FABRYKA „GERLACH I PULST" DO ROKU 1918

JÓZEF PIŁATOWICZ 

FABRYKA „GERLACH I PULST" DO ROKU 1918 

Dzieje przemysłu obrabiarkowego w Królestwie Polskim sięgają pierwszej 

połowy XIX w. 1 Obrabiarki wytwarzano wówczas w różnych zakładach 

przemysłu metalowego, ale wzrost zapotrzebowania i jego różnorodność zmusiły 

przedsiębiorstwa do specjalizacji, której pierwsze symptomy można zaobserwować 

w połowie lat siedemdziesiątych XIX w. Na szerszą skalę produkcję 

obrabiarek na ziemiach polskich zapoczątkowała fabryka J. Fajansa, uruchomiona 

w 1875 r. w Warszawie przy ulicy Daniłowiczowskiej. Zakład produkował 

głównie maszyny drukarskie, natomiast jeszcze ubocznie lecz w dużym asortymencie 

wytwarzał tokarki, heblarki i strugarki. Od końca lat siedemdziesiątych 

obrabiarki produkowały również firmy: „Bracia Geisler", „K. Kosiński", „Engel 

i Vogt", „Tadeusz Rychter" oraz „Röhn — Zieliński". Na większą skalę 

rozwinięto w Królestwie wytwarzanie obrabiarek do drewna, największymi 

producentami tych maszyn od lat osiemdziesiątych XIX w. były fabryki: 

W. Troetzera, „Lilpop, Rau i Loewenstein", K. Rudzkiego, Scholtzego i Repphana 

oraz Orthweina i Karasińskiego. Poza Warszawą niewiele obrabiarek 

wytwarzano jeszcze w kilku zakładach, m.in. Fabryce Maszyn w Porębie koło 

Zawiercia, „Fitzner i Gamper" w Sosnowcu oraz Tow. Akc. J. John w Łodzi. 

Niewielkie zakłady obrabiarkowe funkcjonowały w Galicji i zaborze pruskim 2 . 

1. ZAŁOŻENIE TOWARZYSTWA FABRYKI MASZYN 

„GERLACH I PULST" I JEGO FINANSE 

Pierwsza fabryka o wyłącznie obrabiarkowym profilu produkcji powstała 

w Warszawie przy ulicy Srebrnej 8 w 1876 r. pod firmą „Gerlach i Lampe" 3 . 

Początkowo była to niewielka fabryczka, w której zatrudniano tylko 25 

1 J. Łukasiewicz, Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa Polskiego 1852—1886, Warszawa 1963, s. 80-81 

2 Tamże, s. 261 -262; J. Piotrowski, Etapy budowy obrabiarek w Polsce, „Mechanik" 1946, nr 9, s. 325; 

J Piotrowski, Obrabiarki i organizacja obróbki w Polsce w świetle 60-ciu roczników „Przeglądu Technicznego , 

..Przegląd Techniczny" (dalej: „PT') 1934, nr 26, s. 749—750; E.T. Geisler, Przemyśl obrabiarkowy w Polsce, w: 

Odrodzenie przemysłu i handlu polskiego. Warszawa 1921, t. III, s. 16; S. Kulesza, Drogi rozwoju przemysłu 

obrabiarkowego w Polsce, „Mechanik" 1957, nr 5- 6, s. 178; A. Bocheński, Wędrówki po dziejach przemysłu Polskiego 

Warszawa 1971, t. III, s. 132—136; B. Mielczarek, Szkice z dziejów Pruszkowa, „Rocznik Pruszkowski 1979, 

s. 12—13; W. Puś, Przemyśl Królestwa Polskiego w latach 1870-1914, Łódź 1984, s. 11—14, 272. 

3 Ż. Kormanowa, Fabryka Wyrobów Precyzyjnych im. gen. Karola Świerczewskiego (d. Fabryka Maszyn GiP I, 

w: VI Wieków Woli, Warszawa 1971, s. 9 — ten sam tekst opublikowano w; Przewodnik po warszawskich zakładach 

przemysłowych 1800-1960 Zeszyt próbny. Warszawa 1970; E.T. Geisler, Warunki rozwoju polskiego przemysłu 

obrabiarkowego, „Przegląd Mechaniczny" (dalej; „PM") 1939, nr 1-2, s. 2; S. Kulesza, jw, s. 178; Historia kultury 

materialnej Polski w zarysie, Wrocław -Warszawa—Kraków—Gdańsk 1979, t. VI, s. 162—163. 

7 Rocznik Warszawski

98 Józef Piłatowicz 

robotników, a wartość jej produkcji wynosiła zaledwie 16 tys. rb. 4 W 1881 r. firma 

„Gerlach i Lampe" podjęła próbę wejścia ze swoją produkcją na rynek rosyjski, 

zgłaszając udział w moskiewskiej wystawie przemysłowej. Wyroby przeznaczone 

na tę wystawę zaprezentowano wiosną tegoż roku w Warszawie w pałacu Briihla, 

wystawiając tokarki, wiertarki i heblarki 5 . 

W lipcu 1877 r. działkę przy ulicy Srebrnej 8, na której znajdowała się fabryka, 

nabył za sumę 4440 rb. Stanisław Gerlach, a po jego bezpotomnej śmierci 

nieruchomość przeszła w ręce rodziców Wilhelma i Karoliny oraz rodzeństwa. 

W latach 1882—1897 fabryka działała pod firmą „Gerlach i s-ka", stanowiąc 

własność Wilhelma Gerlacha, a od 1886 r. jego syna Maksymiliana, który 22 

kwietnia/4 maja 1892 r. spłacił dotychczasowych współwłaścicieli w wysokości 

22,5 tys. rb. i stał się jedynym właścicielem przedsiębiorstwa. Już wkrótce jednak, 

bo 27 maja tegoż roku prawo własności nabył od niego inż. Edmund Pulst. 

W 1893 r. Gerlach wespół z Pulstem wystąpił do Ministerstwa Finansów 

z wnioskiem o założenie towarzystwa akcyjnego, ale wobec przedłużającej się 

procedury prawnej zawiązali 18 lutego/2 marca 1897 r. spółkę handlową 

„Gerlach i Pulst" na 12 lat, poczynając od 1 stycznia 1897 r., Gerlach wniósł do 

niej nieruchomość o wartości 22,5 tys. rb.; wielkość udziału Pulsta nie jest znana. 

Kapitał zakładowy spółki wynosił zaledwie 22 tys. rb. 6 

Po wieloletniej procedurze prawnej 3/15 lipca 1898 r. car zatwierdził ustawę 

towarzystwa „Gerlach i Pulst" — „Najjaśniejszy Pan, podług uchwały Komitetu 

Ministrów, Najwyżej rozkazać raczył dozwolić kupcom warszawskim: Maksymilianowi 

synowi Wilhelma Gerlacha i Edmundowi synowi Wilhelma Pulstowi 

założyć towarzystwo akcyjne pod firmą »Towarzystwo Fabryki Maszyn 

Gerlach i Pulst« w Warszawie, na zasadzie ustawy, zaszczyconej Najwyższym 

rozpoznaniem i zatwierdzeniem w Peterhofie w dniu 3 lipca 1898 roku" 7 . Koszty 

przejścia firmy „Gerlach i Pulst" na towarzystwo akcyjne wynosiły 13 218 rb. i 60 

kp. 8 Towarzystwo założono „w celu nabycia, prowadzenia i rozszerzenia 

działalności fabryki maszyn, znajdującej się w Warszawie i należącej do domu 

handlowego, pod firmą »Gerlach i Pulst«, a także dla sprzedaży artykułów 

wyrabianych przez rzeczoną fabrykę" 9 . 

4 

J. Łukasiewicz, jw., s. 262; W. Pruss, Rozwój przemysłu warszawskiego w latach 1864—1914, Warszawa 1977, 

s. 101. 

5 

Usta deklaracji złożonych w komitecie warszawskim na wystawę w Moskwie w 1881 r., „Gazeta Handlowa" 

1881, nr 36, s. 2; Wystawa w pałacu Bruhlowskim, „Gazeta Handlowa" 1881, nr 95, s. 3. 

6 

Ż. Kormanowa,jw„ s. 9; B. Garncarska, Z dziejów przemysłu Wo//(1870—1914), „Rocznik Warszawski" VIII: 

1970, s. 214; I. Długosz, Historia Fabryki Wyrobów Precyzyjnych im. gen. K. Świerczewskiego d. „Gerlach i Pulst", 

Warszawa 1974 (praca magisterska w SGH), maszynopis, s. 12. 

7 

Zbiór praw obowiązujących w guberniach Królestwa Polskiego. Seria II, t. 28, 1898, II półrocze, t. 58 

całkowitego zbioru, Warszawa 1900, s. 620—621. 

8 

Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Fabryki Maszyn „Gerlach i Pulst" za pierwszy rok fabryczny, tj. od 

20X/1 XI1898 roku do dnia 20X/1 Xl 1899 roku. Warszawa 1900, s. 1. Natomiast Z. Pustuła podaje, że koszty te 

wyniosły 20 tys. rb., zob. tegoż: Początki kapitału monopolistycznego w przemyśle hutniczo-metalowym Królestwa 

Polskiego (1882—1900), Warszawa 1968, s. 145. 

9 

Ustawa Towarzystwa Fabryki Maszyn „Gerlach i Pulst", Warszawa 1903, s. 4.

Fabryka „Gerlach i Pulst" do roku 1918 99 

Kapitał zakładowy ustalono na 1 min rb. podzielonych na 4000 akcji, po 250 

rb. każda. Kapitał zakładowy na poziomie 1 min rb. utrzymano do wybuchu 

pierwszej wojny światowej, choć w 1900 r. usiłowano go powiększyć o 250 000 rb., 

ale wobec oporu części akcjonariuszy odstąpiono od tego zamiaru 10 . O tej 

wysokości kapitał zakładowy sytuował Towarzystwo Fabryki Maszyn „Gerlach 

i Pulst" (dalej: „GiP") wśród średniej wielkości towarzystw akcyjnych na Woli 

oraz Warszawie, a także w przemyśle metalowym całego Królestwa Polskiego 11 . 

Towarzystwem kierował zarząd w Warszawie, przeniesiony jednak w 1905 r. do 

Petersburga, ponieważ „w Petersburgu skupiają się wszystkie główne interesy 

Towarzystwa, tu znajdują się prawie wszyscy kontrahenci i osoby, z którymi 

Towarzystwo ma kontakty służbowe i przemysłowe; tutaj wreszcie znajdują się 

zarządy przedsiębiorstw podobnych" 12 . 

Towarzystwo ukonstytuowało się 9/21 grudnia 1898 r. i w tym samym dniu 

odbyło się zebranie, na którym zakład „GiP" przeszedł na własność spółki. 

Wartość nieruchomości wraz z placem przy ulicy Srebrnej oceniono na 45018 

rb., zaś na Woli przy ulicy Dworskiej na 608 304 rb. Dotychczasowi właściciele 

otrzymali 595 akcji na sumę 148 750 rb., przy czym M. Gerlachowi przypadło 301 

akcji o wartości 75250 rb., zaś E. Pulstowi — 294 akcji w kwocie 73 500 rb. 13 

U schyłku 1899 r. wybuchł kryzys ekonomiczny w Królestwie Polskim 14 

i wówczas u „GiP" pojawiły się pierwsze kłopoty finansowe. Aktywa bilansu 

spółki obciążone były kredytem uzyskanym w 1898 r. w Domu Bankowym „H. 

