11.05.2013 Views

Mercadotecnia en el ejercicio profesional de la enfermería

Mercadotecnia en el ejercicio profesional de la enfermería

Mercadotecnia en el ejercicio profesional de la enfermería

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Mercadotecnia</strong> <strong>en</strong> Salud<br />

<strong>Mercadotecnia</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería<br />

Heberto R. Priego Álvarez, Dr. <strong>en</strong> C.*<br />

María El<strong>en</strong>a Lara Gallegos, M.A.**<br />

Universidad Juárez Autónoma <strong>de</strong> Tabasco<br />

ENSAYO<br />

Fecha <strong>de</strong> recibido:<br />

23 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2006.<br />

Fecha <strong>de</strong> aprobación:<br />

20 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2006.<br />

DIRECCIÓN PARA RECIBIR<br />

CORRESPONDENCIA<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud,<br />

Universidad Juárez Autónoma <strong>de</strong> Tabasco.<br />

Av<strong>en</strong>ida Gregorio Mén<strong>de</strong>z 2838-A, CP 86150<br />

Vil<strong>la</strong>hermosa, Tabasco, México.<br />

T<strong>el</strong>. 52 (993) 3140698<br />

priego@ujat3.ujat.mx<br />

* Lí<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> Cuerpo Académico <strong>de</strong> Administración<br />

<strong>en</strong> Salud, DACS-UJAT.<br />

** Profesora investigador <strong>de</strong> <strong>la</strong> División Académica<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Universidad Juárez<br />

Autónoma <strong>de</strong> Tabasco.<br />

<strong>Mercadotecnia</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Priego Álvarez y Lara Gallegos<br />

HORIZONTE SANITARIO<br />

8<br />

RESUMEN<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los roles <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales y d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se argum<strong>en</strong>ta sobre<br />

<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevos saberes, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mercadotecnia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> su actual y futura aplicabilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

terr<strong>en</strong>o <strong>la</strong>boral y <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> su incorporación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación académica <strong>de</strong> los egresados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Pa<strong>la</strong>bras C<strong>la</strong>ve: Rol <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. <strong>Mercadotecnia</strong>.<br />

Procesos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

SUMMARY<br />

Leaving of the <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tary lists and of the process of<br />

att<strong>en</strong>tion characteristic of the infirmary one argues on<br />

the incorporation of new knowledge, in this case of<br />

the marketing, in the professional exercise of the<br />

infirmary, of their curr<strong>en</strong>t and future applicability in<br />

the <strong>la</strong>bor <strong>la</strong>nd and in the necessity of their<br />

incorporation in the aca<strong>de</strong>mic formation of the<br />

graduates of the infirmary schools.<br />

Key words: Infirmary list. Marketing. Processes of<br />

Att<strong>en</strong>tion in infirmary


INTRODUCCIÓN<br />

La profesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería ha experim<strong>en</strong>tado<br />

importantes cambios <strong>en</strong> su formación y ori<strong>en</strong>tación<br />

hacia <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral. Hoy <strong>en</strong> día se constituy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> un factor imprescindible para <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to o<br />

recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud d<strong>el</strong> individuo, familia o<br />

comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso salud-<strong>en</strong>fermedad por su participación como<br />

integrante d<strong>el</strong> equipo interdisciplinario <strong>de</strong> salud. Esta<br />

participación está <strong>de</strong>terminada por <strong>el</strong> rol <strong>profesional</strong><br />

que asume según su posición d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

organizacional. Si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>la</strong> practica <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería está influida por t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias internas y<br />

externas a <strong>la</strong> profesión, hay compon<strong>en</strong>tes que<br />

permanec<strong>en</strong> constantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica y que<br />

constituy<strong>en</strong> los “roles <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales” tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

practica institucionalizada como <strong>en</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

(Doh<strong>en</strong>y, 1992).<br />

Para <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Mexicana <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong><br />

Faculta<strong>de</strong>s y Escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> Enfermería (2004) <strong>de</strong><br />

acuerdo a <strong>la</strong>s principales funciones principales<br />

id<strong>en</strong>tificadas por <strong>la</strong> OMS (citado por Ver<strong>de</strong> Flota,<br />

