Σολομωνίδης, Η παιδεία στη Σμύρνη, ό.π., σ. 181. 

137 

Rene Puaux (Ρενέ Πιώ), Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, σσ. 

114-115, έκδοση «Ιστοριτής», Αθήνα 1993. 

138 

Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, Η παιδεία στη Σμύρνη, ό.π., σ. 

181, Το αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, όπως διε- 

-125-

104. Εκκλησιασμός Ελλήνων στρατιωτών στο Μικρασιατικό μέτωπο. Διακρίνεται 

αριστερά ο ιερέας. 

Άμυνα» 139 , κατά τον επί 30 χρόνια πρόξενο και γενικό πρόξενο 

των Ηνωμένων Πολιτειών στη Σμύρνη και την Εγγύς 

Ανατολή George Horton (Τζόρτζ Χόρτον), ήταν «αυτονομιστικό 

κίνημα, απέβλεπε στην ίδρυση αυτόνομου κράτους 

στην Ιωνία και είχε τις ρίζες του στην Κωνσταντινούπολη 

όπου, μετά τις εκλογές του 1920 και την ήττα του Βενιζέλου, 

είχαν συγκεντρωθεί πολλοί φιλελεύθεροι αξιωματικοί 

του ελληνικού στρατού...». Επίσης, για την «Μικρασιατική 

Άμυνα» 140 ο δημοσιογράφος και ιστορικός Rene Puaux (Ρενέ 

σώθη από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, ό.π., εισαγωγικό 

σημείωμα Αλέξη Αλεξανδρή, σ. ΧΧΙΧ, όπου στη σελίδα 

αυτή αναφέρεται: «... Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι πρώτες ενέργειες 

για την ίδρυση της «Μικρασιατικής Άμυνας» συνέπεσαν με την 

περιοδεία του πρωθυπουργού Δ. Γούναρη στο Παρίση και το Λονδίνο 

τον Οκτώβριο του 1921». 

139 

Τζόρτζ Χόρτον (George Horton), Η μάστιγα της Ασίας (The Blight 

of Asia), σ. 281, τέταρτη έκδοση, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Ι.Δ. 

Κολάρου & Σια Α.Ε. 

140 

Ρενέ Πιώ (Rene Puaux), Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, 

ό.π., σσ. 114-115. 

-126-

Πιώ) αναφέρει: «Η “Μικρασιατική Άμυνα” ιδρύθηκε από 

διακεκριμένους Σμυρναίους στα τέλη Οκτωβρίου του 1921, 

μετά τις αποτυχημένες επιχειρήσεις στο Μέτωπο το καλοκαίρι 

του ίδιου χρόνου και τη μεταστροφή της πολιτικής 

των Συμμάχων υπέρ του Κεμάλ. Σκοπός της ήταν η διατήρηση 

της αυτονομίας της Μικράς Ασίας με στρατό και οικονομικούς 

πόρους από τους ίδιους τους Μικρασιάτες». 

Φιλόπονος, ενθουσιώδης, ευρυμαθής, οξύνους, μετριόφρων 

και σεμνός ο Ι.Γ.Α., εργάζεται για τη δόξα του Χριστού, 

το καλό της Εκκλησίας και την προκοπή του γένους 

και της πατρίδας με όλες του τις δυνάμεις. Όλοι τον σέβονται 

βαθύτατα, τον ευλαβούνται και τον αγαπούν. Έχει μαζί 

του όλη τη νεολαία του Μπουτζά. Πιστεύει ότι οι νέοι πρέπει 

να εμπιστεύονται την Εκκλησία το ίδιο με τους λοιπούς θεσμούς 

(παιδεία, δικαιοσύνη, στρατό). Έτσι, τους προτρέπει 

να προσβλέπουν στην Εκκλησία ως πνευματικό θεσμό, ως 

πνευματική παράδοση, ως κιβωτό των θρησκευτικών πεποιθήσεων 

του λαού. Έρχεται αρωγός στις υλικές ανάγκες 

εκείνων που τροφοδοτούσε πνευματικά. Με την απέριττη 

συμπεριφορά του δίνει στους Έλληνες της περιφέρειάς του 

το παράδειγμα του ολοκληρωμένου χριστιανού και γίνεται 

η ελπίδα τους και η ψυχή τους. Στο πρόσωπό του αναγνωρίζουν 

τον καλό ποιμένα, τον μιμητή του Κυρίου Ιησού. 

Ο Ι.Γ.Α. είχε αποσταλεί από την Μητρόπολη Σμύρνης 

ως ιερέας του Στρατού 141 στο Μέτωπο κατά τον μικρασιατικό 

αγώνα. Αλλά και από την Μητρόπολη Εφέσου 

απεστάλησαν στο Μέτωπο ως στρατιωτικοί ιερείς 142 μεταξύ 

άλλων, οι αρχιμανδρίτες Μακάριος Μαρινάκης και 

Χρυσόστομος Καραγιαννόπουλος. Οι παραπάνω κληρικοί–από 

τους καλύτερους– στάλθηκαν αμέσως στο Μέτωπο 

(φωτ. 104 εφημ. ‘Ελευθεροτυπία’Αθηνών, ιερέας στο 

Μέτωπο, 105 και 106) από τις προαναφερόμενες Μητρο- 

141 

Κων/νος Α. Βοβολίνης, Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας 

1453 - 1953, σ. 245, Αθήνα, εκδόσεις Παν. Αθ. Κλεισιούνης, 1 η έκδοση 

1952 και «Κέρκυρα» Μονοπρόσωπη ΕΠΕ 2 η έκδοση 2002. 

142 

Αρχιμανδρίτης Κύριλλος Α. Ζαχόπουλος, Ιστορικαί σελίδες περί 

της εν Κασαμπά ορθοδόξου ελληνικής Κοινότητος (1625-1922), σ. 

126, Νέα Σμύρνη 1934, Κων/νος Α. Βοβολίνης, Η Εκκλησία εις τον 

Αγώνα της Ελευθερίας 1453-1953, ό.π., σ. 245. 

-127-

105. Τουρλωτιανοί στρατιώτες 

στη Σμύρνη το 1920. 

106. Ο Μανώλης Αγγελάκης από την 

Τουρλωτή-Σητείας χωροφύλακας στο 

Ανεξάρτητο Σύνταγμα Χωροφυλακής 

στον Κασσαμπά Μικράς Ασίας 

την 24.9.1921. 

143 

Περ. Ανάπλασις, (όργανο του 

ομώνυμου συλλόγου ιδρυθέντος το 

1887 στην Αθήνα), αρ. φ. 15-16/1- 

15.8.1922, σσ. 9-10. 

144 

Εφημ. Κόσμος, Σμύρνης, αρ. φ. 

580/(12) 25.3.1920. 

πόλεις μόλις ζήτησε εγγράφως 

143 «ο ευσεβής Επιτελάρχης 

της Στρατιάς Μ. Ασίας Στρατηγός 

Γ. Βαλέτας... την ανάγκην 

αποστολής ιερέων εις το Μέτωπον...». 

Αρχές του 1920, με την έγκριση 

του μητροπολίτη Σμύρνης 

Χρυσόστομου, ιδρύθηκε Εκκλησιαστικός 

Σύνδεσμος στη 

Σμύρνη, που ήταν παράρτημα 

του ομώνυμου Συνδέσμου Κωνσταντινούπολης, 

ο οποίος είχε 

ιδρυθεί πριν από ένα χρόνο 

(1919). Για την καλύτερη οργάνωση 

και λειτουργία του Συνδέσμου 

αρχικά συστήθηκε επιτροπή 

144 , μέλος της οποίας ήταν 

και ο αρχ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης. 

Σκοπός του Συνδέσμου 

ήταν η πνευματική, κοινωνική 

και υλική υποστήριξη και διαμόρφωση 

του κλήρου, η αποκατάσταση 

αυτού σε θέση την 

οποία δικαιούνταν να κατέχει 

και επέβαλαν οι νεότερες συνθήκες 

για το έθνος. Στους σκοπούς, 

επίσης, του Συνδέσμου 

περιλαμβάνονταν: η μελέτη, 

αναθεώρηση και βελτίωση πολλών 

εκκλησιαστικών θεσμών, δικαιοδοσίας 

της Μητρόπολης 

Σμύρνης, σύμφωνα με το ελεύ- 

-128-

θερο πνεύμα και τις συνθήκες που δημιουργούσε η νέα 

θέση, την οποία κατελάμβανε το έθνος μεταξύ των λοιπών 

ανεπτυγμένων και φιλελεύθερων εθνών. 

Αρχές του 1922 βλέπουμε τον μητροπολίτη Σμύρνης 

Χρυσόστομο να έχει, με τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 

Μελέτιο, έγγραφη επικοινωνία 145 με τίτλο: «Όλως 

εμπιστευτικόν σημείωμα και γράμμα». Γράφει λοιπόν «... 

Την παρούσαν κομίζει ο φίλος και γνωστός αρχιμανδρίτης 

Ιάκωβος Αρχατζικάκης, όστις και προφορικώς θα διαφωτίση 

παν ει τι υπάρχει και χρήζει φωτισμού. Συνίστημι δε 

αυτόν και τη πολυτίμω πατρική Της ευνοία. Είνε υποψήφιος 

όλων μας διά την Κιλικίαν ως Αδάνων. Υιοθετήσατε, Παναγιώτατε, 

τον πόθον του τούτον και πόθον μας. 

Παρακαλώ την Παναγιότητά της να μη απορρίψη τα 

σημειώματά μου ταύτα. 

Πιστός και αληθινός εν Χριστώ αδελφός. 

Ο πάντοτε αυτός και αναλλοίωτος αρχαίος Σμυρναίος. 

Ο Σμύρνης Χρυσόστομος». 

Από το κείμενο αυτό για μια φορά ακόμη γίνεται φανερό 

ότι ο Ι.Γ.Α. ήταν και παρέμενε στενός συνεργάτης του Χρυσόστομου. 

Επίσης, ο τελευταίος έτρεφε εκτίμηση και εμπιστοσύνη 

στο πρόσωπο του Ιακώβου γι’ αυτό και πολύ 

σωστά τον προτείνει ως μητροπολίτη 146 «... διά την Κιλικίαν 

ως Αδάνων...». 

Ο νόστος 

Ο Ι.Γ.Α. όμως δεν ξεχνά τα γενέθλια χώματα και τους συγγενείς 

του. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, όταν βρισκόταν 

ακόμη στα Ιεροσόλυμα, προσκάλεσε τον πρωτανιψιό του 

Ιωάννη Ν. Αεράκη 147 για να φοιτήσει στα εκεί σχολεία (Γυ- 

145 



222. 

146 



374. 

147 

Προφορική αφήγηση ίδιου στην κόρη του Αλίκη Ι. Αεράκη, 

συνταξιούχο Δημοσίου. 

-129-

148 

Προέρχεται από το λατινικό mensa = τράπεζα. Τετράγωνο (μεταξωτό) 

κομμάτι υφάσματος, στο οποίο απεικονίζεται η ταφή του 

Χριστού και στο οποίο τελείται η θεία ευχαριστία. Είναι φορητό θυσιαστήριο 

που αντικαθιστά την Αγία Τράπεζα σε χώρους που τελείται 

θεία λειτουργία, όπως σε σχολεία, στρατόπεδα, κατασκηνώσεις κτλ. 

μνάσιο) του Πατριαρχείου. Πράγματι, 

ο προαναφερόμενος συγγενής 

του Ι.Γ.Α. μεταβαίνει στα Ιεροσόλυμα 

και τελειώνει το Γυμνάσιο. Μετά το 

πέρας των γυμνασιακών σπουδών, 

έρχεται στην Αθήνα και εγγράφεται 

στο Χημικό Τμήμα του Πανεπιστημίου 

Αθηνών. 

Παρά τον φόρτο εργασίας ο Ι.Γ.Α., 

«κλέβει» έστω και λίγο χρόνο για να 

επισκεφθεί το χωριό του, τη Ζήρο, 

να δει τους συγγενείς του. ( όπως καταδεικνύει 

η φωτ. 9 ο Ι.Γ.Α. με τον 

107. Κηροπήγια τα οποία έφερε 

ο Ιάκωβος από τα Ιεροσόλυμα αδελφό του Νικόλαο ή Νικολάκη Αρχατζικάκη, 

που είναι τραβηγμένη σε 

ως δώρο σε συγγενικό του 

πρόσωπο. 

φωτογραφείο του Πειραιά). Η μητέρα 

του Ειρήνη τον επισκέφτηκε 

στα Ιεροσόλυμα. Μάλιστα, κατά την εκεί παραμονή της, 

προφανώς με πρωτοβουλία του ίδιου, έβγαλε αναμνηστική 

φωτογραφία (φωτ. 7) στο φωτογραφείο του Μιλτιάδη 

Σαββίδη (Έλληνα της Ιερουσαλήμ), στο οποίο φωτογραφήθηκε 

και ο Ι.Γ.Α. στις αρχές του 1906 (είχε επιστρέψει 

ήδη από την Εσπερία). 

Σε κάποιο από τα ταξίδια του φέρνει δώρο σε συγγενή 

του κηροπήγια που έφερε από τα Ιεροσόλυμα (φωτ. 107). 

Στις 12 Μαΐου 1905, σε ταξίδι του στο χωριό του τη Ζήρο 

δωρίζει, επίσης, στην εκεί ενορία του Αγίου Γεωργίου Αντιμήνσιο 

148 , εγκαινιασμένο στις 24 Φεβρουαρίου 1905 στον 

Πανάγιο Τάφο από τον Πατριάρχη Δαμιανό (1897-1931) 

(φωτ. 108 Το Αντιμήνσιο και η αφιέρωση). Στην πίσω όψη 

του Αντιμήνσιου είναι γραμμένα τα ακόλουθα: «Δωρείται 

τω εν Ζήρω Ιερώ Ναώ του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου 

υπό Ιεροδιακόνου Ιακώβου Αρχατζικάκη τη 12 Μαΐου 

1905, ενώ στην πρόσοψη γύρω από την παράσταση ανα- 

-130-

108. Το αντιμήνσιο το οποίο εγκαινίασε 

ο Πατριάρχης Δαμιανός (1897-1931) 

στον Πανάγιο Τάφο και το οποίο δώρισε 

στην ενορία του Αγίου Γεωργίου Ζήρου 

κατά την επίσκεψή του στις 12.5.1905. 

γράφεται: Καθηγίασται εν τω Πανιέρω Ναώ της του Κυρίου 

Αναστάσεως 24 Φεβρουαρίου 1905. Καθιερωθέν δε παρά 

του Μακαριωτάτου και Αγιωτάτου πατρός ημών και Πατριάρχου 

της Αγίας Πόλεως Ιερουσαλήμ και πάσης Παλαιστίνης 

κυρίου κυρίου Δαμιανού». 

Η δράση του Ι.Γ.Α. ως Έλληνα της Μικράς Ασίας 

Ο αρχ. Ιάκωβος Γεωργίου Αρχατζικάκης, ως Έλληνας της 

Μικράς Ασίας, αξιόλογος κληρικός, αναδείχθηκε σ’ όλες 

τις περιόδους και διέπρεψε, όχι μόνο στη θρησκευτική 

αλλά και στην ποικίλη εθνική του δράση. Πρωτοστάτης 

και παραστάτης σε κάθε εθνική κίνηση. 

Έτσι, ο ζηλωτής και φλογερός αρχιμανδρίτης ενθουσιάζεται 

με τη νίκη των Συμμάχων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο 

Πόλεμο. Η νίκη αυτή του έδωσε φτερά για τη μεγιστοποί- 

-131-

ηση της προσφοράς του στον 

κοινό εθνικό αγώνα κατά των 

Τούρκων. Μόλις, λοιπόν, ακούστηκαν 

κατά τις 11 τη νύκτα ή 

κατ’ άλλους στη 1.30 τα ξημερώματα 

της 24ης Οκτωβρίου 

1918 (π.η.) 149 , ημέρα Τετάρτη, 

η μεγάλη νίκη και οι «κεκανονισμένοι 

κανονιοβολισμοί» από τα 

κανόνια του μικρού αγγλικού 

109. Το ελληνικό αντιτορπιλικό «Λέων» 

στο λιμάνι της Σμύρνης στις 11.12.1918 

πολεμικού («Μηνύτωρ, αριθ. 29 

(π.η.). 

με πλήρωμα 40 ανδρών») στο λιμάνι 

της Σμύρνης που έφερε τον 

ναύαρχο Ντίξον, ο Ι.Γ.Α. 150 δίνει εντολή να κτυπήσουν όλες 

οι καμπάνες των εκκλησιών του Μπουτζά, αυτός δε με τα 

εξαπτέρυγα και τη γαλανόλευκη μπροστά ξεσηκώνει 

όλους τους κατοίκους και ξεχύνονται στους δρόμους. Σχηματίζει 

πολυάνθρωπη πομπή, μια λαοθάλασσα, κάτι μεταξύ 

θρησκευτικής λιτανείας και εθνικού συλλαλητηρίου, 

και κάνει πορεία στους δρόμους του Μπουτζά παρουσία 

Τούρκων και άλλων ξένων, φωνάζοντας «λευτεριά Χριστιανοί, 

λευτεριά! Έρχεται ο στρατός μας! Χριστός Ανέστη 

αδέλφια!». Έτσι έβγαλε όλο τον κόσμο έξω από τα σπίτια 

του για να πανηγυρίσει το μεγάλο ιστορικό γεγονός. 

Στις 11 Δεκεμβρίου 1918 (π.η.) 151 στις 4 το απόγευμα 

κατέπλευσε στο λιμάνι της Σμύρνης το ελληνικό αντιτορπιλικό 

«Λέων» (φωτ. 109), με κυβερνήτη τον Ηλία Μαυρουδή, 

κατόπιν διαταγής του Άγγλου ναυάρχου - διοικητή 

της συμμαχικής μοίρας, προκειμένου να προσκολληθεί με 

τα λοιπά πολεμικά πλοία των Συμμάχων. Απερίγραπτος 

ήταν ο ενθουσιασμός των κατοίκων που είχαν συρρεύσει 

149 

Θεόδωρος Εμμ. Μπεάν, Η Σμύρνη κατά τον πρώτο Ευρωπαϊκό 

πόλεμο, Μικρασιατικά Χρονικά, τ. 8 ος , σ. 399, Αθήνα 1959. 

150 



151 

Εφημερίδες: Έθνος Αθηνών, αρ. φ. 1736/12.12.1918, σ. 1, Ελεύθερος 

Τύπος Σμύρνης, αρ. φ. 699/12.12.1918, σ. 2, Ταχυδρόμος Αλεξάνδρειας, 

αρ. φ. 300/(14) 27.12.1918, σ. 2, Σωτηρία Σμύρνης, αρ. φ. 

104/13.12.1918, σ. 1. 

-132-

στην προκυμαία μόλις αποβιβάστηκαν οι Έλληνες ναύτες. 

Σ’ αυτό συνέβαλε ο λόγος που εκφώνησε ο μητροπολίτης 

Σμύρνης Χρυσόστομος, όταν κατέπλευσε το παραπάνω 

πλοίο 152 . Η πόλη και τα περίχωρα στολίσθηκαν με ελληνικές 

σημαίες. Η άφιξη του εν λόγω αντιτορπιλικού προφανώς 

ενίσχυσε τη θέση του ελληνικού πληθυσμού. Η εμφάνιση 

των Ελλήνων ναυτών στην προκυμαία της Σμύρνης 

έδωσε νέο «αέρα» στο ελληνικό στοιχείο, που είδε να διασφαλίζεται 

έτσι περισσότερο η ελευθερία του. Έκτοτε οι 

Έλληνες άρχισαν να κυκλοφορούν πιο ελεύθερα στους δρόμους 

και να υψώνουν ακόμα και ελληνικές σημαίες στα 

μπαλκόνια τους 153 . 

Από τις αρχές του 1919 οι Τούρκοι άτακτοι, μάλλον απότακτοι 

«τζανταρμάδες» (πρώην στρατιωτικοί), μεθοδευμένα 

άρχισαν να παρενοχλούν τους κατοίκους του Μπουτζά 

και να δημιουργούν φασαρίες. Μάλιστα, κατά τις 

απογευματινές ώρες της 13ης Μαρτίου 1919 σκότωσαν 

χωρίς κυριολεκτικά δισταγμό, τέσσερα παλικάρια 154 του 

152 

Σπ. Λοβέρδος, Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήναι 

1929, σσ. 135, 178, Γιώργος Αθ. Τσούτσος, Ο χαρακτήρας της εθνικής 

δράσεως του Χρυσοστόμου Σμύρνης, σ. 16, Ανάτυπο από τα Πρακτικά 

Α΄ Επιστημονικού Συμποσίου, με τίτλο «Κύπρος - Μικρασία, 

Κοιτίδες Πολιτισμού» που οργανώθηκε από το Σύνδεσμο Μικρασιατών 

Κύπρου, Λευκωσία 2015. 

153 


ό.π., σ. 40. 

154 

Ο Μπουτζάς φημιζόταν για τα παλικάρια του. Μάλιστα στο 

λεύκωμα της εφημερίδας Κόσμος Σμύρνης (αρ.φ. 1142/(28) 

10.10.1921, σ. 1 με τίτλο «Μικρασιατικόν Ηρώον», με αφορμή το 

θάνατο δεκανέα Μπουτζαλιώτη (Βουτζαλιώτη) κατά τη μάχη του 

Καλέ Γκροτ, γράφεται: «ετίμησε τον φημισμένο για τα παλικάρια 

του Βουτζά». Επίσης, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, 1 που έζησε και δίδαξε 

στη Σμύρνη σ’ ένα ποίημά του αναφέρει ‘Αρρενωπόν το κάλλος 

του Μπουτζά’. 1 (Βασίλης Μιχ. Δανός, Σεργιάνι στα Μονοπάτια της 

Θύμησης, ό.π., σ. 20). Τέλος, ο γενικός πρόξενος των ΗΠΑ στη 

Σμύρνη Τζορτζ Χόρτον (George Horton) γράφει στο βιβλίο 2 του για 

τη νεολαία του Μπουτζά: «... Τα τουρκικά κανόνια πήραν βαρύ φόρο 

αίματος από το άνθος αυτής της πλούσιας νεολαίας του Μπουτζά...». 

2 

(Αναφορικά με την Τουρκία, η κατάρα της Ασίας - Προξενικά ντοκουμέντα 

των ΗΠΑ, Πρόλογος Γιάννη Καψή, σ.124, έκδοση «Νέα 

Σύνορα - Α.Α. Λιβάνη», Αθήνα 1992). 

-133-

155 

Εφημερίδες Εμπρός Αθηνών, αρ. φ. 8055/17.3.1919, σ. 4 (φωτ. 

110), Πατρίς Σμύρνης, αρ. φ. δυσανάγνωστο/17.3.1919, σ. 4 (φωτ. 