Wawelberg" w wysokości 301954,99 rb., co stanowiło blisko 1/3 kapitału 

zakładowego towarzystwa. W pierwszym roku finansowym 1898/1899 zysk 

brutto spółki wyniósł 80634,82 rb., ale czysty zysk zamknął się bardzo 

symboliczną sumą 287,46 rb. Sytuację tę zarząd tłumaczył wydatkami związanymi 

z budową nowej fabryki na Woli przy ulicy Dworskiej, która nie rozpoczęła 

produkcji przed 1 listopada 1899 r., zaś w oparciu o zakład przy ulicy Srebrnej nie 

można było zwiększyć obrotów, albowiem z powodu braku miejsca produkcja 

nie mogła wzrosnąć. Mimo ograniczonych możliwości fabryka na Srebrnej dała 

w roku 1898/1899 — 16413,75 rb. czystego zysku i utrzymała się na poziomie 

średniej z trzech ubiegłych lat (1895—1898) wynoszącej 17 618 rb. Nieznaczna 

minusowa różnica spowodowana była powiększeniem kosztów administracji, 

niezbędnej przy budowie nowych hal fabrycznych. Zysk przeznaczono głównie 

na pokrycie kosztów związanych z utworzeniem spółki akcyjnej. 

10 Kronika handlowa. Zebranie nadzwyczajne Towarzystwa Fabryki Maszyn „Gerlach i Pulst" w Warszawie, 

»Gazeta Handlowa" 1900, nr 244, s. 2—3; B. Garncarska, jw., s. 228. 

" B. Garncarska, jw., s. 213; Z. Pustuła, jw., s. 247—249; I. Pietrzak-Pawlowska, Wielki przemysł Warszawy 

' okręgu (1864—1918), „Rocznik Warszawski" VII: 1966, s. 376. 

2 Cyt. za: B. Garncarska, jw., s. 215; — zob. też: Ż. Kormanowa, jw., s. 10; Księga adresowa przemysłu 

fabrycznego w Królestwie Polskim, oprać. L. Jeziorański, 1906 nr 311. 

" Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa ..., 1898/1899, s. 1; I. Długosz, jw., s. 14—15. 

I- Pietrzak-Pawlowska, Królestwo Polskie w początkach imperializmu 1900—1905, Warszawa 1955, 

s- 107-165.


Pogorszenie sytuacji finansowej spółki miało miejsce w latach następnych. 

W roku finansowym 1899/1900 odnotowano straty w wysokości 5345 rb., 

a w następnym 1900/1901 r. osiągnęły one 62423 rb. Tak słabe wyniki finansowe 

przedsiębiorstwa były rezultatem niekorzystnej ogólnej koniunktury gospodarczej, 

a także konkurencji zagranicznych i krajowych fabryk obrabiarek. Zmusiło 

to „GiP" do obniżenia cen maszyn przeciętnie o 10—15%. Ponadto wydatny 

wzrost nakładów spowodowany był znacznymi wydatkami związanymi z przygotowaniem 

do produkcji 55 nowych obrabiarek oraz opóźnieniami w dostawach 

materiałów, co pociągnęło za sobą przedłużenie terminów wykonania 

zamówień. Sprzedaż posesji przy ulicy Srebrnej przyniosła również straty 

w wysokości 2725 rb. 

Rok finansowy 1901/1902 zakończył się zyskiem netto w wysokości 3991 rb., 

ale suma ta nie wystarczała na pokrycie wydatków z lat ubiegłych ani na 

amortyzację, w rezultacie w bilansie odnotowano stratę 11 112 rb. Przyczynę tej 

sytuacji upatrywano w zbyt małej produkcji w stosunku do ogólnych rozchodów 

fabryki. Stan finansowy przedsiębiorstwa był trudny, zmusiło to zarząd do 

zaciągnięcia w 1903 r. dwóch pożyczek na sumę 270 tys. rb., przy czym 120 tys. 

pożyczył inż. Andrzej Dowkontt. Zabezpieczeniem pożyczek była hipoteka 

terenów na Woli przy ulicy Dworskiej 15 . Trudności finansowe zmusiły przedsiębiorstwo 

do zwrócenia się o pomoc do kapitału obcego. W 1904 r. poważne 

udziały w towarzystwie przejęły kapitały duński, belgijski i holenderski reprezentowany 

przez spółkę „William H. Muller and Co.", posiadającą siedziby 

w Londynie i Hadze. W gestię tej spółki przeszło 49% kapitału akcyjnego, 

pozostałe akcje z czasem przejmowały instytucje kredytowe i osoby prywatne, 

w rezultacie pozostała jedynie pierwotna nazwa firmy „GiP" 16 . 

Wejście kapitału obcego doprowadziło do zasadniczej reorganizacji przedsiębiorstwa, 

co dało pewne efekty finansowe, ale znacznie mniejsze od oczekiwanych. 

Tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej w roku finansowym 

1912/1913 czysty zysk netto wyniósł zaledwie 5418 rb., przy ogólnej wartości 

rocznej produkcji bliskiej 1,4 min rb. Dłużnikami towarzystwa na sumę 478 tys. 

rb. były przeważnie zarządy dróg żelaznych oraz renomowane firmy prywatne. 

Nie dawało to jednak gwarancji spłaty, ponieważ zadłużenie przedsiębiorstwa 

sukcesywnie wzrastało, z 147 148 rb. w roku 1898/1899 do przeszło 2,7 min rb. 

w roku 1912/1913. W rezultacie w 1913/1914 r. towarzystwo z powodu 

niewypłacalności znajdowało się przejściowo pod administracją wierzycieli 17 . 

15 

Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa ..„ 1898/1899 ..., s. 1—7, 1900/1901 s. 1, 1901/1902 s. 1; I. Długosz, jw., 

s. 34. 

16 

A.K. Zieliński, Historia wytwórni obrabiarek „Gerlach i Pulst" w Warszawie, „Mechanik" 1922, nr 3, s. 78; 

J. Piotrowski, Rozwój przemysłu obrabiarkowego w pierwszym dziesięcioleciu Polski Ludowej, „PM" 1954 nr 10, 

s. 301; B. Garncarska, jw., s. 224; J. Szaniawski, Zarys historyczny powstania, rozwoju i likwidacji jednej 

z największych w Polsce fabryk obrabiarek pod firmą „Gerlach i Pulst" w Warszawie, Warszawa 1965, Archiwum 

Państwowe m. st. Warszawy (dalej: APW), Zbiór Rękopisów, sygn. 380, s. 2. 

17 

Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa ..„ 1898/1899 s. 1, 1912/1913 s. 3—4; Ż. Kormanowa, jw., s. 9.


2. WŁADZE TOWARZYSTWA 

Na pierwszym ogólnym zebraniu akcjonariuszy 9/21 grudnia 1898 r. wybrano 

zarząd spółki, którego prezesem został Jan Jakub Roesner, funkcje dyrektorów 

objęli: J.J. Roesner, Romuald Sędzikowski, E. Pulst, a ich zastępcami byli M. 

Gerlach i Karol Czajkowski. Postaciami pierwszoplanowymi w tym składzie 

personalnym byli: K. Czajkowski — wspólnik wielkiej fabryki mostów żelaznych 

i konstrukcji „K. Rudzki" oraz R. Sędzikowski — prawnik, adwokat zamieszkały 

w Petersburgu, akcjonariusz różnych firm metalowych, m.in. Donieckiego 

Towarzystwa Zakładów Żelaznych i Stalowych w Drużkowie z siedzibą zarządu 

w Warszawie 18 . Sędzikowski zapewne już od 1899 r. zaczął odgrywać w przedsiębiorstwie 

wiodącą rolę. Wiadomo, że w październiku 1900 r. był już prezesem 

zarządu i pozostał nim najprawdopodobniej do końca 1905 r. Od 1904 r., a zatem 

wkrótce po udzieleniu przedsiębiorstwu znacznej pożyczki, kluczową pozycję 

zajął absolwent petersburskiego Instytutu Technologicznego z 1896 r. — inż. A. 

Dowkontt, który w 1904 r. został dyrektorem technicznym, w 1905 r. wszedł 

w skład zarządu, a w 1906 r. objął funkcję prezesa zarządu. Coraz mniejszą rolę 

w zarządzaniu przedsiębiorstwem odgrywali założyciele spółki M. Gerlach i E. 

Pulst. Ostatecznie w 1906 r. ani pierwszy ani drugi nie znaleźli się w składzie 

zarządu 19 . 

Andrzej Dowkontt rozpoczął proces unowocześnienia produkcji „GiP", ale 

nadał mu odpowiednie tempo i z powodzeniem zrealizował inż. Bronisław 

Załęski, kolega A. Dowkontta. Studiowali razem w petersburskim Instytucie 

Technologicznym, który ukończyli w 1896 r. Załęski przez kilka lat pracował 

w Towarzystwie Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich, gdzie wykazał się 

dużymi zdolnościami organizacyjnymi. Funkcję dyrektora zarządzającego 

„GiP" objął w 1907 r., zapewne przy wydatnym poparciu R. Sędzikowskiego, 

którego córka Wanda była żoną B. Załęskiego 20 . W 1908 r. Załęski objął również 

funkcję prezesa zarządu spółki, mając wsparcie ze strony Sędzikowskiego, 

wchodzącego również w skład zarządu. Obaj sprawowali te funkcje do momentu 

likwidacji przedsiębiorstwa. Obok nich w skład zarządu wchodzili jeszcze 

L. Kahan, J. Eiger i H. Szampanier. Od 1912 r., a być może od 1910 r. zarząd 

składał się jedynie z Załęskiego i Sędzikowskiego oraz trzech przedstawicieli 

firmy „William H. Muller and Co."; E. Rogenhagena, Harry Roeppera 

18 Ż. Kormanowa, jw., s. 9; I. Długosz, jw., s. 16; Z. Pustuła, jw., s. 226; A. Bocheński, jw., s. 133—134. 

Kronika handlowa. Zebranie nadzwyczajne Towarzystwa Fabryki Maszyn „Gerlach i Pulst" w Warszawie, 

-Gazeta Handlowa" 1900, nr 244, s. 2—3; Księga adresowa przemysłu fabrycznego..„ 1904 nr 343,1905 nr 311, 1906 

nr 311; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu, 

Warszawa 1933, s. 87. Bardzo niewiele wiadomo o M. Gerlachu i E. Pulście. Wiemy jedynie, że Maksymilian 

Gerlach, syn Wilhelma i Karoliny z Mullerów, po pierwszej wojnie światowej pracował jako urzędnik 

w warszawskim Kuratorium Okręgu Szkolnego. Zmarł 16 V 1927 r. w Warszawie; — zob. E. Szulc, Cmentarz 

ew "ngelicko-augsburski w Warszawie, Warszawa 1989, s. 156. 

i. Mirowski, Ś.p. Bronisław Załęski, „PT' 1920, nr 27, s. 151; Księga pamiątkowa inżynierów technologów 

Polaków.... s. 100; B. Dziubek, Zaczynałem u Lilpopa, Warszawa 1969, s. 74, 101—102, 106.


i J. Zeemana. Po objęciu przez Załęskiego w 1912 r. funkcji dyrektora 

zarządzającego Towarzystwa „Lilpop, Rau i Loewenstein" znika u „GiP" 

stanowisko dyrektora zarządzającego, a pojawia się dyrektora fabryki, które od 

1912 r. zajmował Józef Mirowski 21 . 

