27.12.2012 Views

r"sw s'A sk;eh sZe - Gpunjab.com

r"sw s'A sk;eh sZe - Gpunjab.com

r"sw s'A sk;eh sZe - Gpunjab.com

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong><br />

(d; tv/fonK dh ihtB eEk)<br />

fibd gfjbh


"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong><br />

(d; tv/fonK dh ihtB eEk)<br />

fibd gfjbh<br />

jogkb f;zx gzB{<br />

2 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 3 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Biogrpahy/Collection/Punjabi Prose<br />

© 2008, Harpal Singh Pannu<br />

Gautam Ton Ta<strong>sk</strong>i Tak<br />

by<br />

Harpal Singh Pannu<br />

Professor Department of Religious Studies<br />

Punjabi University Patiala, Punjab-India-147002<br />

Ph. No. (R) 0175-2282832, (O) 0-0175-3046469<br />

email: harpalsinghpannu@yahoo.<strong>com</strong><br />

2008<br />

Published by Lokgeet Parkashan<br />

S.C.O. 26-27, Sector 34 A, Chandigarh-160022,<br />

India<br />

Ph.0172-5077427, 5077428<br />

Punjabi Bhawan, Ludhiana, 98154 71219<br />

Type Setting & Design PCIS<br />

Printed & bound at Jai Offset Printers, Chandigarh<br />

Ph: 0172-2640382<br />

© 2008, Harpal Singh Pannu<br />

Produced and Bound in India<br />

All rights reserved<br />

This book is sold subject to the condition that it shall not, by way of trade or<br />

otherwise, be lent, resold, hired out, or otherwise circulated without the publisher's prior<br />

written consent in any form of binding or cover other than that in which it is published<br />

and without a similar condition including this condition being imposed on the<br />

subsequent purchaser and without limiting the rights under copyright reserved above,<br />

no part of this publication may be reproduced, stored in or introduced into a retrieval<br />

system, or transmitted in any form or by any means(electronic, mechanical,<br />

photocopying, recording or otherwise), without the prior written permission of both the<br />

copyright owner and the above-mentioned publisher of this book.<br />

;wogD<br />

ngDh wK d/ Bkw, fi; d/ B?D BeF fe;/<br />

nrbh fe<strong>sk</strong>p ftu'_ nzfFe s"o s/ fdZ;Dr/.<br />

4 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 5 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


sseok<br />

• G{fwek 9<br />

• w[Zy pzX 11<br />

• r"<strong>sw</strong> p[ZX 13<br />

• eBfcT[f;an; 44<br />

• Bkr;?B 70<br />

• wB;{o 79<br />

• e'fjB{o dk gkoy{, okfJ p[bko yakB ;kfjp 90<br />

• GkJh wodkBk ih 104<br />

• pkpk pzdk f;zx pjkdo 115<br />

• wjkokik oDihs f;zx 132<br />

• o{; dk uofus ;kX ok;g[fsB 159<br />

• <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> 183<br />

6 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 7 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


G{fwek<br />

f}zdrh d/ ;cao ns/ fuzsB d/ ;cao ftu dh bzxfdnK ;k~ pj[s<br />

b'e fwbd/ B/. pj[s ;ko/ T[jBK ftu'I w[V e/ :kd th BjhI ofjzd/ s/ pj[s<br />

;kfonK ~ :kd oZyD dh b'V th BjhI j[zdh. nfijh :ksok t/b/ gzB{ ;wI/<br />

s/ ;EkB s'I gko ftuofdnK tes dh X{V j/m X[zdb/ j' oj/ s/ Mw/fbnK<br />

Goh nkX[fBe f}zdrh ftu r[zw r[nku oj/ jho/ w'shnK ~ bZG-bZG e/ ;kv/<br />

fdq;aNhr'uo eodk j?. eJh tkoh T[BK ~ BthI fdq;aNh ns/ Bt/I fdq;aNhe'D<br />

s'I tX/o/ fgnko/ ns/ w[ZbtkB pDk e/ ;kv/ wB-p[ZXh s'I th nrKj X[o ;kv/<br />

fdb <strong>sZe</strong> gj[zuk fdzdk j?, fijV/ e'wb Gkth b'eK dh sK ekfJnk ebg eoB<br />

d/ th ;woZE j[zd/ B/.<br />

fJ; ;zrqfj dk gfjbk jh b/y r"<strong>sw</strong> p[ZX, T[;/ p[ZX pko/ j? fi; dk<br />

BkT[I nB/eK tkoh n;hI ;[fDnk j'fJnk j?, fi; dh ;zy/g fijh ikDekoh ;k~<br />

T[gbpX j? go jogkb gzB{ dk fpnkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j'fJnk p[ZX ;kv/ wB ftu'I dh<br />

j[zdk j'fJnk ;kv/ fdb ftu bfj iKdk j? s/ n;hI wB jh wB T[; p[ZX d/<br />

Bkb Bkb :ksok eod/, T[; p[ZX d/ wjKtke ;[Dd/ ;wMd/ T[BQK ~ nkgD/<br />

X[o nzdo fes/ ;KGD d/ ;woZE j' iKd/ jK. fJj T[;d/ fpnkB dh ;woZEk<br />

j? fe r{jV frnkB dhnK rZbK th T[j jB/o/ ftZu ird/ i[r~nK tKr<br />

;kv/ nkb/ d[nkb/ fpy/o e/ b[GkT[DhnK pDk fdzdk j?.<br />

okik fwfbzd s/ Bkr;?B d/ ;tkb itkp ;kXkoB fd;D tkb/ j'D d/<br />

pkti{d pVhnK <strong>eh</strong>wsh rZbK pko/ ;k~ ;'Mh eotkT[Id/ B/, T[j th o"ue Gk;ak<br />

ftu.<br />

r[o{ BkBe pkp/ pko/ n;hI gzikph b'e pugB s'I jh ;[Dd/ nkJ/ jK<br />

s/ T[; ~ ed/ jZE Bkb gjkV o'eD tkbk, ed/ wodkB/ ~ G/v{ pDkT[D<br />

tkbhnK ikd{ro pzrkbDK ~ ;pe f;ykT[D tkbk, ed/ e"v/ oky;a;a ~ f;ZX/<br />

okj gkT[D tkbk s/ ed/ wZe/ ~ uko/ gk;/ x[zwk d/D tkbk wjKg[o;a ikDd/<br />

8 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 9 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


jK. ;aoXktZ; fbyhnK fJj rZbK fe;/ yk; T[wo <strong>sZe</strong> jh GkT[IdhnK B/ go<br />

gzB{ B/ okJ/ p[bko okjhI i' pkp/ BkBe dk ;o{g fusfonk j?, T[j T[;<br />

g?rzpo dk o{g j? i' p[ZXh, soe, dko;afBe<strong>sk</strong>, frnkB fXnkB ~ f}zdrh d/<br />

ftZu ;w' e/ s[odk j?. pkp/ dhnK :ksoktK ~ b? e/ i' fposKs gzB{ B/ fJ;<br />

ftfEnk ftu i'fVnk j?, T[j r[o{ BkBe pkp/ ~ ;kv/ bJh tX/o/ uzrk s/<br />

tX/o/ fgnkok pDk fdzdk j?. fJj gzB{ dhnK fposKse ftXhnK dk uwseko<br />

j?.<br />

pkp/ BkBe d/ Bkb wodkBk th ;kvh :kd ftu nk yb'Idk j?, opkp<br />

tikT[Idk. go gzB{ B/ T[; ~ pkp/ BkBe dk ;yk, fwZso, pzX{ ;G e[S fdyk<br />

e/ fJj gfjukD eotkJh j? fe fJ; fwZso<strong>sk</strong> ftu Bk T[wo, Bk iks, Bk<br />

nwhoh rohph, Bk jh tZvk frnkB fXnkB e[M th BjhI okj ftZu yb'Idk.<br />

wodkBk th pkp/ dh o{jkBhns ftu o{j <strong>sZe</strong> fGZi e/ T[jd/ Bkb s[odk fojk<br />

s/ nyho t/b/ th fJjh wzfrn?, @@w?I wo e/ th s/o/ Bkb'I Bk ftSVK”##, s/<br />

id'I n;hI r[opkDh ~ r[o{ wzB fbnk sK wodkBk ;zrhs pD e/ T[jd/ Bkb<br />

Bkb jh s[o fojk j?.<br />

gzB{, pzdk f;zx pjkdo tkb/ b/y ~ gq'H g{oB f;zx dhnK N{eK d/ e/<br />

;wkgs eodk j? fe, @@:'X/ ~ ibdh <strong>eh</strong>fsnK r[Z;k BjhI nkT[Idk. T[;~<br />

r[Z;/ eoB tk;s/ ;dhnK bZrdhnK B/. gzit/I, B"t/I gks;akj ns/ ;kfjpiakfdnK<br />

;w/s jiakoK wk;{wK d/ esbK B/ pzdk f;zx r[Z;/ eo fdZ<strong>sk</strong>. fJj' fij/ ioB?b<br />

id'I r[Z;/ ftu nk ikD sd T[BK dk r[Z;k T[soB ftu th eJh ;dhnK<br />

bZrdhnK jB”, fJj f;ZX eodk j? fe gzB{ Gbh GKs ikDdk j? fe T[;B/<br />

nkgDh rZb ;gZ;aN eoB bJh fejVh rZb, fe; ftdtkB dh, feE'I b?Dh<br />

j?. fJ; bJh T[j fJfsjk;, fwfEjk;, Xow, do;aB, ;kfjs s/ b'e ;kfjs<br />

d/ ftukoK ns/ Gk;ak ~ ;fji/ jh tos b?Idk j? s/ c/o T[j rZb ;k~ gzB{<br />

dh jh bZrD bZr iKdh n?.<br />

gzB{ dk fJj b/y ;zrqfj gzikph tkose dk fJe tZyok s/ ft;a/;a<br />

j;<strong>sk</strong>yo j?.<br />

dbhg e"o fNtkDk<br />

ph-13, gzikph :{Bhtof;Nh,<br />

gfNnkbk.<br />

w[Zy pzX<br />

jEbh fe<strong>sk</strong>p d/ b/y T[BQK tv/fonK pkps ;w/I ;w/I fby/ rJ/ fiBQK<br />

B/ w?Bz{ edh gqGkfts <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJjBK ftu'I e[S b/y fo;kfbnK ftu Sg/<br />

sK gkmeK gk;'I ikDekoh fwbh fe fJj gVQB:'r ;wZroh j?. fJ; Bkb<br />

w/oh j";bk ncaikJh j'Jh.<br />

gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk dk w?I T[j y[;afe;ws nfXnkge jK<br />

fi; Bz{ ngDh ftdt<strong>sk</strong> iK y'iekoiK pko/ rbs-cfjwh BjhI j'Jh. w/o/<br />

gk; T[j gqfsGk BjhI j? fijVh w/oh fbys Bz{ bzwk ;wK fiT[IfdnK oZy<br />

;e/. fJj ;zGktBk iao{o j? fe fiBQK g[ofynK pkps fJj ;wZroh fsnko<br />

<strong>eh</strong>sh rJh, T[jBK ftu y[d nfijh ;aesh w"i{d j? fe i' T[BQK ewkJh<br />

<strong>eh</strong>sh, T[j d/o <strong>sZe</strong>, ;akfJd ;dk bJh gkmeK d/ wBK ftu t;Dr/. w?Bz{<br />

brdk j? gkme ns/ ;o'<strong>sk</strong> w?I mhe jK. xNBktK dh u'D th ;jh j'<br />

iKdh j?.<br />

w?I BjhI ;wMdk fe fJBQK b/yK ftu doi ;wZroh jtkfbnK ti'I<br />

tosD :'r j? feT[Ife sZEw{be y'i eoB dh EK s/ w/ok fB;akBk<br />

GktBkw{be B;o fbyDh ;h. fJ; ftu w?I fezBk e[ ;cb fojk jK, fJj<br />

gkme dZ;Dr/ s/ T[ekJhnK pkps g<strong>sk</strong> bZr/rk sK w?I nrbh tkoh ;'XKrk<br />

th s/ fJ;/ soia T[go fbyh ik ojh d{ih fe<strong>sk</strong>p Bz{ ;/X th fwb/rh.<br />

d' fwZsoK dk XzBtkd eoBk iao{oh j?. gfjbk r[ofdnkb pb dk<br />

F[eor[iako jK i' w?Bz{ b'VhIdh ;wZroh sK fdzdk jh, Bkb dh Bkb w?E'I<br />

gqrsh fog'oN th wzrdk. w/o/ tb'I d/o j'D dh ;{os ftu fMVedk th<br />

Bkokia th j[zdk. ezw g{ok j' iKdk sK ;akpk;a fwbdh. T[; ftub/ r[DK<br />

dh tXhe pzfdnK Bz{ ikDekoh BjhI. w/o/ nzdo p?m/ T[j rbs iiapks<br />

fijV/ w?Bz{ pV/ fgnko/ brd/ T[j p/feoe j'e/ s'Vdk.<br />

10 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 11 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


d{ik XzBtkd okfizdo gkb f;zx pokV dk. w?I fbyh sK frnk,<br />

fJj edh fynkb Bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe fe<strong>sk</strong>p th SgtkT[Dh j?. pokV d/ T[dZw<br />

;dek w/oh fbys :{Bh;Nko okjhI gqek;a ftu nkJ/rh, fJj w?Bz{ e'Jh<br />

g<strong>sk</strong> BjhI ;h.<br />

gfNnkbk jogkb f;zx gzB{<br />

18H3H08 gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.<br />

r"<strong>sw</strong> p[ZX<br />

YkJh jiako ;kb gfjbK id'I ft;at Gow ns/ fwZE d/ ;z;ekoK<br />

ftu fbgfNnk fgnk ;h, wjk<strong>sw</strong>k p[ZX fij/ ftfrnkBe ;'u tkb/ ftnesh<br />

dk iBw fJe uwseko ;h. T[; B/ ;aesh;akbh p"fXe<strong>sk</strong> dh o';aBh okjhI<br />

jo g[okD/ ft;atk; ~ s'fVnk. t/dK dh gqG{;Z<strong>sk</strong> ~ tzrkoBk e'Jh y/v<br />

BjhI ;h go T[; B/ nfijk eo fdykfJnk. T[; B/ jo gozgok T[s/<br />

tko <strong>eh</strong><strong>sk</strong> - ;z;feqs Gk;ak dh fdZp<strong>sk</strong> T[s/, toD nk;aow gqEk T[s/,<br />

pqkjwDK tb'I gquZbs eoweKvK T[s/, g[ikoh tor tb'I <strong>eh</strong>sh iKdh b[ZN<br />

T[s/ T[; B/ fsZy/ jZb/ <strong>eh</strong>s/. p'X gozgok th i?B-gozgok tKr nkohnB<br />

gozgok s'I ;[szso nt?de ;aoZwD gozgok eo e/ ikDh iKdh j?. p[ZX d/<br />

T[gd/;a fJzB/ ;aesh;akbh ;B fe T[BQK ~ f;zxBkd, Gkt ;a/o dh roi<br />

fejk iKdk j?. ;wokN n;a'e d[nkok b'j/ d/ ;szG T[s/ pD/ uko fd;aktK<br />

tZb djkVd/ uko ;a/o p[ZX dhnK roiK d/ gqshe jB. fJj fB;akB<br />

nkX[fBe Gkos dk ok;aNoh fuzBQ (National Embulm) j? i' B'NK ns/<br />

f;ZfenK nkfde ;w/s jo ;oekoh ekria gZso T[go T[efonk fwbdk<br />

j?. p[ZX dk Xow-uZeo e"wh Mzv/ d/ ftueko ;[F'fGs j?.<br />

r"<strong>sw</strong> dk iBw 560 g{op Jh;k ftu fjwkfbnk gops d/ Biadhe<br />

dhnK tkdhnK ftu efgbt;s{ dh fonk;s nXhB b[zfpBh BK d/ izrb<br />

ftu j'fJnk ;h. fg<strong>sk</strong> wjkoki F[X'XB ;B s/ wk<strong>sk</strong> dk Bkw wjKwkfJnk<br />

;h. ;[X'XB ;ke:tz;a dh rDszso dk okik ;h. ;ke: e[b yZsohnK<br />

ftu ;fseko:'r ykBdkB ;h. wjkokDh wjKwkfJnk dk fg<strong>sk</strong> e'bh<br />

fonk;s dk okik ;h s/ d/tdkj T[; dh okiXkBh ;h. fotki nB[;ko<br />

gfjb/ pZu/ d/ iBw tes fJ;sohnK g/e/ ikfJnk eodhnK ;B. p[ZX d/<br />

iBw s'I gfjbK wjKwkfJnk B/ F[X'XB gk; p/Bsh <strong>eh</strong>sh fe wkfgnK gk;<br />

g[ukU. oE fsnko eo fdZs/ rJ/. ;?fBeK dh fJe N[eVh ns/ pKdhnK<br />

T[BQK Bkb s'o fdZshnK s/ d/tdkj ;afjo tZb fJj ekcbk s[o fgnk.<br />

12 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 13 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


;akfJd e[dos ~ nfijk wB}{o ;h fe fi; pkbe B/ ;akjh wfjbK<br />

dh EK pDtk;h ihtB ~ u[DBk ;h, T[; dk iBw th izrb ftu j't/.<br />

;co d"okB wjkokDh oE ftu p?mh p?mh EZe rJh sK T[; B/ g?db<br />

s[oB dh fJZSk gqrN <strong>eh</strong>sh. oE d/ Bkb Bkb T[j pKdhnK ;w/s s[oh<br />

ik ojh ;h fe MkVh T[s/ ;[jD/ c[ZbK dh vkbh bfjokT[Idh j'Jh d/yh.<br />

wjKwkfJnk B/ pKj T[uh T[bko e/ c[ZbK bZdh NkjDh s'VBh ukjh sK<br />

fsZyk dod nkozG j' frnk. fJE/ jh izrb ftu pZu/ dk iBw j'fJnk.<br />

wjkokDh pZu/ ;w/s tkg; efgbt;s{ nk rJh. iBw s'I ;Zs fdB pknd<br />

;afjikd/ dk Bkw f;XkoE oZfynk frnk s/ fJ; ;w/I wk<strong>sk</strong> gqb'e f;Xko<br />

rJh. f;XkoE ~ gkbD g';aD dh fiazw/tkoh T[; dh wk;h gqikgsh r"<strong>sw</strong>h<br />

~ ;"Igh rJh fi; ~ ftnkj e/ fgS'I ;[X'XB B/ nkgDh okDh pDkfJnk.<br />

f;XkoE d/ BkweoD dh o;w th fdbu;g j?. nkgD/ ;w/I dk gqf;ZX<br />

i's;ah nkf;s, efgbt;s{ fty/ nkfJnk. wfjb ftu okik ;[X'XB B/ T[;<br />

dk pVk ;fseko <strong>eh</strong><strong>sk</strong> go pZu/ dk w[Zy d/yD ;ko ;kX{ dhnK nZyK ftu<br />

jzM{ Go nkJ/. okik T[dk; j' frnk fe ;akfJd e'Jh d[oxNBk tkgo/rh,<br />

go ;kX{ B/ fejk - wjkoki fJj y[;ah d/ nEo{ jB. wB[Zy<strong>sk</strong> dk oytkbk<br />

s/ f;qFNh dk ;Zuk jwdod g?dk j'fJnk j?. d[Zy e/tb fJ; rZb dk<br />

j? fe w+ ns/ s[;hI T[j fdB d/yD bJh fiT[Id/ BjhI j'tKr/ id'I ;ko/<br />

;z;ko ftu fJ; oki e[wko dh <strong>eh</strong>osh c?b/rh. fJ;/ ;kX{ nkf;s B/ pZu/<br />

dk Bkw f;XkoE oZfynk. f;XkoE dk noE j? T[j ftnesh fi; B/<br />

nkgDh wziab s?n eo bJh j't/.<br />

wk;h fJj ;'u-;'u e/ pZu/ tZb tXhe fXnkB oZydh fe d';a Bk<br />

bZr/ wK ftj{D/ pkb ~ nDr"fbnK <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ik fojk j?. fg<strong>sk</strong> pZu/ dh<br />

ftfdnk ns/ ;[y-;kXBk dk g{ok fXnkB oZydk. go pkbe f;XkoE fJeKs<br />

g;zd ;[Gkn dk ;h. fJeZbk pkrK ftu Nfjbdk ns/ ftukoK ftu wrB<br />

ofjzdk. @@<strong>eh</strong> fJ; ~ wK :kd nkT[Idh j?


pkbe ~ wfjbK ftu'I pkjo ikD dh nkfrnk BjhI ;h gozs{ fg<strong>sk</strong><br />

B/ nfjbekoK ~ p[bkfJnk s/ fejk - @j[f;anko ofjDk. e'wb fuZs oki<br />

e[wko ;afjo tZb ik fojk j?. e'Jh nfijh t;s{ Bk fdZ;/ fi; ~ d/yD<br />

Bkb ;afjiakdk T[dk; j't/ . iiapksh pkbe j?. fXnkB oZyDk.#<br />

uzBk f;XkoE dk oEtkB ;h. okj ftu oki e[wko B/ fJe p[ZYk<br />

nkdwh sZfenk fi; dhnK nZyK ewia'oh Bkb nzdo X;hnK j'JhnK ;B.<br />

f;XkoE B/ g[ZfSnk - uzB/, fJj nkdwh fJj' fijk feT[I j?< oEtkB B/<br />

dZf;nk - fJj fpoX nkdwh j? s/ p[Ykgk ;G ~ nfijk eo fdzdk j?.<br />

s[;hI n;hI ;G fJe fdB p[ZY/ j'tKr/. f;XkoE fJj ;[D e/ T[dk; j'<br />

frnk. nZr/ rJ/ sK e[ZM pzd/ fe;/ fwqse dh noEh u[Z<strong>eh</strong> ik oj/ ;B.<br />

f;XkoE B/ fJ; pko/ g[fSnk sK uzB/ B/ dZf;nk - jo pzd/ B/ fJe fdB<br />

woBk j?. w"s s'I e'Jh BjhI pu ;fenk - fJj ;[D e/ f;XkoE ~ d[y<br />

j'fJnk, @<strong>eh</strong> ihtB fJj' j?< fJzBk e[ j?# . nZr/ s[od/ rJ/ sK f;XkoE<br />

B/ fJe ;kX{ d/fynk. oEtkB ~ id'I T[; pko/ g[ZfSnk sK T[; B/ dZf;nk<br />

fe fJj sgZ;th j? s/ d[ZyK s'I S[NekoK gqkgs eoBk ukj[zdk j?. f;XkoE<br />

B/ uzB/ ~ tkg; uZbD bJh fejk. f;XkoE B/ d/fynk fe ;kX{ d/ fujo/<br />

s/ ft;a/;a fe;w dh ;aKsh ;h. fJ; ;aK<strong>sw</strong>Jh fujo/ ~ oki e[wko G[Zb<br />

Bk ;fenk. fJj T[; dk nkdo;a pD frnk. fJ; T[gozs T[j tkg;<br />

wfjbK ftu nk rJ/.<br />

i[nkB j'D se f;XkoE B/ ;a;so ns/ ;ak;so d'jK gqeko dh<br />

ftfdnk ftu fBg[zB<strong>sk</strong> jk;b <strong>eh</strong>sh. T[; B/ ;kps <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe T[j i/ rzGho<br />

;[Gkn dk j? sK fJ; dk fJj Gkt BjhI fe fi;wkBh eosZpK ftu fgZS/<br />

ofj frnk j?. x'V ;tkoh, B/i/apkiah, sho-nzdkiah, sbtkopkiah nkfde<br />

w[ekpfbnK ftu T[j tZX uVQ e/ fjZ;k b?Idk go T[j tX/o/ ykw';a ofjzdk.<br />

fJeKstk; g;zd eodk. wkfgnK B/ T[j' ;'funk i' nfij/ pZfunK d/ wkg/<br />

;'funk eod/ jB fe f;XkoE dk ftnkj eo d/JhJ/. d[BhnKdkoh ftu<br />

g? e/ T[; dk fdb bZr ikt/rk. fg<strong>sk</strong> B/ r"<strong>sw</strong> gk; ftnkj dh rZb<br />

<strong>eh</strong>sh sK T[; B/ fejk, ftnkj eokT[D ftu e'Jh joi BjhI go fi;<br />

~ w+ ikDdk BjhI - T[; Bkb fet/I ftnkj eokT[D dk c?;bk eoK<<br />

T[BQK fdBK ftu fJj rZb e[ZM w[;aeb gqshs sK j[zdh ;h go fg<strong>sk</strong> B/<br />

fJ; dk o;<strong>sk</strong> eZY fbnk. pj[s ;ko/ rtKYh oki xokfDnK ftu ;[B/j/<br />

G/i/ rJ/ fe efgbt;s{ fty/ ;a;soK ;ak;soK d/ w[ekpb/ j'Dr/. fJBQK<br />

ftu Gkr b?D bJh ;Zd/ G/i/ rJ/. fiBQK okie[wkohnK, oki e[wkoK B/<br />

w[ekpb/ ftu Gkr BjhI th b?Dk, T[j th ps"o do;ae jkiao j'D. fGzB<br />

fGzB y/vK dk s/ f;aeko dk fJzsiakw <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. fJe ;[pe fijh e'wb<br />

;[Gkn dh oki e[wkoh tZyoh ;h ;G s'I, T[j ;kfonk dk fXnkB nkgD/<br />

tZb fyZu ojh ;h. T[; dh ;ay;hns ftu ;fji Gkt ;B. fJj :;a'Xok<br />

;h. ;wkgsh j'Jh s/ nz<strong>sw</strong> fdB nk frnk. ;kfonK wfjwkBk ~ s'''''jca/<br />

fdZs/ rJ/. <strong>eh</strong>wsh ;[rksK, ;'B/ dhnK, uKdh dhnK, jhfonK itkjoksK<br />

iVhnK ;[rksK, :;a'Xok fgZS/ yb'sh ojh. T[; ftu e'Jh ekjbkgD BjhI<br />

;h. T[; ~ G/N eoB bJh e[ZM BjhI pfunk. ;G ;[rksK y<strong>sw</strong> j'<br />

rJhnK ;B. ;ko/ T[dk; j'J/ fe fJj ;arB uzrk BjhI j'fJnk. :;a'Xok<br />

~ r"<strong>sw</strong> B/ nkgD/ u'b/ s/ Nzfrnk uzp/ dk c[Zb T[<strong>sk</strong>o e/ ;fseko Bkb<br />

G/N <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJj ;wfMnk frnk fe :;a'Xok gz;d BjhI nkJh. go :;a'Xok<br />

gq;zB ;h. T[; B/ fejk @fJ; c[Zb ftu eJh ;dhnK ofjD tkbh nwo<br />

wfje j?. w/o/ bJh fJj ekch j?.# wjkoki ;[X'XB B/ f;XkoE ~ g[ZfSnk<br />

@@:[toki, s[jkvk ftnkj eoBk j?, fJE/ nkgDhnK wfjwkB :[tokDhnK<br />

ftu'I e'Jh g;zd nkJh< i/ BjhI sK nkgK fco :sB eoKr/.## f;XkoE<br />

B/ fejk, wjkoki :;a'Xok rzGho ;[Gkn dh ;[zdo oki e[wkoh w?~ g;zd<br />

j?. ;[X'XB B/ :;a'Xok d/ fg<strong>sk</strong> gk; ftnkj dh g/;ae; oZyh sK T[jBK<br />

B/ gq;zB<strong>sk</strong> Bkb gqtkB <strong>eh</strong>sh. :;a'Xok B/ g/;ae;a ;theko <strong>eh</strong>sh. ;ko/<br />

wfjwkB ns/ wfjbtk;h fJ; rZb'I j?okB ;B fe fezBh ;kdrh Bkb fJe<br />

pj[s tZvk c?;bk ;fji ;[Gkn f;o/ uVQ frnk. ;koh T[wo r"<strong>sw</strong> B/<br />

pj[s tZv/ c?;b/ ;fji ;[Gkn jh <strong>eh</strong>s/.<br />

:;a'Xok nkdo;ae gsBh ;kps j'Jh. :[toki f;XkoE fgnkok<br />

fJB;kB ;h. T[j shyD p[ZX, ftfdnk ftu gqphB ns/ y/vK ftu T[s;akjh<br />

B"itkB ;h. fJe tko nfijk w[ekpbk j'fJnk fe o[ZyK dh gkb ftu'I<br />

x'V ;tko B/ sbtko Bkb fJe o[Zy eZN e/ nZr/ bzxDk ;h. f;XkoE<br />

th fJ; ftu Fkwb j'fJnk. T[; B/ x'Vk ;ogN d[VkfJnk s/ sbtko<br />

Bkb o[Zy d/ sD/ s/ tko <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. sbtko fJT[I bzx rJh fit/I fxT[ ftu'I<br />

tkb bzx iKdk j?. e[M d/o o[Zy T[t/I jh yb'<strong>sk</strong> fojk. ;kfonK B/ fJj'<br />

;wfMnk fe o[Zy eZfNnk BjhI ik ;fenk. go E'VQh e[ d/o pknd jtk<br />

dk p[Zbk nkfJnk s/ eZfNnk j'fJnk o[Zy fvZr fgnk. i? i? eko j'Jh<br />

sK f;XkoE B/ fejk - fJt/I jh j'fJnk eo/rk. ;aesh;akbh o[Zy eZN/<br />

ikfJnk eoBr/, w/oh sbtko ;fji Bkb T[BQK ftu'I dh bzx/rh. o[ZyK<br />

~ iK do;aeK ~ d/o se g<strong>sk</strong> BjhI bZfrnk eo/rk fe T[j eZN/ ik<br />

u[Ze/ jB. fJt/I j'fJnk eo/rk.<br />

16 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 17 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fdB phsd/ rJ/. ihtB nkgDh ukb s[fonk ik fojk ;h. :;a'Xok<br />

B/ p/N/ ~ iBw fdZ<strong>sk</strong>, fi; dk Bkw okj[b oZfynk frnk. f;XkoE d{o<br />

feXo/ fe;/ tZyoh t;s{ dh sbk;a ftu ;h. jo t;s{, jo ftnesh d/<br />

B/V/ ofjzdk j'fJnk th T[j T[BQK s'I d{o ;h. T[j nkgD/ nkg ftu w;s<br />

ofjzdk, nkgDh X[B ftu wrB.<br />

fJe oks f;XkoE B/ ;zfBnk; b?D dk c?;bk eo fbnk. T[; ~<br />

BhId Bk nkJh. T[j edh :;a'Xok d/ wz{j tZb d/ydk edh okj[b tZb.<br />

fJe e;awe;a T[; d/ nzdo d/o se ubdh ojh. T[; ~ g<strong>sk</strong> BjhI<br />

bZr fojk ;h fe wfjb d/ ;[y, gsBh ns/ g[Zso SZv e/ T[j feT[I<br />

ik fojk j? - ikDk ukjhdk j? fe BjhI. go T[; B/ ikD dk c?;bk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>. u[g eoe/ nZXh oks T[; B/ fBe/ okj[b dk wZEk u[zfwnk - j"bh<br />

fijh :;a'Xok d/ g?o ~ u[zfwnk - fco s/iah Bkb pkjo fBeb frnk.<br />

oEtkB uzB/ ~ irkfJnk ns/ fejk - ezEe x'Vk y'bQ fbnk. feXo/<br />

ubDk j?. fJe x'V/ s/ r"<strong>sw</strong> d{;o/ s/ uzBk ;tko j' e/ izrbK tZb<br />

fBeb s[o/. efgbt;s{ fJ; nZXh oks t/b/ x{e BhIdo dh bg/N ftu<br />

;h. id'I izrb d/ feBko/ nZgV/ sK ;{oi uVQB tkbk ;h. r"<strong>sw</strong> B/<br />

<strong>eh</strong>wsh rfjD/ T[<strong>sk</strong>o e/ uzB/ ~ ;[rks ti'I d/ e/ fejk - x'V/ tkg;<br />

b? ikU s/ fg<strong>sk</strong> wjkoki ;[X'XB ~ nkyDk fe r"<strong>sw</strong> wzr<strong>sk</strong> j' frnk<br />

j?. fg<strong>sk</strong> ~ dZ;Dk fe mhe j? ;G, fe r"<strong>sw</strong> mhe j? go T[j pDtk;h<br />

j' frnk j?.<br />

uzBk o'D bZr fgnk. T[; B/ f;XkoE d/ uoB cV bJ/ s/ efjD<br />

bZrk - fJj s[;hI <strong>eh</strong> eo oj/ j' :[toki< w+ wfjbK ftu fJj yapo<br />

fet/I fdnkrK< ub' tkg; uZbhJ/ :[toki r"<strong>sw</strong>. :[toki B/ fejk - v'b<br />

BKj uzB/ sz{ fwZso j?I. fJj ;[B/jk wfjb se g[ukD bJh w+ s?~ u[fDnk<br />

j?. sz{ nkw pzdk BjhI j?. ikj. w/ok c?;bk nNZb j?. r"<strong>sw</strong> B/ uzB/<br />

~ ftdk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ feogkB Bkb nkgD/ o/;aw tor/ e/; eZN e/ fGZy{ j'<br />

frnk.<br />

fJ; oks i' e[ZM tkgfonk, p'Xh ;kfjs ftu fJ; ~ wjK-fsnkr<br />

(The Great Renunicition) fejk iKdk j?. fJe BtK ;{oi ;z;ko d/ XowK<br />

ftu T[d: j'D bJh nzrVkJh b? fojk ;h.<br />

fe;/ niBph ~ nkgD/ ft;so T[<strong>sk</strong>o e/ fdZs/ s/ e/tb fJe eZgVk<br />

bZe d[nkb/ bg/ND bJh b? fbnk. T[j izrb ftu fJeZbk s[odk frnk.<br />

d{o-d[okv/ frnk. fiE'I fes'I e[M fwbdk, wzr e/ yk b?Idk s/ BhId nkT[D<br />

s/ o[Zy j/mK ;" iKdk. s[odk-s[odk eJh fdBk pknd T[j wrX dh<br />

okiXkBh okirqfj B/V/ nZgV frnk. fJj ;afjo okik fpzph;ko B/<br />

t;kfJnk ;h. ;afjo s'I pkjo T[; B/ nkgDk nk;D iwkfJnk s/ sgZf;nk<br />

eoBh F[o{ eo fdZsh. okirqfj ftu xo'-xoh yapo g[Zi rJh fe fJe<br />

y{p;{os B"itkB fGZy{ pfDnk sg eo fojk j? fi; ~ d/yD tk;s/ b'e<br />

nkT[D bZr rJ/. fJj ypo oki/ fpzph;ko se th g[Zih. T[j th do;aB<br />

eoB frnk s/ r"<strong>sw</strong> ~ d/y e/ efjD bZrk, s[jkv/ jZE fe;/ tZvh je{ws<br />

dh tkrv'o ;zGkbD bJh pD/ j'J/ jB, j/ ;fBnk;h, fGykohnK dk b'Nk<br />

s[jkv/ jZE ftu ;'Gk BjhI fdzdk. f;XkoE B/ fejk - ;bsBs Bkb'I<br />

fBowb<strong>sk</strong>, gftZso<strong>sk</strong> tZvhnK ;aeshnK jB. i/ wfjbK ftu ;[y j[zdk sK<br />

oki/ ;kX{nK gk; ik e/ cfonkdK Bk eod/. w/oh nkg nZr/ gqkoEBk j?<br />

fe w/o/ T[go so; Bk ykU. T[BQK T[s/ so; eo' fiBQK ~ fiazdrh B/<br />

b<strong>sk</strong>V fdZ<strong>sk</strong> j'fJnk j?. pkd;akj B/ ;fseko Bkb f;o M[ekfJnk s/ fejk<br />

- @@w/oh ekwBk j? fi; uhi dh sbk;a ftu s[;hI fBeb/ j' T[; ~<br />

gqkgs eo'. id'I s[jk~ T[j jk;b j' ikt/, w/oh p/Bsh j? fco fJXo<br />

nkT[Dk. w+ s[jkvk f;Zy pDBk ukjKrk.## fJj xNBk 522 g{op Jh;k<br />

dh j? id'I fpzph;ko r"<strong>sw</strong> ~ fwfbnk.<br />

T[j izrbK ftu x[zwdk fcodk fojk. eJh ;kX{nK ~ fwfbnk s/<br />

uzrhnK rZbK f;ZyhnK go T[; ~ s;Zbh Bk j'Jh. T[; B/ cke/ eZND/<br />

F[o{ eo fdZs/. gzi j'o ;kX{nK Bkb ob e/ jm sg F[o{ <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJzBh<br />

;ysh <strong>eh</strong>sh fe eJh tko p/j';a j' iKdk. fJe tko sK ;wkXh fJzBh<br />

bzwh j' rJh ;h fe Bkb d/ ;kX{nK B/ T[; ~ fwqse ;wM fbnk ;h.<br />

S/ ;kb T[; B/ efmB sgZf;nk <strong>eh</strong>sh. Bdh d/ feBko/ o[Zy j/m fJe<br />

gZEo T[Zs/ T[; B/ nkgDk nk;D iwk fbnk ns/ Grsh eoB bZrk.<br />

;t/o ;ko fBebdk s/ nkpkdh tZb ufbnk iKdk. fe;/ xo d/ p{j/<br />

nZr/ nkgD/ yZp/ jZE dh jE/bh c?bk e/ Ghy wzrdk. i' th fwbdk -<br />

pk;h o'Nh iK dkD/, upk e/ Bdh dk gkDh gh b?Idk s/ nrbh ;t/o<br />

se sgZf;nk eodk. i/ fJe xo'I fJBeko j' iKdk sd T[j fpBK e[M<br />

ykX/ nrb/ nZm gfjo sgZf;nk eodk. fJT[I eofdnK-eofdnK eJh ;kb<br />

phs rJ/ sK T[j jZvhnK dk fgzio pD frnk.<br />

fJe tko r"<strong>sw</strong> B/ nkgD/ u/fbnK ~ fJBQK fdBK pko/ :kd eofdnK<br />

dZf;nk ;h, @@w+ pj[s xZN y[oke T[s/ r[iakok eodk. fJT[I eofdnK<br />

jcs/ wjhB/ s/ ;kb phsd/ rJ/. id'I w+ wfjb ftu'I fBefbnk ;K sK<br />

18 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 19 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fJ; soK dk ;K fit/I fwjBsh fe;kB B/ T[gikT{ iawhB ftu ykd gk<br />

e/ rzBk g?dk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> jt/ - nfijk o;dkfJe rzBk f;j<strong>sw</strong>zd j'D eoe/<br />

;[jDk bZrdk j?. T[; rzB/ ~ i/m wjhB/ dh b'n ftu eJh fdB tk;s/<br />

X[Zg/ ;[ZN fdT[ sK T[; dhnK g'ohnK cN iKdhnK jB, T[j w[V e/ ftzrk-<br />

N/Yk j' iKdk j?. fes'I jok, fes'I ekbk, fes'I ghbk j' iKdk j?. w/ohnK<br />

bZ<strong>sk</strong> pkjK dh jkbs fJj' fij/ ;[Ze/ rzB/ torh j' rJh ;h. fJe fdB<br />

w/o/ bkfrT[I :kso{ bzx/. fJe pzdk efjDk bZrk @@T[j' ! d/y' fezBk ghbk<br />

ozr j? fJ; ;zfBnk;h dk.## fdB bzx/. w[;kcoK dh fJe j'o N'bh<br />

bzxh sK fJe n"os w/o/ tZb d/y e/ vo rJh s/ nkgD/ Bkb d/ okjhnK<br />

~ efjD bZrh - d/y' d'y' fezBk ekbk ozr j? fJ; sgZ;th dk. w/o/<br />

ozr pko/ wZsG/d ;B. s[;hI nkgDh fgZm s/ jZE c/od/ j' sK s[jk~ ohVQ<br />

dh jZvh wfj;{; j[zdh j?. w+ g/N T[go jZE c/odk ;K sK ohVQ dh jZvh<br />

wfj;{; j[zdh ;h. g/N feZE/ ofj frnk ;h< fi; ~ w+ g/N nkydk jK<br />

T[E/ sK frZb/ o/s T[go T{m dh fJe g?V puh ;h e/tb - g/N BjhI<br />

fojk ;h. fJe fdB w+ p?fmnK p?fmnK nkgDhnK pkjK s/ Biao wkoh,<br />

bzw/ bzw/ tkb T[r/ j'J/ ;B. ;Zik jZE w+ nkgDh yZph pkj s/ c/fonk<br />

<strong>sk</strong> ;ko/ tkb MV e/ iawhB s/ fvZr gJ/. w/oh uwVh ftu ;Zfsnk BjhI<br />

ojh ;h fe T[j tkbK ~ geV e/ oZy ;e/. ;oho fBopb j' frnk<br />

;h. fi; ~ w+ ;oho nkydk jK - ;oho feE/ ;h fJj< fit/I M'IgVh<br />

dk wkbe T[iV ikt/ s/ w[Zds se tkg; Bk nkt/ sK M"IgVh dk xkj<br />

c{; ;G T[v iKdk j? d/ e[ZM ftzr/ N/Y/, N[ZN/-GZi/ pK; d/ vzv/ fdykJh<br />

fdzd/ jB. fJ; ;oho ftu'I T[iV e/ fJ; dk wkbe fes/ ubk frnk<br />

;h- bZsK pkjK feE/ ;B< ftzr/ N/Y/ e[ZM vzv/ pk<strong>eh</strong> pu/ ;B.##<br />

fJe fdB T[j fJ;/ soQK fXnkB wrB ;h fe fJe i[nkB n"os<br />

nkJh s/ f;XkoE nZr/ ;fseko Bkb fJe eN'ok fbnk oZfynk fi; ftu<br />

yho fozBQ e/ fbnKdh ;h. f;XkoE B/ E'VQh e[ yho ykD bJh jw/;aK tKr<br />

nkgDk yZpk jZE nZr/ c?bkfJnk sK B/fVT[I dh rtZJhnK dh fJe N'bh<br />

bzxh. o;s/-o;s/ s[o/ iKd/ T[j fijVk rhs rk oj/ ;B T[; d/ p'b<br />

;B -<br />

nkgDh f;<strong>sk</strong>o dhnK <strong>sk</strong>oK ~ fJzBhnK Bk e;<br />

fe NZ[N jh ikD.<br />

nkgDh f;<strong>sk</strong>o dhnK <strong>sk</strong>oK ~ fJzBhnK fYZbhnK Bk SZv<br />

fe ;zrhs g?dk jh Bk j't/.<br />

f;XkoE ~ gqshs j'fJnk - fJjh sK fiazdrh dk ojZ; j?. n?;atoi<br />

ftu yfus j'D Bkb ;Zu dh gqkgsh BjhI j't/rh. Bk fJj gqkgsh cke/<br />

eZND Bkb j't/rh. fJZE/ jh T[; d/ ubkJ/ Xow dk wZX wkor dk<br />

f;XKs g?dk j[zdk j?. fJj n"os B/V/ d/ fgzv ftu'I nkJh ;h. r"<strong>sw</strong> B/<br />

yho dk ;kok eN'ok ykXk. fJ; n"os ~ n;h;K fdZshnK s/ g[ZfSnk fet/I<br />

nkJh< <strong>eh</strong> e'Jh d[y sebhc j?< T[; B/ fejk @ih w/ok Bkw ;[ik<strong>sk</strong> j?.<br />

xo ftu ;[yFKsh j?. w/oh rK ;{Jh j?. rK d/ ;{D s'I gfjbK w+ c?;bk<br />

eo fbnk ;h fe id'I gfjbh tko fJ; dk d[ZX xo ftu oZyKrh sK<br />

yho pDk e/ fe;/ ;kX{ ~ y[nktKrh. nkg dh n;h; b?D nkJh jK.#<br />

r"<strong>sw</strong> B/ T[; ~ ;dk ;[yh ofjD dhnK n;h;K fdZshnK. T[; d/ ikD<br />

T[gozs T[j T[fmnk, j"bh-j"bh Bdh se frnk. jZE wz{j X's/, gkDh gh<strong>sk</strong><br />

s/ tkg; nkgD/ u[D/ o[Zy tZb nkD bZrk. fJXo T[Xo ;[Zek xkj ;h.<br />

T[; B/ nkgD/ ewia'o jZEK Bkb xkj fJeZmk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ T[; dk fJe fBZek<br />

fijk rZdk pDkfJnk. fJ; nk;D s/ p?m e/ T[; B/ fco pzdrh F[o{<br />

eo fdZsh. nukBe T[; dk nzdo pkjo gqek;atkB j' frnk. fBotkD<br />

gqkgs j' frnk ;h. fJj T[u<strong>sw</strong> nB[Gt fJe s'I pknd fJe, T[; ~<br />

brk<strong>sk</strong>o gqkgs j'J/ s/ jo tko T[j T[u/oh wzfiab s/ g[Zidk. fi; t;s<br />

dh T[; ~ sbk;a ;h T[j gqkgs j' rJh ;h. j[D fJ; d/ gquko dh<br />

b'V ;h. p[ZX dk fdb <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe nkgDh gqkgsh dk ojZ; ;G s'I gfjbK<br />

T[BQK r[o{nK ;kjwD/ y'fbQnk ikt/, fiBQK B/ F[o{ ftu T[; ~ f;Zfynk<br />

fdZsh ;h, go T[j ;ko/ fJ; ;z;ko ftu'I ftdk j' rJ/ ;B.<br />

p[ZX Bkb fijV/ gzi j'o ;kEh sg eod/ ;B, id'I T[BQK B/ d/fynk<br />

fe T[j ykD ghD bZr frnk j? sK T[; ~ gkgh nky e/ SZv rJ/<br />

;B. p[ZX B/ ;'funk, T[BQK ~ fJ; Bt/I Xow dk T[gd/;a fdZ<strong>sk</strong> ikt/.<br />

g<strong>sk</strong> bZrk fe T[j pBko; bkr/ ;koBkE d/ ;EkB fty/ ;B. r"<strong>sw</strong> T[E/<br />

T[BQK gk; frnk. fJBQK gzi sgZ;thnK ~ T[; B/ gfjbk p'X-T[gd/F<br />

fdZ<strong>sk</strong>. gkbh rqzEK ftu fbfynk fwbdk j? - @@fJZE/ T[; B/ Xow uZeo<br />

~ gfjbk r/Vk fdZ<strong>sk</strong> (XZw uZe gpZs ;[Zs).##uko nkohnk ;Zu, nFNKr<br />

wkor ns/ fBotkD T[go T[gd/F fdZs/.<br />

pj[s ;ko/ b'e p'X;zx ftu Fkwb j'D bZr/. okik fpzph;ko<br />

f;XkoE dk Fkfrod pfDnk. tZvh frDsh ftu nykT[sh nS{s ns/<br />

ftdtkB pqkjwD p'Xh pD rJ/ s/ d/o s'I Gkos ftu gqubs t?fde<br />

eoweKv ~ Gkoh ;ZN tZih. p[ZX B/ wkrXh ns/ gkbh b'e p'bhnK ftu<br />

20 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 21 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


T[gd/;a fdZs/. t?fde ;z;feqs e/tb pqkjwDK dh Gk;ak pD e/ ofj rJh<br />

;h i' iB ;kXkoD dh gj[zu s'I go/ ;h. Gkoh frDsh ftu b'e nkeof;as<br />

j'D bZr/. ;yas pzd;aK BjhI ;B. fijVk ftnesh ;zx ftu ofjzfdnK<br />

wfj;{; eoB brdk fe T[; B/ Fkwb j' e/ rbsh <strong>eh</strong>sh j?, T[; ~<br />

;zx SZvD dh nkfrnk ;h.<br />

fBotkD gqkgsh s'I pknd d/o se f;XkoE Xow dk d{o-d{o se<br />

gouko eodk fojk. okik ;[X'XB ns/ efgbt;s{ dh goik nkgD/ i'rh<br />

okie[wko ~ d/yD bJh ftnke[b ;h. fg<strong>sk</strong> p[ZYk j' frnk ;h. T[; B/<br />

p[ZX ~ ;ZdD bJh ft;a/;a d{s G/i/. d{s B/ fejk, @j/ ;[nkwh, goik<br />

nkgd/ gqtuB ;[DB ns/ do;aB eoB dh fJS[e j?. wjkoki ;[X'XB B/<br />

fejk j? - fJe eztb c[Zb w[Zds s'I nzXeko ftu pzd fgnk T[vhe fojk<br />

j? fe fJZXo th edh ;{oi uVQ/ s/ fJj eztb fyV/.# p[ZX ykw';a fojk<br />

sK d{s B/ fco fejk, wjkoki ;[X'XB B/ cowkfJnk ;h fe wfjbK ftu'I<br />

e'Jh t;s{ :[toki s'I S[gkJh BjhI ;h. T[j y[d SZv frnk, T[; dh<br />

woiah. go j[D T[;~ fJe yiakBk fwfbnk j? i' T[j d[BhnK ftu tzvdk<br />

fcodk j?. <strong>eh</strong> n;hI T[; yiakB/ s'I fJ; eoe/ tzfus ojKr/ fe n;hI<br />

T[;d/ fo;as/dko jK<<br />

p[ZX B/ ;Zdk wBi{o eo fbnk s/ fGZy{nK ;w/s efgbt;s{ tZb<br />

ukb/ gk fdZs/. T[; B/ efgbt;s{ ;afjo d/ pkjotko nzpK d/ pkr ftu<br />

v/o/ bk bJ/. wfjb ftu y[;ahnK dh bfjo d"V rJh id'I g<strong>sk</strong> bZrk<br />

fe :[toki nkfJnk j?. fg<strong>sk</strong> fsnko j'D bZrk sK :;a'Xok ~ ;[B/jk<br />

G/fink fe fsnko j' ikU, :[toki gk; uZbKr/. :;a'Xok B/ T[Zso G/fink<br />

fe T[j T[E/ ikD dh fJS[Ze BjhI.<br />

fg<strong>sk</strong> B/ fco ;[B/jk G/fink sK :;a'Xok B/ fejk - e/tb w+ jh<br />

BjhI, okj[b ~ th T[E/ BjhI ikD fdZ<strong>sk</strong> ikt/rk. okik ;[X'XB :;a'Xok<br />

d/ wfjb ftu nkg ubk frnk s/ efjD bZrk - g[Zsoh fiad T[fus<br />

BjhI. g<strong>sk</strong> BjhI fet/I T[j ;kv/ d/; tb nk frnk j?. g<strong>sk</strong> BjhI fco<br />

edh nkt/ fe Bk. T[; B/ pj[s d[y MZb/ jB. ;k~ ikDk ukjhdk j?.<br />

:;a'Xok B/ fejk - @@wfjb ftu'I pDtk; b?D dk c?;bk T[; dk nkgDk<br />

;h fg<strong>sk</strong> ih. nkgDh woih Bkb T[j tkg; nkfJnk j?. T[; dk nkT[Dk<br />

iK Bk nkT[Dk w/o/ bJh noEjhD j? feT[Ife fJBQK c?;fbnK ftu w+<br />

fjZ;/dko BjhI jK. ojh rZb d[y MZbD dh. e'Jh xkN BjhI ;h, T[;<br />

B/ nkgDh woiah Bkb G[Zyk s/jK ns/ j'o e;aN MZb/. fijVk ezw nkgDh<br />

woiah Bkb <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ikt/ T[; ezw ~ eoB ftu <strong>eh</strong> d[Zy< n;hI T[j nGkr/<br />

jK fiBQK ~ e;aN ;kvh woiah s'I pr?o fwb/. g<strong>sk</strong> bZrk j? fe T[j<br />

nkgD/ gqtuBk ftu efjzdk j? HHHfJZfSs t;s{ Bk fwb/ sK d[Zy. i/<br />

nDfJfZSs t;s{ fwb/ sK d[Zy. ;G d[Zy jh d[Zy j?. fg<strong>sk</strong> ih T[; ~<br />

fJZfSs t;sK fwbhnK ns/ ;k~ i' ftS'''''Vk fwfbnk T[j gqkgs eoB dh<br />

;kvh fJZSk BjhI ;h.##<br />

wjkoki B/ fco fejk, go i/ T[; B/ gZ[S fbnk fe :;a'Xok feT[I<br />

BjhI nkJh<<br />

:;a'Xok B/ fejk - nfijk g[ZSD dh T[; ~ b'V BjhI. go i/<br />

feXo/ g[ZS bt/ sK nkyDk fe :;a'Xok B/ fejk ;h, @@i/ w/o/ ftu ;akjkBk<br />

B/<strong>eh</strong> dk e'Jh eD pk<strong>eh</strong> j? - s/ r"<strong>sw</strong> ~ T[; B/<strong>eh</strong> ftu ft;atk;a j?<br />

sK T[j wzr<strong>sk</strong> w/o/ dotki/ T[s/ Ghy wzrD ntZ;a nkJ/rk.##<br />

p'X eEktK d;dhnK jB fe Go/ wB Bkb fg<strong>sk</strong> nkgD/ wjKwzsoh<br />

ns/ ;?Bkgsh ;w/s f;XkoE d/ do;aB eoB s[o fgnk. p[ZX, fGZy{nK d/<br />

ftueko p?mk ;h. wjKwzsoh, ;?Bkgsh ns/ wjkoki ;[X'XB B/ fJ; sgZ;th<br />

d/ uoBh jZE bkJ/. pk<strong>eh</strong> b'e fgS/ jN rJ/. fg<strong>sk</strong> nkgD/ p/N/ d/<br />

;kjwD/ j' e/ Biadhe p?m frnk. d/o se fgT[ g[Zso ykw';a p?m/ oj/.<br />

f;XkoE u[Zg ;h feT[Ife i[ZrK dh nBzs ;aKsh T[; d/ fdb nzdo ;wkJh<br />

j'Jh ;h. rZb eoB iK rZb ;[DB dh T[; ~ ekjb BjhI ;h. p}[or<br />

fg<strong>sk</strong> wjkoki ;[X'XB fJ; eoe/ u[g fojk feT[Ife fJj xVk g{oh soQK<br />

Go u[Zfenk j'fJnk ;h s/ fe;/ t/b/ th Sbe ;edk ;h. fdb eoVk<br />

eoe/ nkfyo T[j p'fbnk, @@<strong>eh</strong> sz{ ;kv/ s'I J/Bh d{o ubk frnk j?I<br />

f;XkoE fe j[D w+ s?~ edh wfjbK ftu tkg; BjhI p[bk ;eKrk<<br />

f;XkoE ykw';a fojk.<br />

fg<strong>sk</strong> B/ fco fejk - fJe ;bsBs w+ s/o/ uoBK ftu nogD<br />

eoBh ukj[zdk jK :[toki r"<strong>sw</strong>. ;theko eo'r/<<br />

r"<strong>sw</strong> ykw';a fojk.<br />

shih tko fg<strong>sk</strong> B/ fejk - w+ s?~ ikDdk jK f;XkoE. w+ sK s?~<br />

fBZe/ j[zd/ s'I jh ikDdk jK, ;Zu fJj j? :[toki fe w/o/ tb'I G/Nk <strong>eh</strong>sh<br />

j'Jh fJ; ;bsBs ~ sz{ ;[nkj dh fJe u[N<strong>eh</strong> s'I tXhe e[ZM BjhI<br />

;wMdk. <strong>eh</strong> w+ rbs fejk j? r"<strong>sw</strong><<br />

;ke:w[Bh r"<strong>sw</strong> B/ fejk - @@s[jkvh goik ;[yh t;/ wjkoki. fBnK<br />

22 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 23 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


eoB bJh s[;hI jw/;ak ssgo oj'. s[jkvk d/; y[;ajkb oj/. goik ~<br />

s[;hI UBk jh fgnko eo', fizBk s[;hI w?~ eod/ oj/ ;h - j[D se eo<br />

oj/ j'. goik d/ Gzvko/ nzB Bkb s/ s[jkv/ wfjb XB Bkb Gog{o<br />

ofjD.## fJj nky e/ p[ZX u[Zg j' frnk. e[ZM d/o pknd fco p'fbnk,<br />

@:;a'Xok ns/ okj[b fet/I jB< T[j BjhI nkJ/


s?~ oki fwb/rk - <strong>sk</strong>i sys fwbDr/. w/o/ gk; s?~ d/D bJh <strong>eh</strong> j?<<br />

fJ; fGykoh gk; fJe fwZNh dk m{mk j? e/tb.<br />

okj[b B/ fejk - fJj <strong>eh</strong> j?, w?~ BjhI g<strong>sk</strong>. go i' th nkg<br />

gk; j? g[Zso j'D ;dek w+ T[; dk jZedko jK. w+ s[jkvk tko; jK<br />

fg<strong>sk</strong> ih.<br />

p[ZX B/ fejk - fi; wfjb ftu sz{ izfwnk, T[E/ fJjh fotki j?<br />

okj[b, fe iBw b?D ;ko sz{ T[; dk tko; j't/I, go w/o/ ;zx ftu<br />

e'Jh iBw b?D Bkb jh tko; j'D dk jZedko BjhI pDdk. T[; tk;s/<br />

T[; ~ ewkJh eoBh gt/rh.<br />

fJe gk;/ u[Zgukg yb'sh :;a'Xok tZb d/y e/ f;XkoE B/ fejk,<br />

@@sz{ ewia'o j' rJh j?I :[tokDh. s/oh p/fw;kb ;[zdo<strong>sk</strong> j[D BjhI ojh.<br />

<strong>eh</strong> j'fJnk


ykDk ykD s'I gfjbK gq;aB dk T[Zso fdT[. p[ZX B/ p?mD dk fJ;akok<br />

eoe/ fejk - ej' pqkjwD. ;kjwD/ p?m e/ Gkodtki B/ fejk - j/<br />

w[Bh, w/o/ T[gikT{ y/s jB. w+ jb tkfjnk. phi phfink. c;b T[Zrh<br />

sK T[; dh okyh <strong>eh</strong>sh., c;b gZ<strong>eh</strong> sK T[; ~ eZN e/ nBki xo<br />

fbnkfJnk. w/oh fwjBs B/ w/ok xo nzB Bkb Go fdZ<strong>sk</strong> sK fJ; nBki<br />

~ ykD dk w+ jZedko pfDnk. s[;hI dZ;', s[;hI fJj G'iB gqkgs eoB<br />

d/ nfXekoh fet/I pD rJ/.<br />

p[ZX B/ fejk - w+ th fe;kB jK Gkodtki. w/ok y/s th pj[s<br />

tZvk j?. p/nzs ft;akb. fJ; dk Bkw j? wB. s/oh iawhB T[gikT[ j?<br />

s/ gZXoh th. w/ok y/s pzio ;h. fes/ fJ; ftu phnkpkB T[frnk<br />

j'fJnk ;h fes/ pVhnK ;ys uZNkBK ;B. w+ pVh fwjBs Bkb fJ;<br />

izrb ~ eZfNnk s/ uZNkBK GzBhnK. w/oh iawhB fBezwh ;h s/ w/ok c?;bk<br />

;h fe w+ fJ; ftu ;G s'I ;{yw phi phiKrk.<br />

w+ B/<strong>eh</strong> dk phi phfink. neb d/ y[og/ Bkb ftukoK dk xkjc{;<br />

g[ZfNnk. fJ; c;b s/ fdB oks jZb/ j'J/, brk<strong>sk</strong>o w+ ;ktXkB j' e/<br />

okyh <strong>eh</strong>sh. fJ; c;b dk BK ;zx oZfynk s/ i' fJ; s'I nzB g?dk<br />

j'fJnk T[j Xow ;h. w/oh th pVh uzrh c;b j'Jh j? Gkodtki. w/o/<br />

th Gzvko/ Go/ j'J/ jB. Gkodtki B/ fejk - ;jh j? wjkoki. go w/o/<br />

nBki T[go s[jkvk jZe fet/I j'fJnk< ;ke:w[Bh B/ fejk - fit/I sz{ wZ<strong>eh</strong><br />

d/ e/ eDe b? nkT[Idk j?I, s/o/ gk; egkj BjhI sK uktbK d/ pdb/<br />

egkj tNk fbnkT[Idk j?I fJt/I nkgK ;ko/ fiD;K dk tNkdoK eod/ jK.<br />

sz{ nkgD/ nBki ftu'I w?~ e[ZM fjZ;k fdZ<strong>sk</strong> j? sK fJ; d/ pdb/ w+ nkgDh<br />

c;b ftu'I s?~ s/ok pDdk fjZ;k ntZ;a fdnKrk Gkodtki - s?~ s/ok<br />

jZe :<strong>eh</strong>BB fwb/rk.<br />

nfiZs<br />

rzGho ftdtkB nfiZs, p[ZX d/ ;zgoe ftu nkfJnk. T[j tZvk jmh<br />

sgZ;th ;h. T[; B/ p[ZX ~ fejk, ;[nkwh, w+ ;kok ;z;ko rkfjnk j? s/<br />

;kohnK ftfdnktK jk;b <strong>eh</strong>shnK jB. w+ ;G Xow rqzEK dk gkm <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

j?. go <strong>eh</strong> ekoB j? fe w/ok wB n;aKs j?< fJ; ~ fet/I ;aKsh fwb/<<br />

p[ZX B/ fejk - j/ f;nkD/ nfiZs, sz{ sgZ;th, ftdtkB ns/ d/;Kgqd/;K<br />

dk oND eoB tkbk s/itkB g[oy j?I. sz{ ;z;ko x[zw u[Zfenk j?I<br />

- nkgD/ nkg d/ nkb/ d[nkb/ gfoeowk th eo, nkgD/ nkg ~ th<br />

ikD. w?~ g<strong>sk</strong> bZrk j? fe sz{ Xow rqzEK Bkb S/VSkV eodk j?I.<br />

nfijk Bk eo. Xow rqzE izrb ftu s[o/ ik oj/ w;s niro dh<br />

soQK j[zdk j? i' nkgDh w"i ftu s[fonk ik fojk j't/. i/ sz{ ;aoXkb{<br />

j?I sK wZEk N/e - fJ; ~ s[oh ikD d/j. i/ s?~ fJj ;Zg uzrk BjhI<br />

bZrk sK s[ozs EkJ/I wko d/j s/ fco nZr/ tX. w+ fJjh <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h j/<br />

ftdtkB nfiZs. Xow rqzEK Bkb S/VSkV Bk eo. s?~ ;aKsh fwb/rh.<br />

fe;kB dhnK rkjbK<br />

fgzv ftu p[ZX fGZfynk wzrD bZrk sK xo dk wkbe fe;kB<br />

r[Z;/ j' frnk s/ fBezw/ wzrfsnK ~ ftjbVy'o efje/ rkbQK eZYD bZrk.<br />

p[ZX ;aKs yb'<strong>sk</strong> fojk. id'I r[;?bk fe;kB rkbaK d/D' jfNnk sK p[ZX B/<br />

fejk, fwZso i/ sz{ w?~ fGZfynk d/D dk fJS[e j[zdk s/ dkB b? e/<br />

nkT[Idk, go s/oh fdZsh t;s{ w+ ep{b Bk eodk sK fco T[j t;s{ i'<br />

sz{ w?~ d/Dh ;h fe; dh j[zdh< fe;kB B/ fejk - i' t;s{ w/oh ;h s/<br />

s[;hI w/o/ s'I BjhI bJh T[j w/oh j[zdh. p[ZX B/ fejk - i' rkbaK sz{ w?~<br />

fdZshnK - w+ fJj bJhnK BjhI. fco fJj w/o/ gk; sK jB BjhI - fe;<br />

dhnK j'JhnK fJj< s/ fe; ~ bZrhnK< fe;kB ;aofwzdk j'fJnk s/ T[;<br />

B/ p[ZX s'I G[Zb dh fywk wzrh.<br />

nS{s e[Vh<br />

p[ZX B/ nkBzd ~ d{o fe;/ ezw G/fink. nkBzd ~ fgnk; bZrh.<br />

d/o se s[od/-s[od/ T[j fJe fgzv d/ pkjo y{j s/ g[Zfink fiZE/ fJe<br />

e[Vh eZgV/ X' ojh ;h. nkBzd B/ T[; ~ gkDh fgbkT[D bJh fejk.<br />

T[; bV<strong>eh</strong> B/ ;fseko Bkb gqDkw <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ p'bh - j/ wjk<strong>sw</strong>k, s[;hI<br />

T[uh e[b d/ j'. w+ BhthI iks dh e[Vh gqfeqsh jK. feogk eoe/ o[e'.<br />

w+ fe;/ T[uh e[b dh e[Vh ~ p[bk e/ fbnkT[Idh jK i' s[jkBz gkDh<br />

fgbkt/ s/ s[jkvk Xow th Gfo;aN Bk j't/. nkBzd B/ fejk - gqfeqsh,<br />

w+ iks BjhI ghDh. fgnk; bZrh j'D eoe/ w+ sK gkDh ghDk j? f;oc.<br />

sz{ gkDh fgbk.<br />

e[Vh B/ gkDh fgbkfJnk s/ pj[s y[;a j'Jh. n;h;K d/ e/ nkBzd<br />

ubk frnk. T[j fgZS/-fgZS/ s[odh rJh s/ g<strong>sk</strong> bZrk fe nkBzd, p[ZX dk<br />

f;Zy j?. T[; B/ p[ZX nZr/ p/Bsh <strong>eh</strong>sh - j/ w[Bh - w?~ nkBzd uzrk<br />

28 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 29 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Zrk j?. s[;hI w?~ fJ; gk; ofjD fdT[. w+ fJ; dh ;/tk eoKrh.<br />

p[ZX B/ fejk - p/Nh fJ; fGZy{ nkBzd fij/ j'o ;?IeV/ wzrs/ sz{<br />

d/y/ j'Dr/. i' s?~ uzrk bZfrnk j? T[j nkBzd BjhI, fJ; ftubh<br />

jwdodh, B/<strong>eh</strong> ns/ Xow uzr/ bZr/ jB. sz{ fJT[I eo. fJ; dh jwdodh,<br />

B/<strong>eh</strong> ns/ Xow b? ikj s/ nkBzd ~ w/o/ gk; ofjD d/j. sz{ B/<strong>eh</strong> eo,<br />

ofjw fdb pD, pqkjwD s/o/ uoB S[jDr/. B/<strong>eh</strong> eo/Irh sK oki rZdhnK<br />

s/ p?mhnK wjkokDhnK dh uwe dwe s/o/ ;kjwD/ fcZ<strong>eh</strong> g? ikt/rh. sz{<br />

nS{s j_?-sz{ tZv/ dkB;atoK tk;s/ wzfiab pD/rh.<br />

;kfog[Zs dh ;kyh<br />

p[ZX gqtuB eod/-eod/ Bkbzdk ub/ rJ/ fiZE/ ftdtkB ;kfog[Zs<br />

ofjzdk ;h. T[j p'X tuB ;[DB bJh ;zrs ftu nk frnk s/ p'XtkDh<br />

;[D e/ fBjkb j'fJnk. ;Gk ;wkgs j'Jh sK T[j p[ZX gk; ubk frnk<br />

ns/ ;fseko Bkb gqDkw eoB T[gozs fejk - @@j/ wjKw[Bh w+ ;kfog[Zs<br />

jK. i' s[jkv/ pko/ g<strong>sk</strong> bZrk ;h - T[j' j' s[;hI . s[jkv/ fijk Bk<br />

e'Jh j'fJnk, Bk j?, Bk j't/rk. s[jkv/ fijh wjkB<strong>sk</strong> fe;/ j'o d/ fjZ;/<br />

BjhI nkJh.<br />

p[ZX B/ fejk - ;kfog[Zs s/oh pkDh ;[zdo j?. w+ ;[fDnk j? fe sz{<br />

ftdtkB j?I. fwZmh pkDh Bkb - iapkB th fwZmh j' iKdh j? s/ ;o's/ d/<br />

ezBk ~ th o; fwbdk j?. go <strong>eh</strong> fJ; ftu e[ZM ;Zu th j? ;kfog[Zs<br />

i' s[;hI fejk<<br />

;kfog[Zs B/ fejk - jK ;ke:w[Bh. ;Zs fJjh j?.<br />

p[ZX B/ fejk, j/ f;nkD/ ;kfog[Zs, fJ; dk Gkt j? fe sz{ G{sekb<br />

d/ ;G p[ZXK ~ ikD frnk j?I<<br />

;kfog[Zs B/ fejk - BjhI ih. w+ G{sekb d/ ;ko/ p[ZXK ~ BjhI<br />

ikDdk.<br />

GrtkB p[ZX fco p'b/ - sK ;kfog[Zs ~ GftZy ftZu g?dk j'D tkb/<br />

;G p[ZXK s'I tkec j?I<<br />

;kfog[Zs B/ fejk - nfijk th BjhI wjkoki. w+ GftZy d/ ;G<br />

p[ZXK ~ feZE/ ikD ;edk jK<<br />

p[ZX B/ fco g[fSnk - sK sz{ to<strong>sw</strong>kB ekb ftu ftuod/ ;G p[ZXK<br />

s'I sK ntZ;a ikD{ j't/Irk<<br />

;kfog[Zs B/ fejk - nfijk th BjhI wjKw[Bh.<br />

p[ZX B/ fejk - nZSk, ;kfog[Zs, nkyoh ;tkb. fJj dZ; fe s/o/<br />

;kjwD/ r"<strong>sw</strong> Bkw dk fijVk p[X fJ; t/b/ yb'<strong>sk</strong> j?, <strong>eh</strong> fJ; ~ sz{<br />

ikD frnk j?I<<br />

;kfog[Zs B/ fejk - j/ ;aoZwD, w+ g{oh soQK s[jk~ BjhI ikD ;fenk.<br />

w+ fJj dkntk BjhI eo ;edk fe w+ s[jk~ ikD frnk jK.<br />

p[ZX B/ fejk - nkw b'eK bJh th fwfEnk tuB p'bD/ T[fus<br />

BjhI jB - ftdtkBK bJh sK fJj fBzdD:'r jB. j/ f;nkD/ ;kfog[Zs,<br />

sz{ M{m feT[I nkfynk<<br />

;kfog[Zs B/ fejk - w+ i' nkfynk ;' ;aoXk tZ; j' e/ nkfynk.<br />

nkg ftu w/oh ;aoXk g?dk j' rJh j? wjkoki.<br />

p[ZX B/ fejk - ;aoXk <strong>eh</strong>wsh ns/ fgnkoh t;s{ j?. go fJ; dh<br />

iVQ vz{xh j'Dh ukjhdh j? ;kfog[Zs. ;[zdo ;apdK dh tos'I ihG ~ ns/<br />

ezBK ~ o; iao{o fdzdh j? go fJ; dh T[wo th bzwh j'Dh ukjhdh j?<br />

;kfog[Zs. fwfEnk tke bzwh T[wo tkb/ BjhI j[zd/. FoXk dh iV frnkB<br />

ftu j'Dh ukjhdh j?.<br />

r[gs G/d oZyD tkb/ b'e<br />

;k~ ne;o tfjw j' iKdk j? fe cbkD/ ;zs e'b r?aph ;aesh<br />

j? fijVh fd;dh BjhI feT[Ife T[j gorN BjhI eodk. fszB soQK d/<br />

b'e fJj' fij/ j[zd/ jB fijV/ G/d BjhI fdzd/ - ;G S[gk e/ oZyd/ jB.<br />

p[ZX B/ dZf;nk - fJBQK ftu'I gfjb/ Bzpo s/ iBkBhnK jB i' S[gkT[IdhnK<br />

tXhe jB, gorN xZN eodhnK jB. d{i/ ;EkB s/ g[ikoh nkT[Id/ jB.<br />

T[j th b[ekT[Id/ tXhe s/ fdykT[Id/ xZN jB. shi/ Bzpo @s/ M{mk f;XKs.<br />

fJj th tX/o/ eoe/ r[gs ofjzdk j?. fdykJh xZN fdzdk j?. p[ZX B/<br />

fejk @@Xow ;{oi tKr ;z;ko ftu uwedk j?. T[; ftu e[ZM th, ozue<br />

th r[gs BjhI.##<br />

fBzde pqkjwD<br />

nzp bfmZek BK d/ Bro ftu pZ[X B/ gqt/;a <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK T[BQK gk;<br />

e[M fGZy{ nkJ/ i' pV/ r[Z;/ ftu ;B. efjD bZr/ @@j/ BkE, fJe pqkjwD<br />

s[jkvh fBzfdnk eo fojk ;h. T[j nkydk ;h r"<strong>sw</strong> rZgh j? fi; ~<br />

Bk Xow dk g<strong>sk</strong> j? Bk ;zrs dk. ;k~ pVk eo'X nkfJnk.## p[ZX B/<br />

30 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 31 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fejk - GkJhU i/ e'Jh w/o/ fto[ZX, Xow fto[ZX iK ;zx fto[ZX p'b/ sK<br />

;[D e/ eo'X feT[I eod/ j'< eo'X s[jkv/ nzdo w"i{d ;{yw fuZs ~ sK<br />

B[e;kB eo/rk jh, s[jk~ fJj fBnK eoB d/ ;wZoE th BjhI SZv/rk fe<br />

s[jkvh nkb'uBk eoB tkbk pzdk mhe efjzdk j? fe rbs. eo'X BjhI<br />

eoBk. nkb'ue ~ fXnkB Bkb ;[D'. ;akfJd T[j mhe efjzdk j't/. i/<br />

T[j mhe efj fojk j't/ nkgD/ nkg ~ ;[Xko'. i/ rbs efj fojk j't/<br />

sd th eo'X Bk eo'.<br />

pqkjwD B/ s[jkv/ Bkb fBnK BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h. w+ s[jk~ fJ; :'r<br />

eoKrk fe s[jkv/ jZE'I pqkjwD ~ fJB;kc fwb/. r[Z;k eoB tkb/ pzd/<br />

fJB;kc BjhI eo ;ed/.<br />

ftdtkB<br />

p[ZX B/ fejk, fijV/ ftdtkB fo;ah pqjw pko/ tfynkB fdzd/ jB,<br />

T[gd/;a eod/ jB, T[BQK ~ pqjw dk e'Jh g<strong>sk</strong> BjhI. T[j ikB tkoB<br />

tkb/ nfij/ nk;ae jB fiBQK B/ nkgDh wfjp{p edh d/yh BjhI. T[BQK<br />

B/ uVQB bJh g"Vh pDk bJh j'Jh j? go fi; wfjb T[go uVQBk j?<br />

T[j wfjb ni/ T[BQK B/ d/fynk BjhI. T[j dfonk gko eoBk ukj[zd/<br />

jB go T[BQK dh fJZSk j? fe dfonk dk gobk feBkok T[BQK tZb uZb<br />

e/ nk ikt/. s[;hI fJBQK ~ ftdtkB ej'r/<<br />

gq;aBihs<br />

okik gq;aBihs p[ZX gk; nk e/ efjD bZrk - ih wB ;aKs fet/I<br />

j't/< wfjbK ftu ;G e[ZM j'D d/ pkti{d wB nzdo p/u?Bh j?. p[ZX B/<br />

fejk - fi; o[Zy ~ nZr brh j't/ gq;aBihs, <strong>eh</strong> edh d/fynk j? fe<br />

gzSh T[; T[s/ p?m/ rk oj/ j'D< fiE/ tk;aBktK dh Gowko j't/ T[E/ ;Zu<br />

d/ gzShnK dk nkbQDk BjhI pD ;edk. Gkt/I nkgD/ nkg ~ e'Jh wjk<strong>sw</strong>k<br />

nytkT[Idk fco/ - tk;aBktK ekfJw jB sK ;aKsh B;hp BjhI j't/rh. nZr<br />

p[M ikt/rh sK jo/ Go/ doysK T[Zgo gzSh ufj ujkT[Dr/.<br />

wkb[ze:-g[Zs<br />

wkbz[e:g[Zs p[ZX d/ v/o/ ftu nkfJnk s/ fejk, @@j/ ;ke:w[Bh, s[;hI<br />

gkopqjw pko/ e[M BjhI dZf;nk. ;z;ko nwo j? fe Bk;atkB, ;hws j?<br />

fe nBzs<<br />

p[ZX B/ fejk - @@ftukoK dh fJe bVh ~ SZv e/ d{ih ~ cV<br />

b?Dk, fJe gozgok fsnkr e/ d{ih ftu ub/ ikDk fJj Xow BjhI<br />

wkb[ze:g[Zs. sz{ fJe do;aB ;ak;so f;Zy/I iK e'Jh d{ik iK e[ZM th Bk<br />

f;Zy/I, sd th iBw, p[Ykgk, w"s, d[Zy, ftobkg, ;z<strong>sk</strong>g s/ T[dk;h ekfJw<br />

oj/rh. ;apdK ns/ ;zebgK dh tfuZso dko;afBe<strong>sk</strong> dk w+ ;jkok BjhI<br />

fbnk feT[Ife d[Zy d{o eoB bJh fJj ;jkJh BjhI j[zdk.<br />

nzsb/ e[M fdB<br />

480 g{op Jh;th ;B ftu t?;akbh, y[;ajkb b'eK dhnK o"DeK Bkb<br />

x[Zr t;dk ;afjo ;h. fbZSthI tz;a d/ S/ okfinK B/ nkgD/-nkgD/ okiK<br />

~ fwbk e/ fJe ;KMh rDszso ;Ekgs <strong>eh</strong>sh fi; ~ fbZSth rDoki<br />

efjzd/ ;B. fJ; rDoki dh okiXkBh t?;akbh ;h. fJ; rDoki d/ w[yh<br />

~ fbZSth oki-gqw[Zy fejk iKdk ;h. fJj oki-gqw[Zy pVk ;aesh;akbh<br />

wjkokik pD frnk ;h.<br />

;aZe tz; dk :[toki r"<strong>sw</strong> fijVk fJe jB/oh ;[zB;kB oks ftu<br />

i[nkB T[wo/ efgbt;s{ d/ wfjb SZv e/ wzr<strong>sk</strong> j' frnk ;h, fJBQh<br />

fdBh okirqfj BK d/ ;afjo ftu fNfenk j'fJnk ;h. b'e T[; ~ ;aZew[Bh,<br />

wjkw[Bh, sEkrs, wjk<strong>sw</strong>k ns/ p[ZX nkfde BktK Bkb ;zp'XB eod/.<br />

T[; ~ g<strong>sk</strong> ;h fe j[D ;z;ko s'I ftdk j'D dk ;wK nk frnk j?.<br />

T[j okirqfj dh EK e[;ahBro ik e/ ;oho fsnkrD dk fJZS[e ;h, fi;<br />

;afjo ~ T[j fgnko Bkb e[;hBko fejk eodk ;h. fJ; ;afjo ~ T[j<br />

feT[I fgnko eodk ;h s/ T[; B/ T[E/ ;oho fsnkrD dk feT[I c?;bk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>, fe;/ ~ g<strong>sk</strong> BjhI. T[; B/ nkBzd ~ p[bkfJnk s/ fejk - @@e[;hBko<br />

ikDk j? nkBzd. t?;akbh d/ o;s/ j' e/ uZbKr/.## T[j s[o/ s/ t?;akbh<br />

Bro nZgV rJ/. p[ZX ewia'o j' frnk ;h. t?;akbh g[Zi e/ nkBzd B/<br />

e[M fdB nkokw eoB dh ;bkj fdZsh sK T[j wzB frnk.<br />

;ktZEh (;z;feqs Fqkt;sh) ;afjo dh ;[zdoh, Bos<strong>eh</strong> s/ rkfJek<br />

nwogkbh, t?;akbh ftu ofj ojh ;h. fJE/ T[; dk pj[s tZvk pkr ;h<br />

fi; ftu nkbh;akB jt/bh ;h s/ jt/bh ftu pj[s ;kok XB. fJ;<br />

Bos<strong>eh</strong> ~ ;Zdk d/D dh ;wZoEk e/tb okfinK gk; ofj rJh ;h. b'e<br />

T[; d/ Bku ns/ rkT[D ~ g;zd eod/ go fJj feZ<strong>sk</strong> ;fseko:'r BjhI<br />

;h, fJ; bJh d{o ofjzd/. T[j p[ZX gk; nkJh. wZEk N/fenk ns/ p/Bsh<br />

32 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 33 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


<strong>eh</strong>sh fe p[ZX nkgD/ fGZy{nK ;w/s T[; dh jt/bh nk e/ G'iB SeD.<br />

wjK;aoZwD B/ T[; dh p/Bsh gqtkB <strong>eh</strong>sh sK T[j gq;zB<strong>sk</strong> Bkb tkg;<br />

ubh rJh.<br />

fJj ypo fbZSth ;wokN ~ fwbh sK T[; ~ d[Zy j'fJnk. XB<br />

d/ e/ fi; e[Vh ~ e'Jh th BZuD bJh p[bk ;edk j?, ;ke:w[Bh f;XkoE<br />

T[; d/ xo ikJ/rk< ;kX ;zs T[; gkf;T[ dh BjhI bzxd/. oki/ s/ oki<br />

e[wko T[Xo BjhI iKd/ - fdb eo/ sK T[; ~ nkgD/ gk; ;Zd b?d/<br />

jB. go fJj ;kX{ fijVk :[toki th j?, nwogkbh dh jt/bh ikJ/rk<<br />

fbZSth ~ d[Zy j'fJnk. T[; B/ c?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe T[j p[ZX ~ T[E/ BjhI<br />

ikD dJ/rk, go T[; gk; fJj efjD dh fjzws BjhI ;h fe ikJ/ s/<br />

wBkjh eo dJ/, go T[j o'e/rk. T[j pZ[X gk; frnk. uoBh jZE bkJ/.<br />

p[ZX B/ p?mD dk fJ;akok <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK T[j Xosh T[s/ p?m frnk. E'VQh d/o<br />

pknd efjD bZrk, - @@j/ ;ke:w[Bh, w/oh fJZSk j? nkg ~ gq;akd SektK<br />

;zx ;w/s. <strong>eh</strong> wBia{o eo'r/


nBzs ;[y fwb/rk. T[j fco s[o gJ/. s[od/ s[od/ ;akw s'I gfjb'I e[;hBko<br />

fdykJh d/D bZr fgnk. p[ZX B/ fejk - e[;ahBko nk frnk j? nkBzd.<br />

fJE/ ;kjwD/ ;kba d/ o[ZyK dk fijVk Mz[v j?, fJE/ fNekDk eoKr/. j'o<br />

nZr/ BjhI ikDk. uko/ gk;/ ;aKsh ;h. p[ZX B/ fejk - uNkJh ftSk d/j<br />

s/ f;o T[Zso tZb oZyhI. nkBzd B/ jbe/ xkjc{; dh pDh fBZ<strong>eh</strong> uNkJh<br />

Xosh s/ ftSk fdZsh. p[ZX T[; T[go b/N frnk. Bro tk;hnK ~ s/<br />

fGZy{nK ~ fJe d{i/ s'I g<strong>sk</strong> brdk frnk fe sEkrs e[;hBro dh i{j<br />

ftu nk frnk j?. fJj th g<strong>sk</strong> brdk frnk fe T[; dh sphns mhe<br />

BjhI. nkBzd B/ efj fdZ<strong>sk</strong> ;h fe ;G d{o'I do;aB eo'. jo gkf;UI<br />

b'e nk-nk e/ p?mh ik oj/ ;B. ;G ykw';a ;B.<br />

fJe ;aoXkb{ sEkrs d/ do;aB eoB nkfJnk. T[j p[ZX d/ uoBh<br />

jZE bkT[D dk fJZS[e ;h. nkBzd B/ o'e fdZ<strong>sk</strong>. T[; B/ fwzBs eoBh<br />

F[o{ eo fdZsh i' p[ZX B/ ;[D bJh. p[ZX B/ j"bh d/ e/ fejk - nkT[D<br />

d/j nkBzd. T[j nZr/ tfXnk. gqDkw eoe/ fejk - ih w+ ;[GZdo pqkjwD<br />

jK. j/ w[Bh, feogk eoe/ dZ; fdT[r/ fe n;hI feE'I nkJ/, feT[I nkJ/<br />

s/ feE/ iktKr/< nkBzd dh fJZSk BjhI ;h fe fJ; ;w/I gq;aB g[ZS/ ikD.<br />

p[ZX B/ fejk - fJBQK ;G gq;aBK d/ T[so jB w/o/ gk; ;[GZdo. i/ w+<br />

gorN eo fdnK sd th ;z;ko ftu d[Zy ofjDr/. w/ok ;o'eko d[Zy<br />

Bkb j?, T[;/ dk f;aeko eoBk ukfjnk. j'o e'Jh fJZSk pk<strong>eh</strong> BjhI.<br />

dko;afBe eod/ ofjDr/ fJj rZbK. s[jk~ ;w[zdo tZvk bZrdk j?. w?~<br />

brdk j? fe gF{-gzShnK ns/ wB[ZyK B/ nZi se fizB/ jzM{ tjkJ/ jB,<br />

T[j ;w[zdo s'I tXhe jB. d[ZyK dh ;wkgsh eoB bJh sEkrs Xosh<br />

T[s/ nkfJnk.<br />

p[ZX B/ nkBzd tZb fBrkj w'Vh. nkBzd B/ fejk - ;[nkwh e[ZM<br />

j'o dZ;' ;k~.<br />

p[ZX B/ nkb/ d[nkb/ p?m/ fGZy{nK ~ fejk @@fwso', id'I i[nkBh ftu<br />

w+ ;'u fojk ;K fe wfjb fsnkr e/ ;zfBnk; btK fe Bk, wko d/t<strong>sk</strong><br />

gqrN j'fJnk, (p'X ;kfjs ftu :woki ~ wko fejk iKdk j?) s/ efjD<br />

bZrk - @@j/ r"<strong>sw</strong>, sz{ shyD p[ZX ns/ nk<strong>sw</strong> ft;atk;h i[nkB j?I. w/ohnK<br />

rZbK wzBh ikt/I s/ ;zfBnk;h Bk pD/ sK sz{ ;Zs d/;K dk Ssogsh wjkokik<br />

pD/.##<br />

w+ wko dh rZb ;[D e/ d[fuZsh SZv fdZsh s/ s[ozs ;zfBnk; b?D<br />

dk c?;bk eoe/ izrb dk o;<strong>sk</strong> cfVnk. izrb ftu tfoQnK pZXh J/Bk<br />

sg <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe woB feBko/ g[Zi frnk. sd wko fco gorN j'fJnk s/<br />

efjD bZrk- @@j/ w[Bh s[jkvh ;ys xkbDk ;cb j'Jh. ub' j[D Xosh<br />

SZv'. ;s ;tor s[jk~ T[vhe oj/ jB- oki eo'.##<br />

w+ wko ~ fejk- i/ fJj rZb j? sK w+ woKrk BjhI. w+ ihtKrk.<br />

Xosh T[s/ ojKrk- id'I she ;G ihnK izsK dk efbnkD BjhI j[zdk w+<br />

fJZE/ ojKrk. sd w+ ;[ik<strong>sk</strong> g[Zsoh dh fbnKdh yho ykXh s/ ;kjK dh<br />

N[ZNdh iKdh ;zrbh d[pkok nkgD/ jZE ftu cV bJh. ;Zs ;torK d/<br />

bkbu ;dek w+ ;oho BjhI fsnkfrnk.<br />

j[D, j[D fco wko nkfJnk j?. fJj d/t j[D efj fojk j? @@r"<strong>sw</strong><br />

w[Bh, ;oho Bk;atkB j?. fJ; d/ eD j[D yzfvs j'Dr/. j[D s[jk~<br />

;oho fsnkr d/Dk ukjhdk j? j/ ;ke:w[Bh.##<br />

j[D w+ fJ; dh rZb wzBkrk. j[D fJ; B/ Bk ;Zs d/;K dk bkbu<br />

fdZ<strong>sk</strong> j? Bk ;Zs ;[orK dk. j[D fJ; B/ nNZb ;Zu p'fbnk j?. ;Zu<br />

;Zu j?- Gkt/I d[;awD B/ p'fbnk j't/. j/ fwZso' j[D wko dk fejk wzBhJ/.<br />

j[D w?~ fJE'I ub/ ikDk ukjhdk j?.<br />

nkBzd dhnK nZyK ftu jzM{ Go rJ/- T[; B/ ;kEh fGZy{nK ~ j"bh<br />

d/ e/ fejk- w+ sK ni/ f;ZyDk F[o{ <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h E'Vk E'Vk- ni/ ;zg{oB<strong>sk</strong><br />

p/nzs d{o j? s/ ;kvk ;[nkwh ik fojk j? ;kv/ gk;'I- ;kvk fdnkb{ w[Bh.<br />

p[ZX B/ fejk- nkBzd! fJXo ;kjwD/ nk. T[dk; feT[I j?I< nkBzd<br />

B/ fejk- @@;[nkwh nfrnkB<strong>sk</strong> dk nzXeko u[c/o/ g;fonk j'fJnk j?.<br />