111), Νέα Ελλάς Αθηνών, αρ. φ. 1767/17.3.1919, σ. 2 (φωτ. 112). 

156 


ό.π., σσ 129-133. 

157 

Έγγραφη καταγραφή από 5.10.1999 του Βασίλη Μιχ. Δανού, 

όπως την άκουσε από τον πατέρα του, επίσης του ιδίου Σεργιάνι 

στα Μονοπάτια της Θύμησης, ό.π. σσ. 40 - 41. 

Μπουτζά με τον πλέον άνανδρο τρόπο. Ειδικά το συμβάν 

αυτό προβλήθηκε και από τον ελληνικό Τύπο 155 . Η άνανδρη 

αυτή φονική επίθεση που δέχθηκαν οι άοπλοι συγχωριανοί 

ξεσήκωσε τις ελληνικές αρχές του Μπουτζά και με την 

προτροπή του Ιακώβου έστειλαν στις 18 Μαρτίου 1919 

δύο (2) σημαντικά υπομνήματα 156 (στην ελληνική και γαλλική 

γλώσσα) στην Επιτροπή των Συμμάχων στη Σμύρνη, 

καταγγέλλοντας το αποτρόπαιο αυτό γεγονός και τα φοβερά 

εγκλήματα της υπαίθρου. Παράλληλα ζητείτο η 

επέμβασή τους για εξασφάλιση της ήρεμης ζωής στον 

Μπουτζά. Τα υπομνήματα αυτά έφεραν τις σφραγίδες 

των Ι.Ν. Αγίου Ιωάννου (Γενεθλίων του Τιμίου Προδρόμου) 

και Ευαγγελίστριας – Τιμίου Προδρόμου (Αποκεφαλιστή) 

του Μπουτζά και υπογράφονταν από τους επιτρόπους 

των ενοριών των παραπάνω εκκλησιών. Μεταξύ των ενοριακών 

επιτρόπων που υπέγραψαν το παραπάνω υπόμνημα 

ήταν και ο Κωστής Μέρσας, (πεθερός του Καλλικράτίδα 

Κρανιωτάκη, βλ. παραπάνω), ο οποίος ήταν και 

δήμαρχος του Μπουτζά. 

Η κηδεία των θυμάτων έγινε στις 15 Μαρτίου 1919 

(φωτ. 110 εφημ. Εμπρός, α.φ. 8055/17.3.1919) με μεγάλη 

θλίψη και σπαραγμό όλων των κατοίκων του Μπουτζά 

αλλά και διπλωματών και άλλων επισήμων που ήλθαν προς 

τούτο από τη Σμύρνη. Η εξόδιος ακολουθία έγινε στην εκκλησία 

του Απάνω Άη Γιάννη (Γενεθλίων του Τιμίου Προδρόμου), 

που, ως γνωστό, αρχιερατικός επίτροπος ήταν ο 

Ι.Γ.Α., ο οποίος προεξήρχε και στη συνέχεια εκφώνησε επικήδειο 

λόγο 157 . 

Οι λεηλασίες, οι ξυλοδαρμοί, οι φόνοι, η τρομοκρατία 

και πολλές άλλες απεχθείς πράξεις κατά Ελλήνων χρονολογούνταν 

από παλιά. Μαζικές εκτοπίσεις ελληνικών πλη- 

-134-

110. Η πρώτη σελίδα του υπ’ αριθ. 8055/17.3.1919 φύλλου της εφημ. Εμπρός Αθηνών 

για το αποτρόπαιο συμβάν με την σχετική φωτό στο πάνω μέρος της σελίδας.

111. Η σελίδα 4 της εφημ. Πατρίς Σμύρνης (αρ. φ. δυσανάγνωστος/17.3.1919) 

αναφέρει για τα κακουργήματα των Τούρκων στον Βουτζά.

112. Το εκτενές ρεπορτάζ του απεσταλμένου της εφημ. Νέα Ελλάς Αθηνών 

(σ. 2 του υπ’ αριθ. 1767/17.3.1919) για τις θηριωδίες στον Βουτζά.

113. Η αποβίβαση του Ελληνικού Στρατού στον παραλιακό δρόμο της Σμύρνης 

στις 2/5/1919. 

θυσμών στην Ανατολία και Μεσοποταμία, Γενοκτονία Αρμενίων 

1916, εκτοπισμός οικογενειών, που αναγκάστηκαν 

να διανύσουν τεράστιες αποστάσεις και να αφήσουν την 

τελευταία τους πνοή στις Ποντιακές Άλπεις 158 . Ενδεικτικές 

οι από Ιούνιο 1914 επιστολές 159 του μητροπολίτη Σμύρνης 

Χρυσοστόμου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 

(όπως είναι γνωστό η Μητρόπολη Σμύρνης 

υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως) 

και την ελληνική πολιτική ηγεσία. 

Στις 2 Μαΐου 1919 το πρωί αποβιβάστηκαν τα πρώτα 

τμήματα του ελληνικού στρατού (1η Ελληνική Μεραρχία 

υπό το συνταγματάρχη Ν. Ζαφειρίου) στην προκυμαία 

της Σμύρνης (φωτ. 113 και 114). Την ίδια ημέρα ο προαναφερόμενος 

συνταγματάρχης, ως διοικητής του στρατού 

158 

Φάνης Κλεάνθης, Έτσι χάσαμε τη Μικρασία, σσ. 164-165, 

Αθήνα χ.χ., Γιώργος Αθ. Τσούτσος, Ο χαρακτήρας της εθνικής δράσεως 

του Χρυσοστόμου Σμύρνης, ό.π., σσ. 14-15. 

159 


από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, δεύτερος 

τόμος ό.π., σσ. 88-89, 105, 185, 188. 

-138-

114. Παρών 

ο Ελληνισμός της 

Μικρασίας. Παντού 

σημαίες και Έλληνες 

στρατιώτες μετά 

την απελευθέρωση 

στις 2 Μαΐου 1919. 

κατοχής, υπογράφει προκήρυξη 160 (στα Ελληνικά και Τουρκικά) 

προς τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής Σμύρνης 

(φωτ. 115). «Ήταν η απαρχή μιας τρίχρονης περιπέτειας, 

που έμελλε να σφραγίσει με τον πιο τραγικό τρόπο 

τη νεότερη ελληνική ιστορία» 161 . Με την απόβαση των ελληνικών 

στρατευάτων στη Σμύρνη ξέσπασαν αιματηρά 

γεγονότα. «Η τουρκική επίθεση υπό τον Βαλή της Σμύρνης 

Νουρεντίν Πασά (φωτ. 112 α ) -με ιταλική υποδαύλιση και 

με τη συμμετοχή εξόριστων Τουρκοκρητικών- προκάλεσε 

ελληνική αντεπίθεση…» 162 . 

Μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού, οι Τούρκοι 

εγκαταλείπουν τον Μπουτζά και φεύγουν στο εσωτερικό. 

Τότε επικράτησε λίγη αναρχία και μερικοί Μπουτζαλήδες 

160 

Εφημ. Θάρρος Σμύρνης, αρ. φυλ. 2060/2.5.1919. 

161 

National Geographic, Μονογραφίες: Ο Μεγάλος Ξεριζωμός 

1922, σ. 17. 

162 

Αρτέμης Ψαρομηλίγκος, Αριστείδης Στεργιάδης-Φωτίζοντας 

το σκοτεινό πορτρέτο του Ύπατου Αρμοστή, ένθετο εφημ. Ελεύθερος 

Τύπος Αθηνών, με τίτλο: #1 Ιστορικά παρασκήνια - τα ένοχα μυστικά 

της Μικρασιατικής Καταστροφής, σσ. 73-74. 

-139-

115. Η από 2.5.1919 προκήρυξη (ελληνικά και τουρκικά) του στρατιωτικού 

Διοικητή Συνταγματάρχη Ζαφειρίου προς τους κατοίκους της Σμύρνης.

112α. Ο Βαλής της Σμύρνης 

Νουρεντίν Πασάς 

επικεφαλής των τουρκικών 

επιθέσεων που έγιναν 

και με ιταλική υποδαύλιση. 

παραφέρθηκαν από τη δίψα της εκδίκησης 

για τις πληγές της τουρκικής θηριωδίας 

προς αυτούς και τους οικείους 

τους και λεηλάτησαν τα σπίτια των 

Τούρκων. Αμέσως όμως επικράτησε η 

φυσική καλοσύνη του Έλληνα Μπουτζαλιώτη 

και οι προ ολίγου εκδικητές έγιναν 

οι παρήγοροι. Έτσι, με την προτροπή 

του ποιμενάρχη τους αρχ. Ιακώβου Αρχατζικάκη 

αλλά και του δικηγόρου Α. 

Αθηνογένη, ό,τι πράγματα (κρεβάτια, 

καρέκλες, πιάνο κτλ.) είχαν πετάξει 

στους δρόμους τα μάζεψαν και τα συγκέντρωσαν 

στο Διοικητήριο από όπου 

τα πήραν την επόμενη ημέρα οι Τούρκοι 

163 . Επίσης, ο γενικός πρόξενος των 

ΗΠΑ στη Σμύρνη Τζορτζ Χόρτον γράφει 

στο βιβλίο 164 του για την αποκατάσταση 

της τάξης στον Βουτζά: «Υπήρ χε και ένας 

δικηγόρος ονόματι Αθηνογένης, ο οποίος 

συνέβαλε στην αποκατάσταση της τάξης. 

Αυτός κατάφερε να καταστείλει ειρηνικά μια εξέγερση 

Ελλήνων χωρικών στον Μπουτζά, εξηγώντας στους συμπατριώτες 

του το αληθινό νόημα της αληθινής αποβίβασης». 

Μετά από ενάμιση χρόνο περίπου, τον Οκτώβριο του 

1920, γιορτάστηκε στη Σμύρνη, η πρώτη επέτειος από 

την απελευθέρωσή της από τον ελληνικό στρατό (φωτ. 

116 στιγμιότυπο από την πρώτη επέτειο για την απελευθέρωση). 

Στις 18 Ιουλίου 1919, στις 7.30 το βράδυ, επισκέφθηκε 

τον Μπουτζά, χωρίς να τον αντιληφθούν οι κάτοικοι, «όλως 

απροόπτως ο δαφνοστεφής Σμυρνιός Αρχιστράτηγος κ. 

Λεωνίδας Παρασκευόπουλος» 165 . Επισκέφθηκε τον καθεδρικό 

ναό του Αγίου Ιωάννη στην άνω συνοικία, τον οποίο 

163 

Εφημ. Ελεύθερος Τύπος Σμύρνης, αρ. φ. 862/27.5.1919, σ. 1. 

164 

Τζορτζ Χόρτον (George Horton), Αναφορικά με την Τουρκία, η 

κατάρα της Ασίας - Προξενικά ντοκουμέντα των ΗΠΑ, ό.π., σ.100. 

165 

Εφημ. Κόσμος Σμύρνης, αρ. φ. 368/22.7.1919, σ. 2. 

-141-

116. Στιγμιότυπο από την πρώτη επέτειο για την απελευθέρωση της Σμύρνης 

(Οκτώβριος 1920) από τον Ελληνικό στρατό. Από αριστερά (με τα γυαλιά) ο 

Ύπατος Αρμοστής Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης και δίπλα ο Αρχιστράτηγος 

Λεωνίδας Παρασκευόπουλος. 

θυμόταν από την παιδική του ηλικία. Εκεί μέσα συνάντησε 

τον Ι.Γ.Α., μόλις είχε τελειώσει ο εσπερινός, και στη συνέχεια 

πήγαν στο νεκροταφείο, όπου εναπόθεσε μερικά 

άγρια λουλούδια στους τάφους συγγενικών του προσώπων 

(κ.κ. Αρεάλη –θείου του– και Βουτζινά). Πριν αναχωρήσει, 

έδωσε στον Ι.Γ.Α. χρηματικό ποσό για να ευχηθεί υπέρ 

αναπαύσεως των ψυχών τους. 

Στις 30 Αυγούστου 1919, με την ευκαιρία της ονομαστικής 

εορτής του βασιλιά Αλέξανδρου «στον ναό των Γενεθλίων 

του Τιμίου Προδρόμου στην επάνω συνοικία του 

Βουτζά τελέστηκε λειτουργία και δοξολογία προεξάρχοντος 

του αρχιερατικού Επιτρόπου Αρχιμ. κ. Ιακώβου Αρχατζικάκη» 

[εφημ. της Σμύρνης Κόσμος αρ. φ. 404/(1) 

14.9.1919]. Στην πρώτη της σελίδα η εν λόγω εφημερίδα 

αναγράφει επίσης: «...λαμπρόν και κατάλληλον τη περιστάσει 

λόγον εξεφώνησεν ο προεξάρχων αρχιμανδρίτης 

Ιάκωβος Αρχατζικάκης επισπάσας τας ουρανομήκεις ζητωκραυγάς 

του πλήθους...». Σε άλλο σημείο η έγκριτη εφημερίδα 

αναγράφει: «...Μετά την απόλυσιν το εκκλησίασμα, 

-142-

ηγουμένων των εξαπτερύγων, των λαβάρων και του κλήρου, 

μετέβη εις το Διοικητήριον όπου μετά σύντομον δέησιν, 

ωμίλησε και αύθις ο ανωτέρω αρχιμανδρίτης ...». 

Στις 14 Σεπτεμβρίου 1919, στον καθεδρικό ναό των Γενεθλίων 

του Τιμίου Προδρόμου στον Μπουτζά τελέστηκε 

το προαναγγελθέν μνημόσυνο υπέρ των εις τα πεδία των 

μαχών πεσόντων. Η εκκλησία είχε υπερπληρωθεί από πλήθος 

κόσμου και «… της όλης τελετής προέστη ο εν Βουτζά 

ακούραστος και αγαπητός αρχιερατικός προϊστάμενος 

αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Αρχατζικάκης εκφωνήσας εν τέλει 

ωραίον λόγον ανυψώσαντα τας ψυχάς του εκκλησιάσματος 

εις σιωπηράν προσευχήν προς τον Θεόν υπέρ των ενδόξως 

πεσόντων εις τα πεδία των μαχών και διά της ζωής των 

δωρησάντων ημίν την ελευθερίαν και το μεγαλείον της 

Πατρίδος» 166 . 

Στις 16 Σεπτεμβρίου 1919, στην εφημ. της Σμύρνης Κόσμος 

[αρ. φ. 411/ (16) 29.9.1919, σ. 2] διαβάζουμε: «Χάρις 

εις την πρωτοβουλίαν του αεικινήτου και αγαπητού Αρχιερατικού 

εν Βουτζά προϊσταμένου Αρχιμανδρίτου Ιακώβου 

Αρχατζικάκη επ’ ευκαιρία της προ τινος ονομαστικής 

εορτής της Α. Μ. του Βασιλέως Αλεξάνδρου απεστάλη 

Αυτώ το εξής συγχαρητήριον τηλεγράφημα…». Το τηλεγράφημα 

υπογράφει ο Ιάκωβος και στάλθηκε μάλλον στις 

14.9.1919. Στις 15.9.1919, ο βασιλιάς έστειλε στον Ιάκωβο 

το εξής τηλεγράφημα 167 : «Αρχιερατικόν Προϊστάμενον Ιάκωβον 

Αρχατζικάκην. Θερμώς ευχαριστώ Υμάς και Κοινότητα 

Βουτζά. Αλέξανδρος Β΄». 

Στα μέσα Οκτωβρίου 1919, ο φιλεκπαιδευτικός και φιλανθρωπικός 

Σύνδεσμος αλευροβιομηχάνων και αλευροπω - 

λητών της Σμύρνης πρόσφερε το ποσό των 60.400 λιρών 168 

για τη συμπλήρωση των επισκευών των σχολών του Βουτζά. 

Το ποσό αυτό «παραδόθηκε στον δραστήριο και ακάματο 

αρχιερατικό προϊστάμενο της κωμόπολης αρχιμανδρίτη κ. 

Ιάκωβο Αρχατζικάκη» 169 , ο οποίος ήταν και διευθυντής του 

166 

Εφημ. Κόσμος Σμύρνης, αρ. φ. 411/ (16) 29.9.1919, σ. 2. 

167 


168 


169 


-143-

εκεί αρρεναγωγείου. Βλέπουμε για ακόμη μια φορά την 

αποδοχή, εκτίμηση και αγάπη προς το πρόσωπο του Ι.Γ.Α. 

όχι μόνο των κατοίκων του Μπουτζά αλλά και των κατοίκων 

της Σμύρνης και της ευρύτερης περιοχής. 

Στις 15 Δεκεμβρίου 1919, εορτή του Αγίου Ελευθερίου, ο 

Ι.Γ.Α. στέλνει στον Ελευθέριο Βενιζέλο το ακόλουθο τηλεγράφημα 

με την ευκαιρία της ονομαστικής του εορτής: 

«Ενδοξότατον Ελευθέριο Βενιζέλο, Παρίσιοι. Κοινότης Βουτζά 

όλη καρδία ευξάμενη απ’ εκκλησίας απ’ εορτής υμών 

συγχαίρουσα ενθέρμως δέεται κυρίου χαρίζειν υμίν μακρότητα 

ημερών προς δόξαν και προαγωγήν Έθνους. Αρχιερατικός 

επίτροπος αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Αρχατζικάκης». 

Το τηλεγράφημα αυτό καθώς και εκτενές ρεπορτάζ με 

τίτλο: «Η εορτή του Ελευθερωτού εν Βουτζά» δημοσιεύθηκε 

στην σμυρναίικη εφημερίδα Κόσμος (αρ. φ. 497/18.12.1919) 

και επισημαίνει τον ενθουσιασμό που ενέπνευσε ο Ιάκωβος 

στο πολυπληθές εκκλησίασμα. Το ρεπορτάζ της εν λόγω 

εφημερίδας αρχίζει: «Ουδέποτε ίσως η μαγευτική κωμόπολις 

του Βουτζά είδεν τόσον κόσμον συναθροισμένον και 

εορτάζοντα μετά τόσου ενθουσιασμού και με τοσαύτης 

χαράς όσον την προχθές Κυριακήν εορτήν του ελευθερωτού 

της πατρίδος μας Ελευθερίου Βενιζέλου, προεξάρχοντος 

του δραστηρίου και αγαπητού προϊσταμένου Αρχιμ. Ιακώβου 

Αρχατζικάκη…» και συνεχίζει το ρεπορτάζ της η 

έγκριτη εφημερίδα: «…Μετά το πέρας της θείας λειτουργίας 

ο ευφραδής και εύγλωττος κήρυξ του ηνίου λόγου 

Αρχιμ. Αρχατζικάκης λαβών αφορμήν εκ του ρητού ‘Και 

τον χρήσιμον εν καιρώ ήγειρεν όστις εν τη συνέσει των χειρών 

αυτού οδήγησε και εδόξασε τον λαόν αυτού’, εξεφώνησε 

μετά απαραμίλλου ευγλωττίας θαυμάσιον μετά των 

υψηλών εννοιών λόγον και ακτηρίσας τον Ελευθέριον Βενιζέλον 

ως τον απεσταλμένον του Θεού και ελευθερώσαντα 

τον Ελληνισμόν από τον ζυγόν της δουλείας υπό την οποίαν 

επί τόσους αιώνας διετέλει. Τον λόγον του ρήτορος όστις 

μέχρι δακρύων συνεκίνησε το πολυπληθές ακροατήριον 

διεδέχθησαν ζωηραί ζητωκραυγαί υπέρ μακροημερεύσεως 

του εορτάζοντος ελευθερωτού μας...». Στο τέλος το ρεπορτάζ, 

αφού παραθέτει το προαναφερόμενο τηλεγράφημα 

του Ιακώβου, αναφέρει: «...και τέλος επεσφάλισε την λαμ- 

-144-

πράν ταύτην τελετήν ο σεβαστός προϊστάμενος κ. Ιάκωβος 

επιθέσας διά τινος μαθητού στέφανον επί της εικόνος του 

εορτάζοντος Ελευθερίου Βενιζέλου, του λαού ζητωκραυγάζοντος 

υπέρ αυτού, του βασιλέως, του στρατού, του στόλου 

και του έθνους... Ούτως έληξεν η λαμπρά αύτη εορτή 

την οποίαν ουδέποτε θα λησμονήσει ο λαός του Βουτζά 

ευθύς δε ο αρχιερατικός Επίτροπος κ. Ιάκωβος απέστειλε 

το κατωτέρω τηλεγράφημα (το αναφέρουμε παραπάνω) 

εις τον κ. Βενιζέλον εκ μέρους της Κοινότητος». 

Στις 5 Μαρτίου 1920, στην κωμόπολη του Μπουτζά 

προσήλθαν οι νεοσύλλεκτοι για κατάταξή τους. Όλοι οι 

δρόμοι που οδηγούν στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην 

επάνω συνοικία, όπου έμελλε να ψαλεί η δοξολογία προεξάρχοντος 

του αρχιερατικού προϊσταμένου αρχιμ. Ιακώβου 

Αρχατζικάκη, ήταν σημαιοστολισμένοι καθώς και η 

οδός Διοικητηρίου που οδηγεί στο σιδηροδρομικό σταθμό. 

Μετά τη δοξολογία ο Ι.Γ.Α. εκφώνησε πατριωτικότατο 

λόγο συγκινώντας το πολυπληθές ακροατήριο και ενθουσιάζοντας 

τους υπερτριακοσίους νεοσυλλέκτους και εθελοντές, 

οι οποίοι ξέσπασαν σε ζωηρές ζητωκραυγές υπέρ 

του αρχηγού της φυλής Ελευθερίου Βενιζέλου και του 

Έθνους. Στη συνέχεια το πλήθος με επικεφαλής τα λάβαρα, 

την εικόνα της Ανάστασης, τον αρχιερατικό προϊστάμενο 

Ιάκωβο Αρχατζικάκη και τον κλήρο, κατευθύνθηκαν προς 

το σιδηροδρομικό σταθμό όπου τους ξεπροβόδισαν. Από 

τους σταθμούς που πέρναγε η αμαξοστοιχία, όπως της 

Πούντας, οι εκδηλώσεις των κατοίκων δεν περιγράφονται. 

Πραγματικό πανηγύρι, όπως σημειώνει σε εκτενές πρωτοσέλιδο 

ρεπορτάζ η σμυρναίικη εφημ. Κόσμος [αρ. φ. 

574/(6) 19.3.1920]. 

Την Παρασκευή 24 Ιουνίου 1922 170 , με αφορμή την εορτή 

του Καθεδρικού ναού Αγίου Ιωάννη στην επάνω συνοικία 

του Μπουτζά λειτούργησε ο εκεί ευρισκόμενος σεβασμιότατος 

μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος, ο οποίος ήταν 

προφανώς προσκαλεσμένος του Ι.Γ.Α. Μάλιστα εκδόθηκε 

σχετική ανακοίνωση από 22.6.1922 των εφοροεπιτρόπων 

του ναού. 