Władze towarzystwa były bardzo dobrze opłacane, np. w 1898/1899 dla 

trzech członków zarządu i dwóch zastępców przeznaczono 6 tys. rb., zaś 

dla dyrektora zarządzającego również 6 tys. rb., przewidując ponadto dla 

niego tantiemy w wysokości 4 tys. rb. 22 W następnych latach nie podawano 

już w sprawozdaniach tak dokładnych informacji, ale z pewnością nie uległy 

obniżeniu. Załęski jako dyrektor „Lilpopa, Raua i Loewensteina" pobierał 

1000 rb. miesięcznie, a po wybuchu pierwszej wojny światowej jego pensja 

wzrosła do 2 tys. rb. Przyjeżdżał do fabryki początkowo jednokonnym powozikiem, 

ale wkrótce z funduszów zakładu zakupiono dla niego samochód 

za sumę 5 tys. rb. 23 

3. PRODUKCJA 

W pierwszych latach funkcjonowania firmy produkcja koncentrowała się 

w zakładzie przy ulicy Srebrnej, usytuowanym na placu o powierzchni 4400 łokci 

(1561 m 2 ). W nowej, dużej fabryce przy ulicy Dworskiej, zajmującej powierzchnię 

118 138 łokci (41 903,5 m 2 ), produkcja ruszyła 1 listopada 1899 r. Przystąpiono 

jednocześnie do likwidacji zakładu przy ulicy Srebrnej. Koszty budowy budynków 

nowej fabryki wyniosły 480872 rb., przy czym największe wydatki 

pochłonęły: warsztaty mechaniczne — 186432 rb., gisernia — 89 392 rb., 

budynek administracji — 35 404 rb., a na budynek jadalni dla robotników 

wyasygnowano — 14 458 rb. Jeszcze większe sumy przeznaczono na wyposażenie 

zakładu w maszyny, ogółem pochłonęło ono 501 711 rb. Maszyny dla warsztatów 

i giserni zakupiono w przedsiębiorstwach amerykańskich i niemieckich za ogólną 

sumę 260901 rb. Park maszynowy stanowiło około 250 nowoczesnych obrabiarek. 

Miarą nowoczesności zbudowanej fabryki przy ulicy Dworskiej było 

założenie instalacji elektrycznej służącej nie tylko do oświetlenia, ale także 

napędu, a wydatkowano na nią bardzo dużą kwotę— 102 439 rb. Przedsiębiorstwo 

dysponowało 2 maszynami parowymi o mocy 300 KM, generatorem 

i dynamomaszyną. Nieliczne tylko zakłady przemysłowe i instytucje w Warszawie 

zakładały oświetlenie elektryczne, a jedynie sporadycznie stosowano 

21 Przemyśl fabryczny w Królestwie Polskim, oprać. L. Jeziorański, Warszawa grudzień 1908, nr 312; Księga 

adresowa przemysłu fabrycznego ..., 1908 nr 311, 1910 nr 316; Przemyśl i handel Królestwa Polskiego, oprać. 

A. R. Sroka, 1912 nr 1018,1913 nr 1024, 1914 nr 1028; Z. Pustula, Udział Towarzystwa „Lilpop, Rau i Loewenstein" 

w realizacji dostaw dla armii carskiej (1900—1910), „Rocznik Warszawski" II: 1961, s. 163. 

22 Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa ..., 1898/1899 s. 2—3. 

23 B. Dziubek, jw„ s. 101—102, 106.


energię elektryczną w procesie produkcji 24 . Montaż zakupionych maszyn 

pochłonął 43 841 rb. Kubatura hal fabrycznych wynosiła 88 549 m 3 25 . 

Fabryka przy ulicy Dworskiej dysponowała własną, jedną z najnowocześniejszych 

w Warszawie odlewni o powierzchni 2000 m 2 , co pozwoliło na realizowanie 

zamówień zgodnie z najbardziej nawet skomplikowanymi wymogami klienta. 

Od 1905 r. odlewnią kierował majster Bolesław Grabowski, wybitny specjalista 

odlewów obrabiarkowych. Dostawę materiałów i wywóz gotowych maszyn 

ułatwiła zbudowana w 1904 r., wspólnie z fabryką „August Repphan", bocznica 

kolejowa 26 . 

W pierwszych latach fabryka budowała proste obrabiarki, oparte na 

niemieckich wzorach, głównie tokarki, wiertarki, strugarki, frezarki, gwinciarki 

i dłutownice. Jako jedyny zakład „GiP" dostarczał tokarki do zestawów 

kołowych wagonowych i parowozowych. Wydany przez fabrykę w 1904 r. 

katalog obrabiarek zawierał około 180 typowymiarów obrabiarek do metali, 

w tym 32 dla obróbki plastycznej. W latach 1905—1908 nastąpiła zasadnicza 

reorganizacja fabryki, którą zakończono w 1908 r., zamykając zakład na okres 

siedmiu miesięcy od 1 stycznia do 1 sierpnia. W trakcie tych prac usunięto stare 

typy maszyn, opracowano program nowoczesnej produkcji, wprowadzono 

układ obrabiarek w warsztacie grupowym, znormalizowano tolerancję dokładności 

wykonania, wprowadzono zmienność części, kontrolę międzyoperacyjną, 

produkcję seryjną, narzędzia ze stali szybkotnącej. Wszystkie dotychczas 

budowane typy obrabiarek stopniowo wycofano w latach 1905—1915, w tym 

czasie skonstruowano i uruchomiono produkcję 80 nowych typowymiarów 

obrabiarek na najwyższym światowym poziomie technicznym 27 . 

Rezultaty tych przedsięwzięć nie dały na siebie długo czekać. Latem 1909 r. na 

Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie „GiP" zaprezentował się najkorzystniej 

ze wszystkich fabryk w dziale maszynowym. Stanisław J. Okolski 

znany działacz przemysłowy nie bez satysfakcji pisał, że „GiP" wystawił szereg 

obrabiarek — „cechujących się nader postępową budową, precyzyjnym wykonaniem 

i pięknym wykończeniem. Wystawione: wiertarka promieniowa, heblarka 

podłużna, gwinciarka, tokarnia nożna pociągowa i heblarka poprzeczna nie 

przedstawiają nic do życzenia, zasady zaś fabrykacji, wprowadzone w ostatnich 

czasach, pozwalają mniemać, że wkrótce obrabiarki te wyrugują z rynków naszych 

wyroby zagraniczne, których większość jest nader podrzędnego gatunku. 

" 4 J. Piłatowicz, Dzieje elektryfikacji Warszawy, Warszawa 1984, s. 13—28. 

25 Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa ..., 1898/1899 s. 4—6; Sprawy społeczne. Przemyśl i handel, „Tygodnik 

Polski" 1899, nr 31, s. 624; Kronika handlowa. Zebranie nadzwyczajne Towarzystwa ..., jw.; Księga adresowa 

przemysłu fabrycznego ..., 1904 nr 343; APW, Starszy Inspektor Fabryczny Guberni Warszawskiej, sygn. 1334 E , 

k 1—6, Sprawozdanie „GiP" za lata 1910—1913; I. Długosz, jw., s. 29. 

lk Historia kultury materialnej ..., t. VI, s. 163; J. Kolendo, Zakłady K. Rudzkiego i ich załoga w latach 

1858—1914, w: Wielkie zakłady przemysłowe Warszawy, Warszawa 1978, s. 307; I. Długosz, jw., s. 28; Narastanie 

rewolucji w Królestwie Polskim w latach 1900—1904. Warszawa 1960, s. 707. 

J- Piotrowski, Rozwój przemysłu obrabiarkowego ..„ s. 301; A. K. Zieliński, jw., s. 78; Reakcja stołypinowska 

W Królestwie Polskim 1907—1910, Warszawa 1974, s. 363.


Fabryka „GiP" po reorganizacji dokonanej przed rokiem, buduje wszystkie 

maszyny, zastosowując najnowszą metodę obróbki, polegającą na tym, że każdą 

część wykonuje się osobno według różniczkowych sprawdzianów (kalibrów), bez 

przymierzania jednej części do drugiej. Dzięki tej metodzie możemy zupełnie 

dokładnie obrabiać każdą część budowanej maszyny oddzielnie, a następnie 

bardzo szybko złożyć. Obróbka i złożenie wszystkich części jednej z tokarń (...) 

trwały tylko dni trzynaście. 

Promieniowa wiertarnia zwraca uwagę nowożytnością konstrukcji. Zmiana 

szybkości obrotowej wrzeciona odbywa się wyłącznie przez przełączenie kół 

zębatych z pominięciem koła pasowego stopniowego. Posuw wrzeciona odbywa 

się zupełnie równomiernie dzięki temu, że mechanizm nie zawiera w sobie 

przekładni pasowych. Przy odpowiedniej głębokości wierconej dziury posuw 

przerywa się automatycznie. Maszyna może być użyta nie tylko do wiercenia 

otworów, lecz i do ich gwintowania" 28 . 

Nie dysponujemy dokładnymi danymi statystycznymi o wielkości produkcji 

fabryki. Wiadomo, że wartość produkcji w 1879 r. wynosiła około 16—17 tys. rb., 

w połowie lat osiemdziesiątych spadła nawet do 5 tys. rb. Szybki jej wzrost 

nastąpił w latach dziewięćdziesiątych z 22 tys. rb. w 1893 r. do niemal 180 tys. rb. 

w 1897 r. Po założeniu spółki akcyjnej zintensyfikowano jeszcze bardziej 

produkcję; w roku finansowym 1901/1902 wartość produkcji osiągnęła 384 165 

rb., a w dziesięć lat później w 1912/1913 r. grubo przekroczyła 1 min rb. 

— 1 271483 rb., zaś w roku następnym sięgnęła 1,5 min rb. 29 

Po 1908 r. fabryka podjęła akcję propagowania swoich wyrobów, czego 

wyrazem były, nieliczne jednak w porównaniu z innymi fabrykami, reklamy 

zamieszczane w czasopismach technicznych. Reklamowano również własne 

wyroby na blankietach firmowych, co pozwala zrekonstruować asortyment 

produkcji zakładu. W fabryce produkowano następujące maszyny: tokarnie 

własnego i amerykańskiego systemu, heblarki podłużne, dłutownice, wiertarnie 

promieniowe, ścienne, podłużne, poziome, frezarki wszelkiego rodzaju, tokarnie 

do walców, maszyny do szlifowania i wyżłabiania, wały wiertnicze, gwinciarki, 

frezarki, heblarki, formierki do kół zębatych, szlifierki, przebijarki i nożyce, młoty 

parowe, pasy hydrauliczne, płyty do trasowania, kompletne urządzenia warsztatów 

dla fabryk, dróg żelaznych, arsenałów, hut, marynarki wojennej, maszyny 

specjalne do wyrobu dział i broni 30 . 

28 

M. Lutosławski, S. J. Okolski, J. Piotrowski, M. Tepicht, Dział maszynowy na Wystawie Przemyślu i Rolnictwa 

w Częstochowie, „PT" 1909, nr 35, s. 403. 

