23.02.2013 Aufrufe

Allgemeine und Anorganische Chemie

Allgemeine und Anorganische Chemie

Allgemeine und Anorganische Chemie

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

<strong>Anorganische</strong> <strong>und</strong> <strong>Allgemeine</strong> <strong>Chemie</strong><br />

für Naturwissenschaftler


Begleitend gibt es eine Vorlesung im<br />

Internet<br />

www.chemievorlesung.uni-kiel.de


Ziele der Vorlesung:<br />

Einführung in die Gr<strong>und</strong>prinzipien der<br />

<strong>Chemie</strong><br />

Erreichen eines gleichmäßigen<br />

Wissensstandes<br />

Chemische Eigenschaften der<br />

Hauptgruppenelemente<br />

Interesse an der <strong>Chemie</strong> wecken


<strong>Chemie</strong> ist die Lehre von den Stoffen<br />

<strong>und</strong> stofflichen Umwandlungen.<br />

Physik untersucht Zustände <strong>und</strong><br />

Zustandsänderungen.<br />

<strong>Chemie</strong> ist eine<br />

Experimentalwissenschaft.


Inhalte:<br />

Zum Einstieg: Sauerstoff<br />

Atome <strong>und</strong> Atombau<br />

Periodensystem der Elemente<br />

Periodische Eigenschaften<br />

Chemische Bindung<br />

Struktur von Festkörpern<br />

Energetik chemischer Reaktionen<br />

Chemisches Gleichgewicht<br />

Reaktionskinetik<br />

Wasserstoff<br />

Wasser<br />

Säuren <strong>und</strong> Basen


Inhalte:<br />

Redoxreaktionen<br />

Halogene<br />

Chalkogene<br />

Stickstoffgruppe<br />

Kohlenstoffgruppe<br />

Bor


Bücher:<br />

P. W. Atkins, J. A. Beran, „<strong>Chemie</strong> - einfach alles“, Wiley-VCH<br />

1996. DM 98.-<br />

A. F. Holleman, E. Wiberg, „Lehrbuch der <strong>Anorganische</strong>n<br />

<strong>Chemie</strong>“, 101. Aufl., de Gruyter 1995. DM 158.-<br />

E. Riedel,“<strong>Allgemeine</strong> <strong>und</strong> <strong>Anorganische</strong> <strong>Chemie</strong>“, 6. Aufl., de<br />

Gruyter 1994. DM 62.-<br />

E. Riedel,“<strong>Anorganische</strong> <strong>Chemie</strong>“, 3. Aufl., de Gruyter 1994.<br />

DM 118.-<br />

V. Gutmann, E. Hengge, „<strong>Anorganische</strong> <strong>Chemie</strong>“, 5. Aufl.,<br />

Wiley-VCH 1990. DM 68.-<br />

G. Baars, H. R. Christen, „<strong>Chemie</strong>“, Diesterweg 1997. DM 68.-<br />

C. E. Mortimer, „<strong>Chemie</strong>: Das Basiswissen der <strong>Chemie</strong>“, 6.<br />

Aufl. 1996. DM 98.-


Zum Einstieg: Sauerstoff.<br />

Häufigstes Element auf der Erde.<br />

Element Massenanteil [%]<br />

Sauerstoff 49.4<br />

Silicium 25.8<br />

Aluminium 7.5<br />

Eisen 4.7<br />

Calcium 3.4<br />

Natrium 2.6<br />

Kalium 2.4<br />

Magnesium 1.9<br />

Wasserstoff 0.9<br />

Titan 0.6<br />

Gesamt 99.2


Fauna<br />

Wasser, H 2 O<br />

Wichtiger Bestandteil chemischer<br />

Verbindungen in Lebewesen<br />

Jeder Mensch benötigt pro Tag fast 1 kg O 2


Carbonate, Silicate, Sulfate,<br />

Phosphate<br />

Elementarer Sauerstoff, O 2 <strong>und</strong> O 3


CaMg(CO 3 ) 2<br />

Dolomit<br />

Mg 3(OH) 2[Si 4O 10]<br />

Talk<br />

CaCO 3<br />

Serpentin<br />

(Asbest)<br />

Marmor<br />

Mg 3(OH) 4[SiO 5]<br />

Calcit<br />

CaSO 4 (x H 2O)<br />

Anhydrid<br />

Gips


6 CO 2 + 6 H 2O Sonnenlicht C 6H 12O 6 + 6 O 2<br />

Durch Photosynthese werden weltweit<br />

pro Jahr 300 Millarden Tonnen<br />

Sauerstoff produziert;<br />

Ein Baum biosynthetisiert etwa 15 g<br />

Sauerstoff pro Tag.


Element der Gruppe 16 (6. Hauptgruppe )<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*


Chalkogene oder Erzbildner:<br />

Kor<strong>und</strong> (Al 2 O 3 ), Magnesia (MgO), Roteisenstein (Fe 2 O 3 ),<br />

Pyrit (FeS 2 ), Bleiglanz (PbS)<br />

Sauerstoff (lat. Oxygenium)<br />

Namensgebung von Lavoisier 1777, oxygène =<br />

Säurebildner, (gr. oxys = scharf, sauer <strong>und</strong> geinomei =<br />

ich stelle her)<br />

Viele Nichtmetalloxide bilden mit Wasser Säuren:<br />

+ 2 H2O P4O10 H4P4O12 + 2 H2O + 2 H2O 2 H4P2O7 4 H3PO4 SO 3 + H 2O H 2SO 4<br />

CO 2 + H 2O H 2CO 3


Sir Robert Boyle (Mitte 17. Jhd.)<br />

Geschichte des Sauerstoffs<br />

Substanzen verbrennen<br />

nur an der Luft.<br />

Sie nehmen bei der<br />

Verbrennung an Gewicht<br />

zu.<br />

Alle brennbaren Stoffe<br />

müssen eine Substanz<br />

enthalten, die für die<br />

Brennbarkeit verantwortlich<br />

ist.


Georg Ernst Stahl (Ende 17. Jhd.)<br />

Phlogiston-Theorie<br />

Phlogiston sorgt für die<br />

Brennbarkeit von<br />

Substanzen<br />

Phlogiston entweicht bei<br />

der Verbrennung<br />

Reduktions-Oxidations-<br />

Prozesse nicht nur bei<br />

„Metallverkalkung“ (=<br />

Verbrennung)


Phlogiston-Theorie Metall<br />

Metallkalk<br />

=<br />

Metallkalk+ Phlogiston<br />

+<br />

Pflanzen/<br />

Kohle<br />

Luft<br />

Je mehr Phlogiston in einem Stoff enthalten ist, desto so<br />

leichter <strong>und</strong> heftiger verbrennt er. Phlogistonreiche<br />

Stoffe: Schwefel, Phosphor, Kohlenstoff, Wasserstoff.<br />

Phlogiston besitzt ein negatives Gewicht, daher nimmt<br />

die Masse beim Entweichen des Phlogistons zu.<br />

Phlogiston


Entdeckung als Bestandteil der Luft<br />

Joseph Priestley (1774) Karl Wilhelm Scheele (1772)


Antoine Laurent de Lavoisier<br />

(Ende 18. Jhd.)<br />

Systematik<br />

Quantitative <strong>und</strong> qualitative<br />

Untersuchung von<br />

Verbrennungsvorgängen<br />

Gewichtszunahme entspricht<br />

etwa dem Anteil<br />

dephlogistierter Luft<br />

Sauerstoff ist diese<br />

dephlogistierte Luft<br />

Verbrennung ist keine<br />

Trennung, sondern eine<br />

Vereinigung von Stoff <strong>und</strong><br />

dephlogistierter Luft, die dem<br />

Stoff sein Phlogiston entzieht


• Aus Luft<br />

Darstellung von Sauerstoff<br />

Inhaltsstoff Vol.-%<br />

Stickstoff 78.09<br />

Sauerstoff 20.95<br />

Edelgase 0.93<br />

Kohlendioxid 0.03<br />

Trennung von Stickstoff <strong>und</strong> Sauerstoff kann<br />

physikalisch oder chemisch erfolgen.<br />

Technisch nur physikalische Trennung: Linde-<br />

Verfahren


Physikalische Trennung von Luft<br />

Luftverflüssigung nach dem Linde-Verfahren<br />

Kühler<br />

komprimierte Luft<br />

expandierte Luft<br />

Luft<br />

Kompressor<br />

Drosselventil<br />

flüssige Luft<br />

Ausnutzung des Joule-Thomson-Effektes


Siedediagramm von flüssiger Luft<br />

o C<br />

-183<br />

-184<br />

-185<br />

-186<br />

-187<br />

-188<br />

-189<br />

-190<br />

-191<br />

-192<br />

-193<br />

-194<br />

-195<br />

-196<br />

0<br />

100<br />

10<br />

90<br />

dampfförmig<br />

Taukurve<br />

B 1<br />

20<br />

80<br />

B 2<br />

30<br />

70<br />

B 3<br />

40<br />

60<br />

A 1<br />

50<br />

50<br />

B 4<br />

60<br />

40<br />

A 2<br />

B 5<br />

Siedekurve<br />

70<br />

30<br />

A 3<br />

flüssig<br />

80<br />

20<br />

A 4<br />

90 100<br />

10<br />

A 5<br />

0<br />

% O 2<br />

% N 2


Metallmantel<br />

Aufbewahrung von flüssiger Luft<br />

evakuiertes Glasgefäss,<br />

innen verspiegelt<br />

flüssige Luft


• Aus Luft<br />

Chemische Trennung von Luft<br />

Reversible Bindung von Luftsauerstoff<br />

2 BaO + O 2<br />

500 °C<br />

700 °C<br />

2 BaO 2


• Aus Wasser durch Elektrolyse<br />

elektr. Energie<br />

2 H2O 2 H2 + O2


• Aus sauerstoffreichen Verbindungen durch<br />

thermische Zersetzung (Pyrolyse)<br />

aus edlen Oxiden:<br />

Historischer Versuch von Lavoisier<br />

400°C<br />

2 HgO 2 Hg + O2 2 Ag2O > 160°C<br />

4 Ag + O2 2 Au2O3 >160°C<br />

4 Au + 3 O2 HgO<br />

Hg ½ O 2<br />

HgO<br />

400°C<br />

300°C


• Aus sauerstoffreichen Verbindungen durch<br />

thermische Zersetzung (Pyrolyse)<br />

aus Kaliumchlorat:<br />

4 KClO 3<br />

KClO 4<br />

Temperaturerniedrigung<br />

um 350°C !<br />

!<br />

400°C<br />

3 KClO4 + KCl<br />

500°C<br />

KCl + 2 O2 Explosionsgefahr<br />

sicherer mit Braunstein als Katalysator<br />

KClO 3<br />

KClO 3 + 3 MnO 2<br />

3 MnO 3<br />

150°C KCl + 1.5 O2<br />

KCl + 3 MnO 3<br />

3 MnO 2 + 1.5 O 2


• durch Zersetzung von H 2 O 2<br />

H 2O 2<br />

H 2O + ½ O 2<br />

katalytisch mit fein verteiltem Pt, MnO 2 , OsO 2 ·aq


Physikalische Eigenschaften von Sauerstoff<br />

Sdp.: - 183°C (90 K)<br />

Smp.: - 218°C (55 K)<br />

In festem Zustand liegt O 2 in hellblauen Kristallen vor<br />

Dichte: gasförmig 0.00142 g/cm 3<br />

flüssig 1.18 g/cm 3<br />

fest 1.42 g/cm 3<br />

Löslichkeit in H 2 O/l:<br />

0°C 49.1 cm 3<br />

20°C 30.5 cm 3<br />

25°C 27.5 cm 3<br />

100°C 17.0 cm 3<br />

Die Löslichkeit ist doppelt so<br />

groß wie von N 2 !


Chemische Eigenschaften von Sauerstoff<br />

Sauerstoff bildet mit allen Elementen außer Helium, Neon <strong>und</strong><br />

Argon Verbindungen !<br />

Die Verbindungsbildung erfolgt oftmals unter erheblicher<br />

Energiefreisetzung (stark exotherme Reaktionen).<br />

Die Freisetzung der Energie kann in Form von Wärme oder Licht<br />

erfolgen.<br />

Die Verbindungsbildung mit Sauerstoff wird trivial als<br />

Verbrennung, wissenschaftlich als Oxidation bezeichnet.


Chemische Eigenschaften von Sauerstoff<br />

Verbrennungsvorgänge an der<br />

Luft gehören zur täglichen<br />

Erfahrung.<br />

In der Luft ist der Sauerstoff mit<br />

80% Stickstoff verdünnt !<br />

Bei einer Verbrennung wird der<br />

inerte Stickstoff mit erwärmt, so<br />

dass ein erheblicher Teil der<br />

freigesetzten Energiemenge<br />

verbraucht wird.<br />

Bei der Verbrennung in reinem Sauerstoff kann die Energie nicht<br />

auf diese Weise abgeführt werden, so dass höhere Temperaturen<br />

von 2000 - 2500°C erreichbar sind.<br />

Je höher die Temperatur, desto intensiver ist die Lichtausbeute.<br />

Daher läßt sich Sauerstoff durch das Aufglimmen eines Holzspans<br />

nachweisen!


1<br />

8<br />

S 8 + O 2<br />

C + ½ O 2<br />

CO + ½ O 2<br />

Reaktionen mit Sauerstoff<br />

C + O 2<br />

P 4 + 5 O 2<br />

SO 2 + 297 kJ<br />

CO + 110.6 kJ<br />

CO 2 + 283.2 kJ<br />

CO 2 + 393.8 kJ<br />

P 4O 10 + 2986 kJ<br />

Nichtmetalloxide bilden mit H 2O saure Lösungen:<br />

H 2 SO 3 , H 2 CO 3 , H 3 PO 4


2 Fe + 1.5 O 2<br />

Reaktionen mit Sauerstoff<br />

Fe 2O 3 + 825 kJ<br />

Andere Metalle sind reaktiver, z. B. Blitzlichtpulver<br />

2 Mg + O 2<br />

2 MgO + 1204 kJ<br />

Metalloxide bilden mit H 2 O basische Lösungen:<br />

MgO + H 2O Mg(OH) 2<br />

CaO + H 2O Ca(OH) 2


Reaktionen mit Sauerstoff<br />

Bei Verbrennungen sind die Wärmetönungen verschieden:<br />

Element freigesetzte Wärmemenge<br />

1 g Phosphor (P) 6 kcal (25 kJ)<br />

1 g Schwefel (S) 2.2 kcal (9 kJ)<br />

1 g Kohlenstoff (C) 8 kcal (33 kJ)<br />

1 g Eisen (Fe) 1.7 kcal (7 kJ)<br />

1 g Zink (Zn) 1.3 kcal (5.5 kJ)<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

S S S S S S S<br />

S


Ozon<br />

Darstellung durch Einwirkung von Sauerstoffatomen auf<br />

Sauerstoffmoleküle:<br />

249.3 kJ + ½ O 2<br />

O + O 2<br />

142.8 kJ + 1 ½ O 2<br />

O<br />

O 3 + 106.5 kJ<br />

O 3


Siemensscher Ozonisator<br />

+<br />

–<br />

–<br />

Sauerstoff<br />

+<br />

Ozon<br />

Kühlwasser


Physikalische Eigenschaften<br />

Aggregatzustand Farbe Dichte<br />

gasförmig blau<br />

flüssig violettblau 1.46 g · cm –3<br />

fest schwarzviolett 1.73 g · cm –3<br />

Sdp. – 110.51°C<br />

Smp. – 192.5°C<br />

116.8 o<br />

127.8 pm


Chemische Eigenschaften<br />

2 O 3<br />

Starkes Oxidationsmittel:<br />

O 3<br />

3 O 2 + 285.6 kJ<br />

O 2 + O<br />

2 Ag + 2 O Ag 2O 2


Demokrit<br />

Atome <strong>und</strong> Atombau<br />

Leukipp <strong>und</strong> sein Schüler Demokrit<br />

postulierten im 4. Jhd. v. Chr.:<br />

Materie besteht aus<br />

kleinen, nicht weiter<br />

teilbaren Teilchen.


John Dalton<br />

Daltons Atomtheorie 1808<br />

• Die Materie ist aus unteilbaren<br />

Atomen aufgebaut.<br />

• Alle Atome eines Elementes sind<br />

gleich.<br />

• Atome verschiedener Elemente<br />

besitzen verschie-dene Massen.<br />

• Eine Verbindung entsteht durch<br />

Kombination von Atomen<br />

mehrerer Elemente.<br />

• Bei chemischen Reaktionen<br />

werden die Atome weder<br />

gebildet noch zerstört, sondern<br />

nur neu miteinander kombiniert.<br />

• In einer definierten Verbindung<br />

ist die relative Anzahl <strong>und</strong> Art der<br />

Atome konstant


Sir William Crookes<br />

Die Entdeckung atomarer Bausteine<br />

Experimente mit elektrischen<br />

Entladungen in Gasen


Kathode<br />

_<br />

Das Gasentladungsrohr<br />

Kathodenstrahlen<br />

Flügelrad<br />

Crookesscher<br />

Dunkelraum<br />

Glimmentladung<br />

Anode<br />

+<br />

Zinksulfid-<br />

Beschichtung<br />

Ab 10 -2 bar, 1000 V: leuchtende Gasentladung, < 10 -5 bar: dunkle Gasentladung<br />

Kathodenstrahlen sind Elektronen, die durch die angelegte<br />

Spannung aus dem Metall der Kathode austreten.


Bildung von Kanalstrahlen im Gasentladungsrohr<br />

durchbohrte<br />

Kathode _<br />

Kanalstrahlen<br />

Anode<br />

+<br />

Zinksulfid-<br />

Beschichtung<br />

Kanalstrahlen sind positiv geladene Ionen. Sie entstehen durch<br />

Zusammenstoss von Gasteilchen <strong>und</strong> Kathodenstrahlen (Elektronen)


Sir Joseph John Thomson<br />

Untersuchung der Ladungsträger<br />

Wie werden die in einem<br />

Gasentladungsrohr erzeugten<br />

Ladungsträger durch elektrische <strong>und</strong><br />

magnetische Felder abgelenkt ?


_<br />

Aufbau einer Kathodenstrahlröhre<br />

(A) Magnetfeld,<br />

(B) ohne Feld<br />

(C) elektrisches Feld<br />

+<br />

elektrisches Feld<br />

S<br />

+<br />

-<br />

N<br />

Magnet<br />

Zinksulfid-<br />

Beschichtung<br />

(B)<br />

(C)<br />

(A)


Bestimmung des Ladungs-Masseverhältnis atomarer<br />

Bausteine<br />

Thomson bestimmte das Verhältnis zwischen der elektrischen Ladung<br />

<strong>und</strong> der Masse eines Elektrons :<br />

Elektron e – : e/m e = - 1.76 · 10 11 · C · kg -1<br />

Die Untersuchung der Kanalstrahlen führte zum Verhältnis zwischen der<br />

elektrischen Ladung <strong>und</strong> der Masse eines Protons :<br />

Proton H + : e/m p = + 0.96 · 10 8 · C · kg -1<br />

Thomsons Versuchsanordnung war das erste Massenspektrometer !


Thomsons Atommodell 1897<br />

positiv geladene Kugel<br />

Elektronen


Bestimmung der Elementarladung<br />

Robert Andrews Millikan<br />

1911


adioaktive<br />

Quelle<br />

Mikroskop mit<br />

Messokkular<br />

Der Öltröpfchenversuch<br />

+<br />

-<br />

Düse<br />

Schalter<br />

Batterie


Berechnung der Ladungsmenge auf einem Tröpfchen<br />

F = Q E<br />

el<br />

F = m g<br />

gew<br />

Im Schwebezustand ist die elektrische<br />

Kraft gleich der Gewichtskraft<br />

Q = Ladung, E = elektrische Feldstärke,<br />

m = Masse, g = Gravitationsbeschleunigung,<br />

U = Spannung, d = Abstand der<br />

Platten<br />

E �<br />

U<br />

d<br />

Q �<br />

U<br />

d<br />

� m � g �<br />

Elementarladung e = -1.6020 · 10 -19 C<br />

Q<br />

m � g � d<br />

�<br />

U<br />

Aus Thomsons Ladungs-zu-Masse-Verhältnissen e/m ergeben sich:<br />

m e = 0.91091 · 10 -27 g <strong>und</strong> m p = 1.6725 · 10 -24 g


Sir James Chadwick<br />

Entdeckung der Neutronen 1932<br />

9<br />

4<br />

Be<br />

�<br />

4 2<br />

He<br />

�<br />

12 6<br />

C<br />

�<br />

1<br />

0<br />

n


Entdeckung der Röntgenstrahlung 1895<br />

Wilhelm Conrad Röntgen<br />

Kathode _<br />

Kathodenstrahlen<br />

Vakuum<br />

Anode<br />

+<br />

Röntgenstrahlung


220 V<br />

220 V<br />

Anodenspannung 20 - 100 kV<br />

Heizspannung<br />

Kathode<br />

Aufbau einer Röntgenröhre<br />

Anode<br />

Röntgenstrahlung<br />

Vakuum<br />

massiv für<br />

Wärmeableitung


Intensität I<br />

� min<br />

Röntgenspektrum<br />

Linienspektrum (innere<br />

Übergänge in den Atomen)<br />

Bremsspektrum<br />

Wellenlänge �


Intensität<br />

Einfluss von Heizstrom <strong>und</strong> Anodenspannung<br />

Wellenlänge �<br />

Heizstrom<br />

groß<br />

Heizstrom<br />

gering<br />

Intensität<br />

Wellenlänge �<br />

hohe Anoden-<br />

Spannung<br />

niedrige Anodenspannung


Eigenschaften von Röntgenstrahlung<br />

Röntgenstrahlung durchdringt mit Leichtigkeit organische<br />

Materialien, wie Fleisch, Papier oder Holz, Knochen <strong>und</strong><br />

Metall halten sie zurück.<br />

Röntgenstrahlen werden weder durch elektrische noch<br />

durch magnetische Felder abgelenkt, besitzen also keine<br />

Ladung.<br />

Frequenz: � � 10 17 Hz<br />

Wellenlänge: � � 3 nm<br />

Energie: keV<br />

h �


Kosmische<br />

Strahlen<br />

�-Strahlen<br />

Das elektromagnetische Spektrum<br />

Röntgenstrahlen<br />

Ultraviolett<br />

sichtbares<br />

Licht<br />

25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1<br />

Infrarot<br />

-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18<br />

1<br />

10<br />

1 10 100<br />

Femtometer Pikometer<br />

Mikrowellen<br />

1 10 100 1000 10 100 1000 104 1 1 1<br />

1 10 1 10 100 1 10 100 1000<br />

100 10 10<br />

Radiowellen<br />

Wechselstrom<br />

Mikrometer Millimeter Meter Kilometer<br />

log � [Hz]<br />

log � [Å]


Entdeckung der Radioaktivität 1896<br />

Uranhaltige Gesteine belichten<br />

photographische Platten<br />

Antoine Henri Becquerel Uranitit, Pechblende, UO 2


Isolierung von Radium <strong>und</strong> Polonium aus Pechblende<br />

Marya Curie Pierre Curie


adioaktive<br />

Probe<br />

Ablenkung von radioaktiver Strahlung<br />

�<br />

�<br />

Bleimantel<br />

�<br />

+<br />

radioaktive<br />

Probe<br />

N<br />

Bleimantel<br />

Elektrisches Feld Magnetisches Feld<br />

�<br />

�<br />

S<br />


Ordnungs- <strong>und</strong> Nukleonenzahl<br />

Nukleonenzahl<br />

Ordnungszahl<br />

A<br />

ZEl<br />

Elementsymbol<br />

Kerne mit gleicher Ordnungszahl (Kernladungszahl) <strong>und</strong><br />

unterschiedlicher Nukleonenzahl (Massenzahl) werden als<br />

Isotope bezeichnet. Isotope unterscheiden sich somit in der<br />

Zahl ihrer Neutronen.


Der �-Zerfall<br />

226<br />

88<br />

Der �-Zerfall<br />

60<br />

27<br />

Ra<br />

Entstehung von radioaktiver Strahlung<br />

�<br />

60<br />

222<br />

86<br />

Rn<br />

�<br />

0 1<br />

4 2<br />

�<br />

0<br />

A A-4<br />

El1 El +<br />

4<br />

Z Z-2 2 2<br />

Co � 28Ni<br />

� � � � 0�<br />

1 1 0 0<br />

0n<br />

� 1p<br />

� �1�<br />

� 0�<br />

A A<br />

El +<br />

0<br />

+<br />

0<br />

Z Z+1 2 -1 0<br />

El 1 � �<br />


Entstehung von radioaktiver Strahlung<br />

Der Elektroneneinfang<br />

44<br />

22<br />

Der � + -Zerfall<br />

43<br />

22<br />

Ti<br />

Ti<br />

� �<br />

0 1<br />

�<br />

43<br />

�<br />

44<br />

21<br />

� 21Sc<br />

� �<br />

Sc<br />

0 1<br />

�<br />

�<br />

0<br />

0<br />

A<br />

El +<br />

0 A<br />

1 � El Z -1 Z-1 2<br />

�<br />

A A<br />

El1 El +<br />

0<br />

Z Z-1 2 +1<br />

�<br />

+<br />

0<br />

0�


Elementar-<br />

teilchen<br />

Eigenschaften von Elementarteilchen<br />

Masse<br />

(absolut) [kg]<br />

Elektron 9.109534 � 10 -31<br />

Proton 1.672649 � 10 -27<br />

Neutron 1.674954 � 10 -27<br />

Ladung<br />

[C] [e]<br />

-1.602189 � 10 -19<br />

1.602189 � 10 -19<br />

Radius<br />

[m]<br />

-1 < 10 -19<br />

Dichte<br />

[g � cm -3 ]<br />

sehr hoch<br />

+1 1.3 � 10 -15 2 � 10 14<br />

�0 �0 1.3 � 10 -15 2 � 10 14<br />

Protonen <strong>und</strong> Neutronen sind ungefähr 1830 mal schwerer als Elektronen.<br />

Freie Neutronen besitzen eine Halbwertszeit von etwa 13 min.


Welche Kerne sind stabil ?<br />

Kerne mit einer geraden Anzahl von Protonen <strong>und</strong> einer<br />

geraden Anzahl von Neutronen sind stabiler als solche<br />

mit einer anderen Kombination.<br />

Besondere Stabilität zeigen Kerne mit ganz bestimmten<br />

Nukleonenzahlen. Diese Zahlen heißen magische Zahlen.<br />

Kerne mit magischen Zahlen oder mit Summen magischer<br />

Zahlen sind besonders stabil.<br />

2, 8, 20, 28, 40, 50, 82, 126, 184<br />

208<br />

82<br />

Beispiele für doppelt stabile Isotope sind: He,<br />

Pb,<br />

O<br />

4 2<br />

16 8


E [MeV]<br />

2.87<br />

2.50<br />

1.33<br />

0<br />

Zerfallsschemata <strong>und</strong> Zerfallsreihen<br />

� 2<br />

0.15%<br />

� 1<br />

�<br />

�<br />

60<br />

27Co<br />

99.85%<br />

60<br />

28Ni<br />

A 238<br />

234<br />

230<br />

226<br />

222<br />

218<br />

214<br />

210<br />

206<br />

3 min<br />

Pb Bi Po<br />

20 min 200 �s<br />

Pb<br />

Po<br />

Tl Pb Bi Po<br />

138 d<br />

Rn<br />

3.8 d<br />

Ra<br />

1600 a<br />

�-Zerfall<br />

�-Zerfall<br />

4.5 10 9 a<br />

7 h<br />

Th Pa U<br />

24.1 d<br />

Th 2.5 10 5 a<br />

8 10 4 a<br />

81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92<br />

U<br />

Z


Der statistische Charakter des Kernzerfalls<br />

Die einzelnen Atomkerne zerfallen unabhängig voneinander<br />

<strong>und</strong> zufällig. Je Zeiteinheit zerfällt im Mittel eine bestimmte<br />

Anzahl N an Kernen.<br />

Für die statistische Schwankung um den Mittelwert N ergibt<br />

sich:<br />

In 68.3% aller Fälle liegt die Zahl der Zerfälle zwischen<br />

N - � <strong>und</strong> N + �<br />

In 95.4% aller Fälle liegt die Zahl der Zerfälle zwischen<br />

N - 2� <strong>und</strong> N + 2�<br />

In 99.7% aller Fälle liegt die Zahl der Zerfälle zwischen<br />

�<br />

�<br />

�<br />

N<br />

N - 3� <strong>und</strong> N + 3�


f(x)<br />

f(x)<br />

N - 3�<br />

Der statistische Charakter des Kernzerfalls<br />

N - �<br />

68.3%<br />

N N + �<br />

99.7%<br />

N N + 3�<br />

f(x)<br />

N - 2�<br />

95.4%<br />

N N + 2�


Das Zerfallsgesetz<br />

Die Anzahl der je Zeiteinheit zerfallenden Atomkerne ist der<br />

Zahl der jeweils vorhandenen Kerne proportional<br />

Proportionalitätsfaktor ist die Zerfallkonstante �. Sie gibt<br />

den Bruchteil der in einem radioaktiven Nuklid enthaltenen<br />

Atomkerne an, der in einer bestimmten Zeiteinheit zerfällt.<br />

N<br />

�<br />

N<br />

t<br />

0 e<br />

��<br />

�<br />

N 0 ist die Anzahl der zur Zeit t = 0 vorhandenen Atomkerne.


Die Halbwertszeit<br />

Die Halbwertszeit � 1/2 ist die Zeit, in der die Hälfte aller<br />

ursprünglich vorhandenen Kerne zerfallen ist.<br />

1/1 1/2 1/4 1/8 1/16 1/32<br />

�1/2 �1/2 �1/2 �1/2 �1/2<br />

Die Halbwertszeit ist für jedes radioaktive Nuklid konstant<br />

<strong>und</strong> charakteristisch.<br />

�<br />

1/<br />

2<br />

0.<br />

693<br />

�<br />


Die Aktivität<br />

Die Aktivität A gibt Auskunft darüber, wieviele Kerne je<br />

Zeiteinheit eine radioaktive Umwandlung erleiden.<br />

Sie ergibt sich aus der Definition der Zerfallskonstanten zu:<br />

A = � N<br />

Wird als Zeiteinheit die Sek<strong>und</strong>e gewählt, ergibt sich als Einheit der<br />

Aktivität 1/s.<br />

[A] = 1 s -1 = 1 Bq (Becquerel)<br />

Eine ältere, nicht gesetzliche Einheit, die auf den Zerfall von Radium beruht ist das Curie:<br />

1 Curie (1 Ci) = 3.7 ·10 10 s -1


elative Atomasse<br />

(wie groß ist die<br />

Masse im Vergleich<br />

zu anderen<br />

Massen?)<br />

Die Atommasse<br />

Atommasse<br />

absolute Atommasse<br />

(wie groß ist die<br />

Masse selbst?)


Atommasse - Geschichtliches<br />

H 2O: 1 g Wasserstoff : 7.936 g Sauerstoff<br />

Atommasse von Wasserstoff = 1<br />

Im Wasser kommt auf zwei Wasserstoffatome ein<br />

Sauerstoffatom, so dass sich für den Sauerstoff eine relative<br />

Atommasse von<br />

ergibt.<br />

2 x 7.936 = 15.872


Atommasse - Geschichtliches<br />

NH 3 : 1 g Wasserstoff : 4.632 g Stickstoff<br />

HCl : 1 g Wasserstoff : 35.175 g Chlor<br />

Relative Atommasse von Stickstoff, bezogen auf H = 1,<br />

beträgt<br />

4.632 x 3 = 13.896<br />

Relative Atommasse von Chlor, bezogen auf H = 1, beträgt<br />

35.175


Relative Atommasse (A r )<br />

H = 1 O = 16 12 C = 12<br />

(Dalton 1805) (Stas 1865) (IUPAC 1961)<br />

Wasserstoff 1.000 1.008 1.008<br />

Chlor 35.175 35.457 35.453<br />

Sauerstoff 15.872 16.000 15.999<br />

Stickstoff 13.896 14.008 14.007<br />

Kohlenstoff 11.916 12.011 12.011


Relative Atommasse (A r )<br />

Die relative Atommasse eines Elementes ist das Verhältnis<br />

der mittleren Masse eines Atoms des in der Natur<br />

vorkommenden Isotopengemisches dieses Elementes zu 1 / 12<br />

12<br />

der Masse eines Atoms des Nuklids C (mit der Masse<br />

12.000).<br />

Die relative Atommasse ist eine dimensionslose<br />

Verhältniszahl <strong>und</strong> wird mit A r abgekürzt.<br />

Die relative Molekülmasse einer Verbindung ergibt sich<br />

durch Addition der relativen Atommassen aller am Aufbau<br />

des Moleküls beteiligten Atome.<br />

6


Atomare Masseneinheit<br />

Eine atomare Masseneinheit entspricht 1 / 12 der Masse des<br />

12<br />

Kohlenstoffisotops C <strong>und</strong> besitzt die Einheit 1 u.<br />

6<br />

Die Masse eines Kohlenstoffatoms beträgt 12 u.<br />

Protonen <strong>und</strong> Nukleonen besitzen jeweils eine Masse von<br />

etwa 1 u.<br />

Mit der Masse eines Kohlenstoffatoms mC = 1.9926 ·10-26 kg<br />

folgt:<br />

1.<br />

9926 �10<br />

1 u �<br />

12<br />

�26<br />

kg<br />

�<br />

1.<br />

6605<br />

�10<br />

�27<br />

kg<br />

�<br />

1.<br />

6605<br />

�10<br />

�24<br />

g


Mittlere Atommassen der Elemente<br />

Die Atommassen im Periodensystem ergeben sich durch<br />

anteilige Mittelwertbildung der Atommassen aller Isotope.<br />

Ein Beispiel:<br />

Chlor kommt mit den natürlichen Isotopen 35 Cl <strong>und</strong> 37 Cl vor.<br />

Die Häufigkeit dieser beiden Isotope beträgt 75.77 % <strong>und</strong><br />

24.23 %. Die mittlere Atommasse ergibt sich somit zu:<br />

75.<br />

77<br />

100<br />

�<br />

34.<br />

97<br />

u<br />

24.<br />

23<br />

�<br />

100<br />

�<br />

36.<br />

97<br />

u<br />

�<br />

35.<br />

45<br />

u


Anomalien im Periodensystem<br />

Ordnungszahl Symbol Relative<br />

Atommasse des<br />

Elementes<br />

18 Ar 39.948<br />

19 K 39.102<br />

27 Co 58.9332<br />

28 Ni 58.71<br />

Isotope<br />

36 Ar (0.34%), 40 Ar (99.6%), 38 Ar<br />

(Spuren)<br />

39 K (93.4%) 40 K (6.6%), 41 K (Spuren)<br />

57 Co (0.2%), 59 Co (99.8%)<br />

58 Ni (66.4%), 60 Ni (26.7%), andere<br />

Isotope (Spuren)<br />

52 Te 127.60 Isotope mit Massenzahlen 130, 128,<br />

126, 125, 124, 123, 122<br />

53 I 126.9044 Reinelement


Das Mol<br />

Ein Mol ist die Einheit für eine bestimmte Stoffmenge. Es ist<br />

die Zahl der Atome, die in 12 g des Kohlenstoffisotops 12 C<br />

enthalten sind.<br />

Zahl<br />

der<br />

12<br />

12 1 u<br />

C � Atome � 12 g C�<br />

�<br />

1.<br />

6605 �10<br />

6.<br />

022<br />

�10<br />

23<br />

12<br />

C<br />

�<br />

Atome<br />

�1<br />

mol<br />

24<br />

12<br />

g<br />

�<br />

1<br />

C �<br />

12<br />

C � Atom<br />

12 u<br />

Atome<br />

Avogadro-Zahl: 1mol = 6.022 ·10 23 Teilchen = N A<br />


Die Molmasse<br />

Die Molmasse eines Elementes gibt die Masse von 1 mol<br />

Atomen des Elementes an.<br />

Molmasse = mittlere atomare Masse · N A


Die absolute Atommasse<br />

Die absolute Atommasse eines Elementes ergibt sich durch<br />

Teilung der Molmasse durch die Avagadro-Zahl:<br />

Absolute Atommasse = Molmasse/ N A<br />

1 Chloratom besitzt die absolute Atommasse von:<br />

m<br />

Cl<br />

�<br />

35.<br />

453g<br />

6.<br />

022 �10<br />

/ mol<br />

/ mol<br />

23<br />

(1 u = 1.6605 ·10 -24 g)<br />

�<br />

5.<br />

8872<br />

�<br />

10<br />

�23<br />

g<br />

�<br />

35.<br />

453<br />

u


Sind die Atome leer ?<br />

Lord Ernest Rutherford of Nelson Hans Wilhelm Geiger


Der Rutherfordsche Streuversuch 1911<br />

Bleiblock<br />

Radium<br />

�-Strahlen<br />

Goldfolie<br />

Leuchtschirm


Der Rutherfordsche Streuversuch<br />

�-Strahlen<br />

500 nm<br />

(~ 2000 Atomlagen)


Der Rutherfordsches Atommodell 1911<br />

positiv geladener Kern<br />

Elektronen<br />

Der Kerndurchmesser beträgt mit 10 -15 m nur einen Bruchteil<br />

des Atomdurchmessers von 10 -10 m !