170 


-145-

Την Κυριακή 26 Ιουνίου 1922 171 , μετέβη στον Μπουτζά 

(ή Βουτζά) ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος με 

αφορμή την εορτή του Ι. Ν. Αγίου Ιωάννη (24.6) αλλά και 

την εκφρασμένη εκτίμηση προς το πρόσωπο του αρχ. Ιακώβου 

Αρχατζικάκη, ο οποίος τον υποδέχθηκε. Ο εν λόγω 

μητροπολίτης λειτούργησε και κήρυξε το Θείο Λόγο στον 

εκεί Καθεδρικό ναό της επάνω συνοικίας. Και στην περίπτωση 

αυτή σχετική ήταν η από 25.6.1922 ανακοίνωση 

των εφοροεπιτρόπων του ναού. 

Την Κυριακή 31 Ιουλίου 1922 172 , στη Σμύρνη πραγματοποιήθηκε 

συλλαλητήριο του Σμυρναίικου λαού υπέρ της 

ανεξαρτησίας της Μικράς Ασίας. Το συλλαλητήριο αυτό 

είχε οργανωθεί με πολύ μεθοδικό τρόπο, όπως π.χ. για το 

πώς θα τοποθετηθούν οι ομάδες των συμμετεχόντων, σε 

ποιο μέρος θα γίνει η συγκέντρωση και για τον τρόπο εκκίνησης 

των συγκεντρωθέντων. Στην εκδήλωση αυτή συμμετείχαν 

οι κάτοικοι του Μπουτζά, οι οποίοι είχαν ενημερωθεί 

σχετικά από τον αρχ. Ιάκωβο Αρχατζικάκη για τη 

σπουδαιότητα του γεγονότος και την ανάγκη της επιτυχίας 

της συγκέντρωσης. Σύμφωνα με τους διοργανωτές, 

οι κάτοικοι του Βουτζά συγκεντρώθηκαν στην παραλία 

και συγκεκριμένα από την οδό Ουώκερ μέχρι τα Λουτρά 

Εδέμ της Σμύρνης. 

Η αντίστροφη μέτρηση 

για το βασανιστικό τέλος του Ι.Γ.Α. 

Η αξιοζήλευτη δραστηριότητα του αρχ. Ι.Γ.Α., ως νέου 

Ρήγα Φεραίου και Αθανασίου Διάκου, δεν πέρασε απαρατήρητη 

από τους Τούρκους. Ποτέ δεν μπόρεσαν να του το 

συγχωρήσουν. Και ήρθε η ώρα του τον καταραμένο εκείνον 

Αύγουστο (π.η.) του 1922 κατά την υποχώρηση του ελληνικού 

στρατού. Τούρκοι και Έλληνες, γείτονες, εχθροί, συμπολίτες, 

πρωταγωνιστούν σε αναρίθμητες σελίδες της παγκόσμιας 

ιστορίας. Κι ενώ η επανάσταση του 1821 αποτελεί 

171 


172 


-146-

το πιο ηρωικό, ένδοξο, παραδειγματικό κατόρθωμα του 

λαού που ξεσηκώθηκε ενάντια στον τουρκικό ζυγό, ζητώντας 

λευτεριά, ανεξαρτησία, αξιοπρέπεια, η Μικρασιατική 

Καταστροφή, ο ξεριζωμός των Ελλήνων από τις τρισχιλιόχρονες 

εστίες τους το 1922, βαραίνει την πλάστιγγα των 

δεινών που γνώρισε το ελληνικό έθνος. 

Βέβαια, όπως αναφέρει στο βιβλίο 173 του ο συνταξιούχος 

δημοσιογράφος με μπουτζαλιώτικη καταγωγή (†) Βασίλης 

Μιχ. Δανός: «… Δεν ήταν όλοι οι Τούρκοι αγριάνθρωποι. 

Αγαπούσαν και σέβονταν τους Έλληνες και μάλιστα σε 

πολλές περιοχές ζούσαν μαζί αρμονικά και γιόρταζαν μαζί 

μεγάλες γιορτές της Ορθοδοξίας μας, όπως το Πάσχα. 

Λίγοι, συγκριτικά, παρασύρθηκαν από τους τότε πολιτικούς 

τους και έκαναν αυτά που έκαναν, με τη στήριξη, βέβαια, 

των “συμμάχων” μας. Απόδειξη, ότι και σήμερα, η 

προσέγγιση των δύο Λαών είναι ό,τι πιο θετικό και ελπιδοφόρο. 

Βλέπετε, οι λαοί έχουν άλλους κώδικες επικοινωνίας 

από εκείνους των διπλωματών μας, των πολιτικών 

και στρατιωτικών…». 

Μικρασία. Ευλογημένη γη, όπου συναντούσε κανείς θαυμάσια 

του πολιτισμού μνημεία, αλλά και αμέτρητες λαξεμένες 

στους βράχους βυζαντινές εκκλησιές. Αρχάγγελοι 

της μνημοσύνης, αλλά και θνητών καταφύγια. Μπορούν 

ακόμα να αφηγούνται πώς ορθώνονται οι εθνομάρτυρες 

και πώς οι αιώνες στερεώνουν ανθρώπων έργα και συνέχεια. 

Ο μαρτυρικός θάνατος του Ι.Γ.Α. 

Ο μαρτυρικός θάνατος του Ι.Γ.Α. στον Μπουτζά επήλθε 

στις 27 Αυγούστου 1922 (π.η.)/9 Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.), 

σύμφωνα με τον μητροπολίτη Εφέσου Χρυσόστομο (Χατζησταύρου) 

174 . 

173 


ό.π., σ. 28. 

174 

Βικτωρία Σολομωνίδου, Ο Εφέσου Χρυσόστομος για την καταστροφή 

της Σμύρνης, Μαρτυρίες ΙΙΙ, σ. 307, Αθήνα 1983. 

-147-

117. Ο κατεστραμμένος Καθεδρικός Ναός του Αγίου Ιωάννου (Γενέθλιο Προδρόμου 

και Βαπτιστού Ιωάννου) στην επάνω συνοικία του Βουτζά το 1951. 

Πώς ακριβώς μαρτύρησε ο Ι.Γ.Α. στον Μπουτζά δεν 

συμφωνούν οι πληροφορίες και τα στοιχεία που συλλέξαμε 

κατά την έρευνά μας αυτή. Οι περιγραφές πάντως της 

δολοφονίας του είναι ανατριχιαστικές. Ένα πάντως είναι 

εξακριβωμένο: ότι δεν αποχωρίστηκε το ποίμνιό του, 

έμεινε θεληματικά κοντά του για να θυσιαστεί χωρίς ενδοιασμούς 

και δισταγμούς, ποιμένας γνήσιος, μιμητής τέλειος 

του καλού Ποιμένα Ιησού, χωρίς εσωτερικές αμφιταλαντεύσεις. 

Κι ήρθε η άγια ώρα, ο άξιος δούλος και 

μυστηριάρχης Του να δώσει τις εξετάσεις του επάνω στο 

υπέροχο κι αγγελοθαύμαστο τούτο μάθημα και να αριστεύσει 

πάλι. Έπραξε σύμφωνα με τα λόγια του Ιησού 

Χριστού: «Ο ποιμήν ο καλός την ψυχήν αυτού τίθησιν υπέρ 

των προβάτων» (Ιωάν. 10,11). 

Μπορούσε να σωθεί ο Ιάκωβος Αρχατζικάκης! Μάλιστα, 

ο Σητειακός τελώνης Σμύρνης και (εξ αγχιστείας) ανιψιός 

του Αντώνιος Πετρουλάκης 175 συνάντησε τον Ι.Γ.Α. και 

προσπάθησε ματαίως να τον πείσει να φύγει μαζί του, 

175 

Γραπτή αφήγηση από Αύγουστο 1998, του συντοπίτη μας (†) 

Κώστα Αρχατζικάκη συνταξιούχου της πρώην ΑΤΕ, ανιψιού τόσο 

του Αντωνίου Πετρουλάκη όσο και του Ι.Γ.Α. 

-148-

πράγμα που ο Ι.Γ.Α. δεν δέχθηκε 

αντιτάσσοντας ότι δεν είναι δυνατόν 

να εγκαταλείψει το ποίμνιό 

του. Δέχθηκε πολλές πιέσεις όπως 

και παραινέσεις Ελλήνων και ξένων 

πολιτικών και θρησκευτικών 

παραγόντων για να φύγει τον καταματωμένο 

εκείνο Αύγουστο του 

1922 (π.η.) από τον πολυθρηνημένο 

Μπουτζά της λατρεμένης και 

αλυσμόνητης Σμύρνης (φωτ. 117 

καταστροφή Ι.Ν. Αγ. Ιωάννη σε 

φωτό του 1951). Μα έμεινε αμετάπειστος. 

Δεν ήθελε να εγκαταλείψει 

απροστάτευτο το ποίμνιό 

του, ούτε πίστευε ότι οι Τούρκοι 

έμελλε να προβούν σε τέτοιες θηριωδίες 

176 στις οποίες προέβησαν. 

Του ήταν αδιανόητο να μιμηθεί τον 

Αριστείδη Στεργιάδη (1861-22 Ιουνίου 

1949) 177 , ύπατο αρμοστή 

Σμύρνης (φωτ. 118) από 18 Μαίου 

1919, που έφθασε στη Σμύρνη, 

έως την καταστροφή της στις 9 

Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.) ή στις 27 

Αυγούστου 1922 (π.η.), οπότε 

118. Ο Ύπατος Αρμοστής Σμύρνης 

Αριστείδης Στεργιάδης. 

176 

Περ. Ανάπλασις, ό.π., αρ. φ. 

21/1.11.1922, σ.14. 

177 

Το αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης 

Χρυσοστόμου όπως διεσώθη από τον 

Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, 

τρίτος τόμος, εισαγωγικό σημείωμα 

Αλέξη Αλεξανδρή, σ. ΧΧΙΙ, και 317, 

Τζόρτζ Χόρτον (George Horton) Η μάστιγα 

της Ασίας (The Blight of Asia), ό.π., 

σ. 294, Εφημ. Ελευθεροτυπία Αθηνών - 

ένθετο (σε βιβλίο) Σμύρνη - Η ζωή και το 

τέλος της πόλης των «Γκιαούρηδων», σ. 

128, έκδοση ιδίας, Αθήνα χ.χ. Βικτωρία 

119. Ο Αριστείδη Στεργιάδης 

στη Νίκαια της Γαλλίας μετά 

την Μικρασιατική Καταστροφή 

της Σμύρνης. 

-149-

120. Η βίλα «Ταρλά» (Tarlah) του Εγγλέζου Γκόρντον (Gordon) (όνομα παλαιάς 

–από το 1894– οικογένειας του Βουτζά). Σήμερα δεν υπάρχει. Την δεκαετία 

του 1970 υπήρχαν ερείπια του ωραίου αυτού σπιτιού. 

αναχώρησε 178 από την πρωτεύουσα της Ιωνίας (φωτ. 119). 

Σολωμονίδου, Βιβλιογραφικά Δοκίμια, η Ελλάδα στην Μικρά Ασία 

1919-1922 Συμβολή στην ιστοριογραφική θεώρηση, σσ. 359-360, 

Αθήνα 1983 Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. τέταρτος. 

178 

Ουσιαστικά διέφυγε από τη Σμύρνη μία ημέρα πριν την καταστροφή, 

δηλαδή στις 26 Αυγούστου 1922 (π.η.), Σάββατο 7 η ώρα το 

βράδυ, πριν την είσοδο των Τούρκων, με τη βρετανική ναυαρχίδα 

«Iron Duke» («Σιδηρούς Δούκας») (φωτ. 120 α ), που τον μετέφερε στην 

Κωνσταντινούπολη. Από εκεί επιβιβάστηκε με ρουμανικό διαβατήριο 

σε ρουμανικό εμπορικό πλοίο με προορισμό την Κωστάντζα της Ρουμανίας, 

για να καταλήξει σιδηροδρομικώς λίγο αργότερα στο Παρίσι. 

Στις αρχές του 1923 εγκαταστάθηκε στη νότιο Γαλλία (στην πόλη 

Νίκαια), όπου παρέμεινε ώς το τέλος της ζωής του (πέθανε σε ηλικία 

89 ετών) Βικτωρία Σολωμονίδου, «Βενιζέλος-Στεργιάδης: μύθος και 

πραγματικότητα», στο: Θάνος Βερέμης - Γιούλα Γουλιμή (επιμ.), Ελευθέριος 

Βενιζέλος: κοινωνία-οικονομία-πολιτική στην εποχή του, εκδ. 

Γνώση, σσ. 497, 506 υποσημείωση 49, Αθήνα 1989. Αρτέμης Ψαρομηλίγκος, 

Αριστείδης Στεργιάδης - Φωτίζοντας το σκοτεινό πορτρέτο 

του Ύπατου Αρμοστή, ό.π., σ. 92 και 95. Κώστας Κοντογιαννίδης, Ο 

Αριστείδης Στεργιάδης που έγινε Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης και 

την εγκατέλειψε στην καταστροφή, στο ένθετο ‘Σελίδες Ιστορίας’ 

της εφημ. Στο Καρφί, αρ. φ. 796/ 3.9.2016, σ. 45. 

-150-

120α. Η φλεγόμενη Σμύρνη και η βρετανική ναυαρχίδα «Iron Duke» («Σιδηρός 

Δούκας») στην οποία επιβιβάστηκε ο Αρμοστής Αρ. Στεργιάδης για να 

διαφύγει από τη Σμύρνη. 

Ο Ι.Γ.Α. επέλεξε να αγωνιστεί υπέρ πίστεως αλλά και 

υπέρ πατρίδος, υπερβαίνοντας την ηθική αντινομία μεταξύ 

των χριστιανικών αξιών και του εθνικισμού ως οιονεί μυστικιστικού 

οράματος. 

Όπως προαναφέρουμε, δεν μπορούμε να περιγράψουμε 

με ακρίβεια πώς μαρτύρησε ο Ι.Γ.Α., αφού δεν υπάρχει 

ομοφωνία στις μαρτυρίες που διασώθηκαν. Με αναντίλεκτο 

τρόπο περιγράφονται όλοι οι βασανισμοί. Οι αφηγήσεις 

βασίζονται σε αδιάσειστα ντοκουμέντα μέσα από ζώσες 

μαρτυρίες κατοίκων του Μπουτζά, όχι μόνον Ελλήνων αλλά 

και ξένων, που έχουν καταγραφεί σε βιβλία αλλά και από 

προσωπική έρευνα πραγματολογικού υλικού σε βιβλιοθήκες 

και με αναζήτηση αυθεντικών ημερολογίων, στα οποία 

περιέχονται διηγήσεις των βασάνων που πέρασε ο Ι.Γ.Α. 

Συλλέξαμε τις ακόλουθες αφηγήσεις, μαρτυρίες και πληροφορίες: 

Πρώτη: 179 Τον συνέλαβαν και αφού τον πετάλωσαν 180 

179 

Χρ. Εμ. Αγγελομάτης, Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας (το έπος 

της Μικράς Ασίας), σ. 268, δεύτερη έκδοση, εκδ. βιβλιοπωλείο της 

-151-

122. Τοποθεσία «τα Τσάμια» του Βουτζά το 1962. 

(καλλίκωσαν) –ένα πέταλο κάτω από κάθε πτέρνα και 

ένα τρίτο στο μέτωπο– στο τέλος τον σταύρωσαν στην 

πόρτα του σπιτιού του εγγλέζου Γκόρντον (Gordon) 181 

(όνομα παλαιάς οικογένειας του Μπουτζά) (φωτ. 120). 

«Εστίας» Ιωάννου Δ. Κολλάρου και Σια Α.Ε., Ρενέ Πιώ (Rene Puaux), 

ό.π., σ. 63 και 121. 

180 

Το τερατώδες αυτό είδος βασανιστηρίου (πετάλωμα) ήταν προσφιλής 

μέθοδος βασανισμού για τους ορθόδοξους ιερείς-θύματα των 

Τούρκων, όπως γράφουν και περιγράφουν: ο Αμερικανός πρεσβευτής 

στην Τουρκία (1913-1916) Χένρι Μόργκενταου (H. Morgenthau) σ’ 

ένα από τα βιβλία του με τίτλο: Τα μυστικά του Βοσπόρου (1918), 

πρόλογος: Αχ. Λαζάρου, μετάφραση - σχόλια: Ι. Κασεσιάν, τρίτη έκδοση, 

εκδόσεις «Τροχαλία», και ο δημοσιογράφος και ιστορικός Ρενέ 

Πιώ (Rene Puaux) στο βιβλίο του Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, 

ό.π., σ. 63 και 99. 

181 

Στο σκαρίφημα (φωτό 121) του Μπουτζά, που εκπονήθηκε 

από τον κ. Βασίλειο Ζεκίνη με βάση τις αφηγήσεις των Μπουτζαλήδων 

γονιών του, Δήμου και Ευαγγελίας Ζεκίνη και που δημοσιεύεται 

παρακάτω, φαίνεται πού ακριβώς βρισκόταν το σπίτι του Γκόρντον. 

Το σπίτι αυτό απείχε μόλις 300 μέτρα από τη θέση «Τσάμια», τόπος 

μαρτυρίου του Ι.Γ.Α. κατ’ άλλη μαρτυρία και πληροφορία, που αναφέρουμε 

παρακάτω με στοιχείο «Τρίτη». 

-152-

121. Χάρτης του Βουτζά όπως αποτυπώθηκε από το Βασίλη Ζεκίνη ύστερα 

από αφήγηση των γονιών του Δήμου και Ευαγγελίας Ζεκίνη. 

Σήμερα δεν υπάρχει το σπίτι αυτό. Τη δεκαετία του 1970 

υπήρχαν ερείπια από αυτό. Εκεί άφησε την τελευταία 

του πνοή για το Χριστό, για τη Ρωμιοσύνη, για το προσφιλές 

ποίμνιό του, επαναλαμβάνοντας ώς το ξεψύχισμά 

-153-

του το όνομα της μάνας των Χριστιανών: «Παναγιά μου! 

Παναγιά μου!». 

Ο Καθολικός εφημέριος-αιδεσιμότατος Charles Dobson 

182 , ο οποίος ανέπτυξε μεγάλη ανθρωπιστική δράση 

υπέρ των Χριστιανών τις μέρες της Καταστροφής, αφηγείται 

για τον μαρτυρικό θάνατο: «…Ο αδελφός του Ρουμάνου 

προξένου είδε με τα ίδια του τα μάτια να σταυρώνουν 

τον Έλληνα ιερέα του Μπουτζά εις την πόρτα του 

Γκόρντον (Gordon). Οι Τούρκοι του είχαν καρφώσει με 

καρφιά πετάλων τα χέρια και τα πόδια. Ήταν νεκρός, 

όταν ο αδελφός του προξένου του φίλησε το χέρι εις τελευταίαν 

ένδειξιν σεβασμού». 

Δεύτερη: 183 «Τυπτόμενος και ραπιζόμενος εκακοποιήθη, 

ερρίφθη παρά των σαδιστών κατά γης, ούτω δε οι θύται 

του τον επετάλωσαν. Ξεψύχησε μέσα σε φρικτούς πόνους. 

Το μαρτυρικόν σώμα σύρθηκε πάνω στα αιματοβαμμένα 

καλντερίμια, κατόπιν δε το έρριψαν σε ένα υπόνομο και 

δεν επέτρεψαν σε κανένα να το πάρει από εκεί και να το 

θάψει». 

Τρίτη: 184 «Κατά την επιδρομή των Τούρκων εναντίον της 

Σμύρνης συνελήφθη και βαναύσως δερόμενος απήχθη εις 

τον ναόν. Μετά σκληράς δε βασάνους εντός του ναού εκείνου 

εθανατώθη σταυρωθείς επί δένδρου εις την τοποθεσίαν 

«Τσάμια» 185 του Μπουτζά (τοποθεσία από ψηλά πεύκα, 

182 

Ρενέ Πιώ (Rene puaux), Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, 

ό.π., σ. 113. 

183 

Γιάννης Β. Ιωαννίδης, Μικρή εγκυκλοπαίδεια εθνομαρτύρων 

κληρικών εις την σύγχρονόν μας εποχή, Εκκλησιαστική Αλήθεια, 

Κων/πολης, Β΄ τόμος, αρ. 41/16.6.1978, σ. 4, έκδοση Πατριαρχικού 

Τυπογραφείου. Κων/νος Α. Βοβολίνης Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της 

Ελευθερίας 1453 - 1953, ό.π., σ. 262. 

184 

Περ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κων/πολης, 43ος τόμος, 1922, σ. 

427, έκδοση Πατριαρχικού Τυπογραφείου. Νίκος Καραράς, Ο Μπουτζάς 

το λουλουδένιο χωριό της Σμύρνης, η ιστορία του - η ζωή του, 

ό.π., σ. 53. Καλλιόπη Ι. Κωνσταντινίδου Αρχατζικάκης Ιάκωβος - Αρχεία 

Ακαδημίας Αθηνών, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, 

3 ος τόμος, στήλες 307 - 308, Αθήνα 1963. 

185 

Σκαρίφημα του Μπουτζά, το οποίο εκπονήθηκε από τον κ. Βασίλειο 

Ζεκίνη με βάση τις αφηγήσεις των Μπουτζαλήδων γονιών του 

Δήμου και Ευαγγελίας Ζεκίνη και στο οποίο φαίνεται πού ακριβώς 

-154-

που χρησιμοποιόταν για εξοχικό περίπατο ή και διασκέδαση) 

(φωτ. 122 της τοποθεσίας «Τσάμια» του Μπουτζά). 

Τέταρτη: 186 «Συνελήφθη υπό των Τούρκων τσετών (ανταρτών) 

και βαναύσως δερόμενος και προπηλακιζόμενος 

απήχθη εις τον ναόν. Δύο Λατίνοι κληρικοί γνώριμοι αυτού 

επενέβησαν υπέρ αυτού, αλλά εις μάτην. Οι τσέτες Τούρκοι 

μετά σκληράς βασάνους εθανάτωσαν αυτόν κατατεμαχίσαντες 

εντός του ναού εκείνου, εν τω οποίω πολλάκις είχε 

προσφέρει την αναίμακτον θυσίαν!». 

Μαζί του μαρτύρησε (γδάρθηκε ζωντανός) και ο πρωτανιψιός 

187 του Κωνσταντίνος Νικολάου Αεράκης 188 , ο 

οποίος υπηρετούσε στον ελληνικό στρατό και κατά την 

άτακτη υποχώρησή του είχε μεταβεί στη Σμύρνη και από 

εκεί στον Μπουτζά για να τον συναντήσει και προφανώς 

να ζητήσει την προστασία του και με τις γνωριμίες του να 

φροντίσει, ώστε να φύγουν μαζί για την Κρήτη. Τον συνέλαβαν 

όμως οι Τούρκοι τσέτες και τον θανάτωσαν με τον 

παραπάνω τρόπο. 