1991), tales roles básicos son cuatro:<br />

a) otorgadora <strong>de</strong> cuidados,<br />

b) educadora para <strong>la</strong> salud,<br />

c) gestora o coordinadora, e<br />

d) investigadora <strong>de</strong> su práctica.<br />

Todos estos roles ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como eje <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, a través <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ciones g<strong>en</strong>erales y específicas que son<br />

<strong>de</strong>terminadas por <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> dominio o perfil<br />

<strong>profesional</strong> con <strong>el</strong> que se actúa.<br />

Al respecto <strong>la</strong> Comisión Interinstitucional <strong>de</strong><br />

Enfermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> México<br />

(2005) ha establecido cinco niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> dominio o<br />

perfiles académico-<strong>profesional</strong>es:<br />

Niv<strong>el</strong> I. Enfermera no <strong>profesional</strong>,<br />

Niv<strong>el</strong> II. Enfermera Técnica,<br />

Niv<strong>el</strong> III. Enfermera Técnica Especializada,<br />

Niv<strong>el</strong> IV. Enfermera G<strong>en</strong>eral,<br />

Niv<strong>el</strong> V. Enfermera Especialista<br />

Niv<strong>el</strong>es que vincu<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s funciones (asist<strong>en</strong>ciales,<br />

administrativas, doc<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> investigación) y se<br />

<strong>de</strong>sglosan <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ciones (cuidados directos o<br />

indirectos dirigidos a <strong>la</strong> persona, familia o<br />

comunidad).<br />

MARKETING Y EL PROCESO DE ATENCIÓN EN<br />

ENFERMERÍA<br />

El proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería (conocido a<br />

partir <strong>de</strong> 1990 sólo como Proceso <strong>de</strong> Enfermería) es<br />

un conjunto <strong>de</strong> pautas organizadas <strong>de</strong> actuación<br />

dirigidas a cumplir <strong>el</strong> objetivo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

niv<strong>el</strong> óptimo; si este estado se altera, proveer<br />

<strong>en</strong>tonces todos los cuidados necesarios que <strong>la</strong><br />

situación exija para restablecer su bi<strong>en</strong>estar. Si no se<br />

pue<strong>de</strong> llegar al bi<strong>en</strong>estar, <strong>el</strong> proceso <strong>en</strong>fermero <strong>de</strong>be<br />

seguir <strong>en</strong> su apoyo a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te,<br />

aum<strong>en</strong>tando al máximo sus recursos, para conseguir<br />

<strong>la</strong> mejor calidad <strong>de</strong> vida durante <strong>el</strong> mayor tiempo<br />

posible.<br />

Dos <strong>de</strong> los objetivos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mercadotecnia se vincu<strong>la</strong>n con tales propósitos: La<br />

maximización <strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los consumidores,<br />

y <strong>la</strong> procuración <strong>de</strong> mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> estas premisas y consi<strong>de</strong>rando que a<br />

los <strong>profesional</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se les exig<strong>en</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos especializados y técnicas adquiridas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su profesión, resulta actualm<strong>en</strong>te<br />

imprescindible <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevas disciplinas<br />

ci<strong>en</strong>tíficas como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Mercadotecnia</strong><br />

Sanitaria, que procuran <strong>la</strong> eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones y<br />

hac<strong>en</strong> más efici<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

La <strong>Mercadotecnia</strong> <strong>en</strong> salud o <strong>Mercadotecnia</strong> sanitaria<br />

(Health Marketing) es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

administrativa que procura un proceso <strong>de</strong><br />

intercambio <strong>en</strong>tre cli<strong>en</strong>tes y <strong>profesional</strong>es, con <strong>el</strong><br />

objeto <strong>de</strong> solv<strong>en</strong>tar necesida<strong>de</strong>s, satisfacer <strong>de</strong>seos y<br />

expectativas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud (Priego-Álvarez,<br />

1995), posee dos dim<strong>en</strong>siones, una social y otra<br />

comercial; igualm<strong>en</strong>te sus usos pued<strong>en</strong> ser externos<br />