29 

Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa ..., 1901/1902 s. 3, 1912/1913 s. 2; Ż. Kormanowa, jw„ s. 10. 

30 

W „PT" zakłady „GiP" reklamowano następująco — „Akcyjne Towarzystwo Fabryki Maszyn Gerlach 

i Pulst Warszawa-Wola podaje do wiadomości, iż fabryka, po przebudowaniu i całkowitej reorganizacji na wzór 

nowoczesnych fabryk wyrabia najnowsze typy obrabiarek do metali i drzewa, również maszyny szybkobieżne do 

największych wymiarów o ogromnej wydajności, zastosowane do użycia narzędzi ze stali samohartującej się", „PT" 

1909, nr 10, s. 231 — ogłoszenia. Podobne ogłoszenia w innych numerach „PT"; „Mechanik" 1911, nr 1—2 — druga 

okładka; W. Pelc, 70-lecie Fabryki Wyrobów Precyzyjnych im. gen. Świerczewskiego w Warszawie, „Mechanik" 1969. 

nr 7, s. 392.


TABELA 1. STATYSTYKA ZAPYTAŃ DO FABRYKI „GIP" OD 1912 R. DO POŁOWY 1914 R. 

Rodzaje obrabiarek Liczba % 

Średnia waga 

w kg 

Tokarki ogółem 3702 55,2 2 500 

w tym m.in. 

a) zwykle pociągowe 1052 15,7 — 

b) szybkobieżne 981 14,6 — 

c) rewolwerówki 430 6,4 — 

Frezarki 815 12,1 3000 

Szlifierki 353 5,3 950 

Strugarki ogółem 651 9,7 — 

w tym m.in. 

a) wzdłużne 259 3,8 11000 

b) poprzeczne 244 3,6 2 700 

c) pionowe 116 1,7 3 700 

Wiertarki 818 12,2 1750 

Wiertarko-frezarki 175 2,6 8000 

Wytaczarki 80 1,2 5000 

Gwinciarki 116 1,7 700 

Źródło: E. T. Geisler, Widoki rozwoju przemysłu obrabiarkowego w Polsce, „Przegląd Techniczny" 

1919, nr 21—24, s. 107. 

Nie dysponujemy żadną statystyką dotyczącą wielkości produkcji obrabiarek 

oraz ich poszczególnych typów. Pewną orientację może dać statystyka zapytań 

od 1912 r. do połowy 1914 r., z jakimi zwracały się do fabryki „GiP" wszystkie 

rosyjskie instytucje rządowe, a także większość wielkich fabryk wytwarzających 

na potrzeby armii, marynarki i kolejnictwa. Jak można sądzić znaczną część tych 

zapytań fabryka zrealizowała, trudno jednak powiedzieć jak duży był to odsetek 

(por. tabelę nr 1). 

Największe zapotrzebowanie zgłaszano przede wszystkim na tokarki, a następnie, 

ale już w znacznie mniejszej liczbie, na wiertarki, frezarki oraz strugarki. 

O wiele mniejsze zainteresowanie przejawiano szlifierkami, wiertarko-frezarkami, 

gwinciarkami i wytaczarkami. Powstała zatem u ..GiP" ogromna liczba 

najnowocześniejszych typów obrabiarek, przeważnie ciężkich w związku z potrzebami 

kolejnictwa i programem uzbrojenia armii rosyjskiej. Obok seryjnej 

produkcji tokarek, rewolwerówek, frezarek, wiertarek promieniowych, wytaczarek 

i strugarek — zbudowano szereg olbrzymich maszyn specjalnych: tokarki-zdzierarki 

o mocy 100 KM o ciężarze około 100 t, strugarki podłużne 

z suportem frezerskim i wiertarskim do podstaw silników spalinowych o szerokości 

strugania 3600 mm i długości 10000 mm o ciężarze około 120 t z napędem 

Leonarda, wiertarko-frezarki do turbin parowych z wrzecionami o średnicy 250 

m rn, kilka przenośnych przyrządów do roztaczania wież pancernych o średnicy 

toczenia 14000 mm i ciężarze około 50 t i wiele innych. Zastosowano


najnowocześniejsze elementy konstrukcyjne: napęd jednopasowy lub jednostkowy 

elektryczny układ Leonarda, scentralizowany rozrząd prędkości i posuwów, 

wąskie i długie prostokątne prowadzenia 31 . 

Spektakularnym sukcesem biura konstrukcyjnego i całej fabryki było zaprojektowanie 

i zbudowanie w 1913 r. w rekordowo krótkim czasie dziesięciu 

miesięcy, olbrzymiej, o wadze 122 t heblarko-frezarki podłużnej z napędem 

elektrycznym 32 . 

W konstrukcji i budowie maszyn do obrabiania osi, kół i ram parowozowych 

czyli tzw. kołówek zakłady „GiP" osiągnęły wyniki na miarę światową. 

Szybkobieżna kołówka „GiP" była najwydajniejszą maszyną tego typu na 

kontynencie europejskim, wytrzymywała porównanie z najlepszą kołówką tego 

typu firmy „Niles, Bement, Pond Comp." Liczono na sukcesy szybkobieżnej 

kołówki na wystawach międzynarodowych, niestety konfrontację z maszynami 

innych krajów europejskich, zwłaszcza niemieckimi, uniemożliwił wybuch 

pierwszej wojny światowej. Skonstruowanie tej kołówki według Henryka 

Mierzejewskiego, zapewne jednego z jej twórców, dowiodło, że „wytwórczość 

polska nie zatrzymała się na naśladownictwie wzorów niemieckich, lecz zdobyła 

się na krok samodzielny i udatny w dziedzinie, w której Niemcy nie widzieli poza 

Amerykanami żadnego przeciwnika" 33 . 

Na uwagę zasługuje rozpoczęta w 1913 r. budowa dwóch wielkich tokarek dla 

zakładów obuchowskich; zmontowano je w 1915 r. w Piotrogrodzie. Wysokość 

ostrzy wynosiła 1100 mm, odległość między nimi 8250 mm, średnica toczenia nad 

suportem 1650 mm, wydajność 750 kg wiórów stalowych na godzinę. Napęd 

stanowił silnik o mocy 100 KM, a ciężar każdej tokarki wynosił 160 ton. Ciekawe 

rozwiązania zastosowano w zespolonej wytaczarko-frezarce do całkowitej 

obróbki cylindrów parowozów, czyli do wytaczania wnętrza, obtaczania kołnierzy, 

frezowania płaszczyzn, wiercenia i gwintowania otworów. Średnica 

obtaczanych cylindrów wynosiła 900 mm, długość od kołnierza do kołnierza 

1750 mm. Tego typu wiertarko-frezarki budowano u „GiP" w różnych wersjach, 

aż do 250 mm średnicy wrzeciona wysuwanego. Wysoki poziom techniczny 

prezentowała tokarka do wałów korbowych silnika Diesla o dopuszczalnym 

przekroju wióra stalowego 50 mm 2 . Wał stał w miejscu, noże obracały się 

zamocowane w suporcie pierścieniowym. Ładną konstrukcję posiadały frezarki 

pionowe, dobrą renomą cieszyły się frezarki podłużne 2100 x 650 mm 34 . 

Zakłady „GiP" były jedną z największych fabryk obrabiarek w całym 

cesarstwie rosyjskim. Wraz z innymi przedsiębiorstwami obrabiarkowymi 

Królestwa Polskiego dawały w latach 1910—1912 w zakresie obrabiarek do 

31 J. Piotrowski, Etapy budowy obrabiarek ..., s. 325—326; S. Kulesza, jw„ s. 178. 

32 H.M. [ierzejewski], Wielka heblarka-frezarka podłużna z napędem elektrycznym wykonana w zakładach 

mechanicznych Tow. Akc. Gerlach i Pulst w Warszawie, „PT' 1914, nr 5, s. 60—64; A. K. Zieliński, jw„ 78. 

33 H. Mierzejewski, O naszych przedwojennych postępach w zakresie budowy obrabiarek kolejowych, „PT" 1920, 

nr 5, s. 19, zob. też nr 3, s. 7. 

34 A.K.. Zieliński, jw„ s. 78—79.


metali przeszło 91% produkcji całego państwa rosyjskiego 35 . Szybki rozwój 

produkcji w „GiP" umożliwiał chłonny rynek cesarstwa. Dużą rolę odegrały tu 

zamówienia rządowe na maszyny i urządzenia dla kolejowych warsztatów 

naprawczych. Dlatego towarzystwo miało kilku reprezentantów swoich interesów 

w różnych miastach Rosji: Petersburgu, Władykaukazie, Jekaterynburgu, 

Charkowie, Sewastopolu i Moskwie 36 . 

Tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej fabryka „GiP" była uważana 

za jedną z największych i najnowocześniej zorganizowanych fabryk obrabiarek 

na świecie 37 . Po latach oceniano, że fabryka była ,jedną z przodujących 

światowych fabryk obrabiarek. Zdołano stworzyć wtedy wybitnie polską 

produkcję opartą na zupełnie oryginalnych typach obrabiarek własnej konstrukcji" 

38 . Syntetyzował powyższe oceny Edward T. Geisler, pisząc, że „największa 

i najlepiej zorganizowana, a jedyna specjalna wytwórnia obrabiarek nie tylko 

w Polsce, ale i w obrębie całego ówczesnego imperium rosyjskiego (...) mogła 

śmiało wytrzymać porównanie z pierwszorzędnymi w tej dziedzinie fabrykami 

zagranicznymi co do doskonałości metod wytwarzania i jakości fabrykatów" 39 . 

4. PRACOWNICY 

Kadra inżynierska. Wzorowa organizacja przedsiębiorstwa i nowoczesność 

jego produkcji były zasługą przede wszystkim kadry inżynierskiej 

i handlowo-administracyjnej. Jej właściwy dobór zawdzięczano dyrektorom A. 

Dowkonttowi i B. Załęskiemu. Postawili oni na ludzi młodych, wykształconych, 

energicznych, o szerokich horyzontach intelektualnych, znających najnowsze 

światowe osiągnięcia techniki. Tym młodym ludziom powierzono od razu 

ambitne i odpowiedzialne zadania. Dyrekcja zapewniła inżynierom możliwość 

zapoznania się z analogicznymi przedsiębiorstwami w krajach o przodującej 

technice w tej dziedzinie. W trakcie procesu modernizacji zakładu wysłano 

dwukrotnie w 1905 r. i 1908 r. grupę inżynierów do najnowocześniejszych 

zakładów obrabiarkowych w Niemczech, Belgii, Anglii i Stanach Zjednoczonych 

w celu zapoznania się z organizacją produkcji i najnowszymi technologiami. 

Równocześnie ściągnięto do fabryki warszawskiej grupę wybitnych konstruktorów 

i warsztatowców. Między innymi rezultatem tych podróży było zaangażowanie 

znakomitego konstruktora inż. Maxa von Beauvais z fabryki E. 

Schiessa w Diisseldorfie oraz grupy doświadczonych warsztatowców czeskich 

* E. Rose, Wielki przemysł Królestwa Polskiego przed wojną, Poznań 1918, s. 156. 