Πέμπτη: 189 «Γυνή τις εκ Βουτζά επληροφόρησε τον Σεβρισκόταν 

η θέση «Τσάμια». (βλ. παραπάνω φωτό 121) Η τοποθεσία 

αυτή απείχε μόλις 300 μέτρα από το σπίτι του Γκόρντον, τόπος μαρτυρίου 

του Ιακώβου, κατ’ άλλη μαρτυρία και πληροφορία, που αναφέρουμε 

παραπάνω με στοιχείο «Πρώτη». 

186 


το 1887 στην Αθήνα), αρ. φυλ. 21/1.11.1922, σ. 14. 

187 

Παιδί της αδελφής του Στεφανίας Αρχατζικάκη, συζύγου Νικολάου 

Αεράκη. 

188 

Δημοσίευμα του τέως προέδρου της τότε Κοινότητος Ζήρου 

(γενέτειρας του Ι.Γ.Α.) Κ. Ρουσομουστακάκη στην εφημ. Ανατολή 

Αγίου Νικολάου - Κρήτης της 15. 8. 1980, απόκομμα της οποίας 

βρίσκεται στο Αρχείο της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου. 

Επίσης, προφορικές αφηγήσεις: α) της (†) Ευαγγελίας συζ. 

Ιωάννη Κεράκη στις 20.08.2014, όπως τις άκουσε από τη μητέρα 

της Φαίδρα συζ. Ιωάννη Ρουσσομουστακάκη, αδελφή του φονευθέντος 

Κων/νου Ν. Αεράκη και β) της Αλίκης Ιωάννου Αεράκη στις 

25.09.2014, όπως τις άκουσε από τον πατέρα της που ήταν αδελφός 

του φονευθέντος Κων/νου Νικ. Αεράκη. 

189 


το 1887, στην Αθήνα), αρ. φυλ. 23/1.12.1922, σ.15, Χρυσόστομος 

Χατζησταύρου, μητροπολίτης Εφέσου, «Οι κατά της Εκκλησίας και 

της Εκπαιδεύσεως της Μικράς Ασίας τελευταίοι διωγμοί των Τούρ- 

-155-

βασμιώτατον Μητροπολίτην Εφέσου Χρυσόστομον ότι κατά 

τας ώρας της θανατώσεως του Αρχατζικάκη διελθούσα 

προ του ναού είδεν έξω αυτού κρεμάμενον εκ δύο ξύλων 

και από των χειρών ανηρτημένον τον κληρικόν αιμόφυρτον 

και κατακεκομμένον εκ των βασάνων. Επί του μετώπου 

του ήτο καρφωμένη μικρά ημισέληνος εκ λευκοσιδήρου. Ο 

βασανιζόμενος επαναλάμβανε διαρκώς την λέξιν «Παναγιά 

μου, Παναγιά μου!». Όταν δευτέραν φοράν διήλθεν η ειρημένη 

γυνή είδεν ότι ο βασανισθείς είχεν εκπνεύσει κλίνας 

την αιμόφυρτον κεφαλήν του επί του ετέρου των ώμων». 

Έκτη: 190 «Ιδίως φρικώδη υπέστησαν μαρτύρια εν Βουτζά 

δύο εκ των περιφανεστέρων κληρικών, ο αρχιερατικός επίτροπος 

Αρχιμ. Ιάκωβος Αρχατζικάκης, ον οι Τούρκοι προσέδεσαν 

επί στασιδίου του ιερού ναού του Αγίου Ιωάννου 

και καρφώσαντες διά λεπτών ήλων επί του μετώπου του 

ημισέληνον εκ λευκοσιδήρου, αφήκαν και απέθανεν εκ των 

φρικτών αλγηδόνων...». 191 

«Κατά την ημέραν ταύτην (27 Αυγούστου π.η./ 9 Σεπτεμβρίου 

ν.η.), ως ηδυνήθην να εξακριβώσω, υπέστησαν 

μαρτυρικόν θάνατον οι διακεκριμένοι κληρικοί, ο αρχιερατικός 

Επίτροπος εκ Βουτζά αείμνηστος αρχιμανδρίτης Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης, σφαγείς εν τω επιτροπικώ του ιερού 

ναού του Άγιου Ίωάννου...» 192 . 

Επίσης, για τον μαρτυρικό θάνατο του αρχ. Ιακώβου Γ. 

Αρχατζικάκη έγραψαν: 

κων», ανάτυπο από τη Σειρά Μνήμες, αριθ. 4, σ. 30, έκδοση, Ι. Μητρόπολις 

Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού 2010, αρχιμ. Χρυσόστομος 

Κων. Τσίρης Νέο Μαρτυρολόγιο Μικρασίας και Πόντου από 

το 1913 ως το 1922, σ.114, έκδοση Ι.Ν. Αγίων Νεομαρτύρων Πτολεμαϊδος, 

Πτολεμαϊδα 2011. 

190 

Αρχιμανδρίτης Νικολάος Ι. Πρωτόπαπας, Οι Άγιοι της Μικρασιατικής 

καταστροφής, σ. 13, Αθήνα 1992. 

191 

Μητροπολίτης Εφέσου Χρυσόστομος Χατζησταύρου, Οι κατά 

της Εκκλησίας και της εκπαιδεύσεως της Μικράς Ασίας τελευταίοι 

διωγμοί των Τούρκων, Χριστιανικόν Ημερολόγιον 1925, τ. πρώτος, 

σ. 30, επιμέλεια: Αρχ. Ευγ. Κωσταρίδου. Χαριλ. Ι. Παπαϊωάννου και 

Γεωρ. Σ. Ανδρεάδου, έκδοση: τύποις Φοίνικος, Αθήνα 1925. 

192 

Βικτωρία Σολομωνίδου, Ο Εφέσου Χρυσόστομος για την καταστροφή 

της Σμύρνης, Μαρτυρίες ΙΙΙ, ό.π., σ. 307. 

-156-

• Ο Δ.Σ.Μ.(παλάνος), καθηγητής της Πατρολογίας μετά 

της Ερμηνείας των Πατέρων εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, 

στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ε΄, 

1928, σ. 726 α «…Κατά τη μικρασιατική καταστροφή 

του 1922 συλληφθείς υπό των Τούρκων απήχθη εις τον 

ναόν εν ω εφημέρευε και εν μέσω σκληροτάτων βασάνων 

εφονεύθη κατατεμαχισθείς...». Ο ίδιος έγραψε τα παραπάνω 

και στην Εγκυκλοπαίδεια του Ηλίου, τόμος Δ΄, 

σ. 599, εκδοτικός οίκος Ελευθερουδάκη ΑΕ. 

• Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, 

Αθήνα 1978, τόμος 15 ος , σ. 239 «...Τον Αρχιερατικό Επίτροπο 

του Μπουτζά Αρχατζικάκη εσούβλισαν...». 

• Ο Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης στο βιβλίο του Χρυσόστομος 

Σμύρνης, στη σελίδα 200, του Β΄ τόμου «...τον 

αρχιερατικό επίτροπο του Μπουτζά σούβλισαν...», έκδοσις: 

«Εθνική Μνημοσύνη», Αθήνα 1970. Ο ίδιος, επίσης 

στο βιβλίο του Η Εκκλησία της Σμύρνης, στη σελίδα 

344 «...Κατά τη Μικρασιατική καταστροφή οι Τούρκοι 

σταύρωσαν τον αρχιμανδρίτη Ιάκωβο Αρχατζικάκη σε 

δένδρο», Αθήνα 1960. 

• Ο αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Καραγιαννόπουλος, ως 

προϊστάμενος του Ι.Ν. Αγ. Λαζάρου (Ιερατική Υπηρεσία) 

Συνοικισμού Βύρωνα, απέστειλε επιστολή στον πρόεδρο 

του Συλλόγου «Ανατολή» Κ. Λαμέρα με αριθ. πρωτ. 

27131/11.10.1927, με την οποία του ζητούσε οδηγίες 

για να του αποστείλει «περιγραφή του μαρτυρικού θανάτου 

των Αρχιμανδριτών Ιακώβου Αρχατζικάκη και 

Μακαρίου Μαρινάκη» (Βιβλιοθήκη Εστίας Νέας Σμύρνης, 

Το Αρχείο του Μικρασιατικού Συλλόγου «Ανατολή» φάκελος 

ΙΘ΄ Αθηνών, έγγραφο 1706). 

• Ο πρωτοπρεσβύτερος θεολόγος - καθηγητής Αθανάσιος 

Γιουσμάς, εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Θεράποντος Μυτιλήνης, 

στο ένθετο αφιέρωμα «Μικρασιατική Καταστροφή - 

1922 οι δικοί μας πρόσφυγες» της εφημερίδας Ελευθεροτυπία 

Αθηνών, Σάββατο 11 Σεπτεμβρίου 1999, στη 

σελίδα 13 «…ο παπά Αρχατζικάκης Ιάκωβος που παλουκώθηκε…». 

-157-

• Ο Κωστής Κοκκινόφτας στον «Εκκλησιαστικό Κήρυκα» 

τόμος Δ΄ - Θεολογική Επετηρίδα της Ιεράς Μητροπόλεως 

Κιτίου Κύπρου, Λάρνακα 1992, στη σελίδα 116 

«...Παρόμοια τραγικός υπήρξε ο θάνατος του Ιακώβου 

Αρχατζικάκη (θανατώθηκε με απάνθρωπο τρόπο μπροστά 

στους έντρομους ενορίτες του) όταν το Μικρασιατικό 

Μέτωπο είχε πια καταρρεύσει». 

• Ο Κωνσταντίνος Χολέβας, πολιτικός επιστήμων –συγγραφέας 

στο Παλιό Αντίβαρο– Ηλεκτρονικό, Πολιτικό 

και Κοινωνικό Περιοδικό στην ομιλία του, στις 14 Σεπτεμβρίου 

2003, στον Ι.Ν. Κωνσταντίνου και Ελένης 

Γλυφάδας, με θέμα «Μνήμη Αγίων Εθνομαρτύρων της 

Μικρασιατικής Τραγωδίας»: «Ο αρχιμανδρίτης Ιάκωβος 

Αρχατζικάκης, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του 

Σταυρού Ιεροσολύμων, βασανίσθηκε στην περιοχή Βουτζά 

της Σμύρνης και πριν θανατωθεί πεταλώθηκε από 

τους Τούρκους βασανιστές του!». 

• Ο μητροπολίτης Κορίνθου, Παντελεήμων Κ. Καρανικόλας, 

στη Συμπλήρωση Συναξαρίου (1992) για τους σύγχρονους 

ιερομάρτυρες της Εκκλησίας της Σμύρνης, εκδόσεις 

Πνοή, Κόρινθος 1992, γράφει στη σελίδα 45, 

«...και ο Ιάκωβος Αρχατζικάκης, Αρχιερατικός Επίτροπος, 

που τον ανασκολώπισαν...» (ανασκολοπίζω = παλουκώνω). 

• Ο Φάνης Ν. Κλεάνθης, στο βιβλίο του Η Ελληνική 

Σμύρνη - Σελίδες από την ιστορία της, εικόνες από τη 

ζωή της και πλήρης εξιστόρηση της τραγωδίας του 

1922, εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της «ΕΣΤΙΑΣ», Ι.Δ. Κολλάρου 

& ΣΙΑ ΑΕ, στη σ. 217 «...Εξ ίσου φριχτό θάνατο είχαν... 

Ιάκωβος Αρχατζικάκης (ιερατικός προϊστάμενος 

Βουτζά)... Θανατώθηκαν με διάφορα μέσα, αφού προηγουμένως 

υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια. Άλλοι σουβλίστηκαν, 

άλλοι περιλούστηκαν με ζεματιστό νερό, άλλοι 

κατακρεουργήθηκαν, άλλοι στραγγαλίστηκαν, άλλοι 

καρφώθηκαν σε δέντρα...». 

• Ο αρχ. Κύριλλος Α. Ζαχόπουλος, στο βιβλίο του Ιστορικαί 

σελίδες περί της εν Κασαμπά Ορθοδόξου Ελληνικής 

-158-

Κοινότητος (1625-1922), Νέα Σμύρνη 1934 «...Αγρίως 

επίσης εθανατώθη εις Βουτζάν της Σμύρνης, ο αρχιμανδρίτης 

Ιάκωβος Αρχατζικάκης, καθηγητής της Θεολογικής 

Σχολής του Σταυρού Ιεροσολύμων. Υπήρξεν εξ 

εκείνων των οποίων την εθνικοεκκλησιαστικήν και κοινωνικήν 

δράσιν διεκήρυττον τα μεγάλα της πίστεώς των 

κατορθώματα...». 

, 

-159-

123. Πυρπόληση Σμύρνης το Σεπτέμβριο (ν.η.) του 1922. 

124. Η Καταστροφή της Σμύρνης. 

Φωτογραφία από ιταλικό πλοίο, με ημερομηνία 14/9/1922 (ν.η.).

ΤΟ ΕΠΤΑΗΜΕΡΟ 

ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ 

Συμβολή ξένων προσωπικοτήτων 

στη διάσωση του πληθυσμού. 

Ο μαρτυρικός θάνατος ορθοδόξων κληρικών. 

Σχετικά δημοσιεύματα εφημερίδων. 

Μέσα Σεπτεμβρίου του 1922 ή κατά το παλιό ημερολόγιο 

τέλη Αυγούστου του 1922. Προφητικός ο Σμύρνης Χρυσόστομος 

είχε στείλει στις 23 Αυγούστου 1922 (π.η.) δύο (2) 

δραματικές και σπαραχτικές επιστολές στο βασιλιά Κωνσταντίνο 

και στον Ελευθέριο Βενιζέλο. «Ο Ελληνισμός της 

Μικράς Ασίας αλλά και σύμπαν το έθνος κατεβαίνει εις 

τον Άδην», γράφει ο Ιερομάρτυρας και Εθνομάρτυρας 

Χρυσόστομος. Ο μοιραίος μήνας για τον Ελληνισμό με την 

πυρπόληση της Σμύρνης (φωτ. 123 και 124), της ελληνικής 

πρωτοπολιτείας της Μικράς Ασίας, της «Γκιαούρ Ιζμίρ» 

(«άπιστης Σμύρνης»), όπως την αποκαλούσαν οι Τούρκοι. 

Το μήνα αυτό γράφτηκε στην πρωτεύουσα της Ιωνίας η 

τελευταία πράξη του μικρασιατικού δράματος κάτω από 

τα απαθή βλέμματα των Δυτικών συμμάχων μας (φωτό 

125 και 125 α ). Ούρλιαζαν χιλιάδες άνθρωποι σε απόγνωση 

κατά μήκος της περίφημης προκυμαίας «ΚΕ», περιμένοντας 

μάταια τα επιταγμένα ελληνικά πλοία για τη μεταφορά 

τους σε γειτονικά νησιά, και με τα «συμμαχικά» 

πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στο λιμάνι να παίζουν 

εμβατήρια για να μην ακούγονται τα ουρλιαχτά. Μετά 

όμως από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού προξένου 

-161-

125. Η προκυμαία της Σμύρνης το Σεπτέμβριο (ν.η.) 1922 γεμάτη από άμαχο 

πληθυσμό, κυρίως γυναικόπαιδα που εγκαταλείπουν όπως – όπως τις εστίες 

τους ενώ η φωτιά μαίνεται «υπό τα άγρυπνα μάτια των συμμάχων». Η εικόνα 

αυτή ερμηνεύθηκε από κάποιους ως «συνωστισμός». 

193 

http://yavix.ru/yavix.ru/%7B+(%3Eсайт%3C=%3E[%3Ehttp: 

/el.wikipedia.org/wiki/1922%3C]%3.. Καταστροφή_της_Σμύρνης. 

Τζόρτζ Χόρτον (George Horton), στάλθηκαν δύο αμερικανικά 

αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτησή τους 193 . 

Το δράμα της ελληνικής προσφυγιάς: η Μικρασιατική 

Καταστροφή. Οι πρόσφυγες στοιβάζονται στα πλοία που 

θα τους πάρουν μακριά από τους Τούρκους, για να στήσουν 

μια νέα ζωή στην Ελλάδα, το μυαλό τους όμως θα στριφογυρνά 

πάντα στην «πατρίδα», που τόσες μνήμες ξυπνά 

στα παιδιά –στους ηλικιωμένους πια– που μεγάλωσαν 

στους προσφυγομαχαλάδες. Και στους νεότερους που μεγάλωσαν 

με τα παραμύθια και τις ιστορίες της μεγάλης 

φυγής. Της φυγής από τα χώματα της Ιωνίας που χιλιάδες 

χρόνια τώρα μια ράτσα γνώρισαν μονάχα: τη ρωμαίικη. 

Στην έντρομη κατάσταση που περιγράφεται παραπάνω, 

χαρακτηριστική υπήρξε η απάντηση του Έλληνα ύπατου 

αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη στον πρώην νομάρχη Λέ- 

-162-

125α. Ξένοι υπήκοοι παρακολουθούν την καταστροφή της Σμύρνης. Στο 

βάθος πλοία του στόλου και δεξιά διακρίνονται καπνοί από την πόλη που 

καίγεται. 

σβου και διοικητή Χίου Γεώργιο Παπανδρέου, όταν ο δεύτερος 

του συνέστησε να ενημερώσει άμεσα τον ελληνογενή 

πληθυσμό για να φύγει. Ο Στεργιάδης φέρεται να δήλωσε 

στον Παπανδρέου: «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους 

σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θ’ ανατρέψουν 

τα πάντα» 194 , ουσιαστικά δηλαδή τους καταδίκασε σε 

ποινή θανάτου διά της εγκατάλειψης. 

Στις 24 Αυγούστου 1922 (π.η.) / 6 Σεπτεμβρίου (ν.η.) 

1922 αναχωρεί και το τελευταίο ελληνικό στρατιωτικό 

τμήμα και στις 26 Αυγούστου (π.η.) / 8 Σεπτεμβρίου (ν.η.) 

1922 αναχωρούν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. Την ίδια 

ημέρα αναχωρεί και ο ύπατος αρμοστής Αριστείδης Στερ- 

194 

Γρ. Δαφνής Η Ελλάς μεταξύ δυό πολέμων, τ. Α´, Ίκαρος, Αθήνα 

1955, σ.16, Αρτέμης Ψαρομηλίγκος Αριστείδης Στεργιάδης - Φωτίζοντας 

το σκοτεινό πορτρέτο του Ύπατου Αρμοστή, ένθετο εφημ. 

Ελεύθερος Τύπος Αθηνών, με τίτλο: #1 Ιστορικά παρασκήνια - Τα 

ένοχα μυστικά της Μικρασιατικής καταστροφής, σ. 91. 

-163-

126. Τμήμα της Σμύρνης μετά την πυρκαγιά το Σεπτέμβριο (ν.η.) του 1922. 

γιάδης με τη βρετανική ναυαρχίδα «Iron Duke» («Σιδηρούς 

Δούκας»), που τον μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη (βλ. 

περισσότερα υποσημείωση 178 στη σ. 148). Με το πολεμικό 

πλοίο «Νάξος» είχε προηγηθεί η μεταφορά των ελλήνων 

δημοσίων υπαλλήλων και των αρχείων της Ύπατης 

Αρμοστείας 195 . 

Στις 8 Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.) ή 26 Αυγούστου 1922 

(π.η.) στο λιμάνι τής Σμύρνης είχαν συγκεντρωθεί 21 πολεμικά 

πλοία: έντεκα (11) αγγλικά, πέντε (5) γαλλικά, δύο 

(2) ιταλικά και τρία (3) αμερικανικά. 196 

«Όσοι στρατιωτικοί και πολιτικοί είχαν παραμείνει 

ακόμη στη Σμύρνη, φεύγουν και αυτοί. Το απόγευμα αποπλέουν 

τα πολεμικά σκάφη «Κιλκίς» και «Λήμνος». Πάνε 

στα λιμάνια της Ερυθραίας για να προστατεύσουν, με τα 

κονόνια τους, την αποχώρηση των τελευταίων τμημάτων 

και άτακτων ομάδων του στρατού…». 

195 

Βικτώρια Σολομωνίου, Ο Εφέσου Χρυσόστομος για την καταστροφή 


196 

Βικτώρια Σολομωνίου, Ο Εφέσου Χρυσόστομος για την καταστροφή 


-164-

127. Μερική άποψη της Σμύρνης μετά την καταστροφή. 

Το κάψιμο (της ελληνικής και αρμενικής συνοικίας) της 

Σμύρνης 197 (φωτ. 126 και 127 που δείχνει κατεστραμμένους 

δρόμους της Σμύρνης) εκδηλώθηκε το απόγευμα της 

13 ης Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.) ή 31ης Αυγούστου 1922 (π.η.). 

Η καταστροφή της Σμύρνης άρχισε επτά (7) ημέρες 

μετά την αποχώρηση και του τελευταίου ελληνικού στρατιωτικού 

τμήματος από τη Μικρά Ασία και την είσοδο στις 

27 Αυγούστου 1922 (π.η.) / 9 Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.) των 

ατάκτων του Κεμάλ Ατατούρκ στην πόλη υπό τον Κιορ 

(=μονόφθαλμος) Μπεχλιβάν. Τρομοκρατία απλώνεται στην 

πόλη. Τα πλήθη συρρέουν στη Μητρόπολη. Ο Χρυσόστομος, 

βοηθούμενος από τον αδελφό του Ευγένιο, κάνει ό,τι 

μπορεί για να βοηθήσει. Η φωτιά που εκδηλώθηκε κατέ- 

197 

Ενδεικτική βιβλιογραφία: Το αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης 

Χρυσοστόμου όπως διεσώθη από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο 

Τσίτερ, ό.π., Lysimachos Oeconomos, The Martydom of 

Smyrna and Eastern Christendom, George Horton, The Blight of Asia, 

Indianapolis 1926 και σε ελληνική μετάφραση Η Μάστιγα της Ασίας, 

με σχόλια της Βικτωρίας Σολομωνίδου, σ. 119 κ.ε.. Marjorie Housepian, 

The Smyrna 1922 - The Destruction of a City, Νέα Υόρκη 1992 

και ελληνική έκδοση: Σμύρνη 1922, Αθήνα 1998. 

-165-

128. Χιλιάδες ξεριζωμένοι περιμένουν κάποιο καράβι για να τους μεταφέρει στην Ελλάδα. 

129. Κάτοικοι της Σμύρνης και περιχώρων περιμένουν τα πλοία για την προσφυγιά 

στον προβλήτα της Σμύρνης.