Bk;atkB ;z;ko d/ gqkDhnK ~ ukBD dh ni/ j'o b'V j?. sEkrs<br />

fGnkBe s{ckB ftu ;kv/ bJh dhge pfDnk s/ fJj dhtk j[D p[MD<br />

bZrk j?.<br />

p[ZX B/ fejk- pZ; nkBzd pZ;. fdb ~ v[bk Bk. s?~ th, ;GBk<br />

~ th g<strong>sk</strong> j? nkgK j[D ftSVKr/. w+ dZ;dk sK fojk jK fe ;G s'I<br />

fgnkohnK t;sK- ;G s'I fgnko/ fwZso, ftSVBr/. w{oy efjzdk j?- @@fJj<br />

w+ jK- w+ jK fJE/.## f;nkDk nkdwh fJXo T[Xo d/ydk j?. Bk feXo/<br />

T[; ~ w+ fd;dh j?- Bk w+ dk fNekDk. sK nkBzd fJj ;oho feT[I<br />

;zGkb e/ oZyhJ/ id'I fe p/nzs ;akBdko ;oho, gzE, T[j gzE fi; ftu<br />

Xow ;wk frnk j?, jw/;a oj/rk. Xow-ekfJnk fEo oj/rh. ft;atk;<br />

oZy'. w+ ;zs[;aN jK. i' ezw w/o/ fizw/ bZrk ;h T[j w+ eo uZfbnk jK.<br />

fJ;/ dh b'V ;h. ;z;ko ftu g?dk j'D tkbk w+ gfjbk pZ[X BjhI jK.<br />

36 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 37 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Bk w+ nkyoh p[ZX jK. ;Zu gorN eoB bJh w+ s[jkv/ ftu nk T[sfonk<br />

;h. r"<strong>sw</strong> BjhI oj/rk. p[ZX jw/;a oj/rk feT[Ife ;Zu dk Bkw p[ZX j?<br />

s/ ;Zu ed/ BjhI wodk. fijVk ;Zu/ wkor s/ s[o/rk T[j w/ok ftfdnkoEh<br />

j't/rk- w+ T[; ~ gVQktKrk. w+, fijVk fe p[ZX jK, jw/;a s[jkv/ nzr<br />

;zr ojKrk.<br />

nkBzd B/ fejk- ;k~ e[M j'o th dZ;' wjkoki.<br />

p[ZX B/ j"bh-j"bh fejk- nkBzd, ;koh T[wo i' th dZf;nk, fJe<br />

~ iK nB/e ~, nkgD/ d't/I jZE c?bkn e/ dZf;nk. fJ; ;kX B/ edh<br />

w[Zmh pzd <strong>eh</strong>sh jh BjhI. i' fwfbnk ;' tzv fdZ<strong>sk</strong>. e'Jh G/d BjhI j?<br />

w/o/ e'b. e'Jh uhia r[gs BjhI oZyh w+ edh.<br />

nkBzd B/ gZfSnk- s[jkv/ pr?o <strong>eh</strong> eoKr/ ;[nkwh n;hI<<br />

p[ZX B/ fejk- T[BQK fw;afos eDK dk w/ok ;oho pfDnk j'fJnk<br />

j? fijfVnK eDK dk s[jkvk ;Gdk ;oho j?. fJj ft;a/;a BjhI j?. fJj<br />

eD ntZ;a yzfvs j'Dr/. j"I;bk BjhI jkoBk.<br />

nkBzd B/ fco g[fSnk- j/ ;keZ: w[Bh, s[jkv/ fgS'I e"D ;kvh<br />

nrtkJh eo/rk< p[ZX B/ fejk- Xow. Xow s[jkvk oEtkB pD/. nkgD/<br />

nzXekowJh okjK ftu nkgD/ dhge nkg pDBk. nkgD/ BZe ftu BZE<br />

ntZ;a gkT[Dh go oZ;h nkgD/ jZE ftu geV e/ oZyDh. x'V/ dk brkw<br />

s/ fe;ash dk uZg{ nkg cVBk. edh bZr/ fe s[;hI fBopb j', edh fe;/<br />

dh ;aoD ftu ikD dk wB eo/ sK ;aoD ftu ub/ ikDk go fprkB/<br />

dh ;aoD ftu BjhI. nkgD/ ;aoDdks/ nkg pDBk.<br />

T[j o[fenk. fco efjD bZrk- fijV/ fGZy{ w/o/ Bkb oj/ T[BQaK ~<br />

nZi to th d/Dk j? ;okg th. to fJj fe w/o/ ;kEh fGZy{ i' eoB,<br />

i' efjD, ;zx T[; dh B[e<strong>sk</strong>uhBh Bk eo/. fJj T[BQK ~ to j?. go<br />

i' T[j efjD iK i' T[j eoB T[j wzBD:'r iK eoB:'r BjhI j't/rk.<br />

eoBk T[j j? i' ;zx (;zrs) ej/. ;zx d/ c?;b/ ;op'<strong>sw</strong> j'Dr/.<br />

;ke:w[Bh e[M d/o u[Zg fojk, fco p'fbnk, @@d/y' fGZy{U, sEkrs<br />

fJE'I ikD tkbk j?. w+ ukj[zdk jK s[;hI nky'-<br />

@@;G sZs p[ZY/, ioio/ j' iKd/ jB.<br />

;G sZs nzs u"frod/ ftu x[b iKd/ jB.<br />

i' nwo j? T[; dh sbk;a eo'.<br />

g{oh <strong>sk</strong>es Bkb w[esh dh gqkgsh tk;s/ fwjBs eo'.##<br />

j"bh j"bh T[j Xosh s'I ikD bZrk. T[; B/ Xow dhnK ;G<br />

;wkXhnK gko <strong>eh</strong>shnK. fco ;dk bJh nZyK w[zd bJhnK. nkBzd B/<br />

fejk- @@j/ ;aoZwD', j/ fGZy{U, j/ T[gk;ae', ;kv/ gk;'I ;kvk fwZso ubk<br />

frnk j?.##fGZy{ ftobkg eoB bZr/. tv/fonK B/ fdbk;/ fdZs/. gktk s/<br />

e[;ahBro dk okik wZb; c[ZbK d/ jko, ;[zdo t;so ns/ ;[rzXhnK b?<br />

e/ wjK:'rh ~ ;aoXKibh d/D bJh ;G s'I gfjbk nkfJnk. wZb; B/<br />

fejk-sEkrs B/ nkyoh tko ;k~ :kd <strong>eh</strong><strong>sk</strong>, fJj eo}k fet/_ T[<strong>sk</strong>oKr/<br />

n;hA< fco T[j p'fbnk-;k~ fezB/ XBtkB eo frnk j? T[j. ;kv/ tork<br />

e"D j? nwho ni d[BhnK ftu< fit/I-fit/I ypoK g[ZidhnK rJhnK b'e<br />

do;aBK bJh e<strong>sk</strong>oK pzBQ-pzBQ nkT[Id/ rJ/. T[; dh fwose d/j ;Zs fdB<br />

do;aBk tk;s/ ;zGkbh rJh. nwogkbh nkgD/ ;zrhs wzvb ;w/s nkJh.<br />

wZEk N/fenk ns/ Biadhe p?m e/ rkT[D bZr gJh. T[; dk iEk ;kok<br />

jc<strong>sk</strong> T[E/ fojk. nwogkbh brk<strong>sk</strong>o rkT[Idh ojh.<br />

id'I noEh ;aw;akBxkN tZb b? e/ s[o/ sK nwogkbh ekcb/ d/<br />

nZr/ j' rJh. T[; dk iEk T[; d/ Bkb ;h. T[j ;aw;akBxkN se<br />

BZudh rJh. T[; dk iEk rkT[Idk frnk.<br />

n;EhnK b?D wrX dk okik niaks;aZso{ nkfJnk. t?;akbh<br />

rDszsso d/ S/ oki/ nkJ/ s/ n;EhnK b?D bJh gqkoEBk <strong>eh</strong>sh.<br />

efgbt;s{ d/ ;ake: nkJ/, nZbebg dk p:{bh, okwrkw dk okik<br />

e'fbn;, gktk dk okik wZb; s/ fggbhtD dk okik w'o:k nkfJnk.<br />

c[Zb u[rD t/b/ T[gkbh B/ fJj ;aoXKibh G/N <strong>eh</strong>sh - @@j/ fGy{U,<br />

;aoZwD', ;kX{U s/ rqfj;EhU, ;kvk fgnkok ;kv/ s'I ftS[fVnk BjhI j?.<br />

bZyK nZyK ftu T[j o';aBh pD e/ fNe frnk j?. nZyK tkb/ T[; ~<br />

d/y fbnk eoBr/. pj[s ;ko/ oki/ wjkoki/ nkJ/ jB i' n;EhnK b?D<br />

bJh gqkoEBk eo oj/ jB. n;hI T[BQK ~ n;EhnK fdnKr/. T[j efj<br />

oj/ jB fe okiXkBhnK ftu n;EhnK dk ;BwkB eoe/ T[j p'X ;s{g,<br />

wZm T[;koBr/. go ;kv/ fgnko/ f;XkoE ~ i/ fJZNK ns/ u{Bk g;zd j[zd/<br />

sK T[j efgbt;s{ d/ wfjb Bk fsnkrdk. ;kv/ fdb T[; d/ fBtk;<br />

;EkB pDBr/.<br />

;kv/ bJh fJe w[;aeb g?dk eo frnk j? ;ke:w[Bh. gfjb'I nkgD/<br />

fdbK ftu n;hI nkg t;d/ ;K fJ; bJh fij' fij/ th fJj xo ;B,<br />

mhe ;B. go j[D fJBQK EktK s/ sEkrs dk fBtk; j't/rk. fJ; bJh<br />

38 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 39 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fdbK d/ fJj wfjb ;kca oZyD/ g?Dr/. fwjBs eoBh gt/rh. brk<strong>sk</strong>o<br />

;ktXkB ofjDk gt/rk.<br />

j/ fGy{U, j/ rqfj;EhU ! j[D s[;hI nkg' nkgD/ fNekfDnK ~ gos<br />

ikU. Xosh T[go wzdko d/ c[ZbK dh Gkoh pko;a j'Jh j?. r'v/ r'v/<br />

fpZyo/ g[;agK dh w'Nh sfj ftu'I bzx e/ ikDk gt/rk. rqfj;Eh xoh ikD<br />

s/ fGZy{ izrbK dk okj cVB. s[;hI ;G, id'I nkgD/ nkgD/ fNekfDnK<br />

s/ g[i'r/ sK ozrK ns/ ;[rzXhnK Bkb B[uVd/ j'J/ g[Zi'r/. sEkrs ;jkJh<br />

j'D.##<br />

T[gkbh s'I fgS'I p[ZX d/ f;Zy ns/ T[BQK d/ fwZso nB[o[ZX B/ ;fseko<br />

ti'I fJj ;apd ej/ -<br />

@@;koh j'Id dk T[d:, nzs ns/ T[d/;a ;Zu j?. nkgD/ t;/p/ tk;s/<br />

T[j nB/e ;z;ko f;oidk j?. ;Zu edh f;azrko BjhI eodk. T[j fJZe<br />

j? ns/ nyzv j?. w"s dh ;aesh s'I ;[szso, ;op ftnkge ns/ nBzs<br />

;akBK Bkb bZfdnk j'fJnk j? T[j. ft;at ftu pj[s ;ko/ ozr pozr/<br />

;Zu BjhI jB. jo ekb ftu jo ;EkB T[s/ T[j fJeZbk fojk ns/<br />

nekbh fojk. T[; dk e'Jh fNekDk BjhI.<br />

ft;at-ouBk d/ w[Yb/ d"o ftu ;{oi, Xosh ns/ uzB dk w[yVk<br />

fdZf;nk. tk:{-wzvb dh X{V ftu fbZpV e/ ;Zu B/ p/nzs o";aBh gqrN<br />

<strong>eh</strong>sh. go ni/ T[; ~ d/yD tkbh e'Jh nZy BjhI ;h, ;[DB tkbk e'Jh<br />

ezB BjhI ;h, T[; d/ wkfJB/ ;wMD tkbk e'Jh wB BjhI ;h. j'Id d/<br />

fJ; nfwZs g;ko ftu ;Zu ~ e'Jh EK nfijh Bk fwbh fiE/ T[j g{o/<br />

ib" Bkb fBtk; eo ;edk.<br />

:[Zr phs/ s/ ftek; d/ nB/e d"oK ftu'I u/sBk gqrN j'Jh. ihtB<br />

B/ BtK ;z;ko f;ofink fi; ftu pbtkB iiap/ ;B, p/nzs tk;Bk ;h<br />

ns/ fJe nfiZs ;aesh bfjokT[D bZrh. ft;at i[ZNK ftu tzfvnk frnk.<br />

;[y Bkb d[y, nk<strong>sw</strong> Bkb nBk<strong>sw</strong>, d';sh Bkb d[;awDh, fgnko Bkb<br />

Bcos, ;ko/ pokpo tX/ s/ c?b/. GktBktK d/ fJ; d"o ftu ;Zu<br />

EoEZokfJnk ns/ p/nzs ;aesh;akbh j[zd/ ;[zd/ T[; ~ ft;at ftu e'Jh EK<br />

nfijh Bk fwbh fiE/ T[j d' xVh u?B Bkb fNe ;edk.<br />

ihtB ;zrokw ftu'I fco do;aB B/ iBw fbnk. do;aB B/ nk<strong>sw</strong><br />

~ okj fdykT[Dk F[o{ <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. ;koh ouBk d/ ftueko p?m e/ do;aB B/<br />

nkgD/ f;o T[go je{ws dk <strong>sk</strong>i oZy fbnk. tfj;ahnK T[s/ ns/ ;ko/<br />

sZsK T[s/ do;aB B/ fti? jk;b <strong>eh</strong>sh. go Bkb-Bkb do;aB B/ Bcaos,<br />

jt; ns/ jzeko dh nrBh ftu j'o pkbD ;[ZN e/ GKpV pkb/. ;Zu<br />

B/ do;aB d/ feb/ dh pVh tko w[ozws <strong>eh</strong>sh go fJ; feb/ ftu th<br />

e'Jh EK nfijh Bk fwbh fiE/ T[j fNekDk pDk ;edk.<br />

;Zu B/ do;aB ftu fNeDk ukfjnk sK d/fynk fe do;aB d' Xkok<br />

yzvk j? fijVk gfjb'I f;oidk j? fco tYdk j?. ;Zu B/ fejk - do;aB<br />

w/ok d;soyakB j?. E'VQh d/o fJ; s/ nkokw eoKrk. fco ubk iktKrk,<br />

feT[Ife fJj w/ok xo BjhI j?. Gkt/I do;aB okjhI ;Zu dh e[ZM Ekj g?Idh<br />

j? go fBo'b s/ fBo'b do;aB ykbh wzih j? fi; T[s/ id'I ;Zu p?m<br />

ikt/ sK nwo b"fee ;oeko ibtkB[wk j[zdh j?.<br />

do;aB B/ pVh tko :sB <strong>eh</strong>s/ fe nk<strong>sw</strong> ~ pbtkB eoe/ ;G<br />

ihtK ftu'I Bcos, tk;Bk s/ gkg B;aN eo ;e/, go fJBQK :sBK ftu<br />

do;aB EZe e/ N[ZN frnk s/ wB[Zy T[; d/ wbp/ j/m dZp rJ/. sd<br />

;Zu p[ZX pD e/ ft;at ftu gqek;atkB j'fJnk fiE/ T[; ~ g{oB nkokw<br />

fwfbnk. T[; B/ c?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe fJjh T[; dk fNekDk pD/.<br />

j/ p[ZX ! ;Zu dk fes/ j'o fNekDk j[zdk fJj T[E/ iKdk. go fJj<br />

s/o/ gk; nkfJnk j?. edh fJ; B/ j'Id d/ iiafpnK ftu o[eDk ukfjnk<br />

;h go fJj EK fJ; ~ iuh BjhI ;h. fJj fJE'I ubk frnk ;h go<br />

fJ; dhnK g?VK d/ fB;akB fJE/ pu/ gJ/ jB.<br />

;Zu B/ p[ZX okjhI wB[ZyK ns/ d/tfsnK ~ fejk, t;sK ~ T[BQK d/<br />

n;bh o{g ftu d/y'. T[; B/ do;aB ~ fejk - sz{ fgnko pD ik.<br />

id'I w/o/ ;kjwD/ nkt/I sK eo[Dk pD e/ nkJhI. do;aB s[ozs dfJnk j'<br />

frnk. ;Zu y[;a j'''''fJnk - :[ZrK pknd T[; ~, fJe yakBkpd'F ~, ofjD<br />

bJh fJe uzrk xo fwfbnk fi; dk Bkw T[; B/ p[ZX oZfynk.<br />

p[ZX ! j/ feqgkb{ p[ZX, s/ gftZso p[ZX, j/ ;zg{oB p[ZX, s/o/ okjhI<br />

gqrN <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;Zu Xosh s/ c?fbnk ns/ oki eoB bZrk. g[bkV nBzs<br />

j? p/;aZe, go j/ p[ZX, ;Zu s/oh ;aoD ftu nkfJnk j?. fJ; dk j'o<br />

e'Jh fNekDk BjhI. fJ; yakBkpd'F T[s/ ofjw eohI.<br />

fJj sEkrs d/ puB jB. fJj j[;Bb uokr ns/ ;kfjp-fdwkra<br />

dh pkDh j?. ;kv/ Bkw fbyh j'Jh fJj p[ZX dh t;hns j?.<br />

j/ p[ZX, ;k~ nkgD/ f;ZyK ti'I gqtkB eo. j/ p[ZX, xo'I d{o rJ/<br />

GNe/ j'J/ w[;kcoK ~ tkg; fbnk.##<br />

40 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 41 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


p[ZX d/ d/jKs T[gozs nwogkbh fe;/ okiwfjb ftu BZuD rkT[D<br />

BjhI rJh. T[j p'XrkEktK rkT[Idh. p'X T[;sfs rkT[Idh. pdBkw jt/bh<br />

T[<strong>sw</strong> p'X-nk;aow pD frnk. fGZy{, rqfj;Eh wod n"osK ;G T[; ~<br />

;[DB nkT[Id/. T[j ne;o fejk eodh, @@oki e[wko, XBh ;/m, oki/<br />

wjkoki/ w?~ ;Zdd/, pVk XB fdzd/, ;fseko fdzd/. go uzr/ Bk brd/.<br />

fej' fijk ;h ;kvk fJj fGywzrk fe n;hI ;kok e[ZM T[; d/ uoBk ftu<br />

nogD eoB bZfrnk pko-pko ;'ud/ fe T[j gqtkB eo/rk fe BjhI.<br />

wfjb fsnkr e/ T[; B/ m{mk jZE ftu cfVnk go wzr<strong>sk</strong> ed'I pD<br />

;fenk T[j. ;kv/ fdb T[; dhnK okiXkBhnK pD/. fJe efgbt;s{ SZv<br />

e/ T[; B/ bZyK fdbK ftu nkgD/ wfjb T[;ko/ s/ oki eoB bZrk.<br />

ubke fBefbnk r"<strong>sw</strong> Bkw dk wzr<strong>sk</strong>. p[ZXw ;aoDw rZSkfw..##<br />

e[ZM p'X tke<br />

- wkBtK dk ihtB ;zy/g j?. e'Jh nfijk BjhI fi; gk; w"s Bk<br />

nkJh j't/.<br />

- fi; pqjw pko/ fejk frnk j? fe T[; dk fJe fdB fJe jiako<br />

;kb d/ pokpo j?, T[; B/ th fJjh fejk ;h fe T[;dh fiazdrh E'VQ<br />

fuoh j?.<br />

- ihtB sq/b s[ge/ dh fBnkJhI j?, gkDh T[s/ p[bp[b/ tKr. X[Zg/<br />

xkj dh gZsh T[gob/ sq/b s[ge/ dh fizBh e[ T[wo j?, fJZvk e[ ihtB<br />

gzX j? wB[Zy dk. wK w?~ w'V BKj.<br />

- fiZvh wB d/ fJe c[oB/ dh nT[X j?, fizBk e[ bzwk gzX oE<br />

d/ gjhJ/ dk fJe r/Vk s?n eodk j? - ihtB g?Ivk fJZvk e[ jh j?<br />

pZ;.<br />

- fgSb/ fSD ftu ihtB dh ;aesh ;h, nrbk gb w"s dh ;aesh<br />

j' ikt/rk. y[;ah rwh Bkb Gog{o ihtB fJe fSD ftu nS'gb/ fij/<br />

phs iKdk j?.<br />

- ihtB ns/ w"s, :kdK jB gb Go dhnK - j'o e[M BjhI.<br />

ihtB fJe fBZek fijk c[oBk jh sK j? p;, j'o <strong>eh</strong> j?<<br />

- gops dh u'Nh s'I j/mK foVQdk gZEo ihtB dh fBnkJhI j?.<br />

joes ftu nkT[D s/ T[j ;'uD brdk j? fe ihtB XVe fgnk j?.<br />

tk;st ftu sK T[; dh otkBrh w"s tZb otkBrh ;h.<br />

- j'Id dk ft;okw jh fBotkD j?. ft;at gb-gb x[b fojk j?.<br />

ft;at gb-gb fwN fojk j?.<br />

- fJe gb ns/ fJe :[Zr ftu e'Jh coe BjhI. fi; eowK tkb/<br />

gb B/ fJj G/d ikD fbnk T[j gb nkg fJe :[Zr j' frnk. fi;<br />

nGkr/ :[Zr ~ fJ; rZb dh ;wM BjhI gJh T[j gb tKr B;aN j'<br />

frnk.<br />

- GkrK tkb/ jB T[j fiBQK B/ nkgDk fSD gSkD e/ T[; ~ cV<br />

fbnk. o'Dr/ T[j fiBQK d/ jZE' T[BQK dk gb fy;e frnk.<br />

- nyzv fdZ; oj/ sZs yzfvs j'Dr/ s/ x[b ikDr/. sbk;a eo'<br />

i' nwo j? - Xow fpBk j'o e[M nwo BjhI. ;Zu fpBk j'o e[M fEo<br />

BjhI.<br />

42 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 43 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


eBfcT[f;an;<br />

ihtB ns/ T[gd/;a<br />

Jh;th ;B s'I ;kY/ gzi ;" ;kb gfjb'I uhB d/ shi/ ;kwoki pz;<br />

dk yk<strong>sw</strong>k Biadhe nk fojk ;h. ;wkfie jkbks ;aKs BjhI ;B. e/Idoh<br />

je{ws N[ZN ojh ;h s/ ikrhodkohnK fBZ<strong>eh</strong>nK fBZ<strong>eh</strong>nK fonk;sK pDk<br />

ojhnK ;B. fJ; fonk;sh gqpzX ftu b'eK dh b[ZN y;[ZN j'D bZrh.<br />

sefVnK gk; p/JhwkBh Bkb d"bs fJZemh j'D brh ns/ rohpK dh<br />

jkbs p[oh j' rJh. rohp fe;kB ns/ wiad{o gEohbh iawhB Bkb<br />

NZeoK wko oj/ ;B, f;nk;s dk gsB j' u[Zek ;h ns/ ;dkukoe<br />

dhtkbhJ/gD dh ;odkoh j' rJh ;h.<br />

eBfcT[f;an; B/ Bk sK fe;/ Bt/I Xow dh BhIj oZyh ns/ Bk fe;/<br />

g[okD/ Xow ~ ;[Xkfonk. T[; B/ d/;a tk;hnK ~ ;akBdko G{sekb :kd<br />

eokfJnk id'I b'e fBZ<strong>eh</strong>nK w'NhnK Xkofwe o;wK fBGKT[_d/ ;B ns/ ;[y<br />

dh BhId ;"Id/. T[; B/ nkgD/ ftfdnkoEhnK ns/ ;o'fsnK ~ :<strong>eh</strong>B<br />

d[nkfJnk fe r[iao frnk ;[jDk ;wk fco tkg; p[bkfJnk ik ;edk<br />

j?. wjk<strong>sw</strong>k B/ g[oksB ebk;heb rqzEK dk ;zgkdB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[; dk :[Zr<br />

uhB dh p"fXe<strong>sk</strong> dk ;aq'wDh ekb j?. T[; B/ nkgDk ;dkuko ;ak;so<br />

ftfrnkBe bhjK T[Zs/ T[;kfonk.<br />

wjk<strong>sw</strong>k eBfcT[f;an; rohp gfotko ftu 551 g{op Jh;th ftu<br />

g?dk j'fJnk. fJj gfotko ;aKs[zr g?fBBb;[bk d/ j/m b{ fonk;s ftu<br />

edh pVk n;o o;{y tkbk ykBdkB ;h ns/ oki;h ezwK ftu fjZ;/dko<br />

;h go fonk;s ftu prkts j' rJh s/ eBfcT[f;an; d/ p}[or fJE'I<br />

ikB puk e/ ub/ rJ/ ns/ ;aoDkoEh pD rJ/. iBw s'I E'VQh d/o pknd<br />

fg<strong>sk</strong> dh w"s j' rJh s/ ;zeNK dk ;kjwDk eofdnK j'fJnk wK B/ pZu/<br />

dh gofto;a <strong>eh</strong>sh. eBfcT[f;an; dhnK fbysK ftu doi j?, @@w+ rohp<br />

xo ftu izfwnK ns/ tZvk j'fJnk, fJ; eoe/ T[j ;ko/ ezw eo b?Idk<br />

jK fijV/ xNhnk ;wM/ iKd/ jB ns/ fiBQK ~ eoBk fJiasdko b'e<br />

g;zd BjhI eod/. rohph B/ w?~ o{j <strong>sZe</strong> fSfbnk j'fJnk j? s/ fJj<br />

iyw ni/ okiah BjhI j'J/.##<br />

uhBh Gk;ak ftu T[;dk Bkw e'_-c{-}{ j?.wK B/ w[;aeb d/ ;w/I ftu<br />

pZu/ dh ftfdnk g{oh eotkT[D ftu e'Jh e;o pk<strong>eh</strong> BjhI SZvh. fgzv<br />

d/ nfXnkge gk;'I fbyDk gVQBk f;Zfynk s/ fco T[; dk M[ekn eft<strong>sk</strong><br />

ns/ gqkuhB fJfsjk; tZb j' frnk. T[j uhB d/ ;ak;soh ;zrhs dhnK<br />

rfjokJhnK <strong>sZe</strong> g[Zik. T[j pVk nZSk thDk tkde ;h s/ g[oksB b'erhsK<br />

dhnK X[BK rk e/ gq;zB j[zdk. gzdoK ;kbK dh T[wo ftu T[; B/<br />

nkgD/ nkg Bkb fJj fdqVQ c?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe e/tb nfXn?B s/ nfXnkgB<br />

eo/rk. fJjh ezw T[; B/ ;koh T[wo <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[; ~ f;aeko y/vD dk<br />

;a"e ;h go T[j nkgD/ ftfdnkoEhnK ~ fejk eodk ;h fe f;aeko<br />

eoB t/b/ iK y/vD t/b/ X'yk BjhI eoBk ns/ fpg<strong>sk</strong> ftu th ;aokcas<br />

dk gZbk BjhI SZvDk.<br />

thj ;kb dh T[wo ftu N?e; e[b?eNo ti'I B"eoh F[o{ <strong>eh</strong>sh<br />

s/ ftnkj <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. ftnkj ;cb BjhI ;h gqzs{ T[j fejk eodk ;h, @@fJ;<br />

dk fJe bkG th j'fJnk. xo g[Zso g?dk j' frnk sK w?~ fJj s;Zbh<br />

j' rJh fe j[D xo dhnK fizw/tkohnK fJj ;zGkb bJ/rk s/ w+ e[M<br />

gVQ btKrk.## gZuh ;kb dh T[wo ftu nkgDh wK d/ d/jKs ;w/I T[j<br />

J/Bk T[dk; j'fJnk fe fszB ;kb d[Zy ftu v[Zpk fojk. Bk gVQ ;edk<br />

Bk gVQk ;edk. rkT[/D brdk sK thDk dh ;[o nktkia Bkb Bk obdh.<br />

nyho T[j ;zGfbnk s/ nfXnkgB dk feZ<strong>sk</strong> ngDk fbnk. fJfsjk;,<br />

ekft, okiBhsh, B?fse ;ak;so, ;zrhs ns/ Xow dh f;Zfynk T[; d/ ft;a/<br />

;B. ftfdnkoEh T[; d/ nkb/-d[nkb/ x[zwd/ ofjzd/. eJh sK tfoQnk pZXh<br />

T[; d/ Bkb jh oj/. tZv/ xokfDnK d/ pZu/ T[; gk;'I f;ZyD nkT[Id/ go<br />

wjk<strong>sw</strong>k fejk eodk, @@;wki fi; edo fro u[Zek j? e/tb ftfdnk<br />

gqkgs eoB Bkb fJ; dk fJbki BjhI j't/rk. ;k~ oki ;zGbDk gt/rk,<br />

y[d je{ws Bk eoKr/ <strong>sk</strong> popkd j' iktKr/.##<br />

fJe w"ek nfijk th nkfJnk id'I T[; ~ @b{# Bkw dh fonk;s<br />

ftu b'e fBowkD ftGkr dk wzsoh fB:[es <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. fco T[j uhc<br />

i;fN; pfDnk s/ fco gqXkB wzsoh. T[; B/ fJzBh ;cb<strong>sk</strong> Bkb gqpzX<br />

ubkfJnk fe fto'XhnK B/ Jhoyk t; j' e/ pdBkwh F[o{ eo fdZsh.<br />

;ki;aK xVhnK ikD bZrhnK, nzs wjk<strong>sw</strong>k B/ je{ws fsnkr fdZsh.<br />

44 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 45 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fgS'eV<br />

g[oksB uhB Bro-okiK dk fJe ;w{j ;h. fJe ;afjo dk fJe<br />

okik j[zdk ;h ns/ nkb/ d[nkb/ d/ y/s ns/ fgzv T[; dh fonk;s dk<br />

fjZ;k j[zd/. ;afjoK ftu XBh ns/ gVQ/ fby/ b'e ofjzd/ ;B ns/ fgzvK<br />

ftu nBgVQ rohp wiad{o. ;afjoK d/ d[nkb/ tZvhnK-tZvhnK ezXK T[;kohnK<br />

iKdhnK ;B s/ ;akw g?D s/ dotkia/ pzd j' iKd/ sK fe XkVthnK ns/<br />

ve?sK s'I pfunk ik ;e/. vke{nK B/ fgzvK T[s/ jwbk eoe/ <strong>eh</strong> b?Dk<br />

;h, fiE/ b'e o'Nh s'I th w[Eki ;B. ;afjo ~ okiXkBh iK d"bsykBk<br />

fejk iKdk ;h s/ fJj ;apd ni <strong>sZe</strong> ;kvh gzikph ;fGn<strong>sk</strong> ftu th<br />

nkw tos/ iKd/ jB.<br />

f;Ze/ nkw ukb{ BjhI j'J/ ;B. b?D d/D t;sK d/ tNKdo/ Bkb<br />

j[zdk ;h. e"vhnK ns/ f;Zghnk e[M S'N/ f;ZfenK dh EK toshnK iKdhnK<br />

;B. <strong>eh</strong>wsh gZEo, ;'Bk, uKdh, gF{ ns/ o/;aw oew dh ndkfJrh d/<br />

;kXB ;B. Jh;th s'I 1200 ;kb gfjb'I d/ uKdh d/ y[D/ j'J/ f;Ze/ fwb/<br />

jB. fijV/ f;Ze/ xV/ iKd/ ;B, T[BQK ftu oki fuzBQ y[fDnk j'fJnk<br />

j[zdk ;h. fJe' <strong>eh</strong>ws d/ 18 f;Ze/ fJe' Xks d/ pD/ j'J/ s'b/ rJ/ <strong>sk</strong><br />

T[BQK dk tiaB tZy-tZy fBefbnk. d' s'I uko rokw se d/ tiaB dh<br />

tkX xkN ;kps eodh j? fe w'Nk fijk fj;kp fe<strong>sk</strong>p ;h. <strong>eh</strong>wsh XksK<br />

dh xkN j'D ekoB edh-edh ;c?d fjoB dh yZb d/ N'fNnK T[s/ w'jok<br />

bk e/ th eoz;h dk ezw fbnk iKdk ;h. eoz;h J/Bh Gkoh ;h fe<br />

fbnkT[D fbikD T[s/ jh pVk you j' iKdk ;h. eoz;h T[s/ pkd;akj<br />

dh fJiko/dkoh ;h.<br />

okik b'eK bJh oZp tKr ;h. T[; dh fJZSk nB[;ko ;oeko<br />

ubdh. fbysh ek~B e'Jh BjhI ;h. dfonktK ftu'I fBZ<strong>eh</strong>nK fBZ<strong>eh</strong>nK<br />

BfjoK eZY e/ f;zikJh <strong>eh</strong>sh iKdh. fJj oki/ dh woiah Bkb j[zdk. g[okD/<br />

uhB d/ b'e rhsK ftu oki/ dh T[;sfs <strong>eh</strong>sh fwbdh j?. oki dh<br />

tfvnkJh fjs GiB ou/ ns/ rkJ/ iKd/. oki/ ~ ;zp'fXs fJe GiB<br />

j?Ls{z<br />

;k~ ihtB d/D tkbk j?I,<br />

s{z ;kvk foiae dk<strong>sk</strong> j?I,<br />

s/oh y[;ah j't/ sK c;bK T[rdhnK jB,<br />

s/oh Bkokiarh ;kvh w"s j?.<br />

b'eK dk o{jK ns/ d/tfsnK ftu ft;atk; ;h. fJe oZp dk fynkb<br />

ni/ g?dk BjhI j'fJnk ;h. uzr/ Gb/, ;kT{ ns/ JhwkBdko b'eK ~ d[Zy<br />

;fjzfdnK d/y e/ eBfcT[f;an; B/ fejk ;h fe d/tfsnK dh fJZSk ;zs[bs<br />

BjhI j?. fJj T[; dk e[dosh ;aeshnK d/ fybkc o'; ;h. i/ d/ts/<br />

oki d/ ezwK ekiK ftu ;jkJh j[zd/, ;cb<strong>sk</strong> fdzd/, c;bK uzrhnK<br />

T[rdhnK, sd okik T[BQK dh g{ik eodk ns/ T[BQK dk o[spk tXk fdzdk.<br />

go i/ d/ts/ okik ns/ goik dk B[e;kB eod/ sK okik T[BQK dk nj[dk<br />

xNk (demotion) fdzdk. fJe oki/ B/ sK eo'XtkB j' e/ <strong>sk</strong>;h gjkVh<br />

d/ts/ ~ e'V/ wko fdZs/ (ipkBh-ipkBhHHH jtk ftu e'Vk T[bko e/). fe;/<br />

oki/ dh fiZs jko dk ekoB d/ts/ ~ wzfBnk iKdk ;h. i/s{ oki/ d/<br />

d/ts/ seV/ wzB/ ikd/ ;B s/ jko/ j'J/ d/ ewi'ao. i/ jVQ nk iKd/ iK<br />

;'ek g? iKdk sK fJ; dk Gkt fJj fbnk iKdk fe d/ts/ oki/ dk nkyk<br />

wzBD'I jN rJ/ jB, Gkt oki/ ftu efo;awk eoB dhnK ;aeshnK BjhI<br />

ojhnK. okik b'eK d/ ;kjwD/ sg eodk ns/ nkgD/ gkgK dh fywk<br />

wzrdk. fJE'I <strong>sZe</strong> fe 1832 Jh;th ftu ekb g? frnk ;h, oki/ B/ b'eK<br />

;kjwD/ ik e/ r[BkjK dk fJepkb <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK po;ks j'Jh. g[okD/ ;fwnK<br />

ftu sK nfij/ w"e/ th nkJ/ fe oki/ ~ nk<strong>sw</strong>xks eoB bJh wip{o<br />

j'Dk fgnk.<br />

w?e;t?po fbydk j? fe uhB dh o{jkBhns ftu g?rzpoK B/ edh<br />

e'Jh fJBebkp BjhI fbnKdk. ;kXkoD b'e g{ik gkm BjhI eod/ ;B<br />

feT[Ife T[BQK ~ eoBk jh BjhI nkT[Idk ;h. g[ikoh iK pkd;akj jh<br />

nfijhnK o;wK fBGkT[Id/ ;B. w[esh dk f;XKs iK ft;atk; gqufbs<br />

BjhI ;h.<br />

eBfcT[f;an; B/ gfjbh tko fJj fejk fe Xow ;GBK b'eK bJh<br />

pj[s iao{oh j?. e/tb oki/ iK g[ikoh d/ jZE ftu Xow d/Dk nB[fus<br />

j?. ft;atk; <strong>eh</strong>fsnK pr?o ;z;ko dk fB:fws ekoi BjhI ub ;edk.<br />

oki/ bJh iao{oh j? fe T[j b'eK ~ o'Nh Gkt/I Bk d/t/HHHHHHXow d/t/,<br />

fBnK d/t/HHHHHHBjhI sK T[; dk oki BjhI ub ;e/rk. d/tfsnK dh GhV<br />

ftu okik ;ao'wDh d/t<strong>sk</strong> j[zdk ;h. T[j nkek;a dk g[Zso nytkT[Idk ;h.<br />

uhBh Gk;ak ftu Xow bJh e'Jh ;jh ;apd BjhI fwbdk. fJe<br />

;apd j? @f;XKs#, T[j f;XKs fijV/ ftdtkBK B/ pDkJ/. d{ik ;apd j?<br />

@o;w#. f;XKs ns/ o;wK Xkofwe jB fe t?;/ jh nkw ;wkfie<br />

gozgoktK jB, e'Jh g<strong>sk</strong> BjhI brdk. eBfcT[f;an; B/ th i' wZs g/;a<br />

46 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 47 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


<strong>eh</strong><strong>sk</strong> T[; ~ uhB ftu fe;/ Xow dk Bkw BjhI fdZ<strong>sk</strong> frnk, ;r'I<br />

ftdtkBK d/ B/w fejk iKdk j?.<br />

i' woiah o;w fotkia oj/, uhBh b'eK B/ nkgDk ;pzX fdq;aNwkB<br />

irs Bkb oZfynk. bzwhnK T[woK ns/ y[;ajkb ihtB dhnK ekwBktK<br />

<strong>eh</strong>shnK. fijV/ pzd/ jho' pDkJ/ rJ/ T[j n;{bK d/ gZe/ ofjzd/ s/ uhBhnK<br />

d/ ft;atk; nB[;ko edh wod/ jh BKj. w"s T[s/ fiZs tZvh s'I tZvh<br />

gqkgsh ;wMh rJh. ;z<strong>sk</strong>B dh gqkgsh, XB dh fJZSk, szdo[;sh ns/ uzrk<br />

G'iB gqkoEBktK okjhI wzfrnk iKdk. fw;o tk;hnK Bkb'I fJj o;w fotki<br />

T[bN ;B. fw;o d/ b'eK d[nkok wzwhnK pDk e/ bk;aK ;zGkbD dk<br />

Gkt fJj j[zdk ;h fe fJBQK ftu ni/ ikB j? ns/ fJBQK ~ d[Zy-;[Zy dk<br />

nfj;k; j?. fJ;/ ekoB sK bk;aK d/ Biadhe ykD ghD dhnK t;sK<br />

oZyhnK iKdhnK ;B. uhBhnK bJh w"s s'I fgS'I j'o e[M BjhI ;h. fJ;/<br />

eoe/ T[j w"s ~ tZX s'I tZX d{o oZyDk ukj[zd/ ;B. eBfcT[f;an; dk<br />

ftuko j? fe w"s s'I pknd nk<strong>sw</strong>k Gkc tKr T[vZ iKdh j?, rod r[pko<br />

#u fwb iKdh j? s/ y<strong>sw</strong> j' iKdh j?.<br />

eBfcT[f;an; dk g[Bo iBw ftu iK oZp ftu e'Jh ft;atk; BjhI<br />

;h. fJ; gZy'I T[; ~ ;azektkdh iK Bk;se fejk ik ;edk j?. ;N/N<br />

dk Xow f;ZXk ;kdk ;h. pbh d/Dh, gqkoEBk eoBh, ;zrhs ns/ Bku,<br />

Xow d/ nzr ;B. eBfcT[f;an; d/ f;XKsK ftu ftneshrs gqkoEBk<br />

dk e'Jh ;EkB BjhI j?. T[j id'I phwko j'fJnk sK nkgDh szdo[;sh<br />

tk;s/ ;akfrodK ~ gqkoEBk eoB s'I o'e fdZ<strong>sk</strong>. T[j nkg eJh-eJh ;kb<br />

gqkoEBk BjhI eodk ;h. fejk iKdk j? fe T[; dh phwkoh d"okB okfinK<br />

ns/ oki d/ T[u nfXekohnK B/ T[; bJh gqkoEBktK <strong>eh</strong>shnK.<br />

ihtB dk ;[y eBfcT[f;an; B/ Xow ftu BjhI pbfe ;dkukoe<br />

fB:wK ftu'I bZGD dk :sB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[; d/ f;XKsK ftu oZph pyf;a;a<br />

Bkw dh e'Jh ebgDk BjhI, gqkoEBk okjhI r[Bkj py;a/ ik ;eD ftu<br />

eBfcT[f;an; dk ft;atk; BjhI ;h. T[j nkydk ;h fe wB[Zy ukj[zdk j?<br />

T[; ~ woB s'I pknd :kd oZfynk ikt/. B/e pzfdnK ~ b'e :kd<br />

oZyd/ th jB, gozs{ fJ; dk fe;/ fe;w dh w[esh Bkb e'Jh ;zpzX<br />

BjhI.<br />

eBfcT[f;an; dk B?fse ;ak;so ns/ p[ZXwZs dk B?fse ;ak;so<br />

nkg; ftu ekch fwbdk i[bdk j?. d'jK dk Jh;ato Bkb e'Jh tk;<strong>sk</strong><br />

Bjh. uhBh wjk<strong>sw</strong>k fJ; ;z;ko d/ e[dosh fB:wK Bkb okihBktK eoB<br />

dk fJS[Ze j? s/ ukj[zdk j? fe nkdwh nkgDh EK gSkD/. id'I e[dos<br />

dh wB;ak dk fto'X eohJ/ sd ;zeN nkT[Id/ jB. T[BQhthI ;dh ftu<br />

Gkoh toyk j'Jh <strong>sk</strong> fJ; dk ekoB fJj dZf;nk frnk fe g[fb; B/<br />

fiankdshnK <strong>eh</strong>shnK ;B, fJ; eoe/ e[dos eo'XtkB j' rJh. oki/ dk<br />

ezw j? nBgVQ rohp goik T[s/ pZfunK tKr ofjw eo/ feT[Ife e[dos<br />

dhnK eo'ghnK dk ekoB T[u nfXekoh j[zd/ jB gozs{ fJ; dh ;iak<br />

nkw goik G[rsdh j?.<br />

wjk<strong>sw</strong>k nkfynk eodk ;h fe ftfdnk gqkgs eoB dk bkG fJjh<br />

j? fe ftdtkB nkdwh e[dos d/ ek~BK dk g<strong>sk</strong> brkT[Idk j?, T[BQK<br />

nB[;ko nkg ubdk j? ns/ j'oK ~ ubD dh gq/oBk fdzdk j?. e[dos<br />

dk fto'X eoBk jh pdh j?. fJ; d/ Bshi/ uzr/ BjhI fBebd/. ;'<br />

frnkB jo w[;hps dh iVQ eNdk j?. fiE/ nfrnkB<strong>sk</strong> j'J/rh, e[dos<br />

dk ftXkB T[E/ Gzr j't/rk s/ ;zeN nkT[Dr/, spkjh j't/rh.<br />

wjk<strong>sw</strong>k dk wZs ;h fe B/e pzfdnK T[s/ ikd{ dk e'Jh n;o BjhI<br />

j[zdk. B/<strong>eh</strong> tZvh j?, nwo ns/ ;aesh;akbh j?. fijVk pzdk ;ziwh ihtB<br />

ih fojk j? T[; ~ G{sK s'I voB dh b'V BjhI. id'I T[u nfXekohnK<br />

gk; B/<strong>eh</strong> Bk oj/ sd o{jK pbtkB j' iKdhnK jB s/ d[yh eodhnK<br />

jB. eBfcT[f;an; fJeKs ftu sg eoe/ eokwksK jk;b eoB dk<br />

fto'Xh ;h s/ fejk eodk ;h fe fJj ;;sh F[jos j?. jK, edh-edh<br />

T[j fejk eodk ;h fe ;t?-wkD dk ihtB fiT[D tkb/ b'e GftZy dh<br />

Ekj gk ;ed/ jB.<br />

fJ; wjk<strong>sw</strong>k d/ f;XKs, pZ[Xws Bkb'I fJ; rZb'I fGzB jB fe T[j<br />

p[ZX tKr fJSktK dk fsnkr eoB bJh BjhI nkydk. e/tb ci{b fJSktK<br />

dk fsnkr eoB bJh nkydk j?. d{ik tyo/tK fJj j? fe fBotkD<br />

(w[esh) dh e'Jh iao{os BjhI. ;z;ko s'I w[es Bk j't', fJ; ftu Fkwb<br />

j't/, fJ; ftu iiap j't', B/e pzfdnK dh ;z;ko ~ pj[s b'V j? s/<br />

T[BQK dk sK eD-eD fJ; Xosh ftu ;wk ikDk ukjhdk j?. eBfcT[f;an;<br />

~ Bk nk<strong>sw</strong>k pukT[D dh fuz<strong>sk</strong> j? Bk g[Bo iBw dh gotkj. d't/I<br />

f;XKs T[; bJh niBph jB. T[j nk<strong>sw</strong> ;ziw T[s/ pb fdzdk j?. T[;<br />

dk efjDk j? fe pdh dh fuz<strong>sk</strong> BjhI j?, feT[Ife fJj w/ok e[M BjhI<br />

ftrkV ;edh. nkdwh dk ed/ gsB BjhI j' ;edk i/ T[j y[d u/szB<br />

oj/. gftZso ihtB ftu nkJh j'Jh e'Jh so/V pdh j?, j'o feXo/ pdh<br />

BjhI.<br />

48 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 49 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


wjk<strong>sw</strong>k eBfcT[f;n; T[; pzd/ dh <strong>sk</strong>ohc eodk j? fi; ~ fe<br />

fg<strong>sk</strong> B/ Bk ;[DB:'r s/ Bk ;fjD:'r rZbK nky fdshnK gozs{ g[Zso<br />

B/ r[Z;k BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. g[Zso dfonk-fdb fBefbnk gozs{ fg<strong>sk</strong> B/ th eo'X<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h sK nkgDh fiazw/tkoh fBGkT[Ifdnk nfijk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h. T[; dh<br />

g[Zso Bkb e'Jh d[;awDh E'VQh ;h. wjk<strong>sw</strong>k id'I oki dk wzsoh fojk sK<br />

ek~B ~ g{oD ;ziw Bkb bkr{ <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[j nkfynk eodk ;h, j[ew<br />

nd{bh eoBh xNhnk fuzsB Bkb'I th tXhe p[oh j? s/ ci{b youh eoBh<br />

ezi{;h eoB s'I tXhe wkVk ezw j?. fJj rZb BjhI fe ezi{;h eoBh<br />

uzrh uhia j?, fJj sK nkdwh ~ ikBto pDk fdzdh j?, gqzs{ nZ:k;ah<br />

fJ; s'I th wzdh j?. uzrh ;oeko T[j j? fi; d/ Bkrfoe rohp j'D<br />

~ ;aowBke ezw ;wMD, gqzs{ ;oekoh gqpzX i/ p[ok j? <strong>sk</strong> nwho j'Dk<br />

tX/o/ ;aowBke j?.<br />

wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk fe fe;/ f;ZX/ iK nfij/ Yzr okjhI ;oeko d/<br />

eowukoh i/ bkGdkfJe fBZih eko'pko eod/ jB T[BQK ~ s[ozs o'fenk<br />

ikt/. fJj nB?fse ezw j?. w[bkiaw nkgD/ o[sp/ dh d[otos'I eo/rk.<br />

wjk<strong>sw</strong>k d/ bkG jkBh d/ f;XKs, wzr ns/ tzv d/ f;XKs, nkX[fBe noE-<br />

;ak;so d/ f;XKsK Bkb pV/ fwbd/-i[bd/ jB. ftnki ~ w{bXB dk<br />

pZuk fejk iKdk ;h.<br />

fJj eBfcT[f;an; d/ fefonk<strong>sw</strong>e cb;c/ dk jh n;o ;h fe<br />

uhB ftu eJh tko p'XhnK d/ wZm pzd eotkJ/ rJ/ feT[Ife T[E/ ftjbV<br />

gb oj/ ;B i' ;wki T[s/ Gko ;B. wjk<strong>sw</strong>k, i' ;akjkBk mkm pkm<br />

ns/ nZ:k;ah d/ fybkc ;h sK T[j sg ns/ ;z;ko d/ fsnkr tor//<br />

f;XKsK d/ th fybkc ;h. eow eKvK ~ T[j ;ys fxoDk eodk ;h.<br />

T[; dk eEB j?, @@pkd;akj Xkofwe o;wK fBGKd/ jB sK fe T[BQK dk<br />

oki ;bkws oj/. i/ o;wK okjhI ;oekoK pD ;edhnK sK g[ikoh ;z;ko<br />

d/ pkd;akj j[zd/, s/ i/ o;wK eofdnK eofdnK pkd;akjsK roe j'<br />

rJhnK, wo fwN rJhnK sK fco feT[I eod/ j' fJj ;G nkvzpo


j?.## wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk, @@w?~ g<strong>sk</strong> BjhI brdk fJj <strong>eh</strong> j?. w+ ni/<br />

;wM BjhI ;fenk fJ; ~.## nkJh B/ fco fejk, @@go s[;hI fJ; pko/<br />

nkw rZb eod/ j' e[M d;'.## wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk, @@w+ e/tb fJj ikDdk<br />

jK fe fiT[D tk;s/ b'eK ~ fiBQK uhiaK dh b'V g?Idh j?, bh T[BQK ftu'I<br />

;G s'I iao{oh j?. fJ; dh ikDekoh pr?o Bk g{ik j' ;edh j?, Bk<br />

ft;at dhnK ;aeshnK ~ ;wfMnk ik ;edk j?. pkd;akj dk tiahoK gqsh,<br />

j[ewokBK dk goik gqsh, wodK dk n"osK gqsh, wkfgnK dk pZfunK gqsh<br />

<strong>eh</strong> coia j't/ s/ <strong>eh</strong> nfXeko, fJj bh s?n eodh j?. fJ;/ eoe/ jo<br />

;fGne wB[Zy bh dk ;fseko eodk j?.##<br />

;{ :{ Bkb rZbpks d"okB eBfcT[f;an; B/ nkfynk, @@bh ;wki<br />

~ rfms eodh j?. fJ; Bkb ;[y fwbdk j?. fJj ;kvh Ykb j?.<br />

fJ; Bkb ;k~ wkBf;e s/ fi;wkBh ;[oZfynk gqkgs j[zdh j?¿ ;{ :{ B/<br />

fco g[ZfSnk, @@<strong>eh</strong> bh fJzBh iao{oh j?


id'I gsBhnK, g[Zso ns/ T[BQK d/ tv/o/ fJZe j'D,<br />

fJT[I j[zdk j? fit/I ;kia fJe;[o j'D.<br />

GoktK dk w/b j't/ s/ ;aKsh j't/,<br />

sK ;zrhs dhnK <strong>sk</strong>oK fYZbhnK BjhI j[zdhnK.<br />

y[;ah ns/ fwbkg dk dhtk xo ftu irdk j?.<br />

pZfunK d/ iBw Bkb ozrhB fdB nkT[Id/ jB.<br />

wjk<strong>sw</strong>k u[zM-uouk dk jkwh BjhI ;h. T[; B/ nfXnk<strong>sw</strong>tkd ;zpzXh<br />

ebgBk T[vkohnK BjhI wkohnK. i' fejk ihtB bJh T[g:'rh fejk. jo<br />

;wki dh S'Nh s'I S'Nh fJekJh gfotko j?, s/ gfotko T[go ;z;feqsh<br />

fBoGo j?. gfotko mhe j't/ sK w[be mhe j[zdk j?. uhB ftu gfotko<br />

gqsh tckdkoh s'I tZvk j'o e'Jh r[D BjhI wzfBnk iKdk. nZi d/ ;w/I<br />

tKr fJj BjhI ;h fe pkbr j'D pknd e'Jh wBwoiah eo ;e/, gfotko<br />

Bkb oj/ iK Bk. w"s <strong>sZe</strong> gfotko dh fizw/tkoh fBGkT[Dh g?Idh ;h. fg<strong>sk</strong><br />

dh nkfrnk wzBDh j?, fg<strong>sk</strong> dh w"s s'I fgS'I tZv/ Gok dh nkfrnk wzBDh<br />

j?. fg<strong>sk</strong> ns/ tZv/ Gok ~ th fsnkr d/ T[u/ nkdo;a ekfJw eoB/ g?Id/<br />

jB, sd jh S'N/ j[ew wzBDr/. i/ ;z<strong>sk</strong>B ;jh BjhI sK fJ; bJh fg<strong>sk</strong><br />

e;{otko j? feT[Ife T[; B/ gfotko tb g{ok fXnkB BjhI fd<strong>sk</strong>, fizBK<br />

fuo fg<strong>sk</strong> ihftnk, d/y' fe; bJh ihftnk. id'I s[o frnk, d/y' fet/I<br />

ftSfVnk.<br />

fwzr t{ B/ g[Zso d/ coia g[ZS/ sK wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk, wk<strong>sk</strong> fg<strong>sk</strong><br />

~ e/tb T[d'I y/ub fdT[ id'I s[;hI phwko j't'. j'o edh BjhI.<br />

;{ :{ B/ gZ[so d/ coia pko/ g[ZfSnk sK wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk, @@fijVk<br />

pzdk wkfgnK ~ G'iB d/t/, nZi eZbQ T[j uzrk ;wfMnk iKdk j?, G'iB<br />

sK n;hI nkgD/ e[fsnK ns/ x'fVnK ~ th y[nkT[Id/ jK. i/ wkfgnK dk<br />

nkdo Bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>, e/tb o'Nh fdZsh, fco <strong>eh</strong> coe j'fJnk T[BQK ftu ns/<br />

gF{nK ftu<<br />

wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk, @@id'I wkg/ fiT[Id/ j'D T[BQK dh nkfrnk b? e/<br />

xo'I pkjo ikT[ ns/ ikD t/b/ T[E/ jh ikT[ fiE/ d; e/ ik oj/ j'.<br />

eBfcT[f;an; nB[;ko ihId/ ih wkfgnK dk ;BwkB eoBk ns/ T[BQK<br />

dh w"s s'I fgS'I T[BQK d/ d;/ o;s/ s/ uZbDk ukjhdk j?. nZi th uhB<br />

ftu gzx{V/ s'I b? e/ w"s d/ fp;so se wk<strong>sk</strong> fg<strong>sk</strong> ns/ ;z<strong>sk</strong>B dk<br />

fo;a<strong>sk</strong> nN[ZN ns/ ;fseko:'r ;wfMnk iKdk j?. fJ; fo;as/ B/ d[BhnK<br />

~ gftsZo pDkfJnk s/ ;z;ko ftu w[;hpsK Bk ojhnK.<br />

;kc j? fe T[j nfXnk<strong>sw</strong>tkdh BjhI ;h. uhB ftu Jh;atotkdh,<br />

ojZ;tkdh ik o{jkBh o[MkD xZN jh d/yD ~ fwfbnk j?. eBfcT[f;an;<br />

dk f;XKs ukb{ j'fJnk, fco p[ZX wZs dk gqek;a j'fJnk s/ nkyo<br />

wkoe;tkd ~ ;thekfonk frnk.HHHfJBQK ;ko/ wZsK dk Jh;ato Bkb e'Jh<br />

;zpzX BjhI. eBfcT[f;an; s'I gfjbK th ;dkukoe fB:wtkbh dk ;fseko<br />

tX/o/ ;h s/ Xkofwe o;wK d{i/ doi/ s/ nkT[IdhnK ;B. wjk<strong>sw</strong>k B/<br />

ft;agftnkgh fB:w ~ <strong>sk</strong>T[ fejk. <strong>sk</strong>T[ wB[Zyh ihtB ~ T[;/ gqeko<br />

gqGkfts eodk j?, fit/I ;{oi o[ZsK ~. eEB j?, B?fse fB:w wodK<br />

n"osK tk;s/ gqek;as j'fJnk ns/ Xosh nk;wkB T[s/ Sk frnk. ;koh<br />

e[dos ek~B ftu gkpzd j?. Bk e'Jh ukB; j? Bk n?e;hv?IN. xNBKtK<br />

nB[;ak;B ftu xN ojhnK jB. i/ e[dos ftu s[jk~ ekoB-ekoi dh<br />

;g;aN ftXh BjhI fd; ojh sK s[;hI nzBQ/ j'. e[dos ftu e'Jh r[zMbK<br />

BjhI, e'Jh Mw/b/ BjhI. ft;at dk fJe fB;afus fB:w j?, j'o e[M BjhI.<br />

479 g{op Jh;th ;B ftu fJ; wjkB dko;afBe dk d/jKs j'<br />

frnk. T[; d/ nX{o/ ezw ~ T[; d/ ftfdnkoEhnK B/ g{ok <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. wjk<strong>sw</strong>k<br />

dhnK f;fynktK, :kdK ns/ N'NfenK ~ ;zgkds <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk.eBfcT[f;an;<br />

d[nkok ofunk ns/ eBfcT[f;an; pko/ ofunk ;kfjs uhB dk wjkB<br />

p"fXe fto;k j? fi; T[s/ ;z;ko ~ c]o j?.<br />

eBfcT{f;an; dhnK fbysK dh ;zy/g ikDekoh<br />

gutzik ;kb dh T[wo ftu eBfcT{f;an; fszB ;akfrodK ~ Bkb<br />

b? e/ s/oK ;kb EK-EK B"eoh dh sbk;a ftu x[zwdk fojk. uhBh fonk;sK<br />

d/ oki/ T[; dh ftdt<strong>sk</strong> ns/ JhwkBdkoh s'I tkec ;B, gozs{ fJj uhiaK<br />

okfinK d/ fe; ezw< ;BwkB eoB dh EK ;r'I T[; ~ ;aZe dhnK fBrkjK<br />

Bkb d/fynk ikD bZrk. Gfo;aN nca;o T[; ~ bkr/ Bk cNeD fdzd/,<br />

e[M EktK T[s/ T[; T[s/ jwb/ j'J/ s/ T[; ~ ikB puk e/ d"VBk fgnk.<br />

pukT[ tk;s/ rkod oydk fojk. fJj d;ak d/y e/ fJe pzd/ B/ fejk,<br />

@@wjk<strong>sw</strong>k, ;opfrnk<strong>sk</strong> j'D d/ pkti{d <strong>eh</strong> fwfbnk s?~


T[Zso fdZ<strong>sk</strong>, @@sz{ d; fco <strong>eh</strong> eoK< fe;/ XBh d/ oZE dk oEtkB bZr<br />

iktK fe shonzdkiah f;ZyDh F[o{ eoK<<br />

T[; dk fJe ftfdnkoEh fvT{e nkJh d/ dopko ftu tZv/ o[sp/<br />

s/ fB:[es j'fJnk sK ftfdnkoEh B/ nkgD/ nfXnkge dk pVk ;BwkB<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fvT{e B/ wjk<strong>sw</strong>k ~ dopko ftu ;Zd fbnk ns/ iao{oh w;fbnK<br />

T[s/ ;bkj w;atok eodk. fJj 484 g{op Jh;th dh rZb j? id'I T[;<br />

dh T[wo 67 ;kb dh ;h. tX/o/ ;wK j[D th T[j nfXnkgB dk ezw<br />

eodk. T[; B/ g[oksB uhBh rqzEK ~ ;zgkfds eoB dk wjkB ekoi<br />

f;o/ ukfVQnk. T[; B/ ;G fbysK ~ tZy-tZy ;zrqfjnK ftu fJeZmk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

fJBQK rqzEK ~ eBfcT{f;an; ebkf;e; fejk iKdk j?. rqzE fJj jBL-<br />

1H F{fuzr (fJfsjk;)<br />

2H Fhfuzr (ekft ;zrqfj)<br />

3H bh ekJh (Xow g'Eh)<br />

4H nkJh fuzr (gfotosBK dh g'Eh)<br />

5H u[B fuT{ (p;zs-gsMV d/ fposKs)<br />

1H F{fuzr<br />

fJfsjk; dh g'Eh j? fi; ftu 2400 g{op Jh;th, Gkt nZi s'I<br />

e'Jh ;kY/ uko jiako ;kb gfjb'I s'I b? e/ eBfcT{fFn; d/ ;w/I se<br />

d/ fposKs doi jB. d;<strong>sk</strong>t/iah foekov g{o/ sZEK ;w/s fd<strong>sk</strong> j'fJnk<br />

j?. fJ; fe<strong>sk</strong>p ftu ;[gBk fbnk frnk j? fe ;ko/ ;z;ko ftu fJe<br />

pkd;akjs j't/ s/ pkd;akj B/e j't/.<br />

2H Fhfuzr<br />

fJ; fe<strong>sk</strong>p ftu eft<strong>sk</strong>tK jB. fJj eft<strong>sk</strong>tK Xkofwe xZN ns/<br />

;wki ;[Xkoe tX/o/ jB.<br />

3H bh ekJh<br />

fJ; fe<strong>sk</strong>p ftu Xkofwe o;wK ohsK dk toDB j?. dZf;nk frnk<br />

j? fe <strong>eh</strong> e[M eoB Bkb ephbdkoh mhe Yzr Bkb ubdh j?. B/e<br />

pDB d/ ekfJd/ ek~B fby/ rJ/ jB.<br />

4H nkJh fuzr<br />

fJ; rqzE ftu e[dos dhnK spdhbhnK dk b/yk i'yk j?. o[sK<br />

fet/I pdbdhnK jB, fdB oks fet/I nkT[Id/ jB, nkfde ftf;anK T[s/<br />

fbfynk frnk j?. fe<strong>sk</strong>p d/ Bkw s'I brdk j? fit/I fJ; ftu ftfrnkB<br />

d/ e'Jh B/w ;[bMkJ/ rJ/ j'D gozs{ nfijh rZb BjhI. tX/ohnK rZbK<br />

;wM ftu BjhI nkT[IdhnK.<br />

fJ; ftu okiBhsh dk t/otk j?. @b{# Bkw dh fonk;s, fi; ftu<br />

eBfcT{fFn; ofjzdk ;h, T[; d/ gqpzX pko/ fbfynk j?. tX/o/ ia'o fJ;<br />

gZy T[s/ fdZ<strong>sk</strong> frnk j? fe oki/ B/e j'D s/ ;z;ko ftu B?fse je{ws<br />

j'J/ s/ nkek;a fJ; ~ ezNo'b eo/.<br />

5H u[B fuT[<br />

T[go doi gzi rqzEK ~ gzi-gks;akj (The Five Kings) th fejk<br />

iKdk j?. fJj uhB ftu pV/ ;fseko/ iKd/ rqzE jB.<br />

fJBQK gzi ebkf;e rqzEK s'I fJbktk uko j'o fe<strong>sk</strong>pK, eBfcT{f;an;<br />

d/ :[Zr Bkb i[VhnK j'JhnK jB. fJBQK fe<strong>sk</strong>pK ~ @uko F{# (The Four<br />

Shu) fejk iKdk j?. fJBQK d/ Bkw fJj jB-<br />

6H b{ :{ (The Lue-Yu)<br />

7H <strong>sk</strong> F{ (The Ta Hseuth)<br />

8H uz[r :[zr (The Chung-Yung)<br />

9H fwzr }{ (The Meng-tzu)<br />

fJj uko rqzE wjk<strong>sw</strong>k eBfcT{f;an; dhnK fbysK BjhI. fJj T[;<br />

d/ ftfdnkoEhnK d/ okjhI fsnko <strong>eh</strong>shnK fe<strong>sk</strong>pK jB. i' e[M T[j<br />

gVQkfJnk eodk ;h, fij' fij/ T[; d/ ftuko ;B s/ ;zpkd ;B, T[BQK<br />

~ ;zrqfjs <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. fJ; gqeko gfjb/ gzi rqzE, w{b rqzE (Original<br />

Sources) j'J/ ns/ fgSb/ uko rqzE d{i?bk ;kfjs (Secondary Literature)<br />

j'fJnk.<br />

uhB d/ b'e edh th tkb dh yZb T[<strong>sk</strong>oB tkbh o[uh d/ BjhI<br />

oj/. T[j ezw Bkb wsbp oyd/ jB s/ nwB g;zd b'e jB. g[okD/<br />

;w/I s'I b? e/ j[D se T[BQK dk fJj' ;[Gkn fojk j?. eBfcT{f;an; ~<br />

56 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 57 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


;dhnK se fJ;/ bJh g;zd <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk feT[fe T[j nwb T[s/ ia'o<br />

fdzdk ;h. p[ZX wZs s/iah Bkb uhB ftu c?fbnk ns/ nZi se b'e wB<br />

ftu tf;nk j'fJnk j?. fJj th fJ;/ eoe/ fe p[ZX B/ nfXnk<strong>sw</strong>tkdh<br />

e'Jh ojZ;wJh do;aB g/;a BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h ;r'I B/e pDB dk okj dZf;nk<br />

;h. fJjh ekoD j? fe uhB d/ ;kX{nK ;zsK B/ Gkosh T[gfB;adekoK iK<br />

ndt?stkdhnK tork r{VQ frnkB BjhI fdZ<strong>sk</strong>.<br />

T[go doi gzi ebk;<strong>eh</strong> rqzEK ns/ uko ;zgkfds rqzEK ftu'I e[M<br />

jtkb/ d/D/ T[fus j'Dr/ sK fe ftfdnkoEhnK ~ Bw{B/ wkso g<strong>sk</strong> br<br />

;e/ fe fJjBK fe<strong>sk</strong>pK ftubh nfXn?B ;wZroh fe; gqeko dh j?.<br />

1H F{ fuzr rqzE ftu'I e[M pzd<br />

s/oQt/I ;kb dh p;zs o[Zs ftu Gkoh ;Gk j'Jh fi; ftu fJe<br />

pkd;akj wKr fuzr nkgD/ ikrhodkoK ns/ fwZsoK d/ wjkB fJeZm ~<br />

;zp'XB eodk j?. T[j fJe izr eoBh ukj[zdk j? feT[Ife T[; dk fynkb<br />

j? fe fJ; pr?o j[D e'Jh ukok BjhI. T[j j/m fby/ ;apd p'bdk j?L<br />

@U w/ohnK fonk;sK T[s/ g[;as do g[;as oki eoB tkb/ fwso',<br />

w/o/ ;G nc;o' ns/ w/o/ gqpzX ftu jZE tNkT[D tkb/ dkB;ato', w/ok<br />

n?bkB fXnkB g{ote ;[D'.<br />

@@nkek;a ns/ Xosh ihtK d/ wkg/ jB. ;G ihtK dk f;o<strong>sk</strong>i<br />

wB[Zy j?. wB[ZyK ftu'I ;G s'I :'r nkdwh wjkB ;wokN pDdk j? ns/<br />

T[j b'eK dk fg<strong>sk</strong>. go j[D <strong>eh</strong> j'fJnk fe ;aKr d/;a dk okik ;akT{<br />

nkek;a dk ;fseko BjhI eodk s/ b'eK T[go ia[bw eo fojk j?. T[j<br />

;aokp d/ B;a/ ftu v[Zpk ofjzdk j? ns/ ekw tk;aBktK ftu wrB j?.<br />

T[; B/ b'eK T[s/ dfozdrh eoBh nkozG eo fdZsh j?. e;{otkoK ~ ;iak<br />

d/D dh EK T[j T[BQK d/ fo;as/dkoK ~, ;zpzXhnK ~ dzv d/ fojk j?.<br />

T[; dh je{ws ftu ;G nj[fdnK T[s/ fg<strong>sk</strong>g[oyh ekfJd/ nB[;ko b'e<br />

fpokiwkB j[zd/ jB (Gkt :'r<strong>sk</strong> dk e'Jh w[Zb BjhI). wfjb pDtkT[D/,<br />

p[oi fuDtkT[D/ ;kfJnkpkB b[nkT[D/, ;akjokj pDtkT[D/, MhbK<br />

y[dtkT[DhnK, pkr b[nkT[D/, nZ:k;ah dk fJj ;kia'-;wkB fsnko<br />

eotkT[Dk, T[; dk p; fJe' fJe ezw ofj frnk j?. fJj s[jkv/ bJh<br />

pVh d[ZydkJh jkbs j? feT[Ife s[;hI goik d/ fjsK d/ oytkb/ j'. Gb/<br />

ns/ uzr/ b'eK ~ T[; B/ nZr ftu ;kV fdZ<strong>sk</strong> j?. roGtshnK n"osK<br />

d/ g/N uho fds/ jB, nfij/ ezw <strong>eh</strong>s/ jB fe nk;wkB ezp frnk j?.<br />

T[; B/ w/o/ ;fseko :'r fgsoK T[s/ ia[bw Ykj[Dk ukfjnk ;h gozs{<br />

T[; iakbw oki/ dh wB;ak g{oh BjhI j' ;<strong>eh</strong>.<br />

@@fJBQK ekoBK eoe/ w+ s[jkvk pZuk, iZdh okik jK ns/ n;hI ;aKr<br />

~ eJh t/o ;wMkfJnk fe nfijk Bk eo/ gozs{ T[; ~ e'Jh gS<strong>sk</strong>tk<br />

nkgD/ <strong>eh</strong>s/ dk BjhI. T[j gZEo fdb pD u[ek j?. T[j u"eVh wko e/<br />

p?mk ofjzdk j?, Bk edh oZp ~ :kd <strong>eh</strong><strong>sk</strong> Bk wzdo frnk. T[; B/<br />

edh gqkoEBk BjhI <strong>eh</strong>sh, edh pbh BjhI fdZsh. T[; dh fonk;s vke{nK<br />

dh uzvkb u"eVh pD u[Z<strong>eh</strong> j? s/ fco th T[j nkydk j?, @@goik w/oh<br />

j?, je{ws w/oh j?@@. edh B/e pDB pko/ T[; B/ ;'funk jh BjhI.<br />

@@oZp B/ b'eK dh ;/tk eoB tk;s/ T[; ~ fiazw/tkoh fdZsh gozs{<br />

wiab{wK dk e'Jh fynkb T[; B/ Bk oZfynk. e"D ngokXh j? fezBk<br />

ngokXh j?, s[;hI y[d fj;kp bk bt', w+ <strong>eh</strong> nkyDk j?.<br />

@@i/ d' okiK dh <strong>sk</strong>es fJe' fijh j't/, sK fJj d/yDk j[zdk j?<br />

fe d'tK ftu'I ;jh e"D j?. ;aKr gk; bZyK nca;o jB, Gkt fe T[;<br />

gk; bZyK fdwkr jB. w/o/ gk; e/tb fszB jiako nca;o jB gozs{<br />

fJBQK dk wB fJZe j? feT[Ife F[ZX j?. ;aKr d/ gq;ak;B dh g{oh gV<strong>sk</strong>b<br />

<strong>eh</strong>sh ik u[<strong>eh</strong> j?. e[dos B/ fJ; je{ws ~ ya<strong>sw</strong> eoB dh nkfrnk<br />

d/ fdZsh j?. i/ w+ e[dos dh nkfrnk dk gkbD Bk eoK sK w+ th<br />

;aKr tKr ngokXh nytktKrk.<br />

w+ s[jkvk pZuk jo tes fuz<strong>sk</strong> ftu rq;s ofjzdk jK. w?~ nkgD/<br />

;tortk;h fgsoK dk j[ew gqkgs j' frnk j?. w+ oZp nZr/ yk; pbh<br />

d/ fdZsh j?. w+ wjkB Xosh dh ;/tk eoB tkbhnK ;G o;wK g{ohnK<br />

eo bJhnK jB. w+ s[jkvh ;kfonK dh nrtkJh eodk jK sK fe e[dos<br />

d/ j[ew nB[;ko ngokXhnK ~ dzv d/JhJ/. e[dos ;kvh okyh eo/rh.<br />

b'e i' ukj[zd/ jB, e[dos T[j' e[M d/ fdzdh j?. w/oh ;jkfJ<strong>sk</strong> eo'.<br />

uko ;kroK ftueko i' th wbhB j?, nFa[ZX j? nkT[ T[; ~ F[ZX eohJ/,<br />

;tZS eohJ/HHHH jw/;aK bJh gftZso eohJ/. j[D c?;b/ dh xVh nk u[Z<strong>eh</strong><br />

j?. fJj bzx Bk ikJ/.##<br />

T[go fdZ<strong>sk</strong> Gk;aD :;{ w;hj d/ iBw s'I jiako ;kb gfjb'I dk<br />

j?.<br />

58 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 59 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


2H ;ah fuzrL<br />

fJj ekft ;zrqfj j?. pj[s ftf;anK T[s/ ;akfJoh <strong>eh</strong>sh rJh j?.<br />

ihtB d/ ;G gZy Fkwb eo bJ/ rJ/ jB.<br />

fJe pzd Bw{B/ ti'I d/ oj/ jK. fJj eft<strong>sk</strong> T[d'I rkJh iKdh ;h<br />

id'I fe pzd/ ~ iK fe;/ ;EkB ~ gftso eoBk j't/ L<br />

n;hI ;fseko Bkb nkek;a s'I n;h; wzrd/ jK.<br />

d/y' fet/I ;akBK wZ<strong>sk</strong> uwe fojk j? fJj.<br />

uko/ ;kroK ftueko fxoh Xosh T[s/ b'e J/e<strong>sk</strong> ftu jB.<br />

d/;a bzw/ ;w/I s'I fJ;/ eoe/ nwB ftu j?.<br />

;aoXk g{oD n;hI pbh d/Id/ jK.<br />

e[dos d/ ek~B dh gkbDk eoB Bkb jtktK trDhnK F[o{ j'<br />

iKdhnK jB.<br />

nkek;a dk ojZ;wJh ek~B ;k~ paya;a bt/.<br />

w/ok fBZek nkgk edh B/e pD/rk s/ tZvk j't/rk.<br />

e[dos d/ ekoi n;hI f;o/ ukVQKr/.<br />

3H bh ekJh<br />

fJj g'Eh Xow rqzE ti'I ;fsekoh iKdh j? fi; ftu eBfcT{f;aan;<br />

B/ T[; t/b/ d/ ns/ T[; s'I gfjb'I d/ Xkofwe eoweKv doi <strong>eh</strong>s/ jB.<br />

wB[Zy d/ Xkofwe coiaK dh ikDekoh eotkJh rJh j?. gfotko gqsh T[;<br />

dhnK <strong>eh</strong> fizw/tohnK jB, fJj df;nk frnk j?, ;ko/ eoweKvK dk<br />

jtkbk fdzfdnK wjk<strong>sw</strong>k nkgD/ ftuko th Bkb Bkb doi eoh iKdk<br />

j?. T[j eJh tko nkydk j? fe ;z;ekoK ftu e[ZM BjhI fgnk. wB[Zy<br />

~ o;wK fgS/ b[<strong>eh</strong> GktBk ;wMDh ukjhdh j?.<br />

g[ZsoK ~ ukjhdk j? fe wkfgnk dh ;/tk eoB. w[or/ dh gfjbh<br />

pKr t/b/ nkgD/ jZE X'D ns/ e[obhnK eoB, tkbK ftu ezxh eoB,<br />

f;o o/;awh eZgV/ Bkb YeD. fco ekbhnK ikeNK gfjBD, r'v/ YZe<br />

b?D, bZe d[nkb/ eZgVk pzBQD. bZe d[nkb/ tb/ eZgV/ Bkb tos'I ftu<br />

nkT[D tkb/ S[oh eKN/ bNek b?D. i[fsnK d/ s;w/ pzBQ/ j'D. nfijh<br />

o;w wkfgnk ~ ;[y gqdkB eodh j?.<br />

-T[; B/ fejk, T[so ns/ g{op d/ ikjb b'eK B/ nkgD/ okie[wkoK<br />

ns/ okfinK ~ puk e/ oZfynk j?. fJ; gZy'I T[j uhB tKr popkd<br />

BjhI j'J/.<br />

-fe;/ B/ g[ZfSnk, @ih pbh d/D dk <strong>eh</strong> noE j?< T[; B/ fejk,<br />

@@w?~ g<strong>sk</strong> BjhI. fi; ~ g<strong>sk</strong> j? T[j nek;a j/m ;GBk t;sK T[s/<br />

nkokw Bkb fJ; soQK nfXeko iwk ;edk j?,## fJj nky e/ wjk<strong>sw</strong>k<br />

B/ nkgDh jE/bh T[s/ T[Irb oZy fdsh.<br />

-F{ e[zr B/ fejk,@wjk<strong>sw</strong>k jo wjhB/ d/ Bt/I uzd w?~ fJe G/v<br />

dh pbh d/Dh g?Idh j?. w+ fJ; xkN/ ekoB d[yh jK. wkbe B/ fejk<br />

- sz{ G/vK d/ xkN/ ekoB o'Idk j?. w+ petk;h o;wK s/ o'Idk jK.<br />

T[; B/ fejk- oki dopko ftu fi; soQK dhnK Xkofwe o;wK<br />

fBGkJhnK iKdhnK jB T[BQK ~ d/y e/ w?~ jw/;ak fJj brdk j? fit/I<br />

fJj ;ko/ b'e f;o/ d/ gkrb jB.<br />

-wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk, <strong>sk</strong>ig';ah d/ w"e/ rhs ;zrhs g{oB ;[zdo<strong>sk</strong> j?<br />

ns/ g{oB uzfrnkJh th. izr ftu e{u eoB t/b/ dk fprb ;''jDk sK<br />

j? uzrk BjhI.<br />

fJ; rqzE dk tZvk Gkr B;aN j' frnk.<br />

-479 phH;hH ftu id'I T[; dk d/jKs j'fJnk sK nkgD/ ezw eki<br />

ns/ gqkgshnK s'I T[j ;zs[;aN BjhI ;h. jK w"s T[gozs T[; d/<br />

ftfdnkoEhnK B/ pV/ tv/ nk<strong>sw</strong> ft;atk; Bkb uhB d/ p"fXe ns/<br />

okiBhse fBowkD dk ekoi nkozfGnk. T[; d/ fynkbK dh Skg jiakoK<br />

;kb phs ikD T[gozs nZi <strong>sZe</strong> uhB d/ ;wki T[s/ T[eZoh gJh j?.<br />

-wkbe B/ fejk - T[u/ T[u/ o[sfpnK T[s/ p?m/ szr fdb nkdwh,<br />

;aoXk pr?ao <strong>eh</strong>shnK iKdhnK Xkofwe o;wK, fdb ftu d[y Bk j'D d/<br />

pkti{d wBkfJnk ik fojk ;'r HHH p; fJj j? T[j ;G e[M i' Bk w+<br />

d/y ;edk jK BK podk;as eo ;edk jK.<br />

4H nkJh fuzr ftub/ gq;zr<br />

eBfcT{f;an; dk fJj rqzE th ekft ;zrqfj j?. fJBQK ekft<br />

ouBktK ftu B?fse, o{jkBh ns/ f;nk;h ftuko nzfes jB. fJ; ;zrqfj<br />

ftu 1200 g{op Jh;k se dhnk ouBktK BZEh <strong>eh</strong>shnK fwbdhnK jB.<br />

tX/o/ ouBktK wjk<strong>sw</strong>k dhnK y[d fbyhnK j'JhnK jB. e[M fjZ;/ j/mK<br />

soiwk eoe/ fdZs/ ik oj/ jB.<br />

60 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 61 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


(T) nnfXnkfJ S/tKL<br />

uzr/ wB[Zy d/ r[D - wjkB wB[Zy T[j j? fijVk e[dos Bkb fJe-<br />

;[o j?. T[; d/ r[D Xosh s/ nkek;a tor/ j'D. uwe dwe uzd ;{oi<br />

fijh j't/, nB[;ak;B uko o[ZsK tork j't/, uzfrnkJh s/ p[okJh ftu i'<br />

;[or Boe tKr coe d/ydk j't/, T[j e[dos dh nrtkJh th eo<br />

;edk j? s/ e[dos T[; dh fe;/ rZb dk p[ok BjhI wBkT[Idh.<br />

(n) pqfjwzv d/ f;XKs<br />

fJ; nfXnkfJ ftu eJh EktK s/ bh ;apd dh tos'I <strong>eh</strong>sh rJh<br />

j?. fbfynk j?,@@bh e[dos ftu ezw eo ojh j?. T[; B/ ;{oi ~<br />

;aesh fdZsh, ;{oi B/ o[ZsK pDkJhnK.<br />

;G ;eshnK g{op ftu'I T[d? j[zdhnK jB. ;{oi T[sgshdk<strong>sk</strong> j?.<br />

;G t;sK dk ;jh ezNo'b eoBk jh f;nkDg j?. @@bkJh## T[j ;aesh<br />

j? i' uwe dwe fdzdh j?, id'I ;kX{nK B/ e[dos dk j[ew ;[DBk j't/<br />

T[j dZyD fd;ak tZb wz{j eo b?Id/ jB. iVQ ns/ u/sB t;sK nkg;<br />

ftu NeokT[IdhnK ofjzdhnK jB.<br />

-B/e nkdwh B/<strong>eh</strong> eoe/ ;zs[;aN j?, go us[o nkdwh T[j j? fijVk<br />

fJ; eoe/ B/<strong>eh</strong> eodk j? feT[Ife fJj bkGdkfJe j?.<br />

-fe;/ B/ g[ZfSnk,@wkbe <strong>eh</strong> fJj rb ;jh j? fe B/e nkdwh ~<br />

g<strong>sk</strong> j? fe fe; ~ fgnko eoBk j? ns/ fe; ~ Bcaos eoBh j?


e/ ftfdnk gqkgs <strong>eh</strong>sh, T[BQK B/ nkgD/ r[o{ dh w"s s'I pknd T[; d/<br />

fuzsB ;kro ~ ;zGkbD dk :sB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. nfij/ :sB eofdnK jw/;aK<br />

jh e[M T{D<strong>sk</strong>JhnK ofj ikDhnK ;[Gkte j[zdhnK jB gozs{ fJBQK uko<br />

ouBktK ftu'I th ;k~ eBfcT{f;an; dh F[ZX nk<strong>sw</strong>k d/ do;aB j[zd/ jB.<br />

@b{ :{# rqzE uhB ftu pVk jowB fgnkok j'fJnk. fJ; ftu<br />

nykD ns/ w[jkto/ tX/o/ jB fi; eoe/ nB[tkdeK ~ d{ihnK Gk;aktK<br />

ftu soiwk eoB t/b/ w[;aebK nkJhnK jB feT[fe ;jh GktBk T[bEkJh<br />

ik ;eDh n"yk ezw j?. gq'c?;o n?vtov B/ fJe eEB dk nB[tkd fJj<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> j?, @@i/ s[jk~ ;t/o/ ;Zu dk g<strong>sk</strong> bZr ikt/ sK ;akw ~ s[;hI fpBK<br />

gS<strong>sk</strong>J/ wo ;ed/ j'.## gozs{ jca (Hughes) nkydk j? fe fJj wjk<strong>sw</strong>k<br />

dh ;apdtkbh BjhI. T[; dk rZb eoB dk Yzr e[M fJ; soQK ;h,<br />

@@;t/o/ Xow ~ ikDBk, ;akw ~ w"s dh r'd ftu ;" ikDk, fJ; ftu<br />

p[ok <strong>eh</strong> j?