6 Księga adresowa przemysłu fabrycznego..., 1906 nr 311,1910 nr 316; Przemyśl fabryczny w Królestwie Polskim, 

1908 nr 312; Przemyśl i handel Królestwa Polskiego, 1912 nr 1018, 1913 nr 1024,1914 nr 1028; Z. Pustula, Początki 

kapitału monopolistycznego ..., s. 67. 

38 A. Wierzbicki, Wspomnienia i dokumenty (1877—1920), Warszawa 1957, s. 260. 

39 S. Kulesza, jw., s. 178. 

E.T. Geisler, Przemyśl obrabiarkowy w Polsce, w: Odrodzenie przemysłu .., s. 16—17.


z inż. Wilhelmem Hromadką na czele, który w 1908 r. został kierownikiem 

warsztatów. Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że w trakcie 

pobytu w Belgii w 1908 r. inżynierowie „GiP" zaproponowali pracę w fabryce 

Henrykowi Mierzejewskiemu, wówczas studentowi Wydziału Technicznego 

Uniwersytetu w Liège (Leodium). W ramach prac reorganizacyjnych utworzono 

zakładowe biuro konstrukcyjne, kierowane od 1906 r. przez inż. Jana Piotrowskiego, 

a od 1909 r. wspólnie z M. von Beauvaisem. W biurze tym pracowali m.in. 

inżynierowie: Feliks Lewandowski, Władysław Leśniewski, Władysław Białecki 

i Apolinary K. Zieliński 40 , a od 1909 r. H. Mierzejewski. 

Spośród wyżej wymienionych inżynierów największymi indywidualnościami 

technicznymi i naukowymi byli J. Piotrowski i H. Mierzejewski 41 . W czasie pracy 

u „GiP" nie koncentrowali się tylko na zadaniach zawodowych, ale przejawiali 

dużą aktywność społeczną, naukową i dydaktyczną. Obaj byli członkami Koła 

Mechaników Stowarzyszenia Techników w Warszawie, Piotrowski pełnił funkcję 

wiceprzewodniczącego w 1915 r., zaś Mierzejewski sekretarza w latach 

1914—1916. Wygłaszali tu odczyty, cieszące się dużą popularnością wśród 

mechaników warszawskich. W odczytach wykorzystywali materiały uzyskane 

w trakcie prac konstrukcyjnych w swojej macierzystej fabryce. Piotrowski 

i Mierzejewski współpracowali z Wydziałem Technicznym Towarzystwa Kursów 

Naukowych, prowadząc wykłady z obróbki metali i organizacji warsztatów. 

Od lutego 1915 r. uczestniczyli w posiedzeniach grupy mechaniczno-elektrotechnicznej 

Komisji Politechnicznej Towarzystwa Kursów Naukowych, która 

zajmowała się planami organizacji Politechniki Warszawskiej i przygotowała 

szereg materiałów o charakterze programowo-organizacyjnym, umożliwiających 

normalne funkcjonowanie uczelni po jej otwarciu jesienią 1915 r. Mierzejewski 

prowadził w latach 1915—1916 wykłady z obróbki metali w Szkole Mechaniczno-Technicznej 

H. Wawelberga i S. Rotwanda, a po otwarciu w 1915 r. 

Politechniki Warszawskiej podjął w niej również wykłady. Obaj bardzo ściśle 

współpracowali z „Przeglądem Technicznym", regularnie ogłaszając w nim 

artykuły, zaś Piotrowski był w latach 1914—1916 członkiem komitetu redakcyjnego 

tego czasopisma 42 . 

40 Księga adresowa przemysłu fabrycznego..., 1906 nr 311 ; Przemyślfabryczny w Królestwie Polskim, 1909 nr 312; 

Księga adresowa przemysłu fabrycznego ..., 1908 nr 311, 1909 nr 316; Przemyśl i handel Królestwa Polskiego, 1912 

nr 1018, 1913 nr 1024, 1914 nr 1028; J. Piotrowski, Etapy budowy obrabiarek ..., s. 325; Księga SIMP. Pól wieku 

działalności mechaników polskich w przemyśle, Warszawa 1963 s. 45—46. 

41 Obszerniej o życiu i działalności J. Piotrowskiego i H. Mierzejewskiego zob.: J. Piłatowicz, Inż. 

Jan Piotrowski — człowiek niepospolity, „Rocznik Pruszkowski" 1979, s. 50—59; J. Piłatowicz, Piotrowski Jan 

Dionizy, w: Polski słownik biograficzny, t. XXVI, 1981, s. 476—478; Słownik Biograficzny Techników Polskich, 

Warszawa 1989, z. 1 s. 116—118; J. Piłatowicz, Henryk Mierzejewski (1881—1929). Działacz polityczny, inżynier, 

naukowiec, pedagog, pierwszy prezes SIMP, Cz. I, „Mechanik" 1988, nr 1, s. 45—47, Cz. II tamże, nr 3, s. 137—140, 

Cz. III, tamże, nr 5, s. 253—256, Cz. IV nr 7, s. 351—352. 

42 J. Piłatowicz, Henryk Mierzejewski Cz. V, „Mechanik" 1988, nr 9, s. 445—448, Cz. VI tamże, nr 11, 

s. 541—544; Sprawozdanie z wykładów dla inżynierów zorganizowanych przez Sekcję Techniczną TKN w Warszawie, 

„PT' 1913, nr 35, s. 459; Z towarzystw technicznych, „PT' 1915, nr 7—8, s. 61, nr 11—12, s. 101—102; Ze 

stowarzyszeń zawodowych, „Mechanik" 1914, nr 2, s. 14; Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN- 

Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych 1906—1916, Warszawa 1917, s. 111, 114, 117, 255; 

J. Piotrowski, Obrabiarki i organizacja obróbki w Polsce ..., s. 749—753.


W 1913 r. J. Piotrowski wygłosił referat w sekcji budowy maszyn II 

Rosyjskiego Zjazdu Górnictwa, Metalurgii i Budowy Maszyn pt. „Nowoczesna 

organizacja wytwarzania obrabiarek w zakładach Towarzystwa Akcyjnego 

Gerlach i Pulst w Warszawie". Pod wpływem referatu i z inspiracji Piotrowskiego 

uchwalono następujący wniosek — „Sekcja wyraża przekonanie, że 

jedynie postawienie wytwórczości podobne do przyjętego w wymienionych 

zakładach [chodzi o fabrykę „GiP" — przypis J. P.], może doprowadzić do 

zniżenia cen na wyroby przy zachowaniu dobroci i precyzji wykonania na 

poziomie wytwórców zagranicznych. Sekcja wyraża życzenie, by wymienione 

nowoczesne zasady wytwarzania zwróciły uwagę działaczy na polu przemysłu 

i techniki i były zastosowane w jak najszerszym zakresie" 43 . A zatem organizacja 

produkcji w fabryce „GiP" miała stać się wzorem dla przemysłu maszynowego 

całego cesarstwa. 

Działania Piotrowskiego zmierzały do przełożenia na język praktyki i przystosowania 

do polskich warunków przemysłowych koncepcji znanego teoretyka 

amerykańskiego — Frederica Winslowa Taylora. Zapewne z inspiracji Piotrowskiego 

również Mierzejewski zainteresował się naukową organizacją pracy. I on 

w popularyzacji poglądów Taylora dostrzegał szansę dla przemysłu krajowego, 

dlatego podjął trud przyswojenia czytelnikowi polskiemu jego książki, tłumacząc 

ją na język polski 44 . Przetłumaczenie i wydanie tej książki uznał Karol 

Adamiecki —jeden z twórców naukowej organizacji pracy — za ważny element 

w rozwoju naukowej organizacji pracy na ziemiach polskich 45 . Tymczasem 

Piotrowski, korzystając z dorobku naukowego i praktycznego oraz własnych 

doświadczeń w fabryce „GiP" napisał pracę pt. Metoda obliczania czasu 

roboczego na obrabiarkach, wydaną przez Koło Mechaników Stowarzyszenia 

Techników w Warszawie. Drugie wydanie tej książki, znacznie rozszerzone, 

ukazało się w 1923 r. pod zmienionym tytułem — Wydajność obrabiarek i narzędzi 

do metali i wyznaczanie czasu obróbki. Spotkała się ona z dużym zainteresowaniem 

i uzyskała bardzo pochlebne recenzje 46 . 

Cechą charakterystyczną działalności kadry inżynierskiej „GiP" było zrozumienie 

nie tylko dla materialnych potrzeb robotników, ale także dla twórczych 

ambicji w zakresie techniki, zwłaszcza średniego personelu technicznego — majstrów: 

Stanisława Kwiatkowskiego, Antoniego Mazurkiewicza i Franciszka 

13 H. M. [ierzejewski]. Sprawa kierownictwa przemysłowego w stowarzyszeniach technicznych, „PT', 1914, nr 3, 

s - 28; — zob też S. J. Okolski, O sekcji budowy maszyn II Ziazdu Górników, Hutników i Mechaników w Petersburgu, 

»PT 1913, nr 51, s. 666. 

E W. Taylor, Zasady organizacji naukowej zakładów przemysłowych. Warszawa 1913; Z towarzystw 

technicznych. Kolo Mechaników, „PT" 1915, nr 11—12, s. 101—102. 

Różne, „Mechanik" 1913, nr 9, s. 12—13; Stowarzyszenie Techników w Warszawie, „PT' 1914, nr 21, s. 278; 

K Adamiecki, Krótki zarys historii rozwoju naukowej organizacji w Polsce na tle jej rozwoju w innych krajach, 

"Przegląd Organizacyjny" 1929, nr 5, s. 157. 

Przegląd książek, „Mechanik" 1923, nr 13, s. 139; — zob. też „Przemyśl Metalowy" 1923, nr 35, s. 248; 

T "23, nr 21, s. 212; E.T. Geisler, Rozwój projektowania obrabiarek, „Mechanik" 1929, nr 6, s. 164.


Kwiatkowskiego 47 . Nie ograniczano ich roli do biernego wykonywania poleceń 

kadry inżynierskiej, ale nader często inspirowano do podejmowania zadań 

0 charakterze inżynierskim. Na przykład Mierzejewski zdopingował tokarza 

Augustyna Kozłowskiego do napisania podręcznika przeznaczonego dla średniej 

kadry technicznej. W konsekwencji powstała książka mogąca służyć także 

inżynierom — Podręcznik dla tokarzy* 8 . 

Robotnicy. Wraz z rozbudową fabryki i rozwojem produkcji wzrastała 

liczba zatrudnionych robotników. W końcu lat siedemdziesiątych pracowało 25 

robotników, a w połowie lat osiemdziesiątych zaledwie — 9. Kryzys przezwyciężono 

dopiero w latach dziewięćdziesiątych kiedy to liczba zatrudnionych 

wzrosła z 26 w 1893 r. do 150 w 1897 r., zaś w 1900 r. do 325 robotników, 

a w cztery lata później (1904) do 550 robotników. Od 1909 r. liczba pracowników 

stabilizuje się na poziomie 700 osób i nie zmieniła się do momentu wybuchu 

pierwszej wojny światowej 49 . Pod względem liczby zatrudnionych robotników 

fabryka „GiP" należała na Woli i w całym warszawskim przemyśle maszynowym 

do zakładów średnich. Na przykład Tow. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein 

zatrudniało w 1913/1914 r. — 1900 robotników, Tow. Akc. Borman, Szwede 

1 S-ka — 1200, a Tow. Akc. K. Rudzki i S-ka — 1420 robotników 50 . 

W końcu XIX w. w przemyśle warszawskim praca trwała od 10,5 do 11 godz. 