στρεψε όλη την πόλη εκτός από τη μουσουλμανική και 

την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από της 13ης έως και 

της 17ης Σεπτεμβρίου του 1922 (ν.η.) ή 31 Αυγούστου έως 

και 4 Σεπτεμβρίου 1922 (π.η.) (φωτ. 128, 129 με σκηνές 

αλλοφροσύνης στην προκυμαία και όχι «συνωστισμού», 

των κατοίκων). Εκτός από τη Σμύρνη πλείστα δεινά υπέστησαν 

και τα περίχωρά της καθώς και οι πόλεις, οι κωμοπόλεις 

και τα χωριά της Μικρασίας. Να αναφέρουμε 

ότι, κατά τον Χρήστο Σωκρ. Σολομωνίδη, στην περιοχή 

της Σμύρνης επί τετρακοσίων πενήντα εννέα (459) Ορθόδοξων 

κληρικών οι τριακόσιοι σαράντα επτά (347) βρήκαν 

μαρτυρικό θάνατο από τους Κεμαλικούς. 

Σύμφωνα με στοιχεία 198 50.000 υπήρξαν οι θανατωθέντες 

Σμυρναίοι, 4.000 οι Φωκαείς. Φονεύτηκαν ακόμη 

αγρίως 3.361 Περγαμηνιώτες και 6.000 Μοσχονησιώτες. 

Και ανάμεσα σ’ όλους αυτούς και μικρά παιδιά όπως οι 

πρόσκοποι του Αϊδινίου. 

Σύμφωνα με τον τότε Αμερικανό πρόξενο της Σμύρνης 

και της Εγγύς Ανατολής επί τριάντα χρόνια Τζορτζ Χόρτον 

(George Horton), στο βιβλίο του Η κατάρα της Ασίας: «καμία 

πράξη που διαπράχθηκε από την τουρκική φυλή δεν 

παρουσίασε κτηνωδέστερα και περισσότερο ακόλαστα 

χαρακτηριστικά όσο η καταστροφή της Σμύρνης το 1922». 

Μάλιστα, ο παραπάνω πρόξενος απέστειλε στις 29.9.1922 

(λίγες ημέρες μετά τα γεγονότα) απόρρητη έκθεση στο 

αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών για τις τουρκικές σφαγές, 

και όχι μόνο, της Σμύρνης (φωτ. 130 η πρώτη σελίδα 

της απόρρητης έκθεσης με την υπογραφή του Χόρτον). 

Επίσης, στο ως άνω βιβλίο του (σ. 104) γράφει: «Ένα 

από τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου 

από τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι 

ανήκα στο ανθρώπινο γένος». 

Ακόμη, ο ίδιος πρόξενος για τους πρόσφυγες Μικρασιάτες 

γράφει στο βιβλίο του 199 : «Η καθημερινή επαφή 

μου με τους εξαθλιωμένους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας 

198 

http://aktines.blogspot.gr/2014/09/blog-post_7.html. 

199 

Τζορτζ Χόρτον (George Horton), Αναφορικά με την Τουρκία, η 

κατάρα της Ασίας − Προξενικά ντοκουμέντα των ΗΠΑ, ό.π., σ.177. 

-167-

130. Η από 27/9/1922 απόρρητη έκθεση του (τότε) Αμερικανού Προξένου 

στη Σμύρνη George Horton στο Αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών, για τις 

τουρκικές σφαγές στη Σμύρνη στα 1922. 

γινόταν πιο οδυνηρή, ειδικά για μένα, επειδή μέχρι χτες 

τους ήξερα σαν νοικοκύρηδες που κέρδιζαν το ψωμί τους 

δουλεύοντας και εξασφάλιζαν στην οικογένειά τους ένα 

αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο. Τώρα βρίσκονται στη δυσάρεστη 

θέση να ζητιανεύουν…». 

Τέλος, ο προαναφερόμενος πρόξενος στο ίδιο ως άνω βιβλίο 

(σ. 152-153) γράφει ότι οι Τούρκοι στρατιώτες δολοφόνησαν 

στον Βουτζά τον πατέρα και τη μητέρα μιας γνωστής 

και πλούσιας οικογένειας Ολλανδών ονόματι De Jong. 

Ο Ουίστον Τσόρτσιλ (Winston Churchill), στα απομνημονεύματά 

του έγραψε: «Ο Κεμάλ γιόρτασε το θρίαμβό 

του με τη μεταβολή της Σμύρνης σε τέφρα και την τεράστια 

σφαγή τού εκεί χριστιανικού πληθυσμού». 

-168-

Η μεγαλύτερη εθνική μας τραγωδία 

είναι καταχωρισμένη στις μελανές 

σελίδες της ελληνικής ιστορίας 

με το όνομα «Μικρασιατική Καταστροφή». 

Είναι σωστός ο ισχυρισμός 

ότι η Μικρασιατική Καταστροφή 

του 1922 είναι ασύγκριτα οδυνηρότερη 

από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, 

γιατί με την άλωση και 

την πτώση του Βυζαντίου οι ελληνικοί 

πληθυσμοί δεν μετακινήθηκαν 

αλλά έμειναν στις πατρογονικές 

τους εστίες, στους τόπους που ζούσαν, 

ενώ με τη Μικρασιατική Καταστροφή 

οι Έλληνες ξεριζώθηκαν από 

τις αλησμόνητες Πατρίδες τους. 

Κρίνεται σκόπιμο ν’ αναφέρουμε 

ότι «…Παρότι οι Μεγάλες Δυνάμεις 

εγκατέλειψαν τους πρόσφυγες, ορισμένα 

μεμονωμένα άτομα, για παράδειγμα 

ο Αμερικανός πρόξενος 

Τζορτζ Χόρτον (George Horton) , η 

γιατρός Έσθερ ή Εσθήρ Λαβτζόϊ 

(Ester Pohl. Lovejoy) και ο μεθοδιστής 

ιερέας Άσα Τζέννινγκς (Asa Jennings), 

με ενέργειές τους έσωσαν 

χιλιάδες ζωές 200 ...». Η γιατρός ακτιβίστρια 

Έσθερ Λαβτζόϊ (Ester Pohl. 

Lovejo 1869-1967) (φωτ. 130α), ως 

επικεφαλής της ανεξάρτητης οργάνωσης 

«Νοσοκομεία Αμερικανίδων 

130α. Έσθερ Λαβτζόι (Esther Pohl 

Lovejoy 1869-1967), ιατρός ακτιβίστρια. 

Επικεφαλής της ανεξάρτητης 

οργάνωσης «Νοσοκομεία Αμερικανίδων 

Γυναικών» στην Ελλάδα επιδόθηκε 

με πάθος στη συγκέντρωση 

χρημάτων στην πατρίδα της και στην 

περίθαλψη των προσφύγων στη 

χώρα μας και ειδικότερα στο Ρέθυμνο 

την περίοδο 1922-1923. 

Πηγή: http://rethemnosnews.gr/2013 

/05/ λαβτζόι-lovejoy-του-γιωργου-δφρυγανακη 

200 

Αλέξανδρος Κίτροεφ, Σμύρνη, η καταστροφή 

μιας κοσμοπολίτικης πόλης 

1900-1922, κεφάλαιο: Σμύρνη 1900-1922, 

παρ. ΙΙΙ: Η καταστροφή της Σμύρνης, 

Σεπτέμβριος 1922, σ. 28, έκδοση «ΜΙ- 

ΝΩΑΣ», Μουσείο Μπενάκη, Πρωτέας, 

Αθήνα 2012. 

-169-

130β. Ο Αμερικανός Μεθοδιστής 

Πάστορας Άσα Τζένινγκς (Asa Jennings 

(1877-1933) μεσολάβησε και 

δόθηκε η δυνατότητα σε 58.000 

πρόσφυγες να βρουν καταφύγιο στα 

«Πλοία της Συμπόνιας» και να καταλήξουν 

στην Ελλάδα. 

Γυναικών» στην Ελλάδα, επιδόθηκε 

με πάθος στη συγκέντρωση χρημάτων 

στην πατρίδα της και στην περίθαλψη 

των προσφύγων στη χώρα 

μας και ειδικότερα στο Ρέθυμνο της 

Κρήτης την περίοδο 1922-1923. Για 

την προσφορά της αυτή, ο τότε δήμαρχος 

του Ρεθύμνου, Μενέλαος 

Παπαδάκης (1923-1925) σε τελετή 

της παρέδωσε το κλειδί της πόλης 

(πηγή: http//rethemnosnews.gr/2013/ 

05/λαβτζόϊ-Lovejoy-του-Γιώργου-δ- 

Φρυγανάκη). Ο μεθοδιστής πάστορας 

Άσα Τζέννινγκς (Asa Jennings), 

(1877-1933) 201 (φωτ. 130β), φυγάδεψε 

με τα “πλοία της συμπόνιας”, 

58.000 πρόσφυγες για την Ελλάδα. 

«Προπομπός του Τζέννινγκς και φωτεινή 

εξαίρεση της διεθνούς απάθειας 

μπροστά στο έγκλημα ήταν 

ένας άγνωστος Ιάπωνας πλοίαρχος, 

που τις ώρες της μεγάλης σφαγής – 

μόνος αυτός και το πλήρωμά του– 

άδειασαν στη θάλασσα το φορτίο 

τους για να μαζέψουν όσο το δυνατόν 

περισσότερες κυνηγημένες ψυχές…» 

202 [φωτ. 130γ του γιαπωνέζικου 

πλοίου στο λιμάνι της Σμύρνης 

στις 8.9.1922 (ν.η.)]. 

Τα δημοσιεύματα των εφημερί δων 

201 

Εφημ. Στο Καρφί, Σελίδες Ιστορίας - 

Ο ανθρωπιστικός ρόλος του Άσα Τζένινγκς 

κατά τη Μικρασιατική καταστροφή, αρ. 

φ. 794/20.8.2016, σ. 45. 

202 

Εφημ. Στο Καρφί, Σελίδες Ιστορίας - 

Ο ανθρωπιστικός ρόλος του Άσα Τζένινγκς 

κατά τη Μικρασιατική καταστροφή, αρ. 

φ. 794/20.8.2016, σ. 45 

-170-

130γ. 8 Σεπτεμβρίου 1922. Το εμπορικό γιαπωνέζικο πλοίο αγκυροβολημένο 

στο λιμάνι της Σμύρνης, λίγο πριν αρχίσει η επιχείρηση διάσωσης των προσφύγων 

με τη μεταφορά τους στον Πειραιά. (Φωτό από το αρχείο Κυριάκου 

Λυκουρίνου που δημοσιεύθηκε στο υπ’ αρ. 434/Ιούλιος, Αύγουστος, Σεπτέμβριος 

2016 φύλλο της εφημ. «Μικρασιατική Ηχώ»). 

για της θηριωδίες είναι χαρακτηριστικά. Αναφέρουμε ενδεικτικά 

μερικά από αυτά: 

Εφημερίδα Αθηναϊκή Αθηνών (αρ. φ. 2163/2.9.1922, σ. 

5): «Από τας σφαγάς και τας διώξεις της Σμύρνης. Λεπτομέρειαι 

της εκτυλισσομένης φρικιαστικής τραγωδίας. Σφαγαί 

εν μέσω φλογός. Οι Τούρκοι καταστρέφουν τα πάντα. 

Σκηναί φρίκης και απελπισίας». Η εν λόγω εφημερίδα αναφέρει 

και για τις σφαγές και την πυρπόληση του Μπουτζά 

(ή Βουτζά). 

Εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος Αθηνών (αρ. φ. 2028/ 

2.9.1922, σ. 4): «Νεώτεραι λεπτομέρειαι της τραγωδίας 

της Σμύρνης. Ποίαι συνοικίαι εκάησαν. Πόσοι και ποιοι 

Έλληνες εσφάγησαν. Αφηγήσεις προς τον «Ελεύθερον Τύπον» 

του εν Αθήναις Γάλλου προξένου». Η εφημερίδα αναφέρεται 

και στις πυρκαγιές και τουφεκισμούς ιερέων στο 

δρόμο προς Μπουτζά (από τη Σμύρνη) στη θέση «Κουλή 

Τσεσμέ» καθώς και για σφαγές Άγγλων υπηκόων στον 

Μπουτζά (ή Βουτζά). 

-171-

Εφημερίδα Πολιτεία Αθηνών (αρ. φ. 1690/2.9.1922, σ. 

4): «Εις την Σμύρνην μαχαίρι και φωτιά οι Τούρκοι. Ούτε 

Έλληνος, ούτε Ευρωπαίου, ούτε Αμερικανού εφείσθησαν. 

Εκ των αφηγήσεων των χθες ελθόντων προσφύγων». Η 

εφημερίδα περιγράφει (τα έντονα γράμματα δικά της) 

φόνους και πυρπόληση σπιτιών του Μπουτζά (ή Βουτζά), 

αναφέροντας χαρακτηριστικά για το φόνο ολόκληρης 

της οικογένειας του Ολλανδού Διάν (De Jong). 

Εφημερίδα Πατρίς Αθηνών (αρ. φ. 240/2.9.1922, σ. 4): 

«Η Σμύρνη υπό φλόγας και καταστροφήν. Ολόκληρον το 

δυτικόν τμήμα της πόλεως μετεβλήθη εις ερείπια. Της πυρκαϊάς 

προηγήθησαν σφαγαί και λεηλασίαι. Ο Μητροπολίτης 

Σμύρνης κατεκρεουργήθη υπό των Τούρκων. Οι Άγγλοι 

και οι Αμερικανοί εγκατέλειψαν την πόλιν». Η ίδια εφημερίδα 

αναφέρεται (τα έντονα γράμματα δικά της) στην 

πυρπόληση του Μπουτζά (ή Βουτζά) και τις λεηλασίες 

σπιτιών του, ιδιαίτερα ξένων. 

Επίσης, η προαναφερόμενη εφημερίδα στο φύλλο της 

επόμενης ημέρας (αρ. φ. 241/3.9.1922, σ. 3) γράφει: «Η 

λύσσα της φλογός και του αίματος εν Σμύρνη». «Ο όχλος 

παρημπόδισε την αποβίβασιν συμμαχικών αγημάτων. Νεώτεραι 

ανατριχιαστικαί λεπτομέρειαι των φρικαλεοτήτων». 

Τέλος, η ίδια εφημερίδα σε άλλη στήλη με τίτλο: «Φλόγες 

εις τα Βρυούλα και Μπουτζά» αναφέρει ότι: «Η ‘Έλλη’ (το 

ελληνικό πολεμικό πλοίο) διά τηλεγραφήματός της προς 

το Υπουργείον των Ναυτικών αγγέλλει ότι (τα έντονα 

γράμματα δικά της) φλόγες τεράστιαι ήρχισαν να αναφαίνωνται 

προς το μέρος των Βρυούλων και του Μπουτζά. 

Το αυτό ραδιοτηλεγράφημα αναφέρει ότι η πυρκαϊά 

της Σμύρνης ευρίσκεται εν υφέσει». 

o 

-172-

Το πρώτο μνημόσυνο μετά την καταστροφή 

Στις 5 Σεπτεμβρίου 1922 (π.η.) στον Ι. Ναό Αγίου Γεωργίου 

Καρύτση, της Αθήνας (βρίσκεται πίσω από την νοτιοανατολική 

πλευρά της πλατείας Κλαυθμώνος) τελέστηκε κατανυκτικότατο 

μνημόσυνο υπέρ αναπαύσεως «των αγρίως 

κρεουργηθέντων Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσόστομου και 

λοιπών δύσμοιρων αδελφών», μεταξύ αυτών και του Ιακώβου 

Γ. Αρχατζικάκη. Η εκκλησία ήταν ασφυκτικά πλήρης. 

Πλήθος κόσμου, μεταξύ του οποίου πολλοί πρόσφυγες. 

Παραβρέθηκαν, μεταξύ άλλων, ο μητροπολίτης 

Εφέσου Χρυσόστομος με τον πρωτοσύγκελλό του, ο 

Σκεύος Ζερβός και ο Ν. Στράτος. Μετά την επιμνημόσυνο 

δέηση, «ο κ. Σκεύος Ζερβός 203 , μέσω απείρου συγκινήσεως, 

απηύθυνε το ύστατο χαίρε εις τα θύματα της Τουρκικής 

θηριωδίας. Οι εις τον ναόν πρόσφυγες, άνδρες, γυναίκες 

και παιδιά, εξέσπασαν εις θρήνους και κοπεττούς. Μερικαί 

από τας δυστυχείς αυτάς εξερρίζωναν εις το αποκορύφωμα 

της απελπισίας των την κώμην των. Το θέαμα ήτο 

απείρως τραγικόν» 204 . 

Η συνέπεια σε λόγια και πράξεις 

Ο Ι.Γ.Α., λαμπρή προσωπικότητα με τεράστιο ποιμαντικό, 

θεολογικό, εκπαιδευτικό, πατριωτικό, φιλανθρωπικό και 

συγγραφικό έργο –και παρ’ όλα αυτά ταπεινός, μοναχικός, 

προσηνής και ολιγαρκής– βίωσε, όπως περιγράφεται παραπάνω, 

τα βασανιστήρια και τον μαρτυρικό θάνατο από 

τους τσέτες (αντάρτες) Τούρκους τον Αύγουστο 1922 (π.η.). 

Σαν καλός ποιμένας δεν λιποτάκτησε, αλλά έμεινε πιστός 

στο υπέρμαχο καθήκον κατά τις τραγικές ημέρες 

203 

Γεννήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 1875, στην Κάλυμνο Δωδεκανήσου. 

Υπήρξε πολυδιάστατη και πολυσχιδής προσωπικότητα και η 

δράση του έχει αναγνωριστεί διεθνώς. Διακεκριμένος ιατρός, καθηγητής 

της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μεγάλος 

εθνικός αγωνιστής, με εντυπωσιακό όγκο έργων και δραστηριοτήτων. 

Σπουδαία τα επιτεύγματα της μεγάλης αυτής δωδεκανησιακής προσωπικότητας 

στο πολιτικό και επιστημονικό επίπεδο. 

204 

Εφημ. Πατρίς Αθηνών, αρ. φ. 243/5.9.1922, σ. 2. 

-173-

του Αυγούστου 1922 (π.η.) και με το μαρτύριό του έδωσε 

το παράδειγμα της αυταπάρνησης, της μεγάλης χριστιανικής 

αρετής που δημιουργεί τους ήρωες των μεγάλων καθηκόντων, 

εκείνους που λάμπουν σαν διαμάντια στην ιστορία 

του χριστιανικού πολιτισμού. 

Εκείνο που με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε είναι ότι 

ο αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Γεωργίου Αρχατζικάκης είναι 

μία από τις μεγαλύτερες μορφές που τιμούν τη Σητεία, 

την Κρήτη και την Ελλάδα, με την πνευματική τους συγκρότηση, 

τη συνέπεια ανάμεσα σε λόγια και πράξεις, τον 

ηρωΐσμό και την αυτοθυσία τους. 

Η παρακαταθήκη 

Φέτος κλείνουν ακριβώς ενενήντα οκτώ (98) χρόνια από 

το μαρτυρικό θάνατο του Ιακώβου Αρχατζικάκη. Ας είναι 

αυτή η μικρή παρουσίαση, που εμπνεύστηκα από ένα βιβλίο 

του στη βιβλιοθήκη του πατέρα μου, αείμνηστου δικηγόρου 

Εμμανουήλ Ιωάννου Αγγελάκη, ένα μικρό ταπεινό 

κερί στην ιερή μνήμη του. 

Έτσι, ύστερα από ενηνήντα οκτώ (98) χρόνια, ο αγώνας 

του Ιακώβου Αρχατζικάκη δικαιώνεται. Για πρώτη φορά 

μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Διωγμό του 

1922 στις 17 Αυγούστου 2014 τελέσθηκε θεία λειτουργία 

στην εκκλησία του Αγίου Βουκόλου Σμύρνης (πρώτου επισκόπου 

Σμύρνης), η μοναδική εκκλησία που δεν κάηκε 

από τους τσέτες του Κεμάλ. Στη σμυρναίικη αυτή εκκλησία 

στις 17 Αυγούστου 2014 περίσσεψαν οι μνήμες και η συγκίνηση 

τόσο για τις αλησμόνητες πατρίδες όσο και για 

τους χιλιάδες χαμένους συνανθρώπους μας. 

Η καθιέρωση της 14ης Σεπτεμβρίου 

ως ημέρα εθνικής μνήμης 

Με τον ν. 2645/09.10.1998, που δημοσιεύθηκε στο υπ’ 

αριθ. 234/13.10.1998 ΦΕΚ (τεύχος Α΄), καθιερώθηκε η 14 η 

Σεπτεμβρίου ως ημέρα εθνικής μνήμης της γενοκτονίας 

των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το τουρκικό κράτος. 

Με το υπ’ αριθ. 304/17.09.2001 προεδρικό διάταγμα, 

-174-

131. Άγιοι Μικρασιάτες Μάρτυρες: ιεράρχες ιερείς μοναχοί και λαϊκοί , άνδρες 

γυναίκες και παιδιά (μια μικρασιατική οικογένεια). Ο Σταυρός στο κέντρο 

της εικόνας συμβολίζει την «Σταυρωμένη Μικρά Ασία». Το Καμπαναριό 

στο κέντρο του Σταυρού ήταν το Καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής Σμύρνης. 

Εκ δεξιών προς αριστερά οι μάρτυρες ιεράρχες: ο Ζήλων Ευθύμιος, ο Κυδωνιών 

Γρηγόριος, ο Σμύρνης Χρυσόστομος, ο Ικονίου Προκόπιος, ο Μοσχονησίων 

Αμβρόσιος. Στην συνέχεια αριστερά του Σταυρού είναι ο Μοναχός 

(εκπρόσωπος των Μοναχών σφαγιασθέντων), δεξιά του Σταυρού ο Κληρικός 

(εκπρόσωπος των Κληρικών σφαγιασθέντων), και κάτω δεξιά ο Μικρασιάτης 

κάτοικος, αντιπροσωπεύοντας τον ανδρικό πληθυσμό που βασανίσθηκε και 

σφαγιάσθηκε, και αριστερά η Γυναίκα – Μάνα και το Τέκνο, αντιπροσωπεύ - 

οντας το σύνολο του γυναικείου και παιδικού πληθυσμού που βασανίσθηκε, 

βιάσθηκε και μαρτύρησε στα τουρκικά βασανιστήρια με τίμημα την ζωή του 

(πηγή: https://mikrasiatwn.wordpress.com/2013/08/29/ οι άγιοι –μικρασιάτες– 

ιερομάρτυρες μικρασιάτες/.