Beispiel zum Größenverhältnis Atom zu Kern<br />

Wenn ein Atom so groß wie die Erde sein würde, dann wäre<br />

der Kern nur so groß wie ein Fußballstadion.<br />

Atom Kern


Stabile Atome - Ein Paradoxon der klassischen Physik<br />

+<br />

+


Welle-Teilchen-Dualismus des Lichts:<br />

Welleneigenschaften<br />

� 1746 interpretiert Leonhard Euler die Spektralfarben als<br />

Schwingungen verschiedener Frequenzen<br />

� 1802 deutet Thomas Young die Newtonschen Ringe als Interferenz<br />

von Wellen<br />

� 1808 entdeckt <strong>und</strong> interpretiert Étienne Louis Malus die Polarisation<br />

von Licht<br />

� 1815 berechnet Augustin Jean Fresnel Beugungserscheinungen<br />

� 1864 stellt James Clerk Maxwell eine elektromagnetische Lichttheorie<br />

auf<br />

� 1888 beweist Heinrich Rudolph Hertz, dass Reflexion, Brechung,<br />

Beugung, Interferenz <strong>und</strong> Polarisation Charakteristika aller<br />

elektromagnetischer Wellen sind


E<br />

B<br />

Elektromagnetische Wellen<br />

c


Elektromagnetische Wellen<br />

4.6 · 10 14 Schwingungen pro Sek<strong>und</strong>e<br />

c<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Frequenz<br />

�<br />

�<br />

6.5 · 10 -5 cm<br />

.<br />

.<br />

.<br />

6.5 · 10 -5 cm<br />

Wellenlänge<br />

�<br />

rotes Licht<br />

~<br />

�<br />

= 3 · 10 10 cm · s-1<br />

=<br />

=<br />

�<br />

Geschwindigkeit<br />

1<br />

�<br />

c


Kosmische<br />

Strahlen<br />

�-Strahlen<br />

Das elektromagnetische Spektrum<br />

Röntgenstrahlen<br />

Ultraviolett<br />

sichtbares<br />

Licht<br />

25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1<br />

Infrarot<br />

-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18<br />

1<br />

10<br />

1 10 100<br />

Femtometer Pikometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

Mikrowellen<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 5-4-3-2-110 10 110<br />

0123411 11010<br />

5678910 101010 1012131410 15161718 l 10 104 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

1 10 100 1000 10 100 1000 104 1 1 1<br />

1 10 1 10 100 1 10 100 1000<br />

100 10 10<br />

Radiowellen<br />

Wechselstrom<br />

Mikrometer Millimeter Meter Kilometer<br />

log � [Hz]<br />

log � [Å]


Farbe Wellenlänge<br />

[nm]<br />

Das sichtbare Licht<br />

Wellenzahl<br />

[cm -1 ]<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

blaugrün 500 20000 239 rot<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

Energie [kJ/<br />

mol Photonen]<br />

Komplementärfarbe<br />

ultraviolett 350 28600 342 weiß<br />

violett 400 25000 299 gelbgrün<br />

blau 450 22200 266 orangegelb<br />

grün 550 18200 218 purpur<br />

gelb 600 16700 199 blau<br />

orangerot 650 15400 184 blaugrün<br />

rot 700 14300 171 blaugrün<br />

dunkelrot 750 13300 160 blaugrün<br />

infrarot (ultrarot) 800 12500 150 schwarz


Aufspaltung von sichtbarem Licht durch ein Prisma<br />

Kontinuierliches Spektrum von Sonnenlicht<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom


Der Photoeffekt<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

Cäsium-<br />

Metall<br />

Wilhelm Ludwig Franz Hallwachs (1888)<br />

_<br />

Elektronen<br />

+


Albert Einstein<br />

Der Photoeffekt<br />

Einsteinsche Gleichung (1905):<br />

E = h · � = W A + ½ mv 2<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

W A = Austrittsarbeit


herausgelöstes<br />

Elektron<br />

herausgelöstes<br />

Elektron höherer<br />

kinetischer Energie<br />

Licht<br />

Der Photoeffekt<br />

Metalloberfläche<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

Licht höherer Frequenz<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

herausgelöste<br />

Elektronen mit<br />

gleicher kinetischer<br />

Energie<br />

intensiveres Licht<br />

gleicher Frequenz<br />

E = W A + ½ mv2


Die Quantelung der Energie - Die Plancksche Gleichung<br />

Energie wird nicht kontinuierlich<br />

sondern in winzigen „Energieportionen“,<br />

den Quanten (lat.<br />

quant = Menge), übertragen.<br />

Max Karl Ernst Ludwig Planck (geb. 1858 in Kiel !!!)<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

E = h ·�<br />

h ist eine Naturkonstante <strong>und</strong> wird nach<br />

Planck als Plancksches Wirkungsquantum<br />

bezeichnet. Es besitzt den Wert<br />

h = 6.63 ·10 -34 Js.


Linienspektrum von Wasserstoffatomen<br />

�<br />

656.3<br />

�<br />

R<br />

486.1<br />

434.0<br />

410.2<br />

H<br />

� 1<br />

� �<br />

� 2<br />

� n1<br />

�<br />

n<br />

1<br />

2<br />

2<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

R H wird nach Rydberg als Rydberg-<br />

Konstante bezeichnet <strong>und</strong> besitzt<br />

den Wert<br />

R H = 3.29 · 10 15 Hz<br />

n 1 = 2; n 2 = 3, 4, ... n 1 = 1; n 2 = 2, 3, ...<br />

Balmer-Serie Lyman-Serie<br />

infrarot sichtbar ultraviolett<br />

121.6<br />

102.6<br />

97.3


Niels Bohr<br />

Das Bohrsche Atommodell (1911)<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom


Das Bohrsche Atommodell - Die Postulate<br />

• Elektronen bewegen sich im Atom nur auf wenigen erlaubten<br />

Kreisbahnen. Diese Kreisbahnen entsprechen bestimmten<br />

Energiezuständen der Elektronen.<br />

• Ein Elektron auf einer erlaubten Kreisbahn strahlt nicht.<br />

• Für die erlaubten Energiezustände ist das Produkt aus dem Impuls<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

des Elektrons <strong>und</strong> dem Bahnumfang gleich einem ganzzahligen<br />

Vielfachen des Wirkungsquantums h (Bahnbedingung)<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

m · v · r = n · h / 2 · � = n · h<br />

(n = 1, 2, 3..., m = Elektronenmasse, v = Geschwindigkeit, r = Radius)<br />

• Elektronische Übergänge finden nur zwischen den unterschiedlichen<br />

Kreisbahnen durch Aufnahme oder Abgabe von Energiequanten h · �<br />

statt (Frequenzbedingung)<br />

�E = h · �


Das Bohrsche Atommodell<br />

h �<br />

n = 1<br />

+<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

n = 2<br />

n = 3


Die Spektrallinien des Wasserstoffs<br />

Kernanziehung = Zentrifugalkraft<br />

e = Elementarladung<br />

m e = Elektronenmasse<br />

� 0= elektrische Feldkonstante<br />

r = Radius<br />

v = Geschwindigkeit<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

e<br />

2<br />

4 � � � �<br />

0<br />

� r<br />

4 � � � �<br />

r<br />

2<br />

�<br />

�<br />

n<br />

m<br />

2<br />

m<br />

e<br />

e<br />

� h<br />

2<br />

v<br />

�<br />

r<br />

2<br />

e 2<br />

� me<br />

� v<br />

0<br />

n � h<br />

Aus der Bahnbedingung folgt: v �<br />

eingesetzt ergibt sich:<br />

m � 2 � � � r<br />

2<br />

e<br />

4 � � � �<br />

0<br />

�<br />

m<br />

e<br />

�<br />

� r � �<br />

�<br />

� m<br />

e<br />

n � h �<br />

2 r �<br />

�<br />

� � � � �<br />

2<br />

�<br />

e<br />

�<br />

2<br />

� �<br />

� � � e<br />

� r<br />

0<br />

2


E<br />

gesamt<br />

� E<br />

Die Spektrallinien des Wasserstoffs<br />

k<br />

� E<br />

2<br />

p<br />

2<br />

e<br />

�<br />

8 � � � �<br />

4<br />

e � me<br />

� � �<br />

2<br />

8 � � � h<br />

0<br />

0<br />

2<br />

e<br />

� ( �<br />

�r<br />

4 � � � �<br />

n � h � �0<br />

mit r �<br />

2 folgt:<br />

m � � � e<br />

�E = h · �<br />

e<br />

2<br />

3<br />

� 1<br />

� �<br />

� 2<br />

� n1<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

�<br />

n<br />

0<br />

4<br />

e � me<br />

1<br />

En � � �<br />

2<br />

8 � � � h n<br />

1<br />

2<br />

2<br />

2<br />

e<br />

) � –<br />

�r<br />

8 � � � �<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

2<br />

0<br />

0<br />

�r<br />

� � R<br />

H<br />

2<br />

� 1<br />

� �<br />

� 2<br />

� n1<br />

�<br />

n<br />

1<br />

2<br />

2<br />

�<br />

�<br />

�<br />


Die Spektrallinien des Wasserstoffs<br />

Energie<br />

[cm -1]<br />

([eV])<br />

0<br />

-4387 (-0.54)<br />

-6855 (-0.85)<br />

-12186 (-1.51)<br />

-27420 (- 3.40)<br />

-109678 (-13.59)<br />

121.57 nm<br />

102.58 nm<br />

97.25 nm<br />

656.3 nm<br />

486.1 nm<br />

434.0 nm<br />

410.2 nm<br />

1875.1 nm<br />

1281.8 nm<br />

1093.8 nm<br />

sichtbareLicht s<br />

2524 2320219 1817161514 1312109 87654 l 321<br />

-7-6-101 1010 10 5-4-3-2-1 110<br />

01234 11<br />

11010<br />

5678910101010 10 10121314 l 10 104 15161718 Å<br />

Fem tometerPikom 10 Mikromeeter10 ter10Millimeter MeterK ilometer<br />

os sce<br />

Str�-StRön rahlen ahlen tgenstrUltr<br />

ahlen aviolet<br />

MikrInf rarotowellen<br />

Rad iowellen<br />

Wech selstrom<br />

2630 nm<br />

4050 nm<br />

n = �, Ionisation<br />

n = 5, Pf<strong>und</strong>-Serie<br />

n = 4, Bracket-Serie<br />

n = 3, Paschen-Serie, infrarot<br />

n = 2, Balmer-Serie, sichtbar<br />

n = 1, Lyman-Serie, ultraviolett


Albert Einstein<br />

Masse - Energiebeziehung<br />

Energie <strong>und</strong> Masse eines<br />

Körpers sind zueinander<br />

direkt proportional:<br />

E = m · c 2<br />

E = Energie, m = Masse,<br />

c = Lichtgeschwindigkeit =<br />

2.997925 ·10 8 m · s -1 � 3 · 10 8 m · s -1


Materiewellen (de Broglie-Gleichung)<br />

Louis Victor Pierre Raymond Prinz von de Broglie<br />

Wenn sich elektromagnetische<br />

Wellen bei bestimmten<br />

Experimenten wie ein<br />

Teilchenstrom verhalten, so<br />

sollten umgekehrt Materieteilchen<br />

unter bestimmten<br />

Bedingungen auch einen<br />

Wellencharakter zeigen.


� = 2a<br />

2<br />

� = 2a<br />

1<br />

� = 2a<br />

0<br />

Materiewellen (de Broglie-Gleichung)<br />

�<br />

�<br />

a<br />

2a �<br />

� a � n �<br />

n 2<br />

� = 2a<br />

5<br />

� = 2a<br />

4<br />

� = 2a<br />

3


Umfang<br />

2 � r<br />

Materiewellen (de Broglie-Gleichung)<br />

�<br />

stabil<br />

2 � � � r = n � �<br />

+ +<br />

instabil<br />

Mit Hilfe der Bahnbedingung von Bohr m � v � 2 � � � r = n � h (n = 1, 2, 3,..) ergibt<br />

sich:<br />

�<br />

�<br />

h<br />

m �<br />

v<br />

p<br />

�<br />

�<br />

h


Beugung von Elektronen an Metallfolien (1927)<br />

Elektronenbeugungsmuster einer<br />

dünnen Goldfolie<br />

Clinton Joseph Davisson <strong>und</strong> Lester Halbert Germer


Die Heisenbergsche Unschärferelation<br />

Werner Karl Heisenberg<br />

Es ist unmöglich<br />

gleichzeitig Ort (q) <strong>und</strong><br />

Impuls (m · v) eines<br />

Teilchens exakt<br />

anzugeben.<br />

�q<br />

� �<br />

�m�v� �<br />

h<br />

4 � �<br />

�<br />

�<br />

2


Die Schrödingergleichung - Das Elektron als Welle<br />

Erwin Schrödinger<br />

H ˆ<br />

Hˆ � � E�<br />

= Hamiltonoperator,<br />

� = Wellenfunktion,<br />

E = Energieeigenwert


Die Schrödingergleichung - Das Elektron als Welle<br />

• Die Schrödingergleichung ergibt nur unter bestimmten<br />

Randbedingungen physikalisch sinnvolle Lösungen.<br />

• Für Einelektronensysteme ist sie exakt lösbar.<br />

• Die Lösung führt zu einer Reihe von Wellenfunktionen <strong>und</strong><br />

entsprechend vielen Energiezuständen.<br />

• Da es nicht möglich ist Ort <strong>und</strong> Impuls eines Elektrons anzugeben,<br />

wird nur die Wahrscheinlichkeit angegeben das Elektron in einem<br />

bestimmten Bereich d� zu finden. Diese ergibt sich durch Integration<br />

des Quadrates der Wellenfunktion � 2 über den Bereich d�.<br />

• Die Wahrscheinlichkeit ein Elektron in einer Kugelschale vom Radius<br />

r anzutreffen beträgt beispielsweise:<br />

4 r dr<br />

2<br />

r<br />

2<br />

� �<br />

• Die Wahrscheinlichkeit ein Elektron in einem bestimmten Bereich zu<br />

finden entspricht der Elektronendichte in diesem Bereich.<br />

�<br />

r�0


????<br />

Die Schrödingergleichung<br />

� � 0<br />

)<br />

,<br />

,<br />

r<br />

(<br />

)<br />

,<br />

,<br />

r<br />

(<br />

E<br />

)<br />

,<br />

,<br />

r<br />

(<br />

E<br />

h<br />

r<br />

m<br />

8<br />

)<br />

,<br />

,<br />

r<br />

(<br />

z<br />

sin<br />

1<br />

sin<br />

sin<br />

1<br />

r<br />

r<br />

r<br />

p<br />

ges<br />

2<br />

2<br />

e<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

��<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

��<br />

�<br />

�<br />

��<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

� � 0<br />

)<br />

z<br />

,<br />

y<br />

,<br />

x<br />

(<br />

)<br />

z<br />

,<br />

y<br />

,<br />

x<br />

(<br />

E<br />

)<br />

z<br />

,<br />

y<br />

,<br />

x<br />

(<br />

E<br />

h<br />

m<br />

8<br />

)<br />

z<br />

,<br />

y<br />

,<br />

x<br />

(<br />

z<br />

y<br />

x<br />

p<br />

ges<br />

2<br />

e<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />


Was sind Orbitale ?<br />

• Orbitale sind Bereiche, in denen ein Elektron eine<br />

bestimmte Aufenthaltswahrscheinlichkeit besitzt.<br />

• Orbitale stellen erlaubte Energiezustände der Elektronen<br />

dar. (Einelektronenzustände)<br />

• Die räumliche Ausdehnung <strong>und</strong> Gestalt der Orbitale ergibt<br />

sich aus den Lösungsfunktionen der Schrödingergleichung.


� 2 (r)<br />

r = r Bohr<br />

�2(r)4�r2 �(r)<br />

Wie werden Orbitale dargestellt ?<br />

1s 2s 3s<br />

Radiale Anteile der Wellenfunktion �(r)<br />

der ersten Elektronenzustände in<br />

Abhängigkeit von r,<br />

Aufenhaltswahrscheinlichkeit � 2 (r) <strong>und</strong><br />

Aufhaltswahrscheinlichkeit � 2 (r) 4�r 2<br />

innerhalb einer Kugel vom Radius r.<br />

r r<br />

r<br />

2p 3p<br />

r<br />

3d<br />

r<br />

r


Wie werden Orbitale dargestellt ?


Wie werden Orbitale dargestellt ?<br />

Kugelwolkenmodell Konturliniendiagramm Elektronendichteplot


Atomorbitale <strong>und</strong> Quantenzahlen<br />

• Die Quantenzahlen legen Größe, Gestalt <strong>und</strong> räumliche<br />

Orientierung der Atomorbitale, sowie die Energie der in<br />

den jeweiligen Orbitalen anzutreffenden Elektronen fest.<br />

• Die Quantenzahlen ergeben sich beim Lösen der<br />

Schrödingergleichung.<br />

• Die Quantenzahlen können nur ganzzahlige Werte<br />

annehmen.


Quantenzahlen<br />

Die Hauptquantenzahl n bestimmt die mittlere Entfernung<br />

des Elektrons zum Kern <strong>und</strong> somit auch dessen Energie. Die<br />

Energie der Elektronen nimmt mit steigender<br />

Hauptquantenzahl zu. Sie kann die Werte n = 1, 2, ...�<br />

annehmen.<br />

Die Nebenquantenzahl oder Bahndrehimpulsquantenzahl<br />

l bestimmt die Gestalt der Orbitale. Sie kann Werte von 0 bis<br />

n - 1 annehmen.<br />

Die magnetische Quantenzahl m l legt die räumliche<br />

Orientierung der Orbitale fest. Sie kann Werte zwischen -l bis<br />

+l annehmen.


Quantenzahlen<br />

n l Name des Orbitals ml Anzahl<br />

1 0 1s 0 1<br />

2 0 2s 0 1<br />

1 2p -1, 0, 1 3<br />

3 0 3s 0 1<br />

1 3p -1, 0, 1 3<br />

2 3d -2, -1, 0, 1, 2 5<br />

4 0 4s 0 1<br />

1 4p -1, 0, 1 3<br />

2 4d -2, -1, 0, 1, 2 5<br />

3 4f -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3 7


Energie<br />

Orbitalenergieniveau-Schema eines<br />

Einelektronensystems<br />

3s 3p 3d<br />

2s<br />

1s<br />

2p


x<br />

Gestalt von s-Orbitalen<br />

s<br />

z<br />

n = 1<br />

l = 0<br />

m = 0<br />

y<br />

x<br />

s<br />

z<br />

n = 2<br />

l = 0<br />

m = 0<br />

y


Gestalt von p-Orbitalen<br />

z z<br />

y y<br />

x x<br />

p x p y p z<br />

n = 2 n = 2 n = 2<br />

l = 1 l = 1 l = 1<br />

m = ±1 m = ±1 m = 0<br />

x<br />

z<br />

y


dx-y 2 2<br />

n = 3<br />

l = 2<br />

m = ±2 x<br />

x<br />

z<br />

d xy<br />

n = 3<br />

l = 2<br />

m = ±2<br />

Gestalt von d-Orbitalen<br />

y<br />

z<br />

x<br />

y<br />

d xz<br />

z<br />

n = 3<br />

l = 2<br />

m = ±1<br />

x<br />

y<br />

z<br />

x<br />

y<br />

d yz<br />

n = 3<br />

l = 2<br />

z<br />

m = ±1<br />

d z2<br />

n = 3<br />

l = 2<br />

m = 0<br />

y


Gestalt von Orbitalen<br />

s-Orbital<br />

p x -Orbital<br />

p y -Orbital<br />

p z -Orbital<br />

d xy -Orbital<br />

d xz -Orbital<br />

d yz -Orbital<br />

d x2y2 -Orbital<br />

d z2 -Orbital


m = +½<br />

s<br />

Der Elektronenspin<br />

z z<br />

m = -½<br />

s<br />

� �


Der Nachweis des Elektronenspins<br />

Otto Stern Walther Gerlach


Der Stern-Gerlach-Versuch (Frankfurt/Main 1924)<br />

Strahl aus<br />

Silberatomen<br />

Detektor<br />

inhomogenes<br />

Magnetfeld


Die effektive Kernladung<br />

Die elektrostatische Anziehungskraft des Atomkerns auf die<br />

Elektronen eines Mehrelektronensystems ist unterschiedlich.<br />

Kernnahe Elektronen schirmen die positive Kernladung nach<br />

aussen ab, so dass weiter entfernte Elektronen nur noch<br />

eine verringerte Anziehungskraft spüren:<br />

Z eff = Z - S<br />

S ist die Abschirmungskonstante <strong>und</strong> läßt sich mit den von<br />

John Clark Slater aufgestellten Regeln berechnen.


Energieniveauschema eines Mehrelektronensystems<br />

Energie<br />

7s<br />

6s<br />

5s<br />

4s<br />

3s<br />

2s<br />

1s<br />

7p<br />

6p<br />

5p<br />

4p<br />

3p<br />

2p<br />

6d<br />

5d<br />

4d<br />

3d<br />

5f<br />

4f


Energieniveauschema eines Mehrelektronensystems<br />

1s<br />

2s<br />

2p 3s<br />

3p 4s<br />

3d 4p 5s<br />

4d 5p 6s<br />

4f 5d 6p 7s<br />

5f<br />

6d 7p


Wolfgang Pauli<br />

Das Pauli-Prinzip (1925)<br />

Alle Elektronen eines Atoms<br />

müssen sich in mindestens<br />

einer Quantenzahl unterscheiden


H<br />

Elektronenkonfiguration von Mehrelektronensystemen<br />

1s 1 1s 1<br />

He<br />

Li<br />

1s 2 1s 2<br />

Elektronenpaar<br />

Hauptquantenzahl 1 2 3 4 5 6 7<br />

Maximale Elektronenzahl 2 8 18 32 50 72 98<br />

Jede Elektronenschale kann 2 · n 2<br />

Elektronen aufnehmen<br />

1s2 1s2 2s1


Elektronenkonfiguration von Mehrelektronensystemen<br />

Be<br />

B<br />

1s2 2s2 1s2 1s2 2s2 1s2 2p1 ?<br />

C<br />

?<br />

1s 2<br />

1s 2<br />

2s 2<br />

2s 2<br />

2p 2


Die H<strong>und</strong>‘sche Regel (Regel der höchsten Multiplizität)<br />

Friedrich H<strong>und</strong><br />

Alle entarteten Orbitale (also<br />

Orbitale mit gleicher Energie)<br />

werden zunächst einfach mit<br />

Elektronen gleichgerichteten<br />

Spins besetzt.


Elektronenkonfiguration in Mehrelektronensystemen<br />

N<br />

O<br />

F<br />

Ne<br />

1s2 2s2 1s2 2p3 1s2 2s2 1s2 2p4 1s2 2s2 1s2 2p5 1s2 2s2 2p6 1s2 Eine vollständig mit<br />

Elektronen besetzte<br />

Elektronenschale ist<br />

energetisch besonders<br />

stabil.<br />

Helium <strong>und</strong> Neon<br />

sind daher Edelgase.


Elektronenkonfiguration in Mehrelektronensystemen<br />

Na<br />

1s2 3s1 2s2 2p6 [Ne]<br />

[Ne]3s 1<br />

Vollständig mit Elektronen besetzte Elektronenschalen werden für<br />

eine kürzere Schreibweise durch das in eckige Klammer gesetzte<br />

Elementesymbol des entsprechenden Edelgases dargestellt.


Elektronenkonfiguration in Mehrelektronensystemen<br />

Atomorbital<br />

Elektronenzahl<br />

Ordnungszahl<br />

Elementsymbol<br />

1s 1 1 H 1s 1<br />

2 2 He 1s 2<br />

Elektronenkonfiguration<br />

2s 1 3 Li [He]2s 1<br />

2 4 Be [He]2s 2<br />

2p 1 5 B [He]2s 2 2p 1<br />

2 6 C [He]2s 2 2p 2<br />

3 7 N [He]2s 2 2p 3<br />

4 8 O [He]2s 2 2p 4<br />

5 9 F [He]2s 2 2p 5<br />

6 10 Ne [He]2s 2 2p 6<br />

3s 1 11 Na [Ne]3s 1<br />

2 12 Mg [Ne]3s 2


1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

s-Orbitale<br />

s 1 s 2<br />

1 2<br />

H He<br />

3 4<br />

Li Be<br />

11 12<br />

Na Mg<br />

19 20<br />

K Ca<br />

37 38<br />

Rb Sr<br />

d 1<br />

Das Periodensystem der Elemente<br />

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30<br />

Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn<br />

39 40 41 42 43 44 45 46 47 48<br />

Y f Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd<br />

1 f2 f3 f7 f11 f4 f8 f12 f6 f10 f14 f5 f9 f13 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80<br />

Cs Ba La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg<br />

p1 p2 p3 p4 p6 p5 5 6 7 8 9 10<br />

B C N O F Ne<br />

13 14 15 16 17 18<br />

Al Si P S Cl Ar<br />

31 32 33 34 35 36<br />

Ga Ge As Se Br Kr<br />

49 50 51 52 53 54<br />

In Sn Sb Te I Xe<br />

81 82 83 84 85 86<br />

Tl Pb Bi Po At Rn<br />

87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118<br />

Fr Ra Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es FmMd<br />

No Lr Rf Db Sg Bh Hs<br />

Eka- Eka-<br />

Mt Eka-<br />

Pt Au Hg<br />

_ _ _ _ _ _<br />

s-Block<br />

f-Orbitale<br />

d 2<br />

d 3<br />

d-Orbitale<br />

d 4<br />

d 5<br />

d 6<br />

d 7<br />

d 8<br />

d 9<br />

d 10<br />

p-Orbitale<br />

f-Block d-Block<br />

p-Block


Geschichte des Periodensystems<br />

Antoine Laurent de Lavoisier<br />

(1789)<br />

Substances simples<br />

qui appartiennent<br />

aux trois règnes,<br />

et qu'on<br />

peut regarder<br />

comme<br />

les éléments des corps.<br />

Substances simples,<br />

non métalliques,<br />

oxydables<br />

et acidifiables.<br />

Substances simples,<br />

métalliques,<br />

oxydables<br />

et acidifiables.<br />

Substances simples,<br />

salifiables terreuses.<br />

TABLEAU DES SUBSTANCES SIMPLES.<br />

NOMS NOUVEAUX<br />

Lumière.<br />

Calorique.<br />

Oxygène.<br />

Azote.<br />

Hydrogène.<br />

Soufre...<br />

Phosphore.<br />

Carbone...<br />

Radical muriatique.<br />

Radical fluorique.<br />

Radical boracique.<br />

Antimoine.<br />

Argent.<br />

Arsenic.<br />

Bismuth.<br />

Cobalt.<br />

Cuivre.<br />

Étain.<br />

Fer.<br />

Manganèse.<br />

Mercure.<br />

Molybdène.<br />

Nickel.<br />

Or.<br />

Platine.<br />

Plomb.<br />

Tungstène.<br />

Zinc.<br />

Chaux.<br />

Magnésie.<br />

Baryte.<br />

Alumine.<br />

Silice.<br />

NOMS ANCIENS<br />

CORRESPONDANTS.<br />

Lumière.<br />

Chaleur.<br />

Principe de la chaleur.<br />

Fluide igné.<br />

Feu.<br />

Matière du feu et de la chaleur.<br />

Air déphlogistiqué.<br />

Air empiréal.<br />

Air vital.<br />

Base de l' air vital.<br />

Gaz phlogistiqué.<br />

Mofette.<br />

Base de la mofette.<br />

Gaz inflammable.<br />

Base du gaz inflammable.<br />

Soufre.<br />

Phosphore.<br />

Charbon pur.<br />

Inconnu.<br />

Inconnu.<br />

Inconnu.<br />

Antimoine.<br />

Argent.<br />

Arsenic.<br />

Bismuth.<br />

Cobalt.<br />

Cuivre.<br />

Étain.<br />

Fer.<br />

Manganèse.<br />

Mercure.<br />

Molybdène.<br />

Nickel.<br />

Or.<br />

Platine.<br />

Plomb.<br />

Tungstène.<br />

Zinc.<br />

Terre calcaire chaux.<br />

Magnésie, base sel d' Epsom.<br />

Barote, terre pesante.<br />

Argile, terre de l' alun, base de alun.<br />

Terre siliceuse, tere vitrifiable.


Döbereiners Triadenregel 1817 - 1829<br />

Elemente, die ein ähnliches chemisches Verhalten<br />

aufweisen, lassen sich in Triaden mit nahezu gleicher<br />

Atommassendifferenz ordnen.<br />

17<br />

Cl<br />

35.453<br />

35<br />

Br<br />

79.904<br />

53<br />

I<br />

126.90<br />

44.4<br />

47.0<br />

16<br />

S<br />

32.066<br />

34<br />

Se<br />

78.96<br />

52<br />

Te<br />

127.60<br />

46.9<br />

48.6<br />

20<br />

Ca<br />

40.078<br />

38<br />

Sr<br />

87.62<br />

56<br />

Ba<br />

137.33<br />

47.5<br />

49.7<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

11<br />

Na<br />

22.990<br />

19<br />

K<br />

39.098<br />

16.1<br />

16.1


Julius Lothar Meyer<br />

Geschichte des Periodensystems<br />

1870<br />

Periodizität der Atomvolumina<br />

(Quotient aus Atommasse <strong>und</strong><br />

Dichte in Abhängigkeit der<br />

Ordnungszahl)


cm 3/Grammatom<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

C<br />

Na<br />

Meyers Atomvolumenkurve<br />

K<br />

Rb<br />

10<br />

0<br />

N Al<br />

Co<br />

Ru<br />

Ir<br />

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91<br />

Ordnungszahl<br />

Cs<br />

Seltene<br />

Erdmetalle<br />

Pb


Meyers Periodensystem 1870<br />

I II III IV V VI VII VIII IX<br />

B=11.0 Al=27.3 - - - ?In=113.4 - Tl=202.7<br />

C=11.97 Si=28 - Sn=117.8 - Pb=206.4<br />

Ti=48 Zr=89.7<br />

N=14.01 P=30.9 As=74.9 Sb=112.1 Bi=207.5<br />

V=51.2 Nb=93.7 Ta=182.2<br />

O=15.96 S=31.98 Se=78 Te=128? -<br />

Cr=52.4 Mo=95.6 W=183.5<br />

F=19.1 Cl=35.38 Br=79.75 J=126.5<br />

Mn=54.8 Ru=103.5 Os=198.6?<br />

Fe=55.9 Rh=104.1 Ir=196.7<br />

Co=Ni=58.6 Pd=106.2 Pt=196.7<br />

Li=7.01 Na=22.99 K=39.04 Rb=85.2 Cs=132.7 -<br />

Cu=63.3 Ag=107.66 Au=196.2<br />

?Be=9.3 Mg=23.9 Ca=39.9 Sr=87.0 Ba=136.8 -<br />

Zn=64.9 Cd=111.6 Hg=199.8<br />

Differenz von I zu II <strong>und</strong> von II zu III ungefähr = 16; Differenz von III zu V, IV zu VI, V<br />

zu VII schwankend um 46; Differenz VI zu VIII, von VII zu IX = 88 – 92.