T[; ~ fdyk e/ tkip <strong>eh</strong>ws tZN b?Dh ukjhdh j?


go w+ T[; ~ mhe eoB dk :sB BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>, fJj ftuko w?~ d/o<br />

<strong>sZe</strong> p/u?B eod/ ofjzd/ jB.<br />

-w+ T[; ~ gVQkT[Idk jK fi; dk fdb ftfdnk bJh ;fje fojk<br />

j't/, T[; ~ gVQkT[Idk jK fi; d/ fdb ftu T[s/iBk d/ p[bp[b/ T[v oj/<br />

j'D. id'I w+ ukdo dk fJe e'Bk cVK sK ftfdnkoEh pk<strong>eh</strong> d/ fszB<br />

e'B/ nkg/ u[e bt/HHHHHH sK w+ gVQkT[Dk ikoh oydk jK BjhI sK u[g eoe/<br />

s[o ikBk.<br />

-w?~ fiT[D bJh j'o ;wK fwb ikt/ sK w+ gzikj ;kb j'o gVQK.<br />

fco w/?I rbshnK eoB s'I w[es j' ;edk jK.<br />

-id'I T[j fpwko ;h sK }{b{ B/ g[fSnk - ih w+ s[jkv/ bJh<br />

g;auk<strong>sk</strong>g dh o;w ndk eo nktK< wkbe B/ fejk-@@<strong>eh</strong> nfijh e'Jh<br />

o;w th j[zdh j?< }{b{ B/ fejk--jK ih, nkek;a dhnK o{jK ns/ Xosh<br />

dhnK o{jK ~ ;kyh wzB e/ g;auk<strong>sk</strong>g dh o;w eoB Bkb bkG j[zdk<br />

j?. wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk - sd ofjD d/. Xosh nkek;a ~ ;kyh wzB e/<br />

w[Zds s'I w+ g;auk<strong>sk</strong>g eo fojk jK. o;w <strong>eh</strong> eoBh, g;auk<strong>sk</strong>g eohdk<br />

j?.<br />

-bZyK dh frDsh ftu b'eK ~ w+ nkgD/ wro bk ;edk jK.<br />

go i/ s[;hI ej' fe fJBQK ~ rZb ;wMk th fdnK fJj BjhI j' ;edk.<br />

-T[; B/ fejk - fJ; soQK f;Zfynk gqkgs eo' fit/I s[;hI fe;/ d/<br />

fgS/-fgS/ s[o oj/ j't' go T[; <strong>sZe</strong> gj[zu BjhI ;e/. s[jk~ T[; d/<br />

r[nku ikD dk jw/;aK vo oj/.<br />

-fe;/ B/ g[ZfSnk, ih s[;hI ftfdnk fet/I jk;b <strong>eh</strong>sh< T[; B/ fejk<br />

- Bk e'Jh goh fe<strong>sk</strong>p d/D nkJh ;h Bk e'Jh d/t<strong>sk</strong> n;h; d/ e/ frnk.<br />

jK dfonktK e'b ;w[zdo se g[iD dk Be;ak BjhI j[zdk go T[j ngV<br />

iKd/ jB.<br />

-T[; B/ g{op d/ iKrbh ephfbnK ftu ikD dk ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK<br />

fe;/ B/ fejk - wkbe T[j ikjb jB. Bk T[BQK ftu p[Xh j? Bk<br />

e'wb<strong>sk</strong>. s[jkv/ bJh w[;aebK g?dk eoBr/. wjk<strong>sw</strong>k B/ fejk - d/yDk.<br />

w+ iktKrkHHH Bk p[ZXh dh xkN fwb/rh Bk e'wb<strong>sk</strong> dh. ;{yw<strong>sk</strong> ftu<br />

s[;hI T[BQK dk w[ekpbk BjhI eo ;e'r/.<br />

-T[; B/ fejk, nfijhnK NkjDhnK pE/ohnK jB fiBQK ~ c[b BjhI<br />

br/, sK <strong>eh</strong> j'fJnk. d[Zy sK T[BQK NkjDhnK dk j? fijVhnK c[bK Bkb<br />

bZdhnK rJhnK go cb BjhI bZr/.<br />

-T[; B/ fejk pZfunk dk ;fseko eo'. <strong>eh</strong> g<strong>sk</strong> eZbQ ~ T[j <strong>eh</strong><br />

pD ikD< w/o/ gk; id'I e'Jh gzikj ;kb s'I tvh T[wo dk eo{g pzdk<br />

nkT[Idk j?, w?~ T[j uzrk BjhI brdk. gzikj ;kb w+ T[; ~ yk;k<br />

bzwK ;wK fdZ<strong>sk</strong> ;h, T[j uzr/ ezwK Bkb nkgDh eo{g<strong>sk</strong> d{o eoe/ ;[jDk<br />

j' ;edk ;h.<br />

-wjk<strong>sw</strong>k B/ rhs ;[DkfJnk -<br />

n;K cVh u?oh dh c[ZbK bZdh NkjDh<br />

go fBeb rJh jZE'I ik gJh nj[ d{o.<br />

fJj rb BjhI fe w+ s?~ fgnko BjhI eodk,<br />

eoK <strong>eh</strong>, sz{ d{o jh pVh j?I.<br />

rkT[[D fgS'I efjD bZrk -- w+ T[; ~ fgnko BjhI eodk j'Dk.<br />

fgnko j[zdk sK d{ohnK dk fceo ed eodk< fco fejVh d{oh, d{oh<br />

j[zdh<<br />

68 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 69 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Bkr;?B<br />

nZi s'_ brGr fJZ<strong>eh</strong> ;dhnK gfjbK gzikp dk fJj s/itkB<br />

fcbk;cao neb dh g{oh XKe iwk e/ frnk. T[; fiZvk s/ T[; tork<br />

pj[gZyh p[ZXhtkB T[; ;w/* j'o e'Jh J/Fhnk ftu Bjh_ ;h. ukj/ T[j<br />

nBgVQ g/_v{nK Bkb rZb eodk, ukj/ pkdFkjK Bkb, T[; ftu ;bhek<br />

ns/ g{oB nk<strong>sw</strong>-ftFtk; gqekFwkB j[zdk. fJ; fwZm/ uFw/ dk gkDh gh<br />

bJhJ/ sK g{op gZSw j'''''o d/ BbfenK dh b'V Bjh_ ofjzdh. T[j nfijk<br />

y"bdk j'fJnk itkbkw[yh j? fe T[; d/ fBozso ft;c'N w/o/ ;[cfBnK<br />

ftu roid/ jB. gkfDBh ns/ Bkr;?B fij/ e'fjB{o ftFkb Gkos dk<br />

okj o[FBkT[*d/ oj/ jB, j[D se o[FBk oj/ jB go gzikph T[BQK ~<br />

G[Zb rJ/ jB. gzikphnK bJh d[nk wzrhJ/ s/ d/yhJ/ Bkr;?B e"D ;h s/<br />

fej' fijk ;h.<br />

T[;d/ gqf;ZX rqzE dk Bkw j? @@fwfbzd-gBj##. Fpd @gBj# dk<br />

noE j? gqFB. fwfbzd (okik whBKdq) T[; t/b/ gzikp T[go oki eo<br />

fojk ;h. T[j pVk p[ZXhtkB gqFk;e ;h. fJ; rqzE ftu pkdFkj fwfbzd<br />

tb'_ g[ZS/ gqFBK d/ T[sZo Bkr;?B B/ fdZs/ jB. fJ; rqzE dk w{b yoVk<br />

gzikp ftu'_ ;dk bJh nb'g j' u[Zek j? go dZyDh Gkos, Fqh bzek,<br />

powk ns/ uhB ftu fJ; rqzE d/ T[bE/ gqkgs j[zd/ jB. okik <strong>eh</strong>osh<br />

Fqh okr f;zx B/ 1747 JhH ftu gfjbh tko fJ; dh f;zxbh GkFk ftu<br />

nkX[fBe ;N?_vov ekgh fsnko eotkJh. 1877 JhH ftu e'bzp' fty/ fJj<br />

rqzE nZm fibdK ftu gqekfFs j'fJnk. nzro/iah ftu fJ; dh e[w?_Noh<br />

gfjbh tko 1880 JhH ftu Nq?_eBo B/ pVh fwjBs Bkb fsnko eoe/<br />

SgtkJh. T[; t/b/ <strong>sZe</strong> ou/ rJ/ tkose rqzEK ftu'_ fJj ;G s'_ tXhe<br />

jowB fgnkok j'fJnk.<br />

gfjbh ;dh Jh;th ftu wZX Gkos ns/ T[soh Gkos ftu fJ;<br />

rqzE dhnK ;?*uhnK gkbh ns/ wkrXh ftu fsnko j' rJhnK ;B. T[;<br />

dh neb dk b'jk wzBdk j'fJnk fe;/ w;b/ dk jZb eoB bZfrnK<br />

p[ZXx'F cyao Bkb nZmeEk ftu fbydk j[zdk ;h, @@jEbh ;wZf;nk pko/<br />

fejVk ftdtkB <strong>eh</strong> efj fojk j?HHH fJj c}{b rZbK SZv'. tZvk Gok<br />

Bkr;?B fJ; pko/ c?;bk eo frnk j?HHH (nZr/ T[j Bkr;?B dh N{e d/<br />

fdzdk j?) sK fco fttkd e/jk< T[; dh EK w?_ fet/_ rZb eo ;edk<br />

jK< w?_ sK pj[s S'Nk jK. fwZso' Bkr;?B dh rZb wzBDh gt/rh. T[;<br />

s'_ tZvk e'Jh ftdtkB Bjh_.##<br />

p?eNqhnk d/ oki/ fwfbzd B/ bzwk ;wK gzikp T[go oki <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[;<br />

dk oki J/vk ftFkb ;h fe ekpb s'_ wEok <strong>sZe</strong> ns/ eFwho s'_ r[ioks<br />

<strong>sZe</strong> T[; d/ f;Ze/ fwb/ jB. f;fenK d/ fJe gk;/ gkbh GkFk dh fbys<br />

j? s/ d{i/ gk;h :{BkBh. bzdB d/ gq'c?;o eoB B/ id'_ fJj fejk fe<br />

Bkr;?B edh Bjh_ j'fJnk, fJj e/tb fwZE j? sK okJQh; v/ftvia B/<br />

fNZgDh fdsh, @@eoB dk eEB uzrk fJfsjk;e u[Nebk j? go neb<br />

Bkb fJ; dk e'Jh ;pzX Bjh_. jK fuZeV Gkt/* fe;/ fwZNh dk j't/,<br />

p'XhnK T[gZo ;[ZND bJh tXhnk jh j[zdk j?.##<br />

Bkr;?B B/ fijV/ dfonktK dk fiaeo <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j? T[j jB iwBk,<br />

okth, f;zX, ;o[;sh s/ uBkp. f;nkbe'N pko/ T[j fbydk j?, @@tgko<br />

dk tZvk e/*do j?. fJ; ;[jD/ d/; ftu gjkVhnK jB, izrb jB, pkr<br />

jB, MhbK s/ dfonk jB. g{ok ;[or j?. b'e pjkdo jB. fe;/ s'_<br />

Bjh_ vod/. e'Jh d[FwD fojk jh Bjh_. riap dhnK ;VeK, u[okj/ u"e<br />

ns/ pkiako jB. fjwkbk torhnK nkekF S[zjdhnK T[uhnK nB/e<br />

fJwkosK jB. ;[jDhnK n"osK ns/ ;[v'b wod jB. fi; woiah Xow<br />

dk nfXnkge fJE/ g[Zi ikt/, T[; ~ fwb e/ ifrnk;{ y[Fh ftu<br />

febekohnK wkod/ jB s/ Gog{o nkdo eod/ jB. pBko; dh wyawb<br />

s/ o/Fw, jo gqeko d/ c[Zb ns/ ;[rzXhnK d[ekBK ftu jB. jhfonK<br />

itkjoksK d/ rfjfDnK Bkb d[ekBK GohnK gJhnK jB. ;'B/, uKdh, sKp/<br />

ns/ gZEo dk nZyK u[zfXnk d/D tkbk yaiakBkHHH Gfonk Ge[zfBnk d/;HHH<br />

XB ;zgsh ftu fJ; dk w[ekpbk T[sZo e[o{ Bkb j' ;edk j? s/ FkB<br />

fJ; dh d/tfsnK d/ Ffjo nbe-wzd torh j?.##<br />

fwfbzd-gBj rqzE d/ nkozG ftu T[j nkgDh eEk (g[Zp:'r) fJT[*<br />

fbydk j?, @@pj[s g[okD/ ;w/* dh rZb j? fe dfonk feBko/ ;kX{nK dk<br />

nkFow ;h fiE/ fJe g/_v{ F{do nk e/ ;ckJh nkfde eodk s/ gZs/ ;[Zs/<br />

fJe y{zi/ ftu ;[ZN fdzdk. Y/o tZvk j' frnk sK fJe fGZy{ B/ T[; ~<br />

70 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 71 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fejk- @@fJE/ feT[_ e{Vk fJeZmk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j?< pkjo d{o ;[ZN e/ nk.## ;/tkdko<br />

B/ T[; dh rZb nD;[Dh eo fdsh sK fGZy{ ~ r[Z;k nk frnk. T[;<br />

B/ MkV{ ;/tkdko d/ f;o ftu wkfonk. ;/tkdko ezw SZv e/ o_'''''dk-o'''''_dk<br />

dfonk tZb s[o fgnk. fGZy{ fJj d/yD bJh fe fJj j[D <strong>eh</strong> eo/rk,<br />

T[; d/ fgS/ fgS/ s[o fgnk. iKd/-iKd/ ;/tkdko gqkoEBk eodk efjzdk<br />

ik fojk ;h, @@j/ sEkrs, <strong>eh</strong> w/oh th edh fJZias j't/rh< s{z ukj/* sK<br />

d[gfjo d/ ;{oi tKr w?~ fb;aek ;edk j?_.## fco fJj ;/tkdko dfonk<br />

feBko/ g[Zik. jZE g?o w{zj X's/ s/ jZE i'V e/ efjD bZrk, @@j/ f;XkoE,<br />

s{z ukj/* sK fBwkD/ rohp gkDhnK ~ J/Bh Fesh d/ fdzdk j?_- fe Ffjo<br />

roe eo d/D. J/Bh ;akB! fJj dfonk roidk T[Sbdk e/jk ;akBkwZ<strong>sk</strong><br />

d"V fojk j?. fezBk fdqV ns/ p/y"ca j? fJj. e[ZM e[ FkB w?~ th d/j<br />

;[nkwh f;XkoE.##<br />

fi; ;kX{ B/ fJ; ;/tkdko ~ e[ZfNnk T[; dk Bkw wjK;?B ;h.<br />

wjK;?B fJj ;[D e/ j?okB ofj frnk fe fJe f;ZXV ;/tkdko ;{oi<br />

ns/ dfonk fijh FkB dk nfGbkyh j?. T[; B/ ;'funk- w?_ th feT[_<br />

Bk f;XkoE nr/ gqkoEBk eoK< w?_ th T[; gk;'* nBzs ftfdnk dk dkB<br />

wzrK. T[j ;woZE j?. d/ ;edk j?.## wjK;?B B/ gqkoEBk <strong>eh</strong>sh.<br />

d'jK dhnK gqkoEBktK ;theko j' rJhnK. ;/tkdko ~ d/tb'e ftu<br />

p[bk e/ sEkrs B/ fejk- @@s{z ftFkb d/; dk <strong>sk</strong>esto okik j'J/*rk.<br />

ikj, w?_ s/ok Bkw fwfbzd oZfynk. s/ wjK;?B, w?_ s/o/ s/ gq;zB jK s{z<br />

ftdtkB j'D d/ pkti{d ;ckJh ;/te s'_ th gq/oBk b? ;edk j?_.s/o/<br />

tork ftdtkB j'o e"D j'J/rk< s/ok Bkw Bkr;?B oZy e/ w?_ s?~ Xosh<br />

s/ G/idk jK. pkdFkj s/o/ s'_ gqFB g[ZS/rk. s{z T[; d/ T[sZo dJh*.<br />

;[Zu/ Xow ftu id'_ edh ;[;sh nkJh, s[jkv/ gqFB T[so T[; ~ fco<br />

s'_ gquzv eoBr/.##<br />

Bkr;?B fbydk j?, @@bT[ fco. nfj jK w?_ fGZy{ Bkr;?B. fJeZb/<br />

fwfbzd d/ gqFBK d/ T[sZo feT[_< d/;K gqd/;K d/ ;G oki/ e<strong>sk</strong>oK pzB e/<br />

;kjwD/ yb'D. ;G ~ ;zs[FN eoKrk. fwfbzd e;{s/ gqFB g[ZS-g[ZS e/<br />

;kX{nK ~ Fofwzd/ eodk j?. wZybh r';kb ~ T[; B/ fejk ;h- @@s[;h_<br />

sgZ;th fJ; eoe/ G[y/-fsjkJ/ Bjh_ wod/ fe w[es j't'r/. s[;h_ bhoK<br />

gfjBd/ j' s/ e'Jh xo-xkN Bjh_. eowK d/ s[jkv/ jh f;XKs nB[;ko<br />

s[;h_ b'eK ~ fgSb/ iBw ftu T[ikfVnk j't/rk fJ; bJh nkg T[iV/<br />

j'. b'eK d/ xoK ftu u'ohnK <strong>eh</strong>shnK j'DrhnK, vke/ wko e/ T[BQK ~<br />

G[Zy/ Bzr/ <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j't/rk, fJ; bJh s[;h_ G[Zy/ wod/ j'.## w?_ T[; ~ ;zs[FN<br />

eoKrk.<br />

-0fwfbzd<br />

~ fe;/ B/ dZf;nk fe Bkr;?B BK dk tZvk p'Xh ftdtkB<br />

;keb Ffjo (f;nkbe'N) fty/ mfjfonk j'fJnk j?. fwfbzd T[; ~ fwbD<br />

bJh oE ftu ;tko j' e/ g[Zi frnk. pj[s ;tkb ns/ itkp j'J/.<br />

;zy/g ftu E'V/ e[ gqFB-T[so fJE/ fdZs/ ik ;ed/ jB.<br />

-0fwfbzd<br />

ns/ Bkr;?B fJe d{i/ ~ ;fseko Bkb fwb/. nkjw'<br />

;kjwD/ p?m e/ fJT[* rZbK j'JhnK-fwfbzd-<br />

s[;h_ f;XkoE ~ d/fynk Bjh_ Bkr;?B. fco fet/_ dkntk<br />

eod/ j' fe T[j wjkB ;h<<br />

Bkr;?B- ;w[zdo wjkB j? Bk wjkoki fwfbzd<<br />

fwfbzd- jK Bkr;?B, ;w[zdo :<strong>eh</strong>BB wjkB j?.<br />

Bkr;?B- fet/_ ;kps eo'r/ fe ;w[zdo wjkB j?<<br />

fwfbzd- w?_ dkoFfBe Bjh_ jK Bkr;?B. feogk eoe/ s[;h_ jh dZ;'<br />

fe ;w[zdo wjkB fet/_ j?.<br />

Bkr;?B- rowh dh o[Zs/ b{nK trdhnK jB sK ;G BdhnK Bkb/<br />

MhbK sbkp ;[Ze iKd/ jB. rowhnK ftu edh ;w[zdo th ;[Zfenk j?<<br />

fwfbzd- Bjh_ Bkr;?B, nfijk Bjh_ j[zdk.<br />

Bkr;?B- po;ks dh o[Zs/ ;G BdhnK Bkb/ MhbK sbkp BZe' BZe<br />

Go e/ T[SZb iKd/ jB. ;w[zdo T[s/ th pkoF j[zdh j?. ;?*eV/ BdhnK<br />

th T[; ftu fvrdhnK jB. go edh ;w[zdo feBkfonK s'_ pkjo Bjh_<br />

T[Sbdk. fJ; bJh ;kps j'fJnk fe ;w[zdo wjkB j?.fBzde pqkjwDK<br />

B/ f;XkoE d/ fybkc jiakoK rqzE fby/. go fiZvk T[j ;h, fJj rqzE<br />

T[; dk eZd xNk Bjh_ ;e/. p'Xh ftdtkBK B/ T[; dh T[;sfs ftu<br />

bZyK rqzE ou/. go fiZvk T[; dk eZd ;h, fJj rqzE T[; ~ j'o Bjh_<br />

tXk gkJ/. fJ; eoe/ w?_ nkydk jK wjkoki fe f;XkoE wjkB ;h.<br />

-0fwfbzd-<br />

go Bkr;?B, j[D sK T[j Bjh_ fojk. fco T[; ~ :kd<br />

eoB dk <strong>eh</strong> bkG<<br />

Bkr;?B- fi; bZeV dh nZr ;/ed/ oj/, s[jk~ bZfrnk T[j nZr<br />

72 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 73 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


p[M rJh j?. go nZr bZeV ftu ni/ th j?. nZr sK jo/e o[Zy ftu<br />

w"i{d j?, p; S[gh j'Jh j? s/ fe;/ tes th wx ;edh j?, fe;/ ftu<br />

th. nZr dk p[MDk nZr dh ;wkgsh Bjh_ wjkoki. sEkrs ftFt d/<br />

fjod/ ftu S[fgnk j'fJnk j?.<br />

-0fwfbzd-<br />

fi; pZu/ B/ iBw fbnk, T[j tZvk j'fJnk. Bkr;?B, fijVk<br />

tZvk j' frnk j?, fJj T[jh pZuk j? fe e'Jh j'o j?<<br />

Bkr;?B- T[jh th j? wjkoki ns/ T[j Bjh_ th j?.<br />

fwfbzd- fet/_ Bkr;?B< T[jh th ns/ T[j Bjh_ th, d't/_ fet/_<<br />

Bkr;?B- pugB ftu s[;h_ wkfgnK dh r'd ftu y/v/. fco ;e{b<br />

ftu ftfdnk gqkgs <strong>eh</strong>sh. fco s[;h_ je{ws ;zGkbh. i/ s[;h_ fpbe[b<br />

e'Jh j'o j' sK fco T[j e"D ;h fijVk gzx{V/ ftu y/fvnk ;h< T[j<br />

e"D ;h fi; B/ ;e{b ftu ftfdnk gqkgs <strong>eh</strong>sh ;h< i/ T[j e'Jh j'o<br />

;h sK T[jh ftfdnk fco s[jkv/ ezw fet/_ nk ojh j?< gzx{V/ ftu gJ/<br />

pZu/ dh wK T[jh j? i' nZi fJ; pkdFkj dh wK j?. fJ; bJh fwfbzd,<br />

pZuk T[jh th j? s/ j'o th. fi; B/ u'oh <strong>eh</strong>sh, T[jh ;h fi; d/ jZE<br />

eZN/ rJ/. oks Go fJe dhtk pfbnk. gfjb/ gfjo bkN j'o ;h, nZXh<br />

oks j'o s/ ;t/o j'o. dhtk T[jh j? wjkoki fijVk oks Go pbdk<br />

fojk. ihtB, o{g pdbdk j? go T[jh j?.<br />

-0fwfbzd-<br />

<strong>eh</strong> ftuko tNKdo/ Bkb frnkB gqkgs j' iKdk j? Bkr;?B<<br />

Bkr;?B- fJ; dh ;zGktBk j? wjkoki. j' ;edk j?.<br />

fwfbzd- w?_ s[jkv/ Bkb ftuko tNKdok eo fojk jK. go E'VQh<br />

d/o pknd ;kvk ;ztkd ya<strong>sw</strong> j' ikt/rk. <strong>eh</strong> fco frnkB th Bkb jh<br />

y<strong>sw</strong> Bjh_ j' ikt/rk Bkr;?B<<br />

Bkr;?B- nfijk Bjh_ j[zdk wjkoki. w?_ oks ~ T[fmZnk. dhtk<br />

pkfbnk ns/ fJe io{oh ;[B/jk yas ftu fby e/ fGZy{ ~ fd<strong>sk</strong> s/ yak;<br />

EK T[s/ g[ukD bJh efj e/ dhtk p[Mk e/ w?_ fco ;"* frnk. gZso<br />

fbfynk ik u[Zek ;h wjkoki, dhtk p[MkT[D Bkb T[; dh fbys fwN/rh<br />

Bjh_.<br />

-0-<br />

fwfbzd- ;[jDhnK bZrD tkbhnK t;sK uzrhnK jB fe p[ohnK<br />

Bkr;?B<<br />

Bkr;?B- uzrhnK th jB, p[ohnK th jB, uzfrnkJh p[okJh s'_ go/<br />

th jB.<br />

fwfbzd- T[j fet/_ Bkr;?B<<br />

Bkr;?B- rowh ftu fdb eodk j? mzYh jtk tr/. ;odhnK ftu<br />

fBZx uzrh brdh j?. d't/_ uzrhnK th brdhnK jB s/ p[ohnK th.<br />

fwfbzd- mhe j? Bkr;?B. go i/ ;odh ns/ rowh fJeZmh j' ikt/<br />

<strong>eh</strong> fco uzrhnK bZrDrhnK<<br />

Bkr;?B- nfijh rZb th Bjh_ wjkoki. fJZe pzd/ ~ ej' d't/_ jZE<br />

nZr/ c?bkJ/. fJZe jZE T[go row b'j/ dk N[ZeVk oZy fdT[ s/ d{i/<br />

T[go poc dk r'bk. fJe' tes row ns/ ;od t;s{ Bkb d'jK jZEK<br />

~ d[Zy g[i/rk. dod dh fe;w fGzB-fGzB j?, go d[Zy sK dZ[y jh j?<br />

wjkoki. dZ[y eotNK pdbdk j? brk<strong>sk</strong>o.<br />

-0fwfbzd-<br />

s[jkv/ rqzEK ftu fbfynk j? fe p[o/ eow eoB tkb/ b'eK<br />

~ ;?*eV/ ;kb d'iaya dh nZr ftu ;VBk gt/rk. fJj th fbfynk j?<br />

fe d'iay dh nZr Xosh dh nZr s'_ fes/ tXhe s/ia j?. fJj fet/_ j'<br />

;edk j? Bkr;?B< fJ; nZr ftu bkF e[ZM xzfNnK ftu G;w j' iKdh<br />

j?. fco d'iayK dh nZr, fijVh fe tZX s/ia j? ftu ;?*eV/ ;kb fet/_<<br />

Bkr;?B- d/tb'e d/ sK tfuso to<strong>sk</strong>o/ jB jh Xosh T[go th<br />

fJj' fij/ e"se d/yD ~ fwb iKd/ jB. ;a/oBh nkgDk fFeko wkodh<br />

j?. wk; ns/ jZvhnK upk iKdh j?. fJj wk; ns/ jZvhnK e[M xzfNnK<br />

ftu rb iKdhnK jB, jiaw j' iKdhnK jB. fi; g/N ftu ik e/<br />

jZvhnK th rb rJhnK fJ;/ g/N dh nrBh ftu F/oBh dk pZuk rbdk<br />

Bjh_ ;r'* gb fojk j?. fJE/ th fJj' fij/ fdbu;g e"se jB wjkoki.<br />

-0fwfbzd-<br />

;w/* dh iVQ feE/ j? Bkr;?B< G{s, to<strong>sw</strong>kB s/ Gfty<br />

feE'* nkJ/<<br />

Bkr;?B- ekb dh iVQ nfrnkB<strong>sk</strong> ftu j? wjkoki. nfrnkB<strong>sk</strong><br />

ekoB tk;BktK g?dk j'JhnK. tk;BktK ekoB eow <strong>eh</strong>s/. eowK eoe/<br />

74 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 75 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Bkw s/ o{g fwfbnk, frnkB fJzdohnK fwbhnK. G[Zy fgnk; fwbh. iBw<br />

w"s fwb/. fJj ;G d[Zy j?. fJe d[Zy ftu'_ fBefbnk d{ik d[Zy. p;<br />

ekb ns/ dZ[y fJe d{i/ ftu jB s/ d'jK dh iVQ nfrnkB<strong>sk</strong> ftu j?.<br />

-0fwfbzd-<br />

ekb s'_ w[es fet/_ j'JhJ/ Bkr;?B<<br />

Bkr;?B- d/y' wjkoki w?_ Xosh T[go fJj r'b uZeo tkj fdZ<strong>sk</strong><br />

j?. dZ;' fJj uZeo feE'* F[o{ j'fJnk j? s/ feE/ y<strong>sw</strong> j[zdk j?. fJ;<br />

dk e'Jh f;ok Bjh_. id <strong>sZe</strong> fJj uZeo j?, w[esh Bjh_. ekb dk fJj<br />

uZeo s'VBk gt/rk. id'_ uZeo N[ZN/rk sK wB[Zy nekbh j' ikt/rk.<br />

-0fwfbzd-<br />

fdqZF gfjbK j? fe ftuko Bkr;?B< s/ feT[_<<br />

Bkr;?B- gfjbK fdqZF j?. ftuko pknd ftu g?dk j[zdk j?. feT[_<br />

dk T[sZo fJj j? fe fdqZF T[uk j?. ftuko T[; s'_ j/mK j?. fJj ftXkB<br />

j? fe gkDh B/ T[go'* j/mK nkT[Dk j?. go;'* wh_j fgnk. gkDh BhtkDK<br />

tZb ubk frnk. eZbQ fco wh_j fgnk. T[;/ o;s/ gkDh fco ubk frnk.<br />

go;'* tkb/ gkDh B/ eZbQ tkb/ gkDh ~ o;<strong>sk</strong> Bjh_ dZf;nk ;h. eZbQ<br />

tkb/ gkDh B/ th go;'* tkb/ gkDh ~ fJj Bjh_ fejk fe Gok w?_ s/o/<br />

gkJ/ g{ofBnK s/ uZbKrk. d'jK dh e'Jh rZb nkg; ftu Bjh_ j'Jh go<br />

fJe' o;s/ rJ/. fB:w fJjh j?. ftXk fJjh j?.<br />

-0fwfbzd-<br />

ikDekoh ns/ frnkB ftu <strong>eh</strong> coe j? Bkr;?B fwZso<<br />

Bkr;?B- pkio/ dh tkYh eod/ fe;kB d/y'. yZp/ jZE Bkb T[j<br />

e[ZM p{fNnK dk dZEk cVd/ jB s/ ;Zi/ jZE Bkb dksh ubk e/ eZNd/<br />

jB. fJT[* dZEk cVBk s/ eZNDk T[BQK dh ikDekoh j? s/ nBki fJeZmk<br />

eoBk frnkB.<br />

-0fwfbzd-<br />

frnkB ns/ nfrnkB<strong>sk</strong> tZy tZy jB fe fJeZm/<<br />

Bkr;?B- tZy-tZy th jB fJeZm/ th jB. mm/fonK ~ sKp/ d/<br />

posB pDkT[_d/ d/y'. sKp/ dh ukdo e[ZN-e[ZN T[j r'b eod/ iKd/ jB<br />

sK ;fji/-;fji/ rkro pD iKdh j?. rkro pDkT[D t/b/ fijVh meme<br />

dh nktk} j'Jh T[; pr?o ;o ;edk ;h go nktk} g?dk j't/rh<br />

jh j't/rh. n;h_ F'o E'Vk b?Dk ;h, ;k~ sK rkro ukjhdh ;h. go<br />

F'o th g?dk j't/rk. fJ; p/eko F'o ~ nfrnkB<strong>sk</strong> ;wM' s/ rkro ~<br />

frnkB. d't/_ fJeZm/ th jB tZy th.<br />

fwfbzd- fe<strong>sk</strong>pK ftu ns/ frnkB ftu <strong>eh</strong> coe j? Bkr;?B<<br />

Bkr;?B- b{D dk ;[nkd ihG uydh j?. go b{D ~ nZy th d/y<br />

;edh j?. nZy d/y ;edh j? uZy Bjh_ ;edh. b{D ftu Gko j?, pbd<br />

b{D dk Gfonk rZvk fyud/ jB. b{D ~ n;h_ s'bd/ jK, d' wD, gzi<br />

wD. fJj d' wD iK gzi wD fJj b{D Bjh_, fJj sK b{D dk Gko<br />

j?. b{D sK Bw<strong>eh</strong>B uhia j? fi; dk ;[nkd e/tb ihG goy/rh. fe<strong>sk</strong>pK<br />

ftu s/ frnkB ftu T[jh coe j? fizBk Gko ftu s/ ;[nkd ftu j?.<br />

-0fwfbzd-<br />

<strong>eh</strong> s[;h_ fGZy{ ;oho ~ fgnko eod/ j' Bkr;?B<<br />

Bkr;?B- Bjh_ wjkoki nfijh e'Jh rZb Bjh_.<br />

fwfbzd- fco s[;h_ fJ;aBkB feT[_ eod/ j'< yKd/-gh*d/ feT[_ j'<<br />

Bkr;?B- <strong>eh</strong> s[jkv/ ;oho T[s/ sho iK sbtko dk edh iayw<br />

j'fJnk j?<<br />

fwfbzd- jK fJZe tko Bjh_ nB/e tko.<br />

Bkr;?B- sd s[;h_ iayw ~ ;kc eod/ j'. fco wZbQw bkT[*d/ j'.<br />

fco gZNh pzBQd/ j'. fco fynkb oZyd/ j' fe fJ; d/ j'o u'N Bk bZr/.<br />

<strong>eh</strong> s[;h_ iaywK ~ fgnko eod/ j' wjkoki, i' fJzBk fynkb oZyd/ j'<<br />

fwfbzd- Bjh_ Bkr;?B tZv/ Gok. w?_ iaywK s'_ w[es j'D bJh nfijk<br />

eodk jK.<br />

Bkr;?B- n;h_ th ;oho ~ fgnko Bjh_ eod/. w[es j'D <strong>sZe</strong><br />

fJ; dh ;zGkb eod/ jK. nBzs ;d?th nwokgd T[go ;oho fBe/ fBe/<br />

iayw jB.<br />

-0fwfbzd-<br />

;fseko:'r Bkr;?B, fJe tko f;XkoE B/ fejk ;h, @@fdb<br />

dh rZb eo'r/ sK o[Zy th j[zrkok GoBr/. o[Zy th itkp d/Dr/.##<br />

fJj eEB mhe Bjh_ brdk Bkr;?B. o[ZyK B/ fejVh rZb eoBh<br />

j?< fco sEkrs B/ fJj eEB feT[_ <strong>eh</strong><strong>sk</strong><<br />

Bkr;?B- sEkrs GkFk dk ekwb T[;<strong>sk</strong>d ;h wjkoki. GkFk d/<br />

noE fit/_ s[;h_ ;wM oj/ j', jw/F T[; gqeko Bjh_ j[zd/. n;h_ ne;o<br />

76 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 77 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


nky fdzd/ jK, @@r[V dk rZvk ik fojk j?.## rZvk r[V dk pfDnk<br />

j'fJnk Bjh_ j[zdk. bZeV dk j?. r[V T[; ftu Gfonk j'fJnk j?. fJt/*<br />

jh nkyd/ jK, @@T[j nkNk ghj ojh j?. T[j d[ZX foVe ojh j?.##<br />

nkNk Bjh_ gh; ojh, n"os dkD/ gh;dh j? s/ d[ZX e'Jh Bjh_ foVedk<br />

j[zdk, djh* foV<strong>eh</strong>*dh j?. fJj eJh gqeko d/ GkFkJh nbzeko jB<br />

wjkoki, fJBQK ~ ;kd/ noEK ftu Bjh_ ;wfMnk ik ;edk. GkFk d/<br />

noE nB/e fdqFNhe'DK s'_ j[zd/ jB. sEkrs BthB nbzekoK dk<br />

f;oiDjko ;h wjkoki.<br />

-0fJe<br />

;t/o ;ztkd oukT[D tk;s/ d't/_ nkg; ftu fwb/ sK fJT[*<br />

th rZb j'JhL<br />

fwfbzd- eJh tko d/o <strong>sZe</strong> Bh_d Bjh_ nkT[_dh Bkr;?B. d/o <strong>sZe</strong><br />

;'udk ofjzdk jK fe wjkB ;kX{ Bkr;?B tZvk ftdtkB j?. fes/ w?_<br />

nfrnkB<strong>sk</strong> t; e'Jh nfijk gqFB sK Bjh_ g[ZS p?mk fijVk T[; dh<br />

;akB d/ nB[e{b Bk j't/< fes/ e'Jh ntZfrnk, e'Jh p/ndph sK Bjh_<br />

j'Jh<<br />

Bkr;?B- d/o <strong>sZe</strong> w/o/ Bkb th nfijk tkgodk j? wjkoki. w?_<br />

ne;o fJ; rZb'* fuzfss j' iKdk jK fe s[jkv/ gq;aBK d/ T[sZo fdzfdnK<br />

fes/ w?_ e'Jh nfijh rZb sK Bjh_ eo fdZsh fi; Bkb ;ke:w[Bh dh<br />

p/ndph j'Jh j't/< w/o/ fdZs/ T[sZo f;XkoE dh ;ay;ahns ns/ Xow d/<br />

nB[;ko th ;B fe Bjh_. T[; dk o[spk pj[s tZvk j? Bk wjkoki<br />

fwfbzd. pVk fXnkB oZyDk gt/rk. go T[j s[jkvk n;kvk ;G dk<br />

fjs?Fh, ;G dk efbnkDekoh j?. T[j nkg/ ;kvk ;jkJh j't/rk. nkgK<br />

T[; dh ;aoD ftu ;[oZfyns jK.<br />

wB;{o<br />

nB-nb-jZe ;apd ;[DfdnK jh ;{cah ca<strong>eh</strong>o wB;{o dk Bkw fjod/<br />

ftu nk iKdk j? feT[Ife fJj' ;apd T[; dk cb;cak ;h, fJj' ;apd<br />

T[; bJh ihtB ;h s/ fJj' ;apd T[; bJh j'Dh s/ w"s pD e/ T[;<br />

~ fwfbnk. @nB nb jZe# dk noE j? w+ ;Zu jK. jZe dk noE<br />

;Zu th j? s/ oZp th. wB;{o bJh jZe ns/ oZp ftu e'Jh coe BjhI<br />

feT[Ife T[j cayo Bkb nkydk j[zdk ;h fe w+ oZp jK. fJj nkyDk<br />

r[Bkj BjhI j?. e[okB ftu oZp d/ 99 BktK dk fiaeo nkfJnk j? s/<br />

fJBQK BktK ftu @jZe# fJe Bkw j?. ;{cah ;kX{ nZbkj Bkb'I jZe ;apd<br />

dk oZp tk;s/ tXhe gq:'r eod/ oj/ jB. nZi d/ ;w/I ftu id'I n;hI<br />

nkyd/ jK fe eD-eD ftu nZbkj j? s/ T[j w/o/ ftu th j?, r[Bkj<br />

BjhI j?. go wB;{o d/ iawkB/ e[M j'o ;B. fJ;bkw d/ ;aoXktkBK bJh<br />

wB;{o dk eEB nB nb jZe tZvk e[co pD frnk. nB-nb-jZe dk<br />

;apd T[ukoD eoBk T[; dk fJe' fJe r[Bkj BjhI ;h. T[; d/ nkb'ueK<br />

B/ fejk fe T[j nt<strong>sk</strong>otkd d/ f;XKs ftu ft;atk;a eodk j? ns/<br />

g[BoiBw ~ wzBdk j?. T[j ;G wB[ZyK ~ oZp d/ g?rzpo nkydk ;h.<br />

fe;/ ~ T[j nkydk ;h-sz{ jiaos B{j j?_, fe;/ ~ w{;k ns/ fe;/ ~<br />

w[jzwd nkydk. @@w+ fJBQK g?rzpoK dhnK o{jK s[jkv/ ftu fNek fdZshnK<br />

jB¿, nfij/ puB w[;fbw GkJhukok fet/I podk;as eo ;edk ;h< i/<br />

fJj' fij/ eEB eoB tkbk fJe g[Zfink c<strong>eh</strong>o ;h, ftdtkB ;akfJo ;h<br />

s/ eokwksK dk wkbe ;h sK <strong>eh</strong> j'fJnk< e[co sK nkyo e[co j? s/<br />

fJj o[eDk ukjhdk j?.<br />

prdkd d/ ybhc/ d/ j[ew T[gozs T[; ~ frqc<strong>sk</strong>o eo fbnk<br />

frnk s/ i/bQ ftu pzd <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. eJh-eJh jcas/ T[; ~ G[Zyk<br />

fsjkfJnk oZfynk iKdk. NkJhrfo; dfonk d/ feBko/ T[s/ T[; ~ bZeVh<br />

d/ eok; T[Zs/ bNekfJnk frnk. T[; dk wk; B'funk iKdk s/ ;akw ~<br />

fco T[; ~ ekb e'mVh ftZu pzd eo fdZ<strong>sk</strong> iKdk. nfijk e[ZM T[;<br />

78 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 79 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Bkb B" wjhfBnK <strong>sZe</strong> j[zdk fojk s/ nfij/ nDwB[Zyh ia[bw Ykj e/ T[;<br />

~ wkfonk frnk fiBQK fposKsK ~ ;[De/ o{j ezp iKdh j?. fJZe jiako<br />

e'fVnK dh wko B/ jh T[; d/ fi;w ftu'I ;kok bj{ uZN fbnk ;h go<br />

fco T[; d/ jZE eZN/ rJ/. fco T[;d/ g?o eZN/ rJ/. nZyK dhnK g[sbhnK<br />

eZN fdZshnK rJhnK s/ ihG eZN fdZsh rJh feT[Ife fJjh ihG e[co d/<br />

p'b p'bdh ;h. fco T[; dk f;o eZN e/ XV s'I tZy <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk.<br />

fJZE/ jh pZ; BjhI j'Jh, fes/ fJj ekco fenkws d/ fdB fco Bk ikr<br />

gt/, T[; dk w[odk fi;w nZr ftZu ;kfVnk frnk s/ ;[nkj, nZXh<br />

dfonk ftZu tjkJh rJh, nZXh jtk ftZu T[vkJh rJh. ;wekbh u;awdhd<br />

rtkj d;d/ jB fe T[; d/ y{B d/ fJZe-fJZe eso/ ftu'I nBbjZe dh<br />

X[Bh ;[DkJh d/Idh ;h.<br />

T[j ;ajhd j' frnk. ;z;ko ftZu ojZ; nB[Gt ~ gqrN eoB d/<br />

fJbiakw ekoB ;ajhd j'D tkbk T[j nwo wB[Zy j? i' e/tb T[; d/<br />

w[ohdK bJh BjhI, ;z;ko d/ ;G ;kX{nK ;zsK bJh uokr d/ s[Zb pD<br />

frnk. nbriakbh, i' fJ;bkwh ;aokn ~ gZ<strong>eh</strong>nK bhjK T[s/ gkT[D tkbk<br />

tZvk ftdtkB ;h th wB;{o dh gq;az;k eoB bJh wiap{o j'fJnk. T[j<br />

fbydk j?, @@wB;{o B/ i' e[ZM fejk T[j nZbkj dh p/gBkj w[jZps ekoB<br />

fejk.## e[okB ftu doi j?, @@w+ T[j jK fi; ~ w+ fgnko eodk jK<br />

s/ fi; ~ w+ fgnko eodk jK, T[jh jK w+. @@fJZe fi;w ftZu n;hI<br />

d' o{jK jK. id'I T[; ~ s[;hI d/yd/ j' w?~ d/yd/ j'. id'I s[;hI w?~<br />

d/yd/ j' T[d'I T[; ~ d/yd/ j'.## cohdT[dhB nZ<strong>sk</strong>o fbyd/ jB, @@nZbkj<br />

d/ okj T[s/ s[oB tkbk T[j nZbkj dk ekwb ;ajhd ;h. ;zxD/ jB/o/<br />

izrbK ftZu t;dk fJj ;a/o ;Zu dhnK e[ZM feoBK dh sbk;a ftZu x[zwdk<br />

fcodk ;h id T[; ~ g{ok ;{oi fwb frnk. T[j vz{x/ ;w[zdoK ftZu<br />

r's/ bkT[D tkbk r'<strong>sk</strong>y'o ;h fi; B/ jhfonK d/ yiakB/ bZG bJ/ s/<br />

Xosh T[s/ fbnk e/ ybko fdZs/.## ibkbT[ddhB o{wh B/ T[; dh ;ajkds<br />

d/ j[ew T[s/ fJBQK ;apdK Bkb fJsokia <strong>eh</strong><strong>sk</strong> L<br />

id'I p/fJB;kc iZi jZE ftZu ebw cVdk j?<br />

sd ;{bh T[s/ e'Jh wB;{o ;ajhd j' iKdk j?.<br />

;afp;<strong>sk</strong>oh nkgDh fe<strong>sk</strong>p r[b;aB-fJ-okia ftZu fbydk j?L<br />

@@nBbjZe dk cb fe; o[Zy ~ bZrk< w+ oZp jK, nBzs ojZ; dk<br />

gqrNkn j? fJj ;apd. w+ oZp jK, oZp s'I fJbktk j'o e"D efj ;edk<br />

j? fJj ;G< fJeZbk wB;{o BjhI, Xosh dk eD-eD fJj' efj fojk j?<br />

- @@w+ jZe jK, w+ ;Zu jK, w+ oZp jK. fJe MkVh B/ w'iaia ~ fejk<br />

;h, @@w+ nZbkj jK.## sd T[j MkVh g{ik;EkB pD rJh ;h. fJZe wB[Zy<br />

fi; dk Bkw wB;{o ;h, id T[; B/ fJj ;apd nky/ T[; c<strong>eh</strong>o ~<br />

iabhb eoe/ wkfonk frnk. nZbkj ~ fwbD bJh fenkws d/ fdB dh<br />

T[vhe gkrb eod/ jB. c<strong>eh</strong>oK dh :ksok, :ksoh s/ wziab fJZe j'<br />

rJ/ jB. T[j fJ;/ gb fwb rJ/ j'J/ jB. ekco sK T[j jB i' fJj<br />

nkyd/ jB fe n;hI e'Jh j'o jK s/ nZbkj e'Jh j'o j?.##<br />

ibkbT[dhB o{wh, wB;{o dh nktkia dhnK rz{iK fJBQK ;apdK okjhI<br />

gqrNkT[Idk j?L<br />

w+ ;apd jK, w+ Xow rqzE jK,<br />

w+ jK fJzihb ns/ e[okB,<br />

nZr gkDh jtk ns/ fwZNh, <strong>eh</strong> jB fJj w/o/ s'I fJbktk<<br />

M{m s/ ;Zu, B/<strong>eh</strong> pdh, BowkJh ;ya<strong>sk</strong>Jh,<br />

frnkB, fJeKs, fJspkoK dh o";aBh w+ jK.<br />

vz{x/ d'iyK d/ jB/o/ s/ T[BQK ftZu pbdhnK nZrK<br />

T[`<strong>sw</strong> ;[or s/ ndB d/ pkr,<br />

d/ts/ s/ d+s, o{j ns/ fi;w, w+ jK fJj ;G, w+.<br />

w/o/ j'mK d/ ;apdK d/ <strong>eh</strong> noE jB, sz{ dZ; ;aZw; spo/ia<br />

sz{ jh d; ;edk j+, ft;atnk<strong>sw</strong>k w+ jK, w+ jK fJj ;G f;oc w+.<br />

np{ ;Z:d B/ wB;{o ~ fJBQK ;apdK Bkb ;aoXKibh fdZshL<br />

w/o/ fdb ftZu j?I sz{,<br />

pk<strong>eh</strong> EktK fiE/ fiE/ w/ok y{B v[ZbQ ;fenk<br />

s/o/ ftZu fGZi ikDrhnK<br />

w/ohnK nZyK dh o";aBh j?I sz{, fiE/ feXo/ w/o/<br />

jzM{ fvZr/, T[E/ T[E/ s/oh j'Id dk ukBDk j't/rk.<br />

ftdtkBK B/ ;{ch f;XKsK ~ edh :{BkBh cb;c/ Bkb i'fVnk edh<br />

gko;hnK Bkb, p[Xwfs, Jh;kJhwZs ns/ t/dKs ftZu fJ; dhnK iVQK<br />

bZGhnK rJhnK, go wB;{o dh ;ajkds s'I pknd ;G ;{chnK B/ fJj'<br />

fejk fe ;{ch wZs dh iVQ e[okB ns/ jdh; ftZu j?. e[okB ftZu doi<br />

j?L<br />

80 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 81 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


T[j, i' nfdq;aN ftZu ft;atk;a oZyd/ jB, Bwkia gVQd/<br />

jB, w'fwB jB. w+ ;akjor s'I th B/V/ jK wB[Zy d/.<br />

op, Xosh ns/ nkek;a dh o';aBh j?.<br />

;{ch wZs dk nkozG c<strong>eh</strong>o p?iahd Bkb j'fJnk wzfBnk iKdk j?<br />

fi; dh w"s 909 Jh;th ;B ftZu j'Jh. T[; fgS'I prdkd dk tk;h<br />

i[B?d tZvk sgZ;th c<strong>eh</strong>o j'fJnk. fJ; c<strong>eh</strong>o gk; pj[s ;ko/ ftfdnkoEh<br />

ftfdnk gqkgs eod/ ;B. T[; d/ nk;aow ftZu jh wB;{o pkJh ;kb<br />

dh T[wo ftZu dkyb j'fJnk. fJj 880 Jh;th dh rZb j?. wB;{o<br />

;[DZyk i[nkB ;h s/ T[; dhnK nZyK ftu'I ;[cB/ Mbed/ ;B. T[; B/<br />

id'I gfjbh t/o i[B?d nZr/ ;bkw <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK i[B?d B/ fejk ;h, @@fJ;<br />

dk y{B cK;h d/ oZ;'/ ~ gftZso eo/rk.## fJ; ;[zdo w[yV/ tkb/ i[nkB<br />

dk Bkw wB;{o fpB w[jzwd nbp?dkth nb jZbki ;h fi; dk iBw<br />

858 Jh;th ftZu j'fJnk ;h. T[; dk dkdk gko;h ;h fi;dk Bkw<br />

;kjkph np{ n:{p ;h s/ fg<strong>sk</strong>, j[;?B fpB nbjZbki i[bkjk ;h. cko;h<br />

ftZu jZbki i[bkj/ ~ nkyd/ jB. cko; ftu nbs{o BK d/ fgzv ftu<br />

wB;{o dk iBw j'fJnk. i[B?d gk; S/ ;kb <strong>sZe</strong> wB;{o B/ ftfdnk<br />

gqkgs <strong>eh</strong>sh s/ ekp/ ftZu p?m e/ S/ ;kb sg <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJjBK S/ ;kbK<br />

ftu f;tkfJ pzdrh eoB d/ T[; B/ j'o e[M BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. nop d/ wko{<br />

w";wK dk Bzr/ XV T[; B/ Nkeok <strong>eh</strong><strong>sk</strong>, Bk X[ZgK dh gqtkj <strong>eh</strong>sh Bk<br />

;odhnK dh. fco T[; B/ pzdrh ;zg{oD j'D fgZS''_ d/;K ftd/;aK dh :ksok<br />

nkozG eo fdZsh s/ fJoke, go;ahnk, r[ioks ns/ e;awho okjhI j[zdk<br />

j'fJnk Gkos ftu'I uhB ftu frnk s/ ne;kJh fuB se g[Zfink. Gkos<br />

ftu i'rhnK gk;'I T[; B/ :'r ns/ szso ftfdnk f;Zyh. T[; dhnK<br />

eokwksh ;aeshnK pko/ pVhnK ejkDhnK gouZbs jB.<br />

T[; d/ ;akfrodK B/ fJe fdB d/fynk fe T[; B/ n;wkB tZb<br />

jZE c?bkfJnk sK T[; d/ jZE ftu ;/p nk frnk fi; pko/ T[; B/<br />

dZf;nk fe fJj ndB d/ pkr dk cb j?. T[; dk fJe ;akfrod<br />

fbydk j?, fe prdkd dhnK rbhnK ftu fcod/-fcod/ fJe fdB T[j<br />

ft;wkd ftu nk frnk s/ T[; dhnK nZyK ftu'I jzM{ trD bZr/. ;afjo<br />

d/ n?B ftueko yb'<strong>sk</strong> T[j efjD bZrk, @@U puk bT w?~ oZp d/<br />

fujo/ dh o";aBh s'I. oZp B/ w/oh j'Id w/o/ s'I y'j bJh j? s/ tkg; BjhI<br />

eodk. w+ T[; dh T[;sfs th BjhI eo ;edk feT[Ife w+, w+ fojk jh<br />

BjhI. edh edh T[j fe;/-fe;/ nZr/ gqrN j[zdk j? sK fe b'eK ~ T[;dh<br />

j'Id g<strong>sk</strong> brdh oj/ s/ wB[Zy<strong>sk</strong> w[Bfeo Bk j' ikt/. ne;o T[j godk<br />

eoe/ oZydk j? sK fe T[; dh o';aBh ftu ;ko/ jh nzBQ/ Bk j' ikD,<br />

;ko/ jh j';a jtk; Bk r[nk p?mD s/ gkrb Bk j' ikD. w/ok ns/<br />

T[; dk ck;bk nZy ns/ nZy dh gbe fizBk th BjhI. T[j w?~ y<strong>sw</strong><br />

eo dJ/rk ibdh, s/ Xosh T[s/ w/ok Bkw fB;akB BjhI SZv/rk.<br />

gzikj ;kb dh T[wo ftu T[j f;apbh ~ fwfbnk s/ gfjbh tko<br />

T[; gk; ik e/ nBbjZe fejk s/ wkocs d/ G/d y'bQ/. f;apbh s[o<strong>eh</strong><br />

dk tZvk ftdtkB ns/ ;akfJo ;h. pradkd ftu T[; dh ftdt<strong>sk</strong> dh<br />

pVh gqf;ZXh ;h. fJj T[jh f;apbh ;h fi; pko/ gzikph sK <strong>eh</strong> pVhnK<br />

iapkBK ftu T[bKfGnK Go/ b'erhs gquZbs j'J/ fe T[; B/ wB;{o ~<br />

T[d'I c[Zb wkfonk id'I b'e T[; ~ gZEo wko oj/ ;B. wB;{o ~ ekco<br />

ikD e/ frqc<strong>sk</strong>o eoe/ prdkd dhnK rbhnK ftu x[wkfJnk ik fojk<br />

;h sK ;oeko dk j[ew ;h fe fijVk T[; ~ d/y/ gZEo wko e/ bzx/.<br />

okj ftu f;apbh nk frnk. gZEo dh EK T[; B/ wB;{o d/ c[Zb wkfonk.<br />

f;apbh e[ZM th Bk wkodk sK T[; ~ vo ;h fe fes/ ybhck j[ew<br />

nd{bh dh ;ik Bk d/ d/t/ s/ gZEo fJ; eoe/ BjhI wkfonk feT[Ife T[;<br />

~ g<strong>sk</strong> ;h wB;{o ekwb c<strong>eh</strong>o j?. T[; B/ c[Zb wkfonk sK wB;{o iako<br />

iako o'fJnk s/ fejk - fJj sz{ <strong>eh</strong> <strong>eh</strong><strong>sk</strong>< sz{ iK je{ws dk fydwsrko<br />

pDdk iK w/ok fwZso. i/ je{ws dh rZb wzBDh ;h sK gZEo wkodk.<br />

i/ w/ok fwZso j[zdk je{ws s'I Bk vodk. c[Zb wko e/ sz{ d' p/VhnK<br />

ftZu g?o oZfynk j?. s/o/ fiaj/ ftdtkB s'I nfijh w?~ T[whd BjhI ;h<br />

feT[Ife w?~ bZrdk j[zdk ;h sz{ w/ok fwZso j?. prdkd dk ybhck<br />

nbw[e<strong>sk</strong>fdo ;h fi; dh wk<strong>sk</strong> wjkokDh ;arkp wB;{o dh w[ohd ;h.<br />

tiaho jwhd th wB;{o dk ;akfrod ;h. fJ;/ eoe/ bzwk ;wK T[;<br />

fto[ZX e[co dk w[eZdwk ;[fDnk frnk. go ekiah np{ T[wo cst/ s/<br />

cstk ikoh eo fojk ;h s/ wB;{o nkgD/ jZe ftu e[M BjhI ;h nkydk.<br />

T[; B/ nkgD/ pukT[ dh EK ;ajkds ~ soihj fdZsh. T[; B/ prdkd<br />

d/ b'eK ~ fejk, @@w/ok esb fBnK nB[;ko j?. fJ; bJh fBnK eo'<br />

ns/ ibdh w?~ w"s d/ xkN T[<strong>sk</strong>o'.## fJe okjr[iao B/ fejk, @@n;hI<br />

s[jk~ feT[I wkohJ/


T[; bJh p[ok ;'ud/ <strong>sZe</strong> BjhI ;B. nfjwd fJpB jzpb w[;bwkBK dk<br />

pVk eZNV-gzEh B/<strong>sk</strong> ;h fi; B/ jdh; fsnko <strong>eh</strong>sh ;h fi; ftZu g?rzpo<br />

w[jzwd d/ e[okB s'I pkjob/ eEB ns/ ekoBkw/ ;zGkb/ j'J/ jB. w[;bwkB<br />

fJ; jdh; dk pVk ;fseko eod/ jB. jzpb B/ wB;{o fto[ZX e/;<br />

fsnko eoe/ fi; goeko g/;a <strong>eh</strong><strong>sk</strong> T[; soQK e'Jh th fJ;bkwh je{ws<br />

j[zdh, wB;{o fto[ZX c?;bk j'Dk jh j'Dk ;h feT[Ife fJ;bkwh ;aokn<br />

nB[;ko, @@w+ oZp jK## dk f;XKs e[okB dh f;Zfynk dk fto'Xh j? fiE/<br />

oZp jh ;G e[ZM j? s/ T[; dk e'Jh ;aohe BjhI.<br />

pukn d/ YzrK sohfenK ~ bZGD dh EK wB;{o Bt/I-Bt/I e[co<br />

dk n?bkB eodk. T[; B/ fejk, @@nZr gftZso j? feT[Ife fJ;/ ftu sK<br />

o{jK Bku eodhnK fd;dhnK jB.## nkgDh M"gVh ftu T[; B/ fJe<br />

gZEo oZy fbnk fi; ~ T[; B/ eknpk fejk s/ fJ; d[nkb/ fiankos<br />

eoBh F[o{ eo fdZsh. T[; B/ fejk, @@w+ uzB <strong>sk</strong>fonK ns/ efje;aK dk<br />

wkbe jK s/ woiah Bkb fJBQK ~ x[wk fojk jK.## T[; B/ fJj th<br />

nkfynk, @@ibdh jh w/o/ wfjp{p dh T[Irb w+ nkgD/ y{B Bkb gftZso<br />

eoKrk. T[j ;arBK dh xVh nkT[D jh tkbh j?.## T[; dh eft<strong>sk</strong> d/<br />

fJj pzd jBL<br />

s/o/ Bkb fwbDk bZy ;[orK s'I uzrk j?<br />

d'iaya j'o <strong>eh</strong> j?, f;tkfJ s/o/ fti'r d/<br />

;ko/ ijkB d/ r[Bkj w[nkc eo<br />

w/o/ Bk eohI.<br />

w+ s?~ w[jZps <strong>eh</strong>sh i' Bkekpfb w[nkch i[ow j?.<br />

sz{ w?~ fJ;ae dh nZr ftu ;" tko ;kfVnk<br />

jiako tko ;kV, fe ;kvk fJ;ae jiako r[Dk j? ;" r[Dk BjhI.<br />

T[; B/ fbfynkL<br />

esb eo fwZso, ibdh eo<br />

j[D s/o/ Bkb fwbkg dk fJj' okj pfunk j?.<br />

w"s w/ok ihtB j't/rh.<br />

s/ w"s dh BhId ;"Dk w/ok ikrDk j't/rk.<br />

g{oh soQK ijkB s'I fwN ikDk w/ok tZvk o[spk j?<br />

p/nzs tvk wokspk.<br />

w?~ jtk gkDh nZr ns/ fwZNh ftu fwb ikD fdT[<br />

sd Xosh ftu dZp/ w[jZps d/ phiK T[s/ i[nkB w[fNnkoK ;aokp<br />

tor/ gkDhnK dh pko;a eoBrhnK.<br />

d/y b?Dk, fJ; ijkB ftu ;Zs/ fdB fezi c[ZbK d/ jVQ nkT[Dr/.<br />

id'I T[; ~ ;iaktK fdZshnK ik ojhnK ;B sK b'e T[; d/ nkb/<br />

d[nkb/ yb's/ j[zd/ ;B. iZbkd B/ wB;{o d/ f;o ftu b'j/ dh ;bky<br />

wkoh sK GhV ftZu ;B;Bh c?b rJh. b'e d[nktK eoB bZr/. wB;{o<br />

B/ fejkL<br />

n? prdkd d/ b'e'<br />

s[;hI jiakoK p/r[BkjK s/ wk;a{wK ~ wkfonk.<br />

fco fJ; r[Bkjrko ~ wkoB tes s[;hI ezp/ feT[I, vo feT[I rJ/<<br />

T[; B/ fejkL<br />

j/ wkbe i' sz{ w?~ fdZ<strong>sk</strong>, i/ fJBQK b'eK ~ th fdZ<strong>sk</strong> j[zdk<br />

w/o/ Bkb fJj BjhI j'Dk ;h i' j'D bZrk j?. iK fi; t;s s'I<br />

sz{ fJBQK b'eK ~ tzfus oZfynk j? i/ w?~ th tzfus oZfynk<br />

j[zdk sd th fJj BjhI j'Dk ;h i' j' fojk j?. go i' sz{<br />

eo/I ;' Gbk, fit/I sz{ oZy/I ;' Gbk. nkwhB !<br />

T[; ~ g<strong>sk</strong> ;h fe T[; dh d/j ~ ;kV e/ ;[nkj eo d/Dk j?.<br />

i/bQ dh ekbe'mVh ftu'I gqkgs j'Jh T[; dh nkyoh eft<strong>sk</strong> fJj j?L<br />

Gbe dh oks w/oh ;[nkj w/ok ftS"Dk pD/rh.<br />

Gbe dh oks T[j nGkrh oks j'fJrh,<br />

id w+ nkgDk ftS"Dk nkgD/ jzM{nK Bkb BjhI fGT[I ;eKrk.<br />

jo tes, sz{ nkydk ;?I s/o/ gk; j'tKrk,<br />

fJE/ jh ojhI, B/V/-s/V/ ns/ fJ;ae d/ ozr sZ<strong>eh</strong>I.<br />

Jh;thI 911 ftu wB;{o d/ w[eZdw/ dk e/; tiaho nbh fJpB w{;k<br />

d/ ;g[od eo fdZ<strong>sk</strong> frnk. tiaho B/ e/; dh gV<strong>sk</strong>b T[gozs c?;bk<br />

fdzfdnK fejk fe fJ;bkw fto[ZX e[co dk e/; ;kps BjhI j[zdk feT[Ife<br />

wB;{o B/ nfijh ntZfrnk BjhI <strong>eh</strong>sh. go e[ZM eEB T[; d/ fJsokia:'r<br />

jB. tiaho B/ fejk fe fJ; dh dkjVh wz[B fdT[, e'V/ wko', uko fdB<br />

<strong>sZe</strong> ;t/o s'I ;akw o[Zy Bkb bNek e/ oZy'. fJ; fgS'I jo ;akw iziahoK<br />

ftu ieV e/ i/bQ ftZu ;[ZN'. fJj ;iktK d/ e/ T[; ~ i/bQ ftu pzd<br />

84 85 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


eo fdZ<strong>sk</strong> iKdk. i/bQ ftu e/tb e?dhnK B/ jh BjhI i/bQ d/ w[bkiawK<br />

B/ th T[; dk g{ok ;fseko <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[; bJh fJZe tZyok ewok T[;kfonk<br />

frnk ns/ rbhu/ ftSk fdZs/ rJ/. T[; ~ B"eo oZyD dh nkfrnk ;h<br />

ns/ w[bkekshnK Bkb fwb ;edk ;h. wjkokDh ne;o T[; d/ T[gd/;a<br />

;[DB i/bQ ftu nkT[Idh ns/ noia'JhnK eodh fe prdkd ~ pdd[nk<br />

Bk d/thI. wB;{o nkydk, c<strong>eh</strong>o edh pdd[nktK BjhI fdzd/ j[zd/ go M{m<br />

th BjhI p'bd/. w+ pdd[nk BjhI fdzdk, ;Zu efjzdk jK w?~ prdkd<br />

popkd j' fojk fdZ; fojk j?. coe J/Bk j? fe gfjb'I w/oh popkdh<br />

j't/rh, T[; fgS'I prdkd dh spkjh :<strong>eh</strong>Bh j?.##<br />

T[; dh gqf;Xh d{o-d{o c?b ojh ;h go Bkb-Bkb jzpbkshnK dh<br />

<strong>sk</strong>es th tX ojh ;h s/ T[BQK B/ pkd;akj ~ Xw<strong>eh</strong>nK d/DhnK F[o{ eo<br />

fdZshnK ;B fe fJ; Bk;se Bkb fbjki <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ik fojk j?. jzpbkshnK<br />

s'I pkd;akj ~ ysok fdZ; fojk ;h feT[Ife T[BQK B/ prdkd ~ uko/<br />

gkf;T[I x/o fbnk j'fJnk ;h s/ bbeko oj/ ;B. ybhck ;aokp d/ B;a/<br />

ftu X[Zs ;h id'I oks ~ T[; gk;'I wB;{o dh w"s d/ tkozN T[s/ d;syas<br />

eotkJ/ rJ/. ;t/o ;ko wB;{o ~ w"s dh ;iak dk j[ew gVQ e/ ;[DkfJnk<br />

frnk. fJj wzrbtko dk fdB ;h. j[ew ;h fe eZbQ ~ cK;h fdZsh<br />

ikJ/rh, nrb/ fdB nZr ftu fi;w ;kfVnk ikt/rk s/ fco ;[nkj jtk<br />

ftu T[vk fdZsh ikt/rh. T[; B/ j[ew ;[fDnk, nZbkj dk F[eo <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

ns/ pzdrh ftu bhB j' frnk. w[ohdK dh GhV d[nkb/ i[VDh F[o{ j'<br />

rJh. b'e nB/eK gq;aB eoB bZr/. fJZe i[nkB B/ g[ZfSnk, @@j}a{o fJFe<br />

<strong>eh</strong> j[zdk j?


e'fjB{o dk gkoy{, okfJ p[bko yakB ;kfjp<br />

iBw-;kyhnK pko/ ;[DB ~ fwbdk j? fe fJBQK ftu g"okfDe sZs<br />

tXhe jB, fe fJj fJfsjk; s'I d{o jB, fe e[M ;kyhnK r[opkDh d/<br />

nk;a/ Bkb w/b BjhI yKdhnK. fJj ;kohnK rZbK ;jh jB s/ ;jh j'D<br />

d/ pkti{{d ;kyhnK fBokdo eoB :'r ;kfjs BjhI jB. Gkos d/ g"okD-<br />

;kfjs ftu fwfEjk; jh fwfEjk; j? go g"okD-rqzEK ftu B?fse,<br />

dko;afBe ns/ Xow d/ ;[jiGkth w[ZbtkB sZs th w"i{d jB. i' ;jh<br />

bZr/ fizBK ;jh bZr/, fizBK e[ efbnkDekoh j't/ oZy', pk<strong>eh</strong> SZv fdT[.<br />

;kfjs ouBk eofdnK wjKfo;ah dZ; rJ/ jB, @@id'I s[;hI eDe yKd/ j',<br />

eDe Bkb T[; dh s{Vh BjhI yKd/. id'I s[;hI gF{nK nZr/ s{Vh ;[Nd/<br />

j' sK s{Vh Bkb T[; dh eDe BjhI ;[Nd/.## wB[Zy ftu d/t<strong>sk</strong> j?, dkBt<br />

j? s/ gF{ j?. gF{ s{Vh ykJ/rk, wB[[Zy bJh eDe T[g:'rh j? s/ d/ts/<br />

bJh o{jkBhns. nfGbkyh nkgDh-nkgDh y[oke ebk;<strong>eh</strong> ;kfjs ftu'I fts<br />

ns/ b'V nB[;ko gqkgs eoBr/.<br />

pk<strong>eh</strong> ;z;ko fi; s'I tzfus ;h, p/p/ BkB<strong>eh</strong> ih, GkJh wodkBk ih<br />

ns/ okfJ p[bko yakB ;kfjp ~ oZp B/ T[j Biao fdZsh. n;hI GkJh<br />

bfjDk ih dk Bkw ikD e/ BjhI fbnk feT[Ife fJ; ;zy/g fBpzX ftu<br />

r[o{ ih dh BjhI, f;Zy dh s;tho d/yD dk :sB eoKr/. r[o{ pkpk<br />

ih d/ pugB dh ;kdrh ns/ wk;{whns ftu'I nBzs o{jkBhns dk ;{oi<br />

T[d? j[zfdnK fJBQK fszB f;ZyK B/ gqsZy d/fynk. p/p/ BkB<strong>eh</strong> pkpk ih s'I<br />

uko ;kb tZv/ ;B, GkJh wodkBk ih d; ;kb ns/ okfJ p[bko ;kfjp<br />

gZuh ;kb d/ eohp tZv/ ;B. fszB/ r[o{ pkp/ dh ;aya;hns T[go fcadk<br />

;B. ;kyh dZ;dh j? fe pkpk ih X[o fdb dhnK v[zxkDK ftu'I fJBQK ~<br />

fgnko eod/ ;B. fpyV/ gzX ftu GkJh wodkBk id'I fe;/ b'VhIdh t;s{<br />

dh wzr eod/ sK wjkoki Bkokia BjhI j[zd/ ;B.<br />

;cao d"okB s/iah Bkb nZr/ tXd/ iKd/ nukBe nky fdzd/, @@ub'<br />

GkJh tkg; ;[b<strong>sk</strong>Bg[o uZbhJ/.## GkJh wodkBk g[ZSd/, @@pkpk ih eZbQ<br />

sK nkyd/ ;h j'o nZr/ ikDk j?.## pkpk ih nkyd/ @@BKj GkJh.<br />

;[b<strong>sk</strong>Bg[o uZbhJ/. p/p/ BkB<strong>eh</strong> j[D Xho BjhI Xodh. T[j sK p?okrfD<br />

j'fJ rJh j?. T[j n;Kdh G?D nkjh. i[ZrK dh G?D nkjh. n;kvk w/b<br />

j[zdk nkfJnk j?. i[ZrK s'I j[zdk nkfJnk j?. ;[b<strong>sk</strong>Bg[o uZbhJ//.##<br />

fJBQK ;[oK ftu okfJ p[bko ;kfjp ~ :ksok d"okB :kd eofdnK<br />

nkyd/, @@GkJh ih sbtzvh uZbhJ/. okfJ ih dh w[jZps dk Gko n;K d/<br />

w'fYnK T[go nfXe tX frnk j?. nr? s[fonk BjhI iKtdk j'o. sbtzvh<br />

uZb'.##<br />

t/JhI Bdh ftu gqt/;a dh ;kyh ;G B/ ;[Dh j?. ;[b<strong>sk</strong>Bg[o dk<br />

Btkp d"bs ykB T[dk; j'fJnk. r'<strong>sk</strong>y'o wzrtkJ/. ikb ;[N/. dfonk<br />

j{zM fd<strong>sk</strong>, @@pkpk BjhI fwbdk, fes'I ebp{s sK fwb/.## rawrhB GkJh<br />

i?okw (p/p/ BkB<strong>eh</strong> dk gsh) dh pKj cV e/ Btkp B/ fejk, @@BkBe<br />

Gbk tiaho Ek. go y[dk nr? fe; dk i'o.## n"os wod Xotk; d/D<br />

p/p/ BkB<strong>eh</strong> ih gk; rJ/ sK p/p/ B/ fejk, @@j";bk oZy'. T[j v[Zp BjhI<br />

;edk. fi; dh pd"bs ;z;ko B/ soBk j?, T[j jofria BjhI v[Zfpnk.<br />

Xhoi s'I ezw bt'.##<br />

p;soK Biadhe BhthI gkJh p?m/ wodkBk ih ~ Bro tk;hnK B/<br />

fejk, @@;po eo' GkJh. xo uZb'.## GkJh ih p'b/, @@pkp/ efjnk fJE?<br />

p?m. w+ nkfJnk. feT[I iktK fJE'I < p;soK gk; fpmk e/ rJ/ jB<br />

][d. nkT[Dr/ wjkoki. s[;hI uZb'.## fszB fdB pkpk ih d/ tkg; nkT[D<br />

<strong>sZe</strong> T[j t/JhI Bdh d/ feBko/ Go';/ Bkb p?m/ oj/.<br />

@;kyh# Fpd dk noE ejkDh BjhI. T[; xNBk ~ ;kyh nkyd/<br />

jK, i' tkgoh j't/ s/ tkgofdnK fe;/ B/ nZyhI d/yh j't/. n;hI nkw<br />

nkyd/ jK- oZp ;kyh j?. ;kfynks wkfJB/ gosZy, gorN. r[o{ ih d/<br />

to<strong>sk</strong>o/ ~ fiBQK w[ohdK B/ nZyhI d/fynk, f;y ;kfjs T[BQK d/ fpnkB ~<br />

iBw ;kyhnK nkydk j?. nZi okfJ p[bko ih dh ;kyh dk gkm eohJ/.<br />

g[oksB iBw ;kyh, GkJh fwjopkB tkbh iBw ;kyh s/ GkJh pkb/ tkbh<br />

iBw ;kyh ftu'I xNBktK u[DhnK jB. GkJh wBh f;zx tkbh iBw ;kyh<br />

okfJ ih pkps tXhe BjhI dZ;dh. ;wZroh dh EK n;h_ GktBk T[go<br />

ebw e/Idfos <strong>eh</strong>sh j?. GktBk dk doik T[sZw j? s/ ;wZroh dk d'w.<br />

;kjwD/ nZtb G'iB fgnk j't/ sK d'w tb d/yD dh <strong>eh</strong> b'V.<br />

88 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 89 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


okfJ ;kfjp B/ pkpk ih dk pugB d/fynk. Gbh ;{os ns/ fwZm/<br />

;[Gkn dh wfje u[gk;/ ftu x[b-fwb ojh fBjkod/ oj/, go fJ; pZu/<br />

ftu ra?ph r[D jB, fJ; dh gfjbh Mbe T[d'I fd;h id'I fg<strong>sk</strong> B/ fJj<br />

d/y e/ fe gVQB ftu o[uh BjhI, gF{ ukoB G/i fds/. pkp/ ;"* rJ/ s/<br />

wZMK B/ y/s T[ikV fdZ<strong>sk</strong>. fe;kB B/ fg<strong>sk</strong> ~ T[bKGk fdZ<strong>sk</strong> ns/ okfJ<br />

;kfjp e'b ik e/ joikB/ dh wzr <strong>eh</strong>sh. pkpk ih ~ p[bk e/ g[ZfSnk<br />

sK T[BQK fejk- e'Jh y/s BjhI T[ikfVnk. fe;kB n?t/I o"bk gkT[Idk j?.<br />

joikBk fBFus eoB bJh okfJ ih B/ fe;kB Bkb pzd/ G/i/. ik e/<br />

d/fynk, y/s jok-Gok ;h. okfJ B/ fe;kB ~ fMVfenk. T[j nky/- ih<br />

T[ikfVnk ;h. w+ M{m BjhI wkfonk. okfJ ;kfjp B/ pkbe ~ fgnko<br />

fdZ<strong>sk</strong> s/ fe;kB ~ ub/ ikD bJh fejk. T[BQK ~ nuzGk T[d'I j'fJnk<br />

id'I fJe fdB f;aeko s'I tkg;h t/b/ d/fynk fe pk<strong>eh</strong> o[ZyK dhnK SktK<br />

go/ ;oe rJhnK jB go fJ; ;[Zs/ pkbe T[gZo SK fiT[I dh fsT[I<br />

yb'sh j?. T[BQK d/ fdwkr ftu y/s T[iVB dh xNBK th x[zaw<br />

rJhHHHHHHfe;kB B/ M{m BjhI wkfonk ;hHHHHHHT[ifVnk y/s d[pkok jok j'fJnk<br />

j?. ;kEhnK ~ fejk- :ko' y/s T[ikVB tkbh rZb Gh fvZmh j?, no<br />

J/j[ Gh d/yj[. J/j ykbh BjhI. tkg; jt/bh ftu nk e/ fg<strong>sk</strong> wfj<strong>sk</strong><br />

ih ~ p[bk e/ fejk, @@ws[ fJ; g[so B' fcNeko d/Idk j't/I. fJj wjKg[oy<br />

j?. fJ; dk ;dek w/ok ;fjo t;dk j?. s{z fBjkb j'nk. w+ Gh fBjkb<br />

jK fi; d/ ;fjo ftu fJj g?dk j'nk.## fg<strong>sk</strong> B/ fejk- ih y[dkfJ<br />

dhnK y[dkfJ ikD?.<br />

w[oZfpnK dk d"ok eoB bJh fJe fdB okfJ p[bko ;kfjp jt/bhT[I<br />

fBeb/. pkpk wZMK uko fojk ;h. okfJ B/ x'Vk B"eo ~ cVkfJnk, i'V/<br />

T[<strong>sk</strong>o/ ns/ Biadhe ik e/ pkpk ih ~ ;bkw noia <strong>eh</strong>sh, jZE i'V e/<br />

p'b/, @@pkpk w/oh w[okd g{oh eo. w+ ikDdk jK tfvnkJh y[dkfJ B/<br />

s[XB' fdsh nkjk.## pkp/ B/ fejk, @@okfJ ih, <strong>eh</strong> xkN j?. s/oh fi<br />

wB;k j? f; s{z wzr.## okfJ ;kfjp p'b/, @@s{z ikDh ikD j?I pkpk. dhB<br />

no[ d[BhnK dk wkbe. w[okd g{oh eo.## fJj nky okfJ B/ pkpk ih<br />

d/ uoB S[j/. pkpk ih B/ n;h; d/IfdnK fejk, @@w[okd g{oh j'Jh.<br />

y[dkfJ s/oh ;ow dhB wfj Gh oy?rk no d[BhnK wfj Gh. j[D ikj.<br />

s/ok we;d g{ok j'nk.## okfJ p[bko e[oB; (;bkw, Bw;eko) efo<br />

ftdk j'nk. nr? d{o ikfJ efo e[oBf; brk eoD/. ub?. ufb efo<br />

e[oBf; eo?. g?db xo nkfJnk. fJj p'b fwjopkB tkbh ;kyh d/<br />

jB. okfJ B/ <strong>eh</strong> wzfrnk ;h, ;kyh ftu'I g<strong>sk</strong> BjhI brdk. fJ; dk<br />

g<strong>sk</strong> ft;kyh 1992 ftu gkfe;<strong>sk</strong>B ik e/ BBekDk ;kfjp bZrk i' fgS'I<br />

doi eoKrk.<br />

fg<strong>sk</strong> ~ T[dk;h j'Jh fe gVQBk-fbyDk sK dofeBko, gF{ ukoB<br />

tb th e'Jh fXnkB BjhI. c?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe jZNh y[btk fdzd/ jK. ;"dk<br />

yohdD bJh fds/ thj o[fgnK dk pkp/ B/ <strong>eh</strong> <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fJ; dk gkmeK ~<br />

g<strong>sk</strong> j?. fg<strong>sk</strong> B/ eq'XtkB j' e/ g[ZfSnk- BkBe j? feE/ < xo'I df;nk<br />

frnk fe SZgV feBko/ p?mk oZp dk Bkw b? fojk j?. s/ia edwh fg<strong>sk</strong><br />

pkjo fBefbnk. p/p/ BkB<strong>eh</strong> r[;?b/ fg<strong>sk</strong> d/ fgZS/-fgZS/ s/ia edwh s[oh.<br />

fg<strong>sk</strong> ~ nkT[IfdnK d/y pkpk yVk j' frnk. ;Zi/ jZE Bkb yZph rZbQ<br />

T[s/, yZp/ jZE Bkb ;Zih rZbQ T[go fg<strong>sk</strong> tb'I d' EZgV o;hd <strong>eh</strong>s/ rJ/.<br />

jzM{nK dhnK e[ZM p{zdK SZgV feBko/ fvZrhnK. p/p/ BkB<strong>eh</strong> B/ fg<strong>sk</strong> dk<br />

jZE cV e/ fejk- fg<strong>sk</strong> ih xo ub'. ;fji/-;fji/ edw g[Nd/ fszB/ iD/<br />

xo nk rJ/.<br />

okfJ p[bko ;kfjp <strong>sZe</strong> fJj yapo g[Zih sK ftnke[b j'J/. nZr/<br />

ed/ J/B/ p/u?B BjhI j'J/ ;B. Bcao p[bkfJnk s/ fejk, wfj<strong>sk</strong> ~ p[bk<br />

fbnkT[. fg<strong>sk</strong> ih Nb e/ fe;/ rtKYh d/ xo ub/ rJ/- ikDd/ ;B<br />

fe okfJ ih ycak j'Dr/. j'o nkdwh G/i/, fejk- fiE/ th j'D Y{zv<br />

fbnkT[. BkBe ih ~ Bkb fbnktDk. fg<strong>sk</strong> g[Zso jt/bh g[Zi/ sK okfJ<br />

p[bko T[m/ ns/ pkp/ ~ iZch ftu b? fbnk. fejk- wfj<strong>sk</strong> ih s[;K ~<br />

<strong>sk</strong><strong>eh</strong>d ;yas <strong>eh</strong>sh ;h fe fJ; pZu/ ~ T[uk BjhI p'bDk- nZi sK s[;hI<br />

Gkoh ra[;<strong>sk</strong>yah <strong>eh</strong>sh. ;k~ tZvk d[Zy g[Zik. fg<strong>sk</strong> B/ fejk- ih eoK <strong>eh</strong><<br />

fe;/ ezw dk BjhI. jw/;aK T[ikVk fet/I podk;as eoK< thj o[gJ/ T[ikV<br />

fdZs/. okfJ B/ B"eo ~ fejk- nzdo jt/bh ftu p/rw ;kfjpk gk;'I thj<br />

o[gJhJ/ b? e/ nk. B"eo g?;/ b? nkfJnk. fejk, wfj<strong>sk</strong> ih ~ d/ fdT[.<br />

fg<strong>sk</strong> B/ o[gJ/ b?D s'I fJBeko eofdnK fejk, @@okfJ ih o[gJhJ/ n;K<br />

d/ jh jB feT[Ii[ s[;hI n;K d/ j' no n;hI s[;K d/. rZb thj o[gJhnK<br />

dh BkjhI.##<br />

okfJ B/ fejk, @@rZb o[gJhnK dh BjhI sK i[bw feT[I <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;[<br />

cfo;as/ T[go.## wfj<strong>sk</strong> B/ fejk- fg<strong>sk</strong> j'D d/ Bks/ ih nkgDh n"bkd<br />

~ fiaw/tkoh f;ykD dk th w/ok jZe BjhI< nZi fJj B[e;kB <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j?<br />

eZbQ j'o B[e;kB eo/rk. okfJ B/ fejk- s[;K ~ fd;dk Bjh no[ n;K<br />

~ ;kc fd;dk j?, e[Zb d[BhnK dh dT[bs dk dfonk J/; pkbe fdnK<br />

90 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 91 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


jZEK EkDh trdk nkT[Idk ;kc fd;dk. uzrk, s[;K ~ BjhI fdzdk. BkBe<br />

ih ~ d/Idk jK. d/D/ ;B w+. fg<strong>sk</strong> B/ fejk- ed'I bJ/ ;B s[;K< okfJ<br />

ih B/ fejk- pVk eoiak fbnk j'fJnk j? n;K. g<strong>sk</strong> BjhI T[<strong>sk</strong>o gktKr/<br />

fe B. ekb{ ][dk dk o<strong>sk</strong> yT[c BjhI s?~. fe;/ th rZb dk g<strong>sk</strong> BjhI.<br />

wfj<strong>sk</strong> s{z fjzd{ j?I no w+ w[;bwkB. s/ok GkJhukok uouk eo/rk fJ;<br />

eoe/ u[Zg jK BjhI sK eJh tko ;'funk j? i[ fJ; pkbe ~ s/o/ xo'I<br />

jt/bh nkgDh b? nktK. ;wM eo.<br />

;[b<strong>sk</strong>Bg[o d/ Btkp d"bs ykB dk wkb nc;o GkJh i?okw ;kb<br />

ftu d' tko fiawhdkoK s'I wkbhnk T[rokj[D nkfJnk eodk ;h. d't/I<br />

okfJ ;kfjp dh jt/bh d/ u[pko/ ftu p?m/ rZbK eo oj/ ;B. jt/bh<br />

d/ n?B Bkb y{j ;h fiE/ wod n"osK gkDh GoB nkT[Id/. GkJh i?okw<br />

B/ gkDh GoB nkJh p/p/ BkB<strong>eh</strong> d/yh. g[ZfSnk- fe; dh bV<strong>eh</strong> j? fJj<br />

okfJ ih< pVh ;[zdo j?. okfJ B/ fejk- n;K dh p/Nh ;wM'. p/dh<br />

gNtkoh dh B/e Xh j?. Gbk yakBdkB j?. fJj to s[;K d/ bkfJe j?.<br />

nr/ th fdb ftu fJj pks nkJh ;h. uzrk j'fJnk nZi nkg/ rZb<br />

s[oh. nkgD/ g[o'js ~ ;kv/ gk; G/iDk. fJXo'I p/dhnK d/ g[o'js ~<br />

n;hI ;Zd bKr/. ;zi'r fwbd/ j'D sK Gbk j't/. ;[Zuk yakBdkB j?. yo/<br />

jB.<br />

p/p/ BkB<strong>eh</strong> dh wzrDh dk c?;bk okfJ p[bko ;kfjp dh jt/bh<br />

ftu j'fJnk. GkJh pkb/ tkbh ;kyh ftu fJj ;apd doi jB- u/s<br />

t;ky d/ fdB nkj/. tko SfBSo fdB. i?okw ns/ BkB<strong>eh</strong> dh e[VwkJh<br />

j'Jh. wZxo ftu ftnkj j'fJnk.<br />

wkfgnK ~ fwbkD bJh GkJh i?okw sbtzvh fgzv p/p/ BkB<strong>eh</strong> ih<br />

~ b? e/ nkJ/ sK wkfgnK d/ xo T[BQK ~ SZv, nkg okfJ ;kfjp ~<br />

fwbD rJ/. ;fseko j'fJnk. okfJ ih pj[s y[;a j'J/. rZbK eofdnK<br />

GkJh i?okw B/ fejk_ ih w+I g{ok y[;a jK. i' fydws s[jkvh eo ;edk<br />

j'tK ;' dZ;Dh . ihn ikB bk e/ eoKrk. okfJ ;kfjp B/ fejk- fJe<br />

ezw eoBk gt/rk. GkJhnk ih, s[;K dk ;j[ok ;ys ;[GkT[ dk j?. BkBe<br />

g{oB c<strong>eh</strong>o j?. fg<strong>sk</strong> nkgD/ ca<strong>eh</strong>o p/N/ ~ d[opuB p'bdk j?. BkBe<br />

ih ~ nkgD/ gk; oy' sK Gbk j't/. i?okw B/ fejk, @@j[D/ b? iKdk jK<br />

nkgD/ Bkb.## okfJ ih p'b/- @@BjhI, j[D BjhI. d' fszB wjhB/ fgS'I<br />

xZbKrk. BkBe ih dh ;akdh e[VwkJh th T[Xo nkgD/ tb nkg jh<br />

eoBh. fg<strong>sk</strong> dk otZJhnk do[;s BjhI.##<br />

fdB wjhB/ phs/. pkpk ;t/o/ y/s tb'I xo nk fojk ;h. o;s/<br />

ftu ;fBnk;h p?mk ;h fi; B/ pkp/ dh T[Irb ftu w[zdoh ns/ jZE ftu<br />

rVtk d/y e/ g[fSnk- e"D j?I s{z< pkp/ B/ fejk- BkBe jK fBozeko dk<br />

w[ohd. ;fBnk;h B/ fejk- w?_ th fBozekoh jK s{z th. ;kv/ ftu e'Jh<br />

G/d Bjh_. nkgDh w[zdoh ns/ rVtk w?~ d/j. pkp/ B/ w[zdoh T[<strong>sk</strong>oh<br />

ns/ d't/_ t;sK nZr/ oZy fdshnK. ;fBnk;h B/ fejk- w?_ Bebh fBozekoh<br />

jK, s{z n;bh j?I. nkgDhnK t;sK u[Ze. w+ fJBQK dk jZedko BjhI. pkp/<br />

B/ fejk, @@;[ZNh t;s{ tb d/t<strong>sk</strong> d[pkok BjhI d/ydk.## pkpk ykbh jZE<br />

xo nkfJnk, fg<strong>sk</strong> B/ eo'X <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. g[Zso ~ e[ZM nkyD dh EK jt/bh<br />

ik e/ okfJ ;kfjp Bkb fJ; xNBk dk fiaeo <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK T[j p'b/, @@BkBe<br />

~ GkJhnk i?okw E/ xfb d/JhJ//. fJE/ s{z Gh ygdk j?I. J/j[ Gh ozi<br />

j'Idk j?. T[E? mhe j?.## GkJh pkb/ tkbh ;kyh ftu fbfynk j?- okfJ<br />

B/ i?okw ~ fumh fbyh. efjnk- GkJhnk ih n;K BkBe s?~ ;T[Ifgnk.<br />

i' feS[ s/o/ s/ j'fJ ;' fYb BjhI eoBh. ;zws 1544 wZxo ;[dh fszB,<br />

BkBe i?okw gk; ;[b<strong>sk</strong>Bg[o rfJnk.<br />

okfJ ;kfjp B/ Btkp d"bs ykB ~ tZyok yas fby e/ noia <strong>eh</strong>sh<br />

fe fi; i[nkB ~ nkg gk; GkJh i?okw b? e/ nkT[Dr/, T[; ~ pj[s<br />

nkdo Bkb uzrh B"eoh d/Dh.<br />

okfJ ;kfjp ~ fg<strong>sk</strong> d/ ;[Gkn dk d[y ;h go nkgD/ fJ; w[bkiaw<br />

dk g{ok nkdo fJ; eoe/ eod/ ;B feT[Ii[ fJj pkp/ dk fg<strong>sk</strong> ;h.<br />

doiD fgzvK dk wkbe fJj oJh; T[d'I ftueko nk e/ yb' iKdk ;h<br />

id'I fg<strong>sk</strong> d/ eq'X pkD r[o{ BkBe ;kfjp tZb ;/X/ j[zd/.<br />

GkJh i?okw pkpk ih ~ Btkp d"bs ykB gk; b? rJ/. Btkp B/<br />

fJzNoftT{ b?IfdnK g[ZfSnk- gVQkJh fbykJh <strong>eh</strong> e[ZS <strong>eh</strong>sh< pkpk ih B/<br />

dZf;nk- ih fjzd<strong>eh</strong> ikDdk jK. s'o<strong>eh</strong> (cko;h) ikDdk jK. tjhyks/<br />

(n?eKT{IN?I;h) dk g{ok fJbw j?. Btkp B/ w'dhykB/ dh ;[szso fizaw/tkoh<br />

;"_g fdZsh. G?D B/ yapo ;[Dh, y[;a j'Jh.<br />

wjhB/ phsd/ rJ/. wkfgnK B/ ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe Xh-g[Zso ~<br />

;[b<strong>sk</strong>Bg[o fwb e/ nkJhJ//. p/p/ xo ftu ;h s/ pkpk B"eoh T[go. y?o<br />

;[Zy g[ZSh dZ;h. fg<strong>sk</strong> B/ p/Nh ~ g[ZfSnk- BkBe e[M i'Vdk th j? fe<br />

;kok T[ikV fdzdk j?< p/p/ BkB<strong>eh</strong> B/ fejk- ewKtdk j? sK T[ikVdk j?.<br />

s[;K dk e[M BjhI T[ikVdk. fg<strong>sk</strong> ih s[;K dhnK J/j' rZbK n;K~ GbhnK<br />

92 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 93 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


BjhI brdhnK. yapo fwbh sK pkpk ih p/p/ d/ xo nkJ/. wkfgnK d/<br />

uoBhI jZE bkJ/. fe;/ pko/ j'o rZb BjhI <strong>eh</strong>sh go pkpk ih B/ fg<strong>sk</strong><br />

~ g[ZfSnk, @@ih okfJ ih dk <strong>eh</strong> jkb j?