W fabryce „GiP" dzień roboczy wynosił 11 godzin. Strajk załogi w 1898 r. 

doprowadził do jego skrócenia do 10 godzin (na krótko w latach 1905—1909 

zdołano wywalczyć dziewięciogodzinny dzień pracy). Pracowano od 7 rano do 

18 30 wieczorem z 1,5 godzinną przerwą obiadową. W okresie złej koniunktury 

gospodarczej dyrekcja skracała dzień roboczy, np. w pewnych okresach 1900 r. 

pracowano 7,5 godziny, a w 1902 r. zaledwie 7 godzin. Oczywiście, przy tak 

skróconym dniu pracy odpowiednio mniej płacono. Natomiast w dniu 1 Maja 

przedłużano umyślnie dzień pracy do 10 godzin, aby tym samym uniemożliwić 

robotnikom udanie się na manifestację uliczną 51 . 

Płace robotników fabryki „GiP" należały do najwyższych w Warszawie, np. 

w grudniu 1906 r. średnia płaca robotników niewykwalifikowanych wynosiła 

1,05 rb. dziennie. Po 1905 r. wykwalifikowany robotnik fabryki metalowej np. 

ślusarz zarabiał 2,5 rb. dziennie, tj. około 70 rb. miesięcznie, co jednak zaledwie 

wystarczało na utrzymanie zazwyczaj wielodzietnej rodziny 52 . 

47 Księga SIMP ..„ s. 46. 

48 A. Kozłowski, Podręcznik dla tokarzy. Warszawa 1917, s. VII. 

49 Ż. Kormanowa, jw., s. 10 — podaje, że w 1913 r. liczba robotników wynosiła — 750; Przemyśl i handel 

Królestwa Polskiego, 1912 nr 1018,1913 nr 1024,1914 nr 1028; I. Pietrzak-Pawłowska, Welki przemysł Warszawy..., 

s. 376. W sprawozdaniach dla inspektora fabrycznego podawano nieco niższe dane: 1910 r. — 508 w tym 23 

młodocianych, 1912 r. — 624 w tym 69, 1913 r. — 706 w tym 80 młodocianych; — zob. APW, Starszy Inspektor 

Fabryczny Guberni Warszawskiej, sygn. 1334 E , k. 1—6, Sprawozdania „GiP" za lata 1910—1913. 

50 Zob. B. Garncarska, jw., s. 213, 228; W. Pruss, jw., s. 110. 

31 A. Żarnowska, Robotnicy Warszawy na przełomie XIX i XX wieku. Warszawa 1985, s. 134—137, 159—164; 

Wprowadzenie ustawy o dniu roboczym, „Robotnik" 1898, nr 26, s. 11; Z fabryki „GiP" na Woli, „Robotnik" 1900, 

nr 38, s. 9, 1902 nr 46, s. 9; I. Orzechowski, A. Kochański, Zarys dziejów ruchu zawodowego w Królestwie Polskim 

(1905—1918), Warszawa 1964, s. 44.


Trudne warunki życia materialnego skłaniały niejako automatycznie robotników 

do walki o ich poprawę i współpracy z ruchami politycznymi występującymi 

w obronie ich interesów. Walkę o poprawę położenia ekonomicznego 

robotnicy „GiP" rozpoczęli już w 1882 r. 53 , a szczególne nasilenie przypadło 

na lato 1899 r., jednak podwyżki płac o 30% nie zdołano wymusić. Natomiast 

strajk na przełomie 1904/1905 r. doprowadził do usunięcia, z powodu złego 

traktowania robotników, majstra Kartasińskiego z oddziału odlewniczego. Na 

jego miejsce przyjęto znakomitego fachowca — Bolesława Grabowskiego 54 . 

Szczególną aktywność wykazali robotnicy „GiP" w latach rewolucji 

1905—1907, uczestnicząc niemal we wszystkich strajkach. Na przykład w 1905 r. 

cała załoga „GiP" strajkowała dziesięciokrotnie w tym w dziewięciu przypadkach 

były to strajki polityczne, a jeden miał charakter polityczno-ekonomiczny. 

Rezultatem tych strajków było skrócenie do 9 godzin dnia pracy oraz 15—25% 

podwyżka płac. Gwałtowny spadek ruchu strajkowego w 1906 r. objął także 

„GiP", którego załoga przerywała pracę już tylko trzy razy 55 . 

Fala strajków przybrała na sile w 1910 r., ale, również u „GiP", kończyły się 

one zazwyczaj przegraną robotników, np. w październiku 1910 r. 56 Często strajki 

nabierały charakteru politycznego, w 1912 r. pracownicy „GiP" wystąpili 

w obronie górników kopalni złota nad rzeką Leną i więźniów politycznych 

przebywających na katordze nerczyńskiej 57 . 

Głównymi organizatorami akcji strajkowych u „GiP" byli członkowie PPS, 

która miała największe wpływy wśród załogi „GiP". W 1913 r. socjaliści 

rozprowadzali na terenie fabryki około 70 egzemplarzy „Robotnika". Znacznie 

52 Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich. Warszawa 1972, t. III, cz. 3 s. 172—175; A. Żarnowska, 

Robotnicy Warszawy ..„ s. 73—75, 105—111, 131—132, 164—166; A. Żarnowska, Status rodziny robotników 

przemysłowych Warszawy u schyłku wieku XIX, w: Warszawa popowstaniowa 1864—1918, z. 2, Studia Warszawskie, 

t III, Warszawa 1969, s. 5—14; Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa ..„ 1898/1899 s. 2,1900/1901 s. 4,1901/1902 s. 3, 

1912/1913 s. 2. 

53 J. Targalski, Kilka uwag, w: Warszawa w polskim ruchu robotniczym. Warszawa 1976, s. 173; J. Kancewicz, 

Działalność organizacji warszawskiej PPS w latach 1894—1896, w: Warszawa popowstaniowa 1864—1918, z. 2, 

Studia Warszawskie, t. III, Warszawa 1969, s. 52, 58, 63. 

54 Ruch strajkowy w Warszawie, „Robotnik" 1899, nr 3, s. 5, dodatek do nr 33, s. 2; Z fabryki „GiP" na Woli, 

..Robotnik" 1900, nr 38, s. 9, 1901 nr 40, s. 6, 14, nr 39, s. 7, nr 43, s. 4, 1902 nr 47, s. 1; Ż. Kormanowa, jw„ s. 10; 

Narastanie rewolucji tv Królestwie Polskim w latach 1900—1914, Warszawa 1960, s. 651—652,692,706—707; Źródła 

do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich. Warszawa 1968, t. III, cz. 1, s. 165, 179. 

5 S. Kalabiński, Ruch strajkowy robotników przemysłowych Woli w 1905 r., w: Dzieje Woli, Warszawa 1974, 

s - 210—217, 229, 240—241; tegoż, Ruch strajkowy robotników przemysłowych Warszawy i guberni warszawskiej 

w okresie najwyższego jego natężenia, Cz. I. Rok 1905, w: Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, Warszawa 1973, 

'V, s. 50; tegoż, Klasa robotnicza Warszawy w rewolucji 1905—1907, w: Warszawa w polskim ruchu robotniczym, 

Warszawa 1976, s. 25—87; Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich. Warszawa 1971, t. III, cz. 2, s. 86; 

A żarnowska. Wola w rewolucji 1905 r., w: Rewolucyjne tradycje proletariackiej Woli. Materiały sesji popularno-naukowej 

29—301V1966, Warszawa 1966, s. 40, 42—43; Represje, „Kurier Polski" 1906, nr 80, s. 1. 

6 Wiadomości z fabryk, „Pracownik Polski" 1910, nr 43, s. 5, nr 45 s. 5; Z pola przemysłu i pracy, „Miot" 1910, nr 

13 > s. 10; K. Groniowski, Ruch strajkowy w Warszawie w latach 1908-1914, „Rocznik Warszawski" II: 1961, s. 

170— 176; źródła do dziejów klasy robotniczej ..„ LIII, cz. 4, s. 168— 169; Reakcja stołypinowska w Królestwie Polskim 

1907—1910, Warszawa 1974, s. 537; J. Kasprzakowa, Ideologia i polityka PPS-Lewicy 1907—1914, Warszawa 1965. 

s. 74. 

5 Ruch robotniczy. Odgłosy wypadków leńskich, „Światło" (Wilno) 1912, nr 22, s. 687—688; Korespondencje. 

Warszawa, „Robotnik" 1912, nr 233, s. 7—8, nr 234; s. 15; K. Groniowski, jw„ s. 179; J. Kasprzakowa, jw„ s. 224.

112 Józef Pilatowicz 

mniejszymi wpływami dysponowała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego 

i Litwy, minimalnymi zaś organizacje młodzieżowe związane z endecją: Związek 

im. J. Kilińskiego i Organizacja Narodowej Młodzieży Robotniczej. Na wiecach 

organizowanych przez te partie dochodziło do ostrych polemik, a incydentalnie 

nawet do otwartej walki, np. na przełomie 1905/1906 r., kiedy to grupa 

uzbrojonych endeków usiłowała przywrócić do pracy swego zwolennika, 

usuniętego z zakładu przez sąd robotniczy. Do krwawego starcia nie doszło tylko 

wskutek interwencji wojska carskiego 58 . 

Zwolennicy PPS działający wśród robotników nie ograniczali się tylko 

i wyłącznie do działalności strajkowej, ale kładli duży nacisk na szeroko pojętą 

edukację pracowników. W warszawskich środowiskach inteligenckich, związanych 

z ruchem socjalistycznym zrodził się w 1904 r. plan utworzenia Uniwersytetu 

Robotniczego, przeznaczonego nie tylko dla robotników, lecz także dla 

inteligentów — działaczy socjalistycznych. Koncepcję udało się zrealizować, 

w innej trochę postaci, w 1905 r., kiedy powstał Uniwersytet dla Wszystkich. 

Wykłady rozpoczęto 10 grudnia 1905 r., a wśród wykładowców znaleźli się 

intelektualiści tej miary co Ludwik Krzywicki, Wacław Nałkowski, Adam 

Mahrburg, Zygmunt Heryng. Uniwersytet prowadził systematyczne nauczanie 

robotników w poszczególnych dzielnicach Warszawy. Demokratyczna struktura 

organizacyjna Uniwersytetu, zapewniająca słuchaczom prawo decydowania 

w sprawach najbardziej ich obchodzących, była główną przyczyną szerokiego 

rozwoju tej instytucji. Robotnicy nie tylko poparli Uniwersytet, ale w wielu 

przypadkach sami byli organizatorami biur dzielnicowych, w 1907 r. funkcjonowało 

ich osiem, m.in. w fabryce „GiP" 59 . 

Po rewolucji 1905 r. nastąpiło rozbicie PPS, w rezultacie na Woli działały dwie 

różne organizacje: PPS-Frakcja Rewolucyjna i PPS-Lewica. Początkowo 

PPS-Frakcja Rewolucyjna zaledwie zaznaczyła swoje wpływy na Woli, które 

jednak znacznie wzrosły w latach wojny, zwłaszcza w gazowni i właśnie 

u „GiP" 60 . 