Geschichte des Periodensystems<br />

Dimitrij Iwanowitsch Mendelejew<br />

Ordnung der Elemente nach<br />

steigenden Atommassen unter<br />

Berücksichtigung der<br />

chemischen Eigenschaften


Mendelejews Periodensystem 1869<br />

Ti = 50 Zr = 90 ? = 180<br />

V = 51 Nb = 94 Ta = 182<br />

Cr = 52 Mo = 96 W = 186<br />

Mn = 55 Rh = 104.4 Pt = 197.4<br />

Fe = 56 Ru = 104.4 Ir = 198<br />

Ni = Co = 59 Pd = 106.6 Os = 199<br />

H = 1 Cu = 63.4 Ag = 108 Hg = 200<br />

Be = 9.4 Mg = 24 Zn = 65.2 Cd = 112<br />

B = 11 Al = 27.4 ? = 68 Ur = 116 Au = 197?<br />

C = 12 Si = 28 ? = 70 Sn = 118<br />

N = 14 P = 31 As = 75 Sb = 122 Bi = 210<br />

O = 16 S = 32 Se = 79.4 Te = 128?<br />

F = 19 Cl = 35.5 Br = 80 J = 127<br />

Li = 7 Na = 23 K = 39 Rb = 85.4 Cs = 133 Tl = 204<br />

Ca = 40 Sr = 87.6 Ba = 137 Pb = 207<br />

? = 45 Ce = 92<br />

?Er = 56 La = 94<br />

?Yt = 60 Di = 95<br />

?In = 75.6 Th = 118?


Mendelejews Vorhersagen 1871<br />

Vorhersage Bestimmung<br />

Eka-Aluminium Gallium (1875)<br />

Atommasse [u] 68 69.9<br />

Dichte [g/cm 3 ] 6.0 5.96<br />

Eka-Bor Scandium (1879)<br />

Atommasse [u] 44 43.79<br />

Oxid Eb2O3 Sc2O3<br />

Dichte [g/cm 3 ] 3.5 3.864<br />

Sulfat Eb2(SO4)3 Sc2(SO4)3<br />

Eka-Silicium Germanium (1886)<br />

Atommasse [u] 72 72.3<br />

Dichte [g/cm 3 ] 5.5 5.469<br />

Oxid EsO2 GeO2<br />

Dichte [cm 3 ] 4.7 4.703<br />

Chlorid EsCl4 GeCl4<br />

Sdp. [°C] < 100 86<br />

Dichte [g/cm 3 ] 1.9 1.887<br />

Fluorid EsF4, nicht gasförmig GeF4 � 3H2O, weißer Feststoff<br />

Ethyl-Verbindung Es(C2H5)4 Ge(C2H5)4<br />

Sdp. [°C] 160 162.5 - 163<br />

Dichte [g/cm 3 ] 0.96 etwas kleiner als 1


Henry Gwyn Jeffreys Moseley<br />

Die Reihenfolge der Elemente<br />

Analyse von<br />

Röntgenspektren<br />

der chemischen<br />

Elemente (1913)


Ti 22<br />

V 23<br />

Cr 24<br />

Mn 25<br />

Fe 26<br />

Co 27<br />

Ni 28<br />

Cu 29<br />

Zn 30<br />

Röntgenspektren<br />

K -Linie im Röntgenspektrumausgewählter Elemente<br />

�<br />

0 0.1 0.2 0.3<br />

� (nm)


Entstehung von Röntgenspektren<br />

n=5<br />

K �<br />

n=1<br />

n=2<br />

n=3<br />

n=4<br />

M �<br />

K �<br />

M �<br />

M-Serie<br />

K-Serie<br />

K �<br />

L �<br />

L �<br />

L-Serie<br />

L �


Röntgenspektren <strong>und</strong> Ordnungszahl<br />

Die Frequenz einer Linie<br />

nimmt proportional mit dem<br />

Quadrat der<br />

Kernladungszahl zu<br />

-3 -1/2<br />

1/ � 10 [cm ]<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

0 10 20 30 40 50 60 70<br />

Ordnungszahl


Das heutige Periodensystem<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*


Perioden<br />

Gruppen <strong>und</strong> Perioden<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

4.<br />

5.<br />

6.<br />

7.<br />

Gruppen<br />

1. 2. 3....<br />

2 Elemente<br />

8 Elemente<br />

8 Elemente<br />

18 Elemente<br />

18 Elemente<br />

32 Elemente<br />

32 Elemente


IUPAC<br />

CA<br />

Europ.<br />

Nomenklatur des Periodensystems<br />

1<br />

Ia<br />

IA<br />

1<br />

H<br />

2<br />

3 4<br />

Li Be<br />

11 12<br />

Na Mg<br />

19 20<br />

K Ca<br />

37 38<br />

Rb Sr<br />

55 56 57<br />

Cs Ba La<br />

87 88<br />

Fr Ra<br />

3<br />

VIIIA/0B<br />

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30<br />

Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn<br />

39 40 41 42 43 44 45 46 47 48<br />

Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd<br />

89<br />

Ac<br />

4<br />

IIa IIIb IVb<br />

IIA IIIA IVA<br />

Lanthanoide<br />

Actinoide<br />

72 73 74 75 76 77 78 79 80<br />

Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg<br />

104<br />

5<br />

105<br />

6<br />

Vb VIb VIIb<br />

VA VIA VIIA<br />

8<br />

9<br />

VIIIb/0b<br />

13 14 15 16 17 18<br />

Al Si P S Cl Ar<br />

31<br />

Ga<br />

2<br />

He<br />

5 6 7 8 9 10<br />

B C N O F Ne<br />

32 33 34 35 36<br />

Ge As Se Br Kr<br />

49 50 51 52 53 54<br />

In Sn Sb Te I Xe<br />

81 82 83 84 85 86<br />

Tl Pb Bi Po At Rn<br />

106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118<br />

Eka- Eka- Eka- _ _ _ _ _ _<br />

Pt Au Hg<br />

Rf Db Sg Bh Hs<br />

Mt<br />

7<br />

10<br />

58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71<br />

Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu<br />

90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103<br />

Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es FmMd<br />

No Lr<br />

11<br />

Ib<br />

IB<br />

12<br />

13<br />

14<br />

15<br />

16<br />

17<br />

18<br />

IIb IIIa IVa Va VIa VIIa VIIIa<br />

IIB IIIB IVB VB VIB VIIB VIIIB


Zeitliche Entdeckung der Elemente<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*<br />

Altertum<br />

13. Jahrh<strong>und</strong>ert<br />

15. Jahrh<strong>und</strong>ert<br />

17. Jahrh<strong>und</strong>ert<br />

18. Jahrh<strong>und</strong>ert<br />

19. Jahrh<strong>und</strong>ert<br />

20. Jahrh<strong>und</strong>ert


Metallcharakter nimmt zu<br />

Metallcharakter der Elemente<br />

Metallcharakter nimmt ab<br />

1 2<br />

H He<br />

3 4<br />

Li Be<br />

11 12<br />

Na Mg<br />

19 20<br />

K Ca<br />

37 38<br />

Rb Sr<br />

55 56<br />

Cs Ba<br />

87 88<br />

Fr Ra<br />

5 6 7 8 9 10<br />

B C N O F Ne<br />

13 14 15 16 17 18<br />

Al Si P S Cl Ar<br />

31 32 33 34 35 36<br />

Ga Ge As Se Br Kr<br />

49 50 51 52 53 54<br />

In Sn Sb Te I Xe<br />

81 82 83 84 85 86<br />

Tl Pb Bi Po At Rn


Aggregatzustände der Elemente bei Raumtemperatur<br />

1<br />

H<br />

3 4<br />

Li Be<br />

11 12<br />

Na Mg<br />

19 20<br />

K Ca<br />

37 38<br />

Rb Sr<br />

55 56 57<br />

Cs Ba La<br />

87 88<br />

Fr Ra<br />

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30<br />

Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn<br />

39 40 41 42 43 44 45 46 47 48<br />

Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd<br />

89<br />

Ac<br />

fest<br />

gasförmig (11)<br />

flüssig (2)<br />

72 73 74 75 76 77 78 79 80<br />

Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg<br />

104 105 106 107<br />

108 109 110 111 112<br />

Rf Db Sg Bh Hs Mt<br />

Eka-<br />

Pt<br />

Eka-<br />

Au<br />

Eka-<br />

Hg<br />

13 14 15 16 17 18<br />

Al Si P S Cl Ar<br />

31<br />

Ga<br />

2<br />

He<br />

5 6 7 8 9 10<br />

B C N O F Ne<br />

32 33 34 35 36<br />

Ge As Se Br Kr<br />

49 50 51 52 53 54<br />

In Sn Sb Te I Xe<br />

81 82 83 84 85 86<br />

Tl Pb Bi Po At Rn<br />

113 114 115 116 117 118<br />

_ _ _ _ _ _


Was ist ein Aggregatzustand?<br />

resublimieren<br />

fest<br />

sublimieren<br />

gasförmig<br />

schmelzen<br />

erstarren<br />

kondensieren<br />

verdampfen<br />

flüssig


1<br />

H<br />

3 4<br />

Li Be<br />

11 12<br />

Na Mg<br />

19 20<br />

K Ca<br />

37 38<br />

Rb Sr<br />

Radioaktive Elemente<br />

nur radioaktive Isotope bekannt<br />

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30<br />

Fr Ra Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es FmMd<br />

No Lr Rf Db Sg Bh Hs Mt<br />

2<br />

He<br />

5 6 7 8 9 10<br />

B C N O F Ne<br />

13 14 15 16 17 18<br />

Al Si P S Cl Ar<br />

31 32 33 34 35 36<br />

Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr<br />

39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54<br />

Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe<br />

55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80<br />

Cs Ba La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg<br />

Eka-<br />

Pt<br />

Eka-<br />

Au<br />

Eka-<br />

Hg<br />

81 82 83<br />

Tl Pb Bi<br />

84 85 86<br />

Po At Rn<br />

87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107<br />

108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118<br />

_ _ _ _ _ _


Der Atomradius<br />

Definition der verschiedenen Radien<br />

Kovalenter Radius Metall-Radius Van der Waals-Radius<br />

2 r 2 r 2 r


Radius r<br />

[pm]<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

H<br />

Li<br />

F<br />

Na<br />

Cl<br />

Der Atomradius<br />

K<br />

Sc<br />

Ga<br />

Br<br />

Rb<br />

Zr<br />

Y In<br />

I<br />

Cs<br />

La<br />

Hf<br />

Tl<br />

At<br />

Hauptgruppen<br />

Nebengruppen<br />

Ordnungszahl<br />

Ra


Der kovalente Atomradius<br />

104<br />

S<br />

117<br />

Se<br />

137<br />

Te<br />

66<br />

O<br />

114<br />

Br<br />

133<br />

I<br />

99<br />

Cl<br />

64<br />

F<br />

170<br />

Tl<br />

167<br />

In<br />

153<br />

Ga<br />

143<br />

Al<br />

82<br />

B<br />

182<br />

Bi<br />

141<br />

Sb<br />

121<br />

As<br />

110<br />

P<br />

70<br />

N<br />

158<br />

Sn<br />

122<br />

Ge<br />

117<br />

Si<br />

77<br />

C<br />

175<br />

Pb<br />

224<br />

Ba<br />

215<br />

Sr<br />

197<br />

Ca<br />

160<br />

Mg<br />

111<br />

Be<br />

37<br />

H<br />

272<br />

Cs<br />

250<br />

Rb<br />

235<br />

K<br />

191<br />

Na<br />

157<br />

Li


Der van der Waals-Radius<br />

180<br />

S<br />

150<br />

O<br />

180<br />

Cl<br />

150<br />

F<br />

200<br />

Tl<br />

190<br />

In<br />

190<br />

Ga<br />

205<br />

Al<br />

220<br />

Xe<br />

190<br />

Ar<br />

190<br />

160<br />

P<br />

Ne<br />

160<br />

180<br />

N<br />

He<br />

210<br />

Si<br />

170<br />

C<br />

190<br />

Se<br />

210<br />

Te<br />

190<br />

Br<br />

210<br />

I<br />

240<br />

Bi<br />

220<br />

200<br />

Sb<br />

Kr<br />

200<br />

As<br />

220<br />

Sn<br />

200<br />

Pb<br />

140<br />

H<br />

260<br />

Cs<br />

242<br />

Rb<br />

275<br />

K<br />

227<br />

Na<br />

171<br />

Mg<br />

111<br />

Be<br />

181<br />

Li<br />

160<br />

160<br />

170<br />

Ni<br />

Pd<br />

Pt<br />

140<br />

160<br />

150<br />

Zn<br />

Cd<br />

Hg<br />

140<br />

170<br />

170<br />

Cu<br />

Ag<br />

Au


H<br />

0.013<br />

+<br />

Li +<br />

76<br />

Na +<br />

102<br />

K +<br />

138<br />

Rb +<br />

152<br />

Cs +<br />

167<br />

H<br />

37<br />

Li<br />

157<br />

Na<br />

191<br />

K<br />

235<br />

Rb<br />

250<br />

Cs<br />

272<br />

H -<br />

154<br />

Be 2+<br />

45<br />

Mg 2+<br />

72<br />

Ca 2+<br />

100<br />

Sr 2+<br />

118<br />

Ba 2+<br />

135<br />

Be<br />

111<br />

Mg<br />

160<br />

Ca<br />

197<br />

Sr<br />

215<br />

Ba<br />

224<br />

B 3+<br />

27<br />

Al 3+<br />

54<br />

Ga 3+<br />

62<br />

In 3+<br />

80<br />

Tl +<br />

150<br />

Ionenradien (KZ 6)<br />

B<br />

82<br />

Al<br />

143<br />

Ga<br />

153<br />

In<br />

167<br />

Tl<br />

170<br />

C<br />

16<br />

4+<br />

Si 4+<br />

40<br />

Ge 2+<br />

73<br />

Sn 4+<br />

69<br />

Pb 2+<br />

119<br />

C<br />

77<br />

Si<br />

117<br />

Ge<br />

122<br />

Sn<br />

158<br />

Pb<br />

175<br />

N<br />

16<br />

3+<br />

P 3+<br />

44<br />

As 3+<br />

58<br />

Sb 3+<br />

76<br />

Bi 3+<br />

103<br />

N<br />

70<br />

P<br />

110<br />

As<br />

121<br />

Sb<br />

141<br />

Bi<br />

182<br />

N - 3<br />

171<br />

S 4+<br />

37<br />

Se 4+<br />

50<br />

Te 4+<br />

97<br />

O<br />

66<br />

S<br />

104<br />

Se<br />

117<br />

Te<br />

137<br />

O - 2<br />

140<br />

S - 2<br />

184<br />

Se - 2<br />

198<br />

Te - 2<br />

221<br />

Cl 7+<br />

27<br />

Br 7+<br />

39<br />

I 5+<br />

95<br />

F<br />

64<br />

Cl<br />

99<br />

Br<br />

114<br />

I<br />

133<br />

F -<br />

133<br />

Cl -<br />

181<br />

Br -<br />

196<br />

I -<br />

220


Der Radius von Metallionen<br />

Cr<br />

Mn<br />

Fe<br />

Cu<br />

2+ 3+ 4+ 5+ 6+<br />

129 87 76 69 63 58<br />

2+ 3+ 4+ 7+<br />

127 81 72 67 60<br />

2+ 3+ 4+<br />

126 92 78 72<br />

+ 2+ 3+<br />

127 91 87 68


Die Elektronenaffinität - Definition<br />

Die Elektronenaffinität ist die Energie, die bei der<br />

Anlagerung von Elektronen an gasförmige Atome<br />

freigesetzt wird.<br />

El (g) + e – El – (g) ��H = - E [eV]<br />

Definitionsgemäß trägt die Elektronenaffinität ein<br />

negatives Vorzeichen!


Elektronenaffinität[eV]<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

H<br />

Li<br />

He<br />

O<br />

F<br />

Na<br />

Ne<br />

S<br />

Cl<br />

Die Elektronenaffinität<br />

K<br />

Ar<br />

Se<br />

Br<br />

Rb<br />

Kr<br />

Te<br />

I<br />

Xe<br />

Hauptgruppen<br />

Nebengruppen<br />

Cs<br />

At<br />

Rn<br />

Ordnungszahl


Die Ionisierungsenergie - Definition<br />

Die Ionisierungsenergie ist die zur Entfernung eines Elektrons aus<br />

dem Atom- oder Molekülverband benötigte Energiemenge.<br />

E (g) E + (g) + e – (g)<br />

Es gibt erste, zweite, dritte <strong>und</strong> höhere Ionisierungsenergien!<br />

Die Ionisierungsenergie von Atomen ist eine Funktion des Radius r<br />

<strong>und</strong> der Kernladung Z eff :<br />

IE = f(r, Z eff ) ~<br />

Je kleiner der Radius <strong>und</strong> je höher die Kernladung, desto größer ist<br />

die Ionisierungsenergie!<br />

Z eff<br />

r


1. Ionisierungsenergie<br />

[eV]<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

H<br />

He<br />

Li<br />

Die erste Ionisierungsenergie IE 1<br />

Ne<br />

Na<br />

Ar<br />

K<br />

Kr<br />

Rb<br />

Xe<br />

Cs<br />

Hauptgruppen<br />

Nebengruppen<br />

La<br />

Rn<br />

Fr<br />

Ordnungszahl


Erste, zweite <strong>und</strong> dritte Ionisierungsenergien<br />

Ionisierungsenergie<br />

[eV]<br />

140 1. IE<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Li<br />

Na<br />

2. IE<br />

3. IE<br />

Ordnungszahl


Die Elektronegativität<br />

Die Elektronegativität � ist ein Maß für die Fähigkeit eines Atoms die<br />

Elektronen einer (Atom-)Bindung anzuziehen.<br />

Die Elektronegativität ist eine aus empirischen Daten berechnete Größe.<br />

Pauling: (�D AB ) 1/2 = k |� A - � B |<br />

1<br />

Mulliken: � � ( IE � AE)<br />

� � � 0. 168 �(<br />

IE � AE)<br />

� 0.<br />

207<br />

2<br />

Zeff<br />

Allred-Rochow: � ~<br />

�<br />

2<br />

r<br />

Z<br />

� = 0.<br />

359 � 2<br />

r<br />

eff �<br />

0.<br />

744<br />

Elektronegativitäten beziehen sich immer auf geb<strong>und</strong>ene Atome,<br />

Elektronenaffinitäten auf freie Atome.<br />

D = Dissoziationsenergie, IE = Ionisierungsenergie, AE = Elektronenaffinität, Z eff = effektive Kernladung


Elektronegativität<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

H<br />

Li<br />

F<br />

Na<br />

Cl<br />

K<br />

Die Elektronegativität<br />

Br<br />

Rb<br />

Hauptgruppen<br />

Nebengruppen<br />

I<br />

Cs<br />

At<br />

Ordnungszahl


Elektronegativitäten der Haupt- <strong>und</strong><br />

Nebengruppenelemente (Allred-Rochow)<br />

H<br />

2.2<br />

He<br />

Li<br />

0.97<br />

Be<br />

1.47<br />

B<br />

2.01<br />

C<br />

2.5<br />

N<br />

3.07<br />

O<br />

3.5<br />

F<br />

4.10<br />

Ne<br />

Na<br />

1.01<br />

Mg<br />

1.23<br />

Al<br />

1.47<br />

Si<br />

1.74<br />

P<br />

2.06<br />

S<br />

2.44<br />

Cl<br />

2.83<br />

Ar<br />

K<br />

0.91<br />

Ca<br />

1.04<br />

Sc<br />

1.20<br />

Ti<br />

1.32<br />

V<br />

1.45<br />

Cr<br />

1.56<br />

Mn<br />

1.60<br />

Fe<br />

1.64<br />

Co<br />

1.70<br />

Ni<br />

1.75<br />

Cu<br />

1.75<br />

Zn<br />

1.66<br />

Ga<br />

1.82<br />

Ge<br />

2.02<br />

As<br />

2.2<br />

Se<br />

2.48<br />

Br<br />

2.74<br />

Kr<br />

Rb<br />

0.89<br />

Sr<br />

0.99<br />

Y<br />

1.11<br />

Zr<br />

1.22<br />

Nb<br />

1.23<br />

Mo<br />

1.30<br />

Tc<br />

1.36<br />

Ru<br />

1.42<br />

Rh<br />

1.45<br />

Pd<br />

1.30<br />

Ag<br />

1.42<br />

Cd<br />

1.46<br />

In<br />

1.49<br />

Sn<br />

1.72<br />

Sb<br />

1.82<br />

Te<br />

2.01<br />

I<br />

2.21<br />

Xe<br />

Cs<br />

0.86<br />

Ba<br />

0.97<br />

La<br />

1.08<br />

Hf<br />

1.23<br />

Ta<br />

1.33<br />

W<br />

1.40<br />

Re<br />

1.46<br />

Os<br />

1.52<br />

Ir<br />

1.55<br />

Pt<br />

1.42<br />

Au<br />

1.42<br />

Hg<br />

1.44<br />

Tl<br />

1.44<br />

Pb<br />

1.55<br />

Bi<br />

1.67<br />

Po<br />

1.76<br />

At<br />

1.96<br />

Rn<br />

Fr<br />

0.86<br />

Ra<br />

0.97


1<br />

H<br />

1.0079<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

11<br />

Na<br />

22.990<br />

19<br />

K<br />

39.098<br />

37<br />

Rb<br />

85.468<br />

55<br />

Cs<br />

132.91<br />

87<br />

Fr*<br />

223.02<br />

4<br />

Be<br />

9.0122<br />

12<br />

Mg<br />

24.305<br />

20<br />

Ca<br />

40.078<br />

38<br />

Sr<br />

87.62<br />

56<br />

Ba<br />

137.33<br />

88<br />

Ra*<br />

226.03<br />

Periodische Eigenschaften der Elemente<br />

21<br />

Sc<br />

44.956<br />

39<br />

Y<br />

88.906<br />

57<br />

La<br />

138.91<br />

89<br />

Ac*<br />

227.03<br />

22<br />

Ti<br />

47.867<br />

40<br />

Zr<br />

91.224<br />

72<br />

Hf<br />

178.49<br />

104<br />

Rf*<br />

261.11<br />

58<br />

Ce<br />

140.12<br />

90<br />

Th*<br />

232.04<br />

23<br />

V<br />

50.942<br />

41<br />

Nb<br />

92.906<br />

73<br />

Ta<br />

180.95<br />

105<br />

Db*<br />

262.11<br />

59<br />

Pr<br />

140.91<br />

91<br />

Pa*<br />

231.04<br />

24<br />

2 CrNa<br />

+ 2 H 51.996<br />

2O 2NaOH+H2 42<br />

Mo<br />

95.94<br />

74<br />

W<br />

183.84<br />

106<br />

Sg*<br />

263.12<br />

60<br />

Nd<br />

144.24<br />

92<br />

U*<br />

238.03<br />

CaO + H 2O Ca(OH) 2


Periodische Eigenschaften der Elemente<br />

SnO + 2 H + Sn 2+ + H 2O<br />

SnO + OH - + H 2O Sn(OH) 3<br />

Al Al 3+ + 3 e -<br />

In In + + e -<br />

In In 3+ + 3 e -<br />

Sn + O2 2 Pb + O2 SnO 2<br />

2 PbO<br />

29<br />

Cu<br />

63.546<br />

47<br />

Ag<br />

107.87<br />

79<br />

Au<br />

30<br />

Zn<br />

65.39<br />

48<br />

112.41<br />

80<br />

Hg<br />

26.982<br />

31<br />

Ga<br />

69.723<br />

49<br />

114.82<br />

81<br />

Tl<br />

196.97 200.59 204.38<br />

111 112<br />

Eka-AuEka-Hg<br />

272<br />

65<br />

Tb<br />

158.93<br />

97<br />

Bk*<br />

247.07<br />

Cd<br />

66<br />

Dy<br />

162.50<br />

98<br />

Cf*<br />

251.08<br />

5<br />

B<br />

10.811<br />

13<br />

Al<br />

In<br />

67<br />

Ho<br />

164.93<br />

99<br />

Es*<br />

252.08<br />

6<br />

C<br />

12.011<br />

14<br />

Si<br />

28.086<br />

32<br />

Ge<br />

72.61<br />

50<br />

Sn<br />

118.71<br />

82<br />

Pb<br />

207.2<br />

68<br />

Er<br />

167.26<br />

100<br />

Fm*<br />

257.10<br />

7<br />

N<br />

14.007<br />

15<br />

P<br />

30.974<br />

33<br />

As<br />

74.922<br />

51<br />

Sb<br />

121.76<br />

83<br />

Bi<br />

208.98<br />

69<br />

Tm<br />

168.93<br />

101<br />

Md*<br />

258.10<br />

Pb 2+ + 2 H 2O PbO 2 +4H + +2e -<br />

Pb 2+ + 2 H 2O + Cl 2<br />

-<br />

PbO 2 +4H + +2Cl -<br />

8<br />

O<br />

15.999<br />

16<br />

S<br />

32.066<br />

34<br />

Se<br />

78.96<br />

52<br />

Te<br />

127.60<br />

84<br />

Po*<br />

208.98<br />

70<br />

Yb<br />

173.04<br />

102<br />

No*<br />

259.10<br />

9<br />

F<br />

18.998<br />

17<br />

Cl<br />

35.453<br />

35<br />

Br<br />

79.904<br />

53<br />

I<br />

126.90<br />

85<br />

At*<br />

209.99<br />

71<br />

Lu<br />

174.97<br />

103<br />

Lr*<br />

260.11<br />

2<br />

He<br />

4.0026<br />

10<br />

Ne<br />

20.180<br />

18<br />

Ar<br />

39.948<br />

36<br />

Kr<br />

83.80<br />

54<br />

Xe<br />

131.29<br />

86<br />

Rn*<br />

222.02


Periodische Eigenschaften der Elemente<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*


Schrägbeziehungen im Periodensystem<br />

Das Ladungs-zu-Radius-Verhältnis der Kationen ist<br />

vergleichbar! Ein vergleichbares Verhältnis von Ladung zu<br />

Radius bedeutet ähnliche chemische Eigenschaften !<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

11<br />

Na<br />

22.990<br />

4<br />

Be<br />

9.0122<br />

12<br />

Mg<br />

24.305<br />

5<br />

B<br />

10.811<br />

13<br />

Al<br />

26.982<br />

6<br />

C<br />

12.011<br />

14<br />

Si<br />

28.086<br />

Li +<br />

1.32<br />

Na +<br />

0.98<br />

Be 2+<br />

4.44<br />

Mg 2+<br />

2.77<br />

B 3+<br />

11.10<br />

Al 3+<br />

5.55<br />

C 4+<br />

25.00<br />

Si 4+<br />

10.00<br />

(Ladung/Radius [pm] · 10 2 )


Die chemische Bindung<br />

Grenztypen: kovalente oder Atombindung<br />

ionische Bindung<br />

metallische Bindung


Gilbert Edward Lewis<br />

Oktett-Theorie von Lewis<br />

Atome versuchen durch<br />

die Nutzung gemeinsamer<br />

Elektronenpaare möglichst<br />

ein Elektronenoktett zu<br />

erlangen.


Oktett-Theorie von Lewis<br />

Li Be B C N O F<br />

Hal-Hal O-O


Lewis-Schreibweise für Atome <strong>und</strong> Moleküle<br />

F<br />

abgeschlossene<br />

Schale, Elektronen<br />

werden nicht dargestellt<br />

1s2 2s2 1s2 2p5 drei Elektronenpaare, ein<br />

isoliertes Elektron,<br />

Elektronenkonfiguration der<br />

äußeren Elektronen<br />

H He N O Na Cl F F N N<br />

H H H H<br />

F


Konstruktion von Lewis-Formeln<br />

� Die Valenzschale der 1. Periode ist mit zwei Elektronen vollständig<br />

gefüllt.<br />

� Die Bindigkeit wird durch die Zahl der einfach besetzten Orbitale<br />

bestimmt.<br />

� Wasserstoff- <strong>und</strong> Halogen-Atome sind einbindig.<br />

� Sauerstoff-Atome sind zweibindig<br />

� Stickstoff-Atome sind dreibindig, bei Kationen vierbindig.<br />

� Kohlenstoff- <strong>und</strong> Silicium-Atome sind vierbindig.<br />

� Bei unbesetzten d-Orbitalen kann die Zahl von acht<br />

Aussenelektronen (Oktett) überschritten werden.<br />

� Die Formel mit der niedrigsten Energie ist richtig: höchstmögliche<br />

Zahl an Bindungen, heteronukleare Bindungen sind stärker,<br />

maximale räumliche Entfernung der Atome voneinander.


Beispiel CO 2 :<br />

Aufstellen einer Lewis-Formel<br />

1 · 4 + 2 · 6 = 16 Elektronen<br />

� 8 Elektronenpaare<br />

C<br />

O<br />

Mögliche Anordnungen: C O O O C O<br />

(1) (2)<br />

O C O O C<br />

O


Lewis-Schreibweise von Ionen<br />

1 2<br />

–<br />

1 · 5 (N) + 3 · 6 (O) + 1 · 1 (Ladung) = 24 Elektronen �� 12 Elektronenpaare<br />

3<br />

KNO 3<br />

O<br />

O<br />

N<br />

O<br />

–<br />

K + + NO 3<br />

4<br />

O<br />

O<br />

O<br />

N<br />

O<br />

N<br />

O<br />

O<br />

–<br />

–<br />

O<br />

O<br />

O<br />

N<br />

O<br />

N O<br />

O<br />


P 4 + 6 Cl 2<br />

P 4 + 10 Cl 2<br />

PCl 3 + Cl 2<br />

Ausnahmen - Oktetterweiterung<br />

4 PCl 3<br />

4 PCl 5<br />

PCl 5<br />

Cl<br />

+<br />

Cl<br />

–<br />

Cl Cl<br />

Cl P Cl P<br />

Cl Cl<br />

Cl<br />

Cl<br />

160 o C<br />

Valenz = 8 Valenz = 12 Valenz = 10<br />

Cl<br />

Cl<br />

Cl<br />

P<br />

Cl<br />

Cl


F<br />

F<br />

B<br />

Ausnahmen - Oktettunterschreitung<br />

F<br />

Valenz = 6<br />

Lewis-Säure:<br />

Lewis-Säure:<br />

B 2O 3 + 3 CaF 2<br />

F<br />

F<br />

B<br />

�T<br />

F<br />

Valenz = 6<br />

2 BF 3 + 3 CaO<br />

+ F –<br />

F<br />

F<br />

B<br />

F<br />

F<br />

Valenz = 8<br />


Ausnahmen - Radikale<br />

1 · 5 (N) + 1 · 6 (O) = 11 Elektronen �� 5 1 / 2 Elektronenpaare<br />

�<br />

N O<br />

N O �


Die kovalente Bindung<br />

Energie<br />

0<br />

Ep Kern-Kern<br />

r 0<br />

Atom-Atom-Abstand<br />

E elek.<br />

Kern-Elektron<br />

r


2<br />

A<br />

B<br />

� �<br />

d�<br />

� ( �<br />

A<br />

Das MO-Verfahren<br />

r A<br />

_<br />

+ +<br />

� A<br />

r AB<br />

r B<br />

� B<br />

Kern A Kern B<br />

�<br />

�<br />

�A �B<br />

B<br />

)<br />

2<br />

d�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

A<br />

2 A<br />

�<br />

�<br />

B<br />

d�<br />

� 2 � �<br />

A<br />

�<br />

B<br />

d�<br />

�<br />

�<br />

2<br />

B<br />

d�


+ + +<br />

A B<br />

MO-Verfahren<br />

+<br />

2 2<br />

A B<br />

2


Änderung der potentiellen Energie des H 2 + -Ions<br />

Energie<br />

Überlappung<br />

zu groß<br />

Kern-Kern-<br />

Abstoßung<br />

überwiegt<br />

optimale<br />

Überlappung<br />

Bindung<br />

antibindendes MO<br />

r<br />

bindendes MO<br />

Überlappung<br />

zu klein<br />

keine Bindung<br />

Abstand Kern A - Kern B


� �<br />

A<br />

B<br />

2<br />

A<br />

B<br />

� �<br />

�<br />

d�<br />

�<br />

A<br />

�<br />

� ( �<br />

A<br />

�<br />

B<br />

�<br />

�<br />

B<br />

Das MO-Verfahren<br />

)<br />

2<br />

d�<br />

d�<br />

� 2 � �<br />

+ _<br />

+ +<br />

�<br />

�<br />

A B A B<br />

2 A<br />

2<br />

A<br />

�<br />

B<br />

d�<br />

_<br />

�<br />

�<br />

2<br />

B<br />

d�<br />

2<br />

( ) 2


Orbitalenergieniveauschema für die Bildung zweier<br />

Molekülorbitale (MO) aus zwei Atomorbitalen (AO)<br />

Energie<br />

MO*<br />

AO(1) AO(2)<br />

MO<br />

n AO<br />

�E destabil.<br />

�E stabil.<br />

n MO


Konturlinien-Diagramme der beiden Molekülorbitale des<br />

Wasserstoffmolekül-Ions, H 2 +<br />

Knotenfläche<br />

� �*<br />

bindend antibindend


Bildung von Molekülorbitalen<br />

• vergleichbare Energien der Atomorbitale<br />

• richtige räumliche Orientierung der Atomorbitale<br />

• gleiches Vorzeichen der wechselwirkenden Atomorbitale<br />

s-Orbital<br />

+<br />

y<br />

+<br />

_<br />

p -Orbital<br />

y<br />

x<br />

s-Orbital<br />

+<br />

+<br />

y<br />

_<br />

p-Orbital<br />

x<br />

x


z<br />

Die Symmetrie von Atomorbitalen<br />

y<br />

+<br />

_<br />

p-Orbital<br />

y<br />

x<br />

z<br />

+<br />

y<br />

_<br />

p-Orbital<br />

x<br />

x


Energie<br />

Das Wasserstoffmolekül, H 2<br />

���1s<br />

���1s<br />

�1s �1s<br />

��1s<br />

��1s


Warum gibt es kein Diheliummolekül, He 2 ?<br />

Energie<br />

���1s<br />

�1s �1s<br />

��1s<br />

Bindende <strong>und</strong> antibindende Wechselwirkungen heben sich genau auf!