B/ fejk, @@ohM g{oh, sK j't? pkpk i/ wZEk edwK T[go oZyD dh fJikias<br />

fwb/.## okfJ pj[s nXho j'fJnk sK pkp/ dh nkfrnk Bkb f;o edwK<br />

s/ oZfynk no pj[s fprf;nk. pkp/ B/ n;h;K fdZshnK.<br />

fco okJ/ B/ jwhd/ B"eo ~ p[bkfJnk s/ fejk, @@;[X/ ~ p[bk<br />

fbnk. ewkb ykDk T[j' pDk ;edk j?.## jwhdk frnk sK gZ[fSnk,<br />

@@d;' pkpk ih <strong>eh</strong> SeDk j?.## pkpk ih B/ fejk, @@eo<strong>sk</strong>o i' G/idk<br />

j? yk b?Id/ jK.## okfJ B/ g[ZfSnk, @@nkfrnk j't/ sK pZeok pDk bJhJ/


T[; ~ fBjkod/ oj/. eb:[r ~ ;aKs j'D bJh fejk s/ g[ZfSnk- d;<br />

fet/I nkfJnk. eb:[r B/ fejk-s[;K dh ypo;ko b?D nkfJnk jK pkpk.<br />

Bw;eko <strong>eh</strong>sh. pkp/ B/ fejk- s/ohU tkVh dk sK w+ nzr{o jK. s{z<br />

BjhI yapo bJ/Irk j'o e''""D bJ/rk< eb:[r B/ fejk dZ;' <strong>eh</strong> fydws<br />

eoK s[;K dh. pkpk ih B/ fejk-J/Bk eohI fe i' ;kvh wzB/ T[; ~ szr<br />

Bk eohI. eb:[r B/ fejk- fJj ca?;bk j' u[Zek j? pkpk. i' s/oh wzB/rk,<br />

fe;/ i[Zr ftu T[; ~ ;/e BjhI br/rk. Bw;eko eoe/ ;aKsfus eb:[r<br />

gofsnk.<br />

okfJ p[bko ih Bkb pkpk ih dh fJe j'o ;KM dk fiaeo ;kvhnK<br />

;kyhnK ftu BjhI nkT[Idk. pj[s tZvh fJe xNBk xNh go j?okB jK<br />

fe ;kyhnK ftu feT[I BjhI doi <strong>eh</strong>sh rJh. fJj ;kyh BBekDk ;kfjp<br />

ftu w?~ fJe B/e-pyas w[;bwkB B/ ;[DkJh. BBekDk ;kfjp wZEk N/fenk,<br />

<strong>eh</strong>osB ;[fDnk, bzro Sfenk. ;'funk, w[;bwkBK ~ fwbK, rZbK eoK.<br />

ekbi sK j'Dk BjhI fJZE/, ;e{b j'fJrk. fe;/ wk;No ~ fwbhJ//. g[b;<br />

nc;o ~ df;nk fe w+ gq'c?;o jK. fe;/ gq'c?;o iK wk;No ~ fwbDk<br />

ukj[zdk jK. vhH n?;H ghH B/ dZf;nk- nfj fJXo d' e[ cobKr s/ ekbi<br />

j?, ub/ ikU. s[odk frnk. nr/ r/N nk frnk. nzro/iah ns/ T[od{<br />

nZyoK ftu fbfynk j'fJnk ;h- r[o{ BkBe r"ofwzN fvroh ekbi<br />

BBekDk ;kfjp. nzdo bzfxnk. e'Jh fdZf;nk BjhI. u"<strong>eh</strong>dko B/<br />

;bkwkb/ew nkfynk s/ fejk- ih fydws< w+ fejk, e'Jh gq'c?;o BjhI<<br />

T[; B/ fejk- jB. fJwfsjkB j' oj/ jB. fvT{NhnK s/ jB. ezw j?<br />

sK fi; ~ ej' p[bk fbnkT[Idk jK. w+ fejk- ezw sK e'Jh BjhI. xzN/<br />

~ c/o nk iktKrk gzi ti/. tkg; s[o fgnk. fJe ;kY/ S/ c[ZN bzwk<br />

65-70 ;kb dk pi[or ;btko ewhi d;<strong>sk</strong>o gfjBh w/o/ tb s/iah Bkb<br />

nkfJnk. ;odko ih ;Zs ;qh nekb. gos feT[I ub/< w+ s[jk~ d/fynk<br />

sK b/po dh S[ZNh eo fdZsh. w+ m/e/dko jK. w[zfvnK bJh j';Nb pDk<br />

fojk jK. nkT[ fJXo p?mhJ/. rZbK eoKr/. d'-fszB e[o;hnK wzrtk<br />

bJhnK. e'Jh wiad{o S[ZNh eoe/ xo BjhI frnk, ;ko/ ;kv/ fJod-frod<br />

iawhB T[go p?m rJ/. rZbK d"okB w+ g[ZfSnk- r[od[nkok ;kfjp d/ Bkw<br />

fezBh iawhB j? fJE/< T[; B/ fejk- ih feT[I g[ZSh fJj rZb < ofjD-<br />

;fjD ykD-ghD ftu e'Jh fdZes nkJh< w+ fejk- BjhI. e'Jh ewh BjhI<br />

ojh. fJj w/o/ pkp/ dk iBw ;EkB j? Bk. fJ; tk;s/ <strong>eh</strong> w/ok fceowzd<br />

j'D dk jZe BjhI< T[; B/ fejk- fpbe[b BjhI. fceo eoB dk jZe<br />

tZfvnK dk j?. ;kvk s[jkvk jZe pzdrh eoB dk j?. jiaos pkpk BkBe<br />

nbfj ;bkw ;kvk fceo eodk j?.<br />

w+ fejk- do[;s. nZSk fJj dZ;' fe ikDB dk jZe sK j?< T[;<br />

B/ fejk, jK. ikDB dk jZe j?. ;kY/ ;Zs ;" w[oZpk iawhB r[od[nko/<br />

d/ Bkw j?. fco w?A_ g[ZfSnk- <strong>eh</strong> wjkokik oDihs f;zx B/ b[nkJh ;h<br />

fJj iawhB< m/e/dko B/ fejk- fpbe[b BjhI. fJzBh iawhB fe;/ r[od[nko/<br />

d/ Bkw wjkoki/ B/ BjhI b[nkJh. fJj ;kv/ GZNhnK d/ ;odko B/ b[nkJh<br />

;h. w+ fco g[ZfSnk- GZNhnK dk ;odko e"D< T[; B/ fejk GZNhnK d/<br />

;odko ~ BjhI ikDd/< fJE/ gzikj fgzvK ftu pZu/-pZu/ ~ T[; dk s/<br />

pkp/ d/ Bkw dk g<strong>sk</strong> j?. T[; dk Bkw ;h okfJ p[bko yakB ;kfjp.<br />

fJE/ pV/ fgzv jB ih GZNhnK d/. s[;K BjhI ;odko dk Bkw ;[fDnk<<br />

w+ fejk- fJ; ;odko dk Bkw sK ;kv/ eD-eD ftu of;nk j'fJnk j?<br />

Gok, go w?~ fJj BjhI ;h g<strong>sk</strong> fe okfJ ;kfjp GZNh ;B.<br />

m/e/dko B/ fejk- ih n;hI GZNh, nkw BjhI jK. w+ th GZNh nK.<br />

;kfonK ijkBK d/ wkbe r[o{ pkp/ ~ ;G s'I gfjbK ;kv/ ;odko B/<br />

gSkfDnk ;h. fJe e'fjB{o dh ;aBkys eo bJh ;h GZNh ;odko B/,<br />

T[d'I jh, id'I T[j pugB ftu ;h. j[D ;[D' iaawhB d/D dh rZb. okfJ<br />

p[bko ykB gzdoK ;" w[oZfpnK dk seVk oJh; ns/ y[Zddko fJB;kB ;h,<br />

go ;h B/<strong>eh</strong> dk w[i;wk. pkpk ih dk edodkB ;h g{ok. T[; dh T[wo<br />

ukbhnK s'I NZg ubh go n"bkd BjhI ;h. dZ;d/ B/ gJh x'V/ s/ ;tko<br />

j' e/ w[oZfpnK dk d"ok eoB frnk. r[o{ pkp/ dh T[wo 12-13 ;kb<br />

j''J/rh. pkpk wZMK uko fojk ;h. okfJ ;kfjp x'V/ s'I T[so/. i'V/<br />

T[<strong>sk</strong>o/. pkpk ih d/ Biadhe jZE i'V e/ yb' rJ/ s/ fejk- pkpk w/oh<br />

w[okd g{oh eo.<br />

bT[ ih w/ohnK nZyK ;kjwD/ iBw ;kyh dk fJj fdq;a x[zw frnk.<br />

w+ ikDdk ;K fe fJj xNBk tkgoh ;h. m/e/dko B/ nZr/ dZf;nk- ih<br />

edh pkb xo ftu y/v/, fJj w[okd wB ftu b? e/ noia r[iakoB rJ/<br />

;B. pkpk ih B/ n;h;K fdZshnK ns/ fejk- okfJ s[;K dh w[okd g{oh<br />

j'Jh, ;aZe BK eoBk.<br />

;kb pknd okfJ ;kfjp d/ xo p/N/ dk iBw j'fJnk. ;odko<br />

J/Bk y[;a fe dknts fdZsh pVh tZvh. ih Btkp ;kfjp y[d nkJ/ ;B<br />

d"bs ykB ;kfjp fJ; i;aB ftu f;aoes eoB. fgzvK d/ fgzv nkD<br />

98 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 99 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


T[so/ ;B. fJ; Gkoh fJeZm ftu F[eokBk eoB wro'I okfJ ;kfjp B/<br />

nkgDh nZXh iawhB jiaos pkpk BkBe d/ Bkw fJzsekb spdhb eo<br />

d/D dk n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. ;' T[d'I ;kY/ ;Zs ;" w[oZp/ pkpk ih d/ Bkw j'J/<br />

i' j[D se s[o/ nKtd/ jB. gzdoK e[ ;kb gfjbK ;kv/ fynkb ftu<br />

fJj rZb nkJh gJh wkbe n;h_, ekpia n;h_, ek;aseko n;hI go Bkw<br />

;kvk wkb foekov ftu p'bdk BjhI. n;hI fJ; iawhB T[go BiakfJi<br />

epi/ g[;asK s'I <strong>eh</strong>s/ j'J/ jB. d' e[ ;" feZb/ iawhB puh j'Jh j? r[odtko/<br />

d/ epia/ ftu. pk<strong>eh</strong> dh GZNh tkj[zd/ phid/ jB. n;hI ;a/yg[o/ ndkbs<br />

ftu w[eZdwk dkfJo eo fdZ<strong>sk</strong> fe fgSbh T[wo/ ;kv/ p}[orK d/ p}[or<br />

okfJp[bko ;kfjp dk fdwkr fjZb frnk ;h. T[; B/ nZXh iawhB fJe<br />

c<strong>eh</strong>o BkBe d/ Bkw eotk fdZsh go T[; d/ jZedko n;hI jK. ekpia<br />

ek;aseko th y[d jK. ;kv/ Bkw fJzsekb spdhb j't/. bT[ ih sbphnK<br />

fJsbkjK, foekov, pfj;K ;G j' rJhnK. uko ;kb w[eZdw/ dh ekotkJh<br />

uZbh. c?;b/ dh sohe nkJh sK ca?;bk ;kv/ fybkc. fJzsekb spdhb<br />

BjhI j' ;edk. n;hI bkj"o jkJhe'oN ftu nghb dkfJo eo fdZsh.<br />

fszB uko ;kb T[E/ ;[DtkJh j[zdh ojh. iZiw+N j'Jh, fJzsekb spdhb<br />

BjhI j' ;edk. nghb ykoi, dkyab dcso. n;hI ih ;[gohw e'oN<br />

fJ;bkwkpkd nghb dkfJo <strong>eh</strong>sh. fszB ;kb ;[DtkJh j'Jh. nyho id'I<br />

ca?;bk ;[DkT[D dk tes nkfJnk sK p?Iu B/ fejk- nkgD/ gzi uko<br />

w[jspo pzd/ b? e/ nkT[Dk. t<strong>eh</strong>bK ~ BjhI fbnkT[Dk. e'Jh io{oh rZb<br />

eoBh j?. n;hI g[ZfSnk ih <strong>eh</strong> rZb eoBh j?, o<strong>sk</strong> dZ;' sK fe fsnkoh<br />

eoe/ nkJhJ/. nkg; ftu ;bkj i' eoBh j'Jh. ;KMk ezw j?. iZiK B/<br />

fejk-s[;hI fJj w[eZdwk dkfJo eoe/ uzrk ezw BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJj dZ;Dk<br />

j?. wjhBk <strong>sk</strong>ohe gk fdZsh.<br />

fgzvK d/ nkgD/-nkgD/ fJeZm j'J/. fco ;KM/ fJeZm j'J/. nZm pzd/<br />

u[D/ rJ/ fijV/ p?Iu Bkb rZb eoB ndkbs ikDr/. sohe nk rJh.<br />

;?IeV/ pzd/ ndkbs d/ pkjo g[Zi rJ/. ;kvh tkoh nkJh sK nzdo dkyb<br />

j'J/. fJe w?_ th ;K. iZiK B/ fJZe xzN/ bJh ndkbs w[bsth eo<br />

fdZsh. ;k~ fgSb/ ewo/ ftu b? rJ/. ukj gkDh wzrtk fbnk. fco<br />

rZb s'oh. iZi ;kfjpkB B/ fejk- n;hI pVh pkoh<strong>eh</strong> Bkb fJj e/;<br />

d/fynk j?. s[;hI rbs ezw S/V p?m/. fiBQK c<strong>eh</strong>oK T[go w[eZdw/ dkfJo<br />

<strong>eh</strong>s/ T[BQK s'I w[okdK wzrd/ sK mhe ;h. T[j B/epyas fJB;kB fiBQK dh<br />

pd"bs s[;hI d[BhnK dh o';aBh d/yh, s[;hI T[BQK T[go w[eZdw/ <strong>eh</strong>s/. fdwkr<br />

jZb ikD tor/ pd fJbiakw bkJ/. ;odko okfJ p[bko ykB ;kfjp dk<br />

fdwkr nZXk sK ekfJw fojk i' nZXh iawhB puk bJh. fi; c<strong>eh</strong>o d/<br />

Bkw nZXh iawhB dk fJzsekb eotkfJnk T[; dk fdwkr sK g{ok jZb<br />

frnk ;h feT[Ife T[; B/ ed/ fJ; iawhB tb d/fynk Gh BjhI. T[; dh<br />

n"bkd B/ fJ; T[go jZe BjhI iwkfJnk. f;ZyK B/ edh Bk fJj iawhB<br />

o'<strong>eh</strong>, Bk dknt/ ndkbsK ftu <strong>eh</strong>s/. s[;hI fJ; T[go g[;asK s'I BikfJia<br />

epia/ <strong>eh</strong>s/ j'J/ jB, j[D ndkbsK ftu dknt/ <strong>eh</strong>s/. d; pkoK ;kbK<br />

s'I s[;hI tZfvnK dh p/ndph eod/ nkJ/ j', fe;/ B/ neb BjhI fdZsh fe<br />

r[Bkj Bk eo'< iaawhBK s'I tXhe T[j s[jk~ fgnko eod/ ;B. s[;hI<br />

T[BQK dot/;K ~ Bcaos eod/ j' s/ iaawhBK Bkb fgnko gk fbnk. s[jkv/<br />

e'b jh oj/rh iawhB. w[eZdwk Bk eod/ sK mhe j[zdk.<br />

n;hI fejk, ih iawhB ;kv/ Jh epia/ ftu j? go foekov wkb<br />

ftu ;kvk Bkw BjhI. iZiK B/ fejk- Bkw BjhI oj/rk. Bk s[jkvk Bk<br />

;kvk. Bkw oj/rk nZbkj gotodrko dk. Bkw oj/rk T[; dh pzdrh<br />

eoB tkfbnk dot/;K dk. T[j fijV/ uzd <strong>sk</strong>fonK d/ wkbe jB T[jh<br />

ofjDr/, j'o BjhI oj/rk e'Jh. ;kvh s[jk~ fJj ;bkj j? fe w[eZdwk<br />

tkg; b? bT[. n;hI fejk, ih pkjo ;kvk GkJhukok yb'<strong>sk</strong> j?. T[;<br />

Bkb ;bkj eo bJhJ/. iZiK B/ fejk- iao{o eo'. j[D ;kY/ frnkoK<br />

tZi/ jB. ;aKwh uko ti/ se ;bkj eo bT[. i/ w[eZdwk tkg; Bk<br />

fbnk sK fco n;hI ca?;bk ;[Dk fdnKr/. ndkbs s'I pkjo s[jk~ n;hI<br />

fJj fJe ;bkj fdZsh j?. fJj ;bkj wzBD d/ s[;hI gkpzd BjhI. ca?;bk<br />

;akwh ;[DktKr/.<br />

n;hI pkjo nk rJ//. GkJhukok T[vhe fojk ;h. ;koh rZb dZ;h.<br />

;'uD ftukoB bZr/. fdwkr foVe/. nyho ftu ca?;bk j'fJnk fe d'jK<br />

ftu'I fJe dh u'D eoBh j?. nghb tkg; b?Dh j? fe w[eZdwk jkoB<br />

dh iZiw+N b?Dh j?. iZiK dhnK rZbK s'I fdZ; frnk ;h fe fiZsD dk<br />

;tkb Jh BjhI g?dk j[zdk. n;K ;kfonK B/ w[eZdwk tkg; b?D dk ca?;bk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>. ;akwh uko ti/ t<strong>eh</strong>bK ;D/ jkiao j' e/ nghb tkg; b? bJh.<br />

n;hI pu rJ/ ;odko ih. nghb tkg; Bk b?Id/ sK jkoBk ;h. d[BhnK<br />

th ikDh ;h dhB th. j[D d't/I pu rJ/. nrbh dorkj ftu fJBQK<br />

dot/;K ;kjwD/ yb' e/ r[BkjK dh w[nkch wzrD i'r/ ofj rJ/. T[j<br />

pV/ ofjwfdb jB ih. nkgDh n"bkd dhnK rbshnK wkg/ py;a fdnk<br />

eod/ jB. d'y' Gok ih fezBhnK <strong>sk</strong>esK d/ wkbe jB jiaos pkpk<br />

100 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 101 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


BkBe. ;dhnK phs rJhnK go B/<strong>eh</strong> eoB dk j[ew ni/ fe;/ Bk fe;/<br />

iaohJ/ g[uk oj/ jB. ;[gohw e'oN ~ fejk fe fJBQK ~ rbs o;s/<br />

GNeD s'I o'e. ;[gohw e'oN B/ o'fenk. pkpk ih B/ ;[gohw e'oN s'I<br />

;kvh jZse BjhI eotkJh. tofink th. fJZias th oZyh. T[; d/ Bkw<br />

~ bZy ;bkw. nZi th wkb foekov nB[;ko fJjBK w[oZfpnK ftu r[o{<br />

pkpk BkBe y/sh eodk j?.<br />

fJj fB<strong>eh</strong> fijh ;zrs pj[s fgnko Bkb r[o{ pkp/ d/ i; rkT[Idh<br />

T[mh. w+ tkg; r[od[nko/ g[Zik. gzithI ftu gVQdk S'Nk p/Nk ;[yBpho<br />

efjD bZrk- feE/ ub/ rJ/ ;h< xzN/ d/ T[vh<strong>eh</strong> iKd/ jK. dZf;nk Bh_<br />

;h fe i'V/ yohdD uZbKr/< pj[s ;[jD/ ns/ jzYD;ko jB fJE'I d/ i'V/.<br />

w+ fejk- uzrhnK rZbK ;[D e/ nkfJnk jK. tZv/ ;sthI d/ ftfdnkoEh<br />

j[;Bpho B/ fejk- fiE/ fiE/ iktKr/ uzrhnK rZbK ;[DB ~ fwbDrhnK.<br />

fJj pkp/ dk d/; j? Bk. ub' piko uZbhJ/.<br />

tZvh ;koh d[ekB nzdo dkyb j'J/. pZu/ i[ZshnK g;zd eoB br/.<br />

w+ w'uh Bkb rZbhI bZr frnk. gZ[fSnk- fjzd[;<strong>sk</strong>B ftu'I uko e[ tkoh<br />

iE/ ;kb ftu nkT[Id/ jB. nr'I fgS'I s[jkvk eko'pko fet/I uZbdk j?<<br />

T[j p'fbnk-ih tXhe o"De sK s[jkv/ nkT[D Bkb jh j[zdh j? go ;koh<br />

d[BhnK ftu'I f;ZyK d/ ekcb/ nkT[Id/ Jh ofjzd/ jB. pV/ XBkY nkT[Id/<br />

jB ih. eJh sK nkgDk ijkia jh b? nkT[Id/ B/. bzwhnK bzwhnK fb;aeko/<br />

wkodhnK ekoK d/ ekcb/ T[sod/ jB. gfotkoK d/ gfotko nkT[Id/ jB.<br />

e'Jh wjhBk wjhBk e'Jh d'-d' wjhB/ Gh ofjzd/ jB. w+ g[ZfSnk, s[;hI sK<br />

;kfonK d/;K d/ ekcb/ d/y/ jB, ;kv/ fjzd[;<strong>sk</strong>Bh f;ZyK tor/ f;detkB<br />

jB T[j th fe e'Jh coe bZrk. w'uh p'fbnk- coe j?. fJE/ fizBk<br />

;wK ofjzd/ jB T[j g?oh* i[Zsh BjhI gkT[Id/. Bzr/ g?ohI x[zwd/ jB. nkyd/<br />

jB-;kv/ pkp/ dh Xosh j?. bZy ;[orK s'I T[<strong>sw</strong>. s[;hI i'V/ gfjB/ j'J/<br />

jB, j'o i'V/ b?D/ jB. T[j Bzr/ g?ohI fcod/ jB BBekDk ;kfjp ftu.<br />

nkgD/ eko'pko fybkca rZbK eo fojk jK ;odko ih go ghoK d/ gho<br />

dh ofjws p/nzs j?. uko g?f;nK eoe/ M{m feT[I p'bK. r[o{ BkBe<br />

;kfjp pkpk-fJ-nkbw p[ZeK Go-Go nkg d/Jh iKdk j? ;k~ n;aochnK.<br />

ebw-dtks b? e/ nZi w/oh EK i/ g[okDk ;kyheko p?mk j[zdk sd<br />

nkyoh ;apd fJT[I fbydkL okfJ p[bko ih <strong>eh</strong> ;kyh ;zg{oB j'Jh r[ogq;kfd<br />

Bkb. phs/ ;fwnK ftu wjKg[oyK <strong>eh</strong> ewkJh tzvh iKdh. xo iwhB<br />

eN[zp e? Bkw. g[zB ;/teK e/. gkg fBzdeK e/. fod? ek frnkB<br />

iZfrnk;{nK ek. r[o{ pkp/ ek ;kok feS[ T[<strong>sw</strong>, xo ;rb ;z;koK e/<br />

Bkw. fi; wjb wfj r[o{ pkp/ ek fNekDk fsE? fwjopkBh U fwjopkBh.<br />

j'o feS[ BjhI. ;G wzrb rktj[ ihL<br />

joy nBzs ;'r BjhI phnk..<br />

;' xfo r[fo BkBe eT[ dhnk..wH5 rT[Vh, nzr 186<br />

p'bj[ ih tkfjr[o{ tkfjr[o{. fdB SfBSo. sohe ;<strong>sk</strong>Jh. wjhBk<br />

;szpo. ;kb d' jiko fszB. XzB pkpk r[o{ BkBe d/t wjkoki. XzB<br />

T[;e/ f;y.<br />

102 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 103 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


GkJh wodkBk ih<br />

fi; ;zrhseko dh s[;h_ s;tho d/y oj/ j', fJj GkJh wodkBk<br />

ih dh Bjh_ j?. ;kfiazd/ d/ jZEK ftu cfVnk ;kia opkp Bjh_ ;kozrh<br />

j?. w/ok :<strong>eh</strong>B j? fe ;o ihHn?;H mkeo f;zx B/ 1964 ftu id'_ fJj<br />

g/*fNzr fsnko <strong>eh</strong>sh ;h, sd p[oF ubkT[*fdnK T[BQK ~ GkJh wodkBk<br />

ih dh opkp dhnK e[M wjhB X[BK fJBkw ti'* ;[DB ~ fwbhnK. gkme<br />

id'_ n;b g/*fNzr (20##%28##) d/yDr/ sd T[j w/o/ Bkb ;fjws j'<br />

ikDr/. g/*fNzr j/mK fbfynk j?- @@fJbkjh X[B#. nZr/ fbfynk j?HHH @@i'<br />

GhVK bJh Bjh_, nkgD/ nkg bJh rkT[*dk j?.## d{o fgZS/ fJe r[zpd<br />

j?. fi; iawhB T[go ;kozrh tkde yb'<strong>sk</strong> j?, gEohbh j?. go uZNkBK<br />

jB fe gzxo e/ gkDh j' ojhnK fd;dhnK jB. doiK ns/ dokVK<br />

bfjoK ftu tN ojhnK jB.<br />

;e{b ftu gVQd/ ;ak;soh rkfJB f;ZyD tkb/ e[ZM pZfunK ~ w?_<br />

fwfbnk s/ g[ZfSnk, @@id'_ w?_ s[jkv/ fiZvk ;K, fdb eodk ;h b/ye pDK.<br />

fJt/* s[jkv/ e[ZM iwksh pZu/ fuZsoekoh f;Zy oj/ jB. s[;h_ ;zrhs f;ZyD<br />

dh rZb feT[_ ;'uh< fJZe B/ fejk, @@b/ye ns/ fusoeko, i/ ukj[D sK<br />

nkgD/ j[Bo dh ;jkfJ<strong>sk</strong> Bkb fe;/ dk fdb d[yk ;ed/ jB, wiake<br />

T[vk ;ed/ jB, M{m p'b ;ed/ jB. ;kia nfijk Bjh_ eod/. ;zrhseko<br />

ukj/ sK th Bjh_. e'Jh ;kfiazdk tZvk j? e'Jh S'NkHHHmhe, go ;zrhs ;ZN<br />

Bjh_ wkodk, jZse Bjh_ eodk, M{m Bjh_ p'bdk. fJj ;G ~ fgnkohnK<br />

s;ZbhnK fdzdk j?.##<br />

w?_ ebk; o{w ftu ;zrhs nfXnkge ~ fejk, @@nZi eZbQ pZu/<br />

seV/ rZgh j' rJ/ jB. Bzpo tZX b?D dh bkb;k Bkb ;zrhs gVQd/<br />

jB go rZbK tZvhnK-tZvhnK ;[DkT[*d/ jB.## nfXnkge B/ fejk, @@fi;<br />

pZu/ Bkb s[;h_ rZb <strong>eh</strong>sh T[j ftfrnkB dk ftfdnkoEh j? ns/ T[; B/<br />

ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j'fJnk j? fe ;zrhs ~ edh ;b/p; d/ ftF/ ti'* Bjh_<br />

bt/rk.##<br />

wjkB f;<strong>sk</strong>otkde T[;<strong>sk</strong>d okw BkokfJD ih dh fJzNoftT{ gVQh.<br />

;kozrh d/ F"e pko/ g[ZSD s/ T[BQK fejk, @@nkdwh ~ jzeko j' frnk<br />

;h fe T[; dh nktkia s'_ wX[o j'o e'Jh nktkia Bjh_. w?_ ukfjnk fe<br />

bZeV dh fB<strong>eh</strong> fijh fJe fBofizd ;zd{eVh nkdwh dk jzeko s'V/.<br />

nfijk eoB bJh fJe iBw sK b/y/ bZr frnk go ;zs'y fwfbnk.##<br />

gzikph gkme, BkokfJD ih dh e?;N yohd e/ id'_ G?oth ftu ;kozrh<br />

dhnK X[BK ;[DBr/ sK wzB ikDr/ fe eJh iBwK dk ezw fJe iBw<br />

ftu fBp/fVnk frnk.<br />

rZb GkJh wodkBk ih pko/ eoBh j? go j'o rZbK fJXo'* T[Xo'*<br />

T[v e/ ftueko nk rJhnK. fJt/* jh j'Dk ;h. T[BQK pko/ nukBe rZb<br />

F[o{ Bjh_ j' ;edh. fJT[* eoBk p/-ndph j't/rh. gfjbK ebw ;[o eo<br />

bJhJ/.<br />

GkJh r[odk; ih B/ ;jh fbfynk fe pkfpnK B/ Xosh ;'XD fjs<br />

uVQkJh <strong>eh</strong>sh. T[BQK dh fJZSk ;h fe Xosh d/ N'J/ fNZp/ gZXo eoe/ fJ;<br />

~ ;''jDh ;wsb pDkJhJ/. fJ; we;d bJh jb ;[jkr/ dh EK pkDh<br />

ns/ opkp dh tos'_ <strong>eh</strong>sh.<br />

GkJh wodkBk ih pko/ fbyD bJh ;kohnK iBw-;kyhnK dk d[pkok<br />

gkm <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. iBw-;kyhekoK B/ tZy-tZy sohfenK Bkb fJ; ca<strong>eh</strong>o d/ nzdo<br />

dh Mks g[nkJh j?. r[o{ ih Bkb gqhs ns/ d'jK dh b'eK Bkb gqhs d/<br />

G/d, ;kyheko fpBK fe;/ yk; soZdd d/ ;fji ;[Gkn y'bQdk iKdk j?.<br />

r[o{ pkpk ih id'_ edh pzdrh eofdnK ;wkXh ftu bhB j' iKd/<br />

sK GkJh wodkBk thj-gZuh edw d{o ofj e/ brk<strong>sk</strong>o gfjok fdzd/ fe<br />

;wkXh ftu e'Jh ftxB Bk gt/. fe;/ ~ B/V/ Bk ikD fdzd/. go id'_<br />

pkpk ih rkT[D brd/ sK opkp b? e/ fJzBK B/V/ p?md/ fe r'v/ Bkb<br />

r'vk yfjzdk. e[dos T[BQK dhnK ;[oK Bkb obe/ rkT[D brdh. BkEK,<br />

i'rhnK, pqkjwDK, ekiahnK, w"bthnK Bkb ftuko tNKdok eofdnK id'_<br />

frnkB dh jB/oh trdh sK pkpk ih nkyd/, @@wodkfBnk opkp T[mkfJ.<br />

pkDh nkJh j?.## <strong>eh</strong>osB dh pkoF j[zdh sK ;koh rod ra[pko X[b<br />

iKdh s/ nkekF fBowb j' iKdk. fjzd{ nkyd/, @@fJBQK ftu pqjw dk<br />

;zg{oD gqek;a j?. gqsZy fd; ofjnk j?.## ekwb ca<strong>eh</strong>oK Bkb w/b j[zdk<br />

104 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 105 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


sK T[j efjzd/, @@;bkwkb/ez BkBe ;akj ca<strong>eh</strong>o, ;kfjp d/ o;hd. s{z tZvk<br />

p}[ortko jkJh. n;K e{ d[nk d/j fe ;kvh Gh ;kfjp Bkb T[t/* pD<br />

nkJ/ fit/_ s?*v/ Bkb pD nkJh j?.## e'Jh j'o nkT[*dk sK nkydk,<br />

@@wod jB g{o/. Gb/ jB e'Jh. y[dkfJ d/ ;kfde j?B tZv/.##<br />

GkJh wodkBk ih wjkoki s'_ d; ;kb tZv/ ;B. pugB ftu d'tK<br />

~ ne;o fJeZfmnK d/fynk iKdk. fg<strong>sk</strong>, wk<strong>sk</strong> iK G?D BkB<strong>eh</strong> B/ id'_<br />

r[o{ ih ~ d[BhnKdkoh dh e'Jh rZb ;wMkT[Dh j[zdh sK T[j GkJh<br />

wodkBk ih ~ p[bk e/ nkyd/ fe T[BQK ~ wBkT[. GkJh ih ub/ sK<br />

iKd/ go T[BQK ~ ;wMkT[D dh EK ;wM e/ nk iKd/. fJj rZbK gVQfdnK<br />

w?_ ;'udk fe GkJh wodkBk ih dh rZb id'_ wzBd/ Bjh_ ;B, fco th<br />

gfotko d/ ihn T[BQK ~ jh feT[_ d[pkok G/id/< g<strong>sk</strong> bZfrnk fe pkpk<br />

ih, GkJh dh rZb ;[D sK b?_d/ ;B, j'oK dhnK B;hjsK T[j eJh tko<br />

;[DB bJh th fsnko Bjh_ ;B.<br />

pkpk ih sbtzvh s'_ ;[b<strong>sk</strong>Bg[o b'Xh B"eoh eoB ub/ rJ/. wjhB/<br />

bzx rJ/ sK wkfgnK B/ GkJh wodkBk ~ T[BQK dh yapo ;ko b?D bJh<br />

G/ifdnK fejk- fJe tko nk e/ fwb ikD. GkJh ih s[o gJ/. ;[b<strong>sk</strong>Bg[o<br />

g[Zi/. ya?o ;[Zy g[ZSh, dZ;h s/ fejk, @@wK s/ fg<strong>sk</strong> :kd eod/ jB. gfotko<br />

~ fwb nkU.## pkp/ B/ fejk, uzrk j'fJnk GkJh s[;h_ nk rJ/. nkgDk<br />

gfotko pVk tZvk j?. d{o-d{o nkgD/ ihnK ~ fwbD ikDk j?. s[;h_<br />

Bkb ub'. fJeZm/ uZbKr/ sK yoh y[Fh fwb/rh.<br />

GkJh ih B/ fejk- @@go yktKr/ <strong>eh</strong>< youKr/ <strong>eh</strong>


<strong>sk</strong>oh j'fJnk. pkpk ih B/ gq;zB j' e/ GkJh wodkBk ih ~ n;h; fdZsh,<br />

@@s[;K ~ GkJh <strong>sk</strong>o dk r[D pyf;nk. fJj nZr? t/uDk Bkjh*. e/;K<br />

dh p/ndph Bjh_ eoBh. nzfwqs t/b/ T[m e/ pzdrh eoBh s/ do nkJ/<br />

;tkbh ~ fBok; Bjh_ w'VBk.##<br />

nrb/ fdB pkp/ B/ GkJh wodkBk ih ~ god/; uZbD bJh fejk<br />

sK T[j fgSfbnK dk fcaeo w[V eoB bZr/. pkp/ efjnk, @@mhe j?<br />

GkJh ih. sbtzvh ftu y[;hnK jB. y/V/ jB, w"iK jB. ;kv/ gk; Bzr<br />

G[Zy jkJh. ikU GkJh. s[;h_ sbtzvh ikT[. p/p/ ~ dZ; iktDk.##<br />

GkJh wodkBk phph BkB<strong>eh</strong> ih d/ xo rJ/. dZf;nk fe pkpk d{o<br />

d/;h* uZfbnk j? s/ tfoQnK pknd gos/rk. fco dZf;nk fe w?_ tkg;<br />

sbtzvh uZfbnk jK. phph dhnK nZyK ftu'_ jzM{nK dhnK XkoK tr<br />

gJhnK. T[BQK dk nkgD/ nkg T[go ekp{ Bk fojk. gsh GkJh i?okw ih<br />

nk rJ/. fJ; gqeko dh jkbs d/y e/ p'b/, @@J/j <strong>eh</strong> j'fJnk BkB<strong>eh</strong><br />

ih< n;h_ id'_ edh GNed/, s[;h_ ;k~ T[gd/;d/. j[D s[;h_ i[ v'b/ j'<br />

sK ;kvk <strong>eh</strong> pD/< fJzi Bk eo' ih.##<br />

phph B/ nkfynk, @@GkJh wodkBk Bkb j[zd/ ;k~ fceo edh okJh<br />

dk BKj ;h. j[D fdb Bjh_ Ezwdk.##<br />

GkJh i? okw efjD br/, @@GkJh wodkBk Bkb ikDr/. GkJh ih<br />

s[;h_ Bkb oj' ih. s[;K dk i'V ftSVBk ;a'Gdk Bjh_. fgS/ dk fceo<br />

BKj eoBk. s[;K d/ pkb ;kv/ pkb pZu/ j'J/. f;oh uzd Gh sK n;K<br />

nkgD/ gk; oZy fbnk j?. sbtzvh n;h_ iktKr/. s[;K BkBe ih Bkb<br />

iktDk.##<br />

GkJh wodkBk ih wzB rJ/. opkp T[mkJh s/ pkpk ih gk; fgzv'*<br />

pkjo ik g[Zi/. efjnk, @@w?_ s[;K d/ Bkb uZbKrk pkpk.## r[o{ ih ~<br />

pVh y[;ah j'Jh. s[oB s'_ gfjbK GkJh wodkBk ih efjD bZr/, @@p/p/ ~<br />

fwb e/ c/o uZbDk j?.## pkp/ B/ fejk, @@s/ok nkyk w'VBk Bkjh_ GkJh.<br />

s/o/ <strong>sZe</strong> ;k~ tZvk ezw j?.##<br />

xo g[Zi/ sK M[e e/ phph B/ pkp/ d/ uoBh_ jZE bkT[D/ ukj/. d[jK<br />

jZEK ftu phph dk wZEk EzwQ fbnk. efjD bZr/, @@w?_ J/; eoe/ s[;K d/<br />

gk; nKtdk jK i[ wZEk fNektK< p/p/ s{z n;KE'I tZvh j?_ no[ gow/;o dh<br />

fgnkoh ph. s/ok w/ok ;pzX i[ZrK dk j?. j[zdk nkfJnk j?. s{z i' g?oK<br />

tZb d/ydh j?_ sK ;k~ tZvk nT[rD brdk j?.##<br />

phph fejk, @@Gbk j? GkJh. fiT[* s[;h_ okih fsT[* n;h_ okih.<br />

go ;Zu fJj j? i' s[;K ~ GokT[ eoe/ Bjh_ ikDdh. gow/;o eoe?<br />

ikDdh jK. GkJh wodkB/ ~ ;cao tk;s/ g?;/ n;K nkg fdZs/ ;B. y[;h<br />

Bkb. fJj w'V/ feT[_ jB


EZed/, G[Zy so/j brdh sK GkJh wodkBk pkp/ nr/ fJ; gqeko<br />

noia eod/, @@pkpk s{z nshs g[oy j?_. Bk s?~ G[y ;<strong>sk</strong>J/ Bk so/j.<br />

Bk Bh_d Bk EekD. w?_ ;kdk pzdk jK pkpk. feogkb{ j'j. iK w?~<br />

nkgD/ fijk nshs eo. i/ nfijk eoBk Bjh_ GKtdk sK e[M ykD ghD<br />

~ d/j.## pkpk nkydk, @@Gbk wzfrnk Jh wodkfBnK, Gbk wzfrnk Jh.<br />

b'e t;sK wzrd/ jB. s{z ;zs'y wzrdk j?_.##<br />

fJe tko GkJh wodkBk G[Zy Bkb vkjY/ nks[o j' rJ/. efjD<br />

bZr/, @@p; pkpk j'o Bjh_ s[fonk iKdk n;K E'*. J/; doys j/m p?m<br />

frnk jK. ykD ~ e[M fwb/ sK s[oK. Bjh_ p?mk jK.## pkpk fe;/<br />

nkpkdh tZb fBeb frnk s/ ykD bJh d'jK jZEK ftu e[M fbnKdk.<br />

GkJh wodkBk ih B/ nkgD/ d't/_ jZE nZr/ c?bkJ/ sK pkp/ B/ r'fvnK<br />

Gko j' e/ fejk, @@GkJh ih fJ;/ soQK ykt'.. ;kv/ jZEK ftu jh Se'.<br />

;k~ nfijk jh Gbk brdk j?.## ;kjwD/ p?m e/ GkJh ;kfjp B/ pkp/<br />

d/ jZEK ftu'_ ykDk yk e/ fejk, @@pVk nkBzd nkfJnk j? pkpk. J/Bk<br />

;[nkdh G'iB ed/ Bjh_ ykXk.## pkp/ B/ fejk, @@T[E/ sK j'o fJ; s'_ Gh<br />

;tkdb/ getkB gJ/ ;B. go s[;h_ tXhe ftnke[b j' rJ/. ;' w?_ Mpd/<br />

i' ;kjwD/ fdf;nk, u[fenk s/ sNcN b? nkfJnk. Xhoi oZyd/ j'o Gh<br />

;[nkdb/ getkB b? nkT[*dk.##<br />

:ksok ftu'_ dh phph ~ ;[b<strong>sk</strong>Bg[o fwb iKd/ s/ fco tkg; god/;<br />

~ uZb g?*d/. phph e[M fdB o[eD bJh nkydh sK efjzd/, @@jkb/ ;cao<br />

ftu nkj/. s{z o;s/ ftu nk yb'Jh. ni/ ;cao ya<strong>sw</strong> Bjh_ j'fJnk. ;kv/<br />

okjtK ftu tXhe Bk yb'fJnk eo.## fJj nky e/ wZEk N/ed/ fco s[o<br />

g?*d/.<br />

f;Zy d/ wB ftu r[o{ pkp/ dh fJeZfbnK dh s;tho edh Bjh_<br />

nkT[_dh. nk jh Bjh_ ;edh. opkp w'Y/ s/ bNekJh T[j nBzs d/ ;cao<br />

ftu Bkb-Bkb jB jw/;ka. fJe gk;/ GkJh pkbk d{i/ gk;/ wodkBk.<br />

;kyhnK ftu eJh o"ue fdq;a nfs T[sZw ;kfjs d/ Bw{B/ jB.<br />

T[j row ns/ y[Fe wko{Eb ftu'_ dh bzx oj/ jB. g+vk w[ZeD ftu<br />

Bjh_ nk fojk. ;kyheko fbydk j?- T[gZo <strong>sk</strong>o/HHH j/mK o/s. j'o fes/<br />

e[M Bjh_ ;h. Bk gF{, Bk gzyh, Bk xkj Bk o[Zy. GkJh wodkBk nXho<br />

j' e/ nkyd/, @@pkpk fes/ e[ZS Bdfo Bjh_ nKtdk. i/ d/; dk fes? e[Z<strong>sk</strong><br />

Gh fwb?, fs;d/ jT[* rb br e/ o'tK.## pkpk ih nkyd/, @@fJBQK<br />

wko{EbK ftu sd nkJ/ jK GkJh i[ Bk e'Jh e[Z<strong>sk</strong> bZr? Bk GT[_e?. fco<br />

GkJh wodkBk nkyd/, @@feE/ wkfonk Jh, pkpk, fJE/ sK r'o'* yZcD' Gh<br />

rJ/ (Bk yZcD fwb/rk Bk epo pD/rh).## pkpk j"*;bk fdzdk s/ nrbh<br />

tkN cVd/. eJh wjhfBnK d/ ;co fgS'_ nkpkdh nkJh. b'eK ~ d/y<br />

e/ GkJh B/ fejk, @@pkpk fe; d/; nk rJ/ jK< fJBQK b'eK ~ Bk ;kvh<br />

p'bh dh ;wM. Bk ;k~ fJBQK dh p'bh dh ;wM. eT[D d/; j? fJj


T[j ;w/* ns/ ;EkB dhnK frDshnK s'_ gko ;B. fJe nBzs s'_<br />

pknd T[j nrbk nBzs ;B.<br />

d'jK pkfpnK ftueko fwZsoK dh ;KM tkbhnK rZbK j[zdhnK. p?fmnK<br />

p?fmnK GkJh ;kfjp B/ fJe fdB pkp/ d/ uoB S{j/ sK pkpk ih B/<br />

fejk, @@n? wodkfBnK s{z nZi feT[_ g?oh* gtdk j?_


d/ e/ rbteVh ftu b? n;h;K dh MVh bk fdZsh. fco d't/I p?m rJ/.<br />

GkJh wodkBk ih dh :kd ftu d'tK B/ <strong>eh</strong>osB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJbkjh <strong>eh</strong>osB<br />

d/ fJ; trd/ dfonk ftu sbtzvh fgzv d/ t;BheK B/ ya{p shoE fJ;aBkB<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

fizBk ;wK r[o{ pkpk ;oho d/ ikw/ ftu oj/, GkJh ;akjiakd B/<br />

edh T[BQK dk ;kE BjhI SZfvnk. ;kyheko ;fseko ti'I T[BQK ~ @@@@eeooww<br />

eekk ppbbhh ;;aakkjjiiaakkdd.. ;;kkvvkk ffggnnkkookk ;;aakkjjiiaakkddkk GGkkJJhh ;;aakkjjiiaakkdd yykkBB#### fbydk<br />

j?.<br />

GkJh wodkBk ih dh p/Bsh ep{b j'Jh. T[j ftS[V/ BjhI. <strong>eh</strong>osB<br />

pD e/ T[j r[o{ rqzE ns/ r[o{ gzE ftu ;Ekgs j' rJ/ jB.*<br />

--------------------------------------------------------------------<br />

* w?_ nkgD/ fwZsoK ~ fJe fdB dZf;nk fe gq'H ;kfjp f;zx dh fbys nB[;ko GkJh<br />

wodkBk B/ sbtzvh fgzv s'_ b? e/ e[Zow dfonk <strong>sZe</strong> 54 ;kb dk ;kE fBGkfJnk. nwoihs<br />

f;zx p'fbnk- s{z fJj 54 ;kb dh frDsh feT[_ eodk j?_< fJj frDsh sd eoBh T[fus<br />

j[zdh i/ fJzB/ ;kb pknd T[j ;kE SZv e/ fgzv nk iKd/. T[BQK dh sK t;hns th nBzs<br />

fwbkg dh j?. T[j ;kbK ns/ whbK dh frDsh s'_ gko j'J/.<br />

pkpk pzdk f;zx pjkdo<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih 1708 ftZu i'sh i's ;wk rJ/ sK f;ZyK ftZu<br />

fJZe tko nBkE j' ikD tork nfj;k; j'fJnk. r[o{ ih d/ ihtBekb<br />

d"okB Gkt/I jiakoK dh frDsh ftZu f;zx :'X/ tZy-tZy xNBktK ftZu ;ajhd<br />

j' rJ/ ;B go pk<strong>eh</strong> pfunK B/ edh Yfjzdh ebk tb o[y BjhI ;h<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> feT[Ife Bhb/ dk ;tko T[BQK d/ ;kjwD/ ;h. fizBk fuo <strong>sZe</strong> dhB<br />

ns/ d[BhnK dk wkbe nzr-;zr ;h T[d'I <strong>sZe</strong> T[BQK ~ woB dk vo BjhI<br />

;h feT[Ife T[BQK ~ ft;atk; ;h fe ebrhXo fg<strong>sk</strong> B/ ;ajkdsK nikJhI<br />

BjhI ikD d/DhnK. id'I w[rab ;oeko dk yzio j'o fsZyk j' e/ T[BQK<br />

dhnK SkshnK tb tZXdk nk fojk ;h sK d[oGkr t; itkB T[wo/<br />

d;w gks;akj dk nekb ubkDk j' frnk. fJZe tkoh f;Zy ;zrs s/<br />

ykb;k gzE ~ fJT[I gqshs j'fJnk fit/I T[BQK dk ;{oi n;s j' frnk<br />

j'J/ s/ u[c/o/ nzXeko g;o frnk j'J/ fi; ftu'I e'Jh nk; dh feoB,<br />

e'Jh o;<strong>sk</strong> Biao BjhI nkT[Idk. Gkt/I r[o{ ih uzrh soQK fdqVQ eotk rJ/<br />

;B- fe fiE/ gzE ns/ rqzE fJeZm/ j'Dr/ w+ T[E/ j'tKrk go T[BQK ~<br />

Xotk; d/D tkbk e'Jh gqsZy BjhI fd;dk ;h.<br />

fJ; ;w/I pkpk pzdk f;zx B/ ykb;/ dh ewkB ;zGkbh. pkpk pzdk<br />

f;zx dk fjzd[;<strong>sk</strong>B d/ fJfsjk; ftZu nukBe gqrN j'Dk fe;/ eokwks<br />

s'I xZN BjhI bZrdk. gzikp s'I d{o, f;Zyh s'I tzfus fJZe p?okrh gjkVh<br />

okig{s dZyD ftZu v/ok iwk e/ foZXhnK f;ZXhnK d/ ia'o T[s/ F[jos ftZu<br />

;zs[;aN jh BjhI ;h ;r'I jzeko frnk j'fJnk ;h. T[j ;'bK ;kb s'I<br />

BKd/V ftZu ;h fiE/ T[; ~ wzBD tkfbnK dh uzrh u'yh frDsh ;h.<br />

T[; ~ ikDB tkb/ pk<strong>eh</strong> ;kX{ ;zs T[; ~ fJ; bJh Bkg;zd eod/ ;B<br />

feT[Ife T[j nkJ/ rJ/ ftdtkB ns/ c<strong>eh</strong>o dh p/fJiash eoB'I fMiedk<br />

BjhI ;h. T[; ~ nkgD/ sg, p[ZXh ns/ ftdt<strong>sk</strong> T[go cyao ;h.<br />

r[o{ ih id'I n"ozria/p Bkb w[bkeks eoB bJh dZyD tZb ik oj/<br />

114 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 115 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


;B sK oki;EkB ftZu T[BQK ~ yapo fwb rJh fe n"ozria/p dh w"s<br />

j' rJh j?. i?g[o fty/ wjzs i?s okw r[o{ do;aBk bJh nkfJnk. r[o{<br />

ih B/ fejk - n;K j[D BKd/V tb ikDk j?. e'Jh r[Dh ;ZiD j? sK<br />

dZ;', e'Jh nfijk Xowk<strong>sw</strong>k g[oy fi; dh ;zrs eoe/ bkjk b? ;<strong>eh</strong>J/<<br />

i?sokw ih B/ e[M ftneshnK d/ Bkw dZ;/ go Bkb jh fejk - T[E/<br />

wkX'dk; BK dk fJZe p?okrh j? fijVk eokwksK d/ jzeko ftZu, nkJ/<br />

rJ/ dh ne;o jZse eodk j?. T[; ~ Bk fwbDk feT[Ife T[j ;bhek,<br />

ndp s/ ;fseko SZv frnk j'fJnk j?.<br />

r[o{ ih B/ T[E/ ike/ ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe gfjbK wkX'dk; ~ fwfbnk<br />

ikt/. T[; pko/ gqf;ZX ;h fe i' e'Jh T[; d/ nk;D T[go p?m iKdk<br />

;h T[; ~ d?th ;aesh d/ ;jko/ j/mK frok fdzdk ;h. r[o{ r'fpzd f;zx<br />

ih id'I T[; d/ v/o/ ftZu rJ/ sK wkX'dk; izrb tZb frnk j'fJnk ;h.<br />

r[o{ ih T[; d/ nk;D T[go fpokiwkB j' rJ/. wkX'dk; ~ g<strong>sk</strong> bZrk<br />

sK T[; B/ gqkgs <strong>eh</strong>shnK ;aeshnK okjhI r[o{ ih ~ j/mK frokDk ukfjnk.<br />

nfijk j' Bk ;fenk. T[j s/iah Bkb nkgD/ v/o/ ftZu nkfJnk s/ r[Z;/<br />

Bkb g[ZfSnk,<br />

- s[;hI e"D j' <<br />

- T[jh fi; ~ sz{ ikDdk j?I.<br />

- fe; ~ ikDdk jK w+ <<br />

- fi; dh sbk;a ftZu sz{ EK-EK GNfenk .<br />

- fes/ s[;hI r[o{ r'fpzd f;zx sK BjhI <<br />

- T[jh jK. sz{ dZ; sz{ e"D j?.<br />

- ih w+ s[jkvk pzdk jK.<br />

- pzdk j?I sK pzfdnK fij/ ezw eo.<br />

wkX'dk; r[o{ uoBk ftZu fvr fgnk. T[d'I r[o{ ih dh T[wo 42<br />

;kb ;h s/ pzdk f;zx 38 ;kb dk ;h. fJj ;h ;zy/g rZbpks fijVh<br />

wkX'dk; ns/ d;w gks;akj ftueko gfjbh tko j'Jh. e[M fdB r[o{<br />

ih T[; d/ v/o/ ftZu fNe/ fiE/ T[BQK B/ wkX'dk; ~ nzfwqs SekfJnk ns/<br />

pzdk f;zx Bkw oZfynk. T[BQK B/ pzdk f;zx ~ dZf;nk fe gzikp ftZu<br />

ia[bw dh jB/oh tr ojh j?. sz{ gzikp otkBk j' fiE/ gzE s/oh ;jkfJ<strong>sk</strong><br />

eo/rk. sz{ fJ; ia[bw ~ ;wkgs eo. pzdk f;zx B/ fejk - go je{ws<br />

pVh <strong>sk</strong>esto j? - w+ fJeZbk <strong>eh</strong> eo ;eKrk < w?~ e'Jh nfijh eokwks<br />

py;a' fe w+ nfijk eo ;eK. wjkoki B/ fejk - r[o{ xo ftu nBzs<br />

;aeshnK ns/ poesK jB. n;hI fJj ;kohnK r[o{ rqzE s/ r[o{ gzE ~<br />

d/ fdZshnK jB. s?~ id'I ;aesh dh iao{os gt/ sd r[o{ rqzE ns/ r[o{<br />

gzE nr/ nodk; eohI. s?~ T[j e[M gqkgs j't/rk fi; dh T[whd BjhI<br />

<strong>eh</strong>sh ik ;edh. fJj xNBk ;szpo 1708 Jh;th dh j?.<br />

n"ozri/ap dh w"s T[gozs <strong>sk</strong>i syas dh gqkgsh tk;s/ T[; d/ gZ[soK<br />

ftueko ykBkizrh F[o{ j' rJh sK r[o{ ih B/ pjkdo;akj ~ ;G s'I<br />

tZvk j'D ekoB syas dk tko; wzfBnk s/ T[; dh ;jkfJ<strong>sk</strong> bJh ca""i<br />

G/ih. pjkdo;akj fJ; bVkJh ftZu ;cb j'fJnk sK T[; B/ r[o{ ih<br />

dk ;fseko <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. g[;ake ns/ ;[rksK fijVhnK pkd;akj tZb'I nkgD/<br />

F[GfuzseK ~ fdZshnK ikfJnk eodhnK ;B - wfjb d/ d;s{o nB[;ko<br />

T[j ;[rksK b?D tkbk nkg fJBQK ~ u[Ze e/ wfjb ftu'I pkjo nkT[Idk<br />

;h.<br />

fe;/ nfsnzs ;fseko:'r w[;bwkB c<strong>eh</strong>o ~ e/tb fJj jZe gqkgs<br />

jz[dk ;h fe T[j ;[rksK nkgD/ ;/tkdko s'I u[etk e/ fbnkJ/. r[o{ ih<br />

Bkb rJ/ GkJh dfJnk f;zx ih B/ fJj ;[rksK gqkgs <strong>eh</strong>shnK s/ ;fseko<br />

;fjs r[o{ ih ~ wfjb ftu'I ftdk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk.<br />

fJBQK ;kohnK xNBktK dh ypo tiaho ykB <strong>sZe</strong> nZgV ojh ;h.<br />

T[; ~ fJj th g<strong>sk</strong> ;h fe rZdh B;ahBh bJh r[o{ ih B/ pkd;akj dh<br />

ca""ih wdd <strong>eh</strong>sh j? s/ pkd;akj B/ r[o{ ih dk pj[s ;fseko <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j?.<br />

T[; ~ nkgD/ <strong>eh</strong>s/ j'J/ e[eowK s'I G? nkT[D bZrk. T[; ~ vo j'<br />

frnk fe fes/ pkd;akj r[o{ ih Bkb e'Jh ;zXh Bk eo bt/. nfijk<br />

j'D dh ;{os ftZu T[; ~ nkgD/ <strong>eh</strong>s/ dh ;ik G[rsDh gt/rh. T[;<br />

B/ d' gmkD r[o{ ih dk esb eoB dh ;kfia;a Bkb G/i/. fJj gfjb'I<br />

fdZbh wk<strong>sk</strong> ;[zdoh ih gk; rJ/ s/ T[E'I r[o{ ih dk f;oBktK fbnk. d't/I<br />

gmkD iK fJBQK d/ pia[or edh r[o{ xo d/ B/V/ oj/ brd/ jB feT[Ife<br />

fJBQK ~ ;G gs/ fNekD/ dZ; fdZs/ rJ/ s/ r[o{ ih d/ e?Ig; ftZu th<br />

;t/o ;akw jkiao j[zd/ oj/. fJBQK T[s/ fe;/ B/ ;aZe Bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJj w"e/<br />

dh sbk;a ftZu ;B s/ fJZe fdB w"ek fwbfdnK jh id'I wjkoki ;[Zs/<br />

gJ/ ;B, S[o/ Bkb jZbk eo fdZ<strong>sk</strong>. iayw vz{xk ;h go r[o{ ih B/<br />

S[o/pkia ~ EKJ/I sbtko d/ tko Bkb ;'X fdZ<strong>sk</strong> s/ d{ik GZiD bZrk<br />

f;zxK B/ esb eo fdZ<strong>sk</strong>.<br />

pj[s ;ko/ ;wekbh d;<strong>sk</strong>t/iK s'I ;kps j[zdk j? fe r[o{ ih B/<br />

116 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 117 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


pzdk f;zx ;w/s gzikp ftZu nkT[Dk ;h go fJ; jwb/ dh d[oxNBk<br />

eoe/ T[BQK ~ o[eDk g? frnk. r[o{ ih dh fJZSk ;h fe pjkdo;akj<br />

Bkb f;Zy w;b/ dk e'Jh jZb s?n eo fbnk ikt/ go pkd;akj B/ gqshs<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe w[;bwkB fJ; Bkb Bkokia j' ikDr/. T[j ni/ pj[s ;aesh;akbh<br />

BjhI ;h j'fJnk, nzdo'I nzdoh ;aoheK tb'I ;Z<strong>sk</strong> tk;s/ jzGb/ wko/ ik oj/<br />

;B. ;' pr?o fe;/ ;EkJh jZb d/, r[o{ ih dk pjkdo;akj Bkb'I ;ztkd<br />

N[ZN frnk. r[o{ ih iaywh j' rJ/ sK pzdk f;zx ~ gzikp fJeZfbnK<br />

nkT[Dk fgnk. T[; B/ d{o B/V/ dhnK f;Zy ;zrsK ~ j[ewBkw/ fby/ ns/<br />

Xow :[ZX ftZu Fkwb j'D dh noia <strong>eh</strong>sh. f;ZyK tb'I T[; ~ GotK<br />

j[zrkok fwfbnk. f;obZE r?ostzd :'fXnK B/ T[; tZb tjhoK xZs<br />

fdZshnK. fJBQK ;zs f;gkjhnK B/ T[j ;aesh;akbh rVQ s'V/ fe gzikp N[ZN<br />

frnk s/ fdZbh syas <strong>sZe</strong> XweK ;[DhnK rJhnK.<br />

pkpk pzdk f;zx, fiBQK dk gfjbk Bkw bSwD d/t ;h dk iBw<br />

16 nes{po 1670 Jh;th ftZu j'fJnk. fg<strong>sk</strong> okwd/t g[DS fiab/ d/ fgzv<br />

oki"Vh d/ okig{s Gkodtki ;B s/ y/shpkVh dk ezw eod/ ;B. bSwD<br />

d/t Gkt/I dofwnkB/ eZd dk ;h go T[j pVk c[oshbk s/ fjzwsh i[nkB<br />

;h. ftjkoe ftfdnk gqkgs <strong>eh</strong>sh s/ y/sh d/ ezw ftZu wkfgnK dk jZE<br />

tNkT[Idk. x'V ;tkoh dk ;a"e ;h ns/ ne;o f;aeko y/vD dhnK w[fjzwK<br />

T[s/ iKdk. ;a;so ftfdnk T[BQK fdBK ftZu jo i[nkB dk ;a"e th j'fJnk<br />

eodk ;h s/ wip{oh th. jfEnko s'I pr?o xo'I pkjo fBebDk p[ok<br />

wzfBnk iKdk ;h. izrbK ftZu ikBto ;B s/ izrbK s'I pkjo fcod/<br />

wB[ZyK dk ftjko ikBtoK s'I pdso ;h.<br />

fg<strong>sk</strong> ih Xkofwe o[uhnK tkb/ ;B. ne;o ;kX{nK dh ;zrs eod/<br />

ns/ ;kX{nK ~ xo p[bk e/ G'iB SekT[Id/. ikB<strong>eh</strong> dk; p?okrh nkJ/<br />

sK T[BQK dh ;zrs dk bSwD d/t T[s/ pVk vz{xk gqGkt fgnk s/ uVQdh<br />

T[wo/ fJj i[nkB xo pko fsnkr e/ p?okrh ;kXK d/ N'b/ ftZu Fkwb<br />

j' frnk. ;kX{nK B/ T[; dk Bkw wkX'dk; oZfynk. ;kX{nK Bkb d/;<br />

oNB eodk-eodk Bkf;e ;afjo nZgV frnk fiE/ gzutNh d/ ;EkB s/<br />

n"xV BkE ;kX{ ofjzd/ ;B. n"xV BkE foXhnK f;XhnK dk wkbe wzfBnk<br />

gqwzfBnk j'fJnk sgZ;th ;h. wkX'dk; B/ n"xV dh ;akfrodh ep{b <strong>eh</strong>sh<br />

s/ T[BQK dh pVh ;/tk <strong>eh</strong>sh. i' r[D s/ ;aeshnK pkpk n"xV gk; ;B<br />

T[j ;G wkX'dk; ~ d/ fdZshnK. T[BQK B/ nkgDk fJZe rqzE th wkX'dk;<br />

~ fdZ<strong>sk</strong> s/ 1691 Jh;th ftZu n"xV gqb'e f;Xko rJ/. T[; ;w/I wkX'dk;<br />

dh T[wo 21 ;kb ;h. Bkf;e s'I uZb e/ wkX'dk; BKd/V nk frnk s/<br />

fJE/ T[; B/ nkgDk gZek fNekDk pDkT[D dk ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJE/ b'eK<br />

ftZu T[; dhnK eokwksK, ;aeshnK dh uouk d{o-d{o <strong>sZe</strong> c?b rJh s/<br />

T[j fJZe seV/ wZm dk BkE j' frnk. id'I T[j wkX'dk; s'_ pzdk f;zx<br />

pfDnk sK fJfsjk; ftZu Bt/I nfXnkfJ dh F[o{nks j'Jh. fJe BtK<br />

:[Zr nkozG j'fJnk.<br />

T[; ~ r[o{ ih B/ j[ewBkwk, gzi sho, fB;akB ;kfjp s/ Brkok<br />

pyf;ank. Ekgh d/ e/ pjkdo dk fy<strong>sk</strong>p fdZ<strong>sk</strong>. GkJh fpB'd f;zx, GkJh<br />

ekjB f;zx, GkJh pki f;zx, GkJh dfJnk f;zx ns/ GkJh oD f;zx<br />

gzi fgnko/ ns/ 25 j'o f;zx T[BQK Bkb G/i/. n;h;K d/ e/ r[o{ ih B/<br />

pzdk f;zx ~ gzikp tZb xZfbnk s/ gzE dh <strong>sk</strong>fpnk ftZu ofjD dk j[ew<br />

fdZ<strong>sk</strong> i' j[ew pkpk pzdk f;zx B/ ;ajkds <strong>sZe</strong> fBGkfJnk.<br />

j[D id'I gzikp tb pkpk pzdk f;zx B/ e{u <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK e/tb 25-<br />

30 f;zxK dk fJj fBZek fijk iZEk ;h. go gzikp dh Xosh tZb fiT[I<br />

fiT[I T[j tfXnk :'X/ T[; Bkb obd/ rJ/ s/ fJZe fBZ<strong>eh</strong> ;?fBe N[eVh<br />

tZv/ ekcb/ ftZu spdhb j' rJh. d[BhnK d/ nDyh t;BheK ~ nkgDk<br />

BkfJe fwb frnk sK fco ikBK dh gqtkj fe; B/ eoBh ;h<<br />

;kfjpiakfdnK ~ pZeo/ tKr r'v/ j/m d/ e/ e'j-e'j wkoB dh ftfEnk<br />

Gkos ftZu fiE/ fiE/ th fi;-fi; B/ ;[Dh jo fe;/ dk y{b y"b frnk<br />

;h go T[BQK gk; e'Jh iE/dko BjhI ;h. pzdk f;zx d/ ;[B/j/ gZ[id/ rJ/<br />

s/ b;aeo tZvk j[zdk frnk. gzikp d/ t;BheK B/ ia[bw dk yzio nkgDh<br />

Sksh s'I go/ XZeD dk fJfsjk;e ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. ;G s'I gfjbK gkDhgZs<br />

;afjo T[s/ jZbk p'fbnk s/ fJ; ;afjo T[go fB;akB ;kfjp bfjok fdZ<strong>sk</strong>.<br />

yiakBk b[ZN fbnk frnk s/ x'V/, jfEnko t;{b bJ/. T[; fgS'I ;wkD/<br />

tZb e{u eoB dk c?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> go o;s/ ftZu g<strong>sk</strong> bZrk fe e?Eb ftZu<br />

Gkoh yiakBk fgnk j?. e?Eb T[go uVQkJh eoe/ yiakBk b[ZN fbnk. fJE/<br />

tZvh bVkJh BjhI j'Jh feT[Ife fe;/ B/ w[ekpbk eoB dh fjzws BjhI<br />

<strong>eh</strong>sh. e?Ebgsh B/ pzdk f;zx dh JhB wzB bJh. ;kok yiakBk f;zxK<br />

ftZu tzv fdZ<strong>sk</strong>.<br />

;wkDk ;afjo ;Z:dK dk x[Zr t;dk nwho ;afjo ;h. ;Z:dK ~<br />

T[uh e[b tkb/ wzfBnk iKdk j? fJ;/ eoe/ r[o{ s/r pjkdo ih ns/<br />

;kfjpiakfdnK ~ ;ajhd eoB dk @g[zB-ekoi# ;Z:dK ~ ;_"fgnk frnk ;h.<br />

w[;bwkBK dk ft;atk;a ;h fe fe;/ seV/ ekco ~ esb eoB Bkb<br />

118 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 119 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


;[or gqkgs j[zdk j?. ;Z:d feT[Ife ;fseko :'r b'e ;B fJ; bJh<br />

fJj esb T[BQK B/ <strong>eh</strong>s/. id'I c<strong>eh</strong>oK ns/ r[o{nK d/ nDwB[Zyh Yzr Bkb<br />

esb eoB ~ gz[B-ekoi fejk ikt/ T[d'I fco oZp pkpk pzdk f;zx fij/<br />

;{ophoK ~ Xosh T[go'I }[bw dh iVQ eZYD bJh G/idk j?. ;wkD/ T[go<br />

jZbk p'bD dk ekoB fJj' ;h fe Bkt/I gks;akj ih dk eksb iZbkd<br />

ibkb[dhB s/ ;kfjpiakfdnK d/ eksb d' Gok ;ak;ab p/r s/ pk;ab p/r<br />

fJE'I d/ pkf;zad/ ;B.<br />

;wkD/ d/ nkb/-d[nkb/ seVh T[uh ezX ;h s/ ;afjo dk jo xo<br />

fJZe rVQh tKr ;h. nwho ;Z:dK B/ nk<strong>sw</strong> oZfynk bJh nkgD/ xoK<br />

~ fBZe/-fBZe/ fefbQnK tKr T[;kfonk ;h sK fe ;[oZfynk gZy'I e'Jh e;o<br />

Bk oj/. frnkoK Btzpo 1709 ~ F[eotko d/ fdB ;t/o ;ko fJ; f;Zy<br />

ioB?b B/ jZbk p'b fdZ<strong>sk</strong>. f;ZyK B/ ;Z:dK ~ fJj w"ek jh BjhI fdZ<strong>sk</strong><br />

fe T[j dotki/ pzd eo ;ed/. fJj jZbk fpibh dh fb;aeko tork<br />

;h fi; d/ ;kjwD/ fe;/ dh g/;a Bk rJh. fJ; ;afjo nzdo d; jiako<br />

dh frDsh ftZu ;Z:d ns/ w[rb esb <strong>eh</strong>s/ rJ/ s/ jiakoK ;kbK s'I<br />

x[Zr t;dk o"DeK Gfonk nwho ;afjo E/j j' frnk. w[V e/ fJj ;afjo<br />

mhe Yzr Bkb edh th BjhI tZ; ;fenk. w[;bwkBk B/ fJ; EK ~<br />

pdfe;ws ikD e/ fco fJXo fNekD/ BjhI pDkJ/. ;wkD/ dk ;{p/dko<br />

cfsj f;zx ~ Ekg e/ nrbk fB;akBk ;ojzd dh ;akB ~ g?oK ftu<br />

o'bD dk ;h. tiaho ykB B/ fJE/ x'o gkg <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j'fJnk ;h s/ fdb<br />

dk fJj vz{xk cZN ni/ <strong>sk</strong>iak ;h. fJE/ fBZ<strong>eh</strong>nK fizdk Bkb tZv/ ;ke/ j'J/<br />

;B.<br />

pzdk f;zx ;wkD/ s'I ;ojzd tZb BjhI tfXnk ;r'I gfjb'I <strong>eh</strong>osg[o<br />

;kfjp tb ukb/ gk fdZs/. T[; ~ g<strong>sk</strong> bZrk ;h fe T[; gk;/ s'I pj[s<br />

;ko/ f;zx T[; dh ;?Bk ftZu obD bJh nk oj/ ;B go okj ftZu o'e<br />

bJ/ rJ/ ;B. okj ftZu xVkw ;afjo ;h fiE/ d/ B?p ;{p/dko B/ pzdk<br />

f;zx ~ o'eD dk :sB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. xVkw T[go jZbk eoB dk pzdk f;zx<br />

dk e'Jh fJokdk BjhI ;h go xVkwhnK B/ tzrkfonk sK f;zxK B/ uVQkJh<br />

eo fdZsh. w[rb pVh pjkdoh Bkb bV/ go gSkV fdZs/ rJ/ s/ xVkw<br />

;afjo b[ZN fbnk frnk. T[E'I nr/ w[;sckpkd T[s/ epiak eo fbnk.<br />

fJE'I T[; B/ ;Y"o/ tZb uVQkJh dk o[y eo fbnk sK f;aekfJs fwbh fe<br />

eg{oh dk jkew edw[ZdhB fJbke/ dhnK n"osK dh gZs b[ZNdk j? s/ e'Jh<br />

r?ow[;fbw n"os ;[oZfyns BjhI. eg{oh T[s/ jZbk p'b e/ edw[ZdhB dh<br />

jt/bh ~ nZr bk fdZsh fi; ftZu d"bs sK G;w j'Jh jh edw[ZdhB<br />

th oky j' frnk.<br />

;Y"o/ dk jkew T[;wkB ykB pVk iakbw ;h. T[; s'I pdbk b?D<br />

dk ssekbh wB'oE fJj th ;h fe T[; B/ B/e fdb fJB;kB gho p[ZX{<br />

;akj ~ s;hj/ d/ d/ e/ wkfonk ;h feT[Ife T[; B/ GzrkDh d/ :[ZX ftZu<br />

r[o{ ih dh ca""ih ;jkfJ<strong>sk</strong> <strong>eh</strong>sh ;h. ;Y"o/ T[s/ jZbk p'b fdZ<strong>sk</strong> frnk<br />

sK ;<strong>sk</strong>J/ b'e tZvh frDsh ftZu pzdk f;zx dhnK ca"iK Bkb nk ob/ s/<br />

esfbnkw dk e[jokw wuk fdZ<strong>sk</strong>. fezB/ jiako w[rb esb <strong>eh</strong>s/ rJ/,<br />

e'Jh gZ<strong>eh</strong> frDsh BjhI go ;afjo g{oh soQK popkd j' frnk.<br />

j[D T[BQK :'fXnK B/ o'gV tb ukb/ gk fdZs/. tiaho ykB brk<strong>sk</strong>o<br />

f;ZyK dhnK fJBQK ;orowhnK T[s/ Biao oZy fojk ;h s/ T[j G?Ghs ;h.<br />

T[; B/ d/fynk fe pzdk f;zx dhnK ca""iK dk w[ekpbk eoB dh fe;/ dh<br />

;Zfsnk BjhI ojh. i/ <strong>eh</strong>osg[o d/ fJbke/ tb o'e/ f;zxk d/ ekcb/ fJBQK<br />

Bkb ob rJ/ fco fJj ;ojzd ftZu ftnkge spkjh wuk d/Dr/. T[;<br />

B/ s[ozs wb/oe'Nb/ d/ Btkp ;a/oykB ~ fbfynk fe d'jK ekcfbnK ~<br />

fJeZm/ j'D s'I o'fenk ikJ/. fJj T[jh w[jzwd ;a/o ykB ;h fi; B/<br />

;kfjpiakfdnK d/ esb eoB dh tkodks dh fBzfdnk <strong>eh</strong>sh ;h feT[Ife<br />

T[j efjzdk ;h fe n;{b fJj j? fe fJBQK d/ tv/fonK Bkb w?dkB/ izr<br />

ftZu b'jk fbnk ikt/. T[; B/ nkgD/ Gok fyiaoykB ns/ d' GshfinK<br />

B;aso ykB s/ tbh w[jzwd ykB ;w/s nkgDh g{oh ;?Bk Bkb b?; j'<br />

e/ wkM/ s/ d[nkp/ d/ o[e/ ekcb/ T[s/ jZbk p'b fdZ<strong>sk</strong>. f;ZyK dh frDsh<br />

xZN ;h s/ izrh ;kwkB g{ok BjhI ;h. go T[j fiZs jko dk fynkb<br />

sK fsnkrh p?m/ ;B-T[BQK B/ sK woBk ;h s/ e'Jh ;aesh T[BQK ~ o'e<br />

BjhI ;edh ;h. ;kok fdB nzsK dh tkY j'Jh. w[rb b;aeo pj[s<br />

tZvk ;h fi; ~ ;o eoBk fJBQK E'V/ fij/ f;zxK bJh nk;kB BjhI ;h.<br />

gfjb/ fdB :[ZX j[zdk fojk s/ oks g? rJh. oks' oks nk;/ gkf;UI j'o<br />

f;zx iE/ fJBQK wM?bK Bkb nk rJ/.<br />

fyiao yakB B/ ;t/o ;ko jZbk p'fbnk s/ s/iah Bkb f;ZyK tZb<br />

tZXD bZrk. T[; ~ nkgDh ;aesh ekoB fiZs dk g{ok ft;atk; ;h.<br />

f;zxK B/ g{oh <strong>sk</strong>es Bkb nfijk jZbk p'fbnk fe fyiao ykB esb eo<br />

fdZ<strong>sk</strong>. j[D w[jzwd ;a/o ykB d't/I GshfinK Bkb nZr/ tfXnk sK f;zxK<br />

B/ B;aso ykB ns/ w[jzwd ykB Xosh T[s/ ;[ZN bJ/ ns/ Btkp ;a/o<br />

ykB p[oh soQK iaywh j' frnk. i/ T[; dh e'Jh gqkgsh ;h sK e/tb<br />

120 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 121 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fJj fe T[; dh ikB pu rJh ns/ T[j pVh w[;afeb Bkb nkgD/ Gok<br />

ns/ GshfinK dhnK bk;aK dcB eoB tk;s/ fbik ;fenk. fJBQK fszBK<br />

dhnK bk;aK f;ZyK s'I y'jD tk;s/ T[; ~ fGnzeo :[ZX eoBk fgnk ;h.<br />

fJ; s'I pknd fJj izrh iEk cfsj d/ i?eko/ p[bkT[Idk id'I pkpk pzdk<br />

f;zx gk; g[Zik, T[j fJBQK d/ T[E/ g[ZiD s'I gfjbK jh pB{V T[go epik<br />

eo u[Zek ;h. d'tK ifEnK B/ fwb e/ r[o{ ebrhXo ~ :kd eofdnK<br />

n;wkB i?ekfonK Bkb r[zik fdZ<strong>sk</strong>. J/Bh ;aesh e/Idfos j' rJh sK<br />

;[Gkte ;h fe nrbk fB;akBk r[o{ wkoh ;ojzd ~ pDkfJnk iKdk.<br />

;ojzd dk rtoBo tiaho ykB fuz<strong>sk</strong> rq;s sK ;h go T[j uzrk<br />

j";b/ tkbk bVkek ;h. T[; B/ febQ/ dh uzrh soQK ;[oZfynk dk pzd'p;s<br />

eo fbnk ns/ ;ojzd d[nkb/ tbh c;hb T[go ca"i s?Bks eo<br />

fdZsh. T[; gk; s'gK th ;B pzd{eK th, uzr/ x'V/ ;B s/ ekch jkEh.<br />

f;zxK gk; tX/o/ eoe/ feogkBk ns/ B/ia/ ;B. go i' f;zxK gk; ;h<br />

T[j tiaho ykB d/ f;gkjhnK gk; BjhI ;h, T[j ;h ;ajkds dk nB{gw<br />

ukn, fe ibdh r[o{ uoBk ftZu ikJhJ/, T[; r[o{ d/ uoBk ftZu fi;<br />

B/ fJBQK f;ZyK bJh nkgDk e[M th b[ek e/ puk e/ BjhI ;h oZfynk.<br />

pzdk f;zx Bkb ;?IefVnK dh frDsh ftZu nfij/ fsnkrh f;Zy :'X/ ;B<br />

fiBQK B/ nkgDk xo xkN s/ iawhBK t/u e/ jfEnko s/ x'V/ yohd/ ;B<br />

s/ Xow :[X d/ ukT[ Bkb Go/ ;ojzd tZb tZX oj/ ;B.<br />

tiaho ykB gk; gzdoK jiako dh nkgDh ca"i ;h s/ J/Bh e[ T[;<br />

B/ nkgD/ gorfDnK s'I wzrtk bJh. fJ; s'I fJbktk fgzvK ;afjoK ftZu<br />

j'e/ fdZs/ rJ/ fe iZjkd ftZu ekcoK fto[ZX nkw b'e th Gkr b?D.<br />

fJT[I T[; dh frDsh ekch ;h. T[j s[og ukbK ftZu th gqphD ;h.<br />

T[; B/ fJZe ;kfia;a sfjs nkgD/ dhtkB ;[Zuk Bzd d/ Gshi/ ~ fJZe<br />

jiako dh ca""i d/ e/ pzdk f;zx gk; G/fink. T[; B/ pzdk f;zx gk;<br />

nk e/ fejk, w+ nkgD/ p}[orK dhnK eos{sK s'I ;aofwzdk j' e/ r[o{ gzE<br />

dh ;aoD ftZu tiaho yK fto[ZX prkts eoe/ nkfJnk jK. ykb;k w?~<br />

;aoD d/t/. T[; ~ jdkfJs fJj ;h fe u"e; oj', id'I dkn bZr/ pzdk<br />

f;zx ~ esb eo fdU. i/ nfijk Bk j' ;e/ sK :[ZX ftZu fgS'I pzdk<br />

f;zx d/ pzfdnK s/ Xktk p'b fdU. fJ; Bkb T[BQK d/ j";b/ Yfj<br />

ikDr/. pkpk pzdk f;zx dh T[wo ;kX{nK ;zsK ftZu bzxh ;h. T[; B/<br />

fJ; T[s/ fJspko <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

tiaho ykB xZN pjkdo :'Xk BjhI ;h. T[; B/ ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe<br />

;ojzd pzdk f;zx ~ g[ZiD jh BjhI d/Dk. fiE/ T[j fNfenk j'fJnk j?<br />

T[E/ jZbk p'b fdZ<strong>sk</strong> ikt/. pzdk f;zx ~ Btkp dh uVQkJh dh ypo fwbh<br />

sK T[; B/ ;kEhnK ~ jdkfJs <strong>eh</strong>sh -- fijV/ w[;bwkB JhB wzB b?D<br />

T[BQK ~ BjhI wkoBk. fijV/ fjzd{ p'dh fdyk d/D T[BQK T[s/ so; eoBk.<br />

fJ;sohnK ns/ pZfunK T[go jZE BjhI u[ZeDk.<br />

pkpk pzdk f;zx B/ nkgDhnK ;?fBe N[eVhnK dh tzv eo e/ GkJh<br />

pkia f;zx, GkJh cfsj f;zx, GkJh Xow f;zx, GkJh nkbh f;zx s/ GkJh<br />

eow f;zx jZE ewkB ;"Ig fdZsh s/ nkg T[j T[uh fNZph s/ uVQ frnk<br />

sK fe :[ZX uko/ gkf;U d/y e/ iao{oh jdkfJsK ikoh eodk oj/. tiahoykB<br />

B/ yz{yko jZbk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK fJZe tkoh f;zxK d/ g?o fjZb rJ/. ;[Zuk Bzd<br />

dk Gshik jiako ;?fBeK ;w/s g[Zmk d"fVnk sK f;zxK d/ j";b/ Yfj rJ/.<br />

go s[ozs GkJh pki f;zx B/ fgS/ jN oj/ f;zxK ~ jZbk;a/oh fdZsh s/<br />

nZr/ tZXD bJh fejk. g{ok e[jokw wZu frnk. uko/ gkf;UI f;zxK B/<br />

w[rbK ~ gSkVBk F[o{ eo fdZ<strong>sk</strong>. pki f;zx B/ nkgDk x'Vk ;ogN<br />

d"Vk e/ tiaho ykB gk; b? nKdk s/ nkjw' ;kjwDh :[ZX F[o{ j' frnk.<br />

pki f;zx B/ tiaho ykB T[s/ B/ia/ Bkb jZbk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK B/iak x'V/ d/ wZE/<br />

ftZu ik y[ZGk. tiaho ykB B/ sho Bkb pki f;zx dh pKj iaywh eo<br />

fdZsh s/ fco sbtko jtk ftZu bfjok e/ pki f;zx tZb s/iah Bkb<br />

tfXnk. tiaho ykB d/ fgSb/ gk;/ x'Vk d"Vk e/ cfsj f;zx nk frnk<br />

s/ T[; B/ n?B Biadhe nk e/ d'tK jZEK Bkb sbtko dk J/vk ;ys<br />

tko <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe sbtko ;Zik w'Yk uhodh j'Jh yZph tZyh ftu'I fBeb rJh<br />

s/ tiaho ykB d/ d' N'N/ j' rJ/. fJj wjkB ekoBkwk 12 wJh 1710<br />

Jh;th F[eotko ~ j'fJnk. wb/oe'Nb/ dk Btkp F/o ykB th fJ; fdB<br />

fJ; izr ftZu bVdk j'fJnk wkfonk frnk.<br />

ykch ykB fbydk j? fe w"sK dh frDsh dk e'Jh fj;kp BjhI ;h,<br />

E'V/ e[ jh fe;ws tkb/ pu ;e/ s/ T[j e/tb ikB puk gkJ/, Bk<br />

;a;so fbik ;e/ Bk x'V/. fJ; ;ko/ ;kwkB T[go f;zxK dk epiak<br />

j'fJnk s/ g?db f;Zy f;gkjh x'V ;tko j' rJ/. tiaho ykB dh ca"i<br />

dk w[ezwb ;ckfJnk j' frnk. f;zx j[D ;ojzd ;afjo tb uVQ/. ;afjo<br />

tk;h bzwk ;wK w[ekpbk eoB d/ ;woZE BjhI ;B. T[j e/tb fJZe<br />

fdB bJh 13 wJh ~ f;Zy ca"iK ~ o'e ;e/ go fJBQK ;{ofwnK d/ jVQ<br />

~ e"D o'eD tkbk ;h. 14 wJh ~ T[j ;ojzd ;afjo ftu dkyb j'<br />

rJ/.<br />

122 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 123 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


tiaho ykB dk p/Nk d"bs ykB ykbh jZEhI ikB puk e/ gfotko<br />

;w/s fdZbh d"V frnk. fJt/I jh ;[Zuk Bzd ;ojzd ftu'I jZb/ s'I gfjbK<br />

jh d"V frnk. f;zxK B/ ;[Zuk Bzd dh jt/bh T[s/ jZbk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ fJE'I<br />

pj[s XB fwfbnk fijVk ekbhnK eos{sK okjhI dhtkB B/ fJeZmk <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

j'fJnk ;h. fco jt/bh ~ nZr bk fdZsh rJh s/ E'V/ ;w/I ftZu jh<br />

fJj jt/bh E/j j' rJh. g{o/ ;ojzd ;afjo ftZu b[ZN wko nkozG j'<br />

rJh s/ fJ; rZb d/ u'y/ ;p{s jB fe fe;/ w;fid ~ B[e;kB BjhI<br />

g[ukfJnk frnk. ;ojzd dk ;{p/dko pki f;zx ~ Ekfgnk frnk.<br />

id'_ f;Zy ca"iK XB b[ZN ojhnK ;B, pkpk ih B/ GkJh nkbh f;zx<br />

~ p[bkfJnk s/ fejk ;k~ T[; XB e'b b? ub fi; tork fe;/ ;z;ko<br />

ftu j'o Bjh_ j?. nkbh f;zx T[; ezX e'b b? frnk fi; ftu<br />

;kfjp}kfdnK ~ fufDnk frnk ;h. pzdk f;zx B/ i'V/ T[<strong>sk</strong>o/. fJe-fJe<br />

fJZN T[s/ jzM{nK dh w[jo bkJh s/ fejk- fJj y}kBk ;k~ B;hp j'fJnk<br />

j?. e"D XBh j? ;kv/ fijk< fJj ;zGkb e/ iktKr/. fJj jho/ r[nkuD/<br />

Bjh_ ukjhd/. N'nk g[ZfNnk. nodk; eoe/ T[; ftu ;fseko Bkb fJZNK<br />

oZyhnK s/ fBFkBh oj/, fJ; bJh T[go fwZNh dk T[uk EVk T[;ko fdZ<strong>sk</strong>.<br />

;ojzd dh fti? s'I pknd gzikp ftZu je{ws dk bZe N[ZN frnk<br />

s/ feXo/ th pzdk f;zx ~ w[;aeb g/;a BjhI nkJh. fJ; fgS'I x[VkDh,<br />

wb/oe'Nbk nkfde ;afjo nkokw Bkb cfsj eoe/ ;oeko ykb;k dk<br />

f;Zek ns/ ;zws ikoh <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. f;Ze/ T[go fJj ;apd T[eo/ j'J/ ;B Ld/ra’<br />

s/r' cfsj' B[;ofs p/fdozr .<br />

:kcs nia BkBe r[o{ r'fpzd f;zx ..<br />

(d/r s/r cfsj s/ ;/tk fB;au/ Bkb<br />

r[o{ BkBe d/t ns/ r[o{ r'fpzd f;zx ih s'I gqkgs <strong>eh</strong>sh)<br />

rzrk iwBk s'I b? e/ okth <strong>sZe</strong> s/ f;atkbe gjkVhnK u'I b? e/<br />

oki;EkB dhnK jZdK <strong>sZe</strong> ykb;k ca""iK dk dpdpk g{oh soQK ekfJw j'<br />

frnk ns/ f;zxK ~ fJj ft;atk;a gZek j' frnk fe r[o{ d/ puB nNZb<br />

jB. fgnko Bkb d;w gks;akj fejk eod/ ;B fe s[;hI oki eo'r/ -<br />

fJj tke ;Zu j' oj/ fdZ;D bZr/.<br />

fJ; ;w/I pkd;akj pjkdo ;akj dZyD dh prkts dpkT[D bJh<br />

frnk j'fJnk ;h. T[; gk; cotoh 1710 s'I jh tiaho ykB ysK okjhI<br />

fJsbkj G/i fojk ;h fe gzikp ftZu f;ZyK s'I w[;bwkBK ~ Gkoh ysok<br />

g?dk j' frnk j?. pkd;akj ~ rVpV dk sK g<strong>sk</strong> ;h go fJj J/Bh<br />

fGnkBe spkjh wuk d/Dr/ fe tiaho ykB ;w/s ;koh ;?Bk y<strong>sw</strong> j'<br />

ikt/rh, fJ; dk pkd;akj ;w/s fe;/ ~ ykp' fynkb th BjhI ;h. pkd;akj<br />

B/ c?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe gzikp dh prkts T[j nkg ik e/ dpkJ/rk. pkd;akj<br />

d/ fJ; ca?;b/ dk vN e/ fto'X gqXkB wzsoh w[Bhw ykB B/ <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/<br />

fejk, fJj ;kvh ;aesh;akbh w[rb je{ws dh jZse j? fe pkd;akj<br />

;bkws y[d gzikp ikD. fJBQK xf;nkfonK ~ sK w+ jh yd/V ;edk<br />

jK. w[Bhw ykB B/ fejk fe pkd;akj ~ oki;EkB ftZu okig{sK dh<br />

prkts dpkT[D ikDk ukjhdk j? feT[Ife T[j tXhe ysoBke jB.<br />

pkd;akj B/ fejk, w+ f;ZyK ~ th ikDdk jK okig{sK ~ th. okig{s<br />

e[M b? d/ e/ okihBkwk eo b?Dr/. f;Zy nfijk BjhI eod/. T[j tXhe<br />

ysoBke jB. w+ sK gzikp dh prkts dpkT[D iktKrk jh, w[Bhw ykB<br />

th uZbD s/ nkgD/ i"jo fdykT[D. pkd;akj B/ 17 i{B 1710 ~ gzikp<br />

tZb e{u <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. pkd;akj B/ ;Zm jiako dh ca""i fsnko eoB dk j[ew<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[; B/ nkgD/ g[Zso niahw[Z;akB ~ th Bkb fbnk. f;zxK Bkb<br />

o;s/ ftZu MVgK b?Idk j'fJnk T[j 24 Btzpo 1710 ~ ;Y"o/ g[Zik. J/v/<br />

tZv/ b;aeo Bkb f;Zy f;ZXh bVkJh BjhI bV ;ed/ ;B. T[j ;ZfiUI<br />

yZfpUI ed/ fgS'I edh nZr'I jwbk eod/, Gkoh spkjh wukT[Id/ s/ coko<br />

j' iKd/. ;akjh ca""ik ~ izrb dhnK w[;hpsK MZbD dh nkds BjhI ;h.<br />

MkVhnK ezfvnK ftu'I bzxd/ j'J/ T[BQK d/ fi;w bj{ b[jkD j' iKd/ s/<br />

T[j f;zxK dk fgSk Bk eo ;ed/.<br />

pzdk f;zx b'jrVQ d/ feb/ ftZu ;h s/ fJ; feb/ dh T[; B/ nkg<br />

jh w[ozws <strong>eh</strong>sh ;h. T[; feb/ ftZu ykD ghD dk tX/ok ;wkB BjhI<br />