Dokonana w latach 1905—1908 radykalna reorganizacja fabryki miała daleko 

idące konsekwencje dla pracowników. Dyrekcja „GiP" zamknęła zakład w 1908 r. 

na okres siedmiu miesięcy, a po ponownym uruchomieniu przyjęto tylko 270 

robotników, obniżając jednocześnie płace o około 15—25% 61 . W związku 

58 S. Kalabiński, Ruch strajkowy robotników Warszawy i guberni warszawskiej ..., Cz. I, s. 81; A. Żarnowska, 

Z badań nad położeniem i walką proletariatu Warszawy. Metalowcy Warszawy w przeddzień i w pierwszym okresie 

rewolucji 1905 r., w: Zeszyty Historyczne Uniwersytetu Warszawskiego 1960, nr 1, s. 300, 308—309, 325; Ż. 

Kormanowa, Wolska klasa robotnicza i ruch robotniczy na Woli (do 1939 r.), w: Dzieje Woli.., s. 181—182, 194; T. 

Monasterska, Warszawska organizacja Narodowego Związku Robotniczego 1905—1920, w: Warszawa II Rzeczypospolitej 

1918—1939, z. 2, Studia Warszawskie, t. IV, Warszawa 1970, s. 148; Źródła do dziejów klasy robotniczej.... t. 

III, cz. 3, s. 39—40, 53—55; Kronika, „Robotnik" 1905, nr 64, s. 4, 1906, nr 78, s. 8, nr 89, s. 3—4, 8; „Kurier 

Warszawski" 1906, nr 109, s. 4—5. 

" J. Miąso, Uniwersytet dla Wszystkich, Warszawa 1960, s. 20, 27—28, 32, 36, 49. 

60 Ż. Kormanowa, Wolska klasa robotnicza i ruch robotniczy na Woli ..., s. 194. 

61 Reakcja stolypinowska ..., s. 359, 363.


z podjęciem produkcji nowoczesnych obrabiarek przyjmowano przede wszystkim 

pracowników o wysokich kwalifikacjach fachowych. Kadra zarządzająca 

i inżynierska już wcześniej podjęła kroki celem przygotowania części pracowników, 

zwłaszcza młodych, do nowych, bardziej skomplikowanych zadań 

technicznych. Fabryka korzystała z absolwentów szkół przemysłowo-technicznych, 

ceniono przede wszystkim uczniów szkoły przemysłowo-technicznej inż. 

W. Piotrowskiego 62 , ale ta i inne szkoły nie mogły zaspokoić specyficznych 

potrzeb fabryki. Dlatego kiedy władze carskie w latach 1900—1905 zezwoliły na 

zakładanie przy fabrykach kursów wiedzy technicznej z językiem polskim 63 

dyrekcja „GiP" jako jedna z pierwszych zorganizowała takie kursy dla młodych 

robotników. 

Na wniosek dyrektora A. Dowkontta fabryka uzyskała we wrześniu 1906 r. 

zezwolenie na prowadzenie kursów dla pracujących w zakładzie uczniów. Celem 

kursów było przekazanie młodym robotnikom teoretycznych i praktycznych 

wiadomości związanych z produkcją zakładu, w tym wypadku obróbką metali 

i budową obrabiarek. Liczba uczestników nie mogła przekraczać 75 osób. Kursy 

organizował i kierował nimi inż. Jan Piotrowski. Udział w nich był nieobowiązkowy 

i bezpłatny, wszelkie pomoce niezbędne do nauki dostarczała fabryka 

również bezpłatnie. Czas trwania kursów wynosił dziewięć miesięcy, zajęcia 

odbywały się dwa razy w tygodniu, we wtorki i piątki od 17 do 18 godziny. 

Program kursów przystosowano do praktyki, unikano treści skomplikowanych. 

Pomimo, że kursy były bezpłatne chętnych nie zgłaszało się zbyt wielu. 

Zazwyczaj zapisywało się niewiele ponad 20 a kończyło niespełna 10 osób. Dzięki 

kursom uczniowie zaczęli interesować się życiem technicznym fabryki, nabierali 

zaufania do wiedzy technicznej, wpływali również na postawy swoich kolegów. 

Absolwenci kursów z biegiem lat wysuwali się na stanowiska kierownicze, 

awansowali na funkcje kontrolerów, podmajstrzych i majstrów 64 . 

5. CHARKOWSKI FINAŁ 

Dynamiczny rozwój fabryki przerwała pierwsza wojna światowa. Władze 

carskie zaplanowały na wypadek wojny ewakuację przemysłu warszawskiego. 

Myślano przede wszystkim o wielkich przedsiębiorstwach, mających specjalne 

znaczenie dla przemysłu wojennego. Postanowiono ewakuować niemal wszystko, 

a więc: park maszynowy, półfabrykaty, surowce, a także pracowników, 

h2 Szkoła przemyslowo-techniczna inż. W. Piotrowskiego, „PT' 1912, nr 28, s. 366; J. Miąso. Szkolnictwo 

-awodowe w Królestwie Polskim w latach 1815—1915, Wrocław—Warszawa Kraków 1966, s. 260. 

M J Miąso, Szkolnictwo zawodowe ..., s. 274—275. 

APW, Warszawski Urząd d/s Fabrycznych i Górniczych, sygn. 40 i 85, Korespondencja w sprawie 

uruchomienia kursu i jego programu z września 1906 i 1910 r.; Kursa wieczorowe dla pracowników b. Fabryki 

Maszyn Akc. Towarzystwa Gerlach i Pulsta w Warszawie, „Przemysł Metalowy" 1922, nr 32. s. 166—167; Źródła do 

klejów klasy robotniczej .... t. III, cz. 4, s. 162. 

8 Rocznik Warszawski


przede wszystkim fachowców. Trudno ustalić dokładną listę wszystkich ewakuowanych 

przedsiębiorstw, obejmuje ona kilkadziesiąt najważniejszych zakładów 

przemysłowych z samej Warszawy, a ponad 100 łącznie z całej guberni 

warszawskiej 65 . Wywożone zakłady umieszczano przede wszystkim w guberniach: 

moskiewskiej, charkowskiej, jekaterinosławskiej i piotrogrodzkiej 66 . 

Fabrykę „GiP" ewakuowano do Charkowa. Stopniowa ewakuacja rozpoczęła 

się już we wrześniu 1914 r., a jej nasilenie przypadło na koniec czerwca i lipiec 

1915 r. W końcu czerwca 1915 r. gen. Szulgin przedstawił zarządowi towarzystwa 

rozkaz ewakuacji całej fabryki w głąb cesarstwa, dając do pomocy oddział 

saperów, pracujący na trzy zmiany. W ciągu trzech tygodni cała fabryka została 

zdemontowana aż do konstrukcji metalowych włącznie, załadowana na trzysta 

kilkadziesiąt wagonów i wysłana do Charkowa. Ostatni pociąg wywiózł 

zdecydowaną większość załogi: pracowników fizycznych, technicznych, inżynierskich 

i administracyjnych. Spośród inżynierów pozostał jedynie H. Mierzejewski, 

ponieważ ze względu na swoje kalectwo — krótsza noga — nie podlegał 

przepisom o ewakuacji. Władze „GiP" powierzyły mu pieczę nad resztkami 

majątku fabryki 67 . 

Podróż trwała bardzo długo, jej przebieg tak relacjonował J. Szaniawski 

— jeden z uczestników: „Podróż pociągiem była długa i uciążliwa. Transport 

często zatrzymywany na stacjach wlókł się niemiłosiernie długo. Po tygodniowej 

podróży przybyliśmy do Moskwy, gdzie wszyscy znaleźli pomieszczenia w pustych 

w okresie wakacyjnym szkołach. Dopiero po sześciu tygodniach dyr. Załęski 

telegraficznie zlecił natychmiastowy wyjazd do Charkowa całej załogi, dla której 

były już przygotowane mieszkania. Pod budowę przyszłej fabryki obrabiarek 

zarząd miasta przydzielił wielki plac na krańcach miasta, już na początku stepu. 

Na placu tym rozpoczęto natychmiast budowę ogromnego prowizorycznego 

baraku, w którym, dla podjęcia przerwanej wyjazdem z Warszawy produkcji, 

ustawiono ewakuowane maszyny" 68 . 

Na biura fabryki wynajęto obszerny lokal w centrum Charkowa. Pieniądze na 

wszystkie wydatki ewakuacyjne, a następnie na budowę asygnował rząd carski 

na podstawie przedkładanych dokumentów i rachunków. Załęski przebywając 

w Piotrogrodzie starał się w dalszym ciągu kierować fabryką „GiP" i zakładami 

„Lilpop, Rau i Loewenstein" ewakuowanymi do Krzemieńczuga w pobliżu 

Charkowa. Natomiast postacią pierwszoplanową w Charkowie był inż. Jan 

Piotrowski, który wspólnie z Władysławem Ankowskim stanowił zarząd fabryki, 

65 M. Motas szacuje, że z Królestwa Polskiego wywieziono 155 większych fabryk, przy czym z Warszaw) 

przeniesiono do Moskwy, guberni charkowskiej, poltawskiej i nad Don 24 zakłady metalurgiczne, 11 innych fabryk 

z całym materiałem, maszynami i zapasami; — zob. M. Motas, Zatrudnienie bezrobotnych w Królestwie Polskim 

w pierwszym roku wojny światowej, w: Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, Warszawa 1973, t. V, s. 215. 

66 K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa w czasie pierwszej wojny światowej, Warszawa 1974, s. 130—131; J. Holzer, 

J. Molenda, Polska w pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1963, s. 243. 

67 A. Wierzbicki, jw., s. 260; J. Szaniawski, jw., s. 3; J. Piłatowicz, Henryk Mierzejewski (1881—1929)..., cz.V, 

„Mechanik" 1988, nr 9, s. 446. 

68 J. Szaniawski, jw., s. 4.


a jednocześnie kierował biurem budowy nowej fabryki. Szefem biura technicznego 

został Władysław Białecki, a głównym konstruktorem Stanisław Lewandowski. 

W latach 1916—1917 pracował w biurze jako konstruktor Edward 

T. Geisler — późniejszy profesor Politechniki Lwowskiej 69 . 

Do końca 1915 r. wielki tymczasowy barak przygotowano do produkcji, którą 

rozpoczęto z początkiem 1916 r. Nie podjęli w nim pracy wszyscy ewakuowani 

robotnicy, część z nich bowiem skierowano do fabryk w Moskwie i Piotrogrodzie 

z możliwością powrotu do fabryki w Charkowie w momencie wezwania ich przez 

dyrekcję „GiP". Taka możliwość istniała, ponieważ równocześnie z trwającą 

prowizoryczną produkcją opracowywano plany budowy i podejmowano pierwsze 

prace realizacyjne na placu budowy przyszłej wielkiej fabryki obrabiarek 70 . 

Wobec jednak postępującego chaosu wojennego w Rosji trudno było ściągnąć 

fachowców z Moskwy i Piotrogrodu, dlatego przyjmowano każdego zgłaszającego 

się fachowca 71 . Ze względu na potrzeby armii rosyjskiej produkcja fabryki 

została przestawiona na potrzeby wojskowe, m.in. wytaczano w niej masowo 

łuski, podjęto wyrób tokarek samoczynnych do stalowych środków kul karabinowych, 

rozpoczęto projektowanie strugarek do kół zębatych stożkowych. 