Die Bindungsordnung (BO) zwischen Atomen<br />

Die Bindungsordnung ergibt sich, wenn die Differenz zwischen<br />

bindenden <strong>und</strong> antibindenden Elektronen durch zwei geteilt wird:<br />

System Zahl der bindenden<br />

H2 +<br />

Elektronen<br />

Zahl der antibindenden<br />

Elektronen<br />

1 0<br />

H2 2 0<br />

He2 2 2<br />

He2 +<br />

2 1<br />

Bindungsordnung<br />

1�0 2<br />

2�0 2<br />

�<br />

2�2 �<br />

2<br />

2�1 �<br />

2<br />

1<br />

2<br />

� 1<br />

0<br />

1<br />

2


Die Bindungsordnung (BO) zwischen Atomen<br />

H<br />

154 pm<br />

H<br />

H<br />

C C<br />

H<br />

H H<br />

�H Diss. = 410 kJ/mol<br />

H<br />

H<br />

Bindungsordnung<br />

134 pm<br />

C C<br />

H<br />

H<br />

�H Diss. = 452 kJ/mol<br />

Je größer die<br />

Bindungsordnung, desto<br />

stärker ist die Bindung. Mit<br />

steigender Bindungsordnung<br />

verkürzt sich die Länge einer<br />

Bindung:<br />

H<br />

114 pm<br />

C C H<br />

�H Diss. = 523 kJ/mol


Energie<br />

+<br />

+<br />

+<br />

���s<br />

Das Dilithium-Molekül, Li 2<br />

y<br />

y<br />

_<br />

2s 2s<br />

��s<br />

+<br />

x<br />

antisymmetrische<br />

Kombination (+, -)<br />

x<br />

_<br />

+<br />

symmetrische<br />

Kombination (+, +)<br />

Li 2 : K K(�2s) 2<br />

2 � 0<br />

BO �<br />

�<br />

2<br />

1


Kombination von 2p x -Atomorbitalen zu � 2p x MO‘s<br />

p -Orbital<br />

x<br />

_<br />

y<br />

+<br />

�* 2p -Orbital<br />

x<br />

x<br />

y<br />

_<br />

+ +<br />

_<br />

+<br />

y<br />

_<br />

_<br />

� 2p -Orbital<br />

x<br />

x<br />

x<br />

+<br />

y<br />

_<br />

antisymmetrische<br />

Kombination (+, -)<br />

p -Orbital<br />

x<br />

x<br />

symmetrische<br />

Kombination (+, +)


Kombination von 2p y -Atomorbitalen zu � 2p y -MO‘s<br />

y<br />

p -Orbital<br />

y +<br />

_<br />

�* 2p -Orbital<br />

y<br />

+<br />

_<br />

x<br />

y<br />

+<br />

_<br />

y<br />

+<br />

_<br />

_<br />

+<br />

� 2p -Orbital<br />

y<br />

x<br />

x<br />

antisymmetrische<br />

Kombination (+, -/+, -)<br />

y<br />

+<br />

_<br />

p-Orbital<br />

y<br />

x<br />

symmetrische<br />

Kombination (+, +/ -, -)


Energie<br />

Das Dibor-Molekül, B 2<br />

�� 2p y �� 2p z<br />

���2p<br />

2p 2p<br />

� 2p y<br />

��2p<br />

���2s<br />

2s 2s<br />

��2s<br />

� 2p z<br />

B 2 : K K(�2s) 2 (�*2s) 2 (�2p y ) 1 (�2p z ) 1<br />

4 � 2<br />

BO �<br />

�<br />

2<br />

1


Energie<br />

Das Sauerstoff-Molekül, O 2<br />

���2p<br />

�� 2p y �� 2p z<br />

2p 2p<br />

� 2p y<br />

��2p<br />

���2s<br />

2s 2s<br />

��2s<br />

� 2p z<br />

8 � 4<br />

BO � �<br />

2<br />

2<br />

O O


Kovalente Bindungstypen<br />

In einer Einfachbindung besetzen zwei Elektronen ein �-<br />

Molekülorbital � 2 Elektronen<br />

In einer Doppelbindung besetzt ein Elektronenpaar ein �-<br />

Molekülorbital, ein weiteres Elektronenpaar ein �-<br />

Molekülorbital � 4 Elektronen<br />

In einer Dreifachbindung besetzt ein Elektronenpaar ein �-<br />

Molekülorbital, zwei weitere Elektronenpaare jeweils ein �-<br />

Molekülorbital � 6 Elektronen


z<br />

Bildung einer Dreifachbindung<br />

y<br />

z<br />

y<br />

x<br />

z<br />

z<br />

� z<br />

� z<br />

z<br />

y<br />

z<br />

y<br />

� x<br />

� y<br />

� y<br />

y<br />

y<br />

� x<br />

x<br />

x


Energie<br />

1s<br />

Heteronukleare Moleküle<br />

���1s 2p x<br />

� 2p y � 2p z<br />

� 1s 2p x<br />

� 2s<br />

2s<br />

H HF F<br />

2p<br />

�+ �<br />

H F


Ionischer<br />

Charakter<br />

[%]<br />

Polarität chemischer Bindungen<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

0<br />

kovalent<br />

+ _<br />

Elektronegativitätsdifferenz<br />

ionisch<br />

0.4 0.8 1.2 1.6 2.0 2.4


Methan, CH 4<br />

C<br />

1s 2<br />

109.5°<br />

2s 2<br />

Hybridisierung<br />

2p 2<br />

Energie<br />

2s 2<br />

1s 2<br />

2p 2


C<br />

C<br />

C<br />

H<br />

1s 2 2s 2 2p 2<br />

1s 2<br />

1s 2<br />

2s 2<br />

2s<br />

Hybridisierung<br />

1s 1s<br />

2p 2<br />

2p 3<br />

Energie<br />

2s 1<br />

1s 2<br />

2p 3


C<br />

C Hyb.<br />

1s 2<br />

1s 2<br />

2s 2p 3<br />

Hybridisierung<br />

2sp 3<br />

Energie<br />

1s 2<br />

2sp 3


y<br />

+<br />

z<br />

Hybridisierung<br />

y<br />

_<br />

p-Orbital<br />

x<br />

x<br />

z<br />

y<br />

+<br />

_<br />

p-Orbital<br />

y<br />

z x<br />

z<br />

x<br />

s-Orbital<br />

z<br />

y<br />

sp3-Orbital x<br />

x<br />

+<br />

y<br />

_<br />

p-Orbital<br />

z


4 +<br />

H<br />

C<br />

Hybridisierung<br />

H<br />

H<br />

H<br />

C<br />

H


Nomenklatur <strong>und</strong> Gestalt von Hybridorbitalen<br />

1 s-Atomorbital<br />

sp 1 3d2 3 p-Atomorbitale<br />

2 d-Atomorbitale<br />

_<br />

+<br />

1 s-Atomorbital<br />

1 3 sp<br />

Bindung<br />

3 p-Atomorbitale


+<br />

Hybridisierungstypen<br />

s-Orbital p-Orbital<br />

sp-Hybrid<br />

+ +<br />

s-Orbital p-Orbitale<br />

sp2-Hybrid s-Orbital<br />

+<br />

3 p-Orbitale<br />

3 sp -Hybrid


s-Orbital<br />

s-Orbital<br />

+ +<br />

3 p-Orbitale<br />

+ +<br />

3 p-Orbitale<br />

Hybridisierungstypen<br />

d-Orbital<br />

2 d-Orbitale<br />

sp3d-Hybrid sp3d2-Hybrid


A<br />

1<br />

Struktur von Molekülen<br />

Torsionswinkel<br />

3<br />

2<br />

B<br />

4<br />

Bindungswinkel


VSEPR-Methode<br />

Valence Shell Electron Pair Repulsion<br />

Valenzelektronen-<br />

Abstoßungs-Modell<br />

Gillespie-Nyholm-<br />

Methode


VSEPR-Methode<br />

� Die Abstoßung zwischen zwei freien<br />

Elektronenpaaren ist größer als zwischen einem<br />

freien <strong>und</strong> einem bindenden Elektronenpaar<br />

� Die Abstoßung zwischen einem freien <strong>und</strong> einem<br />

bindenden Elektronenpaar ist größer als die zwischen<br />

zwei bindenden Elektronenpaaren<br />

� Die Abstoßung zwischen bindenden<br />

Elektronenpaaren ist am geringsten<br />

� Mehrfachbindungen werden wie Einfachbindungen<br />

behandelt


Zwei Elektronenpaare - Der AX 2 -Typ<br />

A ist das zentrale Atom<br />

X steht für bindende Elektronenpaare<br />

E steht für freie Elektronenpaare<br />

Elektronenpaare Molekülgestalt<br />

CO 2<br />

O<br />

C O<br />

AX 2


Drei Elektronenpaare - Der AX 3 - <strong>und</strong> AX 2 E-Typ<br />

Elektronenpaare Molekülgestalt<br />

AX 3<br />

trigonal-planar<br />

AX 2E<br />

gewinkelt


AX AX3 3<br />

AX AX2 E<br />

2E Drei Elektronenpaare - Der AX 3 - <strong>und</strong> AX 2 E-Typ<br />

BCl 3<br />

SO 2<br />

Cl<br />

O<br />

Cl<br />

B<br />

S O<br />

Cl


Vier Elektronenpaare - Der AX 4 -, AX 3 E- <strong>und</strong> AX 2 E 2 -Typ<br />

Elektronenpaare Molekülgestalt<br />

AX4 tetraedrisch<br />

AX 3E<br />

trigonal-pyramidal<br />

AX2E2 gewinkelt


Vier Elektronenpaare - Der AX 4 -, AX 3 E- <strong>und</strong> AX 2 E 2 -Typ<br />

AX AX4 4<br />

AX AX3 E<br />

3E AX AX2 E<br />

2E2 2<br />

CH 4<br />

NH 3<br />

H 2O<br />

H<br />

H<br />

C<br />

H<br />

N<br />

H H<br />

H<br />

H<br />

O<br />

H H


Fünf Elektronenpaare - Der AX 5-, AX 4E-, AX 3E 2- <strong>und</strong> AX 2E 3-Typ<br />

Elektronenpaare Molekülgestalt<br />

Molekülgestalt<br />

AX5 quadratisch-pyramidal<br />

AX5 trigonal-bipyramidal<br />

AX 4E<br />

verzerrt tetraedrisch<br />

Molekülgestalt<br />

AX3E2 T-förmig<br />

AX 2E 3<br />

linear


AX AX5 5<br />

trigonal-bipyramidal:<br />

PF5 F<br />

F<br />

F<br />

P<br />

Sb(C 6H 5) 5<br />

F<br />

F<br />

quadratisch-pyramidal:<br />

H 5 C 6<br />

H 5 C 6<br />

Fünf Elektronenpaare - Der AX 5 -Typ<br />

C6H5 C6H5 Sb<br />

C 6 H 5


AX AX4 E<br />

4E AX AX3 E<br />

3E2 2<br />

Fünf Elektronenpaare - Der AX 4 E- <strong>und</strong> AX 3 E 2 - Typ<br />

SF 4<br />

BrF 3<br />

F<br />

F<br />

S<br />

F<br />

F<br />

F<br />

Br<br />

F<br />

F


AX AX2 E<br />

2E3 3<br />

XeF 2<br />

Fünf Elektronenpaare - Der AX 2 E 3 -Typ<br />

F<br />

Xe<br />

F


Sechs Elektronenpaare - Der AX 6 -, AX 5 E- <strong>und</strong> AX 4 E 2 -Typ<br />

Elektronenpaare Molekülgestalt Molekülgestalt<br />

AX 5E<br />

AX6 oktaedrisch quadratisch-pyramidal<br />

AX 6<br />

pentagonal-pyramidal<br />

AX4E2 quadratisch-planar


AX AX6 6<br />

AX AX5 E<br />

5E Sechs Elektronenpaare - Der AX 6 - <strong>und</strong> AX 5 E-Typ<br />

SF 6<br />

–<br />

SF5 F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

S<br />

F<br />

F<br />

S<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />


AX AX4 E<br />

4E2 2<br />

Sechs Elektronenpaare - Der AX 4 E 2 -Typ<br />

XeF 4<br />

F<br />

F<br />

Xe<br />

F<br />

F


Sieben Elektronenpaare - Der AX 7 -, AX 6 E- <strong>und</strong> AX 5 E 2 -Typ<br />

Elektronenpaare Molekülgestalt Molekülgestalt<br />

AX7 pentagonal-bipyramidal<br />

AX6E (verzerrt) oktaedrisch<br />

AX5E2 pentagonal-planar


AX AX7 7<br />

Sieben Elektronenpaare - Der AX 7 -, AX 6 E- <strong>und</strong> AX 5 E 2 -Typ<br />

AX AX6 E<br />

6E AX AX5 E<br />

5E2 2<br />

IF 7<br />

F<br />

F<br />

[SnCl 6] 4–<br />

–<br />

XeF –<br />

XeF5 5<br />

F<br />

F F<br />

I<br />

Cl<br />

Cl<br />

F<br />

F<br />

Xe<br />

F Xe<br />

F<br />

F<br />

Cl<br />

F<br />

Cl<br />

Sn<br />

Cl<br />

Cl<br />

–<br />

F<br />

F<br />

4–


Die ionische Bindung<br />

Eine ionische Bindung entsteht dann, wenn ein Atom seine<br />

Valenzelektronen abgibt <strong>und</strong> ein zweites Atom diese aufnimmt.<br />

Auf diese Weise werden Kationen <strong>und</strong> Anionen gebildet die<br />

miteinander elektrostatisch wechselwirken, sie ziehen sich an.<br />

Elektrostatische Kräfte sind nicht gerichtet <strong>und</strong> wirken in alle<br />

Richtungen gleich stark, sie sind isotrop. Daher finden sich<br />

isolierte Ionenpaare nur unter extremsten Bedingungen,<br />

ansonsten bilden die entgegengerichteten Ionen immer<br />

zusammenhängende Verbände, die Salze, aus.<br />

Cl – Na +


Natriumchlorid als Beispiel für einen Ionenverband


Bildung von Ionen - Lohnt sich das ?<br />

Li (g) Li + (g) + e – (g)<br />

Cl (g) + e – (g) Cl – (g)<br />

Li (g) + Cl (g) Li + (g) + Cl – (g)<br />

+ 520 kJ/mol<br />

- 356 kJ/mol<br />

+ 164 kJ/mol<br />

Die Bildung von 1 mol Lithium-Kationen <strong>und</strong> 1 mol Chlorid-<br />

Anionen kostet Energie. Das Erreichen der Edelgaskonfiguration<br />

kann somit nicht für die Bildung von Ionen<br />

ausschlaggebend sein.


Änderung der potentiellen Energie bei Annäherung<br />

zweier entgegengerichtet geladener Ionen<br />

E p<br />

0<br />

E Abstoßung<br />

r 0<br />

E Anziehung<br />

r Kation-Anion<br />

E + E<br />

Anziehung Abstoßung


Bildung von Lithiumchlorid aus den Elementen<br />

Li (g)<br />

Atomisierungsenthalpie<br />

Atomisierungsenthalphie<br />

½ Cl (g)<br />

2<br />

Li (s) ½ Cl (g)<br />

2<br />

Bildungsenthalpie<br />

Li (g) Cl (g)<br />

LiCl (s)<br />

Li + (g)<br />

Li + (g)<br />

Ionisationsenergie<br />

e – (g)<br />

Gitterenergie<br />

Cl – (g)<br />

Cl (g)<br />

Elektronenaffinität


+ 520 kJ/mol<br />

+ 122 kJ/mol<br />

+ 148 kJ/mol<br />

- 409 kJ/mol<br />

Der Born-Haber Kreisprozess<br />

Li + (g) + e – (g) + Cl(g)<br />

Li(g) + Cl(g)<br />

Li(g) + ½ Cl (g)<br />

2<br />

Li(s) + ½ Cl (g)<br />

2<br />

LiCl(s)<br />

Li + (g) + Cl – (g)<br />

- 356 kJ/mol<br />

- x kJ/mol<br />

Gitterenergie


–<br />

+<br />

–<br />

+<br />

–<br />

Die metallische Bindung<br />

–<br />

+<br />

–<br />

+<br />

–<br />

+<br />

–<br />

+<br />

–<br />

+<br />

–<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+ +<br />

–<br />

–<br />


Mechanische Eigenschaften von Metallen<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

– –<br />

– –<br />

+ + + + + +<br />

–<br />

– –<br />

+ + + + + +<br />

– – – –<br />

+ + + + + +<br />

– – – – –<br />

+ + + + + +<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

Verformung<br />

–<br />

–<br />

+ + + + + +<br />

–<br />

–<br />

– – – –<br />

+ + + + + +<br />

– – – – – – –<br />

+ + + + + +<br />

– – – – –<br />

+ + + + + +<br />

– –<br />

–<br />


Mechanische Eigenschaften von Salzen<br />

+ – + – + –<br />

– + – + – +<br />

+ – + – + –<br />

– + – + – +<br />

Bruch<br />

+ – + – + –<br />

– + – + – +<br />

+ – + – + –<br />

– + –<br />

+ – +


Das Energiebändermodell<br />

Li Li 2 Li 3 Li 4 Li 5 Li n


Welche Elektronenübergange sind möglich<br />

Spinumkehr<br />

nicht<br />

möglich<br />

evtl.Spinumkehr<br />

nicht<br />

möglich


2p<br />

2s<br />

1s<br />

Das Energiebänder-Modell - Beryllium-Metall<br />

n x Li Li n<br />

2p<br />

2s<br />

1s<br />

n x Be Be n<br />

Leitungsband<br />

Valenzband


Energie<br />

Bandbreite<br />

Mg<br />

vollständig<br />

besetzte Bänder<br />

Na<br />

Leitungsband<br />

Valenzband<br />

3p<br />

3s<br />

2p<br />

2s<br />

1s<br />

0 100 200 300 400 500 600 700<br />

Atom-Atom-Abstand [pm]


Zahl der Zustände<br />

mit der Energie E<br />

Besetzungsdichte<br />

besetzte Zustände<br />

Elektronenenergie E<br />

unbesetzte<br />

Zustände


Energie<br />

Fermi-Energie<br />

Leitungsband<br />

Fermi-Energie<br />

Valenzband


Temperaturabhängigkeit des Energiegehaltes<br />

Energie<br />

E F<br />

0 K<br />

Elektronengas<br />

klassisches Gas<br />

Temperatur


Energiebänder eines Isolators<br />

Leitungsband<br />

Bandlücke<br />

vollständig mit<br />

Elektronen besetztes<br />

Valenzband


Einteilung von Festkörpern in Abhängigkeit ihrer Bandlücke<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.1<br />

E [eV]<br />

g<br />

5 Isolatoren<br />

Photohalbleiter<br />

thermische<br />

Halbleiter<br />

Halbmetalle<br />

Metalle<br />

Nichtleiter<br />

Halbleiter<br />

Leiter


Bandlückenbreite <strong>und</strong> Metallcharakter (Gruppe 14)<br />

Metallcharakter<br />

6<br />

C<br />

12.011<br />

14<br />

Si<br />

28.086<br />

32<br />

Ge<br />

72.61<br />

50<br />

Sn<br />

118.71<br />

82<br />

Pb<br />

207.2<br />

E g<br />

E = 5.2 eV<br />

g<br />

E = 1.09 eV<br />

g<br />

E = 0.60 eV<br />

g<br />

E = 0.08 eV<br />

g<br />

E = 0 eV<br />

g<br />

Valenzband Leitungsband


Elektrische Leitung in Halbleitern<br />

e –<br />

e –<br />

e –<br />

e – e +<br />

– e +<br />

– +<br />

n-Leitung<br />

p-Leitung


Fremdhalbleiter<br />

p-Leitung n-Leitung<br />

In –<br />

+<br />

Wechselwirkung<br />

Akzeptorniveau<br />

0.11 eV<br />

–<br />

As +<br />

Elektronenabgabe<br />

Donatorniveau<br />

0.04 eV


Elektronendichteverteilung am Beispiel des Pyrens<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H


Elektronendichte<br />

Bindungstypen im Vergleich<br />

kovalent ionisch metallisch van der Waals<br />

A A A B A A A A


Die Struktur von Festkörpern<br />

Festkörper<br />

amorphe Festkörper<br />

teilkristallin/ amorphe<br />

kristalline Festkörper<br />

Festkörper


Die Struktur von Festkörpern<br />

kristallin teilkristallin/amorph amorph


Kristalline Festkörper - SiO 2


Amorphe Festkörper - Gummi<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S x<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S


Atomkristalle: London-Kräfte<br />

Kräfte in Festkörpern<br />

Molekülkristalle: London-Kräfte, Dipol-Dipol-<br />

Wechselwirkungen, Wasserstoffbrücken-Bindungen<br />

Ionenkristalle: Elektrostatische Wechselwirkungen<br />

Molekulare Festkörper: kovalente Bindungen<br />

Metalle: Metallische Bindung


Molekülkristalle - Schwefel (S 8 )<br />

S 8 -Krone


Molekülkristalle - Iod (I 2 )


Molekulare Festkörper - Diamant (C n )


Metalle


Kugelpackungen<br />

6<br />

1 2<br />

5<br />

4<br />

3


Kugelpackungen


Kugelpackungen


Kubisch <strong>und</strong> hexagonal dichteste Kugelpackung<br />

B<br />

A<br />

B<br />

A<br />

C<br />

B<br />

A<br />

C<br />

B B<br />

A A<br />

hexagonal kubisch


Wo kommen die Bezeichnungen her ?<br />

hexagonal kubisch


Kubische Symmetrie der Kugelpackung


kubisch<br />

innenzentriert<br />

Kugelpackungen <strong>und</strong> Metalle<br />

kubisch<br />

flächenzentriert<br />

(kubisch dichteste<br />

Kugelpackung)


Tetraedrische <strong>und</strong> oktaedrische Lücken<br />

tetraedrische Lücken<br />

4 benachbarte Kugeln<br />

oktaedrische Lücke<br />

6 benachbarte Kugeln


Tetraedrische <strong>und</strong> oktaedrische Lücken<br />

Tetraederlücke<br />

Oktaederlücke


Die Natriumchlorid-Struktur


Die Natriumchlorid-Struktur


Die Cäsiumchlorid-Struktur


Die Cäsiumchlorid-Struktur


Die Zinkblende-Struktur


Die Zinkblende-Struktur


Die Calciumfluorid-Struktur


Die Calciumfluorid-Struktur


Die Wurtzit-Struktur


Die Wurtzit-Struktur


Die Nickelarsenid-Struktur


Die Nickelarsenid-Struktur


Die Rutil-Struktur (TiO 2 )


Die Rutil-Struktur (TiO 2 )


Die Perovskit-Struktur (CaTiO 3 )


Die Perovskit-Struktur (CaTiO 3 )


Wasserstoff<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*


Verbreitung<br />

Jedes 6. Atom auf der Erde ist ein Wasserstoffatom!


Entdeckung<br />

1766<br />

Der Name Hydrogen leitet<br />

sich von dem griechischen<br />

hydor = Wasser ab.<br />

Henry Cavendish


Darstellung<br />

Aus Wasser oder fossilen Rohstoffen (90% in der technischen<br />

Gewinnung)<br />

Aus Kohlenwasserstoffen:<br />

thermisch aus Methan<br />

75 kJ + CH 4<br />

chemisch aus Methan <strong>und</strong> Wasserdampf<br />

C + 2 H 2<br />

206 kJ + CH 4 + H 2O (g) CO + 3 H 2


Darstellung aus Wasser<br />

Thermische Spaltung gelingt nur bei hohen Temperaturen<br />

<strong>und</strong> verläuft nicht quantitativ:<br />

T [K] 1000 1500 2000 2500 3000 3500<br />

Spaltung [%] 0.00003 0.020 0.582 4.21 14.14 30.9<br />

286 kJ + H 2O (l) H 2 + ½ O 2


Sauerstoff<br />

Wasser<br />

Anode Kathode<br />

+ –<br />

Darstellung aus Wasser<br />

Wasserstoff<br />

Elektrolyse von Wasser<br />

im Hofmannschen Apparat<br />

286 kJ + H 2 O (l) H 2 + ½ O 2<br />

Die Gewinnung von 1m 3 H 2 <strong>und</strong> 0.5 m 3<br />

O 2 verbraucht 5 kWh


Chemische Spaltung<br />

M + n H 2O<br />

Darstellung aus Wasser<br />

n = 1 - 3 M(OH) n + n / 2 H 2<br />

H 2O (g) + Mg �H MgO + H 2 + 260 kJ<br />

H 2O + Fe FeO + H 2


Darstellung im Labor<br />

Aus Metallen <strong>und</strong> heißen Laugen<br />

Si + 2 OH – 2–<br />

+ H2O SiO3 + 2 H2<br />

Al + OH – + 3 H 2O Al(OH) –<br />

4 + 1.5 H 2


Darstellung im Labor<br />

Aus Zink <strong>und</strong> verdünnten Säuren<br />

Zn + 2 H 3O +<br />

Zn 2+ + 2 H 2O + H 2


Salzsäure<br />

Salzsäure<br />

Kippscher Apparat<br />

Glasschliff<br />

Entwicklungsgefäß<br />

Kugeltrichter<br />

Zink<br />

Wasserstoff


Farbloses<br />

geruchsloses<br />

geschmackloses<br />

in Wasser unlösliches<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

Gas<br />

Schmelzpunkt: -259.19°C (13.96 K)<br />

Siedepunkt: -252.76°C (20.39 K)<br />

Geringe Dichte: d = 0.000899 g/cm 3


Physikalische Eigenschaften<br />

Großes Diffusionsvermögen<br />

Großes Wärmeleitvermögen<br />

Gute Löslichkeit in Metallen


Linienspektrum<br />

Balmer-Serie Lyman-Serie<br />

656.3<br />

486.1<br />

434.0<br />

410.2<br />

infrarot sichtbar ultraviolett<br />

121.6<br />

102.6<br />

97.3


Chemische Eigenschaften<br />

Die Bindung zwischen den Wasserstoffatomen ist sehr<br />

energiereich:<br />

homolytische Dissoziation<br />

436 kJ + H 2<br />

1675 kJ + H 2<br />

2 H<br />

T [K] 300 1500 2000 3000 4000 5000 6000<br />

Spaltung [%] 10 -34 10 -3 0.081 7.85 62.2 95.4 99.3<br />

heterolytische Dissoziation<br />

H + + H –


Wasserstoff ist brennbar<br />

Chemische Eigenschaften<br />

2 H 2 + O 2<br />

2 H 2O (l) + 572 kJ<br />

Bei Raumtemperatur findet nur mit Katalysatoren eine<br />

Reaktion statt. Bei Temperaturerhöhung erfolgt eine<br />

explosionsartige Reaktion.<br />

Die Knallgas-Reaktion


Sauerstoff<br />

Daniellscher Hahn<br />

Autogenes Schweißen<br />

Wasserstoff<br />

3000 C<br />

o


1<br />

1H<br />

Isotope<br />

2<br />

1<br />

99.9855% 0.0145% 10 -15 %<br />

H<br />

1 : 10 –4 : 10 –17<br />

leicht schwer superschwer<br />

Protium Deuterium Tritium<br />

3<br />

1<br />

H


Leichter, schwerer <strong>und</strong> superschwerer Wasserstoff<br />

Eigenschaften H 2 D 2 T 2<br />

M (Atom) 1.008 2.0141 3.0161<br />

�H Dissoziation (0K) [kJ/mol] 432.2 439.8 443.2<br />

�H Dissoziation (298K) [kJ/mol] 436.2 443.6 447.2<br />

Smp. [K] 13.95 18.65<br />

Sdp. [K] 20.39 23.67 25.04


Leichtes, schweres <strong>und</strong> superschweres Wasser<br />

Eigenschaften H 2 O D 2 O T 2 O<br />

M 18.0151 20.0276 22.0315<br />

Dichte 25°C [g/cm 3 ] 0.997 1.104 1.2138<br />

Max. Dichte [g/cm 3 ] 1.000 1.106 1.215<br />

Smp. [°C] 0.00 3.81 4.48<br />

Sdp. [°C] 100.00 101.42 101.51


Austauschreaktionen mit D 2 O<br />

Acide Protonen tauschen aus<br />

OH – + DOD DOH + OD –<br />

NH 3 + DOD NH 3D + + OD –<br />

+<br />

NH4 + DOD NH3 + D2OH +<br />

NH 2D + HOD<br />

NH 3D + + DOH


Natürliche Entstehung<br />

N�<br />

Künstlich Darstellung<br />

6<br />

3<br />

14<br />

7<br />

Li<br />

�<br />

1<br />

0<br />

1<br />

0<br />

Tritium<br />

n�<br />

n<br />

�<br />

3<br />

1<br />

4<br />

2<br />

T�<br />

�<br />

12<br />

6<br />

�<br />

C<br />

3<br />

1<br />

T


Wasserstoffbombe<br />

He<br />

H<br />

H<br />

4<br />

2<br />

3<br />

1<br />

1<br />

1<br />

�<br />

�<br />

He<br />

H<br />

H<br />

4<br />

2<br />

2<br />

1<br />

2<br />

1<br />

�<br />

�<br />

n<br />

2<br />

He<br />

H<br />

H<br />

1<br />

0<br />

4<br />

2<br />

3<br />

1<br />

3<br />

1<br />

�<br />

�<br />

�<br />

n<br />

He<br />

H<br />

H<br />

1<br />

0<br />

4<br />

2<br />

3<br />

1<br />

2<br />

1<br />

�<br />

�<br />

�<br />

MeV<br />

4<br />

.<br />

22<br />

He<br />

2<br />

H<br />

Li<br />

4<br />

2<br />

2<br />

1<br />

6<br />

3<br />

�<br />

�<br />


• kovalente Hydride<br />

• ionische Hydride<br />

• Einlagerungshydride<br />

Hydride


Wasser


Verteilung auf der Erde<br />

unterirdisches<br />

Wasser<br />

4%<br />

Gletscher<br />

2%<br />

Weltmeer<br />

94%<br />

Das Wasser von Seen <strong>und</strong> Flüssen besitzt einen Anteil von<br />

0.016 %, der Wasserdampf in der Atmosphäre von 0.001%.


Anteile von Salz- <strong>und</strong> Süsswasser<br />

Eis<br />

2%<br />

Süsswasser<br />

1%<br />

Salzwasser<br />

97%


Häufigste Inhaltsstoffe im Meerwasser<br />

Calciumsulfat<br />

CaSO4, 4%<br />

Magnesiumchlorid<br />

MgCl2, 11%<br />

Magnesiumsulfat<br />

MgSO4, 3%<br />

Kaliumsulfat<br />

K2SO4, 3%<br />

Natriumchlorid<br />

NaCl, 79%


Wasserdampf<br />

Wasser<br />

Aggregatzustände<br />

Eis<br />

100°C<br />

0°C<br />

Wasserdampf<br />

Wasser<br />

Eis


104.5 o<br />

C 2v<br />

Molekülstruktur <strong>und</strong> Dipolmoment<br />

96 pm<br />

Wassermolekül Dipol<br />

-<br />

�<br />

�+<br />

H<br />

O<br />

H + �<br />

� = 1.84 D<br />

-<br />

+


O<br />

O<br />

Wasserstoffbrückenbindungen<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

O<br />

O<br />

H H<br />

H<br />

H<br />

O<br />

H<br />

H<br />

O<br />

Bindung �H f Bind [kJ/mol]<br />

O-H 463<br />

O O<br />

O-O 146<br />

H<br />

H<br />

C-H 413<br />

O ... H 20


Analog der<br />

Wurtzitstruktur<br />

Struktur im Festkörper


Struktur im Festkörper


Schnee<br />

Nadeln<br />

Rollen<br />

Dendriten<br />

Plättchen<br />

Sektoren


Siedepunkte der Chalkogenwasserstoffverbindungen<br />

Sdp. [°C]<br />

100 HO 2<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

-20<br />

-40<br />

-60<br />

-80<br />

HS 2<br />

HSe 2<br />

HTe 2


Schmelzpunkte der Chalkogenwasserstoffverbindungen<br />

Smp. [°C]<br />

-20<br />

-40<br />

-60<br />

-80<br />

-100<br />

0 HO 2<br />

HS 2<br />

HSe 2<br />

HTe 2


Druck [mbar]<br />

221000<br />

1013<br />

6.1<br />

Zustandsdiagramm von Wasser<br />

Eis<br />

flüssiges Wasser<br />

Tripelpunkt<br />

Wasserdampf<br />

0+0.0099 100 374<br />

Temperatur [°C]


–3<br />

Dichte [g · cm ]<br />

1,000 000<br />

0,999 876<br />

0,999 525<br />

0,999 271<br />

0,998 970<br />

0,998 622<br />

0,998 230<br />

Dichte in Abhängigkeit der Temperatur<br />

0 4 10 15 19<br />

Temperatur (°C)<br />

�V<br />

Wasser Eis<br />

�V = 1/11 � 9%


Gewässer im Winter<br />

Eis<br />

+4 °C<br />

Winter<br />

0 °C


0 °C<br />

+4 °C<br />

sauerstoffreich<br />

nährstoffarm<br />

Gewässer im Herbst <strong>und</strong> Frühling<br />

Herbst<br />

sauerstoffarm<br />

nährstoffreich<br />

0 °C<br />

+4 °C<br />

sauerstoffreich<br />

nährstoffarm<br />

Frühling<br />

sauerstoffarm<br />

nährstoffreich


Spezifische Wärmekapazität c (0°C - 100°C)<br />

Substanz c [J ·K –1 · g –1 ]<br />

Messing 0.37<br />

Kupfer 0.38<br />

Luft 1.01<br />

Glas 0.80<br />

Ziegelmauer 0.92<br />

Wasser (g) 2.01<br />

Wasser (s) 2.03<br />

Ethanol 2.42<br />

Holz 2.40<br />

Wasser (l) 4.18<br />

c<br />

�<br />

m(<br />

t<br />

Q<br />

2 �<br />

Q = zu- oder abgeführte Wärmemenge, m =<br />

Masse, t 1 = Anfangstemperatur, t 2 = Endtemperatur<br />

t<br />

1<br />

)


Wassertropfen weisen eine<br />

kugelförmige Gestalt auf.<br />

Oberflächenspannung<br />

Insekten können auf<br />

dem Wasser laufen.