;h. uko/ gk;/ pkd;akj dhnK c""iK B/ x/ok gk fbnk ns/ ;oed/ ;oed/<br />

B/V/ j[zd/ rJ/. fJj x/ok w[Bhw ykB dh ca""i dk ;h s/ w[Bhw ykB B/<br />

pkd;akj ~ fejk j'fJnk ;h fe ibdh jh T[j nkg pzdk f;zx ~ fiT[Idk<br />

cV e/ g/;a eo/rk. fJZe d;zpo 1710 ~ g{o/ ia'o Bkb id'I jZbk p'fbnk<br />

sK ca""i feb/ ftu dkyb j'Jh. go nc;';, pzdk f;zx oks' oks ;yas<br />

x/o/ ftu'I fBeb u[Zfenk ;h. w[Bhw ykB jZE wbdk ofj frnk.<br />

T[; ~ g<strong>sk</strong> ;h fe pkd;akj ;bkws ;yas Bkoki j'Dr/. T[; B/<br />

pkd;akj ~ fwbD dh nkfrnk wzrh sK pjkdo;akj B/ BKj eo fdZsh<br />

s/ j[ew fdZ<strong>sk</strong> fe T[; s'I Brkok y'j fbnk ikt/. T[j Brko/ dk jZedko<br />

BjhI. pkd;akj B/ fejk, jiakoK e[ZfsnK d/ x/o/ ftu'I frZdV pu e/ fet/I<br />

124 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 125 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


zx frnk< s[jk~ ;aow BjhI nkT[Idh < w[Bhw ykB d/ ;aoheK B/ T[;<br />

dk oZi e/ wiake T[vkfJnk. T[j gqXkB wzsoh dh j'Jh p/fJiash s'I y[;a<br />

;B. J/Bh p/fJiash dk ;dwk w[Bhw ykB MZb Bk ;fenk s/ fpwko g?<br />

frnk. YkJh wjhfBnK pknd T[; dh w"s j' rJh.<br />

pzdk f;zx pjkdo BkjB tZb dhnK gjkVhnK ftZu nkgDhnK ca"iK<br />

;w/s fy;e frnk. w?dkBK ftu i/ T[j ;akjh ca""iK dk Nkeok eoB d/<br />

;woE BjhI ;h sK fJ; dk wsbp fJj BjhI fe gjkVK ftZu T[j fNe<br />

e/ p?mk fojk. T[; B/ gjkVh okfinK ~ th ;pe f;ykT[Dk ;h fijV/<br />

r[o{ ih ~ ne;o szr eod/ ofjzd/ ;B.<br />

1 nr;s 1711 Jh;th ~ pkd;akj brGr ;tk ;kb fgS'I bkj"o<br />

g[Zik. pzdk f;zx ns/ f;Zy ca"iK brk<strong>sk</strong>o T[; d/ e[{u ftZu ftxB gk<br />

ojhnK ;B. bkj"o d/ feb/ ftu ik e/ T[j ;[oZfyns j' frnk ns/<br />

fiXo'I th pzdk f;zx dk g<strong>sk</strong> brdk T[; dk fgZSk eoB bJh ca""iK G/idk<br />

ofjzdk. T[; B/ ;akjh c[owkB th ikoh <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe f;zxK dk fiaeo eofdnK<br />

T[BQK d/ Bkw Bkb e[Z<strong>sk</strong> iK rXk io{o fbfynk ikfJnk eo/. nfijk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> ikD bZrk. J/BhnK MVgK ns/ szrhnK ekoB pkd;akj dk fdwkr<br />

fNekD/ f;o Bk fojk. T[; B/ ;akjh j[ew ikoh <strong>eh</strong><strong>sk</strong> @@bkj"o d/ ;G<br />

e[Zs/ ns/ rX/ wko fdZs/ ikD.## rfXnK ns/ e[ZfsnK dh ;akws nk rJh.<br />

x[fwnko nc;oK gk; cfonkdk eod/ fe fJBQK p/iapkBK dk <strong>eh</strong> e;{o<br />

j?< nc;o so; yk e/ efjzd/ - ;akjh j[ew j? wzBDk sK gt/rk jh.<br />

go s[;hI fJT[I eo' fe rfXnK ;w/s bkj"o ;afjo SZv e/ ub/ ikU.<br />

fJT[I jh j'fJnk. bkj"o ftZu e'Jh rXk Bk fojk. go rohp e[ZfsnK<br />

bJh fe;B/ jkn dk Bknok wkoBk ;h< nwhBdhB fbydk j? fe ;?IeV/<br />

e[Zs/ ;t/o ;ko okth dfonk ftu SkbK wkod/, s?od/ j'J/ ;afjo'I pkjo<br />

ub/ iKd/. ;kok fdB pkjo ofjzd/ s/ oks g?D s/ G[Zy/ wod/ fco okth<br />

ftZu SkbK wkod/ s/ ;afjo ftZu dkyb j' e/ i' bGdk yk e/ ;t/o ;ko<br />

fco d"V iKd/. 14 cotoh 1712 ~ bkj"o ftu ypo ;[Dh rJh fe<br />

pkd;akj ;bkws dh w"s j' rJh. ;akjiakfdnK ftZu sys tk;s/ ykBkizrh<br />

fSV gJh. ;akjiakdk niahw[Z;akB, fijVk pkd;akj Bkb jh bkj"o f;ZyK dh<br />

prkts dpkT[D nkfJnk ;h B/ syas dk wkbe j'D dk n?bkB eo<br />

fdZ<strong>sk</strong>. T[j f;o s/ <strong>sk</strong>i oZy e/ jkEh T[go ;tko j' bkj"o ;afjo dk<br />

uZeo bkT[D bZrk. ;akjiakd/ d/ jkEh ~ s'g dk r'bk bZrk sK T[j<br />

p/ekp{ j' frnk s/ p/sjk;ak d"VB bZrk. T[; B/ okth dfonk ftu Skb<br />

wko fdZsh. ;w/s okie[wko d/ fJj jkEh v[Zp e/ wo frnk. ykBk izrh<br />

ubdh ojh. nkyo 2 cotoh 1713 ~ niahw[;akB dk g[Zso co[Zy;hno<br />

syas s/ p?mk. brGr fJZe ;kb ubdh j'Jh fJ; ykBkizrh dk pzdk<br />

f;zx B/ g{ok ckfJdk T[mkfJnk ns/ fijV/ fNekD/ y[Z; rJ/ ;B T[BQK<br />

T[go epik eo fbnk.<br />

co[Zy;hno pzdk f;zx dhnK ekotkJhnK s'I fuz<strong>sk</strong>s[o ;h. T[; B/<br />

yiakBk ns/ ca""iK bkj"o d/ ;{p/dko npd[Z;wd ykB gk; G/ihnK fe pzdk<br />

f;zx ~ fiT[Idk iK w[odk g/;a <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ikt/. T[j pV/ jZb/ eodk go pzdk<br />

f;zx ekp{ Bk nkT[Idk. nkyo T[; B/ oki;EkB tkb/ gk;/ GZNhnK ~<br />

dpkT[D dk ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. GZNh e'Jh tZvh w[;hps BjhI ;B ;r'I Btkp<br />

pzdk f;zx s'I vodk Nb frnk ;h. ;?BkgshnK ~ eKpk ufVQnk j'fJnk<br />

;h. T[; ~ pkd;akj B/ tkg; nkT[D dk j[ew fdZ<strong>sk</strong> fe pzdk f;zx dh<br />

prkts dpkT[Dh iao{oh j?. T[j nk sK frnk go bZyh izrb tb<br />

fy;e frnk id'I fe pzdk f;zx T[; gk;/ j? jh BjhI ;h. pkd;akj B/<br />

T[; dh itkp-sbph <strong>eh</strong>sh s/ ;yas <strong>sk</strong>VBk <strong>eh</strong>sh fe pzdk f;zx dk fgZSk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> ikt/.<br />

pzdk f;zx nkgD/ f;Zy ;kEhnK Bkb r[odk;g[o fiabQ/ ftZu ;h. T[;<br />

~ g<strong>sk</strong> bZrk fe nukBe w[rb ca""iK T[; dk fgSk eodhnK nk rJhnK<br />

jB. r[odk; Bzrb Bkw d/ fgzv ftZu d[Bhuzd dh jt/bh ;h. fJj e'Jh<br />

febQk BjhI ;h p; nkb/ d[nkb/ T[uh ezX ;h. ftueko y[ZbQk ftjVk.<br />

pzdk f;zx B/ fJ; dh dhtko ~ wiap{s <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. nkyo Btkp 25 jiako<br />

dh ;?Bk b? e/ nk frnk s/ fJ; euh rVQh ~ x/o fbnk. pzdk f;zx<br />

gk; pj[s E'Vh ;?Bk ;h s/ E'V/ jfEnko. ykD ghD dk ;kwkB th pj[<strong>sk</strong><br />

BjhI ;h. j?okBh j[zdh j? fe 14 ngq?b 1715 ~ fgnk fJj x/ok nZm<br />

wjhB/ <strong>sZe</strong> nzdo ikD dh fjzws Bk eo ;fenk s/ 7 d;zpo 1715 ~<br />

pzdk f;zx nkgD/ G[Zy/ fsjkJ/ ;kY/ ;Zs ;" ;kEhnK ;w/s frqc<strong>sk</strong>o <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

frnk.<br />

pkpk fpB'd f;zx B/ eJh tko pkpk pzdk f;zx ~ fejk fe oks<br />

~ fJe jZbk eo e/ d"V ikJhJ/ go pzdk f;zx BjhI wzfBnk. fJe tko<br />

sK d'jK dk seoko J/Bk tZX frnk ;h fe fpB'd f;zx B/ sbtko<br />

fwnkB ftu'I eZY bJh ;h. sd pkpk pzdk f;zx B/ fejk, nkgK ~ bVBk<br />

F'Gdk BjhI. s[;hI ub/ ikU. w+ BjhI iktKrk. fpB'd f;zx d[;awD dhnK<br />

;cK uhodk j'fJnk ;[oZfyns nkgD/ ;kEhnK ;w/s d"V frnk. pzdk f;zx<br />

126 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 127 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


nr/ eJh tko d"V ikfJnk eodk ;h, go fJ; tkoh T[; B/ feT[I T[E/<br />

jh fNeD dk ca?;bk eo fbnk fJ; rZb dk e'Jh g<strong>sk</strong> BjhI bZrdk.<br />

id'I w[rb sbtkoK X{j e/ jt/bh nzdo tV/ sK w[ekpbk fe; B/<br />

eoBk ;h< f;Zy G[Zy Bkb nXwo/ gJ/ ;B. T[BQK B/ nkgD/ gF{ wkowko<br />

e/ yk bJ/ ;B. pkbD BjhI pfunk ;h sK eZuk wk; ykDk F[o{<br />

eo fdZ<strong>sk</strong>. fJ; Bkb y{B d/ d;s bZr e/ eJh f;zx dw s'V rJ/<br />

;B. w[rbK B/ pj[s ;ko/ f;ZyK d/ g/N sbtkoK Bkb fJ; bJh uho<br />

fdZs/ fe ;akfJd fJBQK B/ w[joK fBrb oZyhnK j'D. rVQh ftu'I e[b 600<br />

o[gJ/, 23 ;'B/ dhnK w[joK s/ E'VQ/ fij/ jfEnko gqkgs j'J/.<br />

npd[Z;wd ykB rtoBo bkj"o y[d fdZbh pzdk f;zx ~ b? e/<br />

pkd;akj d/ ;kjwD/ g/;a eoB dk wkD gqkgs eoBk ukj[zdk ;h go<br />

pkd;akj B/ fejk fe s[;hI bkj"o jh oj' s/ nkgD/ p/N/ ~ G/i fdU.<br />

sd T[; dk p/Nk iaeohnk ykB 740 pzdhnK ns/ d' ;" f;oK ;w/s fdZbh<br />

tZb ~ ub fgnk. T[; B/ ;'funk fe d' ;" f;o b? e/ ikDk e'Jh yk;<br />

;{owrsh BjhI brdh. fJ; bJh T[; B/ ;ys j[ew ukVQ fds/ fe fit/I<br />

woiah eo', fiE'I woiah fbnkU j'o f;o tZY'. wk;{w b'eK dk esfbnkw<br />

eoe/ ;Zs ;" rZv/ f;oK d/ Go/ rJ/ s/ fdZbh e{u <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

pkpk pzdk f;zx b'j/ dhnK iziahoK ftZu ieV e/ fgzio/ ftu pzd<br />

eoe/ jkEh T[s/ fpmkfJnk frnk s/ T[; d/ Bkb jh fJe Bzrh sbtko<br />

cVh f;gkjh fpmkfJnk frnk sK fe izihoK s/ fgziok s'V e/ i/ pzdk<br />

f;zx d"VB dk :sB eo/ sK T[; ~ esb eo fdZ<strong>sk</strong> ikJ/. T[; d/<br />

jk;'jhD/ eZgV/ g[nkJ/ rJ/ ;B s/ f;o s/ N'gh fdZsh j'Jh ;h, fJt/I jh<br />

pk<strong>eh</strong> e?dh izihoK ftZu pzBQ e/ fJe d{i/ tZb fgZm eoke/ d'-d' dh frDsh<br />

ftZu fpBK ekmh T{mK s/ fpmkJ/ rJ/. G/vK dhnK yZbK d/ e'N gfjBkJ/<br />

s/ f;oK s/ ozr pozrhnK N'ghnK fdZshnK j'JhnK ;B. 29 cotoh 1716<br />

~ tZv/ ib{; dh ;aeb ftZu T[j fdZbh bkb feb/ e'b dh bzxkJ/ rJ/.<br />

bZyK wod n"osK fJj <strong>sw</strong>k;ak d/yD bJh e<strong>sk</strong>oK ftZu yb's/ ;B.<br />

fJ; ;w/I pj[s ;ko/ w[;bwkB ns/ e[M Jh;kJh fJfsjk;eko<br />

u;awdhd rtkj dZ;d/ jB fe T[BQK B/ fe;/ fJe th f;Zy ~ T[dk;<br />

BjhI d/fynk. T[j ;apd rkT[Id/ g{o/ ikj' ibkb ftu ik oj/ ;B. fJBQK<br />

nDyhb/ :'fXnK dh ;akB fBokbh ;h. iaeohnK ykB ~ pkd;akj co[Zy;hno<br />

B/ yk; fyZbs, jho/ iVh ebrh, x'Vk ns/ jkEh fJBkw ti'I fdZs/.<br />

fJoftB B/ cV/ rJ/ jfEnkoK dh S'Nh fijh ;{uh fdzfdnK fbfynk, j?okBh<br />

j[zdh j? fe J/B/ e[ ;kwkB Bkb T[BQK B/ Gkos dh ;aesh;akbh je{ws<br />

Bkb e/tb NZeo jh BjhI bJh ;r'I fJ; ~ fjbk e/ oZy fdZ<strong>sk</strong> ;h.<br />

jo o'ia ;"-;" dh frDsh ftu nkw b'eK d/ ;kjwD/ f;ZyK ~ esb<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> iKdk s/ fJj esfbnkw fJe jc<strong>sk</strong> ubdk fojk. 12 wkou 1716<br />

~ ;ko/ f;Zy pzdh w[ek fdZs/ rJ/. jo/e ~ g[ZfSnk iKdk ;h fe i/<br />

fJ;bkw Xow XkoB eo bt' sK ikB pu ;edh j?, fJZe th f;Zy B/<br />

Xow BjhI pdfbnk. pzdk f;zx ~ i{B <strong>sZe</strong> s;hj/ d/ d/ e/ g[ZfSnk iKdk<br />

fojk fe yiakBk feE/ dZfpnk j'fJnk j?. T[; B/ <strong>eh</strong> dZ;Dk ;h feT[Ii[<br />

yiakBk T[; B/ edh dZfpnk jh BjhI ;h. i' e[M T[; gk; j[zdk T[j<br />

f;zxK ftZu tzv fdzdk ;h.<br />

nkyao 9 i{B 1716 ~ pzdk f;zx ~ ;ajhd eoB dk ca?;bk j'fJnk.<br />

T[; Bkb 26 f;Zy ioB?b j'o ;B s/ fJBQK ;GBK ~ gfjbK tKr jh<br />

ib{; dh ;aeb ftZu e[sp whBko bkr/ fbikfJnk frnk. pzdk f;zx ~<br />

th g[ZfSnk frnk fe fJ;bkw ep{b eoBk j? fe w"s, sK pzdk f;zx B/<br />

fejk, w"s. T[; dk uko ;kbK dk p/Nk ni?gkb f;zx T[; dh r'd ftZu<br />

fpmkfJnk frnk s/ jZE ftZu S[ok cVk e/ j[ew fdZ<strong>sk</strong> fJ; ~ esb<br />

eo. pzdk f;zx B/ nfijk eoB' fJBeko eo fdZ<strong>sk</strong>. T[; d/ ;kjwD/<br />

ibkd B/ pZu/ dh Sksh ftZu S[ok wko e/ T[; dk sVgdk fdb eZY<br />

e/ pzdk f;zx d/ wz{j ftZu s[zBD dk :sB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[; d/ tkb, T[go<br />

fgzio/ Bkb pzBQ e/ T[; dk wk; iw{oK Bkb s'fVnk frnk s/ row<br />

;bkyK yG'JhnK rJhnK. T[j nfjb nv'b s/ ;aKsfus yb'<strong>sk</strong> fojk.<br />

T[; d/ j'mK s/ f;oc tkfjr[o{ ;apd dh X[Bh ;h.<br />

gqXkB wzsoh nwhB ykB fJ; ekco dh ;ajkds nZyhI d/yD bJh<br />

esbrkj fty/ g[Zik. T[j pzdk f;zx d/ fujo/ dk ibkb d/y e/ dzr<br />

ofj frnk s/ g[ZfSnk, fJZe c<strong>eh</strong>o bJh <strong>eh</strong> fJj T[fus ;h fe fJj' fijk<br />

esfbnkw wukT[Idk< pzdk f;zx B/ fejk, id'I s/o/ tor/ b'e ia[bw dh<br />

nZs u[ZeD sK w/ok r[o{ w/o/ fifjnK ~ EkgVk d/e/ s'o fdzdk j? fe<br />

ia[bw y<strong>sw</strong> eoB. go w? i/ tXhe eoK sK w/ok r[o{ w?~ fco s/o/<br />

jtkb/ eo fdzdk j?. nwhB ykB B/ fco g[ZfSnk - go s[;hI efjzd/ j'<br />

s[jkvk r[o{ ;op ;woZE s/ wddrko j?. fco fJ; ;zeN dh xVh T[j<br />

s?~ feT[I BjhI pukT[Idk< pzdk f;zx B/ fejk-w/ok r[o{ fwjopkB j?. T[j<br />

w?~ nkgD/ uoBK ftZu fpmk e/ oZyD dk fJS[Ze j? feT[Ife T[j w?~<br />

fgnko eodk j?. w/o/ <strong>eh</strong>s/ gkgK dh ;iak T[j Xosh T[go jh d/ e/<br />

128 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 129 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fco nkgD/ gk; oZy/rk. T[j nBzs ;akBk dk wkbe, ebrhXo fg<strong>sk</strong>,<br />

nd[Zsh ftjko eodk j?.<br />

ibkd B/ gfjbK T[; dh ;Zih nZy eZYh fco yZph fco T[; dk<br />

yZpk g?o tZY fdZ<strong>sk</strong> frnk s/ fJ; s'I pknd d't/I jZE eZN fdZs/ rJ/.<br />

p/nzs y{B tfj ikD ekoB T[j p/j';a j' frnk sK T[; dk f;o eZN<br />

fdZ<strong>sk</strong> frnk. fi;w dh p'Nh-p'Nh eoe/ ektK e[ZfsnK d/ ykD tk;s/ ybko<br />

fdZsh rJh.<br />

fJj' fij/ bk;kBh ;ajhd fJfsjk; ftZu pV/ xZN go f;ZyK ftZu<br />

pj[s j'J/ jB. pk<strong>eh</strong> d/ ;kEhnK ~ th fJ;/ Yzr Bkb esb <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

frnk. fi; fe;/ B/ th fJj fdq;a d/y/, ukj/ w[;bwkB ukj/ fjzd{ iK<br />

Jh;kJh, ;GBK B/ pzdk f;zx dh ;ajkds ~ r?ph to<strong>sk</strong>t/ tkbh wzfBnk<br />

j?. fJj xNBk e'Jh nkw BjhI ;h. ykb;k gzE dk fJj f;Zy id'I ;ajhd<br />

j'fJnk sK e/tb nZm ;kb d/ E'V/ fij/ ;w/I ftZu T[j e"wh jho' pD<br />

frnk.<br />

p/;ae T[j ;ajhd j' frnk s/ pVk xZN ;wK T[; ~ je{ws eoB<br />

dk fwfbnk go gzikp d/ b<strong>sk</strong>V/ j'J/ b'eK dhnK nZyK ftZu T[; B/<br />

;t?wkD ns/ nkiakdh d/ uokr pkb fdZs/. fjzd[;<strong>sk</strong>B ftZu fJj gfjbh<br />

tko gzikp ftZu pzdk f;zx B/ <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h fe r[bkw fe;kB fijV/ fe<br />

w[iko/ ;B s/ iawhB tZv/ fiwhdkoK dh ;h, fJ; iawhB d/ wkbe pDk<br />

fdZs/. pzdk f;zx dk n?bkB ;h iawhB T[;/ dh j? fijVk fJ; ~ tkj<br />

fojk j?. pzdk f;zx sK ;ajhd j' frnk go je{ws fe;kBK s'I iawhB<br />

dh wkb<strong>eh</strong> dk jZe pknd ftu th Bk y'j ;<strong>eh</strong>.<br />

f;Zy izrbK ftZu t;d/ ;B. i/ e'Jh rohp fgzv ftZu ofjzdk ;h<br />

sK T[j BhthI iks dk ftobk NktK j[zdk fi; s'I w[;bwkB e/tb rzdrh<br />

dh ;ckJh dk ezw b?Id/. iK fco e[M e[ f;Zy uwko ;B fijV/ yZbK<br />

bkj[D s/ uwVk ozrD dk ezw eod/. fJj' fij/ r[bkw rohp f;Zy id'I<br />

pzdk f;zx gk; jkiao j[zd/ sK T[j T[BQK ~ nkgDk j[ewBkwk, fB;akB s/<br />

T[; fgzv dh wkb<strong>eh</strong> dk nyfsnko d/ e/ tkg; G/idk, fgzv d/ fJZisdko<br />

s/ tZv/ ykBdkBh w[;bwkB e<strong>sk</strong>o pzBQ e/ T[BQK d/ ;tkrs bJh yb's/<br />

j[zd/. T[j d[;awD :'X/ fijV/ izr ftZu ikBk tkoB bJh fBeb s[od/<br />

;B j[ew d/ <strong>sk</strong>fpnkdko j' iKd/. nZm ;kb d/ ;zy/g ;w/I ftZu T[; B/<br />

fijVhnK eokwksK to<strong>sk</strong>JhnK T[BQK ~ jh Btkp eg{o f;zx ns/ iE/dko<br />

iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk B/ nZr/ s'fonk s/ fJBQK ;{ophoK dhnK tkjhnK<br />

j'JhnK s/rK ;dek 1799 ftZu wjkokik oDihs f;zx dh ;odkoh j/m<br />

bkj"o d/ feb/ T[s/ fB;akB ;kfjp bfjok e/ ;oeko ykb;k dh ;EkgBk<br />

<strong>eh</strong>sh rJh.<br />

joh okw r[g<strong>sk</strong> fbyd/ jB, @@T[j Bk fJ;bkw dk fto'Xh ;h<br />

Bk w[;bwkBK dk. T[;B/ ebkB"o ftZu 5000 w[;bwkB Gosh <strong>eh</strong>s/ s/<br />

T[BQK ~ pKr Bwkia dh nkiakdh ;h. T[; ~ i/ r[Z;k ;h sK e/tb<br />

iakbwK fto[ZX. w[rbK dh Biao ftZu T[j f;o/ dk bj{ fsjkfJnk oky;a<br />

;h, fjzd{nK bJh Fq'wDh BkfJe ns/ f;ZyK bJh T[j gfjbk pkd;akj ;h.<br />

T[j o{jkBh, f;nk;h ns/ :[ZXBhsh d/ nwb dk ihBhn; ;h. ukj/ e'Jh<br />

;a?<strong>sk</strong>B ej/ ukj/ c<strong>eh</strong>o, T[j nkgDh fw;kb nkg ;h. ft;at fJfsjk;<br />

ftZu T[; dk o[spk f;ezdo, Bkdo;akj, npdkbh ns/ B?g'bhnB s'I xZN<br />

BjhI.##<br />

gq'c?;o g{oB f;zx nkgD/ fBpzX pho<strong>sk</strong> ftZu fbyd/ jB, :'Xk gsbh<br />

NhB dk ghgk BjhI j[zdk fe iaok e[ ;/e bZrk sK ftubk fxU gzxo<br />

frnk s/ o<strong>sk</strong> e[ mzYk p[Zbk nkfJnk sK iw frnk. :'X/ ~ ibdh<br />

<strong>eh</strong>fsnK r[Z;k BjhI nkT[Idk. T[; ~ r[Z;/ eoB tk;s/ ;dhnK brdhnK<br />

jB. gzit/I gks;akj, B"t/I gks;akj ns/ ;kfjpiakfdnK ;w/s jiakoK wk;{wK<br />

d/ esbK B/ pzdk f;zx ~ r[Z;/ eo fdZ<strong>sk</strong>. fJj' fij/ ioB?b id'I r[Z;/<br />

ftZu nk ikD sd T[BQK dk r[Z;k T[soB ftZu th eJh ;dhnK bZrdhnK<br />

jB.<br />

130 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 131 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


wjkokik oDihs f;zx<br />

wjkokik oDihs f;zx B/ fi; ;w/I ftu ft;akb gzikp dh tkrv'o<br />

;zGkbh T[; ;w/I d/ jkbks ikD/ pra?o wjkoki/ dh ;aya;hns dk ;jh<br />

w[bKeD BjhI j' ;edk. T[; Bkb ;pzXs ;wekbh ;o'sK dh e'Jh xkN<br />

BjhI go T[; pko/ ikDB tk;s/ d/yDk j't/rk fe fNZgDhekoK dh y[d<br />

dh fgZmG{wh ns/ tckdkoh fe; gqeko dh j?. pj[s ;ko/ gZSwh<br />

fJfsjk;ekoK B/ u/sB j' e/ T[; fto[ZX rbs fNgZDhnK fdZshnK jB sK<br />

fe gkmeK d/ wB ftu T[; pko/ tXhe ;fseko Bk pD/. f;nkD/<br />

fJfsjk;eko fpBK pkekfJdk goy eoB d/ ;[DhnK ;[DkJhnK rZbK ~<br />

nkgDh ;kwZroh ftu Fkwb BjhI eod/ go nzro/iaK B/ yak; wB'oE Bkb<br />

nfijk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. wjkokik J/Bk ;aesh;akbh fJB;kB ;h fe T[; d/ fiT[Id/<br />

ihn J/;ahnk dhnK e""""wK sK <strong>eh</strong> nzro/iaK ;w/s fe;/ e"w B/ gzikp s/<br />

jwbk BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. rtKYh d/; u"e; j' e/ T[; gk;'I fvc?I; pDkJh oZyD<br />

d/ fJS[Ze sK ;B go nfijk j"I;bk ncrkBk ftu th BjhI fojk ;h<br />

fe gzikp tb o[ya eoB jkbK fe oDihs f;zx s'I gfjbK gzikp ~<br />

brk<strong>sk</strong>o b<strong>sk</strong>Vd/ ofjDk ncrkBK s/ w[rbK dk F[rb w/bk fojk ;h.<br />

w[rbK ns/ gmkDK dh fJ; f;aekorkj ~ wjkoki/ B/ y[;ajkb ;N/N<br />

pDkfJnk s/ fJ; dh frDsh ;z;ko dhnK <strong>sk</strong>esto e"wK ftu j'D bZrh<br />

;h. fJj j?okBhiBe sZE j? fe wjkoki/ dh w"s s'I pknd p/;ae nzro/iaK<br />

jZE'I ykb;k ca"iK jko rJhnK ;B go nzro/iaK dk j"I;bk BjhI g?Idk ;h<br />

fe T[j gzikp ftu o;wh s"o s/ je{ws ;zGkbD bJh bkj"o nk ikD.<br />

gfjb'I T[j nkgDhnK ;{jhnk J/iz;hnK okjhI g<strong>sk</strong> brkT[Id/ oj/ fe <strong>eh</strong><br />

f;Zy T[jBK dh jkiaoh ~ podk;as eo b?Dr/< d; ;kb <strong>sZe</strong> T[j d{o'I<br />

gko'I gqpzX ubkT[Id/ oj/ fi; eoe/ nkw ejkts pD rJh j'Jh j?, fe<br />

wjkoki/ B/ sK 40 ;kb ;akBdko oki Gkr ubkfJnk jh T[; fgS'I d;<br />

;kb <strong>sZe</strong> T[; dh wVQh oki eodh ojh.<br />

wjkoki/ dk iBw pvo[ZyK (fiabk ;zro{o) ftu BkBe/ xo j'fJnk<br />

;h fe r[ioKtkb/, fJ; pko/ fJfsjk;ekoK ftu ;dk fttkd fojk j? go<br />

fJ; pko/ e'Jh fttkd BjhI fe iBw dh fwsh 13 Btzpo 1780 ;h.<br />

fJj sZE tXhe wjZstg{oB BjhI fe iBw BkBe/ j'fJnk fe dkde/ xo<br />

ftu. ikDB:'r T[j jkbks iao{o jB fiBQK d/ fgS'eV pko/ frnkB<br />

gqkgs eoB T[gozs ;jh f;ZN/ fBeb ;eDr/. oDihs f;zx nukBe<br />

n;wkB s'I N[ZNk e'Jh <strong>sk</strong>ok sK nkyoeko j? BjhI ;h fi; dk e'Jh<br />

fgS'eV Bk j't/. g{opbk r[o-fJfsjk; ns/ nmkothI ;dh dk ;zrhB<br />

f;Zy-fJfsjk; T[; dk ;akBdko fto;k ;h, nfijk fto;k fijVk w[ofdnK<br />

ftu ikB gk e/ BtK ok;aNo fBowkD eoB d/ ;woZE j?.<br />

r[o{ ;kfjpkB B/ ;t?-wkD dh fiazdrh pshs eoB dk okj y'jfbnk<br />

Gkt/I fJ; okj ftu nB/e n"eVK feT[I Bk j'D. r[o{ BkBe d/t ih<br />

;kjwD/ GkJh bkb' fijk rohp fJB;kB ns/ pkpo fijk ;aesh;akbh<br />

jwbkto fJe' fij/ to<strong>sk</strong>T[ d/ jZedko ;B. g[ikoh ns/ F[{do fJe'<br />

gqeko d/ ;BwkB d/ nfXekoh ;B. f;Zy ;zrs B/ nZyhI d/y fbnk fe<br />

;kXkoB w[bkiaw d/ xo iBw b? e/ sbtzvh fgzv dk fJe i[nkB J/;ahnK<br />

~ ;zp'XB eoB dh ;wZoEk b? e/ nkfJnk j?. gzit/I ns/ B"t/I r[o{<br />

;kfjpkB dhnK ;ajkdsK fJj ;pe d/ rJhnK fe nwb, ihtB s'I fes/<br />

tv/o/ jB s/ n;{b dh okyh bJh ikB e[opkB eo d/Dh T[sZw ekoi<br />

j?. r[o{ r'fpzd f;zx ih dh ;aya;hns ftu'I bk;kBh e[opkBh ns/<br />

pkd;akjs, d'tK dk ib" gqrN j'fJnk f;ZyK B/ d/fynk ns/ wkfDnk.<br />

syas, uto, ukBDh, ebrh ns/ Brkok nkfde fB;akBhnK r[o{ ih B/<br />

ykb;k gzE ~ ;"IghnK sK T[BQK dhnK nZyK ftu je{ws dh o';aBh nk<br />

rJh. p[iafdbh dh EK ;{owrsh B/ gqt/;a <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK pkpk pzdk f;zx B/<br />

BKd/V s'I gzikp tZb e{u <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. 1708 Jh;th ftu thj f;zxK d/ ekcb/<br />

Bkb s[o e/ 1710 Jh;th ftu d' ;kb d/ nzdo-nzdo tiahoyakB ;{pk<br />

;ojzd s'I je{ws y'j e/ feb/ s/ fB;akB ;kfjp M[bkfJnk ns/ r[o{<br />

;kfjpkB d/ Bk dk f;Zek ubk e/ ;oeko ykb;k ekfJw <strong>eh</strong>sh. pkpk<br />

pzdk f;zx dk oki e/tb 6 ;kb, 1716 Jh;th <strong>sZe</strong> fojk go J/B/ E'V/<br />

ekoiekb d"okB f;ZyK ~ nfj;k; j' frnk fe T[j r[bkwh dk i{bk<br />

rodD T[go'I bkj[D d/ fpbe[b ;woZE jB. nmkothI ;dh ftu T[BQK<br />

d/ f;oK d/ w[Zb g?d/ oj/ s/ jo o'ia f;aeko j[zdk go fgSb/ fJfsjk;<br />

B/ fijVk nk<strong>sw</strong> ft;atk; f;oi fdZ<strong>sk</strong> T[; ~ fwNk d/Dk ;"yk ezw BjhI<br />

132 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 133 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


;h. fJ; ;ko/ ;zxo;a dh bVh dk f;ZNk wjkokik oDihs f;zx d/ oki<br />

ti'I ;kjwD/ nkfJnk. fJT[I soshp Bkb xNBktK dk nfXn?B eoKr/<br />

sd ;jh g<strong>sk</strong> bZrk ;e/rk fe wjkokik nkgD/ nkg ~ @wjkokik# iK<br />

@;oeko# nytk e/ feT[I y[;a BjhI j[zdk ;h s/ GkJh ;kfjp, f;zx ;kfjp<br />

nkfde ;zp'XB T[; ~ feT[I uzr/ brd/ ;B. T[; B/ r[o{ ;kfjpkB d/<br />

Bkw dk T[j f;Zek (d/r'a' s/r', cfsj B[;os p/dozr. :kcas nia BkBe<br />

r[o{ r'fpzd f;zx) ubkfJnk fijVk gfjbh tko pkpk pzdk f;zx B/ ikoh<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h. rtKYh okiK Bkb <strong>eh</strong>shnK ;zXhnK T[go oDihs f;zx d/<br />

d;yasK dh EK ;oeko ykb;k dh w[jo j?. ;sjh ;{uBk gqkgs eoB<br />

T[gozs fijV/ nbg p[ZX ;kfjseko$ fJfsjk;eko fJj efjzd/ jB fe<br />

T[j e/tb f;ZyK ~ y[;a eoB bJh nfijk eodk ;h T[BQK ~ fJj<br />

ikDekoh BjhI fe T[; dh ;aesh;akbh ;N/N ftu f;Zy sK 8 gqsh;as ;B.<br />

pk<strong>eh</strong> 92 gqsh;s b'e sK T[; dhnK fJBQK rZbK ;dek Bkokia j' ;ed/<br />

;B. e"D fe; ~ gyzv Bkb nXh ;dh <strong>sZe</strong> y[;a eo ;edk j?< fJj<br />

rZb fJe gk;/ oZy d/JhJ/ sd g<strong>sk</strong> br/rk fe oDihs f;zx dh ;oeko<br />

s'I gfjb'I fe;/ r?o-w[;fbw ;N/N d/ okigqw[Zy B/ fJj ysok w[Zb BjhI<br />

fbnk ;h fe T[j w[;bwkBK ~ wzsoh wzvb ftu Fkwb eo/ ns/ ca"iK<br />

d/ ioB?b Ekg/. seVhnK w[;bwkB ;N/NK d/ n?B ftueko p?m e/<br />

wjkokik oDihs f;zx B/ fJj db/oh Go/ ekoBkw/ <strong>eh</strong>s/. f;ZNk fJj<br />

fBefbnk fe fiBQK fdBK ftu r?ao fJ;bkwh ;oekoK w[;bwkBK ~ tZv/<br />

o[sp/ d/ e/ nkgD/ bJh ysok w[Zb b?D dhnK fJS[Ze BjhI ;B, wjkoki/<br />

d/ w[;bwkB ioB?b T[; dh w"s s'I pknd th nzro/iaK fto[ZX bVd/<br />

oj/. fJj' fijk :'Xk s/ f;nk;sdkB ;dhnK pknd edh g?dk j[zdk j?.<br />

g{oti L<br />

wjkoki/ dk pkpk ;H uVQs f;zx ;h s/ ;H uVQs f;zx dk pkpk,<br />

p[ZYk f;zx ;h. p[ZYk f;zx s'I gfjbK dk ;k~ e[M g<strong>sk</strong> BjhI brdk.<br />

;Hp[ZYk f;zx 25 J/eV iwhB, fJe y{j ns/ fszB jbK dk wkbe ;h.<br />

J/Bh e[ iawhB tkb/ pzd/ ~ pj[s nwho sK BjhI frfDnk iKdk go uzrk<br />

yKdk ghIdk ;odko io{o j[zdk j?. fJ; iawhB ftu T[; dk ;aohek ephbk<br />

tZ;D bZrk sK fJj fJe fBZek fijk fgzv pD frnk fi; ~ F[eouZe<br />

efjzd/ ;B. F[eo ;apd dk noE S'Nk jh j[zdk j?. nkozG ftu i[nkBh<br />

d/ fdBh T[j fB<strong>eh</strong>nK w'NhnK pdwk;ahnK ns/ u'ohnK eoB dk F[<strong>eh</strong>B th<br />

fojk go r[o{ jfo okfJ ih d/ do;aB eoB T[gozs T[BQK dk f;Zy pD<br />

frnk s/ wkV/ ezwK s'I s'pk <strong>eh</strong>sh. T[; B/ r[o{ r'fpzd f;zx ih gk;'I<br />

nzfwqs Sfenk. bVkJhnK ftu r[o{ ih dk ;kE fdZ<strong>sk</strong> s/ T[BQK s'I fgS'I<br />

pkpk pzdk f;zx dh ;?Bk ftu fwb e/ w[rbK fto[ZX feogkB tkjh. T[j<br />

fJzBk db/o ns/ c[oshbk ;h fe B"itkB T[; dk w[ekpbk eoB d/ T[d'I<br />

th ;woZE BjhI ;B id T[j nX/V T[wo NZg frnk ;h. id'I 1716<br />

ftu T[;dh w"s j'Jh sd T[; d/ fi;w T[go sbtko d/ nB/e iaywK<br />

d/ fB;akB ;B s/ B" fB;akB pzd{e dhnK r'bhnK tZiD d/ fd;d/ ;B.<br />

fJbke/ ftu T[; dk uzrk dpdpk pD frnk ;h fi; eoe/ fgzv F[eouZe<br />

ftu T[; B/ fJe fBek fijk febQk T[;kfonk.<br />

p[ZYk f;zx ;odko d/ xo iBfwnk B"X f;zx ;[DZyk i[nkB fBefbnk.<br />

wihm/ d/ seV/ ;odko r[bkp f;zx B/ fJ; ;aos s/ nkgDh p/Nh dh<br />

wzrDh dh g/;ae;a <strong>eh</strong>sh fe B""""X f;zx nzfwqs Se bJ/. T[; B/ nfijk<br />

jh <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ Btkp eg{o f;zx dh ;?Bk ftu Gosh j' frnk. T[j fg<strong>sk</strong><br />

tKr s/ia soko izrpkia pD frnk s/ T[; dhnK T[d'I sK g{o/ fJbke/<br />

ftu X[zwK g? rJhnK id'I 1749 Jh;th ftu T[; B/ nfjwd;akj npdkbh<br />

dh ;?Bk T[go jZbk p'b e/ b[ZN d/ wkb ftu'I pj[s tZvk fjZ;k db<br />

ykb;k d/ ;g[od <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJe fdB T[; ~ ypo fwbh fe o;{bg[o d/<br />

fiawhdko ;[b<strong>sk</strong>B ykB B/ S/ f;ZyK d/ e/; ipod;sh eZN e/ fJ;bkw<br />

ftu Fkwb eoB dk n?bkB eo fdZ<strong>sk</strong>. B"X f;zx B/ nkgDh ;?fBe N[eVh<br />

Bkb o;{bg[o s/ uVQkJh eo fdZsh. pzdh S[vtkJ/ s/ gmkD dh ;koh<br />

ikfJdkd b[ZN bJh. fJt/I jh ;ajkp[dhB B/ efonkbk fgzv d/ f;ZyK ~<br />

e?d eoe/ T[BQK d/ e/;K dh p/ndph <strong>eh</strong>sh. B"X f;zx B/ ;ajkp[dhB T[go<br />

uVQkJh eo fdZsh. T[; dh ikfJdkd b[ZN bJh s/ T[j y[d wkfonk<br />

frnk. ;G f;ZyK ~ d[pkok nzfwqs SekfJnk frnk. Jh;th 1752 ftu<br />

T[j ncrkBK fto[ZX i{Mdk j'fJnk ;ajhd j'fJnk.<br />

uVQs f;zx dk iBw 1732 Jh;th ftu j'fJnk. fg<strong>sk</strong> dh w"s t/b/<br />

T[j Go i[nkB j' u[Zek ;h. T[; B/ d/fynk fe ;H iZ;k f;zx dk dpdpk<br />

g{o/ gzikp ftu ekfJw j' fojk j?. T[; B/ nkjb{tkbhJ/ fJ; ;odko<br />

Bkb vz{x/ ;pzX pDk bJ/. T[; B/ d/fynk fe nkjb{tkbhnk pVk fBg[zB<br />

gq;ak;e j?. T[; B/ gzikp d/ fe;kBK dh oytkbh tk;s/ @okyh gqDkbh#<br />

dk w[ZY pzfBQnk fi; Bkb XkVthnK jZE'I j[zdk B[e;kB xN frnk. gfjb'I<br />

uVQs f;zx GzrhnK fw;b ftu th Fkwb fojk go fco S/sh jh T[;<br />

134 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 135 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


B/ 400 x'V ;tkoK dh fJe ;?fBe N[eVh ekfJw eo bJh. T[; dk<br />

;j[ok nwho f;zx r[ZioKtkbhnk seVk fiawhdko ;h fi; dk gzE ftu<br />

uzrk ;fseko ;h. T[; dhnK B/e ;bkjK B/ uVQs f;zx ~ ;cb<strong>sk</strong> tZb<br />

s'fonk. T[; dh fJj ;aos j[zdh ;h fe fi; B/ w/oh ;?Bk ftu Gosh<br />

j'Dk j? T[; bJh gfjbK nzfwqs SeDk iao{oh j?. nkgD/ fgzv d/ Bkw<br />

T[go T[; B/ nkgDh BthI fw;b @F[eouZ<strong>eh</strong>nk# pDkT[D dk n?bkB eo<br />

fdZ<strong>sk</strong> ns/ eJh fJbke/ nkgDh okyh gqDkbh nXhB eo bJ/. b{D dhnK<br />

ykDk dh okyh eoB ;dek T[; dh nkwdB ftu uzrk tkXk j'fJnk.<br />

T[j J/Bk db/o j' frnk ;h fe rtoBo bkj"o dh gqtkj BjhI eodk<br />

;h. fJe tko rtoBo ytkik T[p/dykB B/ r[ioK tkb/ feb/ ftu T[;<br />

~ x/o fbnk. T[j okshI r/N y'b e/ nfij/ yz{yko jZb/ eodk fe ;?IeV/<br />

bkj"ohnK ~ w"s d/ xkN T[<strong>sk</strong>odk. pj[s ;kok ikBh ns/ wkbh B[e;kB<br />

eotk e/ p/fJias Btkp bkj"o gofsnk. fJt/I jh id'I nfjwd ;akj<br />

npdkbh Bkb w[mZG/VK j[zdhnK ;B sK db ykb;k d/ w'johnK ftu uVQs<br />

f;zx j[zdk. fJe tko T[; B/ npdkbh d/ ioB?b B;hoykB, i' pkoK<br />

jiako ;?fBeK dk nkr{ ;h, ~ seVh jko fdZsh, T[; dk x'Vk wo frnk<br />

s/ T[j ikB puk e/ g?db d"V frnk.<br />

;'jB bkb ;{oh ns/ p{N/ ;akj fbyd/ jB fe npdkbh dk ukuk<br />

;op[bzd ykB d; pkoK jiako dh ;?Bk b? e/ e;awho s'I ekpb tb ik<br />

fojk ;h sK nNe dfonk bkr/ uVQs f;zx B/ T[; s/ jZbk p'b fdZ<strong>sk</strong>.<br />

;?Bk yd/V fdZsh s/ e;awho dk fJj rtoBo pzdh pDk fbnk. d' bZy<br />

o[gJ/ t;{b eoe/ T[;dh fojkJh <strong>eh</strong>sh. 1770 Jh;th ftu T[;dh w"s<br />

j'Jh. p/;ae T[; dk p/Nk wjK f;zx fJ; ;w/I d; ;kb dk ;h, go<br />

T[j seV/ fto;/ dk wkbe pfDnk. fg<strong>sk</strong> dh nukBe j'Jh w"s t/b/<br />

feT[Ife wjK f;zx ni/ pZuk ;h, fw;b dk gq;ak;B wk<strong>sk</strong> d/;K B/ ;zGkb<br />

fbnk i' nZS/ ftjko tkbh db/o fJ;soh ;h. ;ko/ fo;as/dko seV/<br />

;odko j'D ekoB T[; dk nZSk dpdpk ;h. wjK f;zx fi; dk iBw<br />

1760 ftu j'fJnk ;h B/ 1779 ftu S/ jiako ;?fBe b? e/ o;{bBro<br />

d/ gho w[jzwd ~ jok fdZ<strong>sk</strong>. T[; dh ikfJdkd iaps eo bJh. Gkt/I<br />

uZfmnK B/ pdbk b?D tk;s/ eJh t/o prakts <strong>eh</strong>sh go ;cb Bk j'J/<br />

;r'I jo/e prkts wro'I wjK f;zx j'o tXhe fJbke/ T[go epiak iwk<br />

b?Idk. uZfmnK T[go cfsj gqkgs eoB T[gozs wjK f;zx ~ y[;aypoh<br />

fwbh fe T[; d/ xo p/N/ B/ iBw fbnk j? sK fiZs dh tik eoe/<br />

g[Zso dk Bkw oDihs f;zx oZfynk frnk. iBtoh 1784 ftu T[; B/<br />

izw{ fonk;s d/ wkbe okik fpqi oki d/T[ s/ jwbk eo fdZ<strong>sk</strong>. okik<br />

vo e/ d"V frnk sK wjK f;zx d/ jZE fJe eo'V o[gJ/ dh oew bZrh.<br />

fJfsjk;eko fJ; Bkb ;fjws jB fe fJ; t/b/ F[eouZ<strong>eh</strong>nK fw;b dh<br />

;?Bk dh frDsh x'V ;tko ns/ g?dbK ;w/s gZuh jiako ;h. ;qHwjK<br />

f;zx B/ nkgDh okiXkBh r[ioKtkbk oZyh ns/ EK-EK mkD/ ns/ ndkb<strong>sk</strong><br />

ekfJw <strong>eh</strong>shnK. gNtkoh, ek~r', w[eZdw ns/ ekodkoK s'I b? e/<br />

tiahokpkd ftu nkgDk rtoBo <strong>sZe</strong> fB:[es <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. id'I fJ; ;odko<br />

dh p[yko ns/ g/u;a Bkb nukBe w"s j'Jh sd T[; dh T[wo e/tb<br />

30 ;kb ;h. i/ fes/ fJj d[oxNBk Bk tkgodh sd ;H wjK f;zx B/<br />

bkj"o T[go fB;akB ;kfjp bfjok e/ ykb;k ;oeko ekfJw eoBh ;h.<br />

go fJfsjk; ~ fJj wBia{o ;h fe ykb;k ;N/N ekfJw eoB bJh w"ek<br />

wjK f;zx d/ p/N/ oDihs f;zx ~ gqkgs j't/. eBQjhnk fw;b dk i?<br />

f;zx ;odko ns/ T[; dk p/Nk r[opy;a f;zx F[eouZ<strong>eh</strong>nK dh uVQs s'I<br />

Jhoyk yKd/ ;B. nkg; ftu d'jK fw;bK dhnK eJh MVgK j'JhnK fiBQK<br />

ftu jo tkoh wjK f;zx i/s{ j[zdk s/ fJe MVg ftu i? f;zx dk p/Nk<br />

wkfonk frnk. i? f;zx ns/ T[; dh ~j ;dk e"o, (r[opy;a f;zx dh<br />

ftXtk) B/ fJj d[;awDh w[ekT[D bJh oDihs f;zx Bkb nkgDh p/Nh<br />

dh wzrDh eo fdZsh. fJj pVk d{o nzd/;a ca?;bk ;h fi; Bkb d'<br />

<strong>sk</strong>esto fw;bK fJeZmhnK j' rJhnK. 15 ngq?b 1790 Jh;th ftu ;qH<br />

wjK f;zx dh w"s j' rJh sd oDihs f;zx d; ;kb dk ;h. fw;b<br />

dh fBrokBh ;Z; ;dk e"o d/ jZEK ftu nk rJh fijVh T[; B/ pky{ph<br />

fBGkJh.<br />

S/ ;kb dh T[wo ftu T[j fsy/ t/r ftu tfjzd/ MBk dfonk ~<br />

gko eo b?Idk ;h. d; ;kb dh T[wo d/ pkbe oDihs f;zx ~ gVQBk<br />

fbyDk f;ykT[D tk;s/ GkJh Gzrk f;zx d/ v/o/ ftu dkyb eotkfJnk<br />

frnk. v/ok xo'I d{o j'D eoe/ oDihs f;zx x'V/ s/ ;tko j[zdk ns/<br />

v/o/ ftu ikD dh pikfJ okth dfonk ftu s?odk iK ;kEh pZfunK ~<br />

Bkb b? e/ f;aeko y/vdk. f;oc fJjh BjhI fe y[d gVQB ftu p/fXnkBh<br />

fdykJh, eJh ;kEhnK ~ th gVQkJh Bkb'I f;aeko y/vD dh wjZs<strong>sk</strong><br />

;wMkJh. fJj fB<strong>eh</strong> fijh i[zvbh y/vK ftu w;s ofjzdh. d{o d[okv/<br />

izrbK ftu x[zwDk s/ ysoBke ikBtoK Bkb w[ekpb/ eoB/ T[; dk<br />

g;zdhdk ezw ;h.<br />

136 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 137 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


[ioKtkb/ d/ Bkb brdk fJbkek uZfmnk dk ;h. uZfmnK dk<br />

;odko j;aws ykB jzekfonk j'fJnk pzdk ;h i' fjzd{nK f;ZyK ~ szr<br />

eoe/ y[;a j[zdk. ;qH wjK f;zx gk; T[; dhnK f;aekfJsK g[ZihnK ;B sK<br />

fJe ;?fBe N[eVh b? e/ T[; B/ j;aws ykB T[go uVQkJh eoe/ T[;<br />

~ cV fbnk. wko e[NkJh uzrh <strong>eh</strong>sh go fJ; ;aos s/ ikB py;ah fe<br />

nr'I ~ mhe-mke oj/rk ns/ rtKYhnK Bkb uzrk ftjko eo/rk. fJe<br />

fdB oDihs f;zx nkgDh N'bh ;w/s f;aeko y/vdk-y/vdk okj G[Zb frnk<br />

s/ ;kEhnK s'I ftS[V e/ fi; gk;/ ik fBefbnK T[j uZfmnK dk fJbkek<br />

;h s/ fJsckeB j;aws yakB T[; gk;/ f;aeko y/vD nkfJnk j'fJnk ;h.<br />

T[; B/ oDihs f;zx ~ gSkD fbnk. uZm/ ;odko dhnK orK ftu y{B<br />

B/ T[pkbk ykXk. wjK f;zx dk p/Nk ekp{ nk frnk. j[D SZvDk BjhI<br />

ukjhdk. s/ia x'Vk d"Vk e/ T[; B/ oDihs f;zx ~ x/o fbnk s/ sbtko<br />

dk ipod;as tko <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fpibh dh c[osh Bkb oDihs f;zx B/ nkgDk<br />

pukn <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ uZm/ ;odko T[go tko eoB bJh feogkB X{j bJh.<br />

fJj nXyV T[wo dk uZmk ;kY/ S/ c[ZN bzwk pVh ;[v"b vhb v"b tkbk<br />

wiap{s pzdk ;h. oDihs f;zx B/ T[; T[go s/ia soko tko <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK<br />

j;aws ykB dh rodD T[v rJh. r[ioKtkb/ tkg; nk e/ id'I oDihs<br />

f;zx B/ fJj n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe nZi s'I pknd w+ uZfmnK dk th ;odko<br />

jK s/ T[BQK dk fJbkek w+ nkgD/ epia/ ftu b? fbnk j? T[d'I T[; dh<br />

T[wo s/oK ;kb dh ;h. fJ; fBZ<strong>eh</strong> T[wo ftu fJj T[; dh gfjbh<br />

;akBdko fiZs ;h. BiaokBk d/ e/ uZfmnK B/ T[; dh nXhB<strong>sk</strong> wzB bJh.<br />

fg<strong>sk</strong> ;qH wjK f;zx B/ db ykb;k d/ w[yh ;qH iZ;k f;zx nkjb{tkbhJ/<br />

Bkb s'V <strong>sZe</strong> gqhs fBGkJh ;h.;HiZ;k f;zx d/ d/jKs fgS' nkjb{tkbhnk<br />

fw;b dk iE/dko ;qH cfsj f;zx Ekfgnk frnk. oDihs f;zx ~<br />

nkjb{tkbhnk dh pjkdoh ns/ uVQs dk g<strong>sk</strong> ;h. T[j cfsj f;zx gk;<br />

frnk ns/ T[; ~ r[od[nko/ ikD bJh p/Bsh <strong>eh</strong>sh. d't/I wZEk N/e e/<br />

p?m/ sK oDihs f;zx B/ fejk, @@cfsj f;zx sz{ w/ok tZvk Gok j?_. r[o{<br />

wjkoki dh ji{oh ftu w/o/ Bkb gZr tNk. w+ jw/;Ka s/ok ;kE<br />

fdnKrk##. d'tK B/ gZrK tNkJhnK s/ tckdkoh dh ;j[z u[Z<strong>eh</strong>. fJj xNBk<br />

1796 Jh;th dh j? id'I oDihs f;zx 16 ;kb dk ;h. T[; dh T[wo<br />

dh ikDekoh fJ; eoe/ fBozso fdsh ik ojh j? sK fe ikfDnk ik<br />

;e/ fe fezBh S'Nh T[wo ftu T[j tZv/ ns/ d{o nzd/;ah d/ ca?;b/ eoB<br />

br fgnk ;h.<br />

nfjwd;akj npdkbh dk g'sok iawkB ;akj Gkoh ;?Bk b? e/ nkfJnk<br />

s/ bkj"o s/ Xktk p'b e/ 3 iBtoh 1796 ~ nkgD/ epia/ j/m eo<br />

fbnk. go T[; dh wkVh fe;ws fe T[; d/ Gok wfjw{d ;akj B/<br />

prkts eo fdZsh ns/ nkgD/ nkg ~ ncrkfB;<strong>sk</strong>B dk pkd;akj j'D<br />

dk n?bkB eo fdZ<strong>sk</strong>. ;akj iawkB B/ nfjwd;akj ;akjkBuh ~ fJ; ;zeN<br />

d/ ;w/I ftu bkj"o dk ;{p/dko w[eZoo <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ nkg ekpb gos frnk.<br />

;{p/dko bkj"o gk; pkoK jiako dh ;?Bk ;h. oDihs f;zx B/ cfsj<br />

f;zx Bkb fwb e/ bkj"o s/ jwbk eo fd<strong>sk</strong>. fJe fdB tk;s/ th<br />

;{p/dko f;Zy ;?Bk dk w[ekpbk Bk eo ;fenk. T[j wkfonk frnk s/<br />

T[; dh ;?Bk fJXo T[Xo fyZbo rJh.<br />

;akj iawkB B/ ekp[b dh prkts dpk fdZsh go T[; ~ f;ZyK<br />

T[go eo'X ;h s/ nkgD/ ;{p/dko d/ esb T[gozs j'Jh nkgDh jZse<br />

dk pdbk b?D bJh 27 Btzpo 1798 ~ T[; B/ fco bkj"o s/ jwbk<br />

eo fdZ<strong>sk</strong>. pkpk ;kfjp f;zx p/dh dk ykb;k gzE ftu pVk ;fseko<br />

;h feT[Ife T[j r[o{ BkBe ;kfjp dh pz;ktbh ftu'I ;B. nekbh c{bk<br />

f;zx s'I gfjb'I ;op gqtkfBs Xkofwe ;aya;hns T[j' ;B. T[BQK B/ f;yK<br />

nr/ nghb <strong>eh</strong>sh fe ;G nkg'-nkgD/ wsG/d G[bk e/ ;ops ykb;/ dh<br />

fJeZso<strong>sk</strong> ftu g[Zi'. ;kohnK fw;bK d/ w[yh jkiao j'J/. e/tb c{b<strong>eh</strong>nK<br />

fw;b dk gfNnkbth okik ;kfjp f;zx BjhI nkfJnk. fit/I tv/ xZb{xko/<br />

t/b/ pkpk nkbk f;zx B/ f;ZyK dh wdd eoB s'I fJBeko eo fd<strong>sk</strong> ;h<br />

T[t/I jh ;kfjp f;zx fJ; MrV/ s'I nbZr ofj e/ ;[ofyns fojk. ;akj<br />

iawkB B/ bkj"o b[ZN fbnk. f;ZyK B/ fJ; dk e'Jh fto'X BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

feT[Ife T[BQK ~ g<strong>sk</strong> ;h fe fJ; fgZS'I T[j nzfwqs;o b[ZND wkoB ntZ;a<br />

nkJ/rk. dopko ;kfjp dh spkjh f;ZyK dh nkD dk yk<strong>sw</strong>k ;wMh<br />

ikfJnk eodh ;h. T[j nzfwqs;o tZb tfXnk sK ;afjo'I pkjo bkj"o<br />

fd;ak tb ;ops ykb;k T[; ~ fwbD bJh fsnko p?mk ;h. pj[s<br />

yz{yko izr j'fJnk go f;Zy T[; ~ fgS/ Xed/-Xed/ bkj"o b? rJ/. id'I<br />

T[j bkj"o d/ febQ/ ftu ik tfVnk sK f;Zy ca"iK nzfwqs;o dh okyh<br />

eoB fjs tkg; nk rJhnK.<br />

jo oks oDihs f;zx nbp/b/ wBub/ i[nkBK dk fJe izrh iEk<br />

b? e/ bkj"o nZgVdk s/ fGnkBe e[jokw wuk e/ tkg; gosdk. T[j<br />

febQ/ d/ ;zwB p[oi <strong>sZe</strong> nZgV e/ bbekodk, @@npdkbh fdnk g'sfonk<br />

uVQs f;zx dk g'sok s?~ pkjo B/V/ yb'<strong>sk</strong> tzrko fojk j?, pkjo fBeb<br />

138 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 139 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


s/ w[ekpbk eo##. pk<strong>eh</strong> fizB/ fdB ;akj bkj"o ftu fojk febQ/ s'I pkjo<br />

BjhI fBefbnk. fJe oks u[g u[ghs/ u'oK tKr ncrkfB;<strong>sk</strong>B d/ nfijk<br />

o;s/ fgnk fe w[V fJXZo edh gzikp tb wz{j Bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

7 i[bkJh 1799 ~ id'I nkgDh ;?Bk b? e/ bkj"o cfsj eoe/<br />

febQ/ T[go fB;akB ;kfjp bfjok fd<strong>sk</strong> T[d'I T[; dh T[wo 19 ;kb dh<br />

;h. T[j fJZvk ;kj;h ns/ nk<strong>sw</strong>ft;atk; tkbk B"i[nkB ;h fe f;yK B/<br />

fBofttkd T[; ~ nkgDk j[ewokB wzB fbnk. oDihs f;zx tb'I bkj"o<br />

epia/ ftu b?D ;dek nZm ;" ;kb fijVk jwbktoK XkVthnK dk<br />

dotkiak fJXZo y[Zfbnk fojk ;h T[j ;dk bJh pzd j' frnk.<br />

12 ngq?b 1801 ~ ft;kyh d/ fdB pekfJdk o;wK fBGkT[D T[gozs<br />

T[; ~ oki f;zxk;B T[go fpokiwkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. pkpk ;kfjp f;zx<br />

p/dh B/ okifsbe bk e/ @;oeko# dk fy<strong>sk</strong>p gqdkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJ;/ fdB<br />

i?ekfonK dh r[ziko ftu fijVk f;Zek ikoh <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk T[; T[gZo T[jh<br />

gzeshnK doi ;B fijVhnK pkpk pzdk f;zx pjkdo d/ f;e/ T[gZo<br />

T[eZohnK j'JhnK ;B.<br />

@@rohpK bJh d/ra (bzro) ns/ ewia'oK dh oZfynk bJh s/r,<br />

r[o{ BkBe ns/ r[o{ r'fpzd f;zx ih dh feogk ;dek gqkgs j'Jh.¿<br />

r[bkp f;zx Gzrh ~ oDihs f;zx dh uVQs uzrh BjhI brdh<br />

;h. T[; B/ nkgD/ Bkb eJh jwi'bh fJeZm/ eo bJ/. e;{o d/ ;{p/dko<br />

fBiakw[dhB ~ nkgD/ Bkb obk fbnk s/ bkj"o oDihs f;zx tb uVQkJh<br />

eo fdZsh. oDihs f;zx ;afjo ftu'I y{B yokpk pukT[D bJh nkgDhnK<br />

ca""""""iK b? e/ bkj"o s'I 12 whb d{o G;hB fgzv se pkjo nk frnk.<br />

;kjwfDUI nkT[IdhnK jwbkto c"iK o[e rJhnK. oDihs f;zx th o[fenk<br />

fojk s/ T[vhedk fojk fe ed'I jwbk j't/. nkg jZbk eoB dh EK T[j<br />

jZb/ dk itkp d/D dk fJS[Ze ;h. d't/I gkf;nK dhnK ca""""""iK d' wjhB/<br />

nkjw'-;kjwD/ vNhnK ojhnK, fe;/ B/ gfjb eoB dk ysok BjhI<br />

T[mkfJnk. r[bkp f;zx ;aokp dk ;a"<strong>eh</strong>B sK j? jh ;h go fJe ;akw<br />

J/Bh gh frnk fe T[; dh w"s j' rJh. T[; dhnK ;jkfJe ca"iK ;fji/<br />

;fji/ fy;e rJhnK s/ wjkokik oDihs f;zx bkj"o tkg; gos<br />

nkfJnk.<br />

bkj"o tor/ wjKBro T[go epiak eoB fgS'I fJj ;zGt jh BjhI<br />

;h fe nzfwqs;o tb T[j fXnkB Bk eodk. f;Zy oki/ dk oki nzfwqs;o<br />

pr?o nX{ok ;h. nzfwqs;o T[go r[bkp f;zx Gzrh dh ftXtk gsBh<br />

wkJh ;[ZyK dk epiak ;h. oDihs f;zx nkgDh ;?Bk b? e/ nzfwqs;o g[Zik<br />

ns/ jwb/ dhnK fsnkohnK dk w[nkfJBk eo fojk ;h fe nzdo'I s'gK<br />

roihnK. wkJh ;[ZyK B/ r'fbnK dk whIj toQk fdZ<strong>sk</strong>. T[j epiak SZvD<br />

dh EK bV e/ woB dh fJS[Ze ;h go nekbh c{bk f;zx B/ s[ozs wkJh<br />

Bkb ;zgoe <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ r'bkpkoh pzd eotkJh. i/ nekbh ih ;[bkj Bk<br />

eotkT[Id/ d'tK gkf;nK dk Gkoh B[e;kB j'Dk ;h. wjkoki/ gk;'I nekbh<br />

ih B/ wkJh ~ fgzi"o pkr ;w/s doiDK fgzv irho ti'I fdtk fdZs/ sd<br />

24 cotoh 1805 Jh;th ~ wjkokik nzfwqs;o ftu ftiJh j' e/ dkyb<br />

j'fJnk. gfjb'I T[; `B/ dopko ;kfjp wZEk N/e e/ F[eokB/ dh nodk;<br />

<strong>eh</strong>sh s/ fco T[E/ jh eko ;/tk nkozG eoB dk n?bkB eo fdZ<strong>sk</strong>. ;/tk<br />

nekbh c{bk f;zx dh fBrokBh nXhB eotkT[D dk ca?;bk j'fJnk.<br />

;zrwowo ns/ ;'B/ T[go BZek;ah dk ezw eoB tk;s/ wfjzr/ s'I wfjzr/<br />

f;abgeko wzrtkJ/ rJ/. nZi <strong>sZe</strong> dopko ;kfjp d/ dotki/ dh u[rkm<br />

d/ T[go eoe/ fJj ;apd T[eo/ j'J/ fd;d/ jB, @@fJj ;/tk ;qh r[o{<br />

wjkoki ih B/ nkgD/ ;/te oDihs f;zx T[go ngko dfJnk eoe/<br />

eotkJh##.<br />

e[dos dk nNZb fB:w j? fe jo/e d[y fe;/ tZyoh gqeko d/<br />

;[y dk ekoB pDdk j[zdk j?. nmkothI ;dh ftu w[rbK ns/ gmkDK<br />

B/ f;ZyK dk Bkw fB;akB fwNkT[D bJh w[fjzwK nkozGhnK sd f;ZyK B/<br />

nkgD/ nkg ~ fJe wiap{s iziho ftu ;zrfms eo fbnk, ;G ~ fJe<br />

d{i/ Bkb i'VB tkbh fJ; iziho dk Bkw ;h ykb;k gzE. ncrkBK d/<br />

brk<strong>sk</strong>o fjzd[;<strong>sk</strong>B T[go jwfbnK B/ w[rbK dk bZe s'V fdZ<strong>sk</strong>. wokfmnK<br />

ns/ okig{sK dh tXdh ;aesh ~ th gmkDK B/ ;ZN wkoh. fJ; ;fEsh<br />

dk db ykb;k B/ g{ok bkG T[mkfJnk. fw;bdko ;odko fJbkfenK dh<br />

tzv d/ w[Zd/ T[go ne;o nkg; ftu bV th g?Id/ ;B go ;kjwD/ ;KMk<br />

d[;awD d/y e/ J/ek eo b?Id/ ;B. f;Zy ;odkoK ~ fJj gZek :<strong>eh</strong>B<br />

j' frnk ;h fe gzikp d/ ;jh tko; e/tb T[jh jB. fJjh ekoB j?<br />

fe fJ; ;dh ftu gzikp T[go edh w[rb je{ws j' iKdh edh gmkD<br />

epiak eo b?Id/, wokfmnK ns/ nzro/iaK B/ ekpia j'D d/ :sB <strong>eh</strong>s/ go<br />

f;yK B/ fe;/ d/ th ge/ g?o BjhI iwD fdZs/ s/ n;EkJh ;oekoK fBozso<br />

pdbdhnK ojhnK. f;zX s'I b? e/ fdZbh <strong>sZe</strong> e/tb db ykb;k n;onzdkia<br />

fojk. fJ; fgZm G{wh ftu'I wjkokik oDihs f;zx dh <strong>sk</strong>es T[Go e/<br />

140 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 141 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


nkJh. e/tb fgZm G{wh th <strong>eh</strong> eo/rh i/ T[; ~ ezNo'b eoB bJh<br />

ftnesh ftu e[;ab<strong>sk</strong> Bk j't/. b'jk g{ok row ;h s/ fJ; ~ BtK<br />

nkeko d/D tk;s/ feE/ ;ZN wkoBh j?, fezB/ e[ i'o Bkb s/ fezBh e[<br />

d/o pknd fJ; dk frnkB oDihs f;zx s'I tXhe i/ fe;/ j'o ~ j[zdk<br />

sd T[j fJ; fyZs/ dk j[ewokB j[zdk. oDihs f;zx B/ ;kps <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe<br />

T[; ftu pj[s d{o <strong>sZe</strong> d/yD ns/ ekoi f;o/ uVQkT[D dh ;jh ;woZEk<br />

;h. Jh;th 1783 ftu ikoi cko;No ns/ 1784 ftu tkoB j/;fNzria<br />

tb'I fby/ ;apd ;Zuh GftZy pkDh ;kps j'J/. fJBQK B/ fbfynk ;h fe<br />

gzikp dh spkjh ftu'I ;aesh fJeZmh eoe/ ibdh e'Jh ;odko seVh<br />

je{ws ekfJw eoB tkbk j?.<br />

bkj"o s'I pknd wjkoki/ dhnK fiZ<strong>sk</strong> dk f;bf;bk no[e uZfbnk.<br />

1800 Jh;thI ftu T[; B/ izw{ tZb e{u <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. izw{ d/ oki/ ftu w[ekpbk<br />

eoB dh ;Zfsnk BjhI ;h. T[; B/ thj jiako o[fgnk d/ e/ nk<strong>sw</strong><br />

;wogD eo fdZ<strong>sk</strong>. ngwkB eoB dh EK oDihs f;zx B/ T[; ~ d[;akb/<br />

d/ e/ ;BwkfBs <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

wjkoki/ B/ j[ew fd<strong>sk</strong> fe r[ZioKtkb/ s'I ;kok izrh ;ki'a ;kwkB<br />

bkj"o fbnKdk ikt/. r[ioks dk fJbkek ;kfjp f;zx Gzrh d/ nXhB<br />

;h. T[; B/ fJokdk pDkfJnk fe r[ioKtkb/ s/ jwbk eoe/ fJj ;kwkB<br />

b[ZN fbnk ikt/. fJ; rZb dh ypo oDihs f;zx ~ fwbh sK T[j<br />

nkgDh ;?Bk b? e/ r[ioks tb tfXnk. Gzrh w[ekpbk BK eo ;e/ s/<br />

r[ioks oDihs f;zx B/ ;zGkb fbnk. feT[Ife ;kfjp f;zx dh ;kia;a<br />

ftu nekbrVQhnk ;odko db f;zx th Fkwb ;h fJ; eoe/ T[; d/<br />

fJbke/ th oDihs f;zx B/ nkgD/ epia/ ftu b? bJ/.<br />

Jh;N fJzvhnk ezgBh B/ T[; dh uVQs d/y e/ d';sh dk jZE<br />

tXkfJnk ns/ nkgD/ d{s w[B;ah :{;c nbh okjhI yas ns/ d; jiako<br />

o[fgnk BiaokBk G/fink. wjkoki/ B/ d{sK ~ pj[s <strong>eh</strong>wsh s[jc/ ns/<br />

ezgBh ~ fwbtosD d/D s/ d';<strong>sk</strong>Bk yas ns/ XzBtkd gZso G/i/.<br />

e;{o dk ;{p/dko fBiakw[ZdhB ;oeko ykb;k fto[ZX ;kia;aK oudk<br />

ofjzdk ;h. wjkoki/ B/ Gkoh ;?Bk Bkb T[; T[go uVQkJh eo fdZsh.<br />

fBiakw[dhB jko frnk s/ 1801 ftu e;{o gzikp oki ftu Fkwb j'<br />

frnk. fBiakw[dhB ;kbkBk wkbhnk d/Dk wzB frnk.<br />

fJ;/ ;kb eKrV/ d/ okik ;z;ko uzd T[go jwbk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk<br />

feT[Ife T[; B/ okDh ;dk e"o d/ fJbke/ dk e[ZM fjZ;k nkgDh fonk;s<br />

ftu fwbk fbnk ;h. T[j r[o{ ;kfjpkB fto[ZX wzdh Gk;ak tosdk ;h<br />

s/ y[;ates okfJ nB[;ko fejk eodk ;h fe w+ f;ZyK d/ tkbK d/ oZ;/<br />

tZNKrk. ;z;ko uzd ikB puk e/ GZi frnk.<br />

ufBUN T[go eow f;zx d/ p/N/ iZ;k f;zx dk epiak ;h. T[j<br />

b'eK ~ ne;o szr eodk ofjzdk. oDihs f;zx gk; fJj f;aekfJsK<br />

g[ZihnK sK goik ~ nkgD/ tZb d/y e/ fJ; fJbke/ T[go 1802 Jh;th<br />

ftu epiak eo fbnk.<br />

1803 Jh;th ftu w[b<strong>sk</strong>B T[go epiak eo fbnk frnk. fJ;/<br />

;kb ibzXo ns/ crtkVk fiZs e/ cfsj f;zx nkjb{tkbhnk d/ ;g[od<br />

eo fdZs/. nzro/iaK B/ 1805 ftu i;tzs okU j'beo ~ bVkJh ftu<br />

jok fdZ<strong>sk</strong> s/ ikB pukT[D bJh T[j nkgD/ pu/ j'J/ ;?fBeK ;w/s gzikp<br />

ftu dkyb j'fJnk s/ ;aoD wzrh. wjkoki/ B/ T[; ~ ;aoD fdZsh.<br />

ioB?b b/e T[; dk fgZSk eodk nk fojk ;h s/ id'I oDihs f;zx d/<br />

oki dh jZd F[o{ j'Jh b/e o[e frnk s/ wjkoki/ gk; gZso G/idk fojk<br />

fe feT[Ife nzro/iaK ~ wjkoki/ B/ fwZso wzB fbnk j? fJ; eoe/ j'beo<br />

T[; d/ ;g[od <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ikt/. wjkoki/ B/ pzdh d/ o{g ftu j'beo ~<br />

nzro/iaK jtkb/ BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;r'I ;wMkT[Idk fojk fe i/ s[;hI nkgD/ oki<br />

ftu nwB ekfJw eoBk j? sK j'beo dk ;BwkB pjkb eoB bJh<br />

e[M ;aosK nXhB T[; d/ oki ftu tkg; G/i fdZ<strong>sk</strong> ikt/. nzro/ia fJj<br />

rZb wzB rJ/ s/ j'beo nkgD/ fJbkfenK ftu tkg; ubk frnk.<br />

1807 ftu B/gkbh r'ofynK B/ ;kok gjkVh fJbkek nkgD/ epia/<br />

ftu b?D dh mkD bJh s/ nwo f;zx Ekgk dh nrtkJh ftu eKrV/<br />

s/ epiak eoB bJh nk rJ/. wjkoki/ B/ T[BQK T[go uVQkJh eo fdZsh<br />

feT[Ife T[j r'ofynK ~ nkgDh ;ojZd d/ B/V/ yasoBke ;wMdk ;h.<br />

Ekgk dh ;?Bk d"V rJh. fJ;/ ;kb Mzr, pjktbg[o ns/ nyB{o nkgD/<br />

oki ftu fwbk bJ/. 1810 Jh;th ftu r[ioks, ;akjhtkb, izw{ ns/<br />

tiahokpkd s'I fpBK c?iabg[ohnk, BeZJh ns/ eBQZJhnk fw;bK th nkgD/<br />

nXhB eo bJhnK. pj[s E'V/Q ;w/I ftu jh f;zX s'I b? e/ iwBk <strong>sZe</strong><br />

wjkokik oDihs f;zx dk dpdpk j' frnk s/ fJ; gk;/ fjzd[;<strong>sk</strong>B tb<br />

T[j j'o Bk tX/, nzro/iaK B/ T[; Bkb ;sb[i dh ;zXh <strong>eh</strong>sh.<br />

ncrkfB;<strong>sk</strong>B dk pkd;akj ;akj F[ik prkts Bk dpk ;fenk s/<br />

142 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 143 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Zdh ;akj wfjw{d B/ ;zGkb bJh. ;akj F[ik ~ pzdh pDk e/ e;awho<br />

ftu G/i fdZ<strong>sk</strong>. Jh;th 1812 ftu wjkoki/ B/ e;awho T[go jwbk eoB<br />

dh mkD bJh sK ;akj dh gsBh fJ; fynkb Bkb G?Ghs j' rJh fe<br />

T[; dk yktzd fJ; w[fjzw ftu wkfonk ikt/rk. T[j wjkokik oDihs<br />

f;zx ~ fwbh s/ tk;<strong>sk</strong> gkfJnk fe i/ w/o/ gsh dh ikB py;a fdsh<br />

ikt/ sd fJ; pdb/ T[j e'fjB{o jhok wjkoki/ ~ d/ d/t/rh. dhtkB<br />

w[jew uzd B/ e;awho dh w[fjzw dh nrtkJh <strong>eh</strong>sh s/ feb/ ftu'I 40<br />

bZy o[fgnk ns/ j'o <strong>eh</strong>wsh t;sK d/ Bkb-Bkb pzdh pDkfJnk ;akj<br />

;[ikn frqc<strong>sk</strong>o eo fbnk. ;akj ~ bkj"o fbnKdk frnk fiE/ bzwh fYZb<br />

wZm pknd T[; B/ e'fjB{o wjkoki/ ~ ;"Ig fdZ<strong>sk</strong>.<br />

1818 Jh;th ftu ykb;k ca"iK B/ g/;akto T[go jwbk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> i'<br />

ncrkfB;<strong>sk</strong>B T[gZo tZvh ;ZN ;h gozs{ g/;akto ~ g{oB s"o s/ gzikp<br />

d/; dk fjZ;k 6 wJh 1834 ~ pDk e/ ezto B"fBjkb f;zx ~ fJ; dk<br />

rtoBo fB:[es <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. ezto dh T[wo fJ; t/b/ 14 ;kb ;h.<br />

ncrkB pkd;akj d';s w[jzwd g/;akto ftu f;yK dk epiak podk;as<br />

BjhI eo ;edk ;h. T[; B/ ;oeko ykb;k ~ yas fbfynk @@i/ fdnkb{<br />

j' e/ pkd;akj ;bkws (wH oDihs f;zx) g/;akto ;k~ tkg; eo d/D<br />

sd fJ; d/ pdb/ n;hI T[BQK ~ T[BK wkbhnk d/D ~ fsnko jK fizBk<br />

;[b<strong>sk</strong>B wfjw{d fdnk eod/ ;B. go d{o nzd/;a pkd;akj B/ i/ bkbu<br />

t; nfijk Bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ w/oh p/Bsh tb e'Jh stZi' Bk fdZsh sd w+<br />

ewoe;k e; e/ :[ZX d/ w?dkB ftu NZeoKrk s/ s[jkv/ prhu/ ftu ezvk<br />

pD e/ oVedk ojKrk. w+ nkgD/ e[Zb izrpkiK ~ fJeZmk eoKrk fijV/<br />

woB s'I fJbktk j'o e[ZM ikDd/ jh BjhI. w+ uko/ gk;/ nfijh spkjh<br />

wuktKrk fe fenkws Biao nkJ/rh##. wjkoki/ B/ itkp G/fink, @@n;hI<br />

pkrhnK dk f;o GzB fdZ<strong>sk</strong> j'fJnk j? ns/ d[;awD BZm rJ/ jB. i/<br />

bkbu ftu nzBQk d';s w[jzwd nkgDh E'Vh fijh puh y[uh ca""""""i Bkb<br />

jwbk eoB dk ca?;bk eodk j? sK nkt/. n;hI w?dkfB izr ftu T[;<br />

dk ;kjwDk eoB bJh uZb gJ/ jK##.<br />

nzro/iaK B/ Jh;N fJzvhnk ezgBh tb'I p/;ae gfjbk fwso<strong>sk</strong>BK yas<br />

1800 Jh;th ftu oDihs f;zx tb xZfbnk ;h go 1805 ftu nzro/iaK<br />

dk GikfJnk j'fJnk wjkokik i;tzs okU j'beo id'I bkj"o dopko<br />

ftu gBkj b?D nkfJnk T[d'I nzro/iaK B/ rzGho<strong>sk</strong> Bkb fwso<strong>sk</strong> dk jZE<br />

wH oDihs f;zx tb tXkfJnk. fJ; xNBk s'I gqGkfts j' e/ nzro/iaK<br />

B/ gfjbh ;zXh wjkokik oDihs f;zx Bkb 1806 JhH 1 iBtoh ~ <strong>eh</strong>sh<br />

fi; sfjsL<br />

1H wjkokik oDihs f;zx j'beo ~ ej/ fe T[j nzfwqs;o s'I<br />

shj feb'whNo g{op tb nkgDh ;?Bk ;w/s e{u eo/ s/ fJBQK<br />

dh ca""""""ih ;jkfJ<strong>sk</strong> Bk <strong>eh</strong>sh ikt/.<br />

2H GftZy ftu j'beo iK T[; d/ fwsoK Bkb ;oeko ykb;k<br />

e'Jh ;o'eko BK oZy/.<br />

3H wH oDihs f;zx nzro/iaK d/ fJbkfenK ftu dyab Bk dJ/.<br />

e[M b'eK B/ wH oDihs f;zx dh nkb'uBk <strong>eh</strong>sh j? fe T[; B/<br />

i;tzs okU dh ca"ih ;jkfJ<strong>sk</strong> feT[I BjhI <strong>eh</strong>sh. fJ; d/ ekoB fJj jB<br />

fe nzro/iaK dh <strong>sk</strong>es dk wH oDihs f;zx ~ g<strong>sk</strong> ;h. d{ik T[; d/<br />

oki dhnK jZdK nzro/ia oki Bkb sK brdhnK ;B i;tzs okU j'beo<br />

dhnK jZdK Bkb BjhI. shi/ T[; ~ j'beo dh Go';/:'r<strong>sk</strong> T[gZo ;aZe<br />

;h i' ;aZe pknd ftu ;jh ;kps j'fJnk. u"E/ T[j nzro/iaK Bkb gzrk<br />

b? b?Idk sd w"e/ dk bkG T[mk e/ ncrkBK B/ jwbk eo d/Dk ;h.<br />

id'I oDihs f;zx gk;'I wZdd BK fwbh sK j'beo B/ ncrkfB;<strong>sk</strong>B dh<br />

;oeko Bkb ;jkfJ<strong>sk</strong> bJh ;zgoe pDkfJnk fijVk fe ;oeko ykb;k<br />

d/ fjsK d/ fto[ZX ;h.<br />

1806 ns/ 1807 ftu oDihs f;zx B/ ;sb[i'I g{oph fj;/ s/ iwBk<br />

<strong>sZe</strong> brk<strong>sk</strong>o uVQkJhnK <strong>eh</strong>shnK ns/ g{oph gzikp dhnK fonk;sK gk;'I<br />

Gkoh oewK BiaokB/ d/ o{g ftu t;{bDhnK F[o{ eo fdZshnK. fonk;sh<br />

okfinK ftu ybpbh wZu rJh feT[Ife T[BQK ~ brdk ;h fe wjkokik<br />

T[BQK dhnK wb<strong>eh</strong>nsK jVZgD bJh ssgo ;h. fonk;sh okfinK B/<br />

gfNnkbk fonk;s d/ w[yh ;kfjp f;zx okjhI nzro/iaK gk; fdZbh ik e/<br />

cfonkd <strong>eh</strong>sh fe T[BQK dh ;zgsh dh ;[oZfynk gqdkB <strong>eh</strong>sh ikt/. Jh;th<br />

1803 ftu fdZbh T[go nzro/iaK dk epiak j' u[Zek j'fJnk ;h, T[j th<br />

oDihs f;zx dk g{op tb tXDk nkgD/ bJh yasok gqshs eod/ ;B.<br />

pj[s ;ko/ gZSwh :kso{ ns/ ;?fBe Bhsh d/ wkfjo fJj GftypkDh eo<br />

oj/ ;B fe i/ T[; dhnK rshftXhnK ~ Bk o'fenk frnk sK fi; s/iah<br />

Bkb T[j oki ft;Eko eo fojk j?, J/;ahnk ftu T[; dk w[ekpbk eoBk<br />

w[;aeb j' ikt/rk.<br />

bkov fwzN' B/ wjkoki/ Bkb d';<strong>sk</strong>Bk ;zXh eoB dk ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

144 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 145 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


s/ fJ; pko/ 11 i[bkJh 1808 JhH ~ ys fbfynk fe ;kvk d{s w?Nekc<br />

bkj"o nk fojk j?. w?Nekc dh T[wo fJ; t/b/ 23 ;kb dh ;h s/ T[j<br />

po<strong>sk</strong>Bhnk dk pj[s d{o nzd/;a shyD p[ZX tkbk j'Djko e{N BhshtkB<br />

;h. w?Nekc 28 i[bkJh ~ fdZbh s'I s[fonk sK gfNnkb/ d/ okik ;kfjp<br />

f;zx B/ T[; dk ;akBdko ;tkrs <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. wjkokik oDihs f;zx B/ dhtkB<br />

w[jew uzd ns/ ;qH cfsj f;zx nkjb{tkbhnk ~ y/w-eoB fty/ T[; d/<br />

;tkrs bJh s?Bks <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. d; jiako dh frDsh ftu g{o/ ;i/ j'J/ f;Zy<br />

;?fBe T[; ~ T[vhe oj/ ;B. w?Nekc d/ nzr ofyneK dh N[eVh d/<br />

f;gkjh frDsh gy'I E'V/ e[ ;B s/ T[j Bk ;i/ Xi/ ;B Bk e'Jh o[jpdkp<br />

tkb/ ;B. w?Nekc B/ fNZgDh <strong>eh</strong>sh, @@wjkoki/ dh Bhs nzro/iaK T[go<br />

o[jp gkT[D dh j?.¿ 12 ;szpo 1808 ~ w?Nekca bkj"o d/ feb/ ftu<br />

fwfbnk. T[; dk ;tkrs <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. wjkokik pKj ftu pKj gk e/<br />

e[o;h <strong>sZe</strong> fbnkfJnk ns/ pj[s ;ko/ <strong>eh</strong>wsh s[jc/ nkgD/ wfjwkB ~<br />

fdZs/. go w?Nekc nB[;ko wjkoki/ tb'I i' ;fseko gqrN eoBk ukjhdk<br />

;h T[j BjhI j'fJnk. nzro/ia d{s ukj[zdk ;h fe T[; ~ b?D bJh<br />

wjkoki/ ~ feb/ s'I pkjo nkT[Dk ukjhdk ;h feT[Ife T[j e'Jh nkw<br />

wfjwkB BjhIl ;aesh;akbh fpqfN; ;oeko dk ;akjh d{s ;h.<br />

wjkoki/ B/ g[ZfSnk fe dfonktK ftu jVQ nkJ/ j'J/ jB s/ rowh<br />

th i'o dh g? ojh j?. s[jk~ nkT[D dh <strong>eh</strong> ekjbh ;h< ukob; w?Nekc<br />