που εκδόθηκε κατ’ εξουσιοδότηση του παραπάνω νόμου 

και που δημοσιεύθηκε στο υπ’ αριθ. 207/21.09.2001 ΦΕΚ 

(τεύχος Α΄), προσδιορίζονται οι εκδηλώσεις μνήμης. Στο 

άρθρο 2 του προαναφερόμενου διατάγματος αναφέρεται: 

«Αν η 14 Σεπτεμβρίου δεν συμπίπτει να είναι ημέρα Κυριακή, 

ο εορτασμός γίνεται την πρώτη Κυριακή μετά την 

14 η Σεπτεμβρίου…». 

Είχε προηγηθεί η υπ’ αριθ. 2556/5.7.1993 εγκύκλιος της 

Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (με αριθ. πρωτ. 

2137 και διεκπ. 883) σχετική με το παραπάνω θέμα. 

Ἀπολυτίκιον Ἁγίων Μικρασιατῶν Ἱερομαρτύρων 

Ἦχος δ΄. Ὁ ὑψωθείς ἐν τῷ Σταυρῷ ἑκουσίως. 

«Ἡ πενταυγής Ἀρχιερέων χορεία, τῇ τῶν ἀγώνων νοητῇ 

δαδουχίᾳ, τήν Μικρασίαν ἅπασαν αὐγάζει νοητῶς, ὁ σοφός 

Χρυσόστομος, Γρηγορίῳ τῷ θείῳ, Ἀμβρόσιος, Προκόπιος 

καί Εὐθύμιος ἅμα, οὕς εὐφημοῦμεν εἴπωμεν πιστοί, χαίροις 

Μαρτύρων, πεντάριθμε σύλλογε» (φωτ. 131). 

Ἀπολυτίκιον Ἐθνοϊερομάρτυρος Ἰακώβου 

(ποίημα Χαραλάμπους Μπούσια) 

Ἦχος πλ. α΄. Τόν συνάναρχον Λόγον. 

«Ἐν μετώπῳ σφραγίδα περιπαιζόμενον, φέροντα, οἴμοι, 

ἀρτίως ἀντί Τιμίου Σταυροῦ ἡμισέλινον, Ἰάκωβον, τιμήσωμεν, 

Ἱερομάρτυρα στεῤῥόν, ἐν Βουτζᾷ περιφανῶς ἀθλήσαντα 

Σμύρνοις ὕμνοις, ὡς τόν Θεόν δυσωποῦντα ὑπέρ 

ἡμῶν τόν πολυεύσπλαγχνον». 

Μεγαλυνάριον. 

«Χαίροις, ἱερόαθλε θαυμαστέ, Ζήρου τῆς Σητείας ἐγκαλλώπισμα 

ἱερόν, χαίροις, ὁ σφραγίσας ἐν τῷ Βουτζᾷ τῆς 

Σμύρνης, Ἰάκωβε, σοῖς ἄθλοις ἱερωσύνην σου». 

Ο Ι.Γ.Α. 

ανάμεσα στους Ιερομάρτυρες και Εθνομάρτυρες 

Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος στη 

συνεδρίαση της 14ης Νοεμβρίου 1992 ανακήρυξε ομόφωνα 

-176-

132. Διάλεξη από τον συγγραφέα στο 

πολύκεντρο Σητείας στις 5/12/99 για 

τον Ιάκωβο Αρχατζικάκη. 

133. Διάλεξη, επίσης από τον συγγραφέα, 

στις 11/8/2000 στη Ζήρο Σητείας 

για τον Ιάκωβο Αρχατζικάκη (η Ζήρος 

είναι η γενέτειρα του Ιακ. Αρχατζικάκη). 

ως Αγίους τον μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο, τους 

μητροπολίτες … και όλους εκείνους, κληρικούς και λαϊκούς, 

που έδωσαν τη ζωή τους το 1922… 205 . Με αυτό τον τρόπο, 

οι μέχρι σήμερα καλούμενοι εθνομάρτυρες κατέστησαν 

εθνοϊερομάρτυρες 206 . 

Η αυτοθυσία που επέδειξε ο Ιάκωβος Αρχατζικάκης εί- 

205 

Νίκος Βικέτος, Η αγιότητα του Χρυσοστόμου Σμύρνης και η μαρτυρία 

της Εκκλησίας, Αθήνα 1993, σσ. 11 - 12, 53 – 54. 

206 

Γιώργος Αθ. Τσούτσος, Ο χαρακτήρας της εθνικής δράσεως του 

Χρυσοστόμου Σμύρνης, ό.π., σ. 22. 

-177-

134. Η προτομή του Ιακώβου στον προαύλιο χώρο της Εκκλησίας του Αγ. 

Ιωάννη στα «Λιβάδια» Σητείας. 

ναι ιδιαίτερα τιμητική για τον σητειακό κλήρο και την 

αποστολή του. Η άρνησή του να εγκαταλείψει τη Μικρά 

Ασία είναι πράξη γεμάτη αλτρουϊσμό και συναίσθημα ευθύνης 

απέναντι στο ιερατικό του σχήμα. Ο μαρτυρικός 

του θάνατος επιβάλλει τη συναρίθμησή του ανάμεσα στους 

σύγχρονους Ιερομάρτυρες της Εκκλησίας της Σμύρνης και 

στους Εθνομάρτυρες εκείνους προς τους οποίους ο Ελληνισμός 

οφείλει κάθε τιμή και δόξα. Και αυτό πράττουμε 

με τούτο το βιβλίο. 

Εκδήλωση για τον Ι.Γ.Α. σε Σητεία και Ζήρο 

Ανασύραμε από τη λήθη τον αρχ. Ιάκωβο Γεωργίου Αρχατζικάκη, 

έναν από τους πιο διαπρεπείς σητειακούς λόγιους, 

πνευματικούς οδηγούς, ιεροκήρυκες και πατριώτες, όταν 

στις 5 Δεκεμβρίου 1999 στη Σητεία (φωτ. 132) κάναμε 

την πρώτη παρουσίαση για την προσωπικότητα, τη ζωή, 

το έργο και την προσφορά του στην ορθόδοξη κοινότητα 

της Σιωνίτιδας Εκκλησίας της Ιερουσαλήμ και στον Ελλη- 

-178-

νισμό της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα του Βουτζά και της 

Σμύρνης, με όσα στοιχεία είχαμε συγκεντρώσει μέχρι τότε. 

Την ίδια εκδήλωση επαναλάβαμε στην πλατεία της Ζήρου 

Σητείας στις 11 Αυγούστου 2000, τον τόπο που γεννήθηκε 

ο Ι.Γ.Α. (φωτ. 133). 

Η προτομή του Ι.Γ.Α. στον αύλειο χώρο 

του Αγίου Ιωάννη στα «Λιβάδια» Σητείας 

Ο Σύλλογος Μικρασιατικών Ποντίων και Αρμενίων Σητείας 

τοποθέτησε την προτομή του Ιακώβου στον αύλειο χώρο 

της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη στην τοποθεσία «Λιβάδια» 

της Σητείας (φωτ. 134 η προτομή και αριστερά η εκκλησία). 

Η προτομή αυτή φιλοτεχνήθηκε από το γλύπτη Ιωσήφ 

Ψυκαράκη, με δαπάνη των μελών του παραπάνω 

συλλόγου. 

Διατήρηση της ιστορικής γνώσης 

Το καλύτερο μνημόσυνο στην ιερή μνήμη των Ιερομαρτύρων 

και Εθνομαρτύρων της Μικρασίας είναι η διατήρηση 

της ιστορικής γνώσης, η συνέχιση της καθιερωμένης πλέον 

επίσημης τελετής για τη μικρασιατική γενοκτονία και προ 

παντός η σωστή διδασκαλία της Ιστορίας στις νέες γενιές. 

Σεβόμαστε την ειρηνική συμβίωση με τους γείτονες, αλλά 

δεν πρέπει και δεν μπορούμε να λησμονήσουμε αυτά που 

συνέβησαν στην Ιωνία. Αλήθεια σημαίνει α –στερητικό– 

και λήθη, δηλαδή να μη λησμονούμε. Υποσχόμαστε να μη 

λησμονήσουμε τις ελληνορθόδοξες ρίζες της Μικράς Ασίας 

και το μαρτύριο του συντοπίτη μας αρχιμανδρίτη Ιακώβου 

Γεωργίου Αρχατζικάκη και συνάμα τους «συν αυτώ αναιρεθέντες» 

επισκόπους και λοιπούς κληρικούς, καθώς και 

τους χιλιάδες σφαγιασθέντες και βασανισθέντες συνανθρώπους 

μας. 

-179-

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α' 

Στατιστικά στοιχεία 207 

εγκατάστασης και προέλευσης προσφύγων 

στις ελληνικές περιφέρειες 

Η καταστροφή της Σμύρνης επισφράγισε και την καταστροφή 

των πανάρχαιων ελληνικών κοινοτήτων της Μικράς 

Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, που ιστορικά 

υπήρξε η ενδοχώρα της Κωνσταντινούπολης. Η νέα 

τάξη του 1922 πληρώθηκε πολύ ακριβά από τους Ίωνες, 

Ανατολικοθρακιώτες και Πόντιους συμπατριώτες μας και 

θεμελιώθηκε σε εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και πρόσφυγες 

Έλληνες καθώς και στην πρωτοφανή συρρίκνωση του 

ελληνικού χώρου. Πάντα πρέπει να θυμόμαστε τις παραπάνω 

ελληνικές κοινότητες. Το οφείλουμε στα απειράριθμα 

θύματα και τις χαμένες ή καλύτερα αλησμόνητες πατρίδες 

τής καθ’ ημάς Ανατολής. Ο Ελληνισμός νιώθει ένα κενό αντι - 

κρίζοντας την άδεια πια από Έλληνες γη της Ιωνίας, και 

όχι μόνο, αφού η εγκατάσταση των προσφύγων στις ελληνικές 

περιφέρειες παρουσίαζε την ακόλουθη εικόνα: 

Περιφέρεια Άτομα αγροτικών Άτομα αστικών Σύνολο 

οικογενειών οικογενειών 

Μακεδονία 446.094 192.159 638.253 

Θράκη 72.060 35.547 107.607 

Ήπειρος 4.460 3.719 8.179 

Κρήτη 18.938 14.962 33.900 

Ν. Αιγαίο 3.696 52.917 56.613 

Παλ. Ελλάδα 33.576 343.721 377.297 

Σύνολο 578.824 643.025 1.221.849 

-181-

Μέσα από τον ακόλουθο πίνακα βλέπουμε την προέλευση 

του 1.221.849 προσφύγων, σύμφωνα με την απογραφή 

του 1928 208 : 

Προέλευση Αριθμός προσφύγων Ποσοστό 

Μικρασία 626.954 51,3% 

Θράκη 256.635 21,0% 

Πόντος 182.169 14,9% 

Κωνστ/πολη 38.458 3,1% 

Βουλγαρία 49.027 4,0% 

Ρωσία 58.526 4,8% 

Κύπρος 10.080 0,8% 

Σύνολο 1.221.849 100% 

Οι πρόσφυγες αυτοί δεν ήταν μόνο το νέο «καύσιμο», το 

νέο εργατικό δυναμικό και ο «αιμοδότης» της βιομηχανικής 

και βιοτεχνικής δραστηριότητας, αλλά και οι νέοι καταναλωτές, 

σε βάρος των οποίων, δυστυχώς, υπήρξαν αρκετοί 

που αισχροκέρδισαν. 

207 

Εφημ. Ημερησία, ένθετο «Τετράδια της οικονομίας», αρ. τ. 

33/23-24.10.1999, σσ. 20-21. 

208 

Εφημ. Ελευθεροτυπία Αθηνών, ένθετο Ιστορικά, αρ. τ. 

89/30.8.2001, Η προσφυγιά του ’22, σ. 11. 

Τελειώνοντας την ενότητα αυτή να σημειώσουμε ότι, 

κατά την άποψή μας, η διχόνοια –η ανίατη αρρώστια της 

φυλής μας– είναι ο μεγαλύτερος υπαίτιος της μαρτυρικής 

φυγής και του ολέθρου 1,2 εκ. περίπου Ελλήνων, οι οποίοι 

άφησαν με σπαραγμό τις πατρίδες που γεννήθηκαν και 

μεγάλωσαν, παίρνοντας τον δρόμο προς την ελεύθερη Ελλάδα. 

-182-

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β' 

Πνευματικά Ιδρύματα και ελληνικά έντυπα 

από τα οποία αντλήσαμε στοιχεία 

Πνευματικά Ιδρύματα 

Στο τέλος του βιβλίου κρίθηκε σκόπιμο ν’ αναφερθούν ορισμένα 

χρήσιμα στοιχεία για τις Βιβλιοθήκες: του Προοδευτικού 

Συλλόγου Σητείας «ο Βιτσέντζος Κορνάρος», 

της Βουλής των Ελλήνων, της Γενναδείου, της Ιεράς Συνόδου 

της Εκκλησίας της Ελλάδος, της Ιεράς Αρχιεπισκοπής 

Αθηνών, της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, 

της Εστίας Νέας Σμύρνης. Το Κέντρο Μικρασιατικών 

Σπουδών και το Ε.Λ.Ι.Α - Μ.Ι.Ε.Τ. (Ελληνικό Λογοτεχνικό 

και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής 

Τράπεζας Ελλάδος). Επίσης, για την ολοκλήρωση της 

παρούσας έρευνας αντλήσαμε πληροφορίες από μερικά 

διασωθέντα έντυπα της Σμύρνης. 

Στοιχεία για τις Βιβλιοθήκες 

Λαϊκή Βιβλιοθήκη του Προοδευτικού Συλλόγου Σητείας 

«ο Βιτσέντζος Κορνάρος» 

Ο Σύλλογος αυτός ιδρύθηκε το 1933 (απόφαση υπ’ αριθ. 

372/1933 Πρωτοδικείου Λασιθίου). Η επίσημη προσπάθεια 

για τη δημιουργία βιβλιοθήκης στην πόλη της Σητείας ξεκίνησε 

με την υπ’ αριθ. 12370/04.05.1924 απόφαση του 

Υπουργείου Παιδείας, η οποία αφορά στην ίδρυση Νυκτερινής 

Σχολής στη Σητεία. 

-183-

Η βιβλιοθήκη διαθέτει σημαντικότατες όσο και παλαιές 

εκδόσεις. Αριθμεί περίπου 7.500 τόμους, αριθμός πολύ 

σημαντικός για επαρχιακή βιβλιοθήκη. Σημειώνεται η μεγάλη 

σπουδαιότητα αλλά και σπανιότητα πολλών εκδόσεων. 

Από άποψη θεματικών ενοτήτων σημαντικότατη είναι 

η παρουσία βιβλίων που αφορούν την Ορθοδοξία, την 

Ιατρική και τα ιστορικο-φιλολογικά βιβλία. Επίσης, η βιβλιοθήκη 

διαθέτει πλήρεις σειρές εγκυκλοπαιδειών και 

σπουδαίων λεξικών καθώς και σημαντικών επιστημονικών 

περιοδικών. Εξαιρετική παρουσία έχει και η σύγχρονη ελληνική 

και παγκόσμια Λογοτεχνία. Τέλος, η βιβλιοθήκη 

διαθέτει σημαντικά έργα τα οποία αφορούν τα γράμματα, 

τις τέχνες, την ιστορία, λαογραφία και αρχαιολογία της 

Κρήτης. 

Πηγή: Ν. Π. Παπαδάκης, «60 χρόνια ιστορίας της λαϊκής βιβλιοθήκης 

του Συλλόγου στη Σητεία», έκδοση Προοδευτικού Συλλόγου 

«Βιτσέντζος Κορνάρος», Σητεία 1991. 

Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων 

Είναι δημόσια βιβλιοθήκη. Περιέχει πολύτιμη συλλογή εφημερίδων 

και χειρογράφων. Απευθύνεται κυρίως στους βουλευτές 

και στους επιστημονικούς συνεργάτες τους αλλά 

και στο ευρύ κοινό. Οι συλλογές της περιλαμβάνουν υλικό 

σε θέματα κοινοβουλευτικού ενδιαφέροντος και αποτελούνται 

από περίπου 70.000 τόμους βιβλίων, 2.000 τίτλους ελληνικών 

και ξένων περιοδικών, 5.000 τίτλους ελληνικών και 

ξένων εφημερίδων, μικροταινίες, έργα τέχνης, πλήρη σειρά 

της εφημερίδος των συζητήσεων της Βουλής και των πρακτικών 

της Βουλής και της Γερουσίας. Επιπλέον, διαθέτει 

σπάνια βιβλία της περιόδου 1471-1850, συλλογή χαρτών 

και χαρακτικών, πρωτότυπα των ελληνικών Συνταγμάτων, 

πρωτόκολλα ορκωμοσίας βασιλέων και προέδρων της Ελληνικής 

Δημοκρατίας, σπάνιες προεπαναστατικές εφημερίδες, 

χειρόγραφους κώδικες και σημαντικά ιστορικά λοιπά 

έγγραφα σχετικά με την Νεότερη Ελληνική Ιστορία καθώς 

και προσωπικές βιβλιοθήκες πολιτικών όπως του Ι.Μεταξά, 

Αλ. Καφαντάρη, Ι.Σιδέρη, Π. Τσαλδάρη κ.ά. 

-184-

Σήμερα, λόγω του μεγάλου της όγκου στεγάζεται σε 

τρία σημεία της Αθήνας: 

• στο Μέγαρο της Βουλής, 

• στην Μπενάκειο Βιβλιοθήκη και 

• στο πρώην Καπνεργοστάσιο. 

Πηγή: Βικιπαίδεια 

Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος 

Αποτελεί τον θεματοφύλακα της γραπτής πνευματικής 

παρακαταθήκης των Ελλήνων και την κιβωτό ενός μοναδικού 

πλούτου, στον οποίο καταγράφεται η πορεία της 

ελληνικής σκέψης και ιστορίας διά μέσου των αιώνων. Κύριος 

στόχος της όμως είναι ο απαράμιλλος αυτός πλούτος 

να μην παραμείνει απλά φυλασσόμενος, αλλά να μεταμορφωθεί 

σε γνώση που διαχέεται στην κοινωνία. Η ενεργητική 

προβολή της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, η διάδοσή 

της στο παρόν και το μέλλον, η διαφύλαξη της 

«εθνικής μνήμης» και η προστασία του δικαιώματος των 

πολιτών για πρόσβαση στην πληροφορία, αποτελούν τις 

βασικές αρχές που διέπουν τη λειτουργία του θεσμού της 

Εθνικής Βιβλιοθήκης. 

Πρώτιστο μέλημα της νέας διοίκησης είναι η διάνοιξη 

διαύλων επικοινωνίας με το αναγνωστικό κοινό και η ευρεία 

προσβασιμότητα στο υλικό των συλλογών. 

Πηγή: http://www.nlg.gr 

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη 

Είναι μία από τις σημαντικότερες βιβλιοθήκες της Ελλάδας 

και μία από τις δύο βιβλιοθήκες της Αμερικάνικης Σχολής 

Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Oνομάστηκε «Γεννάδειος» 

προς τιμήν του Γεωργίου Γενναδίου (1786-1854), μεγάλου 

Διδασκάλου του Γένους και πατέρα του ιδρυτή της Βιβλιοθήκης 

Ιωάννη Γενναδίου, διπλωμάτη, λογίου και λάτρη των 

βιβλίων. 

-185-

Οι συλλογές της βιβλιοθήκης καλύπτουν θέματα σχετικά 

με τη γλώσσα, τη λογοτεχνία, τις τέχνες, την ιστορία, την 

αρχαιολογία και τη φιλοσοφία. Επιπλέον, διαθέτει τα προσωπικά 

αρχεία γνωστών πολιτικών. Συνολικά, οι συλλογές 

της ξεπερνούν τους 100.000 τόμους και συνεχίζουν να αυξάνονται. 

Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Βικιπαίδεια 

Βιβλιοθήκη της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος 

Το υλικό του Ιστορικού Αρχείου της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας 

της Ελλάδος χρονολογείται από τις αρχές του ΙΘ´ 

αιώνα και περιλαμβάνει πατριαρχικούς τόμους, πατριαρχικά 

και συνοδικά γράμματα, κώδικες, τα πρακτικά της 

Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (από 

το έτος 1833), τα πρακτικά της Ιεραρχίας της Εκκλησίας 

της Ελλάδος (από το έτος 1920), έγγραφα για τη σύσταση 

της Ιεράς Συνόδου και της ανακήρυξης του Αυτοκεφάλου 

της Εκκλησίας της Ελλάδος, πρωτόκολλα, μοναχολόγια, 

ενοριακούς πίνακες, πολύτιμα έγγραφα της Ιεράς Συνόδου, 

άλλων Ορθόδοξων Εκκλησιών, της Πολιτείας και άλλων 

φορέων για διάφορα θέματα, έγγραφα, βιβλία, περιοδικά, 

φωτογραφίες, σχέδια, για την ιστορία και τη δράση της 

Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών και των Ιερών Μητροπόλεων 

της Εκκλησίας της Ελλάδος. 

Το Αρχείο αυτό, άγνωστο στους περισσότερους, αποτελεί 

πολύτιμη πηγή της εκκλησιαστικής ιστορίας του νεοελληνικού 

Κράτους με ευρύτητα και ιδιαίτερη σημασία για τη 

μαρτυρία και αποκατάσταση, πολλές φορές, της πολύπλευρης 

δράσης της Εκκλησίας. Περιέχει πληροφορίες μοναδικές 

και δυσεύρετες σε άλλα αρχεία, τα οποία έχουν 

απωλεσθεί ή καταστραφεί. 

Πηγή: www.vrisko.gr/details/043da50e1g4i47a1bd2dafb4230_j0e 

-186-

Βιβλιοθήκη της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών 

Ξεκίνησε τη λειτουργία της το Σεπτέμβριο του 2010 στο 

ιστορικό κτήριο του παλαιού Κακουργιοδικείου Αθηνών 

στην περιοχή Ψυρρή. 

Σκοπός της βιβλιοθήκης είναι να προσφέρει ένα φιλικό 

και ευχάριστο περιβάλλον, όπου ο καθένας θα έχει τη δυνατότητα 

να μελετήσει καθώς και να αναζητήσει ένα μεγάλο 

φάσμα επιστημονικών και λοιπών πληροφοριών. 

Η βιβλιοθήκη διαθέτει Αναγνωστήριο και απευθύνεται 

κυρίως σε μελετητές και ερευνητές καθώς και σε όλους 

όσοι αγαπούν και εκτιμούν τον πολιτισμό, την παιδεία και 

το βιβλίο. 

πηγή: http://biaa.gr 

Βιβλιοθήκη Εστίας Νέας Σμύρνης 

Ανήκει στην ομώνυμη Εστία, η οποία ιδρύθηκε το 1930 

από Μικρασιάτες πρόσφυγες. Έχει πάνω από εβδομήντα 

χιλιάδες (70.000) τίτλους βιβλίων και χιλίων (1.000) σειρών 

περιοδικών, με ιδιαίτερα πλούσιο τμήμα μικρασιατικής βιβλιογραφίας. 