Luft<br />

Oberflächenspannung �<br />

Wasser<br />

Energieaufwand<br />

dW �N<br />

�m<br />

Oberflächenspannung � �<br />

Oberflächenzuwachs<br />

dA � 2<br />

� m<br />

�<br />

N �<br />

m�<br />


Hg H 2 O<br />

Oberflächenspannung<br />

O �–<br />

H �+<br />

H �+<br />

O �–<br />

H �+<br />

H �+<br />

O �–H�+<br />

H �+<br />

�–<br />

O<br />

�– Si<br />

O<br />

Si<br />

�–<br />

O<br />

Si<br />

�– O<br />

Quecksilber benetzt Glas nicht (Adhäsionskräfte sind geringer als<br />

Kohäsionskräfte), der Meniskus ist konvex. Wasser benetzt Glas<br />

(Adhäsionskräfte sind größer als Kohäsionskräfte), der Meniskus<br />

ist konkav.


Raoultsches Gesetz<br />

Eine Flüssigkeit siedet, wenn ihr Dampfdruck p Dampf so groß<br />

geworden ist wie der äußere Druck p außen .<br />

Bei Lösung eines Stoffes erniedrigt sich der Dampfdruck <strong>und</strong><br />

die Temperatur muß erhöht werden damit die Flüssigkeit<br />

siedet.<br />

Die relative Dampfdruckerniedrigung �p/p ist nur von<br />

der Zahl N s der gelösten Teilchen, jedoch nicht von der<br />

Art des gelösten Stoffes abhängig.<br />

�p N s<br />

—— = ———<br />

p N s + N L<br />

N L = Teilchenzahl des Lösungsmittels


Gefrierpunktserniedrigung <strong>und</strong> Siedepunktserhöhung<br />

Dampfdruck (bar)<br />

1.013<br />

ps<br />

pg<br />

a<br />

t g<br />

reines<br />

Lösungsmittel<br />

Lösung<br />

Temperatur (K)<br />

ts<br />

a - festes Lösungsmittel


Lösung<br />

�<br />

Osmose<br />

Lösungsmittel<br />

halbdurchlässige Membran<br />

�<br />

�<br />

nRT<br />

V<br />

gelöster Stoff<br />

Membran<br />

Lösungsmittel<br />

(Wasser)


[Ca 2+ (HCO 3) –<br />

2] · (aq)<br />

[Mg 2+ (HCO 3) –<br />

2] · (aq)<br />

[Ca 2+ (SO 4) 2– ] · (aq)<br />

[Ca 2+ (Cl – ) 2 ] · (aq)<br />

[Mg 2+ (SO 4 ) 2– ] · (aq)<br />

[Mg 2+ (Cl – ) 2 ] · (aq)<br />

Gesamthärte<br />

Wasserhärte<br />

temporäre Härte<br />

permanente Härte<br />

[Ca 2+ (SO 4) 2– ]·(aq)<br />

[Ca 2+ (Cl – ) 2 ]·(aq)<br />

[Mg 2+ (SO 4) 2– ]·(aq)<br />

[Mg 2+ (Cl – ) 2 ]·(aq)<br />

CaCO3 MgCO3


Entionisierung von Wasser durch Destillation<br />

Destillierkolben<br />

Lösung<br />

Thermometer<br />

erwärmtes Wasser<br />

Kühlerrohr<br />

Liebig-Kühler<br />

Kühlermantel<br />

Kühlwasser<br />

Vorlage<br />

Destillat


<strong>Anorganische</strong> Ionentauscher<br />

Künstliche Zeolithe: Zeolith A<br />

Na 2[Al 2Si 4O 12] · n H 2O + Ca 2+<br />

Ca [Al 2Si 4O 12] · n H 2O + 2 Na +<br />

Zeolith = Siedestein, zeo (griech.) = ich siede, lithos (griech.)<br />

= Stein.<br />

Zeolithe geben beim Erhitzen geb<strong>und</strong>enes Wasser ab, ohne<br />

einen Zerfall des Aluminosilicatsgerüsts, sie „sieden“.


Beispiel eines natürlichen Zeoliths: Sodalit<br />

Na 4 [Al 3 Si 3 O 12 ]Cl


Beispiel eines natürlichen Zeoliths: Faujasit<br />

Na 2 Ca[Al 2 Si 4 O 12 ] 2 · 16 H 2 O


Organische Ionentauscher<br />

Handelsnamen: Amberlit, Levatit, Dowex<br />

Kunstharztauscher, ermöglichen eine Vollentsalzung<br />

des Wassers: Sulfonsäuregruppenhaltiges Polystyrol<br />

RSO 3 H (Kationentausch) sowie<br />

Ammoniumgruppenhaltiges Polystyrol R-N(H 3 C) 3 OH<br />

(Anionentausch)


Entionisierung von Wasser im Ionentauscher<br />

Kationenaustauscher<br />

-<br />

Cl<br />

-<br />

SO3 2+<br />

Mg<br />

-<br />

SO3 -<br />

SO3 -<br />

SO3 2-<br />

SO<br />

4<br />

Cl<br />

H +<br />

H +<br />

-<br />

H +<br />

H +<br />

Cl<br />

2+<br />

Mg<br />

2+<br />

Mg<br />

Ca 2+<br />

-<br />

Na +<br />

nicht entionisiertes Wasser<br />

OH -<br />

OH -<br />

Cl<br />

-<br />

Cl<br />

Cl<br />

-<br />

-<br />

OH -<br />

OH -<br />

Entionisiertes Wasser<br />

NH +<br />

4<br />

NH +<br />

4<br />

NH +<br />

4<br />

NH +<br />

4<br />

H +<br />

OH- 2 + 2 2 H 2O<br />

Anionenaustauscher


H 2 O<br />

NaCl<br />

Hydratation<br />

Na + (aq)<br />

Cl – (aq)


Hydrat-Komplexe<br />

Li(H 2O) 4] + , [H(H 2O) 2] + , [Fe(H 2O) 6] 3+<br />

innere <strong>und</strong> äußere Hydrathülle:<br />

Li +<br />

73 pm<br />

340 pm<br />

äußere Hydrathüllen<br />

innere Hydrathülle<br />

Cs + Cs +<br />

188 pm<br />

228 pm


Hydratation<br />

Je Je kleiner der Radius <strong>und</strong> umso höher die Ladung, desto<br />

größer ist ist die Hydratationsenthalpie.<br />

Na + + 6 H 2 O [Na(H 2 O) 6 ] + �H Hyd = -406 kJ/mol<br />

Al 3+ + 6 H 2O [Al(H 2O) 6] 3+ �H Hyd = - 4602 kJ/mol<br />

Exothermer Lösungsvorgang:<br />

Gitterenergie < Hydratationsenthalpie<br />

Endothermer Lösungsvorgang:<br />

Gitterenergie > Hydratationsenthalpie


Hydratationsenthalpien ausgewählter geladener Spezies<br />

Kation �H Hyd [kJ/mol] Anion �H Hyd [kJ/mol]<br />

H + -1168 F – -458<br />

Li + -521 Cl – -384<br />

Na + -406 Br – -351<br />

K + -322 I – -307<br />

Rb + -301 OH – -511<br />

Cs + -277 ClO 4 – -238<br />

NH 4 + -304 e – -160<br />

Mg 2+ -1922<br />

Ba 2+ -1361<br />

Sc 3+ -2643


OH –<br />

– H +<br />

+ H +<br />

Autoprotolyse von Wasser<br />

HO<br />

2<br />

2 H 2O H 3O + + OH –<br />

+ H +<br />

– H +<br />

HO+<br />

3<br />

Auf 554 Mio Wassermoleküle<br />

kommt nur ein dissoziiertes<br />

Wassermolekül<br />

HO<br />

+<br />

3<br />

+<br />

3<br />

OH – OH –<br />

HO<br />

2<br />

2


Wasserstoffperoxid (Dihydrogenoxid), H 2 O 2<br />

Darstellung verläuft über die Dehydrierung von Wasser<br />

oder über die Hydrierung von Sauerstoff<br />

2 H 2O H 2O 2 + H 2<br />

H 2 + O 2<br />

Früher erfolgte die Darstellung aus Peroxiden:<br />

BaO 2 + H 2SO 4<br />

H 2O 2<br />

BaSO 4 + H 2O 2<br />

...


2 H 2SO 4<br />

Darstellung<br />

... oder durch Dehydrierung von Wasser über die<br />

Peroxodischwefelsäure:<br />

H 3S-O-O-SO 3H + 2 H 2O<br />

Peroxodischwefelsäure<br />

(Marshallsche Säure)<br />

Elektrolyse<br />

Hydrolyse<br />

H 2S 2O 8 + H 2<br />

H 2O 2 + 2 H 2SO 4<br />

2 H 2O H 2O 2 + H 2


Darstellung<br />

Heute wird nahezu alles Wasserstoffperoxid (95% der<br />

Produktion) durch Hydrierung von Sauerstoff im<br />

Anthrachinon-Verfahren dargestellt:<br />

OH<br />

OH<br />

R<br />

+ O 2 ; – H 2 O 2<br />

+ H 2 (Pd)<br />

O<br />

O<br />

R


Verwendung<br />

• Lösung als Bleichmittel für Haare, Stroh, Federn,<br />

Textilien, Papier etc.<br />

• in geb<strong>und</strong>ener Form als Perborat NaBO 3 · 4 H 2 O in<br />

allen modernen Wasch- <strong>und</strong> Bleichmitteln (Persil)<br />

• als 3%-ige Lösung als Desinfektionsmittel<br />

• in der kunststofferzeugenden Industrie als<br />

Sauerstofflieferant (Epoxidierung, Darstellung von<br />

Peroxoverbindungen<br />

• Reinigung von Abwässern


Nachweis von Wasserstoffperoxid<br />

Nachweis mit Titanylsulfat:<br />

[TiOSO 4] · n H 2O + H 2O 2<br />

farblos orange-gelb<br />

[Ti(O 2)SO 4] · n H 2O + 2 H 2O<br />

Titanylsulfat entsteht beim Behandeln von Titan(IV)-<br />

Sulfat mit Wasser.


Physikalische Eigenschaften<br />

Farblose, in dicker Schicht blaue, hochviskose<br />

Flüssigkeit<br />

Sdp. 150.2°C<br />

Smp. - 0.43°C<br />

� = 1.448 g/cm 3<br />

Unter verminderten Druck ist die Destillation ohne<br />

Zersetzung möglich!


Molekülgeometrie<br />

147.5 pm<br />

111.5 o<br />

95 pm<br />

94.8 o<br />

C 2 -Symmetrie


Hohes Zerfallsbestreben:<br />

2 H 2O 2<br />

Chemische Eigenschaften<br />

2 H 2O + O 2 + 196 kJ<br />

Jedoch sehr langsam bei Zimmertemperatur. Wird durch<br />

Katalysatoren <strong>und</strong> Wärme stark beschleunigt<br />

(explosionsartiger Zerfall !)<br />

Zerfall wird initiiert durch Bildung von OH-Radikalen:<br />

211 kJ + HOOH 2 HO•


Reaktion mit Hydroxiden:<br />

Zerfall von Wasserstoffperoxid<br />

H 2O 2 + OH –<br />

–<br />

HO2 + H2O<br />

–<br />

HO2 + HO–OH HO2–OH + OH –<br />

HO 2–OH O 2 + H 2O


Zerfall von Wasserstoffperoxid<br />

Katalytische Zersetzung durch Braunstein:<br />

2 H 2O 2 MnO 2 O2 + 2 H 2O


Oxidationswirkung<br />

Reaktion mit Kaliumiodid in schwefelsaurer Lösung:<br />

2 KI + H 2SO 4<br />

K 2SO 4 + 2 HI<br />

H 2O 2 + 2 HI 2 H 2O + I 2


Oxidationswirkung<br />

Reaktion mit Eisen(II) in saurer Lösung:<br />

2 Fe 2+ + 3 SCN – + H 2O 2 + 2 H +<br />

farblos<br />

[Fe(SCN) 3(H 2O) 3]<br />

2 Fe 3+ + 3 SCN – + 2 H 2O<br />

tiefrot


Oxidationswirkung<br />

Reaktion mit Mangansulfat in alkalischer Lösung:<br />

MnSO 4 + 2 OH –<br />

Mn(OH) 2 + H 2O 2<br />

2–<br />

Mn(OH) 2 + SO4 MnO(OH) 2 + H 2O<br />

braunschwarz


Reduktionswirkung<br />

Reaktion mit Permanganat in saurer Lösung:<br />

2 KMnO 4 + 6 H + + 5 H 2O 2<br />

2 Mn 2+ + 5 O 2 + 8 H 2O + 2 K +


Das Konzept der elektrolytischen Dissoziation<br />

Svante Arrhenius (1859 - 1927)<br />

Säuren dissoziieren in in Wasser in in<br />

Wasserstoff-Kationen <strong>und</strong> Säurerest-<br />

Anionen<br />

Die Die Wasserstoff-Kationen sind<br />

entscheidend für für die die Säuremerkmale.<br />

Basen sind Verbindungen, die die in in<br />

Wasser Hydroxid-Anionen <strong>und</strong><br />

Metall-Kationen bilden.<br />

Die Die Hydroxid-Anionen sind<br />

entscheidend für für den<br />

Basencharakter.


Was ist eine Base ?<br />

Basen sind Reinstoffe deren wässrige Lösungen Indikatoren<br />

charakteristisch färben. Basen erhöhen die elektrische<br />

Leitfähigkeit beim Lösen in in Wasser.<br />

Stoffname Summenformel<br />

Natriumhydroxid NaOH<br />

Kaliumhydroxid KOH<br />

Ammoniak NH3<br />

Natriumacetat H3CCOONa


Was ist eine Säure?<br />

Säuren sind Reinstoffe, deren wässrige Lösungen<br />

Indikatoren charakteristisch färben. Säuren erhöhen die<br />

elektrische Leitfähigkeit beim Lösen in in Wasser.<br />

Stoffname Summenformel<br />

Chlorwasserstoff HCl<br />

Schwefelsäure H2SO4<br />

Salpetersäure HNO3<br />

Phosphorsäure H3PO4<br />

Blausäure HCN<br />

Schwefelwasserstoff H2S<br />

Essigsäure H3CCOOH<br />

Citronensäure HOOC COOH<br />

HO COOH


Indikatoren<br />

Indikator Farbe im<br />

pH (Umschlag)<br />

Sauren Alkalischen<br />

Phenolrot gelb rot 6,4...8,2<br />

Phenolphtalein farblos rot 8,2...9,8<br />

Methylrot rot gelb 4,4...6,2<br />

Lackmus rot blau 5,0...8,0<br />

Thymolblau rot gelb 1,2...2,8<br />

Universal - Indikator versch. versch. versch.


H<br />

HO<br />

O<br />

O<br />

H<br />

OH<br />

Phenophthalein<br />

+ 2 NaOH<br />

- 2 H 2O<br />

Na + – OOC<br />

O<br />

H<br />

H<br />

O – Na +


Welche Ionen bilden sich beim Lösen einer Säure?<br />

Dissoziation:<br />

H Cl H + + Cl –<br />

H + + O<br />

H<br />

H<br />

H<br />

O<br />

H<br />

H<br />

HCl + H 2O H 3O + + Cl –<br />

+<br />

Hydroxonium-Ion


Welche Ionen bilden sich beim Lösen einer Base?<br />

Dissoziation eines Hydroxid-Salzes:<br />

H<br />

NaOH H2O + –<br />

Na (aq) + O H (aq)<br />

Protonenübergang von Wassermolekülen:<br />

H<br />

N<br />

H<br />

H<br />

H<br />

+<br />

H<br />

O H N<br />

H<br />

H<br />

+<br />

+ – O H


Kennzeichen von Säure- <strong>und</strong> Base-Lösungen<br />

Alle sauren Lösungen enthalten einen Überschuss an<br />

Hydroxonium-Ionen<br />

Moleküle, die bei einer Reaktion Protonen an andere<br />

Teilchen abgeben, werden als Protonendonatoren<br />

bezeichnet. (lat. donare = spenden)<br />

Alle alkalischen Lösungen enthalten einen Überschuss an<br />

Hydroxid-Ionen.<br />

Moleküle, die bei einer Reaktion Protonen von anderen<br />

Teilchen aufnehmen, werden als Protonenakzeptoren<br />

bezeichnet. (lat. accipere = aufnehmen)


Das Protonen-Donator-Akzeptor-Konzept<br />

Johannes Nicolaus<br />

Brønsted (1879 - 1947)<br />

Säuren sind Teilchen, die die Protonen abgeben (Protonendonatoren)<br />

Basen sind Teilchen, die die Protonen aufnehmen<br />

(Protonenakzeptoren)<br />

Thomas Martin Lowry<br />

(1874 - 1936)


Brønsted-Säuren <strong>und</strong> -Basen<br />

Jedes Teilchen, dass als Brønsted-Säure wirken möchte,<br />

benötigt die Anwesenheit einer Brønsted-Base.<br />

HCl + H2O H3O + + Cl –<br />

H<br />

Säure Base


H<br />

H<br />

N<br />

H<br />

Säure-Base-Reaktionen ohne Wasser<br />

Bildung von Ammoniumchlorid:<br />

H<br />

+ H Cl H N<br />

H<br />

H<br />

+<br />

+ Cl –<br />

Säure-Base-Reaktionen sind nicht auf das wässrige Medium<br />

beschränkt.


Konjugierte Säure-Base-Paare<br />

Säure-Base-Reaktionen sind reversibel:<br />

HCl + H 2O H 3O + + Cl –<br />

+ –<br />

NH3 + H2O NH4 + OH<br />

HCl + H 2O H 3O + + Cl –<br />

+ –<br />

NH3 + H2O NH4+ OH


Konjugierte Säure-Base-Paare<br />

Dynamisches Gleichgewicht:<br />

HCl + H 2O H 3O + + Cl -<br />

Säure (1) Base (2) Säure (2) Base (1)


Anhydride<br />

CO 2 + H 2O H 2CO 3<br />

-<br />

H2CO3 + H2O HCO3 + H3O +<br />

O<br />

H C H<br />

O O


Ca 2+ + O 2- + H 2O<br />

O<br />

Anhydride<br />

CaO Ca 2+ + O 2-<br />

- O H<br />

H<br />

Ca 2+ + OH - + OH -


H<br />

H<br />

O<br />

+<br />

H<br />

+<br />

-<br />

Neutralisation<br />

O<br />

H<br />

H 3 O + + OH -<br />

H 3O + + Cl - + Na + + OH -<br />

H<br />

H<br />

O<br />

+<br />

2 H 2 O<br />

O H<br />

H<br />

Na + + Cl - + 2 H2O O<br />

Säure Base Salz Wasser<br />

Säure + Base [Kation][Anion] + Wasser


� �� � �<br />

HO �<br />

3 � OH<br />

�HO���HO� 2 2<br />

Ionenprodukt des Wassers<br />

H 2O + H 2O<br />

�<br />

K c<br />

�<br />

�<br />

� �<br />

HO � � �<br />

OH�<br />

3 �<br />

�HO� 2<br />

2<br />

H 3O + + OH -<br />

�<br />

K c<br />

� �� � �<br />

HO OH� K �HO� 3 � � c � 2<br />

� � � �� � �<br />

HO HO OH� �HO� 2 � 3 � �<br />

� � � �<br />

2<br />

HO � HO<br />

ges<br />

� � � � � �<br />

H O � OH � K � �HO� 3<br />

� � � � � �<br />

H3O<br />

� OH � K w<br />

c<br />

2<br />

2<br />

ges<br />

2<br />

2 ges 2<br />

K W = 10 –14 mol 2 L –2


Kw 12 × 10 -14<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Temperaturabhängigkeit des Ionenproduktes<br />

0 10 15 20 25 30 40 50 60<br />

t [°C]<br />

� �� 2<br />

� ��<br />

3<br />

3<br />

Bei 24°C beträgt die<br />

Konzentration an<br />

Hydroxonium- <strong>und</strong><br />

Hydroxidionen<br />

10 –14 · mol 2 ·L –2<br />

Die Konzentration an<br />

einer der beiden<br />

Ionensorten beträgt<br />

10 –7 · mol·L –1<br />

HO �K� HO � K<br />

w w


+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

Warum reagiert eine Lösung sauer?<br />

+<br />

-<br />

+<br />

+<br />

12x12=144<br />

-<br />

-<br />

+<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Die Konzentration an<br />

Hydroxonium-Ionen ist<br />

gleich der Konzentration an<br />

Hydroxid-Ionen


+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

Warum reagiert eine Lösung sauer?<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

12x19=228<br />

+<br />

+<br />

-<br />

-<br />

+<br />

+<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Die Konzentration an<br />

Hydroxonium-Ionen<br />

ist erhöht


+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

Warum reagiert eine Lösung sauer?<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

12x19=228<br />

+<br />

+<br />

-<br />

-<br />

+<br />

+<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Es werden<br />

Wassermoleküle<br />

gebildet.


+<br />

+ +<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

Warum reagiert eine Lösung sauer?<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

11x18=198<br />

+<br />

-<br />

+<br />

-<br />

+<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Es wird versucht wieder den<br />

Gleichgewichtszustand herzustellen.


+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

Warum reagiert eine Lösung sauer?<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

-<br />

+<br />

+<br />

10x17=170<br />

+<br />

-<br />

-<br />

+<br />

-<br />

+<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Die Protolyse wiederholt sich.


+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

Warum reagiert eine Lösung sauer?<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

9x16=144<br />

-<br />

+<br />

+<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Der Gleichgewichtszustand<br />

ist wieder hergestellt.<br />

Aber<br />

die Konzentration<br />

an Hydroxonium-Ionen<br />

übersteigt die<br />

der Hydroxid-<br />

Ionen.


Wann reagiert eine Lösung sauer, wann basisch?<br />

Saure Lösung:<br />

Alkalische Lösung:<br />

� � � �<br />

H O<br />

�<br />

� 10<br />

�7<br />

� OH<br />

�<br />

3<br />

�HO �� �10 �7 ��OH<br />

��<br />

3


pH<br />

Der pH-Wert<br />

��<br />

� � HO<br />

�<br />

�<br />

� 3<br />

lg<br />

�<br />

� mol � l<br />

�1<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

saure Lösung: pH < 7<br />

alkalische Lösung: pH > 7<br />

neutrale Lösung: pH = 7


pOH<br />

Der pOH-Wert<br />

��<br />

�OH � �<br />

�<br />

�<br />

�<br />

� mol � l<br />

lg �1<br />

pH � pOH � pK w = 14<br />

�<br />

�<br />

�<br />


Der pH-Wert<br />

[H3O ] 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10<br />

[OH - ] 10 -14 10 -13 10 -12 10 -11 10 -10 10 -9<br />

10 -8<br />

pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14<br />

pOH 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0<br />

10 -7<br />

10 -6<br />

10 -5<br />

10 -4<br />

10 -3<br />

sauer alkalisch<br />

neutral<br />

10 -2<br />

10 -1<br />

10 0


Die Säure- <strong>und</strong> Base-Konstante<br />

Die Stärke einer Säure oder einer Base ist durch die<br />

Neigung ihrer Teilchen zur Protonenaufnahme oder -abgabe<br />

gekennzeichnet.<br />

HA A - + H +<br />

Die Stärke von Säuren <strong>und</strong> Basen läßt sich nicht absolut<br />

sondern nur relativ bestimmen. Bezugsgröße ist der<br />

Ampholyt Wasser.<br />

HA + H 2O A - + H 3O +<br />

B + H 2O BH + + OH -


Starke Säuren <strong>und</strong> Basen<br />

Die Säure- <strong>und</strong> Base-Konstante<br />

HA + H 2O A - + H 3O +<br />

Schwache Säuren <strong>und</strong> Basen<br />

HA + H 2O A - + H 3O +<br />

B + H 2O BH + + OH -<br />

B + H 2O BH + + OH -


� �<br />

HO � � �<br />

� A �<br />

3<br />

�HA���HO� 2<br />

� �� � �<br />

BH � OH �<br />

�B���H O�<br />

2<br />

Die Säure- <strong>und</strong> Base-Konstante<br />

�<br />

K c<br />

� �<br />

K c<br />

� �<br />

HO � � �<br />

� A �<br />

3<br />

K � �<br />

c H2O �HA� � �<br />

BH � � �<br />

� OH �<br />

�B� � � � K S<br />

� �<br />

� K�� H O � K<br />

c 2<br />

B


K<br />

S �<br />

Die Säure- <strong>und</strong> Base-Konstante<br />

� �<br />

A � � �<br />

� H O � 3 � � � �<br />

HA � OH �<br />

�HA� K �K �<br />

S B<br />

�A ���H O � 3<br />

�HA� �<br />

K<br />

B �<br />

A<br />

�HA���OH �<br />

� � ��<br />

� * � � � �<br />

K �K � H O � OH<br />

S B<br />

3<br />

� �<br />

A �<br />

KS �KB � K W<br />

pK � pK �<br />

pK<br />

S B W<br />


Die Säure- <strong>und</strong> Base-Konstante<br />

sehr starke Säure (Base) pK S (pK B ) � - 1.74<br />

starke Säure (Base) - 1.74 < pK S (pK B ) � 4.5<br />

schwache Säure (Base) 4.5 < pK S (pK B ) � 9.5<br />

sehr schwache Säure (Base) 9.5 < pK S (pK B ) � 15.74<br />

extrem schwache Säure (Base) pK S (pK B ) � 15.74


Das Elektronen-Donator-Akzeptor-Konzept<br />

Gilbert Newton Lewis (1875 - 1946)<br />

Säuren sind Elektronenpaar-<br />

Akzeptoren.<br />

Basen sind Elektronenpaar-<br />

Donatoren.<br />

Cl<br />

Cl<br />

Al<br />

Cl<br />

+ Cl –<br />

Lewis-SäureLewis-Base<br />

Cl<br />

Cl<br />

Al<br />

Cl<br />

Cl<br />


Redox-Reaktionen<br />

Mg + ½ O 2<br />

3 Mg + N 2<br />

½ O 2 + 2 e –<br />

N 2 + 6 e –<br />

Mg Mg 2+ + 2 e –<br />

O 2–<br />

MgO<br />

Mg 3N 2<br />

3 Mg 3 Mg 2+ + 6 e –<br />

2 N 3–


Oxidation <strong>und</strong> Reduktion<br />

Eine Oxidation ist ein Elektronenverlust<br />

Ein Oxidationsmittel ist ein Atom, Ion oder Molekül, das<br />

Elektronen aufnimmt <strong>und</strong> dabei selbst reduziert wird.<br />

Eine Reduktion ist eine Elektronenaufnahme<br />

Ein Reduktionsmittel ist ein Atom, Ion oder Molekül, das<br />

Elektronen abgibt <strong>und</strong> dabei selbst oxidiert wird.


Oxidation <strong>und</strong> Reduktion<br />

Eine Oxidation ist immer an eine Reduktion gekoppelt<br />

<strong>und</strong> umgekehrt. Eine Redoxreaktion beinhaltet immer<br />

zwei Redoxpaare:<br />

Reduktionsmittel 1 Oxidationsmittel 1 + n e –<br />

Oxidation<br />

Reduktion<br />

Oxidationsmittel 2 + n e –<br />

Reduktion<br />

Oxidation<br />

Reduktionsmittel 2<br />

Red 1 + Ox 2 Ox 1 + Red 2


Oxidationszahlen<br />

C + O 2<br />

CO 2<br />

Auch eine partielle Elektronenübertragung ist eine<br />

Redoxreaktion<br />

Eine Oxidation ist eine Erhöhung der Oxidationszahl<br />

Eine Reduktion ist eine Erniedrigung der Oxidationszahl


+I -II<br />

HO<br />

2<br />

Schreibweise von Oxidationszahlen<br />

+1 -2<br />

HO H +I O -II<br />

2 2


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

Die Summe der Oxidationszahlen der Atome in einem<br />

Molekül ist gleich seiner Gesamtladung<br />

Verbindung Gesamtladung � Oxidationszahlen<br />

Cr2O7 2-<br />

PO4<br />

3-<br />

H3O +<br />

- 2 muß – II ergeben<br />

- 3 muß – III ergeben<br />

+ 1 muß + I ergeben


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

In einem neutralen Molekül ist die Summe der<br />

Oxidationszahl Null.<br />

Verbindung Gesamtladung � Oxidationszahlen<br />

H2O Null muß Null ergeben<br />

NaCl Null muß Null ergeben<br />

Fe2O3 Null muß Null ergeben


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

Bei einatomigen Ionen entspricht die Oxidationszahl<br />

gleich der Ladung<br />

Einatomiges Ion Ladung Oxidationszahl<br />

Na +<br />

Fe 3+<br />

Br -<br />

+1 ist + I<br />

+3 ist + III<br />

-1 ist - I


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

Alle Elemente oder Atome in elementarem Zustand<br />

haben die Oxidationszahl Null<br />

0<br />

Fe<br />

0<br />

Al<br />

0<br />

H2<br />

0<br />

S8


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

In nichtmetallischen Verbindungen hat Wasserstoff die<br />

Oxidationszahl +I.<br />

+I<br />

HCl<br />

+I<br />

In Metallhydriden hat Wasserstoff die Oxidationszahl – I.<br />

–I<br />

PbH<br />

4<br />

HO<br />

2<br />

–I<br />

LiH<br />

+I<br />

NH<br />

3


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

In Verbindungen hat Sauerstoff die Oxidationszahl – II.<br />

–II<br />

H O<br />

2<br />

In Peroxiden hat der Sauerstoff die Oxidationszahl – I.<br />

– I<br />

HO 2 2<br />

In Fluoriden hat Sauerstoff die Oxidationszahl +II.<br />

–II<br />

CO<br />

2<br />

– I<br />

Na2O2 –II<br />

NO<br />

– I<br />

3<br />

BaO 2<br />

+II<br />

OF<br />

2


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

In kovalenten Verbindungen werden den einzelnen<br />

Atomen hypothetische Ionenladungen zugeordnet.<br />

Elektronegativeren Elementen werden die Elektronen<br />

zugeteilt. Die formale Ladung entspricht der<br />

Oxidationszahl<br />

Verbindung Imaginäre Ionenladung Oxidationszahl<br />

H2O H + , O 2– , H +<br />

H2O2<br />

HNO3<br />

H + , O – , O – , H +<br />

H + , N 5+ , 3 O 2–<br />

+I -II<br />

HO<br />

2<br />

+I – I<br />

HO 2 2<br />

+I +V –II<br />

H N O<br />

3


Ermittlung von Oxidationszahlen<br />

Halogene haben die Oxidationszahl – I.<br />

In Sauerstoffverbindungen haben sie oftmals positive<br />

Oxidationszahlen.<br />

Das Element Fluor hat immer die Oxidationszahl – I.<br />

Andere Halogene können auch positive Werte<br />

annehmen:<br />

+I +I –II<br />

HClO<br />

+I – I<br />

NaCl<br />

+III –I<br />

ClF<br />

+I +V – II<br />

HClO<br />

3<br />

+I – I<br />

KBr<br />

3<br />

+I –I<br />

I Br<br />

+I +VII – II<br />

H Cl O<br />

4


Disproportionierung <strong>und</strong> Komproportionierung<br />

2 Mn 3+ + 2 H 2O Mn 2+ + MnO 2 + 4 H +<br />

SO 2 + 2 H 2S 3 S + 2 H 2O


Die Redoxreihe<br />

Zn (s) + Cu 2+ (aq) Zn 2+ (aq) + Cu (s)<br />

Zn<br />

Cu 2+<br />

Zn 2+<br />

Cu<br />

Zn<br />

Cu 2+<br />

Zn 2+<br />

Zn<br />

Cu Cu 2+


Die Redoxreihe<br />

Reduzierte Form Oxidierte Form<br />

Mg Mg 2+ + 2 e -<br />

Zn Zn 2+ + 2 e -<br />

Fe Fe 2+ + 2 e -<br />

Pb Pb 2+ + 2 e -<br />

H2 + 2 H2O 2 H3O + + 2 e -<br />

Cu Cu 2+ + 2 e -<br />

Ag Ag + + e -<br />

2 Br –<br />

Br2 + 2 e -<br />

2 Cl –<br />

Cl2 + 2 e -<br />

Oxidationskraft<br />

Reduktionskraft


Cu 2+ (aq) + 2 e –<br />

Das Daniell-Element<br />

Zn (s) Zn 2+ (aq) + 2 e –<br />

Cu (s)<br />

Kupfersulfat-<br />

Lösung<br />

1.10V<br />

Zinksulfat-<br />

Lösung<br />

Diaphragma<br />

Galvanisches Element: Zn (s) | Zn 2+ (aq) || Cu 2+ (aq) | Cu (s)<br />

Cu<br />

Zn


Anode (Zn)<br />

Die Galvanische Zelle<br />

Oxidation<br />

Zn Zn 2+ + 2e<br />

Elektronen e –<br />

Anionen SO 4 2-<br />

Kationen Zn 2+<br />

-<br />

–<br />

Reduktion<br />

Cu 2+ +2e – Cu<br />

+ (Cu) Kathode<br />

In der galvanischen Zelle wird der Minuspol als Anode<br />

bezeichnet, der Pluspol als Kathode. Die Elektronen fließen<br />

von der Anode zur Kathode.