B/ fejk, @@nzro/ia ;oeko s[jkv/ Bkb d';<strong>sk</strong>Bk ;zXh eoB dh fJS[e j?<br />

s/ s[jkvk j[zrkok ;[DB s'I pknd w+ fJzrb?Iv gosDk j?##. wjkoki/ B/<br />

T[; ~ <strong>eh</strong>wsh d[;akb/, <strong>eh</strong>wykp d/ EkB, r[bkpdkB, jhfonK ifVnk ;'B/<br />

dk e?Imk, jkEh, x'Vk ns/ jiakoK o[gJ/ fdZs/. jkEh dk j"dk ns/ x'V/<br />

dh ekmh ;'B/ Bkb wVQh j'Jh ;h. d[pkok 16 ;szpo ~ w?Nekc fco<br />

wjkoki/ ~ fwfbnk s/ T[; B/ ;'B/ uKdh iV/ j"fdnK tkb/ fszB jkEh s/<br />

j'o pj[s ;kohnK ;[rksK fdZshnK. w?Nekc dh fJj f;aekfJs fe fij'<br />

fijh yksodkoh dk T[j jZedko ;h T[j BjhI fwbh, ;jh ;h feT[Ife<br />

okid{s B/ wjkoki/ d/ e[ZM f;y ;odkoK ns/ wjkoki/ dh ;Z; okDh ;dk<br />

e"o Bkb r[gs whfNzrK <strong>eh</strong>shnK sK wjkoki/ B/ T[; fgS/ nkgD/ ;[{jhJ/<br />

bk fdZs/ ;B.<br />

w?Nekc dh tkg;h fgS'I fco wjkoki/ B/ wkbt/ d/ okfinK T[gZo<br />

uVQkJh eo fdZsh. wb/oe'Nb/ d/ Btkp gk;'I fJe bZy o[fgnk T[rokfjnk.<br />

fJe nes{po 1808 ~ cohde'N fiZs fbnk. T[j fco s/iah Bkb iwBk<br />

<strong>sZe</strong> d/ fJbkfenK ftu'I dh BiaokB/ gqkgs eodk fojk sK nzro/iaK B/<br />

fJ; rZb dk rzGho B'fN; fbnk fe w?Nekc d/ ;zXh d/ :sBK ~ ikDp[ZM<br />

e/ g?oK j/m b<strong>sk</strong>fVnk ik fojk j?. fJj nzro/iah oki bJh yaso/<br />

dh xzNh ;h. rtoBo iBob tb'I wjkoki/ ~ fJe gZso fbfynk frnk,<br />

@@fjia bkovfFg ~ fJj ikD e/ j?okBh ns/ fuz<strong>sk</strong> j'Jh j? fe s[;hI<br />

;sb[i s/ iwBk ftuekob/ fj;/ T[gZo ekpia fonk;sh okfinK ~ nkgD/<br />

nXhB eoBk ukj[zd/ j'. wokfmnK ~ jokT[D pknd n;hI fJ; d/; d/<br />

jZ<strong>eh</strong> wkbe pD rJ/ jK s/ bkov b/e B/ s[jk~ ;jh ;bkj fdsh ;h<br />

fe s[jkv/ ns/ nzro/ia oki ftueko ;sb[i ~ ;ojZd wzB fbnk ikt/.<br />

fJ; gZso okjhI n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong> iKdk j? fe fJBQK fonk;sh okfinK ~<br />

nkgD/ nXhB eoB dk ftuko fsnkr fdT[ feT[Ife fJj po<strong>sk</strong>Bth<br />

;[oZfynk ftu nk rJ/ jB. ;oeko nk;tzd j? fe fiBQK fJbkfenK T[go<br />

;sb[i d/ g{op tb wjkoki/ B/ epia/ <strong>eh</strong>s/ jB T[j SZv d/D. n;hI<br />

wjkoki/ Bkb fwso<strong>sk</strong> d/ ;pzX oZyD d/ fJS[e jK##.<br />

wjkokik nfij/ yas bJh nk;tzd BjhI ;h. fJe tko sK T[; B/<br />

nzro/iaK Bkb NZeo b?D dh th mkDh go e[M f;nkD/ pzfdnK B/ wjkoki/<br />

dk ;[B/jk nzro/iaK se g[ukfJnk fe ub' n;hI fJBQK EktK s/ dyb BjhI<br />

fdzd/ go fonk;sh oki/ ;oeko ykb;k ~ jo ;kb gozgok nB[;ko<br />

wkwbk fdzd/ ofjD s/ fJ; dh rozNh nzro/iah ;oeko d/t/. fJj rZb<br />

th nzro/iaK B/ BjhI wzBh. wjkokik pVk eo'XtkB j'fJnk. nyasob'Bh<br />

4 cotoh 1809 ~ gfNnkb/ g[Zik. okDh dfJnk e"o B/ T[; gk; p/Bsh<br />

<strong>eh</strong>sh fe nzpkbk w/ok j?, fJ; T[go wjkoki/ s'I w/o/ jZe ftu epiak<br />

S[vtkfJnk ikt/. bkj"o dhnK ca"iK B/ nzpkbk SZv fd<strong>sk</strong>. fco 9 cotoh<br />

~ bkj"o ~ yas G/fink frnk fe yoV ns/ yakBg[o ftu'I ykb;k ca"iK<br />

fBeb ikD BjhI sK nzro/ia ekotkJh eoBr/. wjkokik fJ; t/b/ th<br />

nzro/iaK Bkb izrh w?dkB ftu NZeoB bJh fsnko ;h go ftd/;a wzsoh<br />

c<strong>eh</strong>o niahiaT[dhB p[yakoh B/ nfijk eoB s'I wBQk eo fdZ<strong>sk</strong> s/ fJBQK<br />

EktK s'I ca"iK tkg; p[bk bJhnK. nkyao pj[s ;yas e;awe;a ns/ rzGho<br />

ftuko tNKdo/ pknd n?Irb' f;Zy ;zXh j'Jh fi; T[go 25 ngq?b 1809<br />

~ d'tK fXoK d/ d;syas nzfwqs;o fty/ j'J/. fJ; ;zXh nB[;ko L<br />

1H bkj"o ;oeko ns/ nzro/ia ;oeko ftu fwso<strong>sk</strong> oj/rh s/<br />

fit/I wjkoki/ dk e'Jh sZbe ;sb[i d/ g{op tZb d/<br />

fJbkfenK T[go BjhI j't/rk fJ;/ gqeko ;sb[i d/ gZSwh<br />

146 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 147 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fJbkfenK T[go nzro/iaK dk e'Jh tk;<strong>sk</strong> BjhI oj/rk.<br />

2H ;sb[i d/ ezfYnK T[go wjkokik tXhe ;?Bk s?Bks BjhI<br />

eo/rk.<br />

3H d'tK ;oekoK d/ tko; th fJj ;aosK wzBD d/ gkpzd j'Dr/<br />

s/ fJe ;aos dh T[bzxDk dk noE ;zXh Gzr j'Jh j't/rk.<br />

fJ; ;zXh T[go 21 wJh 1809 ~ bkov fwzN' rtoBo iBob d/<br />

d;yas j'J/. ;zXh dk ;G s'I tXhe fto'X dhtkB w[jew uzd ns/ nekbh<br />

c{bk f;zx B/ <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fijV/ fJ; ~ gkV e/ :[ZX eoB d/ fJS[e ;B.<br />

oDihs f;zx d/ g{oph gzikp tb tXD ns/ oki ft;Eko eoB T[go<br />

g{oB gkpzXh bZr rJh. fiBQK b'eK ~ wjkoki/ dh fJ; ;zXh ~ gqtkB<br />

eoB fgS/ ekfJo<strong>sk</strong> fdZ;h j?, T[j sZEK s'I tkec BjhI. wjkoki/ ~ nkgDh<br />

;fEsh dk ;jh g<strong>sk</strong> ;h. T[j nzro/iaK Bkb gzrk b? b?Idk sK ncrkBK<br />

B/ gzikp T[go N[ZN g?Dk ;h s/ fonk;sh oki/ nzro/iaK Bkb obD/ ;B.<br />

T[j ;ko/ fw;bdko nzdo'I oDihs f;zx d/ fybkc ;B fiBQK dhnK<br />

wkb<strong>eh</strong>nK wjkoki/ B/ y'j bJhnK ;B. fJ; ;zXh dk bkG fJj j'fJnk<br />

fe T[j g{op dh ;ojZd tb'I fB;afuzs j' frnk fi; ;dek T[; B/<br />

;kohnK gjkVh fonk;sK izw{ ;w/s epia/ ftu eo bJhnK ns/ e;awho<br />

s'I fJbktk f;zX <strong>sZe</strong> dpdpk ekfJw eo fbnk. w[b<strong>sk</strong>B, e;awho ns/<br />

j'o eJh gkf;U nzro/iaK gk; wjkoki/ fto[ZX ;zXh dhnK fumhnK rJhnK<br />

go fizBk fuo oDihs f;zx fiT[Idk fojk nzro/iaK B/ T[; Bkb fwZso<strong>sk</strong><br />

oZyh. ft;at dh ;aesh;akbh je{ws ~ nkgD/ gZy ftu eoBk e'Jh xZN<br />

wjZstg{oB gqkgsh BjhI ;h. pj[s fwjBs Bkb pDkJh je{ws ~ T[j<br />

ykjwykj r[nkDk BjhI ukj[zdk ;h. oDihs f;zx B/ nzro/iaK Bkb e[M<br />

nfjdBkw/ nkgDh woiah d/ fybkc th <strong>eh</strong>s/, T[dk; th j'fJnk go<br />

wZro?ro oDihs f;zx dk eEB fJT[I fpnkB eodk j?, @@w+ nzro/iaK ~<br />

XZe e/ fJZe tko nbhrVQ <strong>sZe</strong> fbik ;edk jK go fco T[j w?~ w/oh<br />

;bsBs s'I pkjo <strong>sZe</strong> XZe d/Dr/##.<br />

wjkokik oDihs f;zx B/ nkgD/-nkg ~ jw/;a G[ZbDjko ;wfMnk.<br />

T[; B/ c<strong>eh</strong>o B{o-T[d-dhB ns/ ;qH nwho f;zx ~ fby e/ fJj c[owkB<br />

;"Ifgnk fe w+, w/ok e'Jh ;akjiakdk iK gqXkB wzsoh i/ e'Jh nfijk j[ew<br />

ikoh eo d/D fijVk b'eK dh GbkJh d/ fto[ZX iKdk j't/ sK do[;s<br />

eotkT[D bJh iK tkg; b?D bJh w/o/ gk; fbnkU. ;z;ko ftu nfijh<br />

e'Jh j'o T[dkjoD ;k~ gqkgs BjhI. T[j nekbh c{bk f;zx d/ j[ew<br />

T[gZo c[Zb uVQkT[D bJh e'V/ ykD tk;s/ nekb syas nr/ g/;a j' ;edk<br />

;h.<br />

7 ngq?b 1831 ~ bfjDk f;zx wihmhnk ns/ ioB?b t?Bs{ok B/<br />

pjktbg[o T[go uVQkJh eoBh ;h sd wjkoki/ B/ T[BQK ~ fejk, @@rohpK<br />

ns/ ewia'oK dk fXnkB oZyDk sK fe T[j nkgD/ xoK ftu t;d/ o;d/<br />

ofj ;eD. fes/ pdfe;ws fGykoh Bk pDk d/Dk goik ~##. fJt/I jh<br />

id'I y[;ajkb f;zx 1833 ftu e;awhohnK gk;'I tZvh oew BiaokBk t;{b<br />

e/ fbnkfJnk sK wjkokik pj[s T[dk; j'fJnk feT[Ife T[E/ sK ekb<br />

fgnk j'fJnk ;h. T[; B/ jiakoK yZuoK T[go nBki bZdtk e/ wzdoK<br />

ns/ w;fidK ftu g[ukfJnk fiE'I b'Vtzd goik g/N Go ;e/. w[bkiawK<br />

ns/ nca;oK dh sBykj fjzd[;<strong>sk</strong>B ftu fJzBh fes/ BjhI ;h fizBh wjkokik<br />

fdzdk ;h. T[; dh goy e/tb :'r<strong>sk</strong> j[zdh ;h. i/ :'r pzdk fwb frnk<br />

sK g?;/ dh ewh BjhI ofjD fdzdk ;h. e;awho d/ Bkfiaw feogk okw<br />

dh sBykj fJe bZy o[fgnk ;kbkBk ;h. ekodko T[; d/ nXhB j[zd/<br />

;B s/ T[BQK dk ezw fefbQnK ftu nBki d/ Gzvko iwK eoBk j[zdk ;h.<br />

fJj nBki w[bkiawK ~ sBykj ti'I th fdZ<strong>sk</strong> iKdk ;h s/ id'I ca"iK e{u<br />

eodhnK ;B T[d'I bzro d/ th ezw nkT[Idk ;h.<br />

gq;ak;B fJzBk e[;ab ;h fe u'ohnK vke/ pzd j' rJ/ ;B. thj<br />

d;zpo 1810 ~ wjkoki/ gk; yapo g[Zih fe phsh oks vke{, ;[fBnkfonK<br />

gk;'I ;'Bk b[ZN e/ b? rJ/ jB. wjkoki/ B/ EkD/dko ~ j[ew fdZ<strong>sk</strong> fe<br />

s[ozs ekotkJh eo/ s/ ;ko/ vke{ g/;a eo/. pkJh d;zpo ~ EkD/dko<br />

pjkdo f;zx B/ d' vke{ wjkoki/ nr/ g/;a eo fdZs/ sK wjkoki/ B/<br />

fejk, @@d' BjhI, ;ko/ vke{ g/;a eo ns/ Bkb jh T[j wkb g/;a eo<br />

fijVk fJBQK B/ b[ZfNnk ;h. i/ nfijk Bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK s?~ ;iak fdnKrk##.<br />

fBnK tk;s/ w[Ybh ndkbs gzukfJs ;h. gzukfJs d/ c?;b/ dk<br />

;BwkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong> iKdk ;h. gzukfJsh c?;b/ fto[ZX ekodko dh ndkbs ftu<br />

nghb j' ;edh ;h s/ ekodko fto[ZX Bkfiaw gk;. j?Boh d[oKs fbydk<br />

j? fe w+ g/;akto d/ Bkfiaw nthsfpb/ ~ fwbD frnk sK T[j nkgDh<br />

ndkbs ftu ca?;b/ eo fojk ;h. T[; dh ndkbs ftu iZiK dk fijVk<br />

p?Iu ;h T[; ftu d' w[;bwkB, d' fjzd{ ns/ d' f;Zy ;B. wjkoki/ dk<br />

;yas j[ew ;h fe fJB;kc sK s[ozs d/Dk jh j?, iZi ofjwfdbh s'I<br />

ntZ;a ezw b?D. iZi ~ ekiah fejk iKdk ;h. tZy-tZy XowK dhnK ftfGzB<br />

148 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 149 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


gozgoktK ~ fXnkB ftu oZy e/ c?;b/ ;[DkJ/ iKd/ ;B. wjkoki/ B/<br />

nkgD/ ekoiekb d"okB fe;/ fJe pzd/ ~ th w"s dh ;iak BjhI fdZsh.<br />

T[; ~ th BjhI fi; B/ wjkoki/ T[gZo jwbk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. tvh s'I tvh ;iak<br />

d/; fBekbk ;h. gzikp T[BQK fdBK ftu ;[or s'I xZN BjhI ;h s/ gzikp<br />

s'I pkjo fBebDk Boe ftu XZe/ ykD pokpo ;wfMnk iKdk ;h.<br />

ca"ihnK ~ uzrh sBykj fwbdh ;h s/ ca""""""i dh frDsh fB;afus<br />

BjhI ;h. ;zeN ;w/I ca"i dh frDsh b'V nB[;ko tXk bJh iKdh ;h.<br />

1810 ftu wjkoki/ gk; bkj"o fty/ shj jiako x'V ;tko j[zd/ ;B s/<br />

jo o'ia fJe jiako x'V/ ;t/o/ w[nkfJB/ bJh ybko/ iKd/ ;B. wjkokik<br />

e'Jh fJe x'Vk u[Ddk s/ d"V b[nkT[Idk. eJh tko po/eck;N T[j x'V/<br />

dh ekmh T[go jh eo b?Idk. fJT[I shj fdBK ftu shj jiako x'fVnK<br />

dh goy j' iKdh s/ ;zGkb eoB tkb/ ;[;s BjhI j' ;ed/ ;B. :'r<br />

pzd/ ~ pj[s ibdh soZ<strong>eh</strong> d/ w"e/ fwbd/ ;B. wjkokik w/fbnK ftu<br />

pjkdoK d/ ekoBkw/ d/ydk sK T[E/ jh B"eohnK d/D dk n?bkB eo<br />

fdzdk. iaksgks ekoB wjkoki/ B/ fe;/ Bkb edh ftseok BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

wjkoki/ dh dfonkfdbh ekoB jh r[;?b/ f;Zy i[nkB T[; dk efjD wzB<br />

iKd/ ;B Gkt/I fe :{oghnB ioB?bK nXhB ezw eoBk T[BQK ~ g;zd<br />

BjhI ;h. edh edkJhI w[;aebK yVQhnK j[zdhnK sK wjkokik jZb eo<br />

b?Idk.<br />

;'jB bkb wjkoki/ d/ d{s ti'I cako; d/ ;aakjiakdk nZpkb fwoiak<br />

~ fwfbnk. Jhd T[b fcso d/ i;aBK ftu ;akjiakd/ dk ;akfwnkBk pj[s<br />

;ikfJnk frnk ;h. ;akjiakd/ B/ ;'jB bkb ~ g[ZfSnk, @@<strong>eh</strong> wjkokik<br />

oDihs f;zx dk dopko fJj' fijh ;iXi tkbk jh j?, s/ <strong>eh</strong> wjkoki/<br />

dh ;?Bk th fJj' fijh pjkdo ns/ nB[;akf;s j? fij' fijh w/oh##< ;'jB<br />

bkb B/ fBwo<strong>sk</strong> Bkb itkp fdZ<strong>sk</strong>, @@w/oh ;oeko d/ dopko dh SZs<br />

e;awhoh g;awhfBnK ns/ ;akbK Bkb iVh j'Jh j? s/ co;a T[go th<br />

e;awhoh ;akb ftS/ j[zd/ jB. fiE'I <strong>sZe</strong> pjkdoh dk ;tkb j?, i/ ;kvk<br />

ioB?b joh f;zx Bb{nk f;zX dfonk NZg nkt/ sK s[;hI tkg; spo/ia<br />

gosDk mhe ;wM'r/##. nZpk; fwoiak B/ fejk, @@y{p. pj[s y{p##.<br />

wjkokik ;kdk fbpk; gfjBdk. T[; B/ e'Jh ft;a/;a syas BjhI<br />

pDtkfJnk. fJe ;[zdo e[o;h pDtkJh rJh fi; T[go ;'Bk bfrnk<br />

j'fJnk ;h go T[; dh fdZy ;kXkoB ;h. fJj e[o;h bzvB d/ fwT{fianw<br />

ftu gJh j?. go wjkokik fiE/ fes/ j[zdk T[E/ jh ca?;b/ ;[DkT[Idk<br />

ofjzdk. eJh tkoh sK iawhB s/ u"eVh wkoh T[j fBnK eodk. w[bkeksK<br />

eoB tkb/ nkgDh-nkgDh j?;hns w[<strong>sk</strong>pe BiaokB/ G/N eod/. T[; dh<br />

jkiaoh ftu b'e y"caiadk BjhI j[zd/ ;B. b/jbVhnK eYtkT[DhnK iK<br />

fwbD s'I gfjbK iawhB s/ f;o bk e/ wZEk N/eD torhnK gozgoktK dk<br />

T[; ~ fpbe[b ;a"e BjhI ;h. go T[; B/ nkgD/ tiahoK, ioB?bK,<br />

okie[wkoK ns/ nca;oK ~ j[ew fdZ<strong>sk</strong> j'fJnk ;h fe T[j g{oh soQK<br />

;iXi Bkb e'oN ftu g/;a j'D. okik r[bkp f;zx ns/ ;akjiakdk jhok<br />

f;zx ;G s'I tXhe ;i/ j'J/ ftnesh j[zd/ ;B. fijV/ pzd/ wjkoki/ dh<br />

w[bkiaws ftu j[zd/ ;B T[BQK T[go d' pzd;aK bkiaw ;B. fJe tkb BjhI<br />

w[zBD/ d{i/ <strong>sw</strong>ke{ dh tos'I BjhI eoBh. fJj j[ew :'oghnBK, fjzd{nK<br />

ns/ w[;bwkBK ;GBk T[go bkr{ ;B. nkw BkrfoeK T[go fJj pzd;a<br />

bkr{ BjhI ;h. fijV/ d/;h ftd/;h wfjwkB w[bkeks bJh nkT[Id/ wjkokik<br />

nkgD/ pokpo nkgD/ torh e[o;h T[go fpmkT[Idk id'I fe T[BQK fdBK<br />

ftu nfijk fotki BjhI ;h fe e'Jh th pzdk j[ewokB d/ pokpo p?m/.<br />

wjkoki/ dh nZy e/tb :'r<strong>sk</strong> T[go j[zdh ;h s/ fJ;/ ekoB irhoK T[;<br />

B/ iZdh BjhI pDB fdZshnK. i/ fg<strong>sk</strong> irhodko j? sK T[; dh irho<br />

dh tkfo; ;[s/f;ZX T[; dh ;z<strong>sk</strong>B BjhI j' ;edh ;h. ioB?b joh f;zx<br />

Bb{J/ dh ;kbkBk irho nZm bZy o[gJ/ ;kbkBk ;h. T[; dh n"bkd<br />

T[; tKr :'r f;ZX BK j'Jh sK Bbtk dh ikfJdkd T[; dh w"s T[gozs<br />

ips eoe/ j'oBk :'r pzfdnK ftu tzv fdZsh.<br />

wjkoki/ d/ okigqpzX ftu fszB v'rfonK dk Bkw yk; j?. fXnkB<br />

f;zx gqXkB wzsoh ;h. r[bkp f;zx ioB?b th fojk rtoBo th s/<br />

fJBQK dk shik Gok ;[u/s f;zx dopko d/ ezwK ekiK ftu jZE tNkT[Idk<br />

;h. fJBQK fszBk GoktK dh uVQs s'I f;y ;odko Jhoyk eod/ ;B. fJt/I<br />

jh fszB w[;bwkB Gok tv/ o[sfpnK ~ wkDd/ oj/. c<strong>eh</strong>o niahiaT[dhB<br />

ftd/;a wzsoh fojk, c<strong>eh</strong>o B{o[ZdhB bkj"o febQ/dko fojk s/ yikB/ dhnK<br />

ukphnK dk wkbe th. wjkokik T[; dk pVk ;fseko eodk ;h. wjkoki/<br />

dk ykDk T[; dh fBrokBh ftu fsnko j[zdk ;h. shik Gok c<strong>eh</strong>o<br />

fJwkw[dhB r'fpzdrVQ ns/ nzfwqs;o d/ fefbQnK dk oytkbk ;h. bZyK<br />

o[gJ/ T[; d/ yiakB/ ftZu ;oeko tb'I iwK ofjzd/ ;B. T[j rtoBo<br />

th fojk.<br />

wihmhnk ;odkoK ftu'I d/;k f;zx s/ bfjDk f;zx ;Z<strong>sk</strong> d/ Gkrhdko<br />

oj/. ;zXktkbhJ/ ;odkoK ftu nwho f;zx, nso f;zx, bfjDk f;zx s/<br />

150 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 151 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


p[ZX f;zx pV/ ;fseko:'r ;B fiBK ~ bZyK o[fgnk irhoK ti'I fwbdk<br />

;h. ;akw f;zx nNkoh tkbk wjkoki/ dk fo;as/dko ;h. T[; dh p/Nh<br />

ezto B"fBjkb f;zx ~ ftnkjh rJh. T[j pVk seVk :'Xk ;h s/ nzro/iaK<br />

fto[ZX bVdk j'fJnk 1846 ftu ;ajhd j'fJnk. ;o b?gb rfofcB T[;<br />

pko/ fbydk j?, @@;akw f;zx iZNK ftu'I ;G s'I tXhe pjkdo ;h s/<br />

pjkdoh, JhwkBdkoh, <strong>sk</strong>es ns/ j"I;b/ ftu iZN d[BhnK dh fe;/ B;b<br />

s'I fgS/ BjhI jB##.<br />

joh f;zx Bb{J/ pko/ wjkokik fejk eodk ;h, @@je{ws ubkT[D<br />

tk;s/ fJj' fij/ ioB?bK dh b'V j[zdh j?##. iwo"d d/ febQ/ ftu'I ncrkBK<br />

Bkb bVdk j'fJnk ngq?b 1837 ftu T[j ;ajhd j'fJnk. wjkokik<br />

wjhfBnK <strong>sZe</strong> T[dk; fojk s/ dopko ftu ;G ~ fJj B;hjs <strong>eh</strong>sh<br />

rJh ;h fe Bb{J/ ;odko dh rZb wjkoki/ ;kjwD/ BjhI eoBh.<br />

ekdo:ko B/ id'I Bb{J/ dh tko fby e/ fbnKdh sK wjkokik T[; ~<br />

;[D e/ o' fgnk s/ ;akfJo ~ fJe y{j ;w/s w[oZpk iawhB fdZsh.<br />

fjzd{ ioB?bK ftu'I ;G s'I tXhe s/itkB dhtkB w[jew uzd ;h.<br />

T[; B/ ;sb[i ;ojZd dh oytkbh wjkoki/ s'I wzr e/ bJh ;h s/ cb"o<br />

dk febQk i' j[D g[bh; No/fBzr ;e{b j? T[;/ dk pDkfJnk j'fJnk j?.<br />

nzro/iaK ~ T[j ;yas Bcos eodk ;h. nekbh c{bk f;zx ns/ w[jew<br />

uzd d't/I nzro/iaK Bkb ;zXhnK eoB d/ ;yas fto[ZX ;B. nzfwqs;o ftu<br />

nekbh ih B/ sK w?Nekc dh ;[oZfynk rkod ~ e[ZN fd<strong>sk</strong> ;h. bkj"o<br />

ftu ;zXh eoB t/b/ id'I T[j nkgDh rZb T[s/ nV iKdk sK dhtkB<br />

w[jew uzd ~ pVk p[ok brdk. T[; B/ w?Nekc ~ fejk, @@:[ZX d/<br />

w?dkB ftu brdk j? f;ZyK ~ s[;hI d/fynk BjhI j?. id'I d/y'r/ sK ikD{<br />

j' ikUr/##. fJ; s/ w?Nekc B/ fejk, @@s[;hI th nzro/iaK ~ nZi/ d/fynk<br />

BjhI.¿<br />

dhtkB w'sh okw gfjb'I ibzXo dk fco e;awho dk rtoBo fojk.<br />

T[j w[jew uzd dk g[Zso ;h. v'ro/ T[; fto[ZX ;kia;aK eod/ ofjzd/ ;B<br />

fi; ekoB T[j bkj"o SZv e/ pBko; ubk frnk ;h. w'sh okw dk<br />

p/Nk okwfdnkb ca""""""ih nc;o ;h s/ T[j gmkDK fto[ZX bVdk j'fJnk<br />

1820 ftu 28 ;kb dh T[wo ftu ikB tko frnk. okw fdnkb dk<br />

Gok feogk okw ibzXo dk gq;ak;e bZrk fojk. fJ; fto[ZX th v'ro/<br />

r'IdK r[zdd/ oj/ fi; eoe/ fJj th nkgD/ fg<strong>sk</strong> gk; pBko; ubk<br />

frnk.<br />

dhtkB GtkBhdk; ekpb ftu ;akj F[ikn dk wkb nca;o ;h.<br />

fe;/ ekoB ;akj T[; Bkb Bkoki j' frnk sK T[j ekpb SZv e/ 1808<br />

ftu bkj"o nk frnk s/ wjkoki/ ~ fwb e/ nkgDh :'r<strong>sk</strong> dZ;h s/<br />

B"eoh bJh noia <strong>eh</strong>sh. pkfJZias wjkoki/ B/ T[; ~ ;N/N d/ ;ko/<br />

noEuko/ dh fBrokBh ;'"Ig fdZsh. T[; B/ gfjbh tko ;jh b/yk i'yk<br />

oZyD dh fgos gkJh. eJh yiakBk dcaso y'jb/. T[j fe;/ th irhodko<br />

iK ;{p/dko s'I fj;kp wzr ;edk ;h. pVh tko T[j gV<strong>sk</strong>bhnk nca;o<br />

bZrk.<br />

iwkdko y[;ajkb f;zx w/om fib/ dk pqkjwD ;h fi; B/ wjkoki/<br />

gk;'I 17 ;kb dh T[wo/ gzi o[gJ/ wjhBk f;gkjh dh B"'eoh gqkgs <strong>eh</strong>sh<br />

go fsZyh ;wM ;{M ;dek nfijk wjkoki/ dh Biao ftu ufVQnk fe<br />

bkj"o febQ/ dk fvT{Yhdko bZr frnk. e'Jh tZv/ s'I tZvk nc;o iK<br />

tiaho T[; dh nkfrnk pr?o wjkoki/ Bkb fBZih rZb BjhI eo ;edk<br />

;h. y[;ajkb f;zx dk Gshik s/iokw th bkj"o nk frnk s/ nzfwqs Se<br />

e/ s/ik f;zx pfDnk. T[j soZ<strong>eh</strong> eodk-eodk ioB?b d/ o[sp/ <strong>sZe</strong> g[Zik.<br />

oDihs f;zx dh w"s s'I pknd T[; B/ ;N/N Bkb rZdkoh <strong>eh</strong>sh s/<br />

nzro/iaK Bkb fwb frnk.<br />

dhtkB rzrk okw pBko; dk pkf;azdk ;h. T[; B/ rtkbhno d/<br />

wjkoki/ gk; B"eoh gqkgs <strong>eh</strong>sh. e[;ab<strong>sk</strong> ns/ JhwkBdkoh ;dek T[;<br />

dk nZSk o;{y pfDnk. id'I wjkokik f;zXhnk ~ nzro/iaK B/ jok fdZ<strong>sk</strong><br />

sK 1803 ftu T[j fdZbh nk tf;nk. fe;/ B/ 1813 ftu T[; dh<br />

fbnkes pko/ wjkoki/ gk; rZb <strong>eh</strong>sh sK T[; B/ s[ozs rzrk okw ~<br />

bkj"o p[bk fbnk ns/ ftsh wkwfbnK dh d/yo/y eoB bJh fejk. ;N/N<br />

dh ;akjh w[jo T[;/ gk; j[zdh ;h.<br />

dhtkB ni'fXnk gq;akd rzrk okw dk r'dh fbnk g[Zso ;h. T[j<br />

15 ;kb dh T[wo ftu bkj"o nkfJnk. gfjb'I f;gkjh Gosh j'fJnk s/<br />

fco soZ<strong>eh</strong> eodk-eodk ioB?b t?Bs{ok dk b?cNhB?IN iBob pD frnk.<br />

nzro/iah ns/ coK;h;h ftu fBg[zB j'D eoe/ T[j wjkoki/ gk; d[Gk;ahJ/<br />

dk ezw th eodk ;h. wjkoki/ Bkb ezw eoB s'I fJbktk T[; B/ ezto<br />

yVe f;zx ns/ ezto ;a/o f;zx Bkb th ezw <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. wjkoki/ dh w"s<br />

s'I pknd th T[; B/ nfjw fvT{NhnK fBGkJhnK. id'I f;Zy nzro/iaK gk;'I<br />

jko rJ/ sd th T[; B/ nzro/iaK gk;'I ezto dbhg f;zx dh fBrokBh<br />

eoBh wzrh. id'I se ezto dbhg f;zx ~ fJzrb?Iv BjhI G/fink frnk<br />

152 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 153 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


ni'fXnk gq;akd B/ T[; dh fBrokBh dk ezw pky{ph fBGkfJnk. T[j pVk<br />

fdnkb{ ns/ fJB;kc g;zd ;aKs ;[Gkn wB[Zy ;h. nzro/iaK B/ T[; ~<br />

bkj"o dk w?fi;No/N fB:[es <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJj T[; dh ftfdne fBg[zB<strong>sk</strong> eoe/<br />

j'fJnk.<br />

fJt/I jh okik dhBk BkE, fw;o dhtkB uzd, fw;o o{g bkb, p/bh<br />

okw ns/ ;ktD wZb nkgDh ekpbhns ;dek fB<strong>eh</strong>nK EktK s'I T[m e/<br />

pj[s tv/-tv/ o[sfpnK T[gZo uVQ/.<br />

ftd/;ah ioB?bK ftu ihB coKf;; n?bkov, t?Bs{ok, nftsfpb/ e'oN<br />

nkfde T[u e'Nh d/ ;{ophoK B/ pVk Bkw ewkfJnk. F[o{ ftu f;ZyK B/<br />

T[BQK dk wy"b T[vkfJnk s/ T[BQK nXhB ezw eoB s'I nkBkekBh th<br />

<strong>eh</strong>sh. go/v ~ f;Zy g;zd BjhI eod/ ;B s/ fJ; ~ eziohnK dk Bku<br />

nkyd/ ;B. go j"bh-j"bh ;G wjkoki/ dh rZb wzB rJ/ fe ca"i ftu<br />

nB[;ak;B ekfJw oZyD bJh go/v pj[s iao{oh j?. fJBQK ftd/;ah ioB?bK<br />

B/ ysoBke w[fjzwK ftu fjZ;k fbnk. wjkoki/ B/ e'Jh nzro/ia fe;/ T[u<br />

nj[d/ T[go s?Bks BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

fi; :kso{ B/ gzikp d/yDk ukfjnk, T[j wjkoki/ ~ fwbD s'I<br />

pr?o tkg; BjhI gofsnk. w[bkeks bJh e'Jh w[;aeb BjhI nkT[Idh ;h.<br />

wjkokik nkgD/ Biadhe o[gJhnK ns/ w[joK dhnK E?bhnK oydk.<br />

:kso{nK ~ w[mK Go-Go XB fdzdk. e[M :'oghnB :kso{nK B/ id'I fJ;<br />

rZb dk p[ok wBkfJnk fe T[j g?;/ b?D Bjh nkJ/ sd T[BQK ~ df;nk<br />

frnk fe j/mh eoB bJh BjhI, ;tkrs eoB bJh fJj fJE'I dk fotki<br />

j?. nkT[Id/ iKd/ nkgD/ fgnkfonK ~, fo;as/dkoK ~ fJt/I b'e g?;/ fdzd/<br />

jB. eJh fusoeko nkJ/ i' wjkoki/ dh s;tho pDkT[D d/ fJS[e ;B.<br />

T[j wBQK eo fdzdk s/ nkydk, @@okik fXnkB f;zx dh s;tho pDk<br />

bU, T[j pVk ;[jDk j?. wjkokDh fizdK dh g/fNzr pDkU##. T[BQK ~<br />

XB d/ e/ s'o fdzdk feT[Ife T[; ~ nfj;k; ;h fe w+ ;'jDk BjhI jK.<br />

n";p'oB fbydk j?, @@gfjbh Biao/ d/fynK fdb s/ ;ZN tidh j? fe<br />

f;yK dk okik fJj' fijk j?< gZek ozr, wk<strong>sk</strong> d/ dkr, dofwnkBk eZd,<br />

fJj'' ekDk id'I fgm fgS/ Ykb pzBQ e/ x'V/ dh ekmh s/ ;tko j' nZvh<br />

bkT[Idk j? sd T[j fJe feq;awk pD iKdk j?. T[; dk ;oho BjhI<br />

fd;dk, T[; dh pbtkB o{j d/ dhdko j[zd/ jB. :<strong>eh</strong>B BjhI nkT[_dk<br />

fe fJj T[jh ;ay; j? fijVk j[D/ d/fynk ;h##. b?gb frqfcB fbydk<br />

j?, @@bkj"o, nzfwqs;o ns/ fdZbh ftu fi; ~ p[o;a ubkT[Dk nkT[Idk<br />

j? iK bZeV$gZEo s/ Bek;ah eoBh nkT[Idh j? T[j wkbkwkb j' frnk<br />

j?. T[; dhnK s;thoK XVkXV fte ojhnK jB. T[; dhnK s;thoK<br />

wfjbK s'I b? e/ M"IgVhnK d/ nzdo se g[Zi rJhnK jB. T[j pzdk<br />

fijVk ;[jDk BjhI, jo/e fdb ftu tZ;D bZr frnk##.<br />

w?ero?ro fbydk j?, @@T[; dh w[;ekB wBw'Ijdh j?. T[; dh<br />

;kdrh eoe/ wkj"b ;[yktK ofjzdk j? s/ pzdk p/fMie rZb eo ;edk<br />

j?. fi; ft;a/ s/ woiah rZb eo', T[j s[ozs sfj <strong>sZe</strong> g[Zi iKdk j? s/<br />

T[; gk; ;apdK dh edh xkN BjhI nkJh, Bk ftukoK dh ewh fd;h.<br />

:[ZX ftu uVQkJh t/b/ T[j ;kfonK s'I nZr/ j[zdk s/ tkg;h t/b/ ;G s'I<br />

fgS/. ;koh fizdrh T[; B/ :[ZXK ftu bzxkJh. nZi th ;akBdko wfjbK<br />

ftu ofjD dh EK T[; ~ szp{ ftu p?mDk tXhe g;zd j?##.<br />

pkoe B/ fbfynk, @@T[;B/ ykjwykj nkgD/ jZEK s/ y{B d/ dkr<br />

BjhI bZrD fds/. pr?o ia[bw <strong>eh</strong>fsnK J/Bh tZvh je{ws ekfJw eoB<br />

ftu T[; dh fw;kb j'o fes/ BjhI fwbdh##. n?uHJhH c/B 1837 ftu<br />

bkj"o nkfJnk s/ fNZgDh fdsh, @@fwjopkBhnK Bkb T[j BZe' BZe Gfonk<br />

j'fJnk j?. j?okBh j[zdh j? fe w"s dh ;iak y<strong>sw</strong> eoB T[gozs th T[j<br />

nkgj[do/ iKrbh b'eK ~ f;XkD ftu ekw:kp j'fJnk##. ioB?b<br />

nftsfpb/ B/ g/;akto ftu wjkoki/ dh nkfrnk pr?o e[ZM vke{nK ~<br />

cK;h dh ;iak d/ fdZsh sK wjkoki/ B/ T[; dh itkpsbph eoe/ nkgDh<br />

Bkokiarh gqrNkJh. wjkoki/ B/ fejk, @@sz{ T[BQK ~ pzdh pDk b?Idk. vok<br />

vo{ e/ fco Gik fdzdk. fJjh ekch ;h##. d[y ftu gF{ gzSh d/ eokj[D<br />

dh nktkia T[; ~ p/u?B eo fdzdh. coK;h;h :kso{ i?ew'IN fbydk j?,<br />

@@i/ oDihs f;zx ca?;bk eo bJ/ fe e[M fdB gzikp s'I pkjo r[ikoB/<br />

jB sd ncrkfB;<strong>sk</strong>B fiZs b?Dk T[; bJh e'Jh w[;afeb BjhI.¿<br />

1808 ftu pzrkb oiw+N dk fJe nc;o wjkoki/ ~ fwbD<br />

nkfJnk fbydk j?, @@feb/ d/ nkb/ d[nkb/ T[uh ezX BjhI j?. T[; ~<br />

fwbD bJh w[;aeb BjhI nkJh, tXhe ;[oZfynk ;?fBe s?Bks BjhI ;B.<br />

T[j w?~ fJe jkb ftu b? frnk fijVk ;" c[ZN bzwk ;h s/ SZs ftu<br />

;ah;a/ iV/ j'J/ ;B. ekch ;ko/ ;ah;a/ N[ZN/ j'J/ d/y e/ w+ g[ZfSnk fe fJj<br />

fet/I N[ZN rJ/< T[; B/ dZf;nk, @@f;ZyK B/ pzd{eK edh toshnK BjhI ;B.<br />

id'I jZE nk rJhnK sK fJE/ ;ahf;anK s/ fB;akB/ bk e/ d/yd/. w+ wBQK<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[BQK B/ sK ;ko/ ;ah;a/ s'V d/D/ ;B##.<br />

154 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 155 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


T[; dh ;kdrh nZr/ je{wsK dh ;i Xi, ;akB-;a"es wZmh j' iKdh<br />

;h. fJe nwoheB gkdoh ikB b'oh bkj"o nkfJnk s/ wjkoki/ gk;<br />

;[Mkn oZfynk fe w?~ nzro/iah ;e{b y'bQD dh nkfrnk fdT[. wjkoki/<br />

dh th fJZSk ;h fe T[; d/ s/ T[; d/ tiahoK ioB?bK d/ pZu/ nzro/iah<br />

f;ZyD s/ j'oBK ftfdnktK ftu fBg[zB j'D. gkdoh ~ fejk fe bkj"o<br />

d/ nk; gk; fijVh EK uzrh brdh j? s/ fizBh ukjhdh j?, ;ot/ eo<br />

nkT[, T[j d/ fdnKrk. fco gkdoh B/ T[;koh d/ you pkps rZb s'oh<br />

sd T[j ;theko eo bJh rJh. gkdoh B/ fejk fe ;Nkc T[j nkgDh<br />

woiah dk oZy/rk s/ sBykj ;oeko dJ/rh. fJj th wzB fbnk frnk.<br />

wjkoki/ B/ g[ZfSnk, go fJ; ;e{b ftu nzro/iah gVkT[r/, pkJhpb sK<br />

BjhI


nkca dh T[foiB n?Iv gq'ro?; nkc #d f;Zy;$nwoBkE, iacoBkwk fJ<br />

oDihs f;zx$c'o;No, J/ ioBh cokw pzrkb N{ fJzrb?Iv$ukob; rc,<br />

fd f;Zy; n?Iv fd f;Zy tkoia$pkoB fjT{rb, No?tbia fJB e;awho n?Iv<br />

gzikp$c<strong>eh</strong>o tjhd[ZdhB, fd ohnb oDihs f;zx$vpfbT{H ihH n";p"oB,<br />

dh e'oN n?Iv e?Ig nkc oDihs f;zx.<br />

o{; dk uofus ;kX ok;g[fsB<br />

ok;g[fsB pkps w?@ ekbi ftu ;[fDnK, fi; nypko iK o;kb/<br />

ftu T[; pkps Sfgnk d/ydk, gVQdk. T[; pkps pj[s wkVk fbfynk<br />

frnk, fe T[j ;aokph ;h, n"osK dk ;a<strong>eh</strong>B ;h s/ iakfoBk Bkb T[; dk<br />

fJ;ae ;h. fijVh T[; dh s;tho efwT{fB;N ;'thns ;N/N t/b/ g/;a<br />

rJh, T[jh ;jh ikDh rJh. j[D, nb?e; vhH iKi dh ;fuZso nzro/iah<br />

fe<strong>sk</strong>p @r/qroh ok;g[fsB dk ihtB ns/ ;wK#, ekfbBia B/ rbk;r' sA'A<br />

Skgh j?. ;tk uko ;" gzfBnK dh fJ; fe<strong>sk</strong>p d/ 22 nfXnkJ/ jB s/<br />

5 ;" jtkfbnK Bkb nkgDk wZs g/;a <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j?. fJj fe<strong>sk</strong>p gVQB T[gozs<br />

ok;g[fsB d/ B?D Be;a pdbd/ jB.<br />

;kfJp/ohnk tkb/ gk;/ fiE/ T[ikV jh T[ikV j?, rohp fe;kB d/<br />

xo ftu 1864 ftu T[; dk iBw j'fJnk. b'e d[[o/v/ gzX x'Vk rZvhnK<br />

s/ s?n eod/, fdB oks s[od/ ofjzd/. fJe tko eJh fdB nkpkdh Bk<br />

fdZ;h sK oks B{z fJe w[;kcao e'utkB B{z efjD bZrk-- nj[ T[Xo dht/<br />

ir oj/ jB, T[; nkpkdh tb Bk uZbhJ/< e'utkB B/ xpok e/ fejk-<br />

T[Xo T[Irb Bk eo', dht/ BjhI fJj, pfxnkVK dhnK nZyK fb;aedhnK<br />

jB.<br />

fJe tZvh G?D wkohnk ;h s/ d' ;kb tvk Gok dfwZsqh. wkohnk<br />

dh w"s S'Nh T[wo ftu j'Jh s/ Gok dfonk ftu fvr e/ wfonk. fB<strong>eh</strong><br />

T[wo/ wK ftj{Dk j' frnk. fJBQK ;ZNK B{z Bk G[Zb ;eD eoe/ ok;g[fsB<br />

B/ nkgDh Xh dk BK wkohnk ns/ p/N/ dk Bkw dfwZsqh oZfynk. fBZek<br />

jz[dk T[j fejk eodk ;h fe w?Bz{ u'o tb'@ u[<strong>eh</strong> ik ojh, S[gkJh ik<br />

ojh t;s{ fd; iKdh j?. ;kEh pZu/ jZ; g?Id/. frnkoK e[ ;kb dh T[wo/<br />

id'@ T[j p[yko Bkb fBYkb wzi/ s/ fgnk ;h, S/ ;Zs rtKYh, fg<strong>sk</strong><br />

gk; xo nZr ;/e oj/ ;B. fJe B/ fejk-- w/o/ u'oh j'J/ x'V/ dk<br />

158 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 159 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


e'Jh g<strong>sk</strong> BjhI brdk. fpwko ok;g[fsB B/ p?m/ pzfdnK ftu'I fJe tb<br />

T[Irb eoe/ fejk-- s/ok x'Vk fJ; B/ u[okfJnk j?. fi; tZb fJ;akok<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk T[j pzdk r[;/ Bkb T[m e/ s[o fgnk sK fg<strong>sk</strong> B/ wkch<br />

wzrh fe fpwkoh ekoB w[zv/ dk fdwkr mhe BjhI, fJ; dk p[ok Bk<br />

wBkJhI. ;G b'e ub/ rJ/. x'V/ d/ wkbe B/ e[M j'o pzfdnK ;w/s<br />

;aZ<strong>eh</strong> pzd/ d/ xo d[nkb/ S[g e/ okshI gfjok bk fd<strong>sk</strong>. nZXh oks u'o<br />

B/ x'Vk nkgD/ sp/b/ ftu'I eZY e/ fes/ ;[oZfyns EK fbikDk ukfjnk<br />

sK cafVnk frnk. p/jZd e[NkJh <strong>eh</strong>sh s/ x'Vk S[vkfJnk. ok;g[fsB fejk<br />

eodk ;h-- w/ok th u'oh eoB B{z ne;o ih eodk j? go w?@ vo<br />

iKdk jK fe fit/I u'o ns/ u'oh dhnK t;sK w?B{z fdykJh fdzdhnK jB<br />

fJ;/ soK w?I th j'oK B{z u'oh eodk fd;dk j'tKrk.<br />

T[; dh Xh wkohnk B/ T[; pko/ fszB fe<strong>sk</strong>pK fbyhnK fiBQK ftu<br />

T[j d;dh j? fe S'Nh T[wo ftu T[j GftypkDh eodk ;h, T[j e[M<br />

nfijhnK ntkiK eZY b?Idk ;h fe vo/ j'J/ iK G{so/ j'J/ ikBto ;aKs<br />

j' iKd/ ;B. nb?e; fJBQK rZbK s/ fJj efj e/ ;aZe eodk j? fe 16<br />

d;zpo 1916 B{z xo'I ;Zd e/ id'I T[; B{z esb <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk, T[d'I T[;<br />

B{z feT[I g<strong>sk</strong> Bk bZrk< fgS'I ik e/ n;hI d/yKr/ fe T[; B{z nkgDh w"s<br />

dk g<strong>sk</strong> ;h. fco T[j eksb d/ xo feT[I ubk frnk< fJj ojZ;<br />

nD;[bM/ jB.<br />

1917 dk efwT{fB;N fJBebkp nkfJnk sK ok;g[fsB pkps<br />

gV<strong>sk</strong>bhnk efw;aB p?fmnk. T[; ftu rtkjhnK d/ nkXko s/ ok;g[fsB<br />

B{z jzfYnk b[Zuk pdwk;a f;X <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. gV<strong>sk</strong>bhnk efw;aB dh fog'oN<br />

;aZ<strong>eh</strong> j? feT[Ife T[; B/ T[j' f;ZX eoBk ;h i' ;N/N ukj[zdh ;h. ;oeko<br />

s'I vo/ b'e ok;g[fsB d/ jZe ftu fet/I p''b ;ed/ ;B< fJ; eoe/<br />

nb?e; B/ fJ; fe<strong>sk</strong>p d/ BkfJe dh ;ay;hns dk nkXko Bk T[; dh<br />

Xh dhnK fbysK B{z pDkfJnk j? Bk efw;aB dh fog'oN B{z. ;p{s T[;<br />

d/ jZe ftu iKd/ jB, Bk fe ;oeko d/ jZe ftu.<br />

nkgDh g;zdhdk e[Vh Bkb ftnkj eokfJnk, pZu/ j'J/ go gfotko<br />

B{z SZv e/ ;kfJp/ohnk dhnK T[ikVK ftu fJeKs dh sbk;a ftu fBefbnk<br />

eJh ;kb Bk gofsnk. id'I T[j xo nkfJnk sK gfotko s'I gSkfDnK<br />

BjhI frnk ;h. <strong>sw</strong>ke{ ns/ ;aokp ghDh SZv u[ek ;h s/ d;dk ;h fe<br />

T[j ;kbK pZXh pzdrh eodk fojk. rZbK eofdnK T[j g{o/ tke Bk<br />

p'bdk, eJh tko ;wM Bk brdh efj <strong>eh</strong> fojk j?. nyK fb;aedhnK,<br />

s/ia T[IrbK bzwh dkVQh ftu c/odk j'fJnk e[M ejh iKdk fi; dk e'Jh<br />

noE Bk j[zdk. tZvk irhodko fwykJhb'ftu fejk eodk ;h-- e'Jh pzdk<br />

BjhI fwfbnk fijVk ej/ fe T[j ok;g[fsB B{z ikD frnk j?.<br />

fJbhnkv'o B/ ok;g[fsB d/ p'b 1907 ftu ebw pzd <strong>eh</strong>s/. fJe<br />

EK ok;g[fsB efjzdk j?, @@w/o/ T[go ikBb/tk jwb/ j'J/. wkbe B/ puk<br />

fbnk. nB/eK tko pfxnkVK B/ jZb/ p'b/, e[M BjhI ftrfVnk. dfonktK<br />

feBko/ s[oBk uzrk brdk feT[Ife fJE/ oZp t;dk j?. e[dos tXhnk<br />

Nhuo j? feT[Ife p;zs o[s pkps doys s'I tXhnk e"D ikDdk j?


dh d[orzX f;o B{z uVQ iKdh. go ;akjh wfjwkB pkps Bk e'Jh e[;e<br />

;edk ;h Bk jZ; ;edk ;h. T[j sK X'J/ eZgV/ fJ; eoe/ gfjB b?*dk<br />

fe wfjbK ftu ikDk j? BjhI sK w?b/ gkJh fcodk ofjzdk. iako B/ e[M<br />

rZbK <strong>eh</strong>shnK, ;kX B/ ;XkoB fij/ itkp fds/. iakfoBk B/ gqkoEBk <strong>eh</strong>sh-<br />

- wjk<strong>sw</strong>K w/o/ ;akjiakd/ dk y{B trD' BjhI o[edk. s[;hI fwjopkB j't'.<br />

;kX B/ fejk-- vkeNoK B{z gfjbK pkjo eZY'. T[j pZu/ B{z jZE Bk<br />

bkT[D. vkeNo pkjo fBeb rJ/. e/tb wfjb dk uhc ;oiB nzdo<br />

ofj frnk. y{B trD tkb/ iayw T[go x[N e/ pzBQh j'Jh gZNh B/ y{B<br />

o'e e/ oZfynk j'fJnk ;h. ok;g[fsB nzdo frnk. gfjbK E[Zfenk, fco<br />

pZu/ d/ f;o s/ jZE c/fonk. ;[Z<strong>sk</strong> pZuk ikfrnk s/ ;kX tZb d/y d/<br />

w[;eok fgnk. fJj' fijk T{N gNKr fe;w dk pzdk gfjbh tko d/fynk.<br />

ok;g[fsB B/ ;fji/ ;fji/ iayw s'I gZNh y'bQh, iayw s/ jZE c/fonk, y{B<br />

trD' o[e frnk. ;kX jZ; e/ efjD bZrk-- s{z mhe j' frnk j?I e[wko.<br />

;[yh oj/I.<br />

iako ns/ iakfoBk B/ noia <strong>eh</strong>sh fe e[M fdB wfjbK ftu oj'.<br />

T[; B{z j'o <strong>eh</strong> ukjhdk ;h< fsB/ okie[wkohnK u"Ek okie[wko ;kok fdB<br />

T[; s'I ejkDhnK ;[Dd/ ofjzd/. jikoK whbK dk gzX T[j eJh ;kb<br />

eodk fojk ;h, T[; e'b ;ZuhnK rZbK J/BhnK ;B fe goh ejkDhnK<br />

dh <strong>eh</strong> b'V ;h< pZu/ T[; s'I tZy j'D bJh fsnko BjhI ;B. go ;kX<br />

B/ fJe fdB fejk-- j[D w?I iktKrk. p/F[wko <strong>eh</strong>wsh ;[rksK d/ e/ T[;<br />

B{z s'fonk frnk.<br />

p/gqtkj ;kX{ B{z id'I e'Jh efjzdk fe s{z eJh rbshnK eo fdzdk<br />

j?I sK T[j T[so fdzdk- gS<strong>sk</strong>tk Xow j?. fijV/ rbshnK BjhI eod/<br />

T[j g;auk<strong>sk</strong>g BjhI eod/, T[j Xkofwe BjhI j' ;ed/. oZp dh oiak<br />

ftu oj'. fes/ e[M rbs BjhI j?. i/ rbs bZrk, fywK wzr'.<br />

wfjb ftu T[; d/ dkyb/ dk p[ok wBkfJnk frnk. ykBdkBh b'eK<br />

B{z bZrk fit/I wfjb fGZfNnk frnk j't/. T[u/ spe/ fyMd/ ;B id'I T[j<br />

efjzdk fe w?I ;kX jK. t?;/ T[; dhnK fiBQK ewia'ohnK dk fiaeo <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

iKdk, gZSw ftu T[BQK dk e'Jh B'fN; BjhI b?Idk. ioB?b d/dhfbB B/<br />

y[chnk ftGkr B{z ok;g[fsB d/ fgS'eV s/ to<strong>sw</strong>kB pkps g<strong>sk</strong> eoB d/<br />

j[ew d/ fds/. fog'oNK wkVhnK nkJhnK. gqXkB wzsoh ;NkbhfgB B?/<br />

d[pkok iKu eokJh. fog'oN ftu nkfJnk fe fJ; dk wfjb ftu nkT[D<br />

ikD mhe BjhI. gqXkB wzsoh B/ okiXkBh ftu T[;d/ dkyb/ T[go gkpzXh<br />

bk fdsh. gqXkB wzsoh B/ pkd;akj B{z ok;g[fsB pko/ dZf;nk sK T[;<br />

B/ jZ; e/ fejk-- uzrk, j[D BjhI T[jB{z nkgK fJE/ tVB fdzd/. go<br />

fJj iapkBh j'Jh rZb ;h. ok;g[fsB B{z okiXkBh ftu d/yD fgS'I T[;<br />

B{z frqc<strong>sk</strong>o eoBk pDdk ;h. fJe fdB T[j okiXkBh ikD tkbh o/b<br />

rZvh ftu ufVQnk sK y[chnk g[bh; dh joes <strong>sk</strong>V frnk. T[; B/<br />

ubdh rZvh ftu'I Skb wkoh, d"V e/ eko ftu p?fmnk, fwbhs;k vZu?;<br />

d/ wfjb nzdo ik tfVnk. nZm gfjo g[b; B/ wfjb x/oh oZfynk.<br />

g[fb; T[E'I T[d'I jNh id'I rtoBo dk j[ew nk frnk fe ok;g[fsB<br />

;N/N dk wfjwkB j?. g[b; w[yh B/ gqXkB wzsoh B{z fJj rZb dZ;h sK<br />

T[j jZ; fgnk. rZb y<strong>sw</strong>.<br />

Jh;kJh ;kX{ fJbhnkv'o o{;h uou dk ;aesh;akbh nkr{, ftdtkB<br />

ns/ tXhnk p[bkok ;h. T[; d/ T[gk;aeK dh frDsh bZyK ftu ;h fi;<br />

eoe/ T[j ;N/N dh nkb'uBk s'I th goj/ia BjhI ;h eodk. iako B{z T[;<br />

dhnK joesK uzrhnK Bk bZrhnK sK ;iak ti'I T[; dh pdbh ;kfJp/ohnk<br />

d/ uou ftu eo fdsh rJh. ;kJ/p/ohnk B{z ;kv/ ekb/-gkDh dh ;iak<br />

tKr ;wM'. ok;g[fsB T[; ;kjwD/ e[M BjhI ;h. fJbhnkv'o ok;g[fsB<br />

B{z uzrk pzdk BjhI ;wMdk ;h. d'tK dk fJe ;KMh EK w/b j'fJnk.<br />

ok;g[fsB B/ Jhbhnkv'o B{z icah ftu x[N fbnk. rotB?;Z n?Bk B/<br />

ok;g[fsB nZr/ r'fvnK goB/ p?m e/ T[; dk jZE u[zfwnk. iakfoBk T[;<br />

B{z ;fseko Bkb fwbh. fJj dZ;D bJh fe w?I <strong>eh</strong> jK-- ok;g[fsB<br />

Jhbhnkv'o tZb d/y e/ w[;ekfJnk s/ iako B{z fejk, @@fJBQK dh pdbh<br />

tkg; okiXkBh ftu eoBh j?.## pkd;akj fBe'b; p'fbnk, @@go fJ;<br />

spkdb/ d/ j[ew T[go sK n;hI nkg d;ys <strong>eh</strong>s/ jB


p?mhnK T[BQK B/ ed/ BjhI d/fynk ;h. wjkokDh d't/I okie[wkohnK B{z<br />

fwbtkT[D fJT[I b?e/ nkJh fit/I fJe' gfotko j't/. wkohnk B/ wjkokDh<br />

B{z e/tb fJe ;tkb g[ZfSnk-- fJzB/ jiko B"eoK dk s[;hI <strong>eh</strong> eod/ j'<br />

wkbeD< wjkokDh jZ; gJh. ok;g[fsB dhnK g/Iv{ XhnK ;fjwhnK j'JhnK<br />

yb'shnK d/ye/ wjkokDh B/ d'tK B{z iZch ftu b? fbnk. fco uko/ e[VhnK<br />

fBvZo j'e/ nkg' ftu rZbK eoB bZrhnK. i/ g/Iv{ e[VhnK B/ edh<br />

okie[wkohnK BjhI d/yhnK ;B sK d{i/ gk;/ okie[wkohnK B/ th fJj'<br />

fijhnK e[VhnK gfjbh tko d/yhnK. ok;g[fsB dh tvh Xh wkohnk B/<br />

fg<strong>sk</strong> pkps fgS'I ike/ id'I fe<strong>sk</strong>p fbyh, fJBQK gbK dk fiaeo :kdrkoh<br />

th j?, ;{yw th.<br />

wfjb ftu ;akjh pZfunK dh ;KG ;zGkb eoB tkbh (rtoB?;Z)<br />

s{u/tk B/ iako B{z fJe fdB fejk-- ok;g[fsB mhe nkdwh BjhI wjkoki.<br />

okie[wkohnK Bkb fit/I T[j f;Xw f;XhnK rZbK eodk j? T[j wfjb<br />

dhnK otkfJsK nB[;ko ;fGne BjhI. iako B/ fejk-- @@s{z th u[rby'oK<br />

ftu ;akwb j' rJh j?I . w[;hps d/ ;kbK ftu T[; dhnK gqkoEBktK<br />

B/ w?B{z pukfJnk. F[eor[iako jK w?I T[; dk.## fJj efjzfdnK pkd;akj<br />

B/ rtoB?;Z B{z wfjb ftu'I ;/tkw[es eo fd<strong>sk</strong>.<br />

ok;g[fsB ;wM frnk fe T[; d/ fto'Xh bkwpzd j' oj/ jB.<br />

;zeN NkbD tk;s/ T[; B/ n?bkB eo fd<strong>sk</strong> fe w?I shoE :ksok s/ ik<br />

fojK. T[; B/ okiXkBh SZv fdsh. d{o d[okv/ dhnK :ksoktK eoBk T[;<br />

dk ;a"e jh ;h. e[M ;kbK pkd fco okiXkBh gos nkfJnk.<br />

iako ns/ iakfoBk B/ fJe tv/ ;wko'j ftu ;akwb j'D <strong>eh</strong>t ;afjo<br />

ftu ikDk ;h. fi; pkiako ftu'I dh ;akjh i'Vh B/ bzxDk ;h T[E/ ;tkrs<br />

eoB tkb/ b'eK dh e<strong>sk</strong>o ftu ok;g[fsB th yb' frnk. wjkokDh B/<br />

id'I ok;g[fsB B{z d/fynk sK y[;ah ftu jZE fjbkfJnk. ;akjh pZxh d/<br />

fgSbh rZvh T[go gqXkB wzsoh ;NkbhfgB nk fojk d/fynk sK ok;g[fsB<br />

dk ozr nukBe ghbk j' frnk s/ T[uh T[uh uhfenk-- @@s/o/ fgS/ w"s<br />

s[o ojh j? ghNo ;NkbhfgBHHH w"s ! s?B{z Bh fd;dh< nj[ d/y.##<br />

T[; ;koh oks ok;g[fsB gk;/ pdbdk fojk. pko pko nkydk<br />

fojk, @@fGnkBe tkodks j'J/rhHHH w?I w"s d/yhHHHgo w?I e[M eo BjhI<br />

;edk.##<br />

T[;/ oks <strong>eh</strong>t Ug/o/ ftu ykVe{ p'ro't B/ ;NkbhfgB B{z r'bh<br />

Bkb c[zv fdZ<strong>sk</strong>. eksb T[s/ gfjbK th fJe esb dk w[eZdwk uZb fojk<br />

;h, fco th T[; B{z Ug/o/ ftu nkT[D dk ;oekoh ;Zdk gZso fet/I fwb<br />

frnk, fJ; gq;aB s'I iakjo ;h fe fJj tvh ;kia;a dk Bshik ;h.<br />

ok;g[fsB iako iakfoBk e'b nca;'; eoB frnk sK fejk-- j[D nr/ dh<br />

;'u' wjkoki. i' j'fJnk ;' j'fJnk. T[; dh EK j[D e'e';'t mhe oj/rk.<br />

nkgD/ fwZso ;/pbo B{z T[; B/ o{;h uou dk w[yh btkfJnk s/<br />

fJ; d/ Bkb jh e?pfBN ftu uou-gqpzX dk wzsoh fB:[es eotk fd<strong>sk</strong>.<br />

;akjh ykBdkB f;aeko bJh izrb tb fBefbnk. T[E/ ;akjiakdk<br />

nb?e;h fJe d[[oxNBk ftu v{zxh ;ZN yk p?mk. d/o dk o[fenk y{B<br />

fco trD bZrkHHH T[j' g[okDh fpwkoh. gfjbK ;akjikdk d/o se dod<br />

Bkb T[uh T[uh uheK wkodk fojk go id'* EZe rnk sK Xhwh ;[o<br />

ftu, p?m/ rb/ Bkb ftbedk fojk. T[;B{z g<strong>sk</strong> bZr frnk fe w"s B/V/<br />

nk rJh j?. wK B{z g[fSnk- @@woB fgS'* dod jN iKdk j? wK< w/oh<br />

epo T[go fJe fBek gZEo nkgD/ jZE Bkb oZyh* wkwk. oks d/ B/oQ/<br />

ftu Bk w?B{z dZph*. fdB ftu, Bhb/ nkek;a j/m dcBkJh*.## wK ikD<br />

rJh fe nZm ;kbk okie[wko ihtB d/ nz<strong>sw</strong> ;Zu B{z d/y ns/ ;wM<br />

frnk j?. c?d'o't s/ okZe; d' ;oiB okiXkBh ftu'* p[bkJ/ rJ/. pZu/<br />

dh iKu eoB fgS'* d'jK B/ f;o fjbk e/ fejk- j[D fJ; ftu <strong>eh</strong><br />

ofj frnk j?< c?d'o't B/ gZNh y'bQD s'* fJj efj e/ fJBeko eo<br />

fd<strong>sk</strong>- id'* w?B{z g<strong>sk</strong> j? y{B Bjh* o[e/rk, nkgD/ jZEh* ;akjiakd/ B{z feT[*<br />

wkoK< fizB/ ;kj fby/ jB, b?D fdT[. ;akjiakd/ dh w"s T[gozs fijVk<br />

p[fbfNB eZYDk j?, ;Nkc ns/ vkeNo fsnko eoB br gJ/. nz<strong>sw</strong><br />

;w/* dhnK Xkofwe o;wK F[o{ j'JhnK . nukBe wjkokDh B/ n?Bk B{z<br />

fejk- ok;g[fsB d{o nkgD/ fgzv ftu j?. T[;B{z sK fJj ypo d/ d/j<br />

fe ;afjiakdk ik fojk j?/. n?Bk B/ <strong>sk</strong>o d/ fdsh. ok;ag[fsB dh p/Nh<br />

wkohnk nkgDh fe<strong>sk</strong>p ftu fbydh j?- gkgk o'Nh yk fojk ;h id'A <strong>sk</strong>o<br />

fwbh. ykDk SZv e/ T[j s[ozs pzdrh eoB bZr fgnk. d/o <strong>sZe</strong><br />

gqkoEBk eofdnK T[;dk ozr iaod j' frnk s/ ;kok ;oho g;hB/ Bkb<br />

fGZi frnk. T[j s/ia-edwh vkeyakB/ frnk s/ fJj <strong>sk</strong>o G/ih, @@okie[wko<br />

dh fpwkoh rzGho BjhA j?. vkeNoK B{z ej' T[;B{z EekT[D BK.## E'Vh<br />

e[ d/o pkd fJe j'o <strong>sk</strong>o G/ih, @@oZp B/ w/oh cfonkd ;[D bJh j?<br />

wjkokDh. nb?e;h mhe j?.##<br />

;akjiakd/ dh jkbs ;[XoB bZr gJh, nrbh ;t/o T[BQK jh vkeNoK<br />

164 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 165 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


B/ fejk - fJj j[D yaso/ <strong>s'A</strong> pkjo j?/. c?;bk j'fJnk fe j[D wohia<br />

BPz wfjb ftu fbikfJnk ikJ/. gZSwh o/bt/ ewKvo j;feE B/ wfjew/<br />

B{z g{oh ;ktXkBh tosD bJh fejk fe o;s/ ftu fes/ jue'bk Bk bZr//.<br />

okj ftu fJe tko th rZvh B{z po/e BjhA bkJ/ rJ/.<br />

d{o p?mk ok;g[fsB N?bhc'B okjhA th nkgD/ w[ohdK B{z okiah eo<br />

fdzdk ;h, nfijhnK ncatkjK gfjbK th s[o ojhnK ;B go fJBQPK B{z<br />

;aoXkbP{nK d/ rg"V fejk iKdk ;h. ;akjiakd/ tkbh ssekbh xNBk d/<br />

rtkj sK fe;/ soKa th T[; d/ jZe ftu BjhA ;B. wfjb d/ nzdo<br />

ns/ pkjob/ b'eK B/ vkeNoK B{z fJ; xNBk pko/ g[fSnk, vkeNoK dk<br />

T[so j[zdk- g<strong>sk</strong> BjhA. w"s tkg; ubh rJh.<br />

ok;g[fsB d/ nkb/ d[nkb/ pj[frDsh ;zrs rohp fe;kBK s/ wiad{oK<br />

dh i[Vdh, N[ZN/ j'J,//////// E[VK d/ wko/ b'e. e'Jh tiaho nkT[*dk, XBh nkT[dk,<br />

g?f;nK dk Y/o bk fdzdk sK ;kX nk; gk; p?fmnK ftu tzv fdzdk.<br />

;ko/ g?;/ BjhA tzavdk ;h, ;ko/ nkgD/ e'b th Bjh oydk ;h.A e'Jh<br />

XBkv ykbh jZE nk iKdk sK efj th fdzdk- g?;/ fbnkfJnk eo. g[zB<br />

eohdk j?. d';s't;<strong>eh</strong> ns/ Nkb;NkfJ dk ft;atk;a ;h oP; dh w[esh<br />

nBgVQ, g/Av{nK okjhA j't/rh. ok;g[fsB dk nkbk d[nkbk fJBQK ;fjseowhnK<br />

d/ ozrwzu tork ;h.<br />

T[j izr d/ fybkca ;h. ;kb 1913 ftu dZyDh ;bktK ns/ s[oeK<br />

ftueko pbekB ftu :[ZX fSV frnk. o{;h d/;a GrsK B/ fejk- ;kB{z<br />

nkgD/ Jh;kJh Xow d/ pzfdnK dh wdd eoBh ukjhdh j?. ok;g[fsB<br />

B/ fJ;dk fto'X <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. nyapko B{z fdsh fJzNothT{ ftu T[;d/ ;apd<br />

jB- @@s[oe ns/ ;bkt fJe d{i/ B{z yKd/ jB sK ykD. i/ T[j nzBQ/<br />

j' rJ/ jB sK woBr/ jh. w?A nkgD/ pZfunK B{z feT[@ woB fdnK<<br />

nyapko dh yapo Bkb T[;B{z ;po BjhA nkfJnk. T[j iako B{{z fwbD<br />

frnk, T[;d/ ;kjwD/ r'fvnK Gko j'e/ gqkoEBk <strong>eh</strong>sh fe d{o p?m e/<br />

<strong>sw</strong>k;ak d/yDk j? d'y'. w/ok d/;a fJ; ftu ;akwb BjhA j't/rk. iako d/<br />

;bkjeko efj oj/ ;B fe fJBQK d'tK d/;aK B{z jok e/ pbekB <strong>s'A</strong> b?e/<br />

e[;s[Bs[Bhnk <strong>sZe</strong> o{; dk Mzvk bfjokJ/rk.T[jd/ efjD T[Zs/ iako B/ :[ZX<br />

<strong>s'A</strong> feBkok eo fbnk.<br />

ok;g[fsB iako B{z ne;o efjzdk fe gkobhw?A*N (v{wk) dk ;fseko<br />

eo'. iako dk T[Zso j[zdk- T[E/ rX/ p?m/ jB. <strong>eh</strong> eoBk T[BQK dk< iako<br />

B/ T[; B{z ;oekoh ;ZdkgZso d/ e/ fejk fe ik e/ v{wk dh ekotkJh<br />

d/y/. T[j ;i Xi e/ nzdo ik e/ p?m frnk. v{wk dk gqXkB o'iaKe',<br />

ok;g[fsB Bz{P Bcaos eodk ;h. T[; B{z d/y e/ T[j s?;a ftu nk frnk<br />

s/ e'b ik e/ fejk- Gb/ wkD;K tKr pkjo ikJ/A*rk fe eZYK< ok;g[fsB<br />

B/ ;N/N dk ;Zdk-gZso i/p ftu'A eZY e/ fdykfJnk sK gqXkB j'o GVfenku[g<br />

eoe/ T[m ikj BjhA ;[oZfynk nwb/ B{zz nky e/ u[etk fdnKrk.<br />

ok;g[fsB T[fmnk, fJj efjzdk j"bh j"bh s[o fgnk- fJj' fij/ gkghnK<br />

B{z wkca eoh*AAA wkbe. r[;?bh Biao Bkb gqXkB tZb sefdnK T[j pkjo<br />

ubk frnk. T[j ukj[zdk sK iako e'b f;aekfJs eo ;edk ;h feT[@fe<br />

fJj sK wfjb dk ngwkB j'fJnk ;h, go T[;B/ fJj efj e/ rZb<br />

Nkb fdZsh- w;K w;K rohpK dh ntkia wfjb d/ nzdo ikD bZrh j?,<br />

nkgK tZfvnK d/ nkg;h w;fbnK <strong>s'A</strong> <strong>eh</strong> b?Dk< v{wk ikD/ iK pkd;akj<br />

ikD/.<br />

fJbhnkv'o, fi;B{z pkd;akj s'* g[m/ d;ys eotke/ ;kfJp/ohnk dh<br />

e?d s'* pukfJnk, T[;dk d[;awD j' frnk. T[;d/ t?oh T[; B{z esb<br />

eoB dhnK ftTsK pDkT[D bZr/. fiBQK n"osK pkps ;[fDnk ;h fe<br />

ok;g[fsB B/ T[BQK Bkb pd;b{<strong>eh</strong> <strong>eh</strong>sh, T[BQK B{z tosD d/ :sB j'J/<br />

feT[@fe ;G s'* nk;kB o;<strong>sk</strong> fJj' ;h. e'Jh fsnko Bk j'Jh. fJe<br />

t/;tk B{z fsnko <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. fiZXo dh ok;g[fsB B/ bzxDk ;h T[;<br />

o;s/ ftu wzrsh dk G/y Xko e/ yb' rJh, B/V/ nkfJnk sK g?;/ bJh<br />

jZE nZv/, id'* g?;/ eZYD bJh ok;g[fsB B/ i/pK ftu jZE gk bJ/ sK<br />

s/iah Bkb n"os B/ T[;d/ g/N ftu S[ok wkfonk. S[ok Sksh dhnK<br />

g;bhnK <strong>sZe</strong> g[Zi frnk. T[j d[pkok fco S[ok x'gD bZrh sK iaywh<br />

j'D d/ pkti{d ok;g[fsB B/ T[;B{z go/ XZe fd<strong>sk</strong>. T[j GZi rJh s/<br />

ok;g[fsB Xosh s/ fvr fgnk.<br />

vkeNo tbkdhwho, fsT{wB ;afjo ftu ;h. wohia <strong>sZe</strong> g[ZiD bJh<br />

T[;B{z S/ xzN/ bZr//. ;kX B/ vkeNo B{z fejk- nB?;Eh;hnk BjhA b[nkDk.<br />

fJ;/ soK ngo/a;aB eo. fJ;/ soQK nkgo/;aB <strong>eh</strong><strong>sk</strong> frnk. nkgo/;aB d"okB<br />

T[j p/j';a j' frnk ;' e'Jh ftxB Bk fgnk. go vkeNo B/ d/fynk<br />

fe iayw pVk yasoBke j?. T[;B/ fsT[wB j;g<strong>sk</strong>b ftu fbikD dk<br />

j[ew d/ fdZ<strong>sk</strong>. o;<strong>sk</strong> j[ifenK tkbk th ;h bzwk th. e'Jh vkeNo<br />

fJ; jkbs ftu J/B/ bzw/ ;cao dh f;cakfo;a BjhA eodk. go T[j<br />

;bkws g[Zi rJ/. d/o sK bZrh, ok;g[fsB mhe j' frnk. ikB pukT[D<br />

d/ fJBkw ti'* wjkokDh B/ vkeNo B{z ;'B/ dh xVh fJBkw fdZsh.<br />

166 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 167 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


T[;dhnK fuZmhnK d/ d' e[ jtkb/ d/ d/D/ mhe ofjDr/. T[;dh<br />

fbykJh rzdh ;h, rokwo nkT[@dh BjhA ;h s/ ;apdi'VK dh jkbs J/Bh<br />

wkVh fe @@o{;## Bjha fbyDk nkT@dk ;h, fes/ fes/ g<strong>sk</strong> Bjh bardk<br />

efj <strong>eh</strong> foj?. g/;a j? gfjb/ ft;at :[ZX <strong>s'A</strong> gfjbK iako B{z fbfynk gZso<br />

fi; ftu T[j izr <strong>s'A</strong> puD bJh fbydk j?L<br />

fgnko/ fwZso,<br />

o{; T[go iakbw BQ/oh M[Zb ojh j?. d[y, ;zeN, BQ/ok. o';aBh <strong>s'A</strong><br />

fpBK ;G e[ZM. nDfrDs jzM{nK dk ;w[zdo. bj{ jh bj{. <strong>eh</strong> ejK<<br />

fizB/ s[jkv/ nkb/ d[nkb/ s[jkv/ tcakdko fwZso jB ;G s[jkB{z izr ftu<br />

obD dh ;bkj d/ oj/ jB. T[BQK B{z spkjh dk g<strong>sk</strong> BjhA. w?B{z fd;<br />

ojh j?. oZp id'AI pzfdnK s/ Bkokia j[zdk j? sK wZs wko fdzdk j?. nzs<br />

dh F[o{nks j' rJh j?. s[;hA iako j', goik d/ fg<strong>sk</strong>. gkrbK dh rZb<br />

Bk ;[D'. s[jkvh ns/ d/;a dh spkjh :<strong>eh</strong>Bh j?. caoia eo bt' iowB<br />

B{z jok fdT[r/. sK th w?A efjzdk jK y{B ftu BjkT[Dk mhe BhA j[zdk.rq?roh<br />

iako B/ izr dk n?bkB eo fd<strong>sk</strong>. ok;g[fsB B/ pV/ :sB <strong>eh</strong>s/<br />

fe fJe tko wfjb ftu iako Bkb fwbe/ rZb eo/. T[;dk okp<strong>sk</strong><br />

wfjb Bkb'I s'fVnk frnk. nyho <strong>sZe</strong> T[j fejk eodk ;h- fwb ;edk<br />

sK w?A iako B{z o'e b?Dk ;h. j[D <strong>eh</strong> eoK< w/oh ns/ iako dh fe;ws<br />

fJZe Xkr/ Bkb pzBQh rJh j?.<br />

fJeZbk ok;g[fsB BjhA, T[; tor/ j'o th ;B i' izr d/ fyabkc<br />

;B. wjkokDh iowB ;h, ;or/Jh ftZNh, iowB dk jwkfJsh ;h, fJj<br />

;ko/ iowB fto[ZX :[ZX dk n?bkB eoB d/ fto'Xh ;B. ;or/Jh fbydk<br />

j?- @@fJj nkdwh fe; jZd se dkB;ato j?, s[jkB{z BjhA g<strong>sk</strong>. o{; dh<br />

o{j, fjod/ ns/ fd;ak pkps T[; s'a tXhe fe;/ B{z ;wM Bjh@. e'Jh<br />

fdZp fdq;aNh j? T[; ftu. frnkB dh shih nZy.##<br />

T[;B/ iako BPz fbfynk- p[ok j'fJnk iK Gbk, e'Jh g<strong>sk</strong><br />

Bjh@, w?A nkgDh fe;ws wfjbK Bkb nkg i'Vh. w/oh spkjh<br />

pkd wfjb ns/ wfjb dh spkjh pkd w?I Bjh ofj ;eKr/.<br />

j[D id'@ s[;hA w/oh ;bkj d/ T[bN :[ZX S/V fd<strong>sk</strong> j? sK w/o/<br />

e'b cfsj bJh n;h; d/D <strong>s'A</strong> fJbktk <strong>eh</strong> j?< w?A s[jkBz{ fJj<br />

th fejk ;h fe w?A nkgDh ;koh pzdrh oki e[wko dh fiazdrh<br />

pukT[D d/ b/y/ bk fdsh. w?A ;akjh y{B trD <strong>s'A</strong> o'e fd<strong>sk</strong>.<br />

s[;hAA wjkokia w/o/ pZfunK dk d/;h y{B tjkT[D dk c?;bk feT[@<br />

eo fbnk<<br />

@nr;s 1914# Bktb d/ nzs ftu ;'bia/fBsf;B fbydk j?, @@o{;<br />

T[go gkrbK dk oki j'J/rk. j'o o;<strong>sk</strong> BjhA pfunk.##<br />

2 iBtoh 1915 B{z rtoB?;Z n?Bk rZvh ftu ;cao eo ojh ;h<br />

sK n?e;hv?AN j' frnk. o/vhJ/No B/ Neok e/ bZsK s'V fdZshnK,<br />

j;g<strong>sk</strong>b fbikD <strong>sZe</strong> pj[s ;wK bzx frnk. T[j p/j';a j' rJh, p/j';ah<br />

ftu th ok;g[fsB dk BK b? b? e/ nkydh- w/o/ bJh d[nk eo pkpk.<br />

w?B{z puk. nrb/ fdB ok;g[fsB T[; B{z fwbD s[o fgnk. fpBK dZ;/<br />

g[ZS// T[j nzdo ik tfVnk. iako iakfoBk ns/ vkeNo T[E/ p?m/ ;B.<br />

p/j';a n?Bk d/ puD dh T[whd bZE rJh. ok;g[fsB T[; e'b frnk,<br />

jZE cV e/ fejk, @@ikr n?Bh. d/y e"D nkfJn?.## wohia B/ nZyK<br />

y'bQhnK- @@s[;h@ nk rJ/< F[eo n? oZpk w/fonk.## ok;g[fsB B/ jkiaohB<br />

B{z fejk- pu rJh j?. bZsK ewia'o ofjDrhnK. fJj nky e/ T[j d{i/<br />

ewo/ ftu frnk s/ p'j';a j' e/ fvr fgnk. ;kok ;oho g;hB/ Bkb<br />

B[uVD bZrk. eJh fdBK pkd id'A n?Bk dhnK rZbK j'D bZrhnK sK<br />

T[;B/ fejk- Y/o ;kohnK bk;aK ftu gJh n?Bk B{z gSkD e/ w?A* u[e<br />

fbnkfJnk. j[D e'Jh fcaeo Bjh.<br />

;oeko ftu T[;dk fezBk n;o o;{y ;h, fJ; pko/ ;jh Bshik<br />

edh Bjh fwb/rk, J/Bh rZb iao{o ;Zuh j? fe fijVk tiaho T[;dk<br />

fBokdo eodk T[;dh S[ZNh j' iKdh. wfjb nzdo d' XV/ ;B, fJe<br />

;kX d/ jZe ftu d{ik fyabkca. d't/A iako d/ tcakdko ;B go nkg;<br />

ftu vN e/ fJe d{i/ d/ fto'Xh. :[ZX wzsoh g'bhtb't B/ ok;g[fsB <strong>s'A</strong>@<br />

;oekoh rZvh tkg; b? bJh sK T[; B{z wzsokb/ s@' jZE X'D/ g? rJ/.<br />

fJZe fwZso B/ fJ; poyk;s tiaho B{z fejk, @@;[fDnk j? s?B{z fJ; eoe/<br />

jNkfJn? fe s{z iowBK Bkb ob frn?*.## wzsoh B/ jZ; e/ fejk, @@p/te{ca<br />

j' ;edK, rZdko Bjh*.##<br />

;iak :kca<strong>sk</strong> b'eK dhnK nDfrDs ofjw dhnK nghbK iako e'b<br />

g[[idhnK, J/BhnK B{z sK gVQBk ;[DBk th ;zGt Bjh* ;h. b'e ok;g[fsB<br />

e'b nkT[@d/. T[j jo/e dh noiah T[go ofjw eoB bJh f;ckfo;a fby<br />

168 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 169 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fdzdk. fe;/ B{z edh BKj Bjh* <strong>eh</strong>sh. e[ZM e[ d';sK B/ N'fenk th-<br />

@@fJBQK ftu'* eJh ;jh ;iak d/ jZedko jB, ngokXh jB. s[;h jo/e<br />

dh f;cko;a eoh iKd/ j'.## T[; B/ fejk- @@w/oh fJj ;woZEk j? fe<br />

w?* fi; B{z ukjK ;iak eotk fdnK. fe;/ B{z ;iak eotkT[D bJh fi;<br />

fdB w?A f;cko;a fbyh, w/o/ jZE tZY d/D/ T[; fdB. fejVk p/e;{o fd;d?<br />

fJE/< oZp B/ ;Zfsnk fdZsh sK wkchnK eoktKrk. fijVk woiah nk ikJ/.##<br />

T[;d/ d;ys tkbk ekria eoz;h pD iKdk.<br />

T[j edh fJj gotkj Bjh* eodk ;h T[; dhnK f;ckfo;aK dk<br />

<strong>eh</strong> j' foj?. nkydk- @@j[D iako ikD/ T[;dk ezw ikD/. w?* nkgDk ezw<br />

eoKrk, iako nkgDk eo/. uzr/ ezw eo/rk sK ;[y gkJ/rk.##<br />

feT[*fe T[j iowB fto[ZX izr dk fto'Xh ;h, T[;d/ d[;awDK B/<br />

T[;d/ fybkc ncatkjK T[vkJhnK fe T[j iowBk dk J/izN j?, iowBk<br />

B{z puk fojk j?, o{; B{z jok fojk j?. okDh th iowB j'D eoe/ o{;h<br />

ca"iK B{z wotk ojh j?. fJj' fij/ d';a wjkokDh fizdK T[go bZr/ ;B.<br />

d'F bkT[D ns/ T[;B{z ;Zu wzBD tkb/ gkrbK B{z fJj Bjh* g<strong>sk</strong> fe<br />

e'Jh wK nkgD/ p/N/ dk <strong>sk</strong>i fe;/ j'o d/ f;o s/ Bjh* d/y ;edh j[zdh.<br />

e[fwZ;o't, g[b; tb'* bkfJnk T[;dk nzr oZfyne ;h. fJe ;akw<br />

ok;g[fsB d';sK ftu p?mk Xow pkps d/o <strong>sZe</strong> rZbK eodk fojk sK<br />

efwZ;o't T[uh nktkia ftu p'fbnk- @@pzd eo' o{jkBh rZbK s/ gftso<br />

eEk. dko{ ghU s/ neb dh rZb eo'.## ok;g[fsB jZ; fgnk. fij'<br />

fijk T[j nkg T[j' fij/ pzd/ g;zd eodk. ;kfonK B/ ikw SbekJ/.<br />

S[ok tZiD dh xNBk fgS'* T[j Fokp ghD bZr frnk ;h fi;B{z fe<br />

eJh djke/ jZE Bjh* ;h bkfJnk.<br />

fJe fdB iako<strong>eh</strong> ;/b' ;N/;aB T[s/ o/b rZvh ftu p?mk T[j tXhe<br />

dko{ gh frnk s/ efjD bZrk- id'* se rZvh o[<strong>eh</strong> j?, iok Nfjb btK<<br />

T[;d/ bVyVKd/ edwK B{z d/y e/ e[fwZ;o't B/ fejk- J/Bh gh e/ b'eK<br />

ftu fcoBk mhe Bjh*. i/ wjkokDh <strong>sZe</strong> ypo g[Zi rJh c/o< T[;B/<br />

wjkokDh B{z T[j rkb tkjh fe e[fwZ;o't B/ fJj' fij/ Fpd edh Bjh*<br />

;[D/ ;B, T[; d/ o"*rN/ yV/Q j' rJ/, Mzi'V e/ efjD bZrk- w[V e/<br />

w/o/ ;kjwD/ fJT[* rkbK fdshnK sK w?* r'bh wko fdnKrk. ;?w[nb<br />

fbydk j?, @@r'r'b dh ebw tk;s/ 1916 ftu nfij/ pj[s gkso w"i{d<br />

;B.##<br />

iako d{o d[okv/ w[fjzwK s/ iKdk sK iakfoBk ysK ftu T[; B{z<br />

nfijk e[ZM fbydh, @@oZp B/ fwjopkB j' e/ ;kB{z d' d';s fds/. fJe<br />

fcfbg d{ik ok;g[fsB. ok;g[fsB dhnK rZbK fXnkB Bkb ;[DBhnK io{oh<br />

jB, T[BQK T[go nwb T[; s'* th io{oh. id'* edh T[;dk nkyk w'fVnk,<br />

w[;hps d/yh. T[; tb'* <strong>eh</strong>sh gqkoEBk ns/ jdkfJs d'tK dh ;kB{z b'V<br />

j?.##<br />

ghso'rokd d/ j;g<strong>sk</strong>bK ns/ nkpkdhnK ftu ik ik e/ iako b'eK<br />

d/ jkb ukb g[fSnk eodk ;h. o[M/t/* tXD eoe/ T[;dk c/ok s'ok<br />

xN frnk. wzsohnK B/ ok;g[fsB B{z fejk- fJj iako dh rbsh j?, go<br />

;kvh rZb Bjh* ;[Ddk. ok;g[fsB B/ wjkokDh Bkb rZb <strong>eh</strong>sh. iako<br />

d[pkok b'eK ftu ikD bZrk.<br />

izrh dcaso d{o ;h. iako B/ ca?;bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe okie[wko Bkb<br />

ikJ/rk. wjkokDh nfijk Bjh* ukj[zdh ;h. T[;B/ ok;g[fsB B{z fejk,<br />

pkd;akj B{z ;wMkJ/ fe :[toki dk wfjb ftu ofjDk mhe j?. efjDk<br />

wzBDk sK fJe gk;/, pkd;akj ok;g[fsB Bkb r[Z;/ j' frnk. okDh ns/<br />

;kX u[g eoe/ p?m rJ/. pkd;akj :[toki ;w/s o/b rZvh ftu ;tko<br />

j' e/ izrh j?vZe[nkoNo B{z ub fgnk. :ksok d"okB :[toki dk wZEk<br />

fyV<strong>eh</strong> Bkb Neok frnk s/ Be;ho c[ZN gJh fijVh pzd j'D ftu Bk<br />

nkJh. ;oiB B/ tkg; uZbD bJh fejk. rZvh o[<strong>eh</strong>. tkg;h dk j[ew<br />

j'fJnk. fizBh Xhwh rsh j' ;edh ;h, T[Bh j"bh j"bh s[oh. wfjb<br />

ftu nkT[*fdnK jh oksh* ok;g[fsB B{z c'B <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ wfjb ftu<br />

p[bkfJnk. ihtB ftu gfjbh tko T[;B/ pkd;akj dk j[ew wzBD' fJBeko<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>. c'B T[go e[M jdkfJsK d/ fdshnK. y{B pzd Bk j'fJnk. nrb/<br />

fdB ekch b/N wfjb ftu dkyb j'fJnk. okie[wko d/ BZe w{zj s/ jZE<br />

oZfynk. y{B pzd j' frnk. fJj th uouk uZbh fe ok;g[fsB o[jp<br />

gkT[D bJh nkg/ y{B trkT[*dk j? nkg/ pzd eodk j?. EK EK T[;<br />

pkps J/Bh uouk j'D bZr gJh ;h fe j'Nb wkbeK B/ vkfJfBzr<br />

ewfonK ftu fJj p'ov Nzr fds/ ;B- @@fJE/ n;h* ok;g[fsB dhnK<br />

rZbK Bjh* eod/.##<br />

ysK ftu ns/ rZbK pksK ftu T[j iako B{z fg<strong>sk</strong> ns/ okDh B{z<br />

wkwk fejk eodk ;h. T[;dk fJj fta;tk; ;h fe okik okDh goik d/<br />

wkg/ j[zd/ jB. o{; ftu coK; d/ okid{s wkfo; B/ 26 ngq?b 1916 B{z<br />

nkgDh vkfJoh ftu ok;g[fsB tb'* ej/ rJ/ fJj Fpd fby/L<br />

170 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 171 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


gs? s[jkB{z fe w?* d[ydkJh w"s woKrk< go <strong>eh</strong> eohJ/,<br />

oZp B/ w?B{z Xosh s/ G/fink jh fJ; bJh j? fe w?* o{; tk;s/<br />

ns/ pkd;akj tk;s/ pbhdkB fdnK. gkgh j'D d/ pkti{d w?*<br />

fBZek :;{ w;hj jK.<br />

;/*N ghNo s/ ;/*Ngkb d/ feb/ bkfrU* bzxfdnK T[;B/ fejkL<br />

fJE/ s;hj/ d/ e/ wko/ ik oj/ b'e w?B{z fdZ; oj/ jB.<br />

fJZek d[Zek Bjh*, GhVK dhnK GhVK. b'EK d/ pZdb T[v oj/<br />

jB fiBQK ftu nwho th jB tiaho th, nB/e fvT{e ns/ ;?*eV/<br />

ekT{*N. B/tk y{B Bkb bkb j' ikJ/rk.<br />

wfjb d/ dopkB B/ ok;g[fsB tb'* fejk fJj tke foekov <strong>eh</strong><strong>sk</strong>-<br />

@@soEZbh wZu/rh. nkgK ;G ckj/ bZrKr/. fejVk fe; yzG/ T[go bNfenk<br />

fdZ;/rk, fJ; Bkb <strong>eh</strong> coe g?*d?