(si los esfuerzos mercadológicos se dirig<strong>en</strong> a los<br />

usuarios <strong>de</strong> los servicios), o bi<strong>en</strong>, internos (hacia los<br />

<strong>profesional</strong>es y empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

sanitarias) (Lamata et als, 1994).<br />

VOL. 5 N° 1<br />

Enero – Abril 2006<br />

HORIZONTE SANITARIO<br />

9


Se ha <strong>de</strong>terminado que <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>profesional</strong> <strong>de</strong>be cambiar, <strong>de</strong> un rol pasivo y<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, a un rol que proyecte <strong>la</strong> capacidad<br />

int<strong>el</strong>ectual, habilidad y actitud con <strong>la</strong> que <strong>en</strong>fermería<br />

pue<strong>de</strong> contribuir <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong><br />

salud (Comisión Interinstitucional <strong>de</strong> Enfermería<br />

SSA, 2005). Si bi<strong>en</strong> es cierto es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

<strong>la</strong>boral, <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> otorgadora <strong>de</strong> cuidados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

hospital es <strong>el</strong> principal espacio don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>sempeñan <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras mexicanas, actualm<strong>en</strong>te<br />

se int<strong>en</strong>ta pivilegiar <strong>la</strong> práctica <strong>profesional</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, <strong>la</strong> industria y <strong>el</strong> <strong>ejercicio</strong> libre, si<strong>en</strong>do<br />

“preciso establecer un fundam<strong>en</strong>to epistemológico a<br />

los saberes <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, lo que implica<br />

argum<strong>en</strong>tar, analizar y establecer <strong>el</strong> proceso que<br />

emplea <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería cuando retoma los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otras áreas y cómo al referirlos a <strong>la</strong><br />

profesión, o sea, al hacerlos suyos a través d<strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> saberes<br />

propios” (Maric<strong>el</strong>a Sánchez et als, 2005).<br />

Por consigui<strong>en</strong>te resulta interesante conocer que<br />

tanto conoc<strong>en</strong> <strong>de</strong> mercadotecnia <strong>la</strong>s(os)<br />

<strong>en</strong>fermeras(os) d<strong>el</strong> país y cuánta aplicabilidad <strong>de</strong><br />

esta disciplina ci<strong>en</strong>tífica han incorporado <strong>en</strong> su<br />

<strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong> según su rol <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal y tipo <strong>de</strong><br />

inserción al mercado <strong>la</strong>boral (práctica institucional,<br />

privada o <strong>ejercicio</strong> libre). Para que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras y<br />

lo <strong>en</strong>fermeros sepan v<strong>en</strong><strong>de</strong>r los servicios que <strong>la</strong><br />

profesión otorga al cli<strong>en</strong>te (paci<strong>en</strong>te), familia y<br />

comunidad, ésta <strong>de</strong>be <strong>de</strong> contar con los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

teóricos y metodológicos que le ayud<strong>en</strong> a p<strong>la</strong>near y<br />

proporcionar at<strong>en</strong>ción libre y <strong>profesional</strong> para<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios que se prestan<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito hospita<strong>la</strong>rio como <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad.<br />

Al parecer es <strong>el</strong> marketing externo <strong>de</strong> promoción a <strong>la</strong><br />

salud ejercido por <strong>el</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> una practica institucional y <strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong><br />

educadora, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o son<br />

más notorias y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se ha impactado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

gestoría poco a poco han v<strong>en</strong>ido incorporando<br />

<strong>Mercadotecnia</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

Priego Álvarez y Lara Gallegos<br />

HORIZONTE SANITARIO<br />

10<br />

esfuerzos mercadológicos internos para tratar <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>sibilizar al personal hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>boral <strong>de</strong><br />

una filosofía <strong>de</strong> calidad, <strong>de</strong> mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad.<br />

La practica liberal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, sin duda<br />

constituye un nuevo campo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mercadotecnia asociada al <strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong>, tales<br />

como <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> mercados, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

servicios, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>etración y <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> servicios con<br />

r<strong>el</strong>ación a los ofertados por otros proveedores<br />

sanitarios, y <strong>el</strong> posicionami<strong>en</strong>to positivo d<strong>el</strong><br />

otorgami<strong>en</strong>to <strong>profesional</strong> <strong>de</strong> los cuidados. El<br />