Επίσης, σώζει αρχεία σχετικά με τον μικρασιατικό 

Ελληνισμό. 

Με την ευκαιρία αναφέρουμε ότι η Εστία Νέας Σμύρνης 

διαθέτει τα ακόλουθα Μουσεία: 

• Μικρασιατικών κειμηλίων, 

• Μεταβυζαντινών εικόνων, 

• Έργων παλαιάς ολλανδικής τέχνης. 

Τέλος, το εν λόγω ίδρυμα βραβεύει βιβλία και εργασίες 

μικρασιατικού περιεχομένου, απονέμει υποτροφείες σε φοιτητές 

και βραβεύει αριστούχους μαθητές. 

Πηγή: www.estia-ns.gr/page.asp?pid=5 

-187-

Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών 

Ιδρύθηκε από τον Οκτάβιο και τη Μέλπω Λογοθέτη - 

Μερλιέ το 1930 και έχει ως σκοπό τη διαφύλαξη και μελέτη 

του ελληνικού πολιτισμού της Μικράς Ασίας. 

Το εν λόγω Κέντρο: 

• Διαθέτει Βιβλιοθήκη με περίπου δέκα έξι χιλιάδες 

(16.000) τίτλους βιβλίων και περιοδικών. 

• Διαθέτει αρχείο προφορικής παράδοσης, στο οποίο 

υπάρχουν 2.000 περίπου φάκελοι για οικισμούς του Πόντου, 

της Καππαδοκίας και λοιπής Μικράς Ασίας. 

• Έχει 50 περίπου φακέλους για τους τόπους της αρχικής 

εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα. 

• Διασώζει συλλογές κοινοτικών εγγράφων, χειρογράφων, 

σφραγίδων και 4.800 περίπου φωτογραφιών. 

• Κυκλοφορεί επιστημονικές εκδόσεις σχετικές με τον 

Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. 

Πηγή : www.kms.org.gr 

Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του 

Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας 

(Ε.Λ.Ι.Α. - Μ.Ι.Ε.Τ.) 

Το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, πιο γνωστό 

ως Ε.Λ.Ι.Α., αποτελεί τμήμα του Μορφωτικού Ιδρύματος 

της Εθνικής Τραπέζης, Μ.Ι.Ε.Τ., από τον Οκτώβριο του 

2009. Ως βασικό στόχο έχει τη διάσωση, συλλογή, ταξινόμηση, 

μελέτη και έκδοση αρχειακού και έντυπου υλικού 

του 19ου και 20ού αιώνα, το οποίο αφορά κυρίως την ιστορική 

εξέλιξη και πνευματική ανάπτυξη της Ελλάδας. Παράλληλα, 

στοχεύει στη στήριξη της έρευνας και τη διάδοση 

της γνώσης και της πληροφορίας σε ένα ευρύ φάσμα πολιτιστικών 

και ακαδημαϊκών κατευθύνσεων. Iδρύθηκε το 

1980 και στα χρόνια της δραστηριότητάς του έχει εντοπίσει 

και συγκεντρώσει πολύτιμο υλικό που κάτω από διαφορετικές 

συνθήκες ίσως να χανόταν για πάντα. 

Το Ε.Λ.Ι.Α. από το 1997 λειτουργεί και στη Θεσσαλονίκη. 

Πηγή: www.elia.org.gr/pages.fds?pagecode=01&langid=1 

-188-

Ελληνικά έντυπα της Σμύρνης 

Τέλος, παραθέτουμε σύντομη «ταυτότητα» για μερικά 

από τα ελληνικά έντυπα 209 της Σμύρνης από τα οποία 

αντλήσαμε αρκετά χρήσιμα στοιχεία. Είναι γνωστό ότι ο 

ελληνικός Τύπος (εφημερίδες και περιοδικά) της Ιωνικής 

πρωτεύουσας υπήρξε δάσκαλος και φρουρός ακοίμητος 

των ιδεωδών του Γένους. 

Αμάλθεια: Η αρχαιότερη των εφημερίδων στην περιοχή 

της Ανατολής. Έτος ίδρυσης 1838. Ημερήσια κυκλοφορία 

2000-2500 φύλλα. Εξυπηρέτησε πάντοτε εθνικούς σκοπούς. 

Είχε απόλυτο κύρος επί της δημόσιας γνώμης. Δεν 

κατήλθε σε προσωπικά ζητήματα. Είχε δικό της τυπογραφείο, 

λιθογραφείο, βιβλιοδετείο και ξυλογραφείο. 

Εστία: Εσπερινή εφημερίδα. Η έκδοσή της άρχισε το 

1913. Ημερήσια κυκλοφορία 1000 φύλλα. Εξυπηρέτησε 

με θάρρος πατριωτικούς σκοπούς. Γενικά θεωρούνταν ως 

επιθετική εφημερίδα. Είχε κύρος επί των λαϊκών τάξεων 

λόγω της θορυβώδους αρθρογραφίας που ασκούσε. 

Θάρρος: Καθημερινή εφημερίδα, η οποία εκδιδόταν από 

την εποχή του Ευρωπαϊκού Πολέμου. Ημερήσια κυκλοφορία 

1000 φύλλα. Ήταν υπέκδοση της «Αμάλθειας». Είχε 

περιορισμένο κύρος και εκδήλωνε τις γνώμες της με αξιοπρέπεια. 

Κόσμος: Μέχρι το 1917 εκδιδόταν ως περιοδικό. Από 

το 1918 εκδιδόταν ως ημερήσια εφημερίδα. Ημερήσια κυκλοφορία 

2000-2500 φύλλα. Εξυπηρέτησε πάντοτε εθνικούς 

σκοπούς. Είχε κύρος ιδιαίτερα στις λαϊκές τάξεις. 

209 

Ο Ελληνικός Τύπος της Σμύρνης (1831-1922), σσ. 17-20 και 

25, έκδοση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος 

και της Ενώσεως Σμυρναίων, Αθήνα 2014. Οδηγός Έκθεσης από 12 

Μαρτίου έως 12 Απριλίου 2014, στο κτήριο της Παλαιάς Βουλής 

στην Αθήνα. 

-189-

Πατρίς: Πρωινή εθνική εφημερίδα που εκδόθηκε για 

πρώτη φορά το 1918. Ημερήσια κυκλοφορία 500-600 

φύλλα. Το κύρος της στη δημόσια γνώμη ήταν ελάχιστο. 

Εξυπηρέτησε εθνικούς σκοπούς. Η επίθεση ήταν όρος της 

ύπαρξής της. 

Πρόοδος: Εφημερίδα πολιτική και φιλολογική των Λαών 

της Ανατολής. Εκδιδόταν κάθε Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο. 

Ιερός Πολύκαρπος: Εβδομαδιαίο εικονογραφημένο θρησκευτικό 

περιοδικό. Εκδιδόταν με πρόνοια και επιστασία 

του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου. Τυπωνόταν από 

το τυπογραφείο του «Ιερού Πολυκάρπου». 

m 

-190-

Προσωπικότητες του εξωτερικού 

(πλην της Μέλπω Λογοθέτη, που ήταν Ελληνίδα) 

από τα βιβλία των οποίων 

αντλήσαμε αρκετά πολύτιμα στοιχεία 

για την έρευνά μας αυτή 

Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ (1890- 

1979) (φωτ. 135). Γνωστή περισσότερο 

με το όνομα του συζύγου της, 

ως Μέλπω Μερλιέ, σημαντική μουσικολόγος 

και λαογράφος, ήταν η 

ιδρύτρια, μαζί με το σύζυγό της, του 

συλλόγου Μουσικά Αρχεία της Παράδοσης 

– νυν Κέντρο Μικρασιατικών 

Σπουδών. Στόχος της υπήρξε η 

καταγραφή και η φωνογράφηση παραδοσιακής 

μουσικής και μαρτυριών 

του μικρασιατικού Ελληνισμού, αλλά 

και το ερευνητικό κέντρο, το οποίο 

με την πάροδο του χρόνου ανήγαγε 

τη μικρασιολο γία σε έγκυρο αντικείμενο 

των ιστορικών σπουδών. 

Octave Merlier (Οκτάβιος Μερλιέ) 

(1897-1976) (φωτ. 136). Γάλλος φιλόλογος 

φιλέλληνας και διανοούμενος, 

που διετέλεσε διευθυντής του 

Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα. Το 

1960 αρνήθηκε να παραδώσει στο 

Γάλλο Πρέσβη τα αρχεία του Κέντρου 

Μικρασιατικών Σπουδών, που 

στεγαζόταν στο κτήριο του Γαλλικού 

Ινστιτούτου, θεωρώντας ότι ήταν 

κτήμα του ελληνικού λαού, με αποτέλεσμα 

στη συνέχεια να απολυθεί 

από τη θέση του. Το 1964 εξελέγη 

αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας 

Αθηνών. Σήμερα στο κτήριο του Γαλλικού 

Ινστιτούτου υπάρχει η βιβλιο- 

135. Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ 

(1890-1979). 

136. Οκτάβιος Μερλιέ 

(Octave Merlier) (1897-1976). 

-191-

θήκη Οκτάβιος Μερλιέ. Από το 2010 

καθιερώθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση 

η υποτροφία Οκτάβιου Μερλιέ, 

που δίνεται ως βοήθεια στη μετάφραση 

και την έκδοση έρευνας για 

τις ελληνογαλλικές σχέσεις. Μαζί με 

τη σύζυγό του Μέλπω Λογοθέτη- 

Μερλιέ ίδρυσαν το 1930 το Μουσικό 

Λαογραφικό Αρχείο, το οποίο μετεξελίχθηκε 

στο Κέντρο Μικρασιατικών 

Σπουδών - Ίδρυμα Μέλπως και 

Οκταβίου Μερλιέ. 

137. Χένρι Μόργκενταου 

(Henry Morgenthau) (1856-1946). 

Henry Morgenthau (Χένρι Μόργκενταου) 

(1856-1946) (φωτ. 137). 

Αμερικανός δικηγόρος και διπλωμάτης. 

Το 1913 διορίστηκε πρεσβευτής 

της χώρας του (ΗΠΑ) στην Τουρκία 

(Κωνσταντινούπολη), θέση στην 

οποία παρέμεινε μέχρι το 1916. Το 

1923 διορίστηκε από την Κοινωνία 

των Εθνών πρόεδρος της Ελληνικής 

Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων. 

Το 1924 παραιτήθηκε από 

αυτή τη θέση. Έγραψε αρκετά βιβλία 

αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, 

όπως Η Ιστορία του πρεσβευτή 

Μόργκενταου, Τα μυστικά του Βοσπόρου 

(1918) και Η αποστολή μου 

στην Αθήνα (1929), (National Geographic 

Μονογραφίες: Ο Μεγάλος 

Ξεριζωμός 1922, σ. 57). 

-192-

Rene Puaux (Ρενέ Πιώ) (1878- 

1936) (φωτ. 138). Δημοσιογράφος 

και ιστορικός, συνεπής υπερασπιστής 

του δικαίου και της ελευθερίας, 

ένθερμος λάτρης της Ελλάδας. Το 

1919 βρέθηκε στη Μικρά Ασία για 

δημοσιογραφικούς λόγους. Με τα 

βιβλία του για την Καταστροφή προσπάθησε 

να διακηρύξει την αδικία 

που είχε συντελεστεί κατά του ελληνικού 

στοιχείου της Μικράς Ασίας, 

κατέκρινε την ύποπτη αδιαφορία 

των Ευρωπαίων μπροστά στο ανοσιούργημα 

που διαπράχθηκε και θέλησε 

να αποκαταστήσει την αλήθεια 

και τα ιστορικά δίκαια του Ελληνισμού. 

George Horton (Τζόρτζ Χόρτον) 

(1859-1942) (φωτ. 139). Αμερικανός 

διπλωμάτης, ο οποίος γεννήθηκε 

στις 11.10.1859, στο Φαίρβιλλ της 

Νέας Υόρκης. Σπούδασε φιλοσοφία 

στο Πανεπιστήμιο Μίτσιγκαν του 

Σικάγου και επιδόθηκε στη δημοσιογραφία. 

Το 1893 ο Χόρτον άρχισε 

τη διπλωματική του καριέρα, που 

τελείωσε στα 1924. Χρημάτισε επί 

τριακονταετία γενικός πρόξενος των 

ΗΠΑ στη Σμύρνη και Εγγύ Ανατολή 

[Rene Puaux (Ρενέ Πιώ), Οι τελευταίες 

ημέρες της Σμύρνης, σ. 123, 

εκδόσεις «Ιστορητής», Αθήνα 1993]. 

138. Ρενέ Πιώ (Rene Puaux) 

(1878-1936). 

139. Γεώργιος Χόρτον 

(George Horton) (1859-1942). 

-193-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Α. Αδημοσίευτες πηγές 

-Πάνος Καμπουρόπουλος, Ο Μπουτζάς, σ. 69, Αθήνα 

1960, πρωτογενής πηγή – αδημοσίευτη. Βρίσκεται στο 

Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. 

Β. Ιδρύματα 

-«Η Ανατολή» Σύλλογος Μικρασιατών Σμύρνης. Έγγραφα 

που διασώθηκαν και έχουν δωριθεί στη βιβλιοθήκη 

της Εστίας Νέας Σμύρνης 

-Βιβλιοθήκη της Αρχιεπισκοπής Αθηνών 

-Βικιπαίδεια - η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, https://el.wikipedia.org/wiki/Βικιπαίδεια 

-Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων 

-Γεννάδειος Βιβλιοθήκη 

-Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος 

-Βιβλιοθήκη Εστίας Νέας Σμύρνης 

-Βιβλιοθήκη της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος 

-Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών 

-Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών 

Γ. Αρχεία (συλλόγων, προσώπων) 

-Το αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου 

όπως διεσώθη από τον Μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο 

Τσίτερ, με εισαγωγικό σημείωμα του Αλέξη Αλεξανδρή 

και Ιδιωτική αλληλογραφία 1907, πρώτος τόμος, 

έκδοση ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000. 

-Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού 

Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (Ε.Λ.Ι.Α. - 

Μ.Ι.Ε.Τ.) 

-Αρχείο Μέλπως και Οκταβίου Μερλιέ. 

-195-

Δ. Βιβλία 

-Χρ. Εμ. Αγγελομάτης, Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας 

(το έπος της Μικράς Ασίας), δεύτερη έκδοση, βιβλιοπωλείο 

της «Εστίας», Ιωάννου Δ. Κολλάρου και Σια ΑΕ, Αθήνα χ.χ. 

-Σταμάτιος Αντωνόπουλος, γενικός πρόξενος Ελλάδας 

στη Σμύρνη, (1910-1922), Μικρά Ασία, σ. 150, Αθήνα 1905. 

-Μιχαήλ Αργυρόπουλος, εφημ. Αθηναϊκά Νέα Αθηνών 

της 16.8.1935. 

-Δημήτρης Ι. Αρχιγένης, Λαογραφικά Γ΄ Η ζωή στη 

Σμύρνη - ήθη, έθιμα, πόθοι, προλήψεις, γλέντια, χαρές, τοπογραφία, 

ιδίωμα, Αθήνα 1981, σ. 405 επ. 

-Νίκος Βικέτος, Η αγιότητα του Χρυσοστόμου Σμύρνης 

και η μαρτυρία της Εκκλησίας, σσ. 11-12, 53-54. 

-Κ. Βοβολίνης, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας. 

1453-1953, εκδόσεις «Κέρκυρα» Μονοπρόσωπη ΕΠΕ, 

Αθήνα 2002, σσ. 245 και 262. 

-Γενικό Επιτελείο Στρατού - Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, 

Ο Ελληνικός Στρατός εις την Σμύρνην (Μάιος 1919 - Μάιος 

1920), έκδοση Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1957, 

ανατύπωση 1980. 

-Γενικό Επιτελείο Στρατού - Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, 

Επίτομη Ιστορία της εκστρατείας στη Μικρά Ασία 1919 - 

1922, έκδοση Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 2001. 

-Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Συμβολή στην τοπογραφία και 

στην κοινωνική ιστορία του Ελληνικού της Αττικής, (Σούρμενα, 

Αγ. Παρασκευή, Κομνηνά, Αγ. Κοσμάς, Ελληνικό), 

1922 - 2012, σσ. 8 και 76, έκδοση ιδίου, Νέα Σμύρνη Αττικής, 

2012. 

-Γεώργιος Α. Γιαννακόπουλος, Η Ελλάδα στη Σμύρνη 

1919-1922, ένθετο (σε βιβλίο) εφημ. Ελευθεροτυπία Αθηνών, 

με τίτλο: Σμύρνη - Η ζωή και το τέλος της πόλης των 

“Γκιαούρηδων”, σσ. 120-126, έκδοση ιδίας, Αθήνα χ.χ. 

-Βασίλης Μιχ. Δανός, Σεργιάνι στα Μονοπάτια της Θύμισης, 

έκδοση ιδίου, Αθήνα 2001. 

-Ιδίου, Άρωμα Ελληνικής Ιωνίας - Οι Αλησμόνητες Πατρίδες, 

έκδοση ιδίου, Αθήνα 2011. 

-Γρηγόρης Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δυό πολέμων, Αθήνα 

1955, σ.16. 

-Ελευθεροτυπία, εφημερίδα Αθηνών, βιβλίο: Σμύρνη, η 

ζωή και το τέλος της πόλης των «Γκιαούρηδων». 

-196-

-Feyyaz Erpi, Buca’ Da Konut Mimarisi – Orta Dogu Teknik 

Universitesi, Ankara 1987. 

-Αρχιμανδρίτης Κύριλλος Α. Ζαχόπουλος, Ιστορικαί σελίδες 

περί της εν Κασαμπά ορθοδόξου ελληνικής κοινότητος 

(1625-1922), Νέα Σμύρνη 1934. 

-Γιάννης Β. Ιωαννίδης, Μικρή εγκυκλοπαίδεια εθνομαρτύρων 

κληρικών εις την σύγχρονόν μας εποχή, «Εκκλησιαστική 

Αλήθεια», Β΄ τόμος, αρ. 41/16.6.1978, σ. 4, έκδοση 

Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κωνσταντινούπολη. 

-Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 15ος τόμος, σ. 239, εκδοτική 

Αθηνών 1978. 

-Παντελεήμων Κ. Καρανικόλας - Μητροπολίτης Κορίνθου, 

Ο Άγιος Χρυσόστομος, ο άγγελος της εν Σμύρνα Εκκλησίας 

Ιερομάρτυς, οι σύγχρονοι αυτώ Ιερομάρτυρες, Επίσκοπος 

Ζήλων Ευθύμιος, Μητροπολίτης Μοσχονησίων 

Αμβρόσιος, Μητροπολίτης Ικονίου Προκόπιος και οι έτεροι 

τεσσαράκοντα και δύο επώνυμοι Ιερομάρτυρες Ιερομόναχοι 

Πρεσβύτεροι και Μοναχοί και οι τρακόσιοι τεσσαράκοντα 

και δύο αγνώστων ονομάτων Ιερομάρτυρες κληρικοί 

της Εκκλησίας Σμύρνης επί πλέον δε αι εκατοντάδες χιλιάδες 

ορθοδόξων χριστιανών ανδρών, γυναικών και παίδων 

Νεομαρτύρων, μαρτυρησάντων ως αγρίως βασανισθέντων 

και σφαγιασθέντων υπό των αλλοπίστων 

βαρβάρων εν τη Αποστολική Μικρά Ασία, εκδόσεις Πνοή, 

Κόρινθος 1992. 

-Γεώργιος Θ. Κατραμόπουλος, Η Σμύρνη των Σμυρνιών, 

έκδοση Ωκεανίδα, Αθήνα 2002. 

-Νίκος Καραράς, Ο Μπουτζάς το λουλουδένιο χωριό της 

Σμύρνης, Η ιστορία του - Η ζωή του, σσ. 53 - 54, 58, 70 - 

71, εκδόσεις «Ενώσεως Σμυρναίων», Αθήνα 1962. 

-Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Εξηνταπέντε χρόνια 

επιστημονικής προσφοράς. Αποτίμηση και προοπτική, 

1996. 

-Αλέξανδρος Κίτροεφ, Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης 

πόλης 1900 - 1922, κεφάλαιο: Σμύρνη 1900 

- 1922, παρ. ΙΙΙ: Η Καταστροφή της Σμύρνης, Σεπτέμβριος 

1922, σ. 28, έκδοση: «ΜΙΝΩΑΣ», Μουσείο Μπενάκη, Πρωτέας, 


-Φάνης Ν. Κλεάνθης, Η Ελληνική Σμύρνη - Σελίδες από 

την ιστορία της, εικόνες από τη ζωή της και πλήρης εξι- 

-197-

στόρηση της τραγωδίας του 1922, σ. 151, εκδόσεις Βιβλιοπωλείο 

της «ΕΣΤΙΑΣ», Ι.Δ. Κολλάρου & ΣΙΑ ΑΕ Αθήνα. 

-Ιδίου, Έτσι χάσαμε τη Μικρασία, σσ. 164 - 165, Αθήνα 

χ.χ. 

-Κωστής Κοκκινόφτας, Αρχιμανδρίτης Ματθίας Παυλίδης 

(1878 - 1919), περιοδικό «Εκκλησιαστικός Κήρυξ» - 

Θεολογική Επετηρίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Κιτίου - 

τόμος Δ΄, σ.115, Λάρνακα 1992. 

-Καλλιόπη Ι. Κωνσταντινίδη, Αρχατζικάκης Ιάκωβος - 

Αρχεία Ακαδημίας Αθηνών, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, 

τ. 3 ος , σ. 307, Αθήνα 1963. 

-Σπ. Λοβέρδος, Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, 

σσ. 135, 178, Αθήνα 1929. 

-Κυριακή Μαμώνη, Σωματειακή Οργάνωση του Ελληνισμού 

στη Μικρά Ασία – Β΄ Σύλλογοι της Ιωνίας, ανάτυπο 

από τον 28 ο τόμο του Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής 

Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήνα 1985. 

-Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Ε΄ τόμος, 1928, σ. 

726 α . 

-Μανόλης Μεγαλοκονόμος, Η Σμύρνη - Από το αρχείο 

ενός φωτορεπόρτερ, εκδοτική Ερμής ΕΠΕ, Αθήνα 1979. 

-Octave Merlier, Ο τελευταίος Ελληνισμός της Μικράς 

Ασίας. Το έργο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 

1930 - 1973, 1974. 

-Αρχ. Μελέτιος Μεταξάκης, Αι αξιώσεις των αραβόφωνων 

Ορθοδόξων της Παλαιστίνης, σ. 50, εκ του Πατριαρχικού 

τυπογραφείου, Κωνσταντινούπολις 1909. 