Natomiast budowa dwóch wielkich hal fabrycznych przeciągała się, a ciężkie 

maszyny rdzewiały na powietrzu 72 . 

Zmieniająca się gwałtownie sytuacja polityczna w Rosji zepchnęła jednak 

sprawy produkcji na dalszy plan, zwłaszcza po rewolucji lutowej 1917 r. 

Wiadomość o jej zwycięstwie Polacy w Charkowie, w tym także pracujący 

u „GiP", przyjęli z entuzjazmem 73 . Ożywiły działalność w Charkowie środowiska 

polskie, zwłaszcza przedstawiciele partii lewicowych. Doprowadzono do 

swego rodzaju lokalnego zjednoczenia PPS-Lewicy, SDKPiL, PPS-Frakcji 

Rewolucyjnej oraz Narodowego Związku Robotniczego i utworzono Zjednoczenie 

Socjalistyczne Polskie (ZSP), którego czołowymi działaczami byli: 

Roman Jabłonowski, Jan Durko, Zygmunt Zaremba i Tadeusz Żarski. ZSP 

znalazło mocne oparcie w trzech głównych ośrodkach pracy skupiających 

robotników: Warsztatach Kolejowych, Fabryce Powszechnego Towarzystwa 

Elektrycznego oraz zakładach „GiP", przy czym w tych ostatnich komórka ZSP 

powstała już 8 marca 1917 r., a jej animatorem i wybijającym się działaczem był 

Władysław Uziembło. Dużą popularnością w fabryce „GiP" cieszył się organ 

ZSP — „Jedność Robotnicza", której udzielano poparcia finansowego 74 . 

Dokonany przez bolszewików w listopadzie 1917 r. przewrót polityczny 

pociągnął za sobą powołanie w Charkowie Komitetu Rewolucyjnego, sprawują- 

69 Tamże, s. 7; J. Mirowski, Śp. Bronisław Zalęski, „PT', 1920, nr 27 s. 151; B. Dziubek, jw„ s. 106; S. Miłoś, 

Profesor Edward Tadeusz Geisler, w: XL-lecie Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1985, s. 96. 

7j 1. Szaniawski, jw., s. 5; A. Wierzbicki, jw., s. 260. 

12 W. Uziembło, Wspomnienia 1900—1939, Warszawa 1965, s. 142. 

1s A. K. Zieliński, jw., s. 79. 

71 Z - Zaremba, Wspomnienia. Pokolenie przełomu, Kraków—Wrocław 1983, s. 227—228. 

Z. Zaremba, jw., s. 228—262; W. Uziembło, jw., s. 179—161.


cego władzę w imieniu Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W drugiej 

połowie grudnia 1917 r. odbył się w Charkowie Zjazd Ukraińskich Rad 

Delegatów Robotniczych, który proklamował Ukraińską Republikę Radziecką 

i wyłonił Centralny Komitet Wykonawczy Ukrainy. Zorganizowany w Charkowie 

Komisariat Polski swoją działalnością objął teren całej Ukrainy, do pracy 

w nim przydzielono z fabryki „GiP" W. Uziembłę 75 . 

Największą aktywność wśród kierowniczej kadry przejawiał inż. J. Piotrowski. 

Wychodźctwo polskie w Charkowie posiadało w śródmieściu miasta Dom 

Polski, w którym mieściła się biblioteka i Klub Polski z dużą salą koncertową. 

Właśnie w Domu Polskim z inicjatywy Piotrowskiego zorganizowano polskie 

kursy ogólnokształcące i dokształcające. Działalność społeczną na terenie Domu 

Polskiego prowadziła także żona Piotrowskiego — Maria ze Szrejberów, 

zakładając teatr amatorski 76 . 

Jan Piotrowski wybrany został w 1917 r. przez wychodźstwo polskie 

w Charkowie do rewolucyjnej Rady Miejskiej, walczył w niej o zapewnienie 

opieki nad ludnością polską. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zrzekł 

się obywatelstwa rosyjskiego oraz ukraińskiego i wystąpił z Rady Miejskiej 7 . 

Wraz z zakładami przemysłowymi ewakuowano dużą część kadry technicznej. 

Próbę skoordynowania działalności polskich techników na terenie Rosji podjęli 

inżynierowie przebywający w ośrodku moskiewskim, grupującym przeszło 300 

osób w Sekcji Techników Stowarzyszenia „Dom Polski". W maju 1917 r. 

postanowili oni zwołać Zjazd Techników Polskich w Rosji, którego celem miało 

być założenie stowarzyszenia, nakreślenie zadań dla kadry technicznej w przyszłym 

niepodległym już państwie polskim oraz kierunków rozwoju przemysłu 

i szkolnictwa technicznego. W czerwcu 1917 r. utworzono komitet organizacyjny 

zjazdu pod przewodnictwem inż. Mariana Lutosławskiego, a współpracowali 

z nim m.in. inżynierowie Czesław Klamer, Mieczysław Tyszka, Jerzy Iwanowski 

i Mieczysław Pożaryski. Komitet, jak na warunki wojenne i skomplikowaną 

wewnętrzną sytuację polityczną po zwycięstwie rewolucji lutowej, a przed 

bolszewicką, zdołał szybko zorganizować zjazd w dniach 23—28 września 1917 r. 

w Moskwie z udziałem 285 techników. 

75 W. Uziembło, jw., s. 168—169, 175—176 pisze, że Karol Świerczewski pracował w Charkowie u „GiP' 

i stąd zgłosił się do wojska. Świerczewski został zatrudniony u „GiP" w 1912 r. i wraz z fabryką ewakuowany do 

Rosji, ale pracował w Kazaniu, skąd w grudniu 1915 r. przeniósł się do Moskwy, gdzie przebywała jego rodzina, 

w marcu 1916 r. poszedł na front, ale w grudniu tegoż roku wrócił do Moskwy i podjął pracę w fabryce gumy i kabli 

„Prowodnik" i właśnie z tego moskiewskiego zakładu, a nie charkowskiego „GiP", zgłosił się do Armii Czerwonej; 

— zob. S. L. Wadecka, General Karol Świerczewski „Walter" 1897—1947, Warszawa 1976, s. 8—12; L. Wyszczelski. 

General broni Karol Świerczewski „Walter" (1897—194Ty, Warszawa 1987, s. 9—10. Po śmierci Świerczewskiego 

zakładom „GiP" nadano jego imię, co zlikwidowano w 1990 r. usuwając również z ulicy popiersie generała. Obecna 

nazwa to Fabryka Wyrobów Precyzyjnych ViS — od nazwisk inżynierów Piotra Wilniewczyca i Jana 

Skrzypińskiego, którzy skonstruowali w dwudziestoleciu międzywojennym pistolet o nazwie ViS. 

76 W. Uziembło, jw., s. 144; J. Piłatowicz, Kadra inżynierska Wytwórni Obrabiarek i Narzędzi SMPz^ 

w Pruszkowie w okresie międzywojennym (Część I), „Przegląd Pruszkowski" 1984, nr 4, s. 46. 

77 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CA W), Kartoteka osobowa, sygn. t. 57 KN — Jan Piotrowski.


Wśród projektowanych referatów w sekcji mechanicznej znalazły się wystąpienia 

przedstawicieli polskiego środowiska technicznego w Charkowie J. 

Piotrowskiego i E. T. Geislera; ten ostatni wygłosił swój referat i reprezentował 

Charków w komisji wnioskowej 78 . W wyniku obrad zjazdowych utworzono 

Stowarzyszenie Techników Polaków w Rosji. Jeszcze przed powołaniem tego 

stowarzyszenia technicy polscy w Charkowie założyli w dniu 5 września 1917 r. 

Sekcję Techniczną przy Domu Polskim, która po zjeździe moskiewskim 

przekształciła się w Oddział Charkowski Stowarzyszenia Techników Polskich 

w Rosji. W końcu października 1917 r. liczył on 108, a w maju 1918 r. — 180 

członków, jego prezesem był Zygmunt Zakrzewski, a sekretarzem E. T. Geisler. 

Oddział prowadził szeroką akcję odczytową, do maja 1918 r. wygłoszono 18 

odczytów 79 . 

Działalność fabryki i polskiego środowiska technicznego została sparaliżowana 

w kilka miesięcy po zwycięstwie rewolucji październikowej. Brak 

żywności zniechęcał ludzi, opuszczali oni masowo fabrykę „GiP". Właśnie dla 

nich władze miejskie Charkowa zorganizowały specjalny pociąg udający się 

w kierunku Polski. Kilku zaledwie osobom udało się wyjechać do Sewastopola, 

a następnie statkiem do Gałacu w Rumunii, stąd pociągiem towarowym przez 

Lwów dotarły do Warszawy w sierpniu 1919 r. W 1919 r. wróciła jednak zaledwie 

część załogi, pozostali prowadzili dalej budowę fabryki w Charkowie aż do 

czerwca 1921 r. 80 Zakończenie wojny polsko-bolszewickiej i podpisanie traktatu 

ryskiego pozwoliło reszcie pracowników wrócić do kraju jeszcze latem 1921 r. 

Natomiast maszyny pozostały w Charkowie, ponieważ właściciele holenderscy 

nie skorzystali z prawa reewakuacji zakładów do Polski, licząc na przyszły 

rozwój i rentowność zakładów w Charkowie. Następnie cała dokumentacja tej 

fabryki została przeniesiona do Zakładów im. Świerdłowa w Leningradzie 81 . Nie 

ziściła się jednak nadzieja M. Kisielewa, dyrektora zakładów obuchowskich, 

który stwierdził: „Należy wywieźć do Rosji nie tylko maszyny, lecz ducha tej 

fabryki, ten ostatni nie powróci już nigdy do Polski" 82 . Duch fabryki „GiP" 

wrócił do Polski wraz z robotnikami i kadrą techniczną, zbudowali oni dwa duże 

zakłady przemysłowe: fabrykę obrabiarek w Pruszkowie i fabrykę karabinów 

w Warszawie. Tę ostatnią uruchomiono na gruzach „GiP". 

8 

Archiwum Akt Nowych, Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego w Piotrogrodzie, sygn. 1221, 

'—80. Szerzej na temat zjazdu moskiewskiego zob. J. Piłatowicz, Stowarzyszenie Techników Polskich w Warszawie 

I898~ig3ę Część I, 1898—1918, Warszawa 1993, s. 147—156. 

K- Szpotański, Sprawozdanie z działalności Charkowskiego Oddziału Stowarzyszenia Techników Polaków 

* I?-"' " Wiad °mości Tygodniowe" (dodatek do „PT") 1918, nr 30, s. 108—109. 

•I. Szaniawski, jw., s. 5; A. Wierzbicki, jw., s. 260; CA W, Kartoteka osobowa, sygn. t. 57 KN — Jan Piotrowski. 

J- Piotrowski, Rozwój przemysłu obrabiarkowego w pierwszym dziesięcioleciu Polski Ludowej, „PM" 1954, 

nr 

'0, s. 301. 

A. K. Zieliński, jw., s. 79.

FABRYKA „GERLACH I PULST" DO ROKU 1918

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?