Die Elektromotorische Kraft (EMK)<br />

Zwischen den beiden Halbzellen eines Galvanischen<br />

Elementes besteht eine Potentialdifferenz, die für einen<br />

Stromfluss verantwortlich ist.<br />

Die Potentialdifferenz wird als Elektromotorische Kraft<br />

bezeichnet. Sie kann in stromlosen Messungen mit einem<br />

Voltmeter bestimmt werden. Ihre Einheit ist das Volt [V].<br />

Die Energie oder maximale Nutzarbeit, die von einer<br />

galvanischen Zelle freigesetzt werden kann ist der freien<br />

Reaktionsenthalpie proportional:<br />

�G = – n · F ·�E


Elektrodenpotential <strong>und</strong> elektrochemische Doppelschicht<br />

Zn<br />

Zn<br />

- - Zn 2+<br />

Zn<br />

Zn<br />

Zn<br />

-<br />

-<br />

Zn<br />

Me n+ + n e –<br />

Zn 2+<br />

Me<br />

+ -<br />

-<br />

+ -<br />

-<br />

-<br />

-<br />

+ -<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Hydrathülle<br />

- -<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

+<br />

- - -+


Das Zellpotential<br />

E der Anode<br />

0<br />

E der Zelle<br />

0<br />

E der Kathode<br />

0<br />

Voltmeter<br />

E 0 (Zelle) = E 0 (Anode) – E 0 (Kathode)


Die Normal-Wasserstoffelektrode (NEH)<br />

H 2<br />

p(H )=1,013 bar<br />

2<br />

T=25°C<br />

+ [H (aq)]=1mol/l<br />

platinierte<br />

Pt-Elektrode


H 2<br />

p(H )=1.013 bar<br />

2<br />

T=25°C<br />

+ [H (aq)]=1mol/l<br />

platinierte<br />

Pt-Elektrode<br />

Standardpotentiale<br />

e –<br />

0.34V<br />

V<br />

Cu<br />

a[Cu 2+<br />

(aq)]=1<br />

+


H 2<br />

p(H )=1.013 bar<br />

2<br />

T=25°C<br />

[H + (aq)]=1mol/l<br />

platinierte<br />

Pt-Elektrode<br />

Standardpotentiale<br />

+<br />

– 0.76 V<br />

V<br />

e –<br />

Zn<br />

2+<br />

a[Zn (aq)]=1


H 2<br />

Cu<br />

Ag<br />

–<br />

+<br />

Standardpotentiale<br />

Zn Zn Zn 2+ +2e –<br />

1.56 V<br />

1.10 V<br />

0.76 V<br />

0.34 V<br />

Nulllinie<br />

0.80 V 0.46 V<br />

H 2<br />

2H + +2e –<br />

Cu Cu 2+ +2e –<br />

Ag Ag + +e –


Vorzeichenkonvention 1953.<br />

Standardpotentiale<br />

Ein positives Vorzeichen des Standardpotentials bedeutet<br />

freiwillige Reduktion gegenüber der Normalwasserstoff-<br />

Elektrode.<br />

Ein negatives Vorzeichen des Standardpotentials bedeutet<br />

freiwillige Oxidation gegenüber der Normalwasserstoff-<br />

Elektrode.<br />

Je positiver das Standardpotential, desto stärker ist die<br />

Oxidationskraft.<br />

Je negativer das Standardpotential, desto stärker ist die<br />

Reduktionskraft.


Reduktionskraft<br />

Red. Form Ox. Form<br />

saure Lösung (aH + + z e<br />

= 1)<br />

–<br />

Li Li + + 1 e –<br />

K K + + 1 e –<br />

Ca Ca2+ + 2 e –<br />

Na Na + + 1 e –<br />

Mg Mg2+ + 2 e –<br />

Al Al3+ + 3 e –<br />

Mn Mn2+ + 2 e –<br />

Zn Zn2+ + 2 e –<br />

Cr Cr3+ + 3 e –<br />

Fe Fe2+ + 2 e –<br />

Cd Cd2+ + 2 e –<br />

Co Co2+ + 2 e –<br />

Sn Sn2+ + 2 e –<br />

Pb Pb2+ + 2 e –<br />

Fe Fe3+ + 3 e –<br />

H2 2 H + + 2 e –<br />

Sn Sn4+ + 4 e –<br />

Cu Cu2+ + 2 e –<br />

Cu Cu + + 1 e –<br />

Fe2+ Fe3+ + 1 e –<br />

Ag Ag + + 1 e –<br />

Hg Hg2+ + 2 e –<br />

Pd Pd2+ + 2 e –<br />

Pt Pt2+ + 2 e –<br />

Au Au3+ + 3 e –<br />

Standardpotiential<br />

E0 in V<br />

– 3.04<br />

– 2.93<br />

– 2.84<br />

– 2.71<br />

– 2.36<br />

– 1.68<br />

– 1.18<br />

– 0.76<br />

– 0.74<br />

– 0.44<br />

– 0.40<br />

– 0.28<br />

– 0.14<br />

– 0.13<br />

– 0.04<br />

0.000<br />

0.15<br />

0.34<br />

0.52<br />

0.77<br />

0.80<br />

0.86<br />

0.92<br />

1.19<br />

1.50<br />

Oxidationskraft


Reduktionskraft<br />

Spannungsreihe komplizierterer Redoxsysteme<br />

Reduzierte Form Oxidierte Form<br />

saure Lösung (aH + + z e<br />

= 1)<br />

–<br />

S2– S + 2 e –<br />

H3PO3 + H2O H3PO4 + 2 H + + 2 e –<br />

H2 + H2O O2 + 2 H3O + + 2 e –<br />

SO 2 + 6 H 2 O SO 4 2 – + 4 H 3 O + + 2 e –<br />

2 I – I 2 + 2 e –<br />

H 2 O 2 + H 2 O O 2 + 2 H 3 O + + 2 e –<br />

NO + 6 H 2 O NO 3– + 4 H 3 O + + 3 e –<br />

2 Br – Br 2 + 2 e –<br />

6 H 2 O O 2 + 4 H 3 O + + 4 e –<br />

2 Cr 3+ + 21 H 2 O Cr 2 O 7 2 – + 14 H 3 O + + 6 e –<br />

2 Cl – Cl 2 + 2 e –<br />

Pb 2+ + 6 H 2 O PbO 2 + 4 H 3 O + + 2 e –<br />

Mn 2+ + 4 H2O MnO4 – + 8 H + + 5 e –<br />

3 H2O + O2 O3 + 2 H3O + + 2 e –<br />

2 F – F 2 + 2 e –<br />

Standardpotential<br />

E0 in V<br />

– 0.48<br />

– 0.28<br />

0<br />

0.17<br />

0.54<br />

0.68<br />

0.96<br />

1.07<br />

1.23<br />

1.33<br />

1.36<br />

1.46<br />

1.51<br />

2.07<br />

2.87<br />

Oxidationskraft


Oxidation von Eisen(II) zu Eisen(III)<br />

2– + 2+<br />

Cr2O7 + 14 H + 6 Fe<br />

2 Cr 3+ + 6 Fe 3+ + 7 H 2O<br />

Fe 3 + + 3 SCN – + 3 H 2O [Fe(SCN) 3 (H 2O) 3]<br />

rot


Konzentration- <strong>und</strong> Druckabhängigkeit des Elektrodenpotentials<br />

Zn 2+<br />

Zn 2+<br />

Zn 2+<br />

– –<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

- +<br />

Zn Zn<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

– –<br />

Zn 2+<br />

Zn 2+<br />

Zn 2+<br />

verdünnte Salzlösung konzentrierte Salzlösung<br />

Zn 2+<br />

Zn 2+<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

–<br />

Red Ox + n e –<br />

Zn 2+<br />

Zn 2+


Walther Hermann Nernst<br />

Die Nernstsche Gleichung<br />

R � T<br />

E � E0<br />

� �ln<br />

n �F<br />

[ Ox]<br />

[Red]<br />

E 0 = Standardpotential des<br />

Redoxpaares<br />

n = Zahl der pro Formelumsatz<br />

ausgetauschten Elektronen<br />

R = 8.314 J · K –1 · mol –1<br />

F = 96490 C · mol –1<br />

T = Temperatur in Kelvin


pH-Abhängigkeit der Oxidationskraft<br />

– + – 2+<br />

2 MnO4 + 16 H +<br />

10 e 2 Mn + 8 H2O<br />

10 I –<br />

5 I 2 + 10 e –


2<br />

1.51<br />

1.36<br />

1.07<br />

1<br />

0.54<br />

E [V]<br />

0<br />

E<br />

� 0<br />

pH-Abhängigkeit der Oxidationskraft<br />

– Cl 2 / 2Cl<br />

MnO / Mn<br />

4 – 2+<br />

Br / 2Br<br />

2<br />

– I 2 / 2I<br />

1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0 9.0 10 11 12 13 14<br />

E�<br />

�<br />

0,<br />

059<br />

n<br />

[ Ox]<br />

�lg<br />

�<br />

[Red]<br />

1,<br />

51<br />

�<br />

0,<br />

059<br />

5<br />

�lg<br />

c(<br />

MnO<br />

�<br />

4 �<br />

)<br />

c(<br />

Mn<br />

c<br />

2�<br />

pH<br />

8<br />

)<br />

( H<br />

�<br />

)<br />


Trockenelemente (Taschenlampenbatterie)<br />

Polkappen<br />

-<br />

+<br />

Abdichtung<br />

Graphitstab mit<br />

Braunstein<br />

Papier-Kunststoffisolation<br />

<strong>und</strong><br />

Metallmantel<br />

Zinkzylinder<br />

poröse Zwischenschicht<br />

(Papier)<br />

Elektrolyt:<br />

NH4Cl, ZnCl2<br />

Füllstoffe<br />

Zn + 2 NH 4Cl [Zn(NH 3) 2Cl 2] + 2 H + + 2 e –<br />

2 MnO 2 + 2H + + 2 e –<br />

Zn + 2 NH 4Cl + 2 MnO 2<br />

2 MnO(OH)<br />

[Zn(NH3) 2Cl2] + 2 MnO(OH)


2–<br />

Pb + SO4 PbO2 + 4 H + 2– –<br />

+ SO4 + 2 e<br />

Pb + PbO 2 + 2 H 2SO 4<br />

Der Bleiakkumulator<br />

Öffnung zur Kontrolle<br />

<strong>und</strong> Regulierung des<br />

Elektrolytes (20 - 30%ige<br />

Schwefelsäure)<br />

Anode: Bleigitter<br />

mit Pb-Schwamm<br />

gefüllt<br />

Kathode: Mit PbO<br />

beschichtetes<br />

Bleigitter<br />

Entladung<br />

Ladung<br />

2<br />

PbSO 4 + 2 e –<br />

PbSO 4 + H 2O<br />

2 PbSO 4 + 2 H 2O + 2.04 V<br />

_<br />

+


Die Halogene (Gruppe 17)<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*<br />

4.<br />

84<br />

Se<br />

34<br />

O<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

Te<br />

52<br />

S<br />

16<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

18


Das Fluor<br />

Flußspat, CaF 2<br />

Weitere wichtige<br />

Mineralien:<br />

Kryolith, Na 3 AlF 6<br />

Fluorapatit,<br />

Ca 3 (PO 4 ) 2 · CaF 2


Darstellung<br />

Darstellung aus Fluorwasserstoff. Dieser wird durch<br />

Reaktion von Flußspat mit Schwefelsäure gewonnen:<br />

CaF 2 + H 2SO 4<br />

CaSO 4 + 2 HF<br />

Die Oxidation kann nur elektrochemisch erfolgen, da eine<br />

chemische Oxidation des stärksten Oxidationsmittels nicht<br />

möglich ist.<br />

542.6 kJ + 2 HF H 2 + F 2


Kathode<br />

Anode<br />

HF<br />

H 2<br />

H + + e –<br />

H +<br />

Darstellung<br />

F 2<br />

Anode<br />

(+)<br />

F 2<br />

F F<br />

Kathode (–)<br />

HF H + + F –<br />

F –<br />

½ H2 ½ F2 + e –<br />

H +<br />

H 2<br />

Eisenblech<br />

KF/HF-<br />

Elektrolyt<br />

HF ½ H 2 + ½ F 2


Physikalische Eigenschaften<br />

In dünner Schicht farbloses, in dickerer Schicht blaßgelbes<br />

Gas mit durchdringenden Geruch.<br />

Sdp. – 188.13 °C, d flüssig = 1.5127 g · cm –3<br />

Smp. – 219.62 °C, farbloser Feststoff<br />

143 pm


Chemische Eigenschaften<br />

Fluor ist das reaktionsfähigste aller Elemente <strong>und</strong> das<br />

stärkste Oxidationsmittel überhaupt:<br />

saure Lösung: E 0 = 3.05 V, alkalische Lösung E 0 = 2.87 V<br />

Fluor bildet mit allen Elementen außer Helium, Neon <strong>und</strong><br />

Argon Verbindungen aus.<br />

Fluor besitzt eine hohe Affinität zu Wasserstoff:<br />

H 2S + F 2<br />

2 NH 3 + 3 F 2<br />

H 2O + F 2<br />

1 / 8 S 8 + 2 HF<br />

N 2 + 6 HF<br />

½ O 2 + 2 HF


Fluorwasserstoff, HF<br />

HF ist die technisch wichtigste Fluorverbindung <strong>und</strong> dient<br />

zur Darstellung zahlreicher anorganischer <strong>und</strong> organischer<br />

Fluorverbindungen.<br />

Die Darstellung erfolgt aus Säuren <strong>und</strong> Flußspat bei<br />

Temperaturen von 200 – 250°C:<br />

60 kJ + CaF 2 + H 2SO 4<br />

CaSO 4 + 2 HF<br />

Eine nachfolgende Destillation liefert Fluorwasserstoff mit<br />

einer Reinheit von 99.9%.<br />

Im Labor kann HF durch Erhitzen von sauren Fluoriden<br />

dargestellt werden:<br />

KF · HF 120°C KF + HF


Physikalische Eigenschaften<br />

Farblose, leicht bewegliche, stechend riechende <strong>und</strong> an der<br />

Luft stark rauchende Flüssigkeit.<br />

Smp. – 83.36 °C, d = 1.002 g · cm –3 (0 °C)<br />

Sdp. 19.51 °C<br />

F<br />

F<br />

H<br />

H<br />

F<br />

H<br />

H<br />

F<br />

F<br />

H<br />

H<br />

F<br />

92 pm<br />

F H F H F H F H F H F H F H<br />

Fluorwasserstoff bildet starke Wasserstoffbrückenbindungen<br />

aus. Er ist in Wasser unbegrenzt löslich. Seine wässrige<br />

Lösung wird als Fluorwasserstoffsäure oder Flußsäure<br />

bezeichnet.


Chemische Eigenschaften<br />

Flußsäure ist eine schwache Säure. In einer 0.1 molaren<br />

Lösung von HF in Wasser sind nur 8 % der HF-Moleküle<br />

dissoziiert:<br />

HF + H 2O H 3O + + F –<br />

Säure pK S<br />

HI – 9.3<br />

HBr – 8.9<br />

HCl – 6.1<br />

HF + 3.2<br />

Wasserfreier Fluorwasserstoff ist eine<br />

starke Protonensäure:<br />

3 HF H2F + –<br />

+ HF2 In Verbindung mit Fluoriden bildet wasserfreier<br />

Fluorwasserstoff Supersäuren.


Supersäuren<br />

Eine Supersäure ist ein System, dass durch Kombination<br />

einer starken Brönsted- <strong>und</strong> einer starken Lewis-Säure<br />

entsteht <strong>und</strong> dessen Protonendonator-Stärke größer oder<br />

gleich der von 100%-iger Schwefelsäure ist.<br />

SbF5 + 2 HF H2F + –<br />

+ SbF6 „magic acid“ kann sogar Verbindungen wie Methan,<br />

Formaldehyd oder Ameisensäure protonieren. Sie ist etwa<br />

10 10 (10 Milliarden !) mal saurer als reine Schwefelsäure:<br />

HSO 3F + SbF 5<br />

+ –<br />

HSO3 + SbF6


Charakteristische Eigenschaften von HF<br />

Fluorwasserstoff greift Glas an:<br />

SiO 2 + 4 HF SiF 4 + 2 H 2O


Oxidations-<br />

stufe<br />

Halogene <strong>und</strong> ihre Sauerstoffsäuren<br />

Formel Name Salz<br />

+ 1 HXO Hypohalogenige Säure Hypohalogenit<br />

+ 3 HXO2 Halogenige Säure Halogenit<br />

+ 5 HXO3 Halogensäure Halogenat<br />

+ 7 HXO4 Perhalogensäure Perhalogenat<br />

Die Säurestärke wächst mit zunehmendem Sauerstoffgehalt<br />

<strong>und</strong> in Richtung von Iod zu Chlor:<br />

HIO n < HBrO n < HClO n (n = 1, 2, 3, 4)


Sauerstoffsäuren des Fluors<br />

Von Fluor ist nur eine Sauerstoffsäure bekannt, die<br />

hypofluorige Säure HOF.<br />

Die Darstellung erfolgt aus Fluor-Gas <strong>und</strong> Eis bei einer<br />

Temperatur von – 40°C unter vermindertem Druck.<br />

HOF zerfällt bei einer Temperatur von 25°C <strong>und</strong> einem<br />

Druck von 100 mbar sowie in alkalischer wässriger Lösung<br />

sehr leicht zu Fluorwasserstoff <strong>und</strong> Sauerstoff:<br />

2 HOF 2 HF + O 2<br />

In neutraler oder saurer wässriger Lösung entstehen<br />

dagegen Fluorwasserstoff <strong>und</strong> Wasserstoffperoxid:<br />

HOF + H 2O HF + H 2O 2


Das Chlor<br />

Steinsalz (NaCl) Sylvin (KCl)<br />

Andere wichtige Mineralien:<br />

Carnallit, KMgCl 3 · 6 H 2 O,<br />

Bischofit, MgCl 2 · 6 H 2 O<br />

Kainit, KMgCl(SO 4 ) · 3 H 2 O<br />

Meerwasser<br />

Na + (aq) + Cl – (aq)


Darstellung<br />

Entweder direkt oder über den Chlorwasserstoff aus<br />

Natriumchlorid.<br />

2 NaCl + H 2SO 4<br />

Na 2SO 4 + 2 HCl<br />

Technisch wird Chlor durch die Chloralkali-Elektrolyse<br />

gewonnen:<br />

446.1 kJ + 2 H 2O + 2 NaCl (aq)<br />

H 2 + 2 NaOH (aq) + Cl 2


Diaphragma- oder Membranverfahren<br />

Anode (+) Kathode (–)<br />

Cl 2<br />

Natriumchlorid-<br />

Lösung<br />

Cl<br />

e –<br />

Na +<br />

OH<br />

Diaphragma,<br />

Membran<br />

e –<br />

H +<br />

H 2<br />

Natriumhydroxid-<br />

Lösung


Diaphragma- oder Membranverfahren<br />

Kathode: 2 H + + 2 e –<br />

Anode: 2 Cl –<br />

2 Na + + 2 OH –<br />

2 H 2O 2 H + + 2 OH –<br />

H 2<br />

2 NaCl 2 Na + + 2 Cl –<br />

Cl 2 + 2 e –<br />

2 NaOH<br />

2 H 2O + 2 NaCl H 2 + 2 NaOH + Cl 2


Anoden aus<br />

Graphit oder<br />

aktiv. Titan<br />

+ +<br />

Kathode aus<br />

Quecksilber<br />

Cl<br />

Cl 2<br />

Amalgamverfahren<br />

Na +<br />

Na Hg<br />

x<br />

Hg<br />

Amalgam-<br />

Zersetzer<br />

H 2<br />

Graphitkontakt<br />

HO<br />

2<br />

NaOH


Kathode: 2 Na + + 2 e –<br />

Anode: 2 Cl –<br />

Amalgamverfahren<br />

2 NaCl 2 Na + + 2 Cl –<br />

2 Na 2 H + + 2 e –<br />

Cl 2 + 2 e –<br />

2 NaCl 2 Na + Cl 2<br />

2 H 2 O 2 H + + 2 OH –<br />

2 H 2 O + 2 NaCl H 2 + 2 NaOH + Cl 2<br />

H 2<br />

2 Na 2 Na + + 2 e –<br />

2 Na + 2 H 2O 2 NaOH + H 2


Deacon:<br />

4 HCl + O 2<br />

Weldon:<br />

Deacon- <strong>und</strong> Weldon-Verfahren<br />

4 HCl + MnO 2<br />

MnCl 4<br />

2 H 2O (g) + 2 Cl 2 + 114.48 kJ<br />

2 H 2O + MnCl 4<br />

MnCl 2 + Cl 2


Darstellung im Labor<br />

2 KMnO 4 + 16 HCl 2 MnCl 2 + 2 KCl + 5 Cl 2 + 8 H 2O<br />

CaCl 2O + 2 HCl CaCl 2 + H 2O + Cl 2


Physikalische Eigenschaften<br />

Gelbgrünes, erstickend riechendes, die Schleimhäute<br />

angreifendes Gas.<br />

Läßt sich durch Druckerhöhung leicht verflüssigen.<br />

Sdp. – 34.06 °C, d = 1.565 g · cm –3<br />

Smp. – 101.00°C<br />

Chlor löst sich recht gut in Wasser:<br />

198 pm<br />

1 Liter Wasser löst bei Atmosphärendruck <strong>und</strong> 25°C 0.0921<br />

mol Chlorgas (Chlorwasser).


Bleichwirkung


Chemische Eigenschaften<br />

Nach Fluor gehört Chlor zu den reaktionsfähigsten<br />

Elementen <strong>und</strong> verbindet sich mit fast allen anderen<br />

Elementen unter starker Wärmeentwicklung.<br />

Chlor reagiert mit vielen Metallen sehr heftig:<br />

Cu + Cl 2<br />

Zn + Cl 2<br />

CuCl 2 + 220.2 kJ<br />

ZnCl 2


Chemische Eigenschaften<br />

Die Halbmetalle der rechten Seite des Periodensystems der<br />

Elemente reagieren in feingepulvertem Zustand heftig mit<br />

Chlor unter Bildung der Chloride:<br />

Sb + 1 ½ Cl 2<br />

SbCl 3 + 382.4 kJ<br />

Auch viele Nichtmetalle reagieren mit Chlorgas:<br />

P 4 + 6 Cl 2<br />

4 PCl 3


Chemische Eigenschaften<br />

Chlor besitzt eine große Affinität zu Wasserstoff:<br />

C 10 H 16 + 8 Cl 2<br />

H 2 + Cl 2<br />

10 C + 16 HCl<br />

2 HCl


Chlorwasserstoff (HCl)<br />

Die Darstellung kann aus Natriumchlorid oder aus den<br />

Elementen erfolgen. Chlorwasserstoff fällt auch bei<br />

zahlreichen Produktionsprozessen der organischchemischen<br />

Industrie als Nebenprodukt an.<br />

Darstellung aus NaCl<br />

• nach dem LeBlanc-Verfahren:<br />

NaCl + H 2SO 4<br />

NaCl + NaHSO 4<br />

• nach dem Hargreaves-Verfahren:<br />

2 NaCl + SO 2 + ½ O 2 + H 2O<br />

~150 °C<br />

540 – 600 °C<br />

430 – 450 °C<br />

NaHSO 4 + HCl<br />

Na 2SO 4 + HCl<br />

Na 2SO 4 + 2 HCl


Chlorwasserstoff (HCl)<br />

Darstellung aus den Elementen<br />

• kontrollierte Verbrennung<br />

von Wasserstoff <strong>und</strong> Chlor<br />

H 2 + Cl 2<br />

2 HCl (g) + 184.74 kJ<br />

Berstscheibe<br />

Cl<br />

H 2<br />

HCl<br />

Kühlung


Anfall als Nebenprodukt<br />

• bei Chlorierungsreaktionen<br />

• bei Substitutionsreaktionen<br />

Chlorwasserstoff (HCl)<br />

R–H + Cl 2<br />

• bei der Darstellung von Isocyanaten<br />

R–NH2 + C<br />

Cl Cl<br />

Phosgen<br />

R–Cl + HCl<br />

R–Cl + HF R–F + HCl<br />

O<br />

R N C O + 2 HCl


Physikalische Eigenschaften<br />

Farbloses Gas mit stechendem Geruch<br />

Smp. – 114.22 °C, d = 1.187g · cm –3 (– 114°C)<br />

Sdp. – 85.05 °C<br />

127.4 pm<br />

Cl H Cl H Cl H Cl H Cl H Cl H Cl H<br />

Chlorwasserstoff ist sehr gut in Wasser löslich: 1 Liter<br />

Wasser löst 507 Liter HCl-Gas � 45.4%-ige Lösung.


Dichte von Chlorwasserstofflösungen<br />

Je verdünnter die Lösung, desto geringer die Dichte:<br />

Dichte [g · cm –3 ] Gewichtsprozent an HCl<br />

1.06 12<br />

1.12 24<br />

1.16 32<br />

1.19 38<br />

1.21 42


Chlorwasserstoff <strong>und</strong> Wasser<br />

Chlorwasserstoff dissoziiert vollständig in Wasser:<br />

HCl + H 2O H 3O + + Cl –<br />

Die resultierende Salzsäure ist eine starke Säure (pK S = – 7)<br />

Chlorwasserstoff reagiert auch mit anderen basischen<br />

Verbindungen, wie beispielsweise Ammoniak:<br />

HCl + NH 3<br />

NH 4Cl


Redox-Verhalten<br />

Chlorwasserstoff besitzt eine geringe Reduktionskraft. Die<br />

Oxidation zu Chlor kann nur durch starke Oxidationsmittel<br />

erfolgen. Dagegen wird aus HI schon durch Einwirkung von<br />

Luftsauerstoff elementares Iod in Freiheit gesetzt.<br />

Chlorwasserstoff ist ein sehr gutes Oxidationsmittel <strong>und</strong><br />

überführt viele Metalle in ihre Chlorid-Salze.<br />

Chlorid-Anionen lassen sich leicht durch die Reaktion mit<br />

Silbernitrat nachweisen:<br />

HCl + AgNO 3<br />

AgCl � + HNO 3


Sauerstoffsäuren des Chlors<br />

Von Chlor gibt es vier Sauerstoffsäuren:<br />

• die Hypochlorige Säure HOCl<br />

• die Chlorige Säure HClO 2<br />

• die Chlorsäure HClO 3<br />

• die Perchlorsäure HClO 4<br />

Alle besitzen eine starke Oxidationswirkung


Hypochlorige Säure<br />

Sie entsteht durch eine hydrolytische Disproportionierungsreaktion<br />

beim Einleiten von Chlorgas in Wasser:<br />

Eine Gleichgewichtsverschiebung erfolgt<br />

• mit Quecksilberoxid<br />

Cl 2 + H 2O HCl + HOCl<br />

3 HgO + 2 HCl HgCl 2 · 2 HgO + H 2O<br />

• mit starken Basen (hier entstehen allerdings die Salze)<br />

Cl 2 + 2 NaOH NaCl + NaOCl + H 2O<br />

Cl 2 + Ca(OH) 2<br />

CaCl(OCl) + H 2O


Hypochlorige Säure<br />

Technisch erfolgt die Darstellung durch Reaktion ihres<br />

Anhydrids, Dichloroxid, mit Wasser:<br />

Cl 2O + H 2O 2 HOCl<br />

Diese Reaktion ist reversibel, so dass sich beim Entwässern<br />

der hypochlorigen Säure wieder ihr Anhydrid bildet.<br />

Hypochlorige Säure zersetzt sich leicht zu Chlorwasserstoff<br />

<strong>und</strong> Wasser:<br />

2 HClO (aq) 2 HCl (aq) + O 2 + 92.5 kJ<br />

untergeordnet <strong>und</strong> immer im Alkalischen zu Chlorwasserstoff<br />

<strong>und</strong> Chlorsäure:<br />

3 HClO 2 HCl + HClO 3


Hypochlorige Säure<br />

Hypochlorige Säure besitzt eine große Neigung zur<br />

Sauerstoffabgabe <strong>und</strong> ist daher ein starkes Oxidationsmittel.<br />

Sie ist eine sehr schwache Säure. Ihre Salze, die<br />

Hypochlorite, bilden daher augenblicklich die Säure, wenn<br />

sie in Kontakt mit Wasser gelangen.<br />

Natriumhypochlorit ist in vielen Bleich- <strong>und</strong><br />

Desinfektionsmitteln enthalten.<br />

Calciumhypochlorit-chlorid, der Chlorkalk, wird seit nahezu<br />

200 Jahren zu Bleich- <strong>und</strong> Desinfektionsmitteln verwendet.<br />

CaCl(OCl) + 2 HI CaCl 2 + H 2O + I 2<br />

Früher war Chlorkalk die einzige transportable Chlorquelle:<br />

CaCl(OCl) + 2 HCl CaCl 2 + H 2O + Cl 2


Chlorige Säure<br />

Die Darstellung kann durch Umsetzung von Chlorit-Salzen<br />

mit Säuren erfolgen:<br />

Ba(ClO 2) 2 + H 2SO 4<br />

2 HClO 2 + BaSO 4<br />

Chlorige Säure ist sehr instabil <strong>und</strong> zerfällt in saurer Lösung<br />

rasch zu Chlordioxid, Chlorwasserstoff <strong>und</strong> Wasser:<br />

5 HClO 2<br />

4 ClO 2 + HCl + H 2O


Chlorige Säure<br />

Die Salze der chlorigen Säure sind beständiger <strong>und</strong> lassen<br />

sich durch Eindampfen von Natriumchloritlösungen isolieren.<br />

Diese werden wie folgt gewonnen:<br />

2 ClO 2 + 2 NaOH NaClO 2 + NaClO 3 + H 2O<br />

2 ClO 2 + 2 NaOH + H 2O 2<br />

2 NaClO 2 + O 2 + 2 H 2O<br />

NaClO 2 bildet mit oxidierbaren Stoffen explosive Gemische.


Chlorsäure<br />

Die Darstellung erfolgt aus ihren Salzen, den Chloraten:<br />

Ba(ClO 3) 2 + H 2SO 4<br />

Chlorate werden wiederum durch Reaktion von<br />

hypochloriger Säure <strong>und</strong> Hypochloriten gewonnen:<br />

2 HClO + ClO –<br />

2 HClO 3 + BaSO 4<br />

–<br />

2 HCl + ClO3 Im Labor kann die Darstellung aus Chlor <strong>und</strong> Alkalilauge<br />

erfolgen:<br />

3 Cl 2 + 6 OH –<br />

– –<br />

ClO3 + 5 Cl + 3 H2O


Chlorsäure<br />

Chlorsäure ist ein starkes Oxidationsmittel <strong>und</strong> eine starke<br />

Säure: In wässriger Lösung liegt sie nahezu vollständig<br />

dissoziiert vor.<br />

Die Salze der Chlorsäure reagieren äußerst heftig mit<br />

oxidierbaren Substanzen !


Perchlorsäure<br />

Perchlorsäure kann durch anodische Oxidation von Chlor<br />

gewonnen werden.<br />

– + –<br />

Cl2 + 8 H2O 2 ClO4 + 16 H + 14 e<br />

Auch die Reaktion von Natriumperchlorat mit Schwefelsäure<br />

liefert Perchlorsäure:<br />

NaClO 4 + HCl NaCl + HClO 4<br />

Vakuumdestillation in Gegenwart rauchender Schwefelsäure<br />

liefert reine Perchlorsäure.


Perchlorate bilden sich beim Erhitzen von Chloraten:<br />

4 KClO 3<br />

Perchlorate<br />

KCl + 3 KClO 4<br />

Technisch erfolgt die Darstellung von Perchloraten durch<br />

anodische Oxidation von Chloraten bei pH-Werten zwischen<br />

6.5 <strong>und</strong> 10:<br />

– – + –<br />

ClO3 + H2O ClO4 + 2 H + 2 e


Eigenschaften<br />

Farblose, bewegliche <strong>und</strong> an der Luft rauchende Flüssigkeit.<br />

Smp. – 112°C, Sdp. 130°C, d = 1.761 g · cm –3 (25°C)<br />

Beim Erwärmen zersetzt sich Perchlorsäure unter<br />

Braunrotfärbung <strong>und</strong> zerfällt explosionsartig zu<br />

Chlorwasserstoff, Chlor, Dichloroxid <strong>und</strong> Sauerstoff.<br />

Sie besitzt eine starke Oxidationswirkung <strong>und</strong> ist eine der<br />

stärksten Säuren überhaupt.<br />

Sie liefert bei Entwässerung mit Phosphorpentaoxid das<br />

farblose, flüchtige, ölige Anhydrid Cl 2 O 7 , welches auf Schlag<br />

oder bei Kontakt mit einer Flamme explodiert.


Das Brom<br />

Brom kommt nur geb<strong>und</strong>en in Form von Bromiden vor,<br />

beispielsweise als Silberbromid AgBr.<br />

Ein anderes wichtiges Vorkommen des Broms ist im<br />

Meerwasser (1 m 3 Meerwasser enthält r<strong>und</strong> 68 g Bromid), in<br />

Solequellen <strong>und</strong> in Salzseen.<br />

Von Brom gibt es zwei natürliche Isotope<br />

81<br />

35<br />

Br<br />

79<br />

35<br />

Br<br />

50.69 % 49.31 %


2 KBr + Cl 2<br />

Darstellung<br />

Brom kann aus seinen Verbindungen durch Chlor freigesetzt<br />

werden:<br />

Cl 2 + 2 e –<br />

2 Br –<br />

2 Cl –<br />

Br 2 + 2 e –<br />

2 KCl + Br 2<br />

E 0 = 1.3583 V<br />

E 0 = 1.065 V


Darstellung<br />

Heißentbromung bei Bromidgehalten von 0.2 – 3.5 kg/m 3 .<br />

Die Oxidation erfolgt bei Temperaturen zwischen 90 <strong>und</strong><br />

100°C. Das entstandende Brom wird mit Dampf<br />

ausgetrieben (steaming out).<br />

Kaltentbromung bei geringen Bromgehalten.<br />

Die Oxidation erfolgt bei Normaltemperaturen, zur<br />

Entbromung wird Luft verwendet (blowing out).<br />

Im Labor:<br />

2 KBr + H2SO4 4 HBr + MnO2 2 HBr + K 2SO 4<br />

MnBr 2 + 2 H 2O + Br 2


Physikalische Eigenschaften<br />

Neben Quecksilber ist Brom das einzige unter<br />

Normalbedingungen flüssige Element.<br />

Dichte 3.14 g · cm –3 (20°C)<br />

Sdp. 58.78 °C<br />

Smp. – 7.25 °C<br />

Mit abnehmender Temperatur hellt sich die Farbe auf.<br />

Temperatur nimmt ab<br />

T = – 253 °C<br />

(20 K)


Brom löst sich gut in Wasser:<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

Bei einer Temperatur von 25 °C lösen sich 0.2141 mol Brom<br />

in einem Liter Wasser. Diese Lösung ist etwa 0.2 molar <strong>und</strong><br />

wird als Bromwasser bezeichnet.<br />

Mit unpolaren Lösungsmitteln wie Schwefelkohlenstoff,<br />

CS 2 , oder Tetrachlorkohlenstoff, CCl 4 , mischt sich Brom<br />

unbegrenzt.