-Σπ. Μεταξάς, εφημ. Ελεύθερος Τύπος Αθηνών της 

27.5.1919. 

-Ι.Ν. Αγίου Μηνά, Η εκατονταετηρίς του Ναού (1895 - 

1995), Τα πεπραγμένα των εορταστικών εκδηλώσεων (5 - 

12 Νοεμβρίου 1995), επιμέλεια Θ. Δετοράκη, σ. 182, Ηράκλειο 

1997. 

-Πάνος Μπαΐλης, Τα Ιερά Προσκυνήματα της Κρήτης - 

Τα Μοναστήρια της Ορθοδοξίας και της λεβεντιάς, σ. 63, 

έκδοση Ελληνικές Εκδόσεις Α.Ε. Αθήνα 2014 

-Θεόδωρος Εμμ. Μπεάν, Η Σμύρνη κατά τον πρώτο Ευρωπαϊκό 

πόλεμο, Μικρασιατικά Χρονικά, τ. 8 ος , σ. 399, 


-H. Morgenthau (Χένρι Μόργκενταου), Τα μυστικά του 

-198-

Βοσπόρου (1918), πρόλογος: Αχ. Λαζάρου, μετάφραση - 

σχόλια: Ι. Κασεσιάν, τρίτη έκδοση, εκδόσεις «Τροχαλία». 

-National Geographic Μονογραφίες: Ο Μεγάλος Ξεριζωμός 

1922, σ. 17. 

-Λουκάς Δ. Παπαδάκης, Ο Δέκατος Τρίτος Απόστολος - 

Πράξεις Μελετίου Μεταξάκη, σσ. 64-69, έκδοση ιδίου, 

Ηράκλειο Κρήτης 2014. 

-Lysimachos Oeconomos, The Martydom of Smyrna and 

Eastern Christendom. 

-Νίκος Π. Παπαδάκης, Σητεία - Η πατρίδα του Μύσωνα 

και του Κορνάρου - Οδηγός για την ιστορία, αρχαιολογία, 

πολιτισμό της, σ. 51, έκδοση Δήμου Σητείας, Σητεία 1980. 

-Αθανάσιος Παπαδόπουλος - Κεραμεύς, Ιεροσολυμιτική 

βι βλιοθήκη, ήτοι κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του 

α γιωτάτου αποστολικού τε και καθολικού ορθοδόξου Πατριαρχικού 

θρόνου των Ιεροσολύμων και πάσης Παλαιστίνης 

αποκειμένων Ελληνικών Κωδίκων, τ. 4 ος , πρόλογος σ. β΄, εκ 

του τυπογραφείου Β. Κιρσβάουμ, Εν Πετρουπόλει 1899. 

-Γεώργιος Χ. Παπαχαραλάμπους, Ο αρχιμανδρίτης 

Ματθίας Παυλίδης, περ. Φιλολογική Κύπρος, 1969, σσ. 

77-78. 

-Rene Puaux (Ρενέ Πιώ), Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, 

Νεοελληνική Ιστορική Βιβλιοθήκη. Μετάφραση Ντίνα 

Νίκα, εισαγωγή Θεοδόσης Πυλαρινός, σχόλια Νίκος Χ. 

Βικέτος, εκδόσεις Ιστορητής, 1993. 

-Θεοχάρης Μιχ. Προβατάκης, διευθυντής Υπουργείου 

Πολιτισμού, Η ζωή και το έργο του Πατριάρχου Μελετίου 

Μεταξάκη, περιοδικό Άγκυρα Ελπίδος, (διμηνιαία έκδοση 

Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας), τεύχος 27, 

Ιούλιος - Αύγουστος 2005. 

-Ιδίου, Ο οικουμενικός Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης, 

Μνήμη επί τη 100 η επετείω από της γεννήσεως αυτού, 

εκδόσεις Παγκρητίου Ενώσεως, εν Αθήναις 1973. 

-Αρχιμ. Νικόλαος Ι. Πρωτόπαπας, Οι Άγιοι της Μικρασιατικής 

Καταστροφής, σ. 13, Αθήνα 1992. 

-Κων/νος Ρουσομουστακάκης, στοιχεία και πληροφορίες 

για τον Ι.Γ.Α. στην εφημ. Ανατολή της 15.8.1980. 

-Ελένη Σ. Σβορώνου, Μικρασιατικόν ημερολόγιον του 

έτους 1911 μετ’ εικόνων, έκδοση ιδίας, Σάμος 1911. 

-199-

-Κων/νος Φ. Σκόκος, Εθνικόν Ημερολόγιον - Χρονολογικόν, 

Φιλολογικόν και Γελειογραφικόν - του έτους 1905, τ. 

20 ος , σσ. 117-118, εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων 

Ανέστη Κωνσταντινίδη, Αθήνα 1905. 

-Ερρίκος Σκουλούδης, Τα χνάρια του Βυζαντίου στον 

τόπο μας, εφημ. Νέα Επαρχία, αρ. φ. 1349/24.5.2016, σ. 

11. 

-Χρήστος Σωκρ. Σολομωνίδης, Η Εκκλησία της Σμύρνης, 

Αθήναι 1960, σ. 344. 

-Ιδίου, Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, εκδόσεις Ειρμός, Αθήνα 

1993. 

-Βικτωρία Σολωμονίδου, «Βενιζέλος - Στεργιάδης: μύθος 

και πραγματικότητα», στο: Θάνος Βερέμης - Γιούλα Γουλιμή 

(επιμ.), Ελευθέριος Βενιζέλος: κοινωνία - οικονομία - πολιτική 

στην εποχή του, εκδ. Γνώση, σσ. 497 και 506 υποσ. 

49, Αθήνα 1989. 

-Ιδίας, Ο Εφέσου Χρυσόστομος για την καταστροφή της 

Σμύρνης, Μαρτυρίες ΙΙΙ, σσ. 307-308, 320, 322, Αθήνα 1983. 

-Στέλιος Σπεράντσας, Η εν Σμύρνη θρησκευτική αδελφότης 

“Ευσέβεια”, Μικρασιατικά χρονικά, 6 (1955), σσ. 

90-92. 

-Αρχιμ. Χρυσόστομος Κων. Τσίρης, Νέο Μαρτυρολόγιο 

Μικρασίας και Πόντου από το 1913 ώς το 1922, σ. 114, 

έκδοση Ι.Ν. Αγίων Νεομαρτύρων Πτολεμαϊδος, Πτολεμαϊδα 

2011. 

-Γεώργιος Αθ. Τσούτσος, Ο χαρακτήρας της εθνικής δράσεως 

του Χρυσοστόμου Σμύρνης, σσ. 16 και 22, Ανάτυπο 

από τα Πρακτικά Α΄ Επιστημονικού Συμποσίου με τίτλο 

«Κύπρος - Μικρασία, Κοιτίδες Πολιτισμού», που οργανώθηκε 

από το σύνδεσμο Μικρασιατών Κύπρου, Λευκωσία 

2015. 

-Νικόλαος Β. Τωμαδάκης, Ο Κρης Ιερομάρτυς Αρχιμανδρίτης 

Ιάκωβος Αρχατζικάκης, «Κρητολογία», περιοδική 

επιστημονική έκδοση, Βραχάσι Κρήτης, τεύχος 9 Ιούλιος - 

Δεκέμβριος 1979, σσ. 135-138. 

-Χρυσόστομος Χατζησταύρου, μητροπολίτης Εφέσου, 

Οι κατά της Εκκλησίας και της Εκπαιδεύσεως της Μικράς 

Ασίας τελευταίοι διωγμοί των Τούρκων, Ανάτυπο από τη 

σειρά Μνήμες, αριθ. 4, σ. 30, έκδοση Ι. Μητρόπολις Καισαριανής, 

Βύρωνος και Υμηττού, 2010. 

-200-

-Νίκος Χόρμπος, Ιστορία της Ιωνικής Εστίας Θεσσαλονίκης, 

εκδόσεις Συλλόγου Σμυρναίων - Μικρασιατών Η Ιωνική 

Εστία, Θεσσαλονίκη 2004. 

-Marjorie Housepian, The Smyrna 1922 - The Destruction 

of a City, Νέα Υόρκη 1992 και ελληνική έκδοση: Σμύρνη 

1922, Αθήνα 1998. 

-George Horton (Τζόρτζ Χόρτον), The Blight of Asia, Indianapolis 

1926, και σε ελληνική μετάφραση, Η Μάστιγα 

της Ασίας, με σχόλια της Βικτωρίας Σολομωνίδου. 

-Ιδίου, Αναφορικά με την Τουρκία, η κατάρα της Ασίας 

- Προξενικά ντοκουμέντα των ΗΠΑ. Πρόλογος Γιάννη 

Καψή, έκδοση «Νέα Σύνορα - Α.Α. Λιβάνη», Αθήνα 1992. 

Ε. Εφημερίδες, Περιοδικά 

-Περιοδικό Ανάπλασις, ΛΕ΄ (1922) αρ. φ. 21, σ. 14 και 

αρ. φ. 23, σ. 15. 

-Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αφιέρωμα 

στη Μικρασιατική Καταστροφή, τ. τέταρος 1983, σ. 304, 

308, 320, σσ. 359-360. 

-Εκκλησία, Επίσημον Δελτίον της Εκκλησίας της Ελλάδος, 

έτος Α΄, αρ. 7/14.7.1923, σσ. 53 - 54. 

-Εκκλησιαστική Αλήθεια, πατριαρχικό περιοδικό εκδιδόμενο 

στην Κων/πολη. 

-Εκκλησιαστικός Κήρυξ, Η΄ τόμος 139 (1918), σσ. 10- 

11. 

-Εκκλησιαστικός Φάρος Αλεξανδρείας, τόμος ΛΔ΄ (1935), 

σ. 507. 

-Ελεύθερος τύπος, εφημερίδα Αθηνών, ένθετο «Ιστορικά»: 

Ιστορικά παρασκήνια - Τα ένοχα μυστικά της Μικρασιατικής 

καταστροφής, αριθ. #1, σ. 92 και 95. 

-Ελευθεροτυπία, εφημερίδα Αθηνών, ένθετο «Ιστορικά»: 

Η Μικρασιατική Καταστροφή, αριθ. 46/ 31.8.2000, 

Η προσφυγιά του 1922, αριθ. 98/ 30.8.2001, 

Η καταστροφή της Σμύρνης, αριθ. 149/ 5.9. 2002, 

Ελληνικοί εμπορικοί οίκοι στο εξωτερικό 18 ος -19 ος αιώνες, 

αριθ. 203/ 18.9.2003. 

-Ο Καθολικός, εκκλησιαστικό περιοδικό 27 (1904), σ. 165. 

-Μικρασιατική Ηχώ, εφημερίδα της Ένωσης Σμυρναίων, 

τεύχος 10, Ιούλιος 1959, Αθήνα. 

-Μικρασιατικά Χρονικά, Η συμβολή της Σμύρνης υπέρ 

-201-

του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, τ. τέταρτος 1948, σσ. 19- 

36, Αθήναι. 

-Νέα Σιών, εκκλησιαστικόν περιοδικόν σύγγραμμα εν 

Ιεροσολύμοις, εκ του τυπογραφείου του Ιερού Κοινού του 

Παναγίου Τάφου. 

-Ξενοφάνης περιοδικό, έτος Ζ΄, τεύχος 14-15, Νοέμβριος, 

Δεκέμβριος 1910, σσ. 451-452. 

-Οικονομικός Ταχυδρόμος, περιοδικό, ένθετα: 

-Η οικονομία του Μικρασιατικού Ελληνισμού, αριθ. 43/ 

13.11.1997, 

-Οι μεγάλοι σταθμοί της ελληνικής οικονομίας τον 20 ο 

αιώνα, Ειδικό Χριστουγεννιάτικο τεύχος: Επετειακά κείμενα, 

23 Δεκεμβρίου 1999. 

-Στο Καρφί, εφημερίδα Αθηνών, ένθετο: Σελίδες Ιστορίας 

- Ο ανθρωπιστικός ρόλος του Άσα Τζένινγκς κατά τη Μικρασιατική 

καταστροφή, αρ. φ. 794/20.8.2016, σ. 45 και 

Ο Αριστείδης Στεργιάδης που έγινε Ύπατος Αρμοστής της 

Σμύρνης και την εγκατέλειψε στην καταστροφή, αρ. φ. 

796/3.9.2016, σ. 45. 

-Τα Σύνναα, ήτοι: Συναγωγή Φιλοσοφικών και Θεολογικών, 

Φιλολογικών και Αρχαιολογικών, Πολιτικών και Κοινωνιολογικών 

Πραγματειών μετ’ ανοικτών επιστολών και 

δακρυφρούρητων σελίδων, περιοδικό εν Χανίοις 1907, σσ. 

141 - 152. 

ΣΤ. Ημερολόγια 

-Ημερολόγιον έτους 1907, έτος τρίτον, σ. 62, έκδοση 

«Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα εν Κωνσταντινουπόλει», 

Κωνσταντινούπολις 1906. 

-Ημερολόγιον και οδηγός της Σμύρνης και των πέριξ 

πόλεων και νήσων, του έτους 1889, έκδοση Εφημερίδας 

Αμάλθεια, Σμύρνη 1888. 

-Χριστιανικόν Ημερολόγιον 1925 («Οι κατά της Εκκλησίας 

και της εκπαιδεύσεως της Μικράς Ασίας τελευταίοι 

διωγμοί των Τούρκων»), έτος Α΄, τ. πρώτος, σ. 115, εν Αθήναις 

τύποις «Φοίνικος» 1924. 

Ζ. Προφορικές μαρτυρίες 

-Αλίκη Ιω. Αεράκη, συνταξιούχος Δημοσίου, για ένα επεισόδιο 

του Ι.Γ.Α. με την μητέρα του όταν ήταν μαθητής του 

-202-

δημοτικού σχολείου του χωριού Ζήρος και για το θείο της, 

στρατιώτη τότε στη Μ. Ασία, Κωνσταντίνο Αεράκη και 

για τον φρικτό θάνατό του στον Μπουτζά, όπως τις αφηγήθηκε 

στην ίδια ο πατέρας της † Ιωάννης Νικολάου Αεράκης 

συνταξιούχος της πρώην Τράπεζας Αθηνών. 

- (†) Κωνσταντίνος Αρχατζικάκης, συνταξιούχος τραπεζικός 

της πρώην ΑΤΕ, για τον πατέρα και το επίθετο της 

οικογένειας του Ι.Γ.Α. Επίσης, για τους συγγενείς του Ι.Γ.Α. 

Αντώνιο και Φαίδρα Πετρουλάκη καθώς και για τα παιδιά 

τους. Επίσης, για το Σητειακό έμπορο της Σμύρνης Γεώργιο 

Ιωάννου Βατσάκη. 

- (†) Βασίλης Μιχ. Δανός, συνταξιούχος δημοσιογράφος, 

για τον Ι.Γ.Α., ως καθηγητή του αρρεναγογείου και ως 

προσωπικότητα, όπως του τον περιέγραψε ο πατέρας του 

†Μιχαήλ Βασ. Δανός, μαθητής του Ι.Γ.Α. 

- (†) Ουρανία Ελευθερίου, οικοκυρά, για την ακριβή θέση 

του σπιτιού του Ι.Γ.Α. στον Μπουτζά, σύμφωνα με τις αφηγήσεις 

της μητέρας της, που ήταν κάτοικός του. 

- (†) Ευαγγελία Κεράκη, οικοκυρά, για τα ονόματα της 

μητέρας, των αδελφών και γενικά του γεννεολογικού δένδρου 

του Ι.Γ.Α. 

- (†) Μάνος Καλ. Κρανιωτάκης, συνταξιούχος Δημοσίου, 

για τον παππού του (από τη μητέρα του Εσθήρ ή Έσθερ 

Μέρσα-Κρανιωτάκη) Κωνσταντίνο Μέρσα, δήμαρχο 

Μπουτζά και επίτροπο στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη 

στην επάνω συνοικία του Μπουτζά, ιερατικός προϊστάμενος 

της οποίας ήταν ο Ι.Γ.Α. 

-203-

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 

ΕΥΛΟΓΗΤΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑ τῆς Α.Θ. Παναγιότητος 

τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ.....5 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης 

καί Σητείας κ. Κυρίλλου, Προέδρου τοῦ Δ.Σ. 

τοῦ Ἱδρύματος «Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή» ..........................7 

ΙΔΙΑΙΤΕΡΕΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...................................................................11 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ...............................................................................................15 

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ .......................................................................................19 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ..................................................................................................21 

Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1872 - 1904) .........................................23 

Καταγωγή ..........................................................................................23 

Σπουδές και Δραστηριότητες 

στην Κωνσταντινούπολη..............................................................32 

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1904 - 1915) .....................................45 

Εκπαιδευτική, ποιμαντική, πατριωτική 

και συγγραφική δραστηριότητα του Ι.Γ.Α. 

στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων ...............................................45 

Η εκπαιδευτική δραστηριότητα του Ι.Γ.Α. ...................45 

Ποιμαντική δραστηριότητα.................................................55 

Ζήτημα με τους Άραβες Ορθοδόξους .............................63 

Συγγραφική δραστηριότητα ...............................................67 

Λοιπές δραστηριότητες .........................................................74 

Υλικές προσφορές ...................................................................83 

Ο Ι.Γ.Α. «φυσιογνωμία αξία ιδιαιτέρας προσοχής 

και πολλής εκτιμήσεως» .......................................................83 

Η διάσταση με τον Πατριάρχη Δαμιανό 

για τη φιλοαραβική πολιτική του 

στο χώρο του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ...................85 

Η ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1915-1922)...............................................89 

Η άφιξη και παραμονή του Ι.Γ.Α. στην Έφεσο.................89 

-205-

Η άφιξη του Ι.Γ.Α. στη Σμύρνη ...........................................90 

Η άφιξη και παραμονή στο χωριό Μπουτζά 

(ή Βουτζά), όπου ο Ι.Γ.Α. άσκησε το ποιμαντικό, 

εκπαιδευτικό και πατριωτικό του καθήκον 

μέχρι τον μαρτυρικό του θάνατο.......................................92 

Σύντομες πληροφορίες για τον Μπουτζά (ή Βουτζά) 

(Buca, Boudja)..............................................................................93 

Τοποθέτηση του Ι.Γ.Α. στον καθεδρικό ναό 

του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στον Μπουτζά 

(ή Βουτζά) − Ανάθεση καθηκόντων 

ιερατικού προϊσταμένου............................................................105 

Α. Μερικές πληροφορίες για την εκκλησία του 

Αγίου Ιωάννη στην επάνω συνοικία του χωριού ......105 

Β. Μερικές πληροφορίες για τις λοιπές 

εκκλησίες του Μπουτζά (ή Βουτζά) ..............................113 

Γ. Σημερινή κατάσταση ορθόδοξων εκκλησιών........114 

Ποιμαντική δραστηριότητα ...................................................114 

Εκπαιδευτική δραστηριότητα................................................119 

Η τοποθέτηση του Ι.Γ.Α. ως διευθυντή 

στο αρρεναγωγείο του Μπουτζά (ή Βουτζά) ..........119 

Πατριωτική δραστηριότητα ...................................................125 

Ο νόστος ..........................................................................................129 

Η δράση του Ι.Γ.Α. ως Έλληνα της Μικράς Ασίας .....131 

Η αντίστροφη μέτρηση για το βασανιστικό τέλος 

του Ι.Γ.Α. ...........................................................................................146 

Ο μαρτυρικός θάνατος του Ι.Γ.Α...........................................147 

ΤΟ ΕΠΤΑΗΜΕΡΟ 

ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ .................................161 

Συμβολή ξένων προσωπικοτήτων στη διάσωση 

του πληθυσμού. Ο μαρτυρικός θάνατος ορθοδόξων 

κληρικών. Σχετικά δημοσιεύματα εφημερίδων. .............161 

Το πρώτο μνημόσυνο μετά την καταστροφή ..................167 

Η συνέπεια σε λόγια και πράξεις .........................................173 

Η παρακαταθήκη .......................................................................174 

Η καθιέρωση της 14ης Σεπτεμβρίου 

ως ημέρα εθνικής μνήμης .........................................................174 

Απολυτίκιον Αγίων Μικρασιατών Ιερομαρτύρων .........176 

Απολυτίκιον και Μεγαλυνάριον Εθνοϊερομάρτυρος 

Ιακώβου Αρχατζικάκη................................................................176 

-206-

Ο Ι.Γ.Α. ανάμεσα στους Ιερομάρτυρες 

και Εθνομάρτυρες.........................................................................176 

Εκδήλωση για τον Ι.Γ.Α. σε Σητεία και Ζήρο ..................178 

Η προτομή του Ι.Γ.Α. στον αύλειο χώρο 

του Αγίου Ιωάννη στα «Λιβάδια» Σητείας .........................179 

Διατήρηση της ιστορικής γνώσης.........................................179 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α' .................................................................................181 

Στατιστικά στοιχεία εγκατάστασης και 

προέλευσης προσφύγων στις ελληνικές περιφέρειες ..181 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β' .................................................................................183 

Πνευματικά Ιδρύματα και ελληνικά έντυπα 

από τα οποία αντλήσαμε στοιχεία 

Πνευματικά Ιδρύματα ...............................................................183 

Στοιχεία για τις Βιβλιοθήκες....................................................183 

Λαϊκή Βιβλιοθήκη του Προοδευτικού Συλλόγου 

Σητείας «ο Βιτσέντζος Κορνάρος» .................................183 

Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων............................184 

Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος .....................................185 

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη ........................................................185 

Βιβλιοθήκη της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας 

της Ελλάδος..............................................................................186 

Βιβλιοθήκη της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών ........187 

Βιβλιοθήκη Εστίας Νέας Σμύρνης ..................................187 

Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών ...................................188 

Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του 

Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας 

(Ε.Λ.Ι.Α. - Μ.Ι.Ε.Τ.) ...............................................................188 

Ελληνικά έντυπα της Σμύρνης ...............................................189 

Προσωπικότητες του εξωτερικού από τα βιβλία των 

οποίων αντλήθηκαν στοιχεία γι᾽ αυτή την έρευνα. ......191 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......................................................................................195 

-207-

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ 


ΙΑΚΩΒΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΑΤΖΙΚΑΚΗΣ 

ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ Ε. ΑΓΓΕΛΑΚΗ 

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ, ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΚΑΙ 

ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ Α.Ε. 

ΣΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 

ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΟ ΤΟΥ 2020 

ΣΕ ΧΑΡΤΙ VELVET 100 ΓΡ. 

ΣΕ 1.500 ΑΝΤΙΤΥΠΑ 

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ 

ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΦΕΛΟΥΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ 

ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ 

ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ 

«ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ»

ISBN: 978-960-86769-7-8

Εθνοϊερομάρτυρας - Αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Γεωργίου Αρχατζικάκης

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?