:{;'g't j'o pzd/ bZGD s[o fgnk. g[fo;ae, v{wk dk w?*po ;Zih<br />

fXo ;h, :kBh fe ;oeko tZb. T[j wfjb dk J/Bk Grs ;h fe T[;<br />

pko/ fJj fNZgDh gquZbs j' rJh- g[fo;ae J/Bk ;Zi/ ubdk j? fe T[;d/<br />

;Zi/ gk;/ ezX nk ikJ/ sK o[edk j? Bjh* sK j'o ;Zi/ ubk ikt/.<br />

ok;g[fsB dh tik eoe/ T[j th Bokia j' frnk. T[;B/ gkobhw?*N ftu<br />

ipod;s seoho <strong>eh</strong>shL<br />

d/; :[X ftu rq;s j?. nkgK nkg' ftu i' woiah j'JhJ/<br />

izr fiZsDk ;G dh fJZSk j?. ;kv/ i[nkB XVk XV wo oj/<br />

jB. ;oZjd s/ T[d'* fiZsKr/ id'* fgS/ tkbk ofjzdk w[be ;jh<br />

j't/rk. fJE/ ok;g[fsB ;oeko ubk fojk j?. fdyktK s[jkB{z<br />

T[j fuZmhnK s/ <strong>sk</strong>oK fijVhnK T[j tihoK ns/ ioB?bK B{z nkgD/<br />

ezw eoB pko/ fbydk j?< fijVk tiaho T[;dk fejk Bh* wzBdk<br />

T[;B{z xo s'o fd<strong>sk</strong> iKdk j?. ub' nkgK ;ko/ iako nZr/ f;nkgk<br />

eohJ/ fe J/; G{s B{z eZY s/ o{; B{z puk. gkobhw?*N B{z puk.<br />

v{wk dh ;Zih fXo, yZph fXo, ftuekobh fXo, ;G B/ <strong>sk</strong>VhnK<br />

dh r[ziko Bkb fJe iapkB j' e/ fejk- ;akpak;a g[fo;ae/! ;akpk;a!<br />

fJ; Gk;aD t/b/ :{;'g't 19 Btzpo 1916 B{z gkobhw?*N jkT{; ftu<br />

p?mk ;h. fJjh sK T[;d/ fdb ftu ;h. nkgDh vu?;Z wK B{z T[;B/<br />

fbfynk- n;h* T[; EK s/ p?m/ jK fiE/ ;G B{z g<strong>sk</strong> j? i[nkbkw[yh cN/rk.<br />

ezto B/ g[fo;ae/ Bkb esb dh rZb <strong>eh</strong>sh sK T[;B/ s[ozs jK eo fdsh.<br />

fJe i[nkB nc;o ;[ykfsB s/ vkeNo bia'to Fkwb eo bJ/.<br />

fJe d;zpo B{z j'Jh whfNzr ftu c?;bk j'fJnk fe fvT{e d/ ;G<br />

s'* tv/ wfjb ftu ok;g[fsB B{z ;Zfdnk ikJ/. T[;B{z ejKr/ fe nkfJohBk,<br />

fvT{e dh gsBh mhe Bjh* ofjzdh. T[;dk fJbki eoBk j?. fco Fokp<br />

ftu ;kfJBkJhv fwbk e/ fgbk fdnKr/. i/ Fokp ghD s'* fJBeko <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

sK ;kfJBkJhv tkb/ fp;e[N y[nktKr/. T[; fdB nkfJohBk d{i/ wfjb<br />

ftu d{o j't/rh. d' jcfsnK pkd dh sohe 16 d;zpo fwEh rJh.<br />

J/Xo ok;g[fsB nkgD/ gq;az;eK ns/ wjkokDh B{z dZ; fojk ;h fe<br />

T[j fJ; tko dh efo;w; Bjh* d/y ;e/rk. izrh cozN s'* fJe jcs/<br />

dh S[Nh eZND bJh iako wfjb ftu nkfJnk. ok;g[fsB B{z ;Zd e/<br />

n;h; wzrh. n;h; dh EK ;kX B/ fejk- nZi sK w?B{z s{z n;h; d/j<br />

pkd;akj. fJj nky e/ nkyoh tko T[;B/ iako dk jZE u[zfwnk.<br />

gfotko d/ ih d;d/ jB fe d;zpo d/ gfjb/ d' jcs/ T[j T[dk;<br />

fojk. nkgDh ;eZso ;hwkB'ftu B{z fejk- s/iah Bkb ezw Bp/V. s/oK<br />

d;zpo B{z T[;B/ nkgDk p?*e p?b?*; Xh wkohnk d/ Bkw eo fd<strong>sk</strong> s/<br />

;ko/ ekria gZso ;kV fds/. fJE'* fJj sK brdk j? fe T[; B{z nkgDh<br />

w"s dk gZek g<strong>sk</strong> ;h go i/ fJj rZb ;h sK c/o T[;B/ :{;'g't dk<br />

;Zdk gqtkB feT[ <strong>eh</strong><strong>sk</strong>< fijVk j'oK B{z fiT[*d/ eo ;edk j?, nkg feT[*<br />

woB bJh s[o fgnk< T[;d/ w[ohdK e'b fJ; dk e'Jh T[sZo Bjh*.<br />

T[;d/ jZEh* fbfynk fJj yas fgnk j?L<br />

fgnkfoU,<br />

ysok f;o T[go uZeo eZN fojk j?. w[;hps nkJ/rh Gkoh. oZp<br />

dh fdnkb{ wK dk fujok ekbk g? frnk j?. o{j oks dh ykw';ah ftu<br />

;wk rJh j?. n;wkB r[;?bk j? s/ bkfJbki, fbfynk j'fJnk j?j'f;anko<br />

ypodko. Bk xVh dk g<strong>sk</strong> Bk gb dk. vo Bkb bj{ iw<br />

frnk j?. J/Bk B/oQk fe jZE B{z jZE Bjh* fd;dk. w?* wjkB Fjkds<br />

ghnKrk. nkgD/ eksbK B{z wkc eoe/ gqG{ d/ uoBK ftu EK gktKrk.<br />

tv/ sK wo ikD/ jB, S'N/ G[rsDr/. nDfrDs woBr/. Gok jE'* Gok<br />

esb j'J/rk. Xosh ezp/rh, G[Zy, ;'ek, ekb, d[BhnK d/y/rh. y[Fjkbh<br />

edh c/o mfjo e/ nkJ/rh.<br />

12 d;zpo B{z iako<strong>eh</strong> ;/b' wfjb ftu wjkokDh Bkb T[;B/ nkyoh<br />

ykDk ykXk. iakfoBk B{z fejk- pkdFkj B{z efjDk seVk oj/. j"*;bk<br />

oZy/. T[;B/ nkgD/ gfotko d/ w?*poK B{z g[fSnk- w/o/ fpBK ezw ubk<br />

bT[r/ Bk< d{i/ Ffjo ikD bZr/ p/N/ B{z fejk- i/ n?s<strong>eh</strong> dh efo;w;<br />

d/y bJh c/o e[M Bh* j[zdk. go w/oh o{j dod ftu j?. nkokw gb<br />

Go Bjh*.<br />

ok;g[fsB B/ :{;'g't dk fgnkok Bkw- @S'N{#, oZy fbnk ;h. T[;<br />

s'* T[j d/;h fig;h rhs ;[Ddk s/ ;[D e/ efjzdk- ykBkpd';aK B{z b?<br />

e/ nkJh* nrbh tko. T[BQK d/ w{j'* ;[DKr/. :{;'g't B/ T[;B{z c'B eoe/<br />

fejk-, @@w/oh gsBh, mhe Bjh* ofjzdh. T[; bJh gqkoEBk eoB wkJhek<br />

wfjb ftu s[;h* 16 d;zpo B{z nkT[Dk.## ;kX B/ fejk- b? ikJ/*rk sK<br />

uZb gT{*rk. 15 d;zpo B{z vkeNo B/ T[; eko dk jo gy'* w[nkfJBk<br />

eoe/ @@f;js ;/tktK## fbytkfJnk fijVh nrb/ fdB tosh ikDh ;h.<br />

fJ;/ ftu ;kX dh bkF dfonk ftu trkj[Dh ;h.<br />

174 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 175 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


16 d;zpo dh ;t/o pj[s mzYh ;h, e[jok fgnk j'fJnk. ok;g[fsB<br />

ibdh T[fmnk. u[;sh c[osh Bkb BjkfJnk. fco froi/ wZEk N/eD<br />

frnk. frnkoK ti/ jo o'ia tKr ;zrs do;aB F[o{ j'fJnk. fJe n"os<br />

nzdo nkJh s/ T[Xo p?m rJh fiXo fJe gk;/ pk<strong>eh</strong> n"osK p?mhnK ;B.<br />

T[j u/szB ;kfjseko, gZsoeko s/ d/FGrs phph ;h fi; B{z brdk ;h<br />

;kX d/; dk B[e;kB eo fojk j?. T[j v/oktkd d/ fybkc ;h. fJjh<br />

rZbK T[j ;kX Bkb eoB nkJh ;h. ;kX T[fmnk s/ T[; gk;/ ubk<br />

frnk. n"osK yVQhnK j' rJhnK, e[ZM T[;d/ jZE u[zwD brhnK e[M u'b/<br />

B{z u[zwD bZrhnK. T[;B/ ;kohnK B{z go/ XZe fd<strong>sk</strong> s/ Bth* nkJh n"os<br />

Bz{ B/V/ ik e/ T[; tZb d/yD bZrk. T[j d;dh j?- T[; dhnK nZyK<br />

ftu <strong>eh</strong> ;h g<strong>sk</strong> Bjh*, w?* T[; tb'* Biao jNk Bk ;<strong>eh</strong>, T[;B/ nkg/<br />

d{i/ gk;/ w{zj <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK w?* g[ZfSnk fe <strong>eh</strong> s[jkB{z g<strong>sk</strong> j? s[;h* fezBk<br />

B[e;kB eo oj/ j'< <strong>eh</strong> s[jkB{z o{; d/ fJfsjk; dk g<strong>sk</strong> j?, <strong>eh</strong> s[;h*<br />

iako B{z fgnko eod/ j'< T[;B/ T[sZo fd<strong>sk</strong>L<br />

;Zu wzB, w?* fJfsjk; Bjh* gfVQnk. w?* f;ZXV nBgVQ<br />

;kX jK, nfrnkBh. f;oc gVQ b?*dk jK. fbys dk fJj jkb<br />

j? fe w?E'* w/ok fbfynk gVQ Bjh* j[zdk. ps"o fJe fe;kB,<br />

w?* iako B{z fdb'* fgnko eodk jK. w?B{z g<strong>sk</strong> j? w?E'* T[;dk<br />

ns/ T[;d/ gfotko dk B[e;kB j'fJnk j? go w?* ;j[z ykBk,<br />

fBZ<strong>eh</strong> wK, fe w/ok fJokdk B[e;kB eoB dk Bjh* ;hHHH S'Nh<br />

wK w/ok nzs B/V/ j?. w?B{z wkoBr/, w/oh w"s d/ fszB wjhfBnK<br />

s'* tX <strong>sk</strong>i Bjh* pu/rk. s{z nkJh, uzrk j'fJnk. w?* ikD<br />

frnK, s{z fdb'* w/oh rZb ;[Dh j?. s?B{z fwbDk uzrk th bZrk,<br />

vo th bZrk.<br />

T[j n"os p/fMie j' rJh s/ g[ZfSnk- s[jkv/ u/b/ s[jkB{z gftZso<br />

;zs feT[* wzBd/ jB< fg<strong>sk</strong> efj e/ feT[* p[bkT[*d/ jB<<br />

T[; B/ f;ZXk T[sZo fd<strong>sk</strong>- nfj p?m/ B/ s/o/ ;kjwD/. fJBQK s'*<br />

g[ZS. w?E'* <strong>eh</strong> g[ZSDk< i/ fJBQK B{z w/o/ ftu nfijhnK y{phnK fdZ; ojhnK<br />

B/ fijVhnK w/o/ ftu Bjh* jB, sK w?* e'Jh p/te{c nK fe fJBQK B{z<br />

nkgDh fJZis eoB' jNktK<<br />

ikD bZrh sK ok;g[fsB p'fbnk- w?B{z s/oh n;h; ukjhdh j? nZi.<br />

w/oh o{j T[go tvk Gko j?.<br />

d[gfjo t/b/ T[j EZe frnk. fes'* p/Bkwh c'B nkfJnk, fejk fe<br />

s[jkB{z esb eoB dh ftT[*s j?. c'B dk tXhe n;o Bjh* j'fJnk.<br />

dko{ ghDh F[o{ eo fdsh. J/Bh gh bJh fe fJe j'o c'B nkfJnk sK<br />

u[Zfenk Bk frnk. fco T[j Fkw <strong>sZe</strong> ;[Z<strong>sk</strong> fojk.<br />

Fkwh rtoB?;Z o{p'tk s/ w{Bk nkJhnK sK pVk ;[jDk p[Zs fdykfJnk<br />

fijVk wjkokDh B/ ok;g[fsB B{z s[jc/ ti'* G/fink ;h. fJ; d/ fgS/<br />

wjkokDh B/, :[toki B/ ns/ :[tokDhnK B/ d;ys <strong>eh</strong>s/ j'J/ jB.<br />

T[;B/ o{p'tk s/ w{Bk B{z dZf;nk fe d/o oks B{z :[;'g't B/ p[bkfJnk<br />

j?. fJohBk dh sphns mhe Bjh*. e[VhnK r[;/ Bkb p'bhnK- oks<br />

B{z feT[* p[bkfJn? T[jB/< fdB ftu p[bkT[*fdnK pdBkwh j[zdh j?< oksh<br />

Bjh* ikDk T[E/. ok;g[fsB B/ fejk- mhe n?, mhe n?. Bjh* iKdk.<br />

oks g?D bZrh, fJ;aBkB eoe/ wywb d/ Bt/* t;so gfjB/. Bt/*<br />

p{N gkJ/. eYkJh <strong>eh</strong>sh o/;awh ewhia gfjBh, bZe d[nkb/ BkGh ewo-pzd<br />

bg/fNnk. B"eokDh fJtkB'tk B{z fejk- S'N{ tZb iktKrk. uzrk<<br />

fJ; fdB ;t/o;ko ezto :{;'g't th froi/ ftu wZEk N/eD frnk<br />

feT[*fe gftso ekoi fBGkT[Dk ;h. fco T[j T[; ewo/ dh fJz;g?e;aB<br />

eoB frnk fiE/ ok;g[fsB B{z wkoBk ;h. oks gJh sK T[j wfjb d/<br />

fgSb/ gf;U* dh ;kX B{z nzdo b? e/ nkJ/rk sK fe e'Jh d/y/ Bk.<br />

wfjb d/ fJe e'B/ ftu T[uh nktkia ftu rqkw'c'B ti/rk, dZ;Kr/ fe<br />

gkoNh j' ojh j?, fJohBk T[Xo j,? fe ghD ykD s'* fgS'* T[; B{z<br />

fwbktKr/. oks d/ frnkoK ti/ Nhw d/ pk<strong>eh</strong> w?*po g[Zi rJ/. vkeNo<br />

B/ d;<strong>sk</strong>B/ gfjBe/ eohw fp;e[NK ns/ e/e T[go ;kfJBkJhv X{fVnk.<br />

fco d{i/ ewo/ ftu ub/ rJ/. ft;<strong>eh</strong> tkb/ rbk;K ftu ;kfJBkJhv<br />

gkfJnk. fJj fXnkB oZfynk frnk fe d/o se fgnk oj/ sK iafjo<br />

T[v iKdk j?. T[d'* X{fVnk id'* ok;g[fsB B{z d/Dk ;h. :[;{g't B/ fejkfJzB/<br />

e[ iafjo Bkb wo th ikT{rk T[j< vkeNo jZ; fgnk- fJe tkoh<br />

Bjh*, eJh tko wo/rk fJ; Bkb sK.<br />

fvT{e ok;g[fsB d/ xo g[Zik, xzNh wkoh, ok;g[fsB B/ fejkfJeZbk<br />

Jh nK S'N{, T[go nk ikj, pu/ ;"* rJ/ jB. B"eokDh ikrdh<br />

;h. T[;B/ fJj rZbK ;[DhnK s/ d'tK B{z pkjo fBebfdnK d/fynk. wfjb<br />

ftu g[Zi rJ/. fBx/ ewo/ ftu p?m/. ezto Bkb d/ ewo/ ftu'* fp;e[NK<br />

dh gb/N fbnkfJnk. ok;g[fsB B/ ykD s'* fJBeko eo fdZ<strong>sk</strong>. fco<br />

176 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 177 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


e/e g/;a <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK ;kX B/ fJj efj e/ wBQK eo fd<strong>sk</strong>- w/oh Xh B/<br />

fejk j'fJn? J/Bk fwZmk Bjh* ykDk. ezto B/ fiaZd <strong>eh</strong>sh- f;oc fJe.<br />

p; fJe. T[;B/ fJe fp;e[N s/ fJe gh; e/e dk yk fbnk. rZbK<br />

eoB bZr/. ezto d/ydk fojk. iafjo dk n;o Bjh* j' fojk. ezto<br />

xpok frnk. fcao iafjo tkbk rbk; u[e fbnkfJnk s/ ft;<strong>eh</strong> ghD<br />

bJh fejk. @@ft;<strong>eh</strong> Bjh* ghDh##, ok;g[fsB B/ fejk. nZSk tkJhB<br />

(cbK dh ;aokp) fbnkT[*dk jK. rbk; Go e/ ;kfJBkfJv fwbk e/<br />

tkJhB fbnKdh. T[j gh frnk. rZbK eodk fojk. e'Jh n;o Bjh*.<br />

T[; dh w"s dk fJj gZy ;G s'* tXhe uofus fojk fe T[;<br />

T[go ;kfJBkJhv dk n;o feT[* Bk j'fJnk. eksb e'Jh pZu/ Bjh* ;B,<br />

vkeNo T[BQK ftu w"i{d ;h. fco ra?o e[dosh to<strong>sk</strong>ok feT[*< eksb<br />

fJj th Bjh* ukj[zd/ j[zd/ fe wes{b B{z T[BQK d/ fJokfdnK dk g<strong>sk</strong> bZr<br />

ikJ/. xpokjN ftu fvT{e rZbK th ikoh Bjh* oZy ;edk ;h. d' tko<br />

g"VhnK uVQ e/ dZ;D tk;s/ T[go frnk fe iafjo p/n;o j?. pdo{jK<br />

T[; dhnK wddrko jB, fJj ;'u e/ vkeNo p/j';a j' frnk.<br />

frNko T[go Biao gJh sK ok;g[fsB B/ fejk- S'N{, frNko sK<br />

tik iok. tikJh sK go fejVh ;[o fBebdh T[; t/b/< N{z NK <strong>eh</strong>sh<br />

p/eko. w"s B/V/ s/V/ th Bjh*. go nZi Bjh* sK edh Bjh*. fvT{e<br />

d{i/ ewo/ ftu'* fotkbto u[e fbnkfJnk. ok;g[fsB e[o;h s'* T[m e/<br />

NfjbD bZrk, fco fvT{e B{z fejk- fig;hnK d/ rhs ;[DB uZbhJ/<<br />

fvT{e B/ fejk- Bjh*, j[D d/o j' u[<strong>eh</strong> j?. j[D Bjh*. ewo/ ftu<br />

;[jDk eokZ; ;h. ;zs, eok; bkr/ ik e/ nkgDk jZE T[go j/m ;Zi/<br />

yZp/, ;bkw eoB jh bZrk ;h fe ezto B/ fejk- s/ok nzs nk frnk.<br />

fotkbto <strong>sk</strong>Dh yb's/ w/iapkB tZb wfjwkB B/ r[Z;/ Bkb Bjh* d/fynk.<br />

;aKs fojk. ezto T[;d/ fgSb/ gk;/ ubk frnk s/ fgS'* dh r'bh dkr<br />

fdsh. ;kX j/m ftSh foZS dh yZb T[go fvr fgnk.<br />

r'bh dh nktkia ;[D e/ pk<strong>eh</strong> j/m nk rJ/. yZb T[go'* bk;a u[e<br />

bJh sK fe T[; T[go tXhe y{B Bk iw ikJ/. ;t/o/ 3 ti/ dk ;wK<br />

;h. fJe dh fvT{Nh bj{ fGi/ eZgfVnK B{z nZr ftu ;kVB dh ;h.<br />

pk<strong>eh</strong> d/ T[;B{z Bdh ftu ;[NDr/. ;ko/ j'*;b/ ftu j' rJ/ fe d/; B{z<br />

fJe gkgh s'* w[esh fwbh.<br />

pk<strong>eh</strong>nK B{z pkjo bknB ftu Sv e/ ezto fJe tko c/o T[;/<br />

ewo/ ftu ubk frnk. nkgD/ fFeko B{z d[pkok d/yDk ukfjnk. T[j<br />

d;dk j?- @@w?* M[fenk, Bpia d/yh, o[e rJh ;h. w?B{z J/Bk r[Z;k ufVQnk<br />

j'fJnk ;h fe w?* T[;dk ;oho Mzi'V fd<strong>sk</strong>. w?B{z dfjb g? frnk id'*<br />

w?* d/fynk, gfjbK yZph, c/o T[jB/ ;Zih nZy y'bQh. nukBe ok;g[fsB<br />

ezto d/ g?oK tb bgfenk s/ j/m ;[ZN e/ fJT[* cfVnk fit/* rb<br />

x[ZNDk j't/. w{zj ftu'* y{B ns/ MZr fBebdh ojh s/ pko pko w/ok<br />

BK b?*dk fojk.##<br />

w;K nkgD/ nkg B{z S[vk e/ T[j ;kEhnK e'b frnk. w'Y/ s'*<br />

ewhia cN rJh. ;kEhnK B{z dZf;nk fe ni/ fiT[*d?. T[j rZb eo jh<br />

fojk ;h fe Gko/ edwK dh nktkia ;[DkJh fdsh, dotkiak y[ZbQk. ok;g[fsB<br />

ftjV/ tb s[odk nk fojk ;h s/ T[uh T[uh efj fojk ;h- s/oh eos{s<br />

wjkokDh B{z dZ;Krk. f;nk;sdkB g[foFe/ uzrk fB;akBuh j'D dk dkntk<br />

efonk eodk ;h go d' fB;akB/ T[eZ rJ/. shik T[; dh fgZm ftu<br />

tZik. T[j o[e frnk. thj edwK dh ftE ;h. g[fo;ae/ B/ u"Eh r'bh<br />

wkoh sK fvr fgnk. g[fo;ae/ B/ yZph g[Vg[Vh T[s/ i'odko m[Zv/ wko/.<br />

fJ; tko ezw y<strong>sw</strong>.<br />

T[;dh bkF dfonk ftu ;[ZN fdsh rJh. rbsh Bkb fJe p{N<br />

bfj e/ g[b T[go fvr fgnk, i' eksbK B{z Bk fdf;nk. p{N gSkD e/<br />

g[b; B/ r'<strong>sk</strong>y'o wzrtk e/ bk;a eZYh. wfjb ftu r'bhnK dh nktkia<br />

;[D e/ r;as eodk f;gkjh nkfJnk s/ :{;'g't B{z g[ZfSnk- <strong>eh</strong> rZb j?<<br />

ezto B/ fejk- e[M Bjh*. fB;akB/ bk oj/ jK. f;gkjh ubk frnk s/<br />

eg<strong>sk</strong>B B{z dZf;nk. eg<strong>sk</strong>B nkfJnk. :{;'g't B/ T[;B{z fJe gk;/ fbik<br />

e/ fejk- s{z iako dk tckdko n?* Bk< eg<strong>sk</strong>B B/ jK fejk sK :{;'g't<br />

p'fbnk- ok;g[fsB tkbk ezw eo fd<strong>sk</strong>. fe;/ Bkb rZb Bk eoh*. T[;B/<br />

fejk- mhe. tkg; nk e/ T[;B/ g[bh; w[yh B{z dZf;nk, g[b; w[yh B/<br />

wjkokDh B{z. iako izrh e?*g s'* tkg; gos nkfJnk.<br />

pVhnK nctkjK T[mhnK, fJj' fijhnK th, fe r[Z;?b/ :{;'g't B/<br />

b[Zu/ ;kX dk fbzr tZY fd<strong>sk</strong> fijVk j[D se g?fo;, ckowbhB ftu<br />

;zGkfbnk fgnk j?, fe <strong>eh</strong>wsh w[zdoh T[<strong>sk</strong>oB bJh T[*rb tZY fdsh i'<br />

eth :?ts{;aze{ e'b j?. fJj ;G rg"V jB. g';NwkoNw dh fog'oN<br />

w[<strong>sk</strong>pe ;ko/ nzr ;kps ;B. fwjd/ ftu Gkoh wksok ftu iafjo dh<br />

g[;aNh j'Jh go J/Bh d/o fet/I ihftnk, vkeNoK e'b T[sZo BjhI. fdbu;g<br />

rZb fJj fe w?vheb fog'oN w[<strong>sk</strong>pe Bdh ftu ;[ZN/ ikD <strong>sZe</strong> T[j<br />

fiT[Idk ;h feT[Ife c/cfVnK ftu gkDh fwfbnk.<br />

178 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 179 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


g/*v{nK ftu T[; dh w"s Bkb ;'r c?b frnk. fJj' fij/ tke<br />

;[D/ rJ/-- @@fJe g/Iv{, wfjb ftu ik tfVnk fJj podk;as Bk j'fJnk.<br />

tZv/ ykBdkBh b'eK B/ ob e/ rohp wko fd<strong>sk</strong>.## pj[fsnK B/ T[; B{z<br />

;ajhd fejk. @@T[j rohp b'eK B{z ;iaktK s'I pukT[Idk ;h fJ; eoe/<br />

nwhoK B/ T[jB{z wkfonkHHH##.<br />

ykBdkBh b'eK B/ iako T[go BowkJh tosD bJh dpk gkfJnk sK<br />

T[; B/ fejk-- ok;g[fsB B{z fiT[D dk jZe fet/I BjhI ;h< ukj/ fvT{e<br />

j?, gfoz; iK fe;kB, eksb eksb j?. esb ftu ;akwb pzfdnK Bkb<br />

jwdodh BjhI. go fes/ ;aZe Bk gt/ fe iako ibdpkiah ftu ;iaktK d/<br />

e/ nfBnK eo fojk j?, T[; B/ Xhoi Bkb gV<strong>sk</strong>b eoB bJh fejk.<br />

22 d;zpo T[; B{z okiXkBh d/ uou ftu dcBkfJnk frnk. bk;a<br />

g[ZiD s'I gfjbK wjkokik, wjkokDh, :[toki, okie[wkohnK ns/ fo;as/dko<br />

yb's/ ;B. g[b;-t?B ftu'I eokZ; ifVnk <strong>sk</strong>p{s T[<strong>sk</strong>fonk sK wjkokDh<br />

dk ozr ghbk g? frnk, uheK wkohnK. fco T[; B/ epo ftu oZyD<br />

bJh ;[rks u[<strong>eh</strong>, T[; fgS/ nkgD/ d;ys <strong>eh</strong>s/, okie[wko ns/<br />

okie[wkohnK B/ d;ys <strong>eh</strong>s/. iako ykw';a yb'<strong>sk</strong> fojk s/ wfjb ftu ik<br />

e/ ;akjh o'iaBkwu/ ftu nkgD/ jZE Bkb fJj ;apd fby/L<br />

nZm ti/ gfotko uou ftu frnk. nG[Zb rq?roh d/ ;oho<br />

tkbk <strong>sk</strong>p{s T[sZfonk. ;'bK sohe dh oks B{z dfozfdnK B/<br />

:{;'g't d/ wfjb ftu esb <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. dcB eo nkJ/ jK T[;<br />

B{z. iako fBe'b;H 22H12H1916<br />

woB s'I wjhBk gfjbK ok;g[fsB B/ wjkokDh B{z fJj ys fbfynk<br />

;hL<br />

fbys[w g'eo't;<strong>eh</strong> fgzv dk rq?roh ok;g[fsB. o{;h b'eK<br />

B{z, gkgk (iako) B{z, o{; dh wk<strong>sk</strong> B{z dZ;Dh j? w?I fJe rZb.<br />

i/ w/o/ g/Iv{ GoktK B/ w?B{z wko fd<strong>sk</strong> fco wfjb, pZu/ ns/ o{;<br />

;bkws ofjDr/. j/ o{; d/ wkbe, c/o G'ok fceo Bk eohI.<br />

i/ wfjbK d/ pkf;azfdnK B/ wkfonk sK Gok Gok d/ rb tZY<br />

d/Dr/. ;akjh ykBdkB ftubk e'Jh BjhI pu/rk. id'I uou dk<br />

xzNk n?bkB eo/ fe rq/roh BjhI fojk sK s[ozs g<strong>sk</strong> eoBk<br />

eksbK dk. w"s dk gZek g<strong>sk</strong> j?, eksb fd;d/ BjhI. fJj ys<br />

fiT[Id/ pzd/ dk fbfynk j'fJnk BjhI. w/o/ bJh d[nk eoBh.<br />

fiT[Id/ oj'. rq?roh.<br />

1917 ftu fJBebkp nk frnk. T[; dh bk;a epo ftu'I eZYh.<br />

ozr ekbk j' u[ek ;h. wjkokDh d/ d;ysK tkbh ;[rks fJe XBh<br />

nwoheD B/ Bhbkwh ftu yohdh. bk;a B{z fgnkB' tkb/ vZp/ ftu pzd<br />

eoe/ d{o fwbNoh NoZe ftu fbike/ ;kV fd<strong>sk</strong>. mzYh j'Jh oky jtk<br />

ftu T[vk fdsh.o{; ftu fJ; soQK d/ rhs ou/ rJ/L<br />

T[j gkDh ftu wfonk. Xosh ftu dcB j'fJnk.<br />

nZr ftu ;fVnk, c/o jtktK ftu fwb frnk.<br />

iako ns/ T[; dk gfotko esb j'fJnk. ;akjh ykBdkB dk<br />

;ckfJnk j' frnk. BtK bkb o{; d[BhnK d/ Be;a/ T[go nkfJnk.<br />

ftd/;aK ftu b[e/ p?m/ o{; d/ efwT{fB;N bhvoK B{z nfj;k; BjhI ;h<br />

fJT[I j' ikt/rk feT[Ife E'Vk ;wK gfjbK 1905 ftu fJBebkp c/b j'<br />

e/ jfNnk ;h. fJBebkp d/ fgS'eV pkps p/nzs fe<strong>sk</strong>pK fbyhnK rJhnK<br />

jB go fJj rZb e'Jh BjhI wzBdk fe ;kX d/ esb ekoB o{;h fe;kBh<br />

dh jwdodh wfjbK Bkb'I N[ZN rJh ;h. ;kb 1916 ftu fbfynk T[;<br />

dk ys j?L<br />

w{oyK B{z <strong>eh</strong> g<strong>sk</strong> w?I <strong>eh</strong> jK. ikd{ro< j' ;ed?. ikd{ro<br />

B{z nZr ftu ;kfVnk iKdk j?. bkT[D w?B{z nZr. BjhI ikDd/,<br />

w?B{z ;kVBr/ o{; ;V/rk. w?B{z dcBkT[Dr/ o{; dcB j'J/rk. w?I<br />

ns/ o{; fJe jK.<br />

okigbNk nkT[D Bkb ok;g[fsB d/ eksb ;iak s'I pu rJ/.<br />

sqks;<strong>eh</strong> fij/ gqpZ[X efwT{fB;N BhshtkBk B// fJ; esb B{z fBzfdnk s/<br />

fbfynk, @@pdBhs b'eK B/ wkVk ekok <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.## r[zso rok; B/ fejk,<br />

@@n"osK T[; B{z wzBdhnK ;B, nc;o T[; e'b'I Gid/ ;B.## jzpoh<br />

ftbhnwia B/ fejk-- aaaaaaaaaa@@;ko/ o{;h fJfsjk; T[go Biao wkfonK fd;dk j?<br />

fe ok;g[fsB d/ esb B{z fizBk woih ikfJia ej', fJ; fJe xNBk ekoB<br />

o'wB't ;bsBs v[Zp rJh.## w/io iBob tkJhe't B/ fejk, @@n;hI ;G<br />

d/ ;G wjKgob' ftu fxo/ j'J/ jK.## fbvhnk uet;<strong>eh</strong>nk B/ fbfynk,<br />

@@popkdhnK tk;s/ b?fBBrokd ;G s'I tXhnk EK j?. mzY/ dfonk T[go<br />

Gko/ pZdb SkJ/ ofjzd/ jB, Xw<strong>eh</strong>nK fdzdk fdzdk ;{oi fSgdk j?.<br />

vokT[Dk uzd uVQdk j?. ekb/ gkDh ftu ghb/ fb;aeko/ fd;d/ jB. fJj<br />

;kok e[M dfjb gk fdzdk j?.##<br />

f;nk;h i'V xNkT[ ;dk j[zd/ ofjDr/ go BhshtkBk B/ wzfBnk fe<br />

180 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 181 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fJj esb e/tb ngokX BjhI, gkg th ;h. f;cfb; dh wohia t/;tk<br />

B{z GkVk d/ e/ wzrsh pDkfJnk. dkB wzfrnk frnk. ;kX fGfynk d/D<br />

bJh i/pK ftu jZE gk fojk j? s/ wzrsh tb'I n;h; dh EK S[ok fwb<br />

fojk j?. fvT{e fJj efje/ ;kX B{z ;Zd fojk j? fe vu?; B{z n;h;<br />

d/Dh j?, T[j fpwko j?. j<strong>eh</strong>w xo g[Zi frnk j?. w/iapkB nkgD/<br />

fwjopkB wfjwkB B{z ;kfJBkJhv fgbk fojk j?. r'bhnK Bkb ftzBQ fojk<br />

j?. bk;a B{z m[Zv/ wko fojk j?. fJj T[; o'wB't ;akjh ykBdkB d/ pzfdnK<br />

dh eos{s j? fi; d/ pia[or fejk eod/ ;B, @@:[ZX eo'. bVfdnK th<br />

s?;a ftu BjhI nkT[Dk. d[;awD B{z ;ao/nkw bbeko e/ wko', ;kia;K Bk<br />

xV'.##<br />

wes{b B/ ;kps eo fd<strong>sk</strong> fe iako d/ Gshi/ :{;'g't B/ fJe<br />

fe;kB B{z BjhI, nkgD/ ;dhnK g[okD/ ;kwoki B{z nkg v/frnk. o{; d/<br />

ro?Iv fvT{e nb?riaKdo B/ edh phs/ ;fwnK ftu fJj n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

;h-- @@fJ; gftso Xosh T[go rbsh BjhI eoBh, feT[Ife fJE/ ikw<br />

BjhI, r?bD SbekJ/ ikDr/. t'dek d/ BjhI ;a?wg/B d/. rbsh Bjh*<br />

eoBh.##<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

fJ;jke fvT{;ao o{; d/ nkX[fBe fJfsjk; dk rzGho do;aBt/<strong>sk</strong><br />

j?. w{b ;o'sK dk ;jkok b?*fdnK T[; B/ fszB fibdK ftu 1600 gzfBnK<br />

dk <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>-ihtB fbfynk j?. fJ;jke dh 650 gzfBnK ftu fbyh ;NkfbB<br />

dh ihtBh th gqkgs j?. fJj ;ko/ ;q's rzGho ;wZroh jB. fJj b/y<br />

gVQ e/ ;akfJd gkme w{b fe<strong>sk</strong>pK gVQB bJh oiakwzd j' ikD. ;apd<br />

Trot<strong>sk</strong>y gzikph iapkB bJh ;[yktK Bjh_. b/y fbyD fgS'_ d' wjhB/ fJj'<br />

w[;aeb ;kjwD/ ojh. fJe ;akw fv;etoh u?Bb s/ T[; dk ihtB<br />

fdykfJnk frnk sK T[; dk Bkw <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fbnk ik fojk ;h NqkN;<strong>eh</strong><br />

Bjh_.o{;h }pkB ftu N?_e/ dh X[Bh Bjh_ j?.<br />

o{; d/ iako dh ;Ekgsh fto[ZX izr S/VB ns/ cafsj jk;b eoB<br />

ftu nB/e fJBebkph Fkwb j'J/ go fit/I B/iak, :'X/ d/ jZE ftu j'D<br />

d/ pkti{d T[; s'I nZr/-nZr/ ubdk j?, <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fJ; ;zrokw dk jho'<br />

;h. edh ;kfJp/ohnk dh e?d ftu fdB eN fojk j[zdk, T[E'I Gr"Vk j'<br />

e/ iako fto[ZX fco nzd'bB S/V fdzdk. T[; dh eoBh ~ wkB<strong>sk</strong> fwbh.<br />

id'I 1917 ftu fJBebkp ;cb j' frnk sK b?fBB B/ T[; ~ d/; dk<br />

gfjbk ok;aNogsh Bkwiad <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. fJ; ;akBdko gqkgsh ~ T[; B/ b?fBB<br />

d/ jtkb/ eofdnK fejk- w+ d{o <strong>sk</strong>o/ s'I ;fGn<strong>sk</strong>tK c?bdhnK ns/ roe<br />

j[zdhnK d/ydk jK. b?fBB b'eK d/ tXhe B/V/ j?, T[j Xosh dk pkf;azdk<br />

j?. oki feT[Ife Xosh s/ eoBk j?, fJ; bJh w+ ok;aNogsh dh T[gkXh<br />

b?fBB d/ jtkb/ eoe/ ;[oyo{ j[zdk jK.<br />

T[j :{og dhnK ;kohnK Gk;aktK ikDdk ;h ns/ nzsook;aNoh<br />

e{NBhsh dk wkfjo ;h fi; eoe/ b?fBB B/ T[; ~ nkgDk gfjbk ftd/;a<br />

wzsoh ;Ekgs <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fijVh gdth E'VQ/ jh ;w/I ftu T[; B/ SZv fdsh.<br />

b?fBb <strong>sZe</strong> ;G mhe fojk go b?fBB dh w"s wro'I ;NkfbB B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

182 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 183 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


d/ T[BQK gfotkoe w+poK ~ th esb eotkfJnk fiBQK dk okiBhsh Bkb<br />

e'Jh ;pzX BjhI ;h. nkgD/ g{o/ ykBdkB dh popkdh T[; B/ nZyh* d/yh<br />

s/ nyho ftu ;NkfbB d/ y[chnk ;e[n?v d/ pzd/ B/ w?e;he' ftu<br />

ibktsBh G'r oj/ fJ; BkfJe ~ poc s'VB tkbh e[jkVh f;o ftu<br />

wko e/ wkfonk.<br />

fJ;jke fvT{;ao fbydk j?- <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dh ihtB eEk fJ; soQK dh<br />

j? fit/_ fw;o d/ fe;/ fgokfwv ftu wjkB pkd;akj dk epo ftu ;aoho<br />

j't/, nkb/ d[nkb/ <strong>eh</strong>wsh t;sK j'D ns/ :kdK ;'B/ dhnK syshnK s/<br />

fbyhnK j'D go vke{ fJ; fgokfwv ~ b[ZN b?D ns/ fgzio s'_ fpBK<br />

e[ZM BK SZvD. ;?bkBh fJj sK ikD ikDr/ fe fJE/ pj[s <strong>eh</strong>wsh<br />

fJfsjkf;e ;wZroh ;h go <strong>eh</strong>-<strong>eh</strong> ;h, e'Jh g<strong>sk</strong> Bjh_. T[j feT[_fe<br />

efwT{fB;N ;h fJ; eoe/ ra?o efwT{fB;NK ~ T[; d/ ihtB ns/ ezwK<br />

ftu fdbu;gh Bjh_ ;h. ;NkfbB dh ewkB j/m o{; dh ;oeko B/ T[;<br />

fto[ZX pdBkwh dk T[j d"o ubkfJnk fe T[; d/ fe;/ jwdod B/ i/<br />

nfijk eoB s/ fJsokia <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK iK ckfJozr ;e[n?v iK ;kfJp/ohnk<br />

;kjwD/ fdZf;nk. fszB djkfenK ftu ;NkfbB B/ bZyK dh frDsh ftu<br />

nkiakdh x[bkNhJ/ efwT{fB;N esb <strong>eh</strong>s/, i' pu/ T[BQK B/ ibktsBhnK<br />

G'rhnK.<br />

T[; Bkb ;pzXs g[ok-;kfjs (nkoekJhtia) jkotov :{Bhtof;Nh<br />

nwohek dh j?fNB bkfJpo/oh ftu ;[oZfyns fgnk j?. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dh fjzws<br />

;dek o{; s'_ pkjo j'D eoe/ fJj pu ;fenk j?. fJ;/ soK<br />

eBfcT{f;an; Bkb j'fJnk ;h. uhB dh ;oeko B/ eBfcT{f;an; (600<br />

g{ot Jh;k) dhnK fbysK T[go gkpzdh bkJh. goik ~ j[ew fd<strong>sk</strong> frnk<br />

fe fi; gk; T[; dh fbys j? EkD/ iwK eotk dJ/ iK nZr bk dJ/.<br />

eBfcT{f;an; dk fijVk ;kfjs j[D gqkgs j?, fJj T[jh j? fijVk EkD/<br />

ftu pzd fgnk j'D eoe/ ;[oZfyns ofj frnk. g[oksB uhB ftu fJT[*<br />

j'fJnk ;h. nkX[fBe o{; B/ T[; dh e'Jh :kd oZyD :'r t;s{ pk<strong>eh</strong><br />

Bjh_ SZvh. efwT{fB;N fBiakw dh ;wkgsh fgS'_ j[D o{;hnK dh fdbu;gh<br />

fco <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> tb w[Vh j? ns/ Bt/_ sZE T[ikro j' oj/ jB. ngokXhnK<br />

ns/ ik;{;K tKr ;NkfbB dk jo ezw r[gs j[zdk ;h. T[j nkgD/<br />

Biadh<strong>eh</strong>nK Bkb th y[bQ e/ rZb Bjh_ eodk ;h. fJ; d/ T[bN <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

niBphnK nr/ th y[ZbQh fe<strong>sk</strong>p ;h. fJjh ekoB j? fe shj ;kb oki-<br />

;Z<strong>sk</strong> wkDB T[gozs ;NkfbB d/ pj[s gZy jB/o/ dh ukdo ftu fbgN/<br />

gJ/ jB s/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fiE/-fiE/ fojk, T[; Bkb ;pzXs pzfdnK B/ pj[s okia<br />

y'bQ/ jB.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> pkps gVQfdnK ns/ B'fN; b?*fdnK w/o/ wB ftu pko-pko<br />

fJj fynkb nkfJnk fe oZp s'_ fJBekoh wjk<strong>sw</strong>k p[ZX B/ ;aesh;akbh<br />

Xow ;Ekgs eoe/ fit/_ nuzGk fdykfJnk ;h, T[;/ soQK gdkoEtkdh<br />

cb;c/ ~ oki f;zxk;B T[go fpmkT[D tkbk ;kvk fJj jho' gdkoEe<br />

bkb;ktK s'_ fJ; soQK w[es ;h fit/_ sgZ;th ;kX{. fit/_ e'Jh shoE<br />

:ksok s/ fBefbnk j't/. T[uh gjkVh T[go g[ZiDk j? f;yo. o;<strong>sk</strong> g<strong>sk</strong><br />

Bjh_. jikoK ;kEh Bkb jB. edh ;i/ tb w[ZV' edh yZp/. edh j/mK<br />

T[so', fco T[go uVQ', i/ nukBe e'Jh Gkok poc dk s'dk j/mK nk<br />

ikJ/ s/ ;G dp e/ wo ikD sK gzi ;s pu/ j'J/ pzd/ efjDr/- fJj<br />

;kvk d[;awD fBefbnk. wotkT[D ~ Bkb-Bkb bJh fcodk ;h. i/ f;yo<br />

T[go g[Zi frnk- fco fJj th s/ pk<strong>eh</strong> ;z;ko th ej/rk fe <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

fBg[zB BkfJe ;h s/ nkgDh e"w ~ f;yo T[go nBzs ;akBK d/ feBko/<br />

s/ g[uk frnk. fJias ns/ p/fJiash, ihtB ns/ w"s tKr n?B Bkb-Bkb<br />

yfj-yfj ubdhnK jB.<br />

iako nb?ri?_vo d{i/ (1855-81) d/ okiekb d"okB o{; ftu T[;<br />

tb'_ <strong>eh</strong>s/ rJ/ ;[XkoK d/ n?bkB ftnkge pdnwBh dk ekoB pD/. T[;B/irhodkoK<br />

d/ nfXeko xNk fds/ s/ fe;kBK ~ fejk s[;h_ nkiakd j',<br />

s[jkE'* trko Bjh_ bJh ikJ/rh. fe;kBK dk fynkb ;h fe ;ak;e tor<br />

ewia'o j'D Bkb T[BQK ~ iawhB fwb/rh go nfijk Bjh_ j'fJnk ;r'*<br />

T[j eoia/ ns/ rohph ftu woB bZr/. T[Xo irhodkoK e'b iawhB sK<br />

ofjD fdsh go iawhB s/ J/Bk N?e; bk fd<strong>sk</strong> fijVk T[j Go jh Bjh_<br />

;ed/ ;B. jo tor ftu p/u?Bh g?dk j'D Bkb iako;akjh yso/ ftu<br />

g? rJh. fJj T[jh ;wK j? fi; ftu <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk iBw j'fJnk.<br />

wiad{oK ns/ fe;kBK ~ bkwpzd eoB bJh p/u?B j'fJnk gfVQnk<br />

fbfynk tor ;afjoK dh EK fJBebkp dh sbk;a ftu fgzvK tZb s[o<br />

fgnk. ykVe{ jwfbnK dh e'Jh :'iBk Bjh_ ;h go j"bh-j"bh jkbks<br />

T[XZo tb ikD bZr/. g[b; B/ fJe f;nk;h e?dh dh J/Bh jZse <strong>eh</strong>sh<br />

fe t/ok }{fb;a BK dh n"os B/ r[Z;/ ftu nk e/ g[bh; d/ ioB?b so/g'D<br />

~ r'bh wko e/ wko fdZ<strong>sk</strong>. ia{fb;a B/ g[bh; fto[ZX iZiK gk; i'-i' G/d<br />

y'bQ/, ndkbs ns/ goik sokj-sokj eo T[mh. ndkbs B/ T[; ~ poh<br />

eo fd<strong>sk</strong>. ndkbs s'_ pkjo fBebD ;ko g[b; B/ T[; ~ fco frqc<strong>sk</strong>o<br />

184 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 185 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


eo fbnk sK jikoK dh frDsh ftu fJeZso j'Jh GhV B/ y'j bJh s/<br />

;[oZfyns GZi rJh. iako B/ fJ; xNBk s'_ pknd j[ew fd<strong>sk</strong> fe f;ftb<br />

ndkbsK Bjh_, f;nk;h e?dhnK fto[ZX ca"ih ndkbsK w[edw/ ubkT[DrhnK.<br />

fJ; c?;b/ B/ jfEnkopzd efwT{fB;N fJBebkp tZb o;<strong>sk</strong> y'bQ fd<strong>sk</strong>.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk fg<strong>sk</strong> d/ftd poK;shB nBgVQ go fjzwsh fe;kB ;h i'<br />

fwjBs eoe/ tvk fiawhdko pDB dk fJS[Ze ;h. wK Uvh;k gVQh fbyh<br />

:j{dD ;h s/ Xow ftu gZ<strong>eh</strong>, id'_ fe d/ftd ~ Xow eow ftu tXhe<br />

fdbu;gh Bjh_ ;h. 26 nes{po 1879 ~ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk iBw j'fJnk s/<br />

gfotkfoe Bkw fbT[ d?ftd'ftu oZfynk frnk. fJ;/ ;kb ;NkbB dk<br />

iBw j'fJnk ;h. fJ;/ SZph nes{po dh sohe ~ 38 ;kb pknd <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

B/ ghso'rokd ftu fJBebkph ekotK dh nrtkJh <strong>eh</strong>sh ;h. uzr/ ;[Gkn<br />

;dek fJ; o"D<strong>eh</strong> pZu/ ~ gfotko d/ ihn ns/ wiad{o pVk fgnko eod/<br />

;B.<br />

T[j ;[Ddk fe T[; d/ fg<strong>sk</strong> ~ edh edkJh* wiad{o nkg' ftu<br />

rZbK eod/ rkbK d/ oj/ j[zd/. T[j d[yh j[zdk. fB<strong>eh</strong>nK-fB<strong>eh</strong>nK E[VK d/<br />

wko/ wiad{o nkgDh wzr wBtkT[D bJh fBe/-fBe/ ftdo'j eod/, w{X/ w{zj<br />

b/N iKd/ s/ BzrhnK bZsK fjbkJh iKd/. pkg{ id'_ T[BQK ~ sop{i fdzdk,<br />

;[Z<strong>eh</strong> wZSh s/ s{Vh d/ fdzdk sK T[j y[;a j' iKd/, edh-edh sK y[;ah d/<br />

rhs rkT[D brd/. T[; ~ fJj ;G pVk tfuZso brdk. fJe fdB<br />

T[; d/ fg<strong>sk</strong> B/ fJe wid{o dh J/Bh jZse <strong>eh</strong>sh fe ;Zs ;kbk pZuk<br />

e[M eo sK ;edk Bjh_ ;h, ;ojkD/ ftu w{zj x;' e/ d/o <strong>sZe</strong> o'fJnk.<br />

T[v/;k ;afjo s'_ T[; dh wK dk Gshik wkfJ;h S[ZNhnK eZND fJBQK<br />

d/ xo nk frnk. wkfJ;h fsy/ fdwkr tkbk fjzwsh i[nkB ;h. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

~ wkfJ;h s/ wkfJ;h ~ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> uzrk brdk.<br />

wkfJ;h B/ fejk- fJ; ~ w?_ T[v/;k d/ uzr/ ;e{b ftu gVQktKrk.<br />

wkg/ wzB rJ/ s/ 1888 ftu wkfgnK s'_ ftdkfJrh bJh. ;e{b ftu<br />

gVQB ~ T[j fsZyk fBefbnk go fejk eodk ;h- ;afjo sK p; gVQB<br />

tk;s/ mhe j?. ojKrk w?_ fgzv ftu jh.<br />

w?e; Jh;Nw?B i' T[; dk gq;az;e Bjh_, ;e{b d/ fdBK pko/ fbydk<br />

j?- <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> nZSh B;b d/ f;XkJ/ x'V/ tork ;h i' fJe nZy Bkb nZr/<br />

d/ydk s/ia d"Vdk j?, d{ih nZy Bkb fgS/ d/ydk j? fe e'Jh w/o/ B/V/<br />

s/V/ sK Bjh_.<br />

T[; dk wB :{Bhtof;Nh ftu rfDs ;ak;so gVQB dk ;h s/ Ee/tK<br />

bkj[D bJh ;kfjs gVQ b?*dk. T[;B/ ekob wkoe; dk Bkw 18 ;kb<br />

dh T[wo se Bjh_ ;[fDnk ;h, Bk f;nk;s ftu T[; dh e'Jh o[uh ;h.<br />

;kb 1890 ftu fJBebkphnK B/ iako esb eo fd<strong>sk</strong>. b'eK B/ fJ;<br />

xNBk tb e'Jh fXnkB Bk fdZ<strong>sk</strong>. fJBebkph cK;h uVQ rJ/ s/ e'Jh<br />

bfjo Bk ubh. fe;kB dZ[yh ;B go ;'ud/ ;B fe fJj esb wfjb<br />

dhnK ;kia;aK dk Bshik jB.<br />

;e{b'* gosfdnK T[;B/ fJe fdB Uv/;h dk rtoBo pZxh ftu<br />

iKdk d/fynk i' n?B sfDnk yb'<strong>sk</strong> fJXo T[Xo w{zj eoe/ T[uh-T[uh<br />

rkbK dh MVh bk fojk ;h. jfEnkopzd g[b;hJ/ ;b{N wko oj/ ;B,<br />

b'e N'ghnK T[<strong>sk</strong>o M[e oj/ ;B, pzd dotkfiU* T[jb/, pkohnK dhnK<br />

MhsK ftu'_ ghb/ vo/ j'J/ fujo/ T[; tZb d/y oj/ ;B. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ w'Y/<br />

s/ p;s/ dk gNk mhe <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ xo nk e/ fJ; ;oekoh ibt/ dh Mbe<br />

;[DkJh. :j{dh wkfgnK dk T[; T[go g{ok Xkofwe n;o ;h fi; ;dek<br />

uVQdh itkBh ftu eJh ;kb T[; B/ wkoe;tkd dh fyZbh T[vkJh.<br />

1895 ftu ekbiK :{Bhtof;NhnK d/ nfXnkgeK ftfdnkoEhnK ftu<br />

;wkie ;wZf;nktK ikDB ns/ jZb eoB dh nekdwe o[uh gqpb j'<br />

ojh ;h go ;oeko ~ fJj ysoBke o[MkD brdk ;h. pj[s ;ko/ y[bQ/<br />

ftukoK tkb/ gq'c?;o fv;fw; <strong>eh</strong>s/ rJ/, i/Hn?;H fwZb, jopoN ;g?*;o<br />

ns/ wkoe; pko/ rZb eoB s/ gkpzdh bZr rJh. ghNo;por, wk;e'<br />

ns/ <strong>eh</strong>t d/ ftfdnkoEhnK ~ fejk frnk fe iako bJh tckdkoh dh<br />

;j[z u[e', ftfdnkoEhnK B/ fJBeko eo fd<strong>sk</strong>. wJh 1896 ~ ghNo;por<br />

ftu shj jiako wiad{oK B/ jV<strong>sk</strong>b <strong>eh</strong>sh i' gfjbh fJBh tvh jV<strong>sk</strong>b<br />

;h.<br />

1897 ftu T[; B/ c;N ebk; ftu nkBoia Bkb ro?i[J/;aB <strong>eh</strong>sh<br />

s/ S[ZNhnK ftu fgzv nk frnk. pkg{ ~ T[j e[M pdfbnk pdfbnk<br />

bZrk. fJe fdB <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk fe b'e szr nk e/ iako dk oki<br />

gbN d/Dr/. pkg{ p'fbnk- ;[D T[J/ w[zfvnk, fJj Bjh_ j'Dk, fszB ;dhnK<br />

ftu th Bjh_.<br />

j"bh-j"bh <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ b'eK dk d[Zy ns/ ;N/N dk ipo ;wM nkT[D<br />

bZrk. iE/pzde joesK ekoB ;kEhnK ;w/s T[; ~ i/bQ G/fink frnk.<br />

rtoBo B/ i/bQ dk d"ok <strong>eh</strong><strong>sk</strong> sK g[b; B/ fJe e?dh ~ ekb e'mVh<br />

186 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 187 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


ftu fJ; eoe/ fJeZbk pzdh eo fd<strong>sk</strong> feT[_fe rtoBo ~ d/y e/ T[;<br />

B/ N'gh Bjh_ T[<strong>sk</strong>oh ;h. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ i/bQ rkov ~ fejk- s{z ;kfJoB dk<br />

pNB dpk, rtoBo nkJ/rk, n;h_ ;kjwD/ yb'tKr/ s/ N'ghnK Bjh_<br />

T[<strong>sk</strong>oKr/. d/yKr/ <strong>eh</strong> eo/rk. rkov wzfBnk Bjh_ sK T[j rofink- s?~<br />

e/tb d' fwzN fds/ B/! d' fwzN phs rJ/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ i'o Bkb rkov<br />

~ go/ XZe e/ ;kfJoB dk pNB dZp fd<strong>sk</strong>. rtoBo rkod ;w/s nkfJnk<br />

sK ;ko/ i[nkB N'ghnK gfjBh yb's/ fd;/. T[; B/ iE/ d/ B/<strong>sk</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

~ o'jp Bkb fejk- N'gh feT[_ Bjh_ T[<strong>sk</strong>oh T[J/ s{z w?~ d/y e/< <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

B/ T[;/ roi Bkb fejk- s{z feT[_ Bjh_ T[<strong>sk</strong>oh< w?~ d/y e/ s{z N'gh<br />

feT[_ Bjh_ T[<strong>sk</strong>oh T[J/< rkod B/ cV e/ T[; ~ th ekb e'mVh ftu<br />

pzd eo fd<strong>sk</strong>.<br />

@@ebk ebk bJh j?## dk Bkjok p[bzd ;h sK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fejk eodkfJj<br />

sK T[j rZb j'Jh, e'Jh ej/ jtk gszr bJh gszr jtk bJh.<br />

gszr ukj/ pZdbK <strong>sZe</strong> g[i ikJ/, T[J/ Gb/wkD;' v'o cVh pzdk Xosh s/<br />

yb'<strong>sk</strong> j? sK ;wM' gszr Xosh s/ jh j?.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> T[; dk Bkw Bjh_ ;h. fJj coiah Bkw sK T[; B/ puD<br />

tk;s/ oZy e/ gk;g'oN pDtkfJnk ;h. i/bQ d/ fdBh fJe i/bQo dk Bkw<br />

T[; B/ nkgD/ bJh oZy fbnk- <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>. fJj' Bkw ;koh T[wo T[; Bkb<br />

ufbnk. nes{po 1902 ftu ;kfJp/ohnk ftu T[j e?dh ;h s/ fJ;<br />

w[;aesh e?*g ftu T[; dh gsBh ns/ gzi ;kb dh p/Nh th ;h. T[;<br />

B/ gsBh ~ nkgDh d"VB dh :'iBk dZ; fdsh. szp{ ftu xkjc{; dk<br />

g[sbk pDk e/ T[gZo ezpb ftSk fd<strong>sk</strong> sK fe d/o se g<strong>sk</strong> Bk bZr/<br />

fe T[j d"V frnk j?. ;t/o/ Xh B/ fp;so/ s/ jZE wko e/ fejk- gkgk<br />

T[m'. go T[E/ sK c{; dk g[sbk ;h. wK B/ j"ek b? e/ fejk- s/ok<br />

gkgk j[D edh fwb/rk fe Bjh_ g<strong>sk</strong> Bjh_. nes{po 1902 ftu T[j<br />

bzvB ftu b?fBB ~ gfjbh t/o fwfbnk i' T[E/ fBe/ fij/ ewo/ ftu<br />

o{g';a fiazdrh r[iako fojk ;h. id'_ ;t/o ;ko T[; B/ dotki/ s/ d;se<br />

fdsh sK tk;st ftu T[j fJfsjk; dk p{jk yVek fojk ;h. p/;ae<br />

;[Gkn ty-ty ;B go ;koh T[wo d';sh fBGh.<br />

rzGho ftdtkB j'D d/ pkti{d T[j fe;kBK ~ ;zp'XB eoB t/b/<br />

p'bh ns/ fbys dh ;a?bh fJT[* pDk b?*dk fit/_ pugB ftu nkgD/ fg<strong>sk</strong><br />

d/ B"eoK Bkb y/sK ftu rZbK eohdhnK jB. fJe tzBrh d/y'L<br />

^ gs? ghN;por ftu iako nkgDh goik ~ fet/_ fwfbnk<<br />

^ b'e T[; ~ nkgD/ d[y dZ;D tk;s/ xo'* s[o/.<br />

^ gsBhnK nkgD/ gshnK Bkb s/ g's/ g'shnK nkgD/ pkfpnK dh<br />

T[*rb cV e/.<br />

^ 9 iBtoh n?stko dk fdB. iako ~ fwbD? Bk, nkgD/ pkd;akj<br />

~, ;' ;G B/ ;''jD/ eZgV/ gfjB/.<br />

^ d' bZy dk ekcbk s[fonk.<br />

^ wfjb ;kjwD/ e<strong>sk</strong>oK ftu jfEnkopzd ca"ih fB;akB/ ;/Xh yb's/<br />

;B.<br />

^ p[fYnK B/ r'fvnK goB/ M[e e/ fejk- ih n;h_ pkd;akj ~<br />

fwbD nkJ/ nK.<br />

^ n"osK pZfunK B/ jZE pzBQ/, frVfrVkJ/, ih iako ~ fwbk fdT[.<br />

;kv/ pkd;akj ~.<br />

^ fco pzd{eK roihnK. uko/ gk;/ y{B y{B.<br />

^ fJT[* fwfbnk iako nkgDh goik ~.<br />

^ ;[Dh rZb GkJhU< fJT[* fwfbnk eod? iako d[y dZ;D rJ/<br />

o{; d/ rohpK ~.<br />

pj[s tvh jV<strong>sk</strong>b j'Jh sK iako B/ ;zftXkB ftu ;'XK eoe/ nkiakdh<br />

d/D dk n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. bZyK dh frDsh ftu fe;kB ns/ wiad{o<br />

N?eBkb'iheb ekbi d/ ;kjwD/ nkgDh gqkgsh s/ y[;a y[;a fJeZm/ j'J/.<br />

;G s'_ ;''jDk s/ bzwk Gk;aD 17 nes{po 1905 ~ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fd<strong>sk</strong>,<br />

@@d';s', je{ws dh rodD T[gZo s[;h_ g?o Xfonk sK niakdh dk tkfJdk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> iako B/. ypodko ofjDk. rZdh T[s/ p?mk pzdk nDEZe iZbkd j?.<br />

y[;ah Bk wBkT[. ni/ e/tb tkndk j? fJj. ekria s/ fbfynk fJe<br />

feb' ;'B/ dk tkndk feb' ;'B/ Bkb'* pj[s jbek j[zdk j?. ;k~ ;'Bk<br />

fwb/rk, y[;ah wBktKr/. ni/ ekria fwfbnk j?. ni/ i/bQK d/ dotki/<br />

Bjh_ y[bQ/. ni/ ;kv/ T[iV/ Gok ;kfJp/ohnk ftu'_ tkg; Bjh_ nkJ/. ;kv/<br />

T[go ckfJo y'bQD t/b/ iako dk j[ew j'fJnk eod?- f;gkjhU, r'bhnK<br />

puk e/ oZyD bJh Bjh_ fdshnK. T[; B/ jZE ftu iako dk n?bkBBkwk<br />

T[uk eoe/ fejk- GkJhU nfj j? iako dk tkndk. nZi fJj tkndk<br />

;kv/ jZE cVk fd<strong>sk</strong>, id'_ s[;h_ ;aKs j' rJ/- eZbQ ~ T[j fJ; ~ gkV<br />

188 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 189 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


dJ/rk, fJj efj e/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ T[j ekria g[oia/-g[oia/ eoe/ py/o fd<strong>sk</strong><br />

s/ djkfVnk- ekria dk tkndk Bjh_, iako s/o/ s'_ ;[szso j'Dk j?. nfj<br />

rJh s/oh ekriah nkiakdh.<br />

o{; dh okiXkBh B/ gfjbh tko nfij/ pkrh dh f;zx-roiDk<br />

;[Dh.<br />

nyapko iK fo;kb/ ftu i/ r'o<strong>eh</strong>, b?fBB ns/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dhnK fbysK<br />

SghnK d/yd/, b'e ;G s'_ gfjbK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ gVQd/. id'_ c?eNoh ekfwnK<br />

~ nZm xzN/ ezw eoB dk jZe fwfbnk sK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> d/ p'b ;B- n;h_<br />

ekfwnK tk;s/ nZm xzN/ Bjh_ fis/, nZm xzfNnK okjh* n;h_ ekw/ fiZs<br />

bJ/ jB i' j[D ;kv/ Bkb-Bkb s[oBr/.<br />

1905 dk fJBebkp c/bQ j'fJnk sK T[; ~ frqc<strong>sk</strong>o eo fbnk<br />

frnk. T[; B/ e'Jh G/d Bk y'fbQnk s/ db/oh Bkb fejk- iako d/ fybkc<br />

:[ZX bfVnk s/ bVKrk. T[; dk ewok y{p;{os bkfJpo/oh pD frnk<br />

fiE/ ;kok fdB gVQdk s/ fbydk. T[j y[;a j' e/ fejk eodk- j? Bk<br />

ewkb, j[D w?~ frqc<strong>sk</strong>oh dk fceo Bjh_. o{; ftu e"D j? fi; ~<br />

frqc<strong>sk</strong>oh dk y"c Bk j't/< noE;ak;so ns/ f;nk;s d/ ft;a/ T[j iowB<br />

Gk;ak ftu fbydk s/ ;kfjse b/y coK;h;h ftu. T[;B/ 80 gzfBnK dk<br />

fJBebkph ftXh ftXkB fsnko <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. T[; dh fJ; fbys dk o{; ftu<br />

T[jh EK pD frnk i' d[BhnK ftu ekob wkoe; d/ w?Bhc?;N' dk ;h.<br />

id'_ g/;ah G[rsD bJh ndkbs ftu g[bh; fbiKdh sK gqFz;eK dk<br />

jVQ nkfJnk j[zdk, ;[rksK ns/ r[bd;fsnK Bkb bZfdnk iKdk. g[b;<br />

nc;o, ;oekoh t<strong>eh</strong>b s/ iZiK d/ w[B;ah, b'eK s'_ r[bd;s/ cV-cV nkg<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ d/ fdzd/. id'_ T[; T[go prkts dk d';a bZrk sK T[; B/<br />

ndkbs ~ fejk- iako B/ nkiakdh dk i' n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>, w?_ T[; dh g{osh<br />

bJh vN frnk, w/o/ fwZso vN rJ/. j[D ndkbs dk ca?;bk d[BhnK<br />

~ dZ;/rk fe nkiakdh f;oc iako bJh j? fe d/; bJh. fJj' ndkbs<br />

iako ~ p[bk e/ g[ZS/ fe T[j tkndk eoe/ feT[_ w[efonk s/ d/; Bkb<br />

fJeoko eoe/ w[eoB dh <strong>eh</strong> ;iak j[zdh j?. i/ w/o/ T[go prkts d/<br />

d';a bZr oj/ jB sK fJ; dk fiaw/tko iako j? w?_ Bjh_ feT[_fe w?_ iako<br />

d/ n?bkBBkw/ ~ nwbh ikwk gfjBkT[D dk gkpzd jK. T[; B/ fJe<br />

ioB?b d/ fpnkB dk jtkbk fd<strong>sk</strong>, ioB?b d/ p'b jB- @@n;h_ id'_<br />

ukjhJ/ wbhnkw/N eo dJhJ/. d; pzd/ wkoB/ jB fe d; jiako, ;kvh<br />

woiah.##<br />

T[; B/ fejk- w/o/ T[go ;oeko T[ykVB dk d';a j?, fJj d';a sK<br />

T[d'* brdk i/ ;oeko BK dh uhia fes/ j[zdh. fiT[_dk wB[yh wk; tY<br />

tY rbhnK ftu ybkoB tkbh N'e/ dh w;ahB ~ ndkbs i/ ;oeko<br />

wzBdh j? sK nc;';. T[; dh nktkia uko/ gk;/ r{zidh, b'e ntke d/yd/<br />

ofjzd/, :j{dh fgT[ cyo Bkb nkgD/ p/N/ tZb d/ydk, wK fJj ;'u e/<br />

brk<strong>sk</strong>o T[E/ o'_dh ofjzdh fe ;iak j'J/rh pj[s Gkoh. s/oK nes{po ~<br />

B"'eoh s'_ eZfYnk g[b; ioB?B b'gfyB ndkbs ftu jkiao j' frnk s/<br />

fpnkB d/D dh nkfrnk wzrh. T[; B/ fejk- g[b; d/ dcso ftu T[j<br />

fJ;afsjko Skg/ rJ/ fijV/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> tb'_ Skg e/ tzv/ rJ/ dZ;/ jB. g[b;<br />

esb'rkos eoBk ukj[zdh sK fJBebkph Nkb fdzd/. w?_ fJj ;kohnK rZbK<br />

gqXkB wzsoh ;NkbhfgB ~ fby e/ G/ihnK j'JhnK jB, T[; dh ckJhb<br />

sbp <strong>eh</strong>sh ikt/. ndkbs B/ d' Btzpo 1907 ~ ca?;bk ;[DkfJnk.<br />

prkts dk d';a Bjh_ wzfBnk frnk fi; eoe/ w"s dh ;iak Bk j'Jh.<br />

pk<strong>eh</strong> d';aK ~ ;jh wzB e/ d';ah ~ T[wo Go bJh ;kfJp/ohnk G/iD<br />

ns/ o{;h Bkrfoe tZi''_ T[; d/ ;ko/ jZe y'jD dk j[ew j'fJnk.<br />

i/bQ ftu GKs-GKs d/ e?dh ;B fiBQK ftu fJe u'o-gks;akj ;h<br />

fi; B/ nZXh rb'p ftu'* u'ohnK <strong>eh</strong>shnK. T[j <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ g[SD bZrks[;h_<br />

;koh d[BhnK pko/ ikDd/ j'. e?B/vk ftu w/ok u'oh dk eko'pko<br />

fet/_ oj/< <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- T[E/ g{zih sK b'eK e'b j? Bjh_, T[*i j?D<br />

;ko/ g{zihgsh s/ g{zihtkdh, ;' mhe ub/rk. gz{ihtkd u'oh eoe/ b? nk.<br />

wkou 1917 ftu yapoK nkT[D bZrhnK fe o{; ftu e[M rVpV<br />

j?. 13 wkou ~ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>- d{i/ o{;h fJBebkp d/ n;h_<br />

u;awdhd rtkj jK s/ fJ; ftu e[Zd gJ/ jK. e[;s[Bs[BhnK fiZsD tk;s/<br />

Bjh_ fBeb/, tkjhekoK ~ iawhB fdtkT[D ub/ jK. T[; pkps fJj' fij/<br />

tke th ;[D/ rJ/- fpBK ca"i s'_ fJj ewkb dk ioB?b j?.<br />

d; i{B ~ b'eK B/ yapo gVQh fe 18 i{B ~ ghsorokd ftu<br />

ft;akb o?bh j'Dh j?. J/Bh T[whd Bjh_ ;h go gzi bZy b'e fJeZm/<br />

j'J/. ;oeko tb'_ e'Jh dyb Bjh_ fd<strong>sk</strong> frnk, o?bh g{oB ;aKs s/ ;cb<br />

ojh. fJBebkphnK dk f;Zek iw frnk. do;aeK B/ fejk- b?fBB pj[s<br />

f;nkDk B/<strong>sk</strong> j? go <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ;kjwD/ nkT[*fdnK T[j X[zdbk iKdk j?.<br />

b'eK ftu p/u?Bh tX ojh ;h sK b?fBB B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ fejk- ;oeko<br />

nkgK ~ fpBk w[eZdwk ubkJ/ r'bh wko/rh. ub' nzvo rokT[*v j'JhJ/.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- fpbe[b Bjh_. e?d eoB iK wko d/D, mhe j?. b[e<br />

190 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 191 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


J/ sK b'eK dh nrtkJh e"D eo/rk< b'e nkgK ~ Gr"V/ ;wMDr/.<br />

b?fBB nfrnkstk; ubk frnk. j[D ewkB ;zGkbD tk;s/ fJeZbk <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

ofj frnk.<br />

b'eK B/ fijV/ ;';afb;aN u[D e/ iako dh gkobhw?_N(v{wk) ftu G/i/<br />

T[BQK B/ gpfbe ~ ;zp'XB eoB bJh whfNzr oZyh fiE/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> g[Zfink.<br />

;z;dK dh rZb ;[DB ftu fe;/ dh fdbu;gh Bjh_ ;h, GhV <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> d/<br />

p'b ;[DB dh fgnk;h ;h. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ mow/ Bkb ;ghu F[o{ <strong>eh</strong>sh- fwso'<br />

nkgD/ u[D/ j'J/ B[wkfJzd/ nkgK ~ wZsK d/D fJE/ nkJ/ jB. w?_ sK fJj<br />

;[DB nkfJnK fe s[;h_ ;kv/ bJh <strong>eh</strong>-<strong>eh</strong> <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. ;k~ s[jkvh ekor[iakoh<br />

dh fog'oN ukjhdh j? B;hjsK Bjh_ ukjhdhnK. i/ gqkgshnK dZ;'r/ sK<br />

B;hjsK th ;[D bKr/ s/ XzBtkdh th j'tKr/. w"s dh ;iak pzd j't/,<br />

fJj ;kvh wzr feE/ rJh< fJj ;[D e/ T[uh nktkia ftu ;K;d eo?*u<strong>eh</strong><br />

p'fbnk- w?~ oZp dh wko gt/ i/ w?_ fJe th pzd/ ~ ckj/ bkT[D d/<br />

ekria d/ d;ys eoK. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> p'fbnk- mhe j?, i/ e'Jh pzdk cK;h<br />

bkT[Dk Jh Bjh_, fco cK;h dh ;iak dk ek~B feT[_ poeoko oj/< s{z<br />

cK;hnK d/ jZe ftu G[rs frnk j?, s/oh u'oh n;h_ cV bJh j?, Go/<br />

fJeZm ftu cV bJh j?.<br />

23 ;szpo ~ ;op;zwsh Bkb <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ ghso'rokd ;'thns dk<br />

gqXkB u[fDnk frnk sK T[; B/ g{oB fJBebkp dh nkwd ~ ;Zdk gZso<br />

G/i fd<strong>sk</strong>. j'Dk fJj ukjhdk ;h fe cb;ck, f;XKs <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fdzdk fi;<br />

~ b?fBB nwb ftu fbnkT[*dk, go T[bN j' frnk. nfrnkstk;h<br />

b?fBB b/y fbydk s/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> nwb eodk b'eK ftu yfjzdk.<br />

ekoiekoBh ftu ca?;bk j'fJnk fe i/ iowB fisd/ j'J/ nk tV/<br />

sK okiXkBh d/ pukT[ bJh jfEnkopzd fJBebkph ew/Nh pDBh ukjhdh<br />

j?. fJj ;[Mkn 18 ;kb d/ fJe w[zv/ bkiahwho dk ;h. fJ; ew/Nh d/<br />

<strong>eh</strong> Bshi/ j'Dr/ Bk w[zv/ ~ g<strong>sk</strong> ;h Bk pk<strong>eh</strong>nK ~. fJjh ew/Nh pknd<br />

ftu bkb ca""i pDh. b?fBB fcBb?*v ubk frnk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> to'b/ tKr<br />

;afjo-;afjo Gk;aD eodk fcodk s/ b'e T[; ~ ;[DB tk;s/ ;dk T[<strong>sk</strong>tb/<br />

j[zd/.<br />

16 nes{po ~ id'_ eo?_;<strong>eh</strong> B/ s'gykB/ ~ ghso'rokd s'_ e{u eo<br />

e/ pkovo T[go ikD dk j[ew fd<strong>sk</strong> sK ca""ih j[ew wzBD s'_ fJBekoh<br />

j' rJ/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ g<strong>sk</strong> bZrk sK T[; B/ fJj ikDB bJh fe tkeJh<br />

fJj prkts j? fe nctkj, s[os ca""i ~ fbysh j[ew G/fink- w?_ pzd/<br />

G/i fojk jK. ;k~ gzi jiako pzd{eK ukjhdhnK jB. riap j' frnk.<br />

gzi jiako pzd{eK g[Zi rJhnK.<br />

22 nes{po ~ T[; B/ ghgbia jkT{; ;kjwD/ fJfsjk;e Gk;aD<br />

fd<strong>sk</strong>- j[D iK fti/ iK w"sHHH j'o e[ZM Bjh_. T[; B/ fejk- tkndk eo',<br />

;woEB dh e;w ykUHHHH. p/fw;kb jZE bfjoK tKr M{w/. fe;kB ~<br />

iawhB, G[y/ ~ o'Nh, p/eko ~ o[iarko ns/ ;'thns d/; ~ fJZias fwb/rh.<br />

id'_ T[; fgS'_ n?bkB j'fJnk fe j[D cbkDk B/<strong>sk</strong> p'b/rk, b'e fJj efj<br />

e/ T[m rJ/- j[D j'o <strong>eh</strong> ofj frnk pekfJnk< fJeZbk pzdk g{o/ ;w[zdo<br />

~ fyuh bJh iKdk ;h.<br />

eo?_;<strong>eh</strong> prkts e[ubD bJh fsnko ;h. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> T[vhe fojk ;h<br />

fe ed'_ eo?_;<strong>eh</strong> e'Jh nfijk ca?;bk eodk j? fi; Bkb b'e prkts<br />

dk n?bkB eoB. eo?_;<strong>eh</strong> B/ ekwo/vK dk nypko goktdk pzd eoe/<br />

SkgkykBk ;hb eo fd<strong>sk</strong> s/ SkgkykBk ~ iKdh ;Ve T[s/ s[oB dh wBkjh<br />

eo fdsh. SkgkykB/ ftu ezw eodh fJe e[Vh ns/ fJe pzdk <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

gk; nk e/ efjD bZr/- n;h_ ;oekoh ;hbK s'V e/ ezw eoBk ukj[zd/<br />

jK, d/yKr/ <strong>eh</strong> eodh j? ;oeko. ewkb j?- <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dhnK nZyK fb;a<strong>eh</strong>nKriap,<br />

T[; B/ fejk wkw{bh ;hb N[ZN/rh s/ :[ZX dk n?bkB j' ikJ/rkprkts<br />

dk n?bkB ! ewkb. T[; B/ fJ; e[Vh Bkb jfEnkopzd i[nkBK<br />

dh N[eVh fjckias bJh G/ih. fJj rZb 24 nes{po dh j?. ;hbK s'V<br />

e/ gq?; ukb{ <strong>eh</strong>sh fi; B/ rZi tZi e/ fJBebkp dk n?bkB eo fd<strong>sk</strong>.<br />

eqKsh s'_ gfjbK ;'thns ekoiekoBh dh nkyoh p?me j'Jh fi; ftu Bk<br />

b?fBB ;h Bk ;NkfbB. jo/e pzd/ ~ fiaw/tkohnK tzv fdshnK rJhnK.<br />

eo?_;<strong>eh</strong> B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ns/ pk<strong>eh</strong> ekfozfdnK ~ frqc<strong>sk</strong>o eoB dk j[ew<br />

fd<strong>sk</strong> sK T[; ~ g[fSnk frnk- eo bt'r/ frqc<strong>sk</strong>ohnK< eo?_;<strong>eh</strong> B/ fejk<strong>eh</strong><br />

g<strong>sk</strong>HHH ;akfJdHHH. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- j[D b'j/ Bkb b'jk fGV/rk.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ bkb ;?Bk dh N[eVh p[bkJh. pj[s ;fji Bkb<br />

ghso'rokd wfjb T[go 24-25 nes{po oksh* epiak eo fbnk, fco<br />

vkeykfBnK, o/bt/ ;N/;aBK, N?bhc'B n?e;u/*i ns/ p?*eK s/ epia/ <strong>eh</strong>s/.<br />

e[M xzfNnK ftu eo?_;<strong>eh</strong> dh ;oeko y<strong>sw</strong> j' rJh s/ T[j y[d GZi e/<br />

ftd/;ah d{<strong>sk</strong>tk; ftu ik b[fenk. b?fBB ni/ th r[gstk; ftu ;h.<br />

T[; ~ yapoK dk :<strong>eh</strong>B Bjh_ nkfJnk. S[g e/ T[; B/ okiXkBh d/yh s/<br />

fJBebkph bhvo ezw eod/ d/y/ fiBQK d/ tkb T[bM/ j'J/ ;B, nZyK<br />

T[Bh_do/ Bkb ;[ZihnK j'JhnK. T[j j[ew d/ oj/ ;B fiBQK dh gkbDk<br />

192 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 193 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


j[zdh d/yh. b?fBB B/ fejk- @@w/oh r?o jkiaoh ftu fJBQK B/ gops ;o<br />

eo fbnk.## <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ y"caBke :[ZX bfVnk s/ wjkB cfsj gqkgs <strong>eh</strong>sh.<br />

ekfwnK dh frDsh 25-30 jiako ftueko ojh s/ jfEnkopzd bkb ;?fBe<br />

gzi jiako.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> EektN Bkb p/j';a j'D tkbk j' frnk ;h go N?bhc'B<br />

eZkbK ;[DBhnK, itkp d/Dk, iapkBh ;[B/j/HHH s/iah Bkb G/iD/ ;B. ypo<br />

fwbh fe ftzNo g?b/; ftu iako dh e?pfBN nk<strong>sw</strong> ;wogD Bjh_ eodh.<br />

s[os j[ew G/fink- wfjb ftu s'g dk fJe r'bk ;[N'. fco d/yDk<br />

fet/_ r'fvnK Gko nkT[_d/ jB. fJE/ b?fBB T[; gk; nkfJnk. d't/_ iawhB<br />

s/ p?m/ ;bkjK eoB bZr/ fe eZbQ ~ Bth* ;oeko dk n?bkB eoe/ o{;<br />

ns/ ;z;ko ftu nwB ;aKsh dh ekwBk eoKr/. wzsoh ;apd G?Vk j?.<br />

n;h_ nkgD/ tiaho ~ efwZ;o fejk eoKr/. b'eK dk fwZso B[wkfJzdk.<br />

;oeko pDB bZrh sK b?fBB B/ fejk- <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ;N/N dk w[yh<br />

j't/rk feT[_fe fJ;/ ;dek g[okDh ;oeko fvrh. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fBwo<strong>sk</strong> Bkb<br />

fJBeko eofdnK fejk- b?fBB w/o/ s'_ ;hBhno j?. b?fBB d/; dh<br />

nrtkJh eo/rk. b?fBB B/ gkoNh dh gqXkBrh ukjh ;h go <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/<br />

fejk- Bjh_. s?~ fiaw/tkoh s'_ GZiD Bjh_ d/Dk n;h_. b?fBB B/ ukfjnk<br />

fe <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> rqfj wzsokbk ;zGkb/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- fJj th Bjh_. w?_<br />

:j{dh jK. fes/ ;ysh tosDh gJh sK b'eK ~ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> Bjh_ fJe :j{dh<br />

fd;/rk. fJ; gZy'_ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fpbe[b ;jh ;h. T[j ikDdk ;h fe b'eK d/<br />

d[;awDK fto[ZX pjkdoh Bkb bVdk sK gq;az;k j[zdh. g/_v{ b'eK ftu B;bh<br />

ftseo/ pj[s v{zx/ ;B s/ fJBQK ekoB <strong>eh</strong> ysok j' ;edk ;h- T[j ikD{<br />

;h. T[; B/ ftd/;a wzsokbk ;theko eo fbnk.<br />

fJe gk;/ T[j d't/_ gkb;hnK s?n eod/, ;oeko d/ fiaw/ bZr/ coia<br />

fBGkT[*d/ s/ edh-edh vo th iKd/ fe <strong>eh</strong> T[BQK dh ;oeko ;fEo oj/rh<<br />

fJe fdB b?fBB B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ fejk- i/ fe;/ ;k}Fh B/ nkgK d'nK ~<br />

esb eo fd<strong>sk</strong> sK <strong>eh</strong> ;/ob't s/ p[ykoaB d/; dh ewkB ;zGkbD d/<br />

:'r j'Dr/<<br />

pj[sh tkoh ;oeko ubkT[D dh EK T[j BhshnK xVd/ sK fe<br />

T[BQK s'_ fgS'_ T[BQK d/ T[sokfXekoh fe;/ j'o o;s/ Bk s[o g?D. fJBQK<br />

e'b Bk NkJhg-okJhNo ;h Bk e'Jh fveN/;aB b?D tkbk ;N?B'rqkco. i'<br />

e[M fby e/ G/iDk j[zdk jZEh* fbyd/. dcso d/ fBe/ fij/ ewo/ ftu<br />

fiE/ ezw eod/, T[E/ jh ;"* iKd/. jo/e pzdk id'_ ukj[zdk fwb ;edk<br />

;h. nwoheD gZsoeko b{Jh poK fbydk j?- yapoK b?D bJh w?_ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

d/ xo iKdk. u[pko/ ftu T[j s/ T[jdh phth ofjzd/. gbkJh Bkb godk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong> j'fJnk ;h, ;;shnK uko e[o;hnK ns/ G?Vk fijk ;ah;ak ;h. fJE/<br />

ioB?b nkT[_d/, tiaho nkT[_d/, okid{s nkT[_d/. n;wkB j/m <strong>eh</strong> <strong>eh</strong> tkgo<br />

fojk j?- T[; Bkb T[; pko/ ftuko tNKdok <strong>eh</strong><strong>sk</strong> iKdk. J/B/ ezw Bkb<br />

T[j fyM iKdk, fejk eodk- fes/ fdwkr Bk fjZb ikt/.<br />

;j[z u[ZeD s'_ fJe jcs/ pknd T[j ftd/;a wzsokb/ d/ dcso ftu<br />

frnk sK T[; Bkb fJe ;jkfJe ;h. T[; B/ dcso d/ pzfdnK ~<br />

fejk- w?_ fJ; wfjew/ dk tiaho jK. y[chnk foekov dhnK ukphnK<br />

fdT[. fJe th pzdk N; s'_ w; Bk j'fJnk. fpNo-fpNo d/yd/ oj/.<br />

T[j tkg; frnk. ca""ih N[eVh fbnk e/ ;ko/ w[bkiaw frqc<strong>sk</strong>o eo bJ/<br />

sK ukphnK fwbhnK. d/;K Bkb <strong>eh</strong>shnK iako tb'_ j;<strong>sk</strong>yfos ;zXhnK T[;<br />