Chemische Eigenschaften<br />

Die chemischen Eigenschaften von Brom gleichen denen<br />

des Chlors, wobei Brom im allgemeinen nicht ganz so heftig<br />

reagiert.<br />

Jedoch tritt mit Metallen oftmals eine energische Reaktion<br />

ein.<br />

Br 2 + 2 K 2 KBr<br />

Gegen feuchtes Brom sind nur Platin <strong>und</strong> Tantal beständig.<br />

Gegen trockenes Brom sind auch andere Metalle, wie<br />

beispielsweise Blei, Silber aber nicht dagegen Eisen<br />

beständig.


Chemische Eigenschaften<br />

Brom entzieht vielen Wasserstoffverbindungen den<br />

Wasserstoff:<br />

H 2S + Br 2<br />

2 HBr + 1 / 8 S 8


Bromwasserstoff, HBr<br />

Die Darstellung von Bromwasserstoff kann nicht so wie die<br />

des Chlorwasserstoffs oder des Fluorwasserstoffs erfolgen,<br />

da die Schwefelsäure das gebildete HBr teilweise bis zum<br />

Brom oxidiert:<br />

2 KBr + H 2SO 4<br />

2 HBr + H 2SO 4<br />

K 2SO 4 + 2 HBr<br />

Br 2 + SO 2 + 2 H 2O<br />

Zur Darstellung müssen daher verdünnte Schwefelsäure<br />

oder nicht-oxidierende Säuren verwendet werden:<br />

3 KBr + H 3PO 4<br />

K 3PO 4 + 3 HBr


Bromwasserstoff, HBr<br />

Im Labor wird zumeist Wasser als Protonenquelle <strong>und</strong> ein<br />

leichtzersetzliches Bromidsalz verwendet:<br />

PBr 3 + 3 H 2O H 3PO 3 + 3 HBr<br />

Phosphortribromid wird direkt aus den Elementen<br />

hergestellt:<br />

2 P + 3 Br 2<br />

2 PBr 3


Physikalische Eigenschaften<br />

Farbloses Gas, kann durch Abkühlung zu einer farblosen<br />

Flüssigkeit verdichtet werden, weitere Abkühlung führt zu<br />

farblosen Kristallen.<br />

Smp. – 86.82 °C, d = 2.603 g · cm –3 (– 84°C),<br />

Sdp. – 66.73 °C<br />

Bromwasserstoff ist sehr gut löslich in Wasser:<br />

1 Liter Wasser löst bei einer Temperatur von 0 °C 612 Liter<br />

(~ 25 mol) Bromwasserstoffgas.


Chemische Eigenschaften<br />

Wässrige Lösungen reagieren sauer - Bromwasserstoffsäure.<br />

Chlor setzt aus einer wässrigen Lösung von Bromwasserstoff<br />

rotbraune Bromdämpfe frei:<br />

2 HBr + Cl 2<br />

2 HCl + Br 2<br />

HBr ist ein stärkeres Reduktionsmittel als HCl <strong>und</strong> Chlor<br />

ist ein stärkeres Oxidationsmittel als Brom.<br />

Die Salze des Bromwasserstoffs, die Bromide, sind zumeist<br />

gut löslich in Wasser.<br />

Schwerlöslich sind Silberbromid, AgBr,<br />

Quecksilber(I)bromid, Hg 2 Br 2 sowie Bleibromid, PbBr 2 .


Sauerstoffsäuren des Broms<br />

Von Brom gibt es vier Sauerstoffsäuren:<br />

• die Hypobromige Säure HOBr<br />

• die Bromige Säure HBrO 2<br />

• die Bromsäure HBrO 3<br />

• die Perbromsäure HBrO 4


Die Hypobromige Säure, HBrO<br />

Die hypobromige Säure ist eine schwächere Säure als die<br />

hypochlorige Säure. Ihre Salze, die Hypobromite, lassen<br />

sich durch Schütteln von Bromwasser mit Quecksilberoxid<br />

darstellen:<br />

2 Br 2 + 3 HgO + H 2 O HgBr 2 · 2 HgO + 2 HOBr<br />

Auch durch Umsetzung von Brom mit Alkalilaugen bei einer<br />

Temperatur von 0 °C werden Hypobromite erhalten:<br />

Br 2 + 2 NaOH NaBr + NaOBr + H 2 O


Die Hypobromite<br />

Wässrige Lösungen von Hypobromiten besitzen eine<br />

ausgeprägte Bleich- <strong>und</strong> Oxidationswirkung.<br />

Hypobromite können durch Kristallisation aus NaBr/NaOBr-<br />

Lösungen erhalten werden. Sie sind gelbgefärbt <strong>und</strong><br />

besitzen einen aromatischen Geruch.<br />

Bei Temperaturen oberhalb von 0 °C disproportionieren sie<br />

in wässriger Lösungen quantitativ zu Bromid <strong>und</strong> Bromat:<br />

3 BrO –<br />

2 Br – –<br />

+ BrO3


Die Bromige Säure, HBrO 2<br />

Die Salze der bromigen Säure, die Bromite entstehen als<br />

Zwischenprodukt bei der Oxidation von Hypobromiten<br />

oder Brom mit Hypochloriten<br />

BrO – + ClO –<br />

– –<br />

BrO2 + Cl<br />

oder durch Disproportionierung von Hypobromit in<br />

alkalischer Lösung:<br />

2 BrO –<br />

– –<br />

BrO2 + Br


Die Bromite<br />

Umgekehrt läßt sich in trockener Reaktion bei 190 – 225 °C<br />

durch Komproportionierung von Bromat <strong>und</strong> Bromid das<br />

Bromit erhalten:<br />

– –<br />

2 BrO3 + Br<br />

–<br />

3 BrO2 Bromite sind gelb gefärbt <strong>und</strong> nur in alkalischer Lösung<br />

beständig. In saurer Lösung erfolgt ihre Zersetzung.


Die Bromsäure, HBrO 3<br />

Bromsäure ist eine starke Säure. Ihre Darstellung kann<br />

durch Umsetzung von Bariumbromat mit verdünnter<br />

Schwefelsäure erfolgen:<br />

Ba(BrO 3) 2 + H 2SO 4<br />

Ab einem Gehalt von 50 % tritt Zersetzung ein:<br />

4 HBrO 3<br />

BaSO 4 + 2 HBrO 3<br />

2 Br 2 + 5 O 2 + 2 H 2O


Die Bromate<br />

Die Salze der Bromsäure, die Bromate, werden durch<br />

Disproportionierung von Brom in 50 – 80 °C heißen<br />

Laugen erhalten:<br />

Br 2 + 6 OH –<br />

Die Darstellung von Bromaten kann auch durch Oxidation<br />

von heißer alkalischer Bromidlösung mit Chlor oder<br />

Hypochlorit erfolgen:<br />

Br – + 3 Cl 2 + 6 OH –<br />

– –<br />

BrO3 + 5 Br + 3 H2O<br />

– –<br />

BrO3 + 6 Cl + 3 H2O


Eigenschaften der Bromsäure<br />

Bromsäure ist ein kräftiges Oxidationsmittel. Wässrige<br />

Lösungen von Bromaten werden für Redoxtitrationen<br />

verwendet.<br />

Bromatometrie<br />

Die quantitative Komproportionierung von Bromat <strong>und</strong><br />

Bromid zu Brom wird bei der Herstellung von Brom-<br />

Lösungen für Redox-Titrationen genutzt.<br />

– – +<br />

BrO3 + 5 Br + 6 H<br />

Bromometrie<br />

3 Br 2 + 3 H 2O


Perbromsäure, HBrO 4<br />

Perbromate werden durch Oxidation von Bromaten mit sehr<br />

starken Oxidationsmitteln erhalten:<br />

– –<br />

BrO3 + F2 + H2O BrO4 + 2 HF<br />

Verdünnte Lösungen können bis zu einem Gehalt von 55 %<br />

(6 molar) aufkonzentriert werden, höhere Gehalte führen<br />

dagegen zu instabilen Mischungen.<br />

Verdünnte Perbromsäure ist ein träges Oxidationsmittel.<br />

Konzentriertere Lösungen sind dagegen reaktiv:<br />

• 3 molare Perbromsäure greift rostfreien Stahl an<br />

• 12 molare Perbromsäure explodiert bei Berührung mit<br />

Salpetersäure


Das Iod<br />

Iod ist das seltenste<br />

Element unter den<br />

Halogenen. Es findet sich<br />

in Gebirgen, Seen,<br />

Mineralwässern, Solen,<br />

Erdölbohrwässern <strong>und</strong> im<br />

Meer in Form des Iodids<br />

<strong>und</strong> des Iodats.<br />

Größere Anhäufungen<br />

dieses Elementes sind<br />

auch in Algen, Schwämmen<br />

<strong>und</strong> dergleichen<br />

anzutreffen.


Darstellung<br />

Hauptquelle für die technische Gewinnung von Iod stellen<br />

die Iodat-haltigen Mutterlaugen der Chilesalpeterverarbeitung<br />

dar.<br />

Das Iod wird durch Reaktion des Iodats mit schwefeliger<br />

Säure erhalten:<br />

HIO 3 + 3 H 2SO 3<br />

HI + 3 H 2SO 4<br />

HIO 3 + 5 HI 3 H 2O + 3 I 2<br />

2 HIO 3 + 5 H 2SO 3<br />

Die Iodsäure selbst wirkt als Oxidationsmittel !<br />

5 H 2SO 4 + H 2O + I 2


Darstellung<br />

Aus Iodid-haltigen Solewässern wird das Iodid mit Chlor<br />

oxidiert:<br />

Cl 2 + 2 e –<br />

2 I –<br />

2 KI + Cl 2<br />

Im Labor erfolgt die Darstellung aus Kaliumiodid,<br />

Schwefelsäure <strong>und</strong> Braunstein:<br />

2 KI + H 2SO 4<br />

4 HI + MnO 2<br />

2 Cl –<br />

I 2 + 2 e –<br />

2 KCl + I 2<br />

E 0 = 1.3583 V<br />

E 0 = 0.535 V<br />

2 HI + K 2SO 4<br />

MnI 2 + 2 H 2O + I 2


Physikalische Eigenschaften<br />

Grauschwarzer, metallisch-glänzender Feststoff.<br />

d = 4.942 g · cm –3 , Smp. 113.60 °C unter Bildung einer<br />

braunen, den elektrischen Strom leitenden Flüssigkeit.<br />

3 I 2<br />

+ –<br />

I3 + I3<br />

Sdp. 185.24 °C unter Bildung violetter Dämpfe.<br />

Wird Iod zu rasch erhitzt, sublimiert es ohne zu schmelzen.


Struktur


Löslichkeit in Lösungsmitteln<br />

Iod löst sich nur schlecht in Wasser unter braun-gelber<br />

Färbung: 0.0013 mol lösen sich bei einer Temperatur von 25<br />

°C in einem Liter Wasser.<br />

In anderen zahlreichen Lösungsmitteln ist Iod gut löslich:<br />

So löst es sich in Alkohol, Ether, Dioxan, Aceton, flüssigem<br />

Trimethylamin, Pyridin <strong>und</strong> ungesättigten Kohlenwasserstoffen<br />

ebenfalls mit brauner Farbe.<br />

In aromatischen Kohlenwasserstoffen (Benzol, Toluol) färbt<br />

es die Lösung rot.<br />

In anderen organischen Lösungsmitteln (Chloroform,<br />

Tetrachlorkohlenstoff, Schwefelkohlenstoff) wird eine violette<br />

Farbe erhalten.


Lewis-Basen:<br />

H 3C<br />

Charge-Transfer-Komplexe<br />

�– �+<br />

�<br />

�<br />

I2 + �D<br />

I �<br />

2 D<br />

Aceton Trimethylamin<br />

�<br />

�<br />

O<br />

C<br />

�<br />

�<br />

CH 3<br />

H 3C<br />

N<br />

�<br />

�<br />

CH 3<br />

CH 3


O<br />

O<br />

Charge-Transfer-Komplexe<br />

X X X X X X<br />

O<br />

X X<br />

X<br />

X<br />

O<br />

O<br />

O


O<br />

CH 2OH<br />

OH<br />

O<br />

OH<br />

O<br />

Stärke besteht aus<br />

Amylose einem<br />

Polysaccharid.<br />

OH<br />

Iod <strong>und</strong> Stärke<br />

CH 2OH<br />

O<br />

OH<br />

O<br />

CH 2OH<br />

OH<br />

O<br />

OH<br />

O<br />

CH 2OH<br />

OH<br />

O<br />

OH<br />

O


Chemische Eigenschaften<br />

Iod gleicht in seinen chemischen Eigenschaften denen von<br />

Chlor <strong>und</strong> Brom. Zumeist reagiert es aber weniger lebhaft.<br />

Die Affinität zu Wasserstoff ist jedoch weit geringer.<br />

Iodwasserstoff zerfällt daher bis zu einem bestimmten<br />

Gleichgewicht in Wasserstoff <strong>und</strong> Iod.<br />

2 HI H 2 + I 2


Iod-Kationen<br />

Iod bildet farbige Kationen bei Reaktion mit SO 3 -haltiger<br />

Schwefelsäure. In Abhängigkeit des Schwefeltrioxid-<br />

Gehaltes entstehen verschiedene Kationen:<br />

2 I 2 + 2 SO 3 + H 2 SO 4<br />

3 I 2 + 2 SO 3 + H 2 SO 4<br />

+ –<br />

2 I2 + SO2 + 2 HSO4 + –<br />

2 I3 + 2 HSO4 + SO22


Darstellung im Labor:<br />

Iodwasserstoff, HI<br />

PI 3 + 3 H 2O H 3PO 3 + HI<br />

I 2 + H 2S 2 HI + 1 / 8 S 8<br />

Technisch erfolgt die Darstellung aus den Elementen:<br />

H 2 + I 2 (g) 2 HI + 9.46 kJ<br />

8


Physikalische Eigenschaften<br />

Farbloses, stechend riechendes, giftiges un an der Luft<br />

rauchendes Gas.<br />

Sdp. – 35.36 °C, Smp. – 50.80 °C, d = 2.85 g · cm –3<br />

In Wasser ist Iodwasserstoff sehr gut löslich:<br />

1 Liter Wasser löst bei einer Temperatur von 10 °C 425 Liter<br />

(~ 15 mol) HI.


Chemische Eigenschaften<br />

Unter Luftausschluss ist Iodwasserstoff als Gas <strong>und</strong> auch in<br />

wässriger Lösung beständig.<br />

Bei Einwirkung von Luftsauerstoff erfolgt langsame<br />

Oxidation zu Iod:<br />

4 HI + O 2<br />

2 H2O + 2 I2 2<br />

Beim Erhitzen zersetzt sich Iodwasserstoff in die Elemente.<br />

Auch mit anderen Oxidationsmitteln wie konzentrierter<br />

Salpetersäure oder Chlor ensteht Iod:<br />

2 HI + Cl 2<br />

2 HCl + I 2<br />

2


Hypoiodige Säure:<br />

Sauerstoffsäuren des Iods<br />

2 I 2 + 3 HgO + H 2O HgI 2 · 2 HgO + 2 HIO<br />

disproportioniert leicht zu Iodsäure <strong>und</strong> Iod :<br />

5 HIO HIO 3 + 2 I 2 + 2 H 2O<br />

Auch die Salze, die Hypoiodite zerfallen leicht zu Iodid <strong>und</strong><br />

Iodat.


Iodige Säure:<br />

Sauerstoffsäuren des Iods<br />

Die iodige Säure <strong>und</strong> ihre Salze sind nahezu unbekannt.<br />

Iodsäure:<br />

I 2 + 6 H 2O + 5 Cl 2<br />

NaIO 3 + H 2SO 4<br />

2 HIO 3 + 10 HCl<br />

HIO 3 + NaHSO 4


Iodate<br />

3 I 2 + 6 OH –<br />

Sauerstoffsäuren des Iods<br />

–<br />

I2 + 2 ClO3 – –<br />

IO3 + 5 I + 3 H2O<br />

–<br />

2 IO3 + Cl2<br />

Iodsäure ist die einzige Halogensäure HXO 3 , die wasserfrei<br />

isoliert werden kann.<br />

Von der Iodsäure läßt sich durch Entwässerung beim<br />

Erhitzen ein Anhydrid erhalten. Dieses zersetzt sich beim<br />

Schmelzpunkt in die Elemente:<br />

158.2 kJ + I 2O 5<br />

I 2 + 2 ½ O 2


Periodsäure<br />

Sauerstoffsäuren des Iods<br />

Sie entsteht bei der Oxidation von Iodaten mit Chlor oder<br />

Hypochlorit in Natronlauge bei einer Temperatur von 100 °C:<br />

– –<br />

IO3 + ClO<br />

– –<br />

IO4 + Cl


Die Chalkogene (Gruppe 16)


Der Schwefel<br />

Schwefel findet sich in der<br />

Natur in freier <strong>und</strong><br />

geb<strong>und</strong>ener Form als<br />

Sulfide <strong>und</strong> Sulfate.<br />

Aber auch in der<br />

Biosphäre ist der<br />

Schwefel als wichtigter<br />

Bestandteil der Proteine<br />

weit verbreitet.<br />

Größere Mengen<br />

organisch geb<strong>und</strong>enen<br />

Schwefels finden sich in<br />

fossilen Rohstoffen.


Der Schwefel - elementar


Der Schwefel - Kiese<br />

Pyrit, FeS 2


Pyrit, FeS 2


Der Schwefel - Glanze <strong>und</strong> Blenden<br />

Bleiglanz, PbS Zinkblende, ZnS


Bleiglanz, PbS


Zinkblende, ZnS


Der Schwefel - Sulfide <strong>und</strong> Sulfate<br />

Realgar, As 4 S 4<br />

Gips, CaSO 4 · 2 H 2 O


Gips, CaSO 4 · 2 H 2 O


Die Gewinnung<br />

Schwefel wird aus elementaren Vorkommen sowie durch<br />

Oxidation von Schwefelwasserstoff oder durch Reduktion<br />

von Schwefeldioxid gewonnen:<br />

Oxidation Reduktion<br />

H2S S SO2


Die Gewinnung<br />

Natürliche Vorkommen an<br />

Schwefel werden durch das<br />

von Hermann Frasch<br />

entwickelte Verfahren<br />

abgebaut.


Wasserdampf<br />

Druckluft<br />

Schwefelschaum<br />

geschmolzener<br />

Schwefel<br />

Wasserdampf<br />

Das Frasch-Verfahren<br />

arbeitet mit auf 150°C<br />

überhitztem Wasser<br />

<strong>und</strong> Drücken von 25<br />

bar.<br />

Pro Tonne Schwefel<br />

werden 10 – 15<br />

Tonnen überhitztes<br />

Wasser gebraucht.<br />

Die Pressluft hat<br />

einen Druck von 40<br />

bar.


Newgulf in Texas


Aus Schwefelwasserstoff erfolgt die Darstellung nach dem<br />

Claus-Prozess:<br />

H 2S + 3 / 2 O 2<br />

SO 2 + H 2S<br />

3 H 2S + 3 / 2 O 2<br />

Die Gewinnung<br />

Aus Schwefeldioxid erfolgt die Darstellung durch Reduktion<br />

mit Kohle:<br />

SO 2 + C CO 2 + S<br />

SO 2 + H 2O + 518.37 kJ<br />

3 /8 S 8 + 2 H 2O + 145.66 kJ<br />

3 /8 S 8 + 3 H 2O + 664.03 kJ


[S �<br />

95.6 o C<br />

Umwp.<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

S �]<br />

119.6 o C<br />

(unterkühlt: plastischer Schwefel)<br />

rhombisch monoklin leicht flüssig zähflüssig<br />

hellgelb hellgelb gelb dunkelrotbraun<br />

fester Schwefel flüssiger Schwefel<br />

Smp.<br />

gasförmiger Schwefel<br />

[S � S � S �]<br />

[S 8 S 7 S 6 S 5 S 4 S 3 S 2 S]<br />

444.6 o C<br />

Sdp.<br />

temperaturabhängiges Gleichgewicht<br />

temperaturabhängiges Gleichgewicht<br />

(445 - 2200 o C)<br />

dunkelrotbraun


p [bar]<br />

10 4<br />

10 2<br />

1<br />

10 -2<br />

10 -4<br />

10 -6<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

�-Schwefel<br />

5 6<br />

1<br />

95.6<br />

�-<br />

Schwefel<br />

2 3<br />

112.8<br />

119.6<br />

4<br />

flüssiger<br />

Schwefel<br />

gasförmiger<br />

Schwefel<br />

154<br />

� [°C]<br />

~1400bar<br />

1 atm (1.013 bar)


S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

Strukturen ausgewählter Schwefelmoleküle<br />

S 6 S 7 S 8<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S S<br />

S<br />

S 10 S 11 S 12<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S �<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S<br />

S


Chemische Eigenschaften<br />

1 /8 S 8 + O 2<br />

1 /8 S 8 + H 2<br />

2 /8 S 8 + Cl 2<br />

SO 2 + 297 kJ<br />

H 2S + 21 kJ<br />

S 2Cl 2 + 59 kJ


Chemische Eigenschaften<br />

1 /8 S 8 + Fe �-FeS + 95 kJ<br />

1 /8 S 8 + Cu CuS + 53 kJ<br />

1 /8 S 8 + Hg HgS + 54 kJ


Lapislazuli<br />

(Na, Ca) 8 [SO 4 , S, Cl) 2 (AlSiO 4 ) 6 ]<br />

–<br />

S3 -Einheiten


1 kg kostet 30 DM.<br />

Ultramarin<br />

1 kg Lapislazuli kostet 30 000 DM.


Ölfarbe<br />

Pigment<br />

+<br />

Öl


Natürliche Vorkommen:<br />

• vulkanische Gegenden<br />

• Erdöl<br />

• Erdgas<br />

• Schwefelquellen<br />

Schwefelwasserstoff<br />

• bakterielle Zersetzung von eiweißhaltigen Stoffen


Darstellung:<br />

Schwefelwasserstoff<br />

• Nebenprodukt industrieller Prozesse<br />

• aus den Elementen<br />

• Hydrolyse von Sulfiden<br />

• Reaktion von FeS <strong>und</strong> HCl im Kippschen Apparat<br />

FeS + 2 HCl H 2S + FeCl 2


farblos<br />

giftig<br />

charakteristischer Geruch<br />

Eigenschaften<br />

Gas<br />

gut löslich in Wasser (1 l Wasser löst fast 3 l H 2 S bei<br />

20°C)<br />

Schmelzpunkt: – 86 °C<br />

Siedepunkt: – 60.3 °C


H 2S + 1½ O 2<br />

H 2S + ½ O 2<br />

Eigenschaften<br />

H 2O + SO 2<br />

H 2O + 1 / 8 S 8<br />

viel Luft<br />

wenig Luft<br />

Oberhalb von 1000°C erfolgt die Spaltung in die Elemente.


Eigenschaften<br />

H 2S H + + HS –<br />

Hydrogensulfide<br />

1. Dissoziation<br />

2 H + + S 2–<br />

2. Dissoziation<br />

Sulfide


Halogenverbindungen<br />

OZ F Cl Br I<br />

+ 6 SX6<br />

Schwefelhexa-<br />

halogenid<br />

+5 S2X10<br />

Dischwefel-<br />

dodecahalogenid<br />

+4 SX4<br />

Schwefeltetra-<br />

halogenid<br />

SF6<br />

Farbl. Gas<br />

F5SSF5<br />

Farbl. Fl.<br />

SF4<br />

farbl.Gas<br />

SCl4<br />

farbl.Substanz<br />

SBr3 +<br />

AsF6 – -<br />

oder SbF6 –<br />

-Salz


Halogenverbindungen<br />

OZ F Cl Br I<br />

+2 SX2<br />

Schwefeldi-<br />

halogenid<br />

+1 S2X2<br />

Dischwefeldi-<br />

halogenid<br />

� 1 SnX2<br />

Polyschwefel-<br />

dihalogenid<br />

2 SF2 FSSF3<br />

farbl. farbl.<br />

Gas Fl.<br />

SSF2 � FSSF<br />

farbl. farbl.<br />

Gas Gas<br />

SnF2<br />

Hellgelbes Öl<br />

SCl2<br />

Rote Fl.<br />

ClSSCl<br />

Gelbe Fl.<br />

SnCl2<br />

Gelb bis<br />

orangerotes Öl<br />

SBr2<br />

unbekannt<br />

BrSSBr<br />

Tiefrote Fl.<br />

SnBr2<br />

Tiefrotes<br />

Öl<br />

ISSI<br />

Dnkl.braune<br />

Subst.<br />

SnI2<br />

unbekannt


S<br />

Dischwefeldifluorid, S 2 F 2<br />

���<br />

S<br />

C s<br />

F<br />

F<br />

F<br />

S S<br />

C 2<br />

F


Schwefelhexafluorid, SF 6<br />

1 /8 S 8 + 3 F 2<br />

SF 6 + 1220 kJ<br />

SF 6 + 8 Na (solv. NH 3) Na 2S + 6 NaF<br />

SF 6 + 3 H 2S ½ S 8 + 6 HF


Schwefeldichlorid SCl 2 <strong>und</strong> Dischwefeldichlorid S 2 Cl 2<br />

2 /8 S 8 + Cl 2<br />

2 SCl 2<br />

Zusatz von PCl 5<br />

SCl 2 + 2 H 2C=CH 2<br />

240 o C<br />

S 2Cl 2<br />

S 2Cl 2 + Cl 2<br />

S(CH 2CH 2Cl) 2


Oxide des Schwefels<br />

OZ Monoschwefeloxide SOm Di- <strong>und</strong> Polyschwefeloxide SnOm<br />

+6<br />

Mit<br />

Peroxogruppen:<br />

SO3<br />

Schwefeltrioxid<br />

SO4<br />

Schwefeltetraoxid<br />

+4 SO2<br />

Schwefeldioxid<br />

+2 SO<br />

Schwefelmonooxid<br />

S3O9 = (SO3)3<br />

Trischwefelnonaoxid<br />

(SO3–4)n<br />

Polyschwefelperoxide<br />

S2O2<br />

Dischwefeldioxid<br />

+1 S2O<br />

Dischwefelmonooxid<br />

< +1 SnO (n = 5 – 10), SnO2 (n = 7)<br />

Polyschwefelmono- <strong>und</strong> dioxide


Darstellung von Schwefeldioxid SO 2<br />

Methode t [°C] �Hf [kJ]<br />

aus Schwefel:<br />

1 /8 S8 + O2 � SO2<br />

aus Sulfiden:<br />

2 FeS2 + 5 1 /2 O2 � Fe2O3 + 4 SO2<br />

3 FeS2 + 8 O2 � Fe3O4 + 6 SO2<br />

aus Schwefelwasserstoff:<br />

2 H2S + 3 O2 � 2 SO2 + 2 H2O<br />

2 H2S + SO2 � 3 S + 2 H2O<br />

1200 – 1600 – 297<br />

650 – 850<br />

650 – 800<br />

1200<br />

350<br />

– 1655<br />

– 2370<br />

– 1037<br />

– 147


Darstellung von Schwefeldioxid SO 2<br />

Methode t [°C] �Hf [kJ]<br />

aus Sulfaten:<br />

CaSO4 + C � CaSO3 + CO<br />

CaSO3 � CaO + SO2<br />

CaSO4 + C � CaO + SO2 + CO<br />

aus Säuren:<br />

H2SO3 � H2O + SO2<br />

H2SO4 + Cu � CuO + SO2 + H2O<br />

aus Schwefeltrioxid:<br />

2 SO3 + 1 /8 S8 � 3 SO2<br />

900<br />

1200<br />

1400 + 394


Eigenschaften von Schwefeldioxid SO 2<br />

Farbloses, giftiges Gas<br />

nicht brennbar, stechender Geruch<br />

Siedepunkt: –10°C, Schmelzpunkt: –75.5°C<br />

Sehr gut löslich in Wasser: 1 Liter Wasser löst 40 Liter<br />

SO 2 (bei 20°C)<br />

119.5°


Eigenschaften von Schwefeldioxid SO 2<br />

Reduktionsmittel:<br />

PbO 2 + SO 2<br />

Cl 2 + SO 2<br />

F 2 + SO 2<br />

PbSO 4<br />

SO 2Cl 2<br />

SO 2F 2


Verwendung von Schwefeldioxid SO 2<br />

Herstellung von Schwefelsäure<br />

Herstellung schwefelhaltiger Verbindungen<br />

nichtwässriges Lösungsmittel<br />

Reduktionsmittel im Hüttenwesen<br />

Kühlmittel<br />

Desinfektionsmittel (Bier- <strong>und</strong> Weinfässer)<br />

Konservierung von Lebensmitteln („Schwefeln“)<br />

Schädlingsbekämpfungsmittel (Nagetiere, Kücheninsekten)


Darstellung von Schwefeltrioxid SO 3<br />

SO 2 + ½ O 2<br />

Verläuft nur mit Katalysatoren<br />

Im Labor:<br />

2 NaHSO 4<br />

�T<br />

– H 2O<br />

SO 3 + Na 2SO 4<br />

exotherm<br />

SO3 + 99 kJ<br />

endotherm<br />

Na 2S 2O 7<br />

�T �T<br />

2 SO 3 + Na 2O


Eigenschaften von Schwefeltrioxid SO 3<br />

Feststoff in drei Modifikationen<br />

Siedepunkt: 45°C<br />

Schmelzpunkt: �-Form 62°C, �-Form 32°C, �-Form 17°C<br />

O<br />

S<br />

O O<br />

D 3h<br />

O<br />

S O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

S<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O S O S O S O S<br />

O O O O O O O<br />

O<br />

S<br />

O


Oxidationsmittel<br />

Eigenschaften von Schwefeltrioxid SO 3<br />

1 /8 S 8 + 2 SO 3<br />

2 HI + SO 3<br />

SCl 2 + SO 3<br />

P 4 + 10 SO 3<br />

PCl 3 + SO 3<br />

3 SO 2<br />

I 2 + H 2O + SO 2<br />

SOCl 2 + SO 2<br />

P 4O 10 + 10 SO 2<br />

POCl 3 + SO 2


Eigenschaften von Schwefeltrioxid SO 3<br />

Mit Wasser entsteht Schwefelsäure:<br />

SO 3 + H 2O H 2SO 4 + 74 kJ


Eigenschaften von Schwefeltrioxid SO 3<br />

Starke Lewissäure:<br />

�-<br />

O<br />

O<br />

S P<br />

O<br />

�+<br />

SO 3 · PPh 3<br />

�-<br />

O<br />

O<br />

H<br />

S N<br />

O<br />

H<br />

�+<br />

SO 3 · NH 3<br />

H


Eigenschaften von Schwefeltrioxid SO 3<br />

Starke Lewissäure:<br />

O<br />

O<br />

S<br />

O<br />

O<br />

O S<br />

O<br />

O<br />

O S<br />

O<br />

O<br />

2– 2–<br />

SO4 · 2 SO3 = S3O10 2 –<br />

O<br />

O S O<br />

O<br />

2 –<br />

SO3 · O 2– 2–<br />

= SO4


+ 2 H2SO2<br />

+ 4 H2SO3<br />

+ 6 H2SO4<br />

+ 6 H2SO5<br />

Sauerstoffsäuren - Monoschwefelsäuren<br />

O<br />

HO<br />

O<br />

O<br />

O<br />

S OH<br />

S<br />

OH<br />

OH<br />

O<br />

S<br />

OH<br />

OH<br />

S<br />

O<br />

OH<br />

OH<br />

Sulfoxylsäure<br />

Schwefel(II)säure<br />

Schweflige Säure<br />

Schwefel(IV)säure<br />

Schwefelsäure<br />

Schwefel(VI)säure<br />

Peroxo-<br />

schwefel(VI)säure<br />

Sulfoxylate<br />

Sulfate(II)<br />

Sulfite<br />

Sulfate(IV)<br />

Sulfate<br />

Sulfate(VI)<br />

Peroxo-<br />

sulfate(VI)


+ 2 H2S2O3<br />

+ 3 H2S2O4<br />

+ 4 H2S2O5<br />

Sauerstoffsäuren - Dischwefelsäuren<br />

S<br />

O S<br />

OH<br />

O<br />

O<br />

O<br />

S<br />

S<br />

S<br />

OH<br />

OH<br />

OH<br />

S<br />

O<br />

O<br />

OH<br />

OH<br />

Thioschwefelsäure<br />

Dischwefel(II)säure<br />

Dithionige Säure<br />

Dischwefel(III)säure<br />

Dischweflige Säure<br />

Dischwefel(IV)säure<br />

Thiosulfate<br />

Disulfate(II)<br />

Dithionite<br />

Disulfate(III)<br />

Disulfite<br />

Disulfate(IV)


+ 5 H2S2O6<br />

+ 6 H2S2O7<br />

+ 6 H2S2O8<br />

Sauerstoffsäuren - Dischwefelsäuren<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

S<br />

OH<br />

S<br />

O<br />

OH<br />

S<br />

O<br />

OH<br />

O<br />

S<br />

O<br />

O<br />

O<br />

S<br />

O<br />

OH<br />

O<br />

S<br />

OH<br />

O<br />

Dithionsäure<br />

Dischwefel(V)säure<br />

Dischwefelsäure<br />

Dischwefel(VI)säure<br />

Peroxodi-<br />

schwefel(VI)säure<br />

OH<br />

Dithionate<br />

Disulfate(V)<br />

Disulfate<br />

Disulfate(VI)<br />

Peroxodi-<br />

sulfate(VI)