<strong>profesional</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>be conocer los<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos teórico y metodológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mercadotecnia para <strong>la</strong> proyección y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>de</strong> salud, y si que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> realizar una<br />

practica liberal <strong>profesional</strong> resulta aun más evid<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> esta disciplina, que sin duda<br />

apoya sustantivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería con calidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> ambito individual,<br />

familiar y comunitario.<br />

Por lo antes expuesto resulta fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mercadotecnia d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, lo que sin duda repercutirá <strong>en</strong> los roles<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión e impactará <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

CONCLUSIONES<br />

• El empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mercadotecnia sanitaria <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería es cada vez más<br />

creci<strong>en</strong>te. Actualm<strong>en</strong>te se realiza marketing externo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> educadoras (promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud) y<br />

marketing interno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestoría<br />

(<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> calidad y competitividad<br />

<strong>la</strong>boral). El <strong>ejercicio</strong> liberal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería requerirá<br />

<strong>de</strong> esfuerzos mercadológicos para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta y<br />

posicionami<strong>en</strong>to positivo d<strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to<br />

<strong>profesional</strong> <strong>de</strong> los cuidados, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería sobre <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> éstos nuevos saberes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación y ámbito <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s(os) <strong>en</strong>fermeras(os)<br />

mexicanos.


BIBLIOGRAFÍA<br />

Comisión Interinstitucional <strong>de</strong> Enfermería. Perfiles <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería. México, D.F : Subsecretaría <strong>de</strong><br />

Innovación y Calidad, Secretaría <strong>de</strong> Salud. 2005.<br />

Dozal-Molina Rosa María, Sánchez-Gándara<br />

Maric<strong>el</strong>a, Padil<strong>la</strong>-Gutiérrez Laura Margarita,<br />

Cárd<strong>en</strong>as-Becerril Luci<strong>la</strong>. Perfiles <strong>profesional</strong>es <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> México. Niv<strong>el</strong>es técnico y lic<strong>en</strong>ciatura.<br />

Veracruz, Ver: Fundación Mexicana <strong>de</strong> Asociaciones<br />

<strong>de</strong> Faculta<strong>de</strong>s y Escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> Enfermería, A.C. 2004.<br />

Doh<strong>en</strong>y M. The discipline of nursing an introduction.<br />

3 rd. Ed. USA: Apleton & Lange, 1992.<br />

Lamata F, Con<strong>de</strong> J, Martínez B, Horno M. Marketing<br />

Sanitario. Madrid: Díaz <strong>de</strong> Santos, 1994.<br />

Priego Álvarez, Heberto. <strong>Mercadotecnia</strong> <strong>en</strong> Salud:<br />

Aspectos básicos y operativos. 2da. Edición.<br />

Vil<strong>la</strong>hermosa, México: Universidad Juárez Autónoma<br />

<strong>de</strong> Tabasco / Red Iberoamericana <strong>de</strong> <strong>Mercadotecnia</strong><br />

<strong>en</strong> Salud, A.C. 2002.<br />

Sánchez Maric<strong>el</strong>a, Cárd<strong>en</strong>a Luci<strong>la</strong>, Carmona Beatriz.<br />

La formación y <strong>el</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>profesional</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

En: Vázquez-Martínez Domingo, Cuevas-Álvarez<br />

Leonardo, Crocker-Sagástume R<strong>en</strong>é C.<br />

(Coordinadores). La formación <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong> México. México, D.F. Programa Co<strong>la</strong>borativo <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud, 2005.<br />

Ver<strong>de</strong>-Flota Elizabet. Una nueva visión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. En: Las profesiones <strong>en</strong><br />

México. Enfermería. México: UAM-Xochimilco, 1991.<br />

VOL. 5 N° 1<br />

Enero – Abril 2006<br />

HORIZONTE SANITARIO<br />

11

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!