B/ nypko ftu Sgtk e/ fejk- ;wkitkd ftu e'Jh ca?;bk r[gs Bjh_<br />

j'J/rk.<br />

ioB?b d[y'fBB fJe ca"ih N[eVh Bkb iowB fto[X bVkJh dh<br />

ewkB eo fojk ;h. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ j[ew G/fink- n;h_ ;zXh eoKr/. iowB<br />

fto[ZX izr pzd eo'. T[; B/ j[ew nd{bh <strong>eh</strong>sh. id'_ ;?fBeK B/ d/fynk<br />

fe <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> izrpzdh d/ jZe ftu j? go ioB?b Bjh_ wzBdk sK ;?fBeK<br />

B/ nkgD/ ioB?b dh Sksh ftu r'bhnK dkr fdshnK.<br />

o{; ftu g[Zi/ gZSwh d/;K d/ d{<strong>sk</strong>tk; ni/ wzBD ftu Bjh_ nk oj/<br />

;B fe ;oeko pdb rJh j? ;'' T[j GKs ;[GKshnK yapoK SgtkT[*d/.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ ;G ~ fejk- @@i/ s[;h_ fiazw/tko Bk pD/ sK ;G dhnK d[ekBK<br />

u[etk fdnKrk.## <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dh gkoNh dk gZsoeko fuu/foB nzro/ia B/<br />

bzvB ftu e?d eo oZfynk ;h feT[_fe T[j :[ZX d/ fybkc fbydk ;h.<br />

po<strong>sk</strong>Bth d{s ~ fejk frnk fe fuu/foB ~ fojk eoe/ o{; G/i'.<br />

fJzrb?*v s/ e'Jh n;o Bk j'fJnk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong>- id'_ se<br />

fuu/foB d/; tkg; Bjh_ g[idk, fJe th nzro/ia ~ o{; ftu'_ pkjo Bjh_<br />

fBebD fdnKrk. pzdh fojk eo fd<strong>sk</strong> frnk.<br />

Bth* o{;h ;oeko B/ iowB fybkc izrpzdh dk n?bkB eoe/<br />

okiahBkw/ T[s/ d;yas eoB dh wzr <strong>eh</strong>sh. iowB ;afjB;akj ftbhnw<br />

e?;o B/ nkgDk d{s G/fink. ca""ih ioB?b pkovo T[s/ ;B. fJXo'*<br />

194 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 195 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> g[Zik. iowB ;wMd/ ;B fe fJj n?t/* ntkok bVke{ S'eok j?<br />

fi; d/ g?o j/m ;Z<strong>sk</strong> dk pN/ok nk frnk s/ fJj pN/ok th g?o j/m'*<br />

ibdh fBeb ikJ/rk. id'_ ftuko tNKdok F[o{ j'fJnk sK iowB Gk;ak<br />

p'bfdnK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dhnK dbhbK ns/ nk<strong>sw</strong>ft;atk; dzr eoB tkbk<br />

d/fynk. ewkb fJj fe o{; ftu ;?Bk ojh jh Bjh_ ;h, fijVh puh<br />

T[j bVB bJh fsnko BjhI ;h. fJe ewia'o d/; dk B/<strong>sk</strong> <strong>sk</strong>esto<br />

;N/N Bkb J/Bh db/oh Bkb fet/I rZb eo ;edk j?, nuzGk ;wM'. T[;<br />

~ iowB ioB?bK B/ fejk fe izrpzdh wB}{o j? go fizBh o{;h Xosh<br />

T[[gZo n;hI nr/ tX/ jK T[j BjhI SZvKr/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- c/o fJj<br />

<strong>eh</strong> ;zXh j'Jh< iowBk B/ fejk- s[;hI ;kv/ fybkc :[ZX dk n?bkB <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

feT[I ;h< <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk -w+ BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h. fi; iako B/ <strong>eh</strong><strong>sk</strong> ;h Bk<br />

T[j j? Bk j[D T[; dh ;oeko j?. fijVk e;{o w+ BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong> T[; dh<br />

;iak w+ feT[I G[rsK<<br />

T[; B/ b?fBB Bkb c'B s/ rZb <strong>eh</strong>sh. b?fBB B/ fejk- i' ;aosK<br />

wBtkT[Id/ B/ wzB nk. d;yas eo nk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- w+ o{;h iawhB<br />

iowBk ~ d/D tkb/ ekria s/ d;ys eo e/ dkra BjhI b[nktKrk. T[j<br />

tkg; nk frnk. T[u gZXoh g[bhfNeb whfNzr j'Jh. pj[s fsZyhnK<br />

dbhbK fdshnK rJhnK. b?fBB d; fojk ;h- fJBebkp ni/ pZuk j?.<br />

s[oB i'rk BjhI j'fJnk. feT[I wkod/ j' fJ; ~< <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- jZse<br />

g{oB ;zXh s/ d;yas eoB Bkb fJj S/sh wo/rk. b?fBB B/ fejk- mhe<br />

j?. w/oh rZb BjhI wzBd/ sK w+ gkoNh ns/ ;oeko d'tK s'I n;shck<br />

fdzdk jK. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> o{; dh ewkB ;zGkb/, ft;at :[ZX bV/ s/ ftiJh j't/.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- BjhI. w+ n;shck fdzdk jK. s{z i' woiah eo. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

B/ n;shck d/ fd<strong>sk</strong>. T[; dh EK BtK ftd/;a wzsoh iowBK dh wBukjh<br />

;zXh T[go ;jh gk e/ nkfJnk.<br />

gkoNh B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ oZfynk wzsokbk d/ fd<strong>sk</strong>. ebw ;[ZN e/ T[;<br />

B/ pzd{e BjhI u[Z<strong>eh</strong>, ebw d/ Bkb-Bkb pzd{e u[Z<strong>eh</strong>. fJBebkp t/b/ T[;<br />

e'b gzi jiako f;gkjh ;B. YkJh ;kbK ftu T[;B/ 50 bZy jfEnkopzd<br />

;aesh;akbh ca"i yVQh eo fdsh. :[ZX y/so ftu T[j fi; wjkos Bkb<br />

ewkB eodk, T[; dh fJ; tfuso ebk dk fe;/ ~ g<strong>sk</strong> BjhI ;h.<br />

fJE/ fJj dZ;Dk iao{oh j? fe <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>, iako ~ esb eoB d/ jZe<br />

ftu BjhI ;h. T[j ukob; gfjb/ ns/ b{Jh ;'jbt/I tKr iako T[go<br />

w[edwk ubk e/ ;iak d/D d/ jZe ftu ;h. T[; B/ fejk- w+ iako d/<br />

fybkc gpfbe gok;hfeT{No j'tKrk. d[BhnK ~ g<strong>sk</strong> bZr/ T[; B/ <strong>eh</strong><br />

<strong>eh</strong> <strong>eh</strong><strong>sk</strong> j?. ;z;ko, iako ns/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ nkjw' ;kjwD/ d/y/rk. go<br />

p'b;afte vo rJ/. T[BQK ;'funk fe ni/ fJBebkp dhnK fto'Xh gkoNhnK<br />

o{; ftu ns/ d[BhnK ftu ;orow jB. ekw:kp fJ; eoe/ BjhI j'<br />

ojhnK feT[Ife T[BQK dk fJe e/Idoh B/<strong>sk</strong> BjhI. iako T[go w[eZdwk ub/rk<br />

sK d[;awD fJe jho' fgZS/ bkwpzd j' ikJ/rk. ;' T[BQK B/ cNkcaN iako<br />

ns/ T[; d/ gfotko ~ esb eo fdZ<strong>sk</strong>.<br />

fJe oiw+N dk ewKvo, ioB?b g?IsbhB ubd/ :[ZX ftu nkgD/<br />

e[ZM ;kEhnK ;D/ cozN bkJhB dk ysok Bk ;j/VfdnK fJe ;[oZfyns<br />

irk s/ ubk frnk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ T[; ~ frqc<strong>sk</strong>o eoe/ e'oN wko;ab<br />

eoB T[gozs r'bh wotk fdsh. T[; B/ ca"i ftu n?bkB G/fink- fijV/<br />

ekfJo nc;o ns/ ca""ih, d[;awD dh r'bh s'I puDr/ T[BQK bJh w/oh<br />

r'bh fsnko j'J/rh.<br />

p'b;afteK B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dh fJj rZb g;zd BjhI <strong>eh</strong>sh fe iako dh<br />

;?Bk t/b/ d/ nc;o fJBebkph ca"i dh ewkB eoB. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk-<br />

Bt/I oeo{NK ~ e"D No/fBzr dJ/rk< w+ iako t/b/ dhnK puhnK y[uhnK<br />

uhiaK Bkb ezw sK ubkT[Dk jh j?. fJBQK g[okD/ nca;oK B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> Bkb<br />

edh drk co/p BjhI <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. r'o<strong>eh</strong> B/ th b?fBB ~ fejk ;h fe g[okD/<br />

nc;o Gosh eoB/ ysoBke j'Dr/ sK b?fBB B/ fejk- J/Bh S/sh J/vh<br />

seVh c"i yVQh eoBh y/v <strong>sw</strong>k;ak BjhI. w?~ dZ; T[; s'I tXhe ekpb<br />

j'o e"D j? nZi d[BhnK ftu. fJj ;apd r'o<strong>eh</strong> B/ y[d fby/ ;B. id'I<br />

fgZS'I ik e/ ;NkfbB B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ d/;a fBekbk d/ fd<strong>sk</strong> sK r'o<strong>eh</strong> B/,<br />

b?fBB Bkb fp<strong>sk</strong>J/ fdB fe<strong>sk</strong>p dh BthI n?vh;aB ftu'I fJj ;apd eZY<br />

fds/ ;B.<br />

T[; ~ ca"ihnK B/ dZf;nk fe g'b?Iv dh ca"i B/ o{;h izrh e?dh<br />

r'bhnK Bkb G[zB fds/ jB, n;hI fJZN dk itkp gZEo Bkb d/JhJ/< T[;<br />

B/ s[ozs ;oe[bo eZfYnk- fijVk jZE, izrh e?dh ns/ fBjZE/ d[;awD tZb<br />

jfEnko ;/X/rk, T[j jZE tZY fd<strong>sk</strong> ikJ/rk. y{Bh :[ZX ftu th w+ s[jk~<br />

B/<strong>eh</strong> fsnkrD dh nkfrnk BjhI fdnKrk.<br />

1706 ftu sbtzvh ;kp' dh fJe xNBk :kd nkJh j?. GkJh vZbk<br />

f;zx B/ r[o{ r'fpzd f;zx ih ~ fejk- w[rb ;kvhnK n"osK ns/ pZfunK<br />

se ~ esb eo oj/ jB. id'I <strong>sZe</strong> n;hI nfijk BjhI eod/, T[BQK<br />

jNDk BjhI. wjkoki B/ c[owkfJnk- n;hI BhuK dh oh; BjhI eoB<br />

196 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 197 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


fdnKr/. gzE ~ T[u/ b? e/ ikDk j?, GkJh vZbk f;zx B/ fejk- fJZN<br />

dk itkp <strong>eh</strong> gZEo Bkb BjhI d/Dk ukjhdk jia{o< pkpk ih B/ fejkfJe<br />

oZp ;kvk fg<strong>sk</strong> j? s/ n;hI gfotko d/ ihn jK, Gok jK. GkJh B/<br />

g[ZfSnk- i/ fJj rZb j? sK fco w[rb ;kv/ T[go ia[bw feT[I eod/<br />

jB< r[o{ ih B/ fejk- T[BQK ~ ni/ g<strong>sk</strong> BjhI fe nkgK fJZe d/ pZu/<br />

jK. id'I T[BQK ~ ;wM nkJh jN ikDr/. nkgK ~ sK g<strong>sk</strong> j? Bk.fJ;<br />

eoe/ nkgK gkg BjhI eoKr/.<br />

T[j pko{d d/ X{zJ/ dh rzX ftu pkovo s/ p?mk th rzGho b/y<br />

fbydk. :[ZX d"okB T[; dk fJe b/y j? @gq'b/s/ohnB ebuo# fi; ftu<br />

fJj ;soK jB- pj[s ;kohnK ftfrnkBK d/ ;jko/ :[ZX bfVnk iKdk j?<br />

go :[ZX, y[d ftfrnkB BjhI j?. fJj fJe gq?eNheb ebk j?, y/vD<br />

torh ebk, ikjb s/ y{Bh ebk. e'Jh wkoe;h-:[XBhsh fbyDh T[;/ soK<br />

soe ofjs ebgDk j? fit/I wkoe;tkd dh wdd okjhI e'Jh GtB<br />

fBowkD ebk g/;a eo/ iK gF{gkbD dk wkoe;h Yzr fsnko eo/. bVkJh<br />

bzwh j' ikJ/ sK d[;awD s'I th pj[s e[ZM f;Zyhdk j?.<br />

fbydk j?- fwbNoh d/ fJj n;{b fe nkgDh ;gbkJh pko/ u/szB<br />

oj', d[;awD d/ ewia'o fj;/ s/ jZbk p'b'- fJj bZyK ;kb g[okD/ jB.<br />

rX/ ~ th g<strong>sk</strong> j? fe dkfDnK dh pzd p'oh ftu w'xk j? sK w'x/ ftu'_<br />

dkD/ ykJhd/ jB. rXk ikDdk j? fe N'nk nk frnk j? sK go/ dh j'<br />

e/ bzxDk j?. fejVh tXhe nebtzdh j? fJE/< :[ZX dk <strong>eh</strong> cab;cak<br />

j[zdk j?< nkg pu' d[;awD ~ wko'. ikBto fJj ikDd/ jB.<br />

1919 <strong>sZe</strong> jkbs fJj j' rJh ;h fe feT[_fe fBZih yohd t/u s/<br />

gkpzdh bZr rJh, fe;kB T[Bh e[ c;b g?dk eodk fizBh e[ T[; d/<br />

NZpo ~ fiT[_dk oZyD bJh ekch jz[dh. tkX{ t;sK ca"ih d;s/ y'j<br />

fbiKd/. ;afjoK ftu nzB Bk frnk sK ;afjo T[iVB bZr/. G[y/ ekw/<br />

fet/_ c?eNohnK ftu ezw eod/< i' wkVk w'Nk wkb fsnko j[zdk u[ok e/<br />

b? iKd/, pdb/ ftu o'Nh yk b?_d/. fGnkBe ekb B/ ftnkge spkjh<br />

wukJh. b'eK B/ nkgD/ gF{ ykD/ F[o{ eo fds/. EK-EK fgzio fybo/<br />

fd;d/, jo EK pdp{ jh pdp{, fpwkoh jh fpwkoh. b'eK B/ nkgD/ v/Y<br />

eo'V pbd rktK, uko eo'V G/vK pZeohnK, ;Zs eo'V ;{o s/ ;Zs eo'V<br />

x'V/ tZY fds/ ;B feT[_fe fJj fejVk T[BQK d/ oj/ ;B, fJj sK ;oekoh<br />

;B. jo/e fe;kB d/ xo ;aokp dh GZmh pbdh. oZi e/ ;aokp gh*d/.<br />

whN yKd/, T[bNhnK eod/. d;s brd/. J/Bh ;aokp s/ J/Bh fpwkoh<br />

edh Bjh_ d/yh rJh ;h. w"sK dh frDsh dk foekov Bjh_.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- fe;kB ~ wBukjh c;b phiD fdT[ s/ t/uD<br />

fdT[. T[; dh rZb wzBh Bjh_ rJh feT[_fe fJj g{zihtkdh w;atok ;h.<br />

neb dh rZb eoB t/b/ T[j fJeZbk ofj iKdk ;h. e/tb T[jh wfj;{;<br />

efonk eodk ;h fe b'e p'b;afteK Bkb'* N[ZN oj/ jB. i/ b'eK ~<br />

p'bD dh s/ t'N dh nkiakdh d/ fdsh sK T[j Bth* ;oeko pDk e/<br />

ekwo/vK ~ B[Zeo ftu ;[ZN d/Dr/. ;' fveN/Nof;ag mhe j?. go fJT[<br />

ipo eoe/ oki eoBk <strong>eh</strong> B?fse gqpzX j?< e'Jh T[sZo Bk fwbdk. T[j<br />

pko-pko fejk eodk ;h fe nkg'ih;aB gkoNh j'Dh pj[s io{oh j?. e"D<br />

;[Ddk< T[; dh rZb ;[D e/ p[ykfoB B/ fejk- d' gkoNh f;;Nw eo<br />

fd<strong>sk</strong> sK fJe gkoNh oki eo/rh d{iha i/bQ ftu j't/rh.<br />

1917 d/ nes{po fJBebkp <strong>sZe</strong> ;NkfbB dh yk; nfjwhns Bjh_<br />

;h. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ T[; ~ pknd ftu th Bjh_ r"fbnk. fJjh T[; dh<br />

rbsh ;h. dofwnkB/ fij/ fdwkr dk ;kfi;ah o[uhnK tkbk ;NkfbB<br />

okiBhsh ftu nkgD/ nkg ~ pj[s fwjBs Bkb gZek eodk frnk s/<br />

izrbh xkj tKr T[j J/Bk c?b frnk fe b?fBB dh w"s pknd T[j<br />

T[;dk ikB;hB pD frnk. b?fBB B/ fJe tko fejk th ;h fe ;NkfbB<br />

~ gkoNh dk ;eZso Ekg e/ T[; B/ rbsh <strong>eh</strong>sh j?. fJj th pj[s<br />

b'eK B/ fejk fe fpwko b?fBB ~ ;NkbB B/ iafjo d/ e/ wkfonk j?<br />

feT[_fe ;NkfbB B/ bk;a dk g';N wkoNw Bjh_ j'D fd<strong>sk</strong>. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~<br />

nkT[D Bjh_ fd<strong>sk</strong> frnk. r'o<strong>eh</strong> dh w"s ~ th ;NkfbB d[nkok <strong>eh</strong><strong>sk</strong><br />

y{B ;wfMnk frnk.<br />

o{; ftu nB/e ephfbnK, B;bK d/ b'e jB fiBQK ftu'_ w[Zy<br />

s[oewkB, p/bko{;h, feorhia, T[iap/e, nkiaopkJhikBh, <strong>sk</strong><strong>sk</strong>o, nkowhBh,<br />

ikowhBh, <strong>sk</strong>fie, p{VhJ/ ns/ :ke{s T[d'I YkJh eo'V dh frDsh ftu<br />

;B, ;G nBgVQ, fe;/ ~ wkoe;tkd dk g<strong>sk</strong> Bjh_. T[BQK ~ e/tb fJj<br />

;wM bZrh fe j[D nwhoK dk s/ iako dk oki Bjh_ fojk, fe j[D n;h_<br />

;[yh tZ;Kr/.<br />

g'fbN fpT{o' je{ws eoB tkbh ;[gohw pkvh ;h fi; ftu gzi<br />

w?_po ;B, b?fBB, <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>, ;NkbB, ekwhBht ns/ p[ykfoB. ekwhBht ns/<br />

iahB'tht b?fBB s'_ fJzB/ gqGkfts ;B fe T[BQK dh fbys b?fBB dh fbys<br />

Bkb fJzBh fwbdh ;h fe gSkDh Bjh_ iKdh ;h. ;kb 1922 ftu b?fBB<br />

T[go nXozr dk gfjbk jZbk j'fJnk. T[; B/ gqshs <strong>eh</strong><strong>sk</strong> fe d/; fe;/<br />

198 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 199 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


j'o fd;ak tb s[o fgnk j?. ikoihnk d/ b'e f;aekfJsK eoB nk oj/<br />

;B fe ;NkfbB ia[bw eodk j?. b?fBB B/ fejk- @@ikoihnB b'eK dh<br />

tZy e"w j?, fJe e"w d{ih e"w T[go jwbkto Bjh_ j't/rh. ;NkfbB<br />

rbs uZb foj?.##<br />

4 iBtoh 1923 ~ T[; B/ f;js ftrVdh d/y e/ t;hns fbyh<br />

fi; ftu fJj tke w"i{d jB- @@;NkfbB em'o j?, b'e T[; ~ podk;as<br />

Bjh_ eod/. w?_ ekwo/vK ~ w;atok fdzdk jK fe ;NkfbB ~ iBob<br />

;eZso d/ nj[d/ s'_ jNk fd<strong>sk</strong> ikt/ s/ T[; dh EK tXhe XhoitkB,<br />

tckdko Bow pzdk bkfJnk ikt/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ns/ ;NkfbB ftuekobh<br />

p/t;kjh wkw{bh Bjh_ j?. fJ; d/ d{o-o; Bshi/ p[o/ fBebDr/.## gsBh<br />

s'_ fpBK j'o fe;/ ~ fJ; t;hns dk g<strong>sk</strong> Bjh_ ;h. f;js ftu e[M<br />

;[Xko j'fJnk sK T[; B/ ;NkfbB ~ 6 wkou d/ gZso ftu fbfynks/o/<br />

Bkb j[D w/ok e'Jh ;pzX Bjh_.<br />

b?fBB feT[_fe mhe Bjh_ ;h, T[; dh EK gzitK pzdk iahB'tht gk<br />

fbnk. ;NkfbB B/ iahB'tht s/ ekwhBht rzY bJ/. fJj fszB/ fJeZb/<br />

fJeZb/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> nr/ e[ZM th Bjh_ ;B, go fszB fJeZm/ j' rJ/ sK T[;<br />

dh <strong>sk</strong>es xN rJh. T[BQK dk ca?;bk ;h fe b?fBB s'_ pknd ;Z<strong>sk</strong><br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> gk; Bjh_ nkT[D d/Dh.<br />

21 iBtoh 1924 ~ b?fBB dh w"s j'Jh. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>, eke/e; fJbk;<br />

tk;s/ frnk j'fJnk ;h. ;NkfbB B/ b?fBB ~ ;akjkBk nzdkia ftu ftdk<br />

eoB dk gq'rokw s?n <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ fJj gqpzX th eo bJ/ fe <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~<br />

bkr/ Bjh_ bZrD d/Dk. b?fBB dh d/j ;zGkb e/ nikfJp xo oZyh rJh<br />

sK fe nkT[D tkbhnK ghVQhnK d/y ;eD. b?fBB dh gsBh ns/ j'o<br />

pj[s ;ko/ f;nkD/ b'e fJ; ca?;b/ fto[ZX ;B go e[M Bk eo ;e/. gq?;Z<br />

ftu, gq'rokwK ftu, EK EK e?wfonK ftueko ;NkbB j[zdk- b?fBB dhnK<br />

rZbK j[zdhnK. T[j b?fBB dk tko; j'D ftu ekw:kp j' frnk. nkgD/<br />

Gk;aDK ns/ fbysK ftu T[j EK-EK b?fBB d/ eEBK d/ jtkb/ fdzdk sK<br />

fe ;kps j'J/ e/tb T[jh b?fBB d/ cb;c/ dk wkfjo j?.<br />

wJh ftu whfNzr j'Jh sK b?fBB dh t;hns gVQ e/ ;[DkJh rJh.<br />

;NkfbB ;[zB j' frnk. T[; ~ fJ; dk g<strong>sk</strong> Bjh_ ;h. b?fBB dh gsBh<br />

ukj[zdh ;h fJj gq?;Z ~ fdsh ikt/. ekwhBht s/ iahB'tht B/ ;kfonK ~<br />

fJ; rZb s/ ;fjws eo fbnk fe fiaw/tko pzfdnK ~ fJ; dh ikDekoh<br />

fdsh ikt/, SgtkT[Dh fJBebkp d/ B[e;kB ftu j't/rh. fseVh wiap{s<br />

j' rJh s? <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ykw';a d/ydk fojk. T[; B/ gkoNh pj[ws dk ;BwkB<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

wzdtkV/ ftu b'eK dh rohph so;:'r ;h. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk nkyDk ;h<br />

fe d[BhnK ftu ;wkitkd sd c?b/rk i/ o{;hnK dh nkwdB :'og d/<br />

b'eK s'_ tXhe j'Jh. i/ :'og d/ b'eK s'_ xZN ofj rJh sK o{; ftu<br />

th ;wkitkd dk G'r g? ikJ/rk. ;NkfbB wkoe;h cb;c/ pkps e[M<br />

efjD bZrk sK ;wkitkdh p}[or ftdtkB oiakB't eVfenk- u[Zg eo<br />

YZfrnk- y[d dk wiake Bk T[vk. fJj s/o/ t; dhnK rZbK Bh_.<br />

iahB'tht ns/ ekwhBht ~ g<strong>sk</strong> bZr frnk fe ;NkfbB <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~<br />

esb eotkT[Dk ukj[zdk j?. T[j <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fto[ZX ;B go T[; ~ ikB'<br />

wkoB d/ jZe ftu Bjh_ ;B. T[BQK B/ fJ; rZb dk fiaeo e[ZM ekwo/vK<br />

e'b eo fd<strong>sk</strong>. ;NkfbB B/ d't/_ pzd/ esb eotk fds/ s/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~<br />

gkoNh ftu'_ 18 iBtoh 1929 ~ p/dyb eoe/ ibktsB eo fd<strong>sk</strong>.<br />

ibktsBh d/ fdBh <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ g<strong>sk</strong> brdk fojk fe fgS'_ p[ykfoB ~ esb<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>, j"bh-j"bh b?fBB d/ ;ko/ d/ ;ko/ fJBebkp ftub/ ;fj:'rh wko<br />

fds/, wko/ th iabhb eo-eo e/. fbysh fJepkbhnk fpnkB b? e/,<br />

wkchnK wzrtk e/.<br />

Btzpo 1932 ftu gsBh Bkdhnk ;w/s ;NkfbB nkgD/ d';s<br />

t'o'f;ab't d/ xo frnk. g'fbNfpT{o' d/ e[ZM j'o w?_po th ;B. Gfty<br />

dh Bhsh xVh ikD bZrh. Bkdhnk B/ fejk- s[jkvh Bhsh ekoB bZyK<br />

pzd/ T[iV rJ/ fi; eoe/ ekb g? frnk s/ wo rJ/. j[D ;oekoh<br />

nkszetkd s'_ b'e dfj;asiadk jB. ;dkuko fes/ Bjh_ fojk. ;oeko,<br />

tckdko pzfdnK ~ wkoh iKdh j?.<br />

;NkfbB, fJe ngokXh tKr gfjbK jh sDkT[ ftu ;h, Bkdhnk<br />

~ ;G d/ ;kjwD/ rzdhnK rkbK fdshnK. T[j T[mh, xo g[Zi rJh s/<br />

;NkfbB d/ gosD s'_ gfjbK nk<strong>sw</strong>jZfsnk eo bJh. fJj fJe c?eNoh<br />

w}d{o dh ;kT{ e[Vh ;h s/ edh b?fBB dh ;eZso ojh ;h. ;NkfbB<br />

T[E/ nkT[_dk iKdk j[zdk sK fJBQK dk fJ;ae j'fJnk. id'_ ;NkfbB ;zxo;a<br />

ftu ;h, T[j fJziBhnfozr ekbi ftu gVQB ikfJnk eodh ;h.<br />

g{ok wkj"b nkszfes j' frnk. ftdtkB ;NkbBtkdh do;aB T[go<br />

fe<strong>sk</strong>pK fbyD bZr/ s/ ;?whBko j'D bZr/ fiE/ ;NkfbB dh jo Bhsh<br />

ns/ ca?;b/ ~ Fq'wDh ;theko <strong>eh</strong><strong>sk</strong> iKdk. T[j d/; fi; B/ Nkb;NkfJ,<br />

dk;s't;<strong>eh</strong>, u?y't, gb?ykB't, b?fBB s/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> tor/ wkD:'r fuzse fds/,<br />

200 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 201 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


;NkfbB d/ oki ftu Bkw b?D i'rk fJe ;kfjseko Bjh_ fd;dk. r'o<strong>eh</strong><br />

fijVk b?fBB ~ fMVe fdnk eodk ;h, T[; Bkb bV th g?*dk ;h,<br />

ykw';a j' frnk. 1936 ftu T[; dh w"s j'Jh. ;?;/fBB ns/ wkfJe't;<strong>eh</strong><br />

Bth* Be'o w"fbe ;zt/dBk d/ ;akfJo ;B. d'tK B/ nk<strong>sw</strong> jZfsnk <strong>eh</strong>sh.<br />

f;nkD/ y[d u[g eo rJ/, w{oyK ~ u[g eotk fd<strong>sk</strong> frnk. ;NkfbB<br />

jZE'* p/F[wko esb j[zd/ d/y e/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk ;h- fJj pzdk Bw<strong>eh</strong>B<br />

gkDh gh-gh e/ fgnk; p[MkT[Dh ukj[zdk j?.<br />

10 cotoh 1929 ~ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>, T[; dh gsBh s/ tv/ p/N/ ~ Uv/;k<br />

pzdorkj T[s/ fbik e/ ;w[zdoh ijkia T[go ukVQ fd<strong>sk</strong>. fJj ijki<br />

e/tb <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dh ibktsBh bJh ;h. j'o Bk e'Jh w[;kco ;h Bk ;kwkB.<br />

f;oc y[chnk g[b;.<br />

s[o<strong>eh</strong> d/ feBko/ T[<strong>sk</strong>ofdnK y[chnk ewKv' nc;o B/ T[; ~ 1500<br />

vkbo cVkJ/. T[j b?Dk Bjh_ ukj[zdk ;h go j'o T[; e'b X/bk th<br />

Bjh_ ;h. ;'thns d/; dh ;oeko gk;'* gqkgs fJj T[; dh nkyoh<br />

sBykj ;hHHH o{; d/ fg<strong>sk</strong>wk dk i/p you. ewkb gk;ak B/ T[; ~ ;aoB<br />

fdsh. o{; d/ ;oekoh nypkoK B/ T[; fto[ZX Gzvh gouko dk w'ouk<br />

y'bQ fd<strong>sk</strong>HHH fe T[j gZSw e'b fte frnkHHH fe g{zihgshnK B/ XB dk<br />

wh_j toQk fd<strong>sk</strong>. fJe ekoN{B ftu T[j 25 jiako vkbo dh E?bh cVdk<br />

fdykfJnk. T[; B/ ;P?ihtBh fbyDh F[o{ <strong>eh</strong>sh. T[; B/ fbfynk- w/o/ Bkb<br />

Bk X'yk j'fJnk j? Bk XZek. i/ X'yk j' iKdk w/o/ Bkb, sK th <strong>eh</strong> ;h<<br />

fJe pzdk <strong>eh</strong> j[zdk j? nkyo< w/o/ fgnko/ d/;, o{; Bkb X'yk j' frnk<br />

j?.<br />

T[; B/ :'og d/ ;ko/ d/;K ~ f;nk;h gBkj d/D bJh gZso fby/<br />

go fe;/ B/ jK Bjh_ <strong>eh</strong>sh. po<strong>sk</strong>BhnK ftu ;aoB d/D bJh n?uHihH<br />

t?bia ns/ poBkov ;akn B/ pV/ :sB <strong>eh</strong>s/ go n;cb.;akn B/ fbfynkb/po<br />

ns/ ;';afb;N gkoNh dh ;oeko ft;at gqf;X efwT{fB;N<br />

fJBebkph ~ EK Bk dJ/- bkjBs j?. po<strong>sk</strong>Bhnk Bkb'* sK s[oe uzr/<br />

fBeb/.<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fbydk j?- fJ; rb'p T[go w/o/ bJh thiak Bjh_ j?. epo<br />

bJh th Bjh_.<br />

uoub B/ T[; pko/ fbfynk- ekb/ ;kro d/ feBko/ tZvk yZphykB<br />

ekwo/v bhoK dk Y/o pfDnk p?mk fdB eNh eo fojk j?. ;a?<strong>sk</strong>B B/<br />

pdh dh yZb UVQ oZyh j?. fJ; izrbh w[or/ d/ Gkt_/ yzG e[so' ukj/<br />

gzi/ tZY fdT[, ;kv/ d/; ftu fJj G'ok ;fGne Bjh_ pD/rk.<br />

T[j ikDdk ;h- d[BhnK w?~ pzdk Bjh_, fJBebkp dk itkbkw[yh<br />

;wMdh j?, fiE/ g?o Xo/rk, ;oekoK pdb ikDrhnK. fJE/ s[o<strong>eh</strong> dh<br />

ibktsBh d"okB T[; B/ Gkoh ;kfjs ouBk <strong>eh</strong>sh i' :'og dhnK ;G<br />

iapkBK ftu Sgh. wkJheb r'bv B/ fbfynk- <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk o[spk ;z;ko<br />

;kfjs ftu T[j' j? i' fusoebk ftu fbT[Bkod' d ftz;h dk.<br />

o{; d/ b'e x'o rohph tb tX oj/ ;B. p[ykfoB B/ fejkpokpoh<br />

j' rJh j?. ;ko/ nwho wko fds/. rohp ofj rJ/ jB e/tb.<br />

;NkbB ns/ p[ykfoB ftu d{oh tX ojh ;h. o'Nh wzrd/ b'eK ~ r'bhnK<br />

wko fdshnK iKdhnK. ;NkfbB nkgD/ tb'_ tXhnk go w{oy<strong>sk</strong>g{oB e'Jh<br />

Bth* gkfb;h fbnkT[_dk sK g'fbN fpT{o' d/ w+po nkg; ftu j"bh-j"bh<br />

rZbK eod/- i/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fJE/ j[zdk, T[j Gbk j[D <strong>eh</strong> efjzdk<<br />

y[chnk ewKv'ia dk nc;o ftd/;ah d"o/ s'_ tkg;h t/b/ g[okD/ p/bh<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk jkb ukb g[SD T[; dh fojkfJ;a s/ frnk. jwdodh i<strong>sk</strong><br />

e/ tkg; o{; ftu nkfJnk sK T[; ~ r'bh wko fdsh rJh. y[cahnk<br />

nc;o ophB'ftu B/ e[M d';sK gk; fJ; rZb dk dZ[y gqrNkfJnk fe<br />

;iak d/D s'_ gfjbK w[eZdwk sK ubkfJnk ikt/. r'bhnK Bkb SbDh<br />

j'Jh ophB'ftu dh bk;a fwbh.<br />

fJe whfNzr ya<strong>sw</strong> j'D fgS'_ r?o o;wh rb eofdnK uoub B/<br />

;NkbB ~ g[ZfSnk- id'_ fe;kBK s'_ iawhB y'jh, T[d'* <strong>eh</strong> j'fJnk ;h<<br />

;NkfbB B/ fejk- ;z;ko izr sK e[M th Bjh_ T[; d/ w[ekpb/. YkJh<br />

eo'V fe;kBK gk;'_ id'_ T[BQK d/ y/s y'j/ rJ/, T[j fdq;a j"bBke jB.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> s'_ pknd p[ykfoB, tZvk p'b;afte B/<strong>sk</strong> pfunk ;h i'<br />

brk<strong>sk</strong>o ;NkbB ~ ;jh o;s/ s/ nkT[D bJh efjzdk. T[; ~ esb<br />

eo fd<strong>sk</strong> frnk. fJ; fgZS'_ wjkB ;ckfJnk w[fjzw (The Great Purges)<br />

d"okB bZyK o{;h wko/ rJ/ s/ bZyK ;kfJp/ohnk dh poc ftu rb/. fiBQK<br />

dk <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> Bkb ed/ ;zgoe Bjh_ fojk ;h ckfJfozr ;e[n?v nZr/ SkshnK<br />

<strong>sk</strong>D e/ T[j- @@<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fiazdkpkd## Bknok bkT[*d/. ;NkfbB dh r[bkwh<br />

eod/ ekwo/v d[Zyh j' e/ fejk eod/- ;kv/ Bkb'* <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> uzrk fojk.<br />

;Zuh rZb d[BhnK <strong>sZe</strong> g[uk sK foj?.<br />

1930 ftu iowB dh ;fEsh d/y e/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ GftypkDh <strong>eh</strong>sh,<br />

@@fjNbo <strong>sk</strong>es ftu nkJ/rk. :j{dhnK ns/ ekwo/vK d/ f;o iawhB T[s/<br />

p[VekJ/ ikDr/. ni/ bVkJh fSVh Bjh_, iowB ekwo/v' w?_ s[jkvh jko<br />

dk n?bkB eo fojk jK.¿<br />

202 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 203 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


T[; dh Xh iahBk ns/ S'Nk p/Nk ;or/Jh i' ftfrnkBh ;h, o{;<br />

ftu oj/. iahBk d/ d' pZu/ w[zvk s/ e[Vh ;B. iahBk fpwko ofjD bZrh<br />

sK ;NkfbB ~ yasK okjh* p/BshnK eoB bZrh fe w?_ fpwko jK, gkgk<br />

~ fwbDk ukj[zdh jK. gfjbK T[; ~ nkfrnk Bk fwbh go vkeNoK B/<br />

id'_ ;kc dZf;nk fe fJj wkBf;e s"o s/ J/Bh N[ZN u[Z<strong>eh</strong> j? fe edh<br />

th wo ;edh j? sK ;NkfbB B/ ikD dh nkfrnk fJ; ;aos s/ fdsh<br />

fe d'jK ftu'_ fJe pZuk w/o/ e'b ps"o iawkBs oZy e/ ik. T[j Xh ~<br />

Sv e/ p/N/ ;D/ fg<strong>sk</strong> e'b g[Zi rJh. g[Zso ;/tk 7 ;kb dk ;h. fgT[<br />

s/ Xh d/o pknd fwb/. g[okDhnK rZbK eod/. fJj T[jh e[Vh ;h fi;<br />

~ ;[Zsh fgnK fB<strong>eh</strong> fijh ~ T[j ;kfJp/ohnk ftu SZv e/ fy;e nkfJnk<br />

;h. T[j o{; pko/ rZbK eoB brdh sK fg<strong>sk</strong> u[g eo iKdk. T[j e'Jh<br />

f;nk;h rZb Bjh_ eodk ;h sK fe tkg; ik e/ Xh ~ e'Jh w[;aeb<br />

g/;a Bk nk ikt/. T[j bV g?*dh fe gkgk rZbK feT[_ Bjh_ eodk. fco<br />

s'_ fpwko j' rJh. fJe fdB efjD bZrh- w?_ ikD rJh jK gkgk.<br />

pZfunK dh fe;/ ~ b'V E'Vk j[zdh j?. pZu/ sK fgSfbnK gkgK dh ;iak<br />

G[rsD bJh y[d g?dk j' iKd/ jB. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- s?~ w?_ XhJ/ fJbki<br />

bJh iowB G/idk jK. T[E/ w/o/ d';s s/o/ fJbki dk youk eoBr/.<br />

iahBk ikD bJh fsnko Bjh_ ;h. T[; ~ iapod;sh id'_ ;w[zdoh p/V/<br />

T[go uVQkfJnk frnk sK T[j o' o' efjD bZrh- Uj' xkj c{; fwfbnk.<br />

w?_ nkgD/ gkgk ~ fwbD nkJh ;h. feE/ j? gkgk w/ok< fJj sK T[j'<br />

g[sbk j? fijVk w?_ fB<strong>eh</strong> j[zdh B/ d/fynk ;h. xkj c{;.<br />

iowBh ftu ik e/ e[M ;w/* pknd iahBk B/ nk<strong>sw</strong> jZfsnk <strong>eh</strong>sh.<br />

d/o <strong>sZe</strong> T[; d/ d[nkb/ iahBk xz[wdh ojh. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> p[Vp[VkT[_dk-<br />

T[; dhnK nZyK w/ohnK nZyK ;B. w/ok BZe, w/o/ p[ZbQ, w/ok ozr. w?_<br />

T[; ftu pj[s ;kok w"i{d ;K. fJ;/ soQK <strong>eh</strong> g<strong>sk</strong> T[; ftubk gkrbgD<br />

w/o/ ftu th j't/. jT[ek b? e/ T[; B/ fejk- d[BhnK dk cb;ck ns/<br />

ftfrnkB, fgnko nr/ fet/_ bho-bho j[zd/ jB ! frnkB feZvh ewia'o<br />

uhia j? ! i}pks, neb d/ r'v/ b[nk fdzd/ jB.<br />

;NkbB B/ fpnkB fd<strong>sk</strong>- n;h_ ibdh, iowB ftu'_ Bkiahtkd ya<strong>sw</strong><br />

eoKr/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ nkfynk- wiad{oK ~ n?Bh d{o ik e/ bVB dh <strong>eh</strong><br />

b'V< wiad{o dk d[;awD, wiad{o d/ B/V/, fpbe[b B/V/ p?mk j[zdk j?.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> Bkb'* gzi ;kb pknd uoub dk 1935 ftu fpnkB nkfJnk<br />

fe :'og ~ pukT[D bJh i/ iowB fto[ZX NZeo b?Dh gJ/ sK b?Dh<br />

ukjhdh j?. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- neb sK fJBQK ~ nkJ/rh go ;fji/-<br />

;fji/. uoub ~ nk rJh j? ;NkbB ~ Bjh_.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk tvk p/Nk b'tk iowB ftu ;h. rohph ftu fdB eNh<br />

eo fojk ;h. fg<strong>sk</strong> B/ ;'funk, E'Vk wkj"b pdb ikJ/rk, iowBh dk<br />

N{o eod/ jK. T[j gfotko ;D/ iowB ftu frnk, iowBK ~ g<strong>sk</strong><br />

bZrk sK T[BQK fejk- nfj d/y', iako ykBdkB dk eksb j[D fJE/ nk<br />

tfVnk j?. iakfoBk, pkd;akj e?;o dh Gshih iowB ;afjiakdh ;h fi;<br />

eoe/ iowBK B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ Bcos Bkb d/fynk. e[M d';sK dh wdd<br />

Bkb T[; ~ coK; ftu ;aosK d/ nkXko s/ nkoiah thiak fwb frnk.<br />

T[j edh okiXkBh g?fo; Bjh_ ikJ/rk s/ coK;h;h f;nk;s T[gZo fNZgDh<br />

Bjh_ eo/rk.<br />

coK; ftu T[; B/ o{;h fJBebkp dk fJfsjk; fbfynk. d[BhnK<br />

ftu ;akfJd nfijk ftobk pzdk bZG/ fi; B/ jfEnkopzd :[ZX fiZs e/<br />

T[; dk ;akBdko fJfsjk; th nkg fbfynk j'J/. fJj ;aKsfus j' e/<br />

fbfynk ebkf;e fJfsjk; j?. T[j ;fgB'iak dk tke tosdk j?- Bk o't'<br />

Bk jZ;'. ;wMD dk :sB eo'. po<strong>sk</strong>Bth fJfsjk;eko o'ia/, <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> pkps<br />

fbydk j?- T[; dh ;a?bh ekobkfJb torh j?. ekobkfJb ftu o{jkBh<br />

ojZ; j?. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> e'b o{jkBh ojZ; ~ ;wMD tk;s/ sZEK Bkb Gog{o<br />

fJfsjk;ekoh th j?. uoub B/ th :[ZX dk fposKs fbfynk go <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

B/ e/tb fposKs Bjh_ fbfynk, T[; dk fposKs fJfsjk; d/ cb;c/<br />

ftub/ nBzs G/d y'bQdk j?. T[; dh o{;h p'bh ftu :'og dk ;kok<br />

ebk;heb ;kfjs p'bdk j?.<br />

wkoe;h ;e{b nkc EkN d/ j[D <strong>sZe</strong> j'J/ ;G fJfsjk;ekoK s'_<br />

tZvk ihBhn; <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> j?. T[; d/ ihBhn; j'D dk ;p{s fJj' ekch j?<br />

fe ekwo/vK B/ T[; ~ oZd <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. nkgDh ;P?ihtBh ftu b?fBB ~ T[j<br />

y[d s'_ tXhe tfvZsD dk jZedko wzBdk j?. T[j efjzdk j?- b'eK dk<br />

i';a Gkc tKr j?. Gkc e[M Bjh_ eo ;edh i/ fg;NB ns/ ;bht ftu<br />

dh Bjh_ bzxkJh iKdh. go o/b rZvh ~ fg;NB ns/ ;bht Bjh_ fyud/,<br />

Gkc fyudh j?. fbydk j?- woB s'_ e[M ;kb pknd b?fBB w/o/ ;[cB/<br />

ftu nk e/ efjD bZrk- s{z ewia'o brdk j?_. fJbki feT[_ Bh<br />

eotkT[_dk< w?_ efjD bZrk ;K- s/oh w"s fgS'_ pofbB ftu ik e/ fJbki<br />

eokfJnk ;h w?_l go id'_ d/fynk, T[j sK ;kjwD/ yVQk j?, fco w?_ tke<br />

204 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 205 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


pdb e/ fejk- id'_ s{z fpwko ;h, T[d'* fJbki bJh pofbB ubk frnk<br />

;K.<br />

fbys dk ;fji ;[Gk d/y'- ghso'rokd B/V/ w?~ ;[DB nkJh GhV<br />

d/ nkb/ d[nkb/ iako d/ ca"ih x'V;tko pzd{eK Bkb b?; fJe fozr pDk<br />

e/ d[nkb/ yb's/ ;B. u[g ukg. T[BQK d/ x'fVnK dhnK rodDK j/m'*<br />

dh, bZsK ftu'_ dh wiad{o fozr nzdo w/o/ tZb nk oj/ ;B. x'fVnK<br />

dhnK bZsK j/m' dh ;oedk nkT[_dk fJBebkp w?_ nZyh_ d/fynk ;h, iako<br />

d/ ;?fBe do;ae ykw';a j' e/ d/yd/ oj/ ;B. E'VQ/ fdBK pknd 5 jiako<br />

pzd{eK fwb rJhnK. fJe s'_ pknd d{ih cfsj jk;b j[zdh rJh s/<br />

;kv/ jZE fwbNoh dhnK rZvhnK nk rJhnK. x'fVnK j/mK dh bzx e/<br />

nkJ/ wiad{o ca"ih rZvhnK ftu ;tko j' rJ/.<br />

T[; dk S'Nk g[Zso ;or/Jh o{; ftu nukBe rkfJp j' frnk.<br />

T[; ~ feE/ fbik e/ fet/_-fet/_ wkfonk edh g<strong>sk</strong> Bjh_ bZrk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

fbydk j?- w?~ wkoBk ukj[zdk ;h ;NkfbB. w?_ jZE Bjh_ nkfJnk sK<br />

;or/Jh Bkb ezw ubk fbnk. T[; dk <strong>eh</strong> e;{o ;h< w?~ fe; gkg dh<br />

;iak fwbh< w?_ sK iako d/ gfotko ~ wkoB d/ th jZe ftu Bjh_ ;K.<br />

T[; dh T[wo 55 ;kb dh j' rJh go tXhe p[ZYk j' frnk ;h.<br />

s[orB/t dk tke T[; ~ :kd nkT[*dk j?- @@gs? ;z;ko ftu ;G s'_<br />

p[oh uhia fejVh j?< 55 ;kb dh T[wo gko eoBk.## fco nkgD/ nkg<br />

~ nkydk j?- b?fBB uzrk fojk, S/sh wo frnk. <strong>eh</strong> fgn? fJE/<<br />

;or/Jh dh wK B<strong>sk</strong>bhnk B/ d[BhnK d/ Bkw fJe y[ZbQ/ ys okjh*<br />

nkgD/ g[Zso dh wk;{whns dk tk;<strong>sk</strong> gk e/ T[; bJh ibktsBh wzrh.<br />

T[; ~ woB s'_ pukT[D dh nghb <strong>eh</strong>sh. ftnoE. edh T[; dk Ej[<br />

g<strong>sk</strong> Bjh_ bZrk.<br />

Bkot/ ftu b/po gkoNh dh ;oeko pD rJh sK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ T[E/<br />

gBkj wzrh feT[_fe coK; ftu T[; dk ;kj x[Ndk ;h. fJE/ e[M okjs<br />

fwbh. fbydk j?- o{; ftu }ko dh e?d ftu w?_ pj[s ;kohnK :'oghB<br />

p'bhnK ftu Sgh pkJhpb gVQdk ofjzdk. fJ; eoe/ Bjh_ fe Xow ftu'_<br />

e'Jh ;aKsh fwb/. fJ; eoe/ fe w?_ T[; dk gkm eofdnK-eofdnK :'og<br />

dhnK BthnK s/ g[okDhnK p'bhnK f;yhnK. fJE/ w/o/ ;kjwD/ Bkot/ihnB<br />

p'bh ftu Sgh pkJhpb gJh j?. j[D w?_ fJ; dk gkm eoe/ Bkot/ihnB<br />

f;y btKrk.<br />

S/sh jh Bkot/ ftu T[; d[nkb/ ;fjw B/ x/ok gk fbnk. o{; B/<br />

Bkot/ gk; o'; gqrNkfJnk fe <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> T[; d/; ftu'_ nZstkdh ;orowhnK<br />

ubk fojk j?. fJ; Bkb d'jK d/;K d/ ;zpzXK ~ ysok g?dk j' frnk<br />

j?. Bkot/ dh g[bh; T[; d/ nkb/ d[nkb/ s?Bks j' rJh ns/ jo fe;w<br />

dk f;nk;h fpnkB pzd eoB dh jdkfJs <strong>eh</strong>sh. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ dZ[yh fjod/<br />

Bkb fejk- i/ u[g eoe/ p?mDk j[zdk c/o o{; ftu jh p?m iKdk. c/o<br />

w?~ T[E/ fe;/ B/ <strong>eh</strong> efjDk ;h<<br />

b/po gkoNh dk tiaho sfotbh, <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk g[okDk d';s ;h. T[;/<br />

B/ y[;ah-y[;ah <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ f;nk;h ;aoD fdtkJh ;h. nk e/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ efjD<br />

bZrk- s[jkv/ eoe/ w/o/ fybkc i[zvbh bkwpzd j' rJh j?. s[jk~ u[g<br />

eoe/ p?mDk gt/rk. i/ f;nk;h b/y SgtkT[_d/ oj/ sd iK s[jk~ d/;<br />

SZvDk gt/rk iK w?~ e?pfBN ftu'_ eZYDr/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> r[Z;/ ftu nk frnk,<br />

rofink- s{z fBeb/_rk sfotbh, :eBhB fBeb/_rk. e/tb ;oeko ftu'_<br />

Bjh_ d/; ftu'_ th. Bkiahtkd nr/ s{z r'v/ N/e fds/ jB. w/o/ tKr s{z<br />

f;nk;h gBkj wzrdk fco/_rk. eZbk s{z Bh. s/oh ;oeko th. s{z do<br />

do GNe/_rk.<br />

g?rzpo dh GftypkDh ;[D e/ tiaho ~ so/bh nk rJh, T[j ikD<br />

bJh T[fmnk s/ jZE tXkfJnk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ T[; Bkb jZE Bjh_ fwbkfJnk.<br />

gsBh ;w/s <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> w?e;he' bJh otkBk j' frnk. ;NkfbB T[;<br />

T[gZo ngokXh j'D d/ p/p[fBnkd fpnkB nypkoK ftu Sgtk fojk ;h.<br />

T[; B/ bhr nkc B/;aBia ~ nghb fbyh- wkB:'r bhr ;NkbB d/<br />

f;nk;h nkszetkd pkps efw;aB fpmkJ/. Bkot/ s'_ th w?_ fJj nghb<br />

<strong>eh</strong>sh ;h. T[sZo Bjh_ fwfbnk. w?_ d';ah j'fJnk sK ;NkbB d/ jtkb/<br />

eo d/Dk.<br />

uko ;kb pknd <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk eEB ;Zu j'fJnk. BkiahnK B/ Bkot/<br />

T[gZo jZbk p'b fdZ<strong>sk</strong>. tiakos GZi rJh s/ ;w[zdo feBko/ ;kj'-;kj j'J/<br />

wzsoh fJzrb?_v ~ ikD tkbh fe;ash dh T[vhe p/;poh Bkb eoB bZr/.<br />

sfotbh B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk tke Gr"V/ ;kEhnK ~ ;[DkfJnk.<br />

fco T[; B/ fBT{:koe fty/ fJe gpfbe whfNzr d/ Bkw ;zd/;a<br />

fbfynk- w?_ ;p{sK ;w/s fBogZy gV<strong>sk</strong>bhnk efw;aB nZr/ g/;a j'tKrk s/<br />

o{; ftu i' j'fJnk s/ j' fojk j? T[; pkps ;z;ko ~ j<strong>eh</strong>es g<strong>sk</strong><br />

br/rh. w?_ n?bkB eodk jK fe efw;aB w?~ M{mk wzB bJ/ sK w?_ ;NkbB<br />

d/ ckfJfozr ;e[n?v nZr/ yb' iktKrk. ;ko/ ijkB nZr/ w/ok fJj n?bkB<br />

j?. go i/ ;kps j' frnk fe ;NkbB y{zyko dfozdk j? sK w?_ fJj wzr<br />

206 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 207 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


Bjh_ eoKrk fe ckfJfozr ;e[n?v nZr/ T[; ~ yVk eo'. nkT[D tkbhnK<br />

ghVQhnK T[; ~ d[oekoBrhnK. nBzs ;w/* bJh T[j ebzfes oj/rk.<br />

T[; bJh fJj' ;iak ekch j?. w/o/ fto[ZX d';a bkT[D tkb/ eo?wfbB ftu<br />

p?m/ pzfdnK d/ w{zj T[gZo w?_ nkgDk n?bkB trkj wkfonk j?. j[D T[BQK<br />

dk itkp T[vhe fojK.<br />

gsBh B<strong>sk</strong>bhnk d;dh j?, edh-edh fJj th j[zdk- T[j p/nzs<br />

T[dk;h ftu efjzdk- fe; bJh ih fojk jK< w?_ wo iKdk sK w/ok<br />

fgnkok g[Zs ;or/Jh sK fiT[_dk ofjzdk.<br />

fJj xo dhnK rZbK ;B. id'_ J/_ifbek B/ yas fbfynk fe T[j<br />

wk;e' d/ w[eZdfwnK ns/ esbK ekoB T[dk; j? sK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ itkp<br />

fdZ<strong>sk</strong>- wB[y dk T[dk; j'Dk e[dosh j? go s/o/ torh pjkdo n"os<br />

dk T[dk; j'Dk w?_ r?o e[dosh ;wMdK. c/o sK s{z jko rJh. fJfsjk;<br />

eJh sohfenK Bkb nkdwh ~ fwbdk j?. nkdwh ~ g<strong>sk</strong> j'Dk ukjhd?<br />

T[; Bkb fet/_ fwbDk j?. s{z ;Zuh j?_, s?~ i/ brd? fJfsjk; s/o/ s'_<br />

rbs ezw eotkT[D bJh s/o/ fto[ZX jZE u[edk j?, s{z T[; fto[ZX d't/_<br />

jZE u[Ze. ;[Dh w/oh rZb<<br />

bhr nkc B/;aBia B/ efw;aB Ekg fd<strong>sk</strong>. T[; fJfsjk;e w[eZdw/<br />

dk itkp fsnko eoB bJh T[; B/ fJ; soQK fwjBs <strong>eh</strong>sh fit/_ fe<br />

;NkfbBtkd ;dhnK <strong>sZe</strong> ekfJw oj/rk. ;NkfbB fto[ZX ;dhnK <strong>sZe</strong> dk<br />

itkp fbyDk io{oh j?.ikB v/th dh u/no nXhB efw;aB nkc fJBe[nkoh<br />

ekfJw eo fd<strong>sk</strong> fi; B/ 10 ngq?b 1937 ~ ezw F[o{ <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. v/th B/<br />

o{;h okid{s ns/ d[BhnK dhnK efwT{fB;N gkoNhnK ~ nkgD/ gqshfBX<br />

G/iD bJh fejk go efwT{fB;NK B/ efw;aB dk pkJhekN <strong>eh</strong><strong>sk</strong>. v/Y<br />

wjhBk ;kok-;kok fdB pfj; j[zdh. foekov g/;a j[zdk.<br />

iowB ftu ofjzd/ b'tk ~ fg<strong>sk</strong> B/ pj[s ;ko/ ftdtkBk s/ b/yeK<br />

d/ jbchnk fpnkB fJeZm/ eoB bJh fejk. rohph ns/ tXhe ezw<br />

ekoB b'tk fpwkoh ftu th pj[s ezw eodk, fco th fg<strong>sk</strong> d/ r[Z;/ dk<br />

f;aeko j[zdk. eok; n?riakwhB/;aB ftu jo ;tkb dk i[nkp <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> moQw/<br />

Bkb fdzdk. Nkb wN'b iK X[zdb/gD dk ;tkb jh BjhI ;h. @@p/nzs<br />

fJZias d/yh, tvhnK ;ZNK s/ jkoK dk ;kjwDk j'fJnk go wB[y<strong>sk</strong> d/<br />

;akBdko Gfty ftu'I w/ok ft;atk; N[ZNk BjhI. fJ; ft;atk; dh b'n<br />

xNDh sK <strong>eh</strong> fJ; ftu g[ysrh, gq'VQ<strong>sk</strong> obdh rJh.## efw;aB nZr/<br />

fJj T[; d/ nkyoh p'b jB. T[; B/ XzBtkd <strong>eh</strong><strong>sk</strong> s/ p?m frnk.<br />

T[; dhnK ;aeshFkbh dbhbK B/ efw;aB ~ Mzi'V fd<strong>sk</strong>. ;G d/<br />

;G w?_po d/o <strong>sZe</strong> u[g ukg p?m/ oj/. ikB v/th o;wh s"o s/ nz<strong>sw</strong><br />

;apd efjDk ukj[zdk ;h, T[; B/ e/tb fJe tke nky e/ ekotkJh<br />

;wkgs <strong>eh</strong>sh- w/ok fejk e'Jh th tke fJ; ;G e[M d/ ;kjwD/ s[ZS<br />

ns/ j/u j't/rk. s/oK ;kb pknd v/th B/ fejk ;h- w+ nkgD/ ;kjwD/<br />

;ky;aks ;Zu yb'<strong>sk</strong> d/fynk. nzro/iah T[; bJh ftd/;ah p'bh ;h go jo<br />

rZb ;kc j[zdh, dbhbK dk jVQ fbnkT[Idk, e'Jh jko f;azrko BjhI, e'Jh<br />

Ykb sbtko BjhI, g{oB ib"n ftu. nfiZs nwo ;Zu.<br />

fJj efje/ fe ;NkbB d/ fybkc ;kfia;a cVh rJh j?, uko ioB?b<br />

esb eo fds/ ns/ 25 jiako nc;o ;kfJp/ohnk ftu ;[ZN fds/. d{ih<br />

;z;ko izr s'I gfjbK ca""i bzrVh j' rJh ;h. fJj tZvk ;ckfJnk nKs'B't<br />

s'I eotkfJnk s/ ezw f;o/ uVQB s'I pknd T[; s/ th ik;{; j'D dk<br />

d';a bke/ r'bh dkr fdsh. ibkd th ;[oZfyns BjhI ;B. :'og ftu<br />

y[chnk g[bh; d/ uhc, fJrB; oh; ~ jo d[ZydkJh xNBk dk g<strong>sk</strong> ;h.<br />

nZe e/ 18 i[bkJh 1937 ~ T[; B/ nkgD/ n;shc/ ftu fbfynk- w+<br />

T[j fy<strong>sk</strong>p, @nkovo nkc dh o?vZ p?Bo# i' w?~ 1928 ftu fwfbnk ;h<br />

th n;shc/ Bkb tkg; G/idk jK. fJ; ~ gfjBDk w/oh ;akB d/ f]bkc<br />

j?. uko ;szpo ~ r'bhnK Bkb SbDh j'Jh T[; dh bk;a g?fo; dh<br />

fJe ;Ve feBko/ gJh fwbh.<br />

b'tk T[go ng?*v/;kJhN; dk jwbk j' frnk. n?fNBh, T[; dk<br />

;G s'I Go';/:'r fwso coK;h;h ;oekoh j;g<strong>sk</strong>b fbikD dh EK T[;<br />

~ S'N/ fij/ j;g<strong>sk</strong>b ftu b? frnk i' fJe o{;h vkeNo dk ;h. T[E/<br />

b'tk dk ngq/;aB j'fJnk s/ w"s j'Jh. pknd ftu g<strong>sk</strong> bZrk, n?fNBh<br />

o{;h y[chnk J/iz;h dk pzdk ;h fi; B/ b'tk ~ j;g<strong>sk</strong>b ftu esb<br />

eokfJnk. 16 cotoh 1938, w"s d/ fJ; fdB T[j 32 ;kb dk ;h.<br />

woB s'I wjhBk e[ gfjbK wK ~ Xotk; fdzfdnK T[; B/ fbfynk<br />

;h- T[dk; Bk j' wkwk. ;r'I F[eo eo n;hI o{; s'I pkjo jK. i/ T[E/<br />

j[zd/, <strong>eh</strong> pDdk< T[jh Bk, i' ;or/Jh Bkb j'fJnk<<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fbfynk- w/o/ Bkb dh ;koh ghVQh y<strong>sw</strong> eo fdsh j?.<br />

gfjbK iako B/ esb <strong>eh</strong>s/, ibktsB j'J/, ekb ftu s/ fpwkohnK ftu<br />

wo/, ;z;ko izr ftu spkj j'J/. fJBQK ;kfonK s'I tX fJeZb/ ;NkbB<br />

B/ wko/. e/tb b'tk pfunk ;h fi; B/ ngD/ wK fgT[ ~ T[d'I d/fynk<br />

;h id'I n;h_ i[nkB ;K. T[j th frnk. iako dh i/bQ ftu w?~ o'Nh<br />

208 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 209 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


y[nkT[D nkT[Idk sK i/bQoK Bkb bV g?Idk ;h, id'I Bkb fbnKdhnK<br />

fe<strong>sk</strong>pK T[j w?~ Bk d/D fdzd/. fgnko/ b'tk s{z w/o/ fiw/ fJj ezw feT[I<br />

wVQ frnk j?_ fe w+ s/oh ;aoXkibh fbyK< j[D s/ohnK :kdK fbyDhnK<br />

jB p/Nk ikB.<br />

fgS'I d/o pknd ike/ fJj g<strong>sk</strong> bZrk fe ;or/Jh ~ cVe/ s;hj/<br />

fds/ rJ/, fpnkB b?D bJh fe gkgk fjNbo Bkb fwfbnk j'fJnk j?.<br />

T[; B/ ngD/ fg<strong>sk</strong> dh ;akB d/ fybkc fJe nZyo BjhI p'fbnk. u[gukg<br />

;aKs fuZs, :'fXnK tkr f;de fBGk e/ wfonk.<br />

;ko/ gfotko ftu'I e/tb d'j<strong>sk</strong>, ;/tk, iahBk dk g[Zso pfunk ;h<br />

i' b'tk s/ T[;dh gsBh ihBh B/ ngD/ g[Zso tKr gkfbnk ;h. ihBh<br />

d/ ;z<strong>sk</strong>B Bk j'Jh. T[j ;/tk p/N/ Bkb y[;a ofjzdh. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ ihBh ~<br />

fejk fe ;kvk d'j<strong>sk</strong> ;kv/ gk; G/i d/j. T[j G/iD bJh fsnko Bk<br />

j'Jh. d/o pknd BkB/ ~ d'j<strong>sk</strong> ndkbs okjh* pVh w[;aeb Bkb fwb<br />

;fenk.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dh fbys ftu :j{dh Jh;kJh ;fGnkuko dhnK T[dkjoDk<br />

d/ pV/ fgnko/ Bw{B/ fwbd/ jB. fJj d;fdnK fe fJZebk ;NkfbB d/;a<br />

Grs ofj frnk s/ b?fBB-<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> d/ ;ko/ g[okD/ ;kEh rZdko efj e/<br />

wko fds/ rJ/, fbydk j?- :;{ d/ pkoK u/fbnK ftu'I e/tb fJZe i{vk<br />

B/ rdkoh <strong>eh</strong>sh ;h. i/ fes/ fJeZbk rZdko i{vk ;Z<strong>sk</strong> ;zGkb ;edk sK<br />

<strong>sk</strong>es ;zGkbD ;ko pk<strong>eh</strong> frnkoK ~ rZdko nky e/ ;{bh s/ Nzr fdzdk.<br />

b{e tkb/ 70 th T[j fiT[Id/ Bk Svdk fe fes/ G/d Bk y[ZbQ ikt/.<br />

nr;s 1939 ftu ;NkbB B/ iowB-o{; ;zXh eo bJh fi; pko/<br />

1933 ftu <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ b/y ftu fbfynk ;h fe fJ; s'I fpBk ;NkbB<br />

bJh j'o okj pu/rk jh BjhI. bkb ca"i ;koh wko fdsh j? sK fjNbo<br />

Bkb ;[bkj s'I fpBk j'o <strong>eh</strong> j' ;edk ;h<<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fbydk j?- cqK;h;h fJBebkp d/ BkfJeK B/- pokpoh,<br />

nkiakdh ns/ y[;ajkbh dk Bknok fd<strong>sk</strong>, go j'fJnk <strong>eh</strong>< fJBebkp sK<br />

nk frnk, fJBebkp s'I fgS'I T[d:'r Bkb g{zihtkd nkfJnk. fJt/I jh<br />

n;hI o{;hnK B/ Bknok bkfJnk ;h- ;wkitkd. fJBebkp s'I pknd jo<br />

feosh <strong>sk</strong>es ftu fj;/dko j't/rk. go j'fJnk <strong>eh</strong>< nc;o;akjh B/ ;Z<strong>sk</strong><br />

;zGkb bJh. wiad{o fiE/ ;h, T[E/ dk, T[E/. fJBebkp mfrnk frnk.<br />

T[; B/ fe<strong>sk</strong>p dk Bkw jh @o?t'fbT{;aB fpNo/v# oZfynk j?. T[dk; j'<br />

e/ nkydk j?- @@wiad{o pjkdo j?, bV ;edk j?, fJBebkp fbnk ;edk<br />

j? go oki eoB dh :'r<strong>sk</strong> T[; ftu BjhI j?. fJj wkoe;tkd dk<br />

;G s'I tvk d[yKs j?. u[;s ubke ngokXh b'e ;Z<strong>sk</strong> ;zGkb b?Id/ jB.<br />

b'e i[bw MZbD bJh fco fsnko j' iKd/ jB. fJfsjk;, wid{o d/<br />

fybkc j?. w+ wiad{o d/ jZe ftu jK. ikDfdnK j'fJnK fe ;wK pbtkB<br />

j?, wiad{o ~ ysok j?, w?_ wiad{o Bkb yVQk jK.##<br />

w?e;he' ftu ofjzfdnK ekwo/v ;a<strong>sw</strong>B s/ wev'Bbv T[; d/ gqz;a;e<br />

s/ u/b/ j' rJ/. fJe fdB ;a<strong>sw</strong>B B/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> s'I tZy j'D dk n?bkB eo<br />

fd<strong>sk</strong>. gZsoekoK B/ g[ZfSnk sK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> p'fbnk- fJj d't/I p[ZX{ jB. d'tK<br />

ftu fJBk e[ coe j? fe wev'Bbv ;[;s j?. w?~ p/dktk d/D ftu<br />

fJj e[M ;wK j'o bkJ/rk.<br />

fpwko j' e/ e;aN MZb e/ b?fBB tKr woB Bkb'I T[j nk<strong>sw</strong><br />

jZfsnk eoBh fpjso ;wMdk ;h. fbydk j?- brdk fJjh j? fe w+<br />

nukBe wo iktKrk. ;akfJd fdwkr dh BkVh cND Bkb. fJj ;"yh<br />

w"s j?. 27 cotoh 1940 ~ T[; B/ t;hns fby fdsh. fszB wkou<br />

~ vkfJoh ftu fbydk j?- w/oh gsBh B/ w/o/ Bkb ofjzfdnK d[y Mb/.<br />

go c/o <strong>eh</strong> j'fJnk< e[ZM ;wK T[; B/ w/oh ;akB th sK d/yh. B<strong>sk</strong>;ak<br />

B/ tZvh pkoh y'bQ fdsh j? fi; Bkb w/o/ ewo/ ftu o';aBh ns/ <strong>sk</strong>iah<br />

jtk d't/I nk rJhnK jB. jok ;[jDk xkj s/ T[go ;kc Bhbk nkek;a<br />

fezB/ ;''jD/ jB. J/Bh fBowb<strong>sk</strong> ftu nkdwh pdh r[bkwh ns/ fjz;k<br />

feT[_ tkV fdzdk j?< g{ok nBzd feT[I BjhI b?Idk< i/ w+ ns/ B<strong>sk</strong>;ak d't/<br />

fJeZm/ wo rJ/HHH .## fJE/ T[j tke g{ok BjhI eodk. ;akfJd d'js/<br />

pko/ e[M efjDk ukj[zdk j't/.<br />

fit/I <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ wB[y<strong>sk</strong> d/ Gb/ Gfty dh g{oB T[whd ;h, T[t/I<br />

;NkbB ~ ngD/ eowK dk Bshik vok fdzdk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ o{;hnK d/ Bkw<br />

;zd/;a fbfynk- s[;hI X'yk yk rJ/ fwZso'. s[jkv/ nypko M{m p'b oj/<br />

jB. s[jkvh nc;o;akjh fijVh s[jkv/ y{B dh fgnk;h j? s/ gZEo fdb<br />

th, fjNbo tofrnK nr/ w'w tKr gzxo iKdh j?. s[;hI iako d/ ;zrb<br />

s'V fds/ ;B. j[D ;NkbB dk y{Bh gzik go/ eoBk j't/rk. ;NkbB<br />

s[jk~ dZ;dk j? fe cbkDh EK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ o/bt/ bkJhBk T[vtk fdshnK,<br />

d{ih EK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ ykDk ftu jV<strong>sk</strong>b eotk fdsh, shih EK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/<br />

bkb ca"i pkrh eo fdsh, j;g<strong>sk</strong>bK ftu vkeNoK ~ s/ y/sK ftu<br />

fe;kBk ~ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ GVekfJnk. i/ o{; w/o/ efjD/ w[<strong>sk</strong>pe uZb fojk<br />

j? <strong>sk</strong> c/o w+ ibktsB j'e/ gBkj bJh ftd/;a ftu feT[I p?mk jK s/<br />

210 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 211 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


;NkbB oki fet/I eo fojk j?<<br />

T[; d/ F[GfuzseK ~ ysok ;h fe T[s/ jwbk j' ;edk j? fJ;<br />

bJh u"e;h oZyh j'Jh ;h s/ e[M ;[oZfynk rkov th gfjok fdzd/ ;B.<br />

23 wJh ~ ;kok fdB fbydk-fbydk Ee e/ ;akwh 4 ti/ gbzx s/ b/N<br />

frnk. T[; B/ r'bhnK dh nktkia ;[Dh. T[; ~ po{d d/ X{J/I dh rzX<br />

wfj;{; j'Jh. ;'funk fe pkjo ;akfJd w/o/ tkb/ rkov e'Jh i;aB wBk<br />

oj/ j'D. ckfJfozr nzdo tb nkT[D brh sK Skb wko e/ T[j e'B/<br />

ftu co;a s/ b/N frnk. B<strong>sk</strong>;ak T[; T[gZo Ykb pD e/ b/N rJh.<br />

brk<strong>sk</strong>o r'bhpkoh j[zdh ojh. d{i/ ewo/ ftu' d'js/ dh uhe ;[DkJh<br />

fdsh- BkBkHHH.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fbydk j?- d'js/ dh uhe torh fGnkBe ntki w+I ihtB<br />

ftu j'o BjhI ;[Dh. ;kvk d'jK dk y{B iw frnk fit/I. d' ;" r'bhnK<br />

uZbhnK. ;/tk ~ wko rJ/ fe b? rJ/< fco ;/tk d/ ewo/ ftu pzp<br />

uZbD dk Xwkek j'fJnk. fJe nkdwh B/ d'jK ewfonK ftu Mks wkoh.<br />

e'Jh BjhI fdf;nk. T[; B/ ;'funk- ezw cfsj j' frnk j?. d/o se<br />

w"s dh ykw';ah. feXo rJ/ ;G< pk<strong>eh</strong> ihn< rkov< <strong>eh</strong> ;ko/ wko fds/<<br />

d/o pknd ;/tk dh nktkia nkJh- BkBk ! feE/ j'<<br />

BkBh B/ GZi e/ iZch gk bJh. g?o iaywh j' frnk ;h. wzi/ j/m<br />

tVe/ T[; B/ ikB pukJh. b[fenk ;'udk fojk, BkBk-BkBh wo rJ/<br />

jB.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> pkjo nkfJnk. jfEnko ofjs rkov doysK Bkb B{V/<br />

gJ/ ;B. T[BQK dZf;nk- uko ti/ d/ eohp g[b; todh ftu thj<br />

jfEnkopzd pzd/ ;kv/ s/ MgN/ s/ ;kv/ jfEnko y'j e/ ;k~ fJE/ pzBQ<br />

rJ/. iKd/ j'J/ <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dhnK d' ekoK th b? rJ/. fJj ekoK feb/ tor/<br />

xo ftu yso/ ;w/I fsnko pofsnko oZyhnK iKdhnK ;B s/ ukphnK th<br />

ftu/ j[zdhnK.<br />

nZX/ xzN/ pknd w?e;he' g[b; dk uhc nkfJnk s/ w"e/ dk w[nkfJBk<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ g[ZfSnk- fe;/ s/ FZe< <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- ;NkbB. j'o<br />

e"D<<br />

g[bh; uhc ~ FZe j'fJnk. bZfrnk <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ nkg/ vokwk oukfJnk<br />

j?. J/vh ipod;s ckfJfozr ftu ;ko/ pu rJ/- fJj fet/I j' ;ed?<<br />

J/vh d[oxNBk fgS'I <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> g{ok ;aKs j?. wkwbk ;aZ<strong>eh</strong> brdk j?. r'bhnK<br />

d/ 72 fB;akB sK uhc B/ nkg frD/< T[; d/ xo d[nkb/ rkod tXkJh<br />

s/ ezXK j'o T[uhnk <strong>eh</strong>shnK. T[;koh j[zdh d/y e/ w[;ekT[*fdnK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

B/ fejk- ;fGn<strong>sk</strong> T[;o ojh j?. nkdwh soZ<strong>eh</strong> eo frn?.<br />

i?e;B BK dk fJe pzdk edh edkJhI T[; ~ fwbD nkT[Idk, ;tkb<br />

gZ[Sdk s/ nkgDh fbys ;'XD dh p/Bsh eodk. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ngD/ yor';aK<br />

~ ukok y[nk fojk ;h fe gsBh B/ fejk- i?e;B nkfJn?. T[j T[fmnk<br />

s/ wfjwkB gk; ubk frnk. fejk- s{z nZi mhe BjhI brdk. ghbk<br />

j'fJnk fgn?I. e'Jh dtkJh p{Nh b? GkJh. B<strong>sk</strong>;ak d;dh j?- d'jK ~<br />

ewo/ ftu fpmk e/ w+ ngD/ ewo/ tZb ubh rJh. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> e[o;h s/<br />

p?mk, w/ia s/ ofynk wfjwkB dk b/y gVQB bZrk. ni/ gfjb/ gzB/ T[go<br />

M[fenk j'fJnk ;h fe f;o T[gZo ipod;s tko j'fJnk. i?e;B B/ g{oh<br />

<strong>sk</strong>es Bkb poc s'VB tkbh e[jkVh y'gVh ftu wkoh.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ T[uh dodBke uhe wkoh s/ yb' frnk. i' i' w/ia s/<br />

fgnk ;h, fe<strong>sk</strong>pK, g/go-t/N, dtks, N?bhc'B, u[e-u[e eksb d/ wkodk<br />

fojk. fco T[j eksb T[go MgfNnk s/ T[; ~ cV fbnk, T[; d/ jZE<br />

s/ p[Vek tZfYnk s/ T[; e'b'I e[jkVh y'j bJh. eksb fJzBk xpok<br />

frnk fe d{ik tko Bk <strong>eh</strong><strong>sk</strong>, Bk S[ok x'Ifgnk Bk fotkbto ftu'I r'bh<br />

ubkJh. id'I <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> ~ bZrk fe froB bZrk jK, eJh edw fgS/ jfNnk.<br />

T[j d[;awD d/ edwk ftu BjhI fvrDk ukj[zdk ;h. iaywh uhs/ tKr<br />

bfVnk. fJzB/ ~ B<strong>sk</strong>bhnk ns/ rkod nzdo nk rJ/ s/ rkodK B/<br />

eksb ~ cV fbnk. T[; ~ pzd{eK d/ pZN wkoB bZr/. eksb uhfenk<br />

sK <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/ fejk- wko' Bk. wko' Bk fJj~. fJ; s'I g[S-frZS eo'.<br />

B<strong>sk</strong>;ak dZ;dh j?- y'gVh c[Nh gJh ;h. tZvk iayaw ;h. <strong>eh</strong> j'fJnk<<br />

<strong>eh</strong> j'fJnk <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>< T[; B/ rb d[nkb/ pkjK tb bJhnK. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> B/<br />

fejk- @@gfjbK sK w?~ bZrk SZs T[s'I e'Jh uhia f;o T[s/ fvr gJh<br />

j?. fco g<strong>sk</strong> br frnk sK w?_ eksb ~ cfVnk.¿<br />

fco T[; B/ nkgD/ ;?eNoh ~ fejk- i?e;B B/. T[;/ B/ <strong>eh</strong><strong>sk</strong>.<br />

i' j'Dk ;h j' frn?. e[ZM edw T[j j'o fgS/ jfNnk, fco co;a s/<br />

b/N frnk- @@w+ s?~ fgnko eodK B<strong>sk</strong>;ak##. fJj ;apd g{o/ ;kc p'b/.<br />

B<strong>sk</strong>;ak B/ f;o j/m ;okDk oZy fd<strong>sk</strong> ns/ iayw T[s/ poc.<br />

@@;/tk ~ go/ oZyhI. d{ik tko eoB ~ fsnko ;h i?e;B. w+<br />

eoB BhI fdZ<strong>sk</strong>.##<br />

212 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 213 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


ngD/ ;eZso jB;B ~ fejk- ezw <strong>sw</strong>kw. jB;B B/ fejk- yk;<br />

rZb BhI. mhe j'. N;<strong>eh</strong> B/ fejk- BK. n?s<strong>eh</strong> T[j fiZs rJ/. pko<br />

pko B<strong>sk</strong>;ak d/ jZE T[j ngD/ p[ZbQK <strong>sZe</strong> fbiKdk. nzro/iah ftu ;eZso<br />

~ fejk- B<strong>sk</strong>;ak dk fXnkB oZyhI. pV/ dZ[y d/y/ fJjB/. B<strong>sk</strong>;ak iako-iako<br />

o'Jh. pko-pko T[; dk iayw u[zwdh.<br />

eksb B/ rkod ~ dZf;nk- J/Bh i'o dh e[jkVh wkoh ;h w?~<br />

:<strong>eh</strong>B BjhI ;h fe fJe p'b th T[; dk fBeb ;e/rk. w?~ <strong>eh</strong> g<strong>sk</strong><br />

;h T[j yVQk j' e/ w?~ cV bJ/rk. w/oh wK T[BK B/ pzdh pDk oZyh<br />

j?. w/oh wK T[BQK e'b j?. w/o/ s'I eotkfJnk frnk.<br />

vkeNo nkT[D <strong>sZe</strong> yZpk gk;k ;[zB j' frnk ;h. j;g<strong>sk</strong>b fbikD<br />

bZr/ sK B<strong>sk</strong>;ak dhnK nZyK nZr/ g[Zso B'tk nk frnk. T[j o'Jh- w+<br />

BjhI fbikD d/Dk j;g<strong>sk</strong>b. j;g<strong>sk</strong>b ftu vkeNo wko d/Dr/. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong><br />

B/ j"bh d/ e/ fejk- Bk fbikU T[E/ w?~. jB;B B/ fejk- w+ Bkb<br />

iktKrk. nkgDh rkod BKb fbiktKrk. w/oh rZb wzB' . o'e' Bk.<br />

B<strong>sk</strong>;ak B/ fejk- uzrk. s/oh woih. w/o/ woih eoB d/ fdB ed/ d/<br />

phs u[e/ jB jz;B.<br />

;No?uo s/ fgnK T[; B/ fejk- w/ok ;G e[M B<strong>sk</strong>;ak dk j? jz;B.<br />

fXnkB oZyhI. id'I fbikD bZr/ sK rkod B/ fejk- ni/ BjhI. j'o c'o;<br />

b?e/ nkU gfjbK. i/ o;s/ ftu fco jwbk j' frnk< c"oB g[b; uhc<br />

Gkoh c'o; Bkb nk frnk. uhc dZ;dk j?- ;fseko :'r phph B/ ;c?d<br />

o[wkb Bkb gsh dk iayw Yfenk j'fJnk ;h. d'jK jEK ftu bj{ Bkb<br />

u'Idk f;o cfVnk j'fJnk ;h. e/tb f;;<strong>eh</strong>nK. eksb tk;s/ tyoh<br />

n?Ip{b?I; nkJh.<br />

nZr/-nZr/ o;<strong>sk</strong> ;kc eoB bJh g[bh; d/ w'No ;kJhebK dk<br />

ekcbk, fgS/-fgS/ s/iah Bkb d"Vdh ;kfJoB tiKdh n?_p{b?_; ;VeK ~<br />

uhodh d"Vh. ;kj uZb fojk ;h. j/mK M[e e/ B<strong>sk</strong>;ak B/ g[fSnk- fet/I<br />

j'< T[so fwfbnk- e[M mhe jK. jZE dk fJ;akok eoe/ ;eZso ~ B/V/<br />

p[bkfJnk- f;nk;h esb j? fJj. o{; dh y[chnk ewKv' c'o; dk pzdk.<br />

Bkiah th j' ;edk j?- r?;Nkg'. d'tK B/ fwb e/ th tkodks eotkJh<br />

j' ;edh j?. tXhe ;aZe o{;hnK T[go j?. d{i/ gk;/ eksb n?Ip[b?I; ftu<br />

g[bh; ~ nfjw ikDekoh d/ fojk ;h. fJ; esb ftu BkiahnK dk e'Jh<br />

jZE BjhI ;h.<br />

j;g<strong>sk</strong>b d[nkb/ GhVK i[VB brhnK. B<strong>sk</strong>;ak p'bh- fJBQK ftu ;kv/<br />

t?oh j'Dr/. ;kv/ d';s feE/ ub/ rJ/< j;g<strong>sk</strong>b dh Bo; nkgo/;aB s'I<br />

gfjbK f;o dh jikws eoB nkJh. <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> p'fbnk- eZbQ s{z fejk ;h<br />

B<strong>sk</strong>;ak, jikws eotk. b?? j' rJh. fco ;eZso ~ fejk- w/o/ nkyoh<br />

p'b B'N eo. jB;B ~ o{;h BjhI nkT[Idh ;h. nzro/iah ftu fbykfJnkf;nk;h<br />

eksb B/ w?~ w"s d/ do T[go g[uk fd<strong>sk</strong> j?. w/o/ ewo/ ftu<br />

nk e/ wkfonk. w+ jZE'gkJh <strong>eh</strong>sh.HHHH n;hI ewo/ ftu tV/HHH T[; B/<br />

coK;h;h nzeV/ dZ;D/ F[o{ <strong>eh</strong>s/HHH fco tko <strong>eh</strong><strong>sk</strong>HHH d';sK ~ dZ; d/JhI<br />

fe ;kvh cfsj j'J/rh :<strong>eh</strong>BB. u"Eh fJzNoB?;aBb p[bk b?D.<br />

ngo/;aB tk;s/ Bo;K eZgV/ T[<strong>sk</strong>oB bZr gJhnK sK nyhobk t;so<br />

T[<strong>sk</strong>oB t/b/ T[; B/ ;ji Bkb fejk- Bo;K jZE Bk bkT[D. B<strong>sk</strong>;ak s{z<br />

w/ok eZgVk T[<strong>sk</strong>o. Bo;K go/ jN rJhnK. B<strong>sk</strong>;ak B/ fco T[; d/ p[ZbK<br />

Bkb p[ZbQ S[jkJ/. T[;B/ uz[wD dk itkp fd<strong>sk</strong>. fJ; fgS'I p/j';a j' frnk.<br />

vkeNo y'gVh dk nkgo/;aB eoB bZr/. fszB fJzu v{zxk iayw ;h. y'gVh<br />

dhnK jZvhnK N[ZN e/ fdwkr ftu X; rJhnK ;B. pkJh xzN/ T[j w"s<br />

Bkb x[bdk fojk go j';a Bk nkJh. B<strong>sk</strong>;ak fdB oks jZE s/ jZE Xoh<br />

T[; tZb J/; nk; Bkb d/ydh ojh fe T[j nZyK y'jb/rk. nkyoh gb<br />

pko/ dZ;dh j?, id'I vkeNoK B/ T[; ~ u[Zfenk T[; dk f;o w'Y/ s/<br />

bNe frnk. pkjK J/; soQK bwe rJhnK fit/I eok; T[go w;hj/ dhnK<br />

bw<strong>eh</strong>nK jB. ezfvnK d/ <strong>sk</strong>i dh EK f;o T[go ;c?d gZNh ;h. fujok<br />

;aKs, gftsZo ns/ ;P?wkD Bkb Gog{o. brdk ;h ngD/ nkg ~ j[D/<br />

;zGkb bJ/rk.<br />

21 nr;s 1940 ~ ;akw ;kY/ ;Zs ti/ ftdk j'fJnk. vkeNoK<br />

B/ fog'oN ftu fbfynk, T[; dk fdwkr n;kXkoB s"o s/ tZvk ;h, tiaB<br />

d' g"Iv s/oK n"I;. fdb nkw Bkb'I tZvk.<br />

;oekoh o{;h nypko goktdk B/ fB<strong>eh</strong> fijh ypo Skgh- T[; d/<br />

f;o fco/ u/b/ tb'I <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dk esb.<br />

noEh fgS/ jiakoK dk ekcabk s[fonk. ;afjo ftu'I, nwhoK dh<br />

nkpkdh ftu'I fBeb e/ wiad{oK dhnK p;shnK EkDh bzfxnk. ;Ve d/<br />

d'jhI gk;hI Bzr/ g?ohI cN/ eZgV/ gfjBh nDfrDs wiad{oK B/ T[; ~ ;bkw<br />

<strong>eh</strong><strong>sk</strong>-;a/o <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> nwo oj/. ;kvk <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fizadkpkd. s[os c[os, fe;/<br />

B/, fJe rhs d/ p'b i'V e/ r[Dr[DkJ/. eth;aoh d/ p'b d[jok-d[jok<br />

214 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 215 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>


kJ/ rJ/. do;aBk tk;s/ gzi fdB T[; dh noEh oZyh rJh. fszB bZy<br />

wodK n"osK B/ nz<strong>sw</strong> dhdko <strong>eh</strong>s/. xo d/ ftjV/ ftu epo T[go<br />

;c?d nkfJ<strong>sk</strong>eko ;zrwowo oZy e/ T[go bkb Mzvk bfjok fd<strong>sk</strong>.<br />

B<strong>sk</strong>bhnk thj ;kb j'o fiT[Idh ojh. id'I T[mdh, jo ;t/o T[;<br />

dhnK nZyK ftjV/ ftu gJ/ ;c?d gZEo tZb x[zwdhnK.<br />

fJ;jke fbydk j?- T[; dh fizdrh e'Jh goh eEk BjhI. ;kvhnK<br />

nZyK nr/ tkgoh fJj tk;sfte xNBk j? fijVh fwZE s'I nr/ bzx<br />

rJh.<br />

fjNbo B/ fJe whfNzr d"okB coK; d/ okid{s okpoN e'bKdo/<br />

~ fejk- w/o/ ;ko/ okj gZXo j' rJ/ jB. j[D w/o/ ;kjwD/ ;z;ko fNe<br />

BjhI ;edk. w+ fti/<strong>sk</strong> j'tKrk. okid{s B/ fejk- i/ izr bwe rJh,<br />

wiad{oK fe;kBk dh d;ak ftrVdh rJh sK fJe ;zGktBk j'o th j'<br />

;edh j?- T[j j? <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong>. edh ;'fun? fe <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> fti/<strong>sk</strong> j' ;edk j?<<br />

fJj tke ;[D e/ fjNbo fJT[I G[Vfenk fit/I m{zjk bfVnk j'J/ s/ fejk-<br />

;akfJd. j' ;ed?. fJj j' ;ed?.<br />

<strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> d/ Bc/ B[e;kB pko/ w?~ fNgZDh BjhI eoBh ukjhdh. ikB<br />

v/th B/ mhe fejk ;h- <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> dh rb ;[DB fgS'I e'Jh tke p'bDk<br />

n?INh ebkJhw?e; j?.<br />

216 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong> 217 / r"<strong>sw</strong> <strong>s'A</strong> <strong>sk</strong>;<strong>eh</strong> <strong>sZe</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!