OZ: +5, 0, –2<br />

H2Sn+2O3<br />

OZ: +5, 0<br />

H2Sn+2O6<br />

Sauerstoffsäuren - Polyschwefelsäuren<br />

O<br />

O<br />

O<br />

S<br />

O<br />

S<br />

OH<br />

OH<br />

(S) n<br />

(S) n<br />

O<br />

S<br />

S H<br />

O<br />

OH<br />

Polysulfan-<br />

monosul-<br />

fonsäure<br />

Polythion-<br />

säure<br />

Polysulfanmono-<br />

sulfonate<br />

Polythionat


Darstellung:<br />

Schweflige Säure H 2 SO 3<br />

SO 2 + H 2O H 2SO 3<br />

In wässriger Lösung erfolgt nahezu vollständige<br />

Dissoziation:<br />

–<br />

H2SO3 + H2O HSO3 + H3O +<br />

– 2–<br />

HSO3 + H2O SO3 + H3O +<br />

Hydrogensulfite <strong>und</strong> Sulfite


Schweflige Säure H 2 SO 3<br />

Sulfite disproportionieren beim Erhitzen:<br />

+ IV + VI – II<br />

2– �T<br />

4 SO 3<br />

2– 2–<br />

3 SO4 + S<br />

In konzentrierter Lösung erfolgt Kondensation:<br />

–<br />

2 HSO3 2–<br />

S2O5 + H2O<br />

Disulfit (Pyrosulfit)


O<br />

S<br />

OH<br />

O –<br />

S<br />

O O<br />

O<br />

S<br />

O<br />

Bildung von Disulfit<br />

O –<br />

H<br />

– OH<br />

S + OH<br />

O O<br />

–<br />

O O – S<br />

O<br />

S<br />

O<br />

O –<br />

+ H 2O


Schweflige Säure - Eigenschaften<br />

Mäßig starke Reduktionsmittel:<br />

saure Lösung<br />

2– + –<br />

SO2 (aq) + 2 H2O SO4 + 4 H + 2 e<br />

2– + –<br />

2 SO2 (aq) + 2 H2O S2O6 + 4 H + 2 e<br />

alkalische Lösung<br />

2– –<br />

SO3 + 2 OH<br />

H 2SO 3 + ½ O 2<br />

2–<br />

SO4 + H2O + 2 e –<br />

H 2SO 4<br />

E 0 = + 0.16 V<br />

E 0 = + 0.57 V<br />

E 0 = – 0.94 V


Schweflige Säure - Reduktionswirkung<br />

Reduktion von Halogenen:<br />

I 2 + H 2SO 3 + H 2O 2 I – + H 2SO 4 + 2 H +<br />

Reduktion von Metallkationen:<br />

2 Au 3+ + 3 H 2SO 3 + 3 H 2O 2 Au � + 3 H 2SO 4 + 6 H +<br />

Reduktion von Metall- <strong>und</strong> Nichtmetalloxiden:<br />

2–<br />

2 CrO4 + H2SO3 + 10 H +<br />

–<br />

IO3 + 3 H2SO3 2 Cr 3+ + 3 H 2 SO 4 + 5 H 2 O<br />

I – + 3 H 2SO 4


Reduktion von Schwefliger Säure<br />

Gelingt nur mit starken Reduktionsmitteln:<br />

H 2SO 3 + 4 Fe 2+ + 4 H + 1 / 8 S 8 + 4 Fe 3+ + 3 H 2O<br />

2 H 2SO 3 + 2 Na H 2S 2O 4 + 2 OH – + 2 Na +<br />

–<br />

2 H2SO3 + 4 HCO2 Dithionige Säure<br />

H 2SO 3 + 3 Zn + 6 HCl H 2S + 3 ZnCl 2 + 3 H 2O<br />

2 H 2SO 3 + 6 SnCl 2 + 18 HCl SnS 2 + 5 H 2[SnCl 6] + 6 H 2O<br />

SnS 2 + 4 HCl 2 H 2S + SnCl 4<br />

2–<br />

H2S2O3 + 2 C2O4 + 3 H2O<br />

Thioschwefelsäure


HO<br />

O<br />

S OH<br />

Derivate der Schwefligen Säure<br />

�+<br />

H<br />

O<br />

O<br />

S O H<br />

O<br />

O<br />

S OH<br />

Schweflige Säure Protonenwanderung Sulfonsäure<br />

– O<br />

O<br />

S OH<br />

– O<br />

O<br />

� –<br />

S O<br />

O<br />

H<br />

O<br />

S O –<br />

Hydrogensulfit-Anion Protonenwanderung Sulfonat-Anion<br />

H<br />

H


O<br />

Derivate der Schwefligen Säure<br />

+ X – , – OH –<br />

HO S OH<br />

X S<br />

+ OH – , – X –<br />

Schweflige Säure Sulfinsäure<br />

+OH – , – X –<br />

X<br />

O<br />

O<br />

S<br />

OH<br />

+X – , – OH –<br />

X<br />

Thionylverbindung


Darstellung:<br />

Große Affinität zu Wasser:<br />

Thionylchlorid<br />

SO 2 + PCl 5<br />

SO 2 + Cl 2 + SCl 2<br />

SO 3 + Cl 2 + 2 SCl 2<br />

SOCl 2 + POCl 3<br />

2 SOCl 2<br />

3 SOCl 2<br />

SOCl 2 + H 2O SO 2 + 2 HCl


SO 2 + ½ O 2<br />

Schwefelsäure H 2 SO 4<br />

SO 3 + H 2O H 2SO 4 + 74 kJ<br />

exotherm<br />

SO3 + 99 kJ<br />

endotherm


SO -Ausbeute [%]<br />

3<br />

Temperatur- <strong>und</strong> Druckabhängigkeit der SO 3 -Ausbeute<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

1 bar 10 bar<br />

SO -Bildung<br />

3<br />

SO -Zerfall<br />

3<br />

400 500 600 700<br />

Temperatur [°C]<br />

SO -Ausbeute [%]<br />

3<br />

10 Vol-% SO 2 , 10.9 Vol-% O 2 , 79.9 Vol-% N 2<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

SO -Bildung<br />

3<br />

SO -Zerfall<br />

3<br />

400 500 600 700<br />

Temperatur [°C]


Das Bleikammerverfahren<br />

N 2O 3 + SO 2<br />

2 NO + ½ O 2<br />

SO 2 + ½ O 2<br />

2 NO + SO 3<br />

N 2O 3<br />

SO 3<br />

(2 NO + ½ O 2 NO + NO 2 N 2O 3)


Das Kontaktverfahren<br />

V 2O 5 + SO 2<br />

V 2O 4 + ½ O 2<br />

SO 2 + ½ O 2<br />

V 2O 4 + SO 3<br />

V 2O 5<br />

SO 3


1.<br />

2.<br />

3.<br />

4.<br />

SO + O + N<br />

2 2 2<br />

Katalysator<br />

SO<br />

3<br />

450°C<br />

620°C<br />

450°C<br />

510°C<br />

450°C<br />

475°C<br />

430°C<br />

450°C<br />

Wärmetauscher


SO 3 -Ausbeute [%]<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Horde 4 (98%)<br />

Horde 3 (95 %)<br />

Horde 2<br />

(90 %)<br />

400 500 600 700<br />

Temperatur [°C]


Gewinnung von Schwefelsäure<br />

SO 3 + H 2SO 4<br />

H 2S 2O 7<br />

H 2S 2O 7 + H 2O 2 H 2SO 4<br />

SO 3 + H 2O H 2SO 4


H 2SO 4 + SO 3<br />

H 2SO 4 + 2 SO 3<br />

H 2SO 4 + 3 SO 3<br />

Schwefeltrioxid <strong>und</strong> Schwefelsäure<br />

H 2S 2O 7<br />

H 2S 3O 10<br />

H 2S 4O 13<br />

Dischwefelsäure<br />

Trischwefelsäure<br />

Tetraschwefelsäure


[Mio t]<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

H 2 SO 4 -Produktion<br />

1950 1960 1970 1980 1990<br />

USA<br />

Russland<br />

Deutschland<br />

England<br />

Frankreich<br />

Italien<br />

Belgien<br />

Ostasien<br />

Australien


[Mio t]<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

H 2 SO 4 -Produktion<br />

Welt<br />

1950 1960 1970 1980 1990


Eigenschaften der Schwefelsäure<br />

Wasserfreie Schwefelsäure: farblose, ölige, schwere<br />

Flüssigkeit (d = 1.83 g/cm 3 )<br />

Schmelzpunkt: 10.4 °C, (98%-ige nur noch 3°C)<br />

große Affinität zu Wasser<br />

große Oxidationskraft<br />

Eigendissoziation:<br />

H 2SO 4 + H 2SO 4<br />

+ –<br />

H3SO4 + HSO4


Eigenschaften der Schwefelsäure<br />

tiefere<br />

Temperaturen<br />

H 2SO 4<br />

hohe<br />

Temperaturen<br />

SO 3 +H 2O<br />

338°C 450°C


H 2SO 4<br />

Eigenschaften der Schwefelsäure<br />

H + –<br />

+ HSO4 1. Dissoziation 2. Dissoziation<br />

Hydrogensulfate <strong>und</strong> Sulfate<br />

2 H + 2–<br />

+ SO4


Eigenschaften der Schwefelsäure<br />

HF + H 2SO 4<br />

PH 3 + H 2SO 4<br />

H 3PO 4 + H 2SO 4<br />

H 5IO 6 + H 2SO 4<br />

H 3CCOOH + H 2SO 4<br />

(H 3C) 2CO + H 2SO 4<br />

H2F + –<br />

+ HSO4 + –<br />

PH4 + HSO4<br />

+ –<br />

P(OH) 4 + HSO4<br />

+ –<br />

I(OH) 6 + HSO4<br />

+ –<br />

H3C(OH) 2 + HSO4<br />

(H3C) 2COH + –<br />

+ HSO4


HNO 3 + 2 H 2SO 4<br />

H 2SO 4 + HNO 3<br />

+<br />

H O NO2 H<br />

Nitriersäure<br />

+<br />

NO2 + H3O + –<br />

+ 2 HSO4 HSO 4<br />

+<br />

–<br />

+ H O NO2<br />

+<br />

H2O + NO2 H


+<br />

+<br />

+ O N O<br />

H<br />

H<br />

NO 2<br />

Nitriersäure<br />

B – HB +<br />

+<br />

NO 2<br />

H<br />

H<br />

NO 2


H 2C<br />

HC<br />

H 2C<br />

Glycerin<br />

OH<br />

OH<br />

OH<br />

Wärme oder Schlag<br />

+ 3 HNO 3<br />

Nitriersäure<br />

H 2SO 4<br />

– 3 H 2 O<br />

H 2C<br />

HC<br />

H 2C<br />

O<br />

O<br />

O<br />

NO 2<br />

NO 2<br />

NO 2<br />

1 ½ N 2 + 3 CO 2 + 2 ½ H 2O + ¼ O 2


2 KHSO 4<br />

�T<br />

Fe + H 2SO 4<br />

2 NaOH + H 2SO 4<br />

Na 2CO 3 + H 2SO 4<br />

BaCl 2 + Na 2SO 4<br />

2– –<br />

SO3 + 2 OH<br />

Sulfate<br />

– H 2O K 2S 2O 7<br />

�T<br />

– SO 3<br />

FeSO 4 + H 2<br />

K 2SO 4<br />

Na 2SO 4 + 2 H 2O<br />

Na 2SO 4 + CO 2 + H 2O<br />

BaSO 4 + 2 NaCl<br />

2–<br />

SO4 + H2O + 2 e –


2– + –<br />

SO4 + 2 H + 2 e<br />

Oxidationswirkung<br />

2–<br />

SO3 + H2O<br />

H 2SO 4 + C SO 2 + H 2O + CO<br />

2 H 2SO 4 + 1 / 8 S 8<br />

Cu + 2 H 2SO 4<br />

3 SO 2 + 2 H 2O<br />

CuSO 4 + SO 2 + H 2O


2 HI + H 2SO 4<br />

H 2S + H 2SO 4<br />

Oxidationswirkung<br />

I 2 + SO 2 + 2 H 2O<br />

1 /8 S 8 + SO 2 + 2 H 2O


Verdünnte Schwefelsäure<br />

M + H 2SO 4 (aq) M II SO 4 + H 2<br />

2 H + + 2 e –<br />

M M 2+ + 2 e –<br />

H 2


O<br />

Derivate der Schwefelsäure<br />

+ X – , – OH –<br />

HO S OH<br />

X S<br />

+ OH – , – X –<br />

O<br />

O O<br />

X<br />

O<br />

S<br />

OH<br />

Schwefelsäure Sulfonsäure<br />

+OH – , – X –<br />

O<br />

+X – , – OH –<br />

X<br />

Sulfurylverbindung


Fluorsulfonsäure<br />

SO 3 + HF HSO 3F<br />

HSO 3F + H 2O H 3O + SO 3F –


H 2SO 4 + PCl 5<br />

Chlorsulfonsäure<br />

SO 3 + HCl HSO 3Cl<br />

HSO 3Cl + POCl 3 + HCl<br />

HSO 3Cl + H 2O H 2SO 4 + HCl


Sulfurylchlorid SO 2 Cl 2<br />

SO 2 + Cl 2<br />

S 2Cl 2 + Cl 2 + O 2<br />

SO 2Cl 2<br />

Kat.<br />

Kat.<br />

SO 2Cl 2<br />

2 SO 2Cl 2<br />

�T<br />

2 HSO3Cl SO2Cl2 + H2SO4 + H 2O<br />

– HCl<br />

HSO 3Cl<br />

+ H 2O<br />

– HCl<br />

H 2SO 4


Thioschwefelsäure - Thiosulfate<br />

ClSO 3H + H 2S H 2S 2O 3 + HCl<br />

H 2S 2O 3<br />

Na 2SO 3 + 1 / 8 S 8<br />

> 0 °C<br />

100°C /H 2O<br />

H 2S + SO 3<br />

Na 2S 2O 3


Fixieren:<br />

Fotografie<br />

h · � + AgX Ag + ½ X 2 (X = Cl, Br, I)<br />

X – + h · � ½ X 2 + e –<br />

Ag + + e –<br />

AgBr + 2 Na 2S 2O 3<br />

Ag<br />

Na 3[Ag(S 2O 3) 2] + NaBr


Belichten<br />

lichtempfindlicher Film<br />

Fotografie<br />

Entwickeln <strong>und</strong> Fixieren<br />

Negativ-Film


Belichten<br />

lichtempfindliches Papier<br />

Fotografie<br />

Entwickeln <strong>und</strong> Fixieren


Iodometrische Bestimmung von Oxidationsmitteln<br />

Fe 3+<br />

KI<br />

2 Fe 3 + + 2 I –<br />

I 2<br />

Fe 2+<br />

2 Fe 2+ + I 2<br />

Na S O<br />

2 2 3<br />

2– 2– –<br />

2 S2O3 + I2 S4O6 + 2 I<br />

I –


KI 3<br />

Iodometrische Bestimmung von Reduktionsmitteln<br />

S 2–<br />

KI + I 2<br />

KI 3<br />

S 2– + I 2<br />

I 2<br />

S 8<br />

I –<br />

1 /8 S 8 � + 2 I –<br />

Na S O<br />

2 2 3<br />

2– 2– –<br />

2 S2O3 + I2 S4O6 + 2 I<br />

I –


Der Phosphor<br />

Phosphor steht bei den Elementehäufigkeiten an 13. Stelle<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*<br />

15<br />

30.974<br />

P


Vorkommen - In der Lithosphäre<br />

Fluorapatit Hydroxylapatit<br />

Ca 5(PO 4) 3(F) Ca 5(PO 4) 3(OH)<br />

(x 2 = 3 Ca 3 (PO 4 ) 2 · CaF 2 ) (x 2 = 3 Ca 3 (PO 4 ) 2 · Ca(OH) 2 )


Vorkommen - In der Lithosphäre<br />

Phosphorit Vivianit<br />

Ca 3 (PO 4 ) 2<br />

Fe 3 (PO 4 ) 2 · 8 H 2 O


Vorkommen - In der Lithosphäre<br />

Wavellit Monazit<br />

Al 3 (PO 4 ) 2 (OH) 3 · 5 H 2 O Ce(PO 4 )<br />

(= 2 AlPO 4 · Al(OH) 3 · 5 H 2 O)


Milch<br />

Vorkommen - In der Biosphäre<br />

Knochen<br />

Gehirn<br />

Eigelb<br />

Zähne<br />

Muskeln<br />

Dünger


Darstellung<br />

Die Darstellung von weißem Phosphor erfolgt durch<br />

Umsetzung von Apatit mit Koks <strong>und</strong> Kies im elektrischen<br />

Lichtbogen.<br />

Der Gesamtvorgang kann folgendermaßen formuliert<br />

werden:<br />

~1500°C<br />

2 Ca3(PO4) 2 + 6 SiO2 + 10 C 6 CaSiO3 + P4 + 10 CO


Aufbau eines elektrischen Lichtbogenofens<br />

Längsschnitt


Querschnitt<br />

Aufbau eines elektrischen Lichtbogenofens<br />

Schlackenabstich<br />

Kohle- oder<br />

Söderberg-<br />

Elektroden<br />

Eisenabstich


2 Ca 3(PO) 4 + 6 SiO 2<br />

Mögliche Reaktionsfolgen<br />

6 CaSiO 3 + P 4O 10<br />

P 4O 10 + 10 C 10 CO + P 4<br />

2 Ca 3(PO 4) 2 + 10 CO 6 CaO + 10 CO 2 + P 4<br />

6 CaO + 6 SiO 2<br />

6 CaSiO 3<br />

10 CO 2 + 10 C 20 CO


Darstellung anderer Modifikationen<br />

Alle anderen allotropen Modifikationen des Phosphors<br />

werden aus weißem Phosphor dargestellt:<br />

Wird weißer Phosphor auf eine Temperatur von 200 –<br />

400°C erhitzt, entsteht roter Phosphor.<br />

Wird weißer Phosphor erhöhtem Druck <strong>und</strong> erhöhter<br />

Temperatur ausgesetzt, entsteht schwarzer Phosphor.<br />

Dieser kann auch durch Einwirkung von metallischem<br />

Quecksilber sowie einiger Impfkristalle <strong>und</strong> Erhitzen auf<br />

380°C für einige Tage erhalten werden.<br />

Wird weißer Phosphor ein- bis zwei Wochen auf über 550°C<br />

erhitzt, entsteht violetter Phosphor.


Physikalische Eigenschaften<br />

Schwarzer Phosphor ist bei Raumtemperatur die<br />

thermodynamisch stabilste Modifikation:


P 4, weiss<br />

P n , violett<br />

Ump. 550 C<br />

o<br />

fest (monoklin)<br />

P ,<br />

n schwarz<br />

Druck<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

44.25 C<br />

o<br />

280.5 C<br />

o<br />

fest (kubisch) flüssig gasförmig<br />

fest (orthorhombisch)<br />

Druck<br />

[P 4]<br />

Smp. Sdp.<br />

Sblp. 620 C<br />

o<br />

550 – 620 C<br />

o<br />

o<br />

> 200 C, Tempern<br />

P ,<br />

n rot<br />

Hochdruckmodifikationen<br />

450 – 550 C<br />

o<br />

Tempern Tempern<br />

fest<br />

(amorph)<br />

[P 4 P 2 P]


Physikalische Eigenschaften<br />

Charakteristische Eigenschaften Dichte<br />

[g · cm –3 ]<br />

weiß In der Kälte spröde <strong>und</strong> glasklar,<br />

bei Raumtemperatur wachsweich <strong>und</strong><br />

farblos bis weiß, als Flüssigkeit stark<br />

lichtbrechend, leitet den elektrischen<br />

Strom nicht, Smp. 44.25 °C, Sdp. 280.5°C,<br />

sehr reaktiv <strong>und</strong> giftig<br />

schwarz Schuppig <strong>und</strong> gut spaltbar, elektrischer<br />

Halbleiter, ab 550°C erfolgt die<br />

Umwandlung zu violettem Phosphor, Smp.<br />

~610°C<br />

violett Tafelförmige, klare, spaltbare Kristalle.<br />

Zwischen 550 <strong>und</strong> 620°C stabilste<br />

Modifikation. Ab 620°C erfolgt Sublimation<br />

zu P4-Molekülen, ab 49 bar erfolgt<br />

Schmelzen unter Bildung von flüssigem P4<br />

rot Amorph, sublimiert bei etwa 590°C, Smp.<br />

~600°C, sehr reaktiv, ungiftig<br />

Löslichkeit<br />

1.8232 In Wasser<br />

unlöslich, in<br />

CS2, SO2 (l),<br />

NH3 (l), THF <strong>und</strong><br />

Benzol leicht<br />

löslich<br />

2.69 Unlöslich in CS2<br />

2.36 Unlöslich in CS2<br />

~ 2.2


221 pm<br />

Weißer Phosphor


Schwarzer Phosphor


Schwarzer Phosphor


Hittorfscher Phosphor


P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

Hittorfscher Phosphor


Chemische Eigenschaften<br />

Weißer Phosphor ist sehr reaktiv. In feinverteilter Form<br />

entzündet er sich bereits bei Raumtemperatur an der Luft, in<br />

kompakterer Form oberhalb von 50°C:<br />

P 4 + 5 O 2<br />

P 4O 10 + 2986 kJ<br />

An feuchter Luft entstehen Phosphonsäure (P 2 O 3 � H 3 PO 3 ),<br />

Hypodiphosphorsäure (P 2 O 4 � H 4 P 2 O 6 ) sowie Phosphorsäure<br />

(P 2 O 5 � H 3 PO 4 ).<br />

Weißer Phosphor zeigt im Dunkeln ein blaues Leuchten -<br />

Chemolumineszenz


Chemische Eigenschaften<br />

Phosphor bildet mit allen Elementen außer den Edelgasen<br />

binäre Verbindungen.<br />

Weißer Phosphor ist ein kräftiges Reduktionsmittel.<br />

In Natronlauge disproportioniert er zu Phosphorwasserstoff<br />

<strong>und</strong> Phosphinat:<br />

P4 + 3 OH – 0 – III + I<br />

–<br />

+ 3 H2O PH3 + 3 H2PO2 Oder es entstehen Phosphonat <strong>und</strong> Wasserstoff:<br />

P4 + 8 OH – 0 + III<br />

2–<br />

+ 4 H2O 4 HPO3 + 6 H2


L nM<br />

P<br />

P<br />

Säure-Base-Eigenschaften<br />

Phosphor kann gegenüber Lewis-sauren Metallkomplexen<br />

als Lewis-Base wirken:<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

LnM P<br />

P<br />

P LnM P<br />

MLn


Oxidationsstufen<br />

Phosphor kann wie auch Stickstoff alle möglichen<br />

Oxidationsstufen zwischen – 3 <strong>und</strong> + 5 annehmen:<br />

– III – II – I 0 + I<br />

PH 3 P 2H 4 (PH) n P 4 H 3PO 2<br />

+ II + III + IV + V<br />

H 4P 2O 4 H 3PO 3 H 4P 2O 6 H 3PO 4<br />

Die Koordinationszahlen liegen zwischen eins <strong>und</strong> neun.


eins<br />

zwei<br />

drei<br />

vier<br />

fünf<br />

sechs<br />

sieben<br />

acht<br />

neun<br />

P P HC P<br />

H P CH 2 [NC P CN] –<br />

PH 3 P 4<br />

PhP{Mn(CO) 2Cp} 2<br />

+ 3–<br />

PH4 POCl3 PO4 PF 5 PPh 5<br />

[Co 4 (CO) 10 (�-PPh) 2 ]<br />

–<br />

PF6 UP<br />

Rh4P3 Ta2P Ir 2 P<br />

Ti3P, Fe2P [Rh9 (CO) 21P] 2–<br />

Koordinationszahlen<br />

linear<br />

gewinkelt<br />

pyramidal<br />

planar<br />

tetraedrisch<br />

trigonal-bipyramidal<br />

quadratisch-pyramidal<br />

oktaedrisch<br />

trigonal-prismatisch<br />

zweifach-überkappt-trigonal-prismatisch<br />

kubisch<br />

dreifach-überkappt-trigonal-prismatisch<br />

überkappt-quadratisch-antiprismatisch


[ P ] 3–<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

Monophosphid<br />

[ P—P ] 4–<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

Phosphid-Anion <strong>und</strong> anionische Ketten<br />

����<br />

Diphosphid<br />

����<br />

[ P—P—P ] 5–<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

Triphosphid<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

[ P—P—P—P ] 6–<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

����<br />

Tetraphosphid<br />

����<br />

����<br />

����<br />

Li 3 P, Na 3 P, Mg 3 P 2<br />

CaP, SrP<br />

LaP 2<br />

CeP 2<br />

Allgemein gilt:<br />

( n<br />

n<br />

P �<br />

2)<br />


P P P<br />

P<br />

K 4 P 6<br />

P<br />

P P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P P<br />

P<br />

BaP 3<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P P<br />

P<br />

SrP 3<br />

P P<br />

P P P<br />

P<br />

Phosphid-Ringe<br />

P<br />

P P<br />

P P P<br />

P P P<br />

P<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

CaP 3<br />

P<br />

P P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P P P<br />

P P<br />

P


”<br />

P<br />

P P ” P”<br />

P P<br />

P<br />

3–<br />

P7 –<br />

[P7 ]x<br />

RbP 7 , CsP 7<br />

Phosphid-Käfige<br />

Li 3 P 7 , Na 3 P 7 , K 3 P 7 ,<br />

Rb 3 P 7 , Cs 3 P 7 ,<br />

Sr 3 P 14<br />

P<br />

P P”<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

Na 3 P 11 ,<br />

Cs 3 P 11<br />

P<br />

P P”<br />

”<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

”<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

3–<br />

P11 P<br />

P P”<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />


Li 2 P 16 , Na 2 P 16 ,<br />

Li 3 P 21 , Na 3 P 21 ,<br />

K 3 P 21 , Li 4 P 26 ,<br />

Na 4 P 26 , K 4 P 26<br />

Li 3 P 19 , Na 3 P 19 ,<br />

K 3 P 19<br />

P<br />

P<br />

P<br />

Phosphid-Käfige<br />

” ” ”<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

2– 3– 4–<br />

P16 (n = 0), P21 (n = 1), P26 (n = 2)<br />

3–<br />

P19 P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

n<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

” ”<br />

P<br />

P<br />

P P<br />

”<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P


Wasserstoffverbindungen des Phosphors<br />

Phosphor bildet mit Wasserstoff viele Verbindungen der<br />

allgemeinen Zusammensetzung<br />

P nH n+m<br />

( mit n = ganzzahlig, m = 2, 0, –2, –4, –6).<br />

Sie werden als Phosphane bezeichnet (früher Phosphine).<br />

Phosphane sind sauerstoffempfindlich, thermisch labil<br />

(außer PH 3), leicht flüchtig <strong>und</strong> oftmals selbstentzündlich.<br />

In Substanz konnten bisher isoliert werden:<br />

PH 3 , P 2 H 4 , P 3 H 5 , P 5 H 5 , P 7 H 3 sowie (PH) x


H<br />

H<br />

H<br />

P P P P<br />

H<br />

H<br />

Catena-Phosphane<br />

P P<br />

P 2H 4<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

P P P<br />

H<br />

P 3H 5<br />

Diphosphan(4) Triphosphan(5)<br />

H<br />

P 4H 6<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

P P P P P P P<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

(PH) x<br />

n-Tetraphosphan(6) Polyphosphan<br />

H<br />

H<br />

H


P<br />

H<br />

P<br />

P P<br />

H H<br />

P 5H 5<br />

P<br />

H<br />

P<br />

P<br />

H<br />

H<br />

P P<br />

P<br />

P7H3 H<br />

P<br />

P<br />

H<br />

Cyclische Phosphane<br />

Pentaphosphan(5)<br />

(Cyclopentaphosphan)<br />

H<br />

Heptaphosphan(5)<br />

P<br />

(Bicyclo[2.2.1]heptaphosphan)<br />

P<br />

Heptaphosphan(3)<br />

(Tricyclo[2.2.1.0 2,6 ]heptaphosphan)<br />

H<br />

H<br />

P<br />

P<br />

P 7H 5<br />

P<br />

H<br />

P<br />

P<br />

H<br />

H


Monophosphan („Phosphin“), PH 3<br />

Phosphor disproportioniert in alkalischer Lösung zu<br />

Monophosphan <strong>und</strong> Phosphorsäure:<br />

0 – III + I<br />

2 P 4 + 12 H 2O 2 PH 3 + 6 H 3PO 2<br />

– III + III – III + V<br />

4 PH 3 + 4 H 3PO 3<br />

Phosphinsäure<br />

5 PH 3 + 3 H 3PO 4<br />

Phosphonsäure Phosphorsäure


Monophosphan („Phosphin“), PH 3<br />

Die technische Darstellung erfolgt durch alkalische<br />

Hydrolyse von weißem Phosphor:<br />

0 – III + I<br />

P4 + 3 KOH + 3 H2O PH3 + 3 KH2PO2 Hydrolyse eines Metallphosphids führt ebenfalls zu<br />

Monophosphan:<br />

Ca 3P 2 + 6 H 2O 2 PH 3 + 3 Ca(OH) 2


Monophosphan („Phosphin“), PH 3<br />

Thermische Zersetzung von Phosphoriger Säure führt zum<br />

Monophosphan:<br />

4 H 3PO 3<br />

200°C<br />

PH 3 + 3 H 3PO 4<br />

Besonders reines Monophosphan läßt sich durch alkalische<br />

Hydrolyse von Phosphoniumiodid erhalten:<br />

P 4 + 2 I 2 + 8 H 2O 2 PH 4I + 2 HI + 2 H 3PO 4<br />

PH 4I + KOH (aq) PH 3 + KI + H 2O


Monophosphan („Phosphin“), PH 3<br />

Die Reduktion von Phosphortrichlorid mit Lithiumaluminiumhydrid<br />

oder Lithiumhydrid ergibt Monophosphan:<br />

PCl 3 + LiAlH 4<br />

Et 2O, < 0°C<br />

PCl 3 + LiH Wärme<br />

PH 3 + 3 LiAlCl 4<br />

PH 3 + LiCl<br />

Zumeist entsteht bei der Darstellung von Monophosphan<br />

auch Diphosphan P 2H 4. Dieses läßt sich jedoch aufgr<strong>und</strong><br />

seines höheren Siedepunktes abtrennen.


Monophosphan - Eigenschaften<br />

Farbloses, giftiges, knoblauchartig riechendes Gas.<br />

Sdp. – 87.74°C, Smp. – 133.78°C.<br />

Im flüssigen Zustand ist es, anders als NH 3 , nicht assoziiert.<br />

Die Löslichkeit in Wasser ist äußerst gering, dagegen recht<br />

gut in flüssigem Ammoniak, Schwefelkohlenstoff sowie<br />

Trichloressigsäure Cl 3CCO 2H. Die wässrige Lösung reagiert<br />

neutral.<br />

PH 3 ist ein pyramidal gebautes Molekül, mit<br />

Bindungswinkeln HPH von knapp 94°.<br />

Bei erhöhter Temperatur erfolgt Zersetzung in die Elemente.


Monophosphan - Eigenschaften<br />

Monophosphan besitzt im Vergleich zu NH 3 eine stärkere<br />

Reduktionskraft: So verbrennt es an der Luft oberhalb von<br />

150°C unter Selbstentzündung zu Phosphorsäure:<br />

PH 3 + 2 O 2<br />

H 3PO 4 + 1270 kJ<br />

Gegenüber Natrium wirkt PH 3 als Oxidationsmittel:<br />

PH 3 + Na NaPH 2 + ½ H 2<br />

Die basischen Eigenschaften sind schwächer als die von<br />

NH3: + –<br />

PH3 + HCl PH4 Cl


Monophosphan - Eigenschaften<br />

Phosphoniumsalze zersetzen sich in Wasser zu<br />

Monophosphan <strong>und</strong> Halogenwasserstoffsäuren:<br />

PH 4Cl + H 2O PH 3 + H 3O + + Cl –<br />

Die Wasserstoffatome lassen sich durch Alkalimetalle<br />

substituieren:<br />

PH 3 + BuLi LiPH 2 + BuH Bu = C 4H 9<br />

Auch können sie durch vielfältige organische <strong>und</strong><br />

anorganische Reste (R, OR, NR 2, Halogen...) unter Bildung<br />

von Phosphan-Komplexen ersetzt werden.


Diphosphan, P 2 H 4<br />

Diphosphan ist zumeist Nebenprodukt der Monophosphan-<br />

Synthese. Die gezielte Darstellung kann durch Hydrolyse<br />

des Calciumphosphids CaP erfolgen:<br />

2 CaP + 4 H 2O 2 Ca(OH) 2 + P 2H 4<br />

Diphosphan ist thermo- <strong>und</strong> photolabil. Smp. –99°C, Sdp.<br />

63.5°C. Oberhalb einer Temperatur von –30°C beginnt eine<br />

merkliche Zersetzung zu Monophosphan <strong>und</strong> farblosen bis<br />

gelbgefärbten, höheren Phosphanen:<br />

m<br />

n – — P2H4 2<br />

Diphosphan ist selbstentzündlich !<br />

P nH n+m + (n – m) PH 33


Heptaphosphan(3), P 7 H 3<br />

Heptaphosphan(3) kann durch Umsetzung von weißem<br />

Phosphor mit Natrium hergestellt werden:<br />

7 P 4 + 12 Na 4 Na 3P 7<br />

Me = –CH 3<br />

Na 3P 7 + 3 Me 3SiCl P 7(SiMe 3) 3 + 3 NaCl<br />

P 7(SiMe 3) 3 + 3 MeOH P 7H 3 + 3 Me 3SiOMe<br />

Die Käfigverbindung ist ein hellgelber Feststoff,<br />

der bei 60°C sublimiert <strong>und</strong> sich ab 300°C<br />

zersetzt. P 7H 3 ist recht luftstabil <strong>und</strong> bildet mit<br />

Wasser verschiedene Phosphorsäuren. P P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

H<br />

P<br />

H<br />

H<br />

P


Halogen-Verbindungen von Phosphor<br />

Die Halogen-Verbindungen des Phosphors leiten sich von<br />

einigen acyclischen <strong>und</strong> cyclischen Phosphanen <strong>und</strong> vom<br />

nicht isolierbaren Phosphoran (PH 5) durch Austausch der<br />

Wasserstoffatome gegen Halogenatome ab:<br />

PX 3 P 2X 4 PX 5 P 4F 6 P 6Cl 6 P 6Br 6<br />

(X = Halogen)<br />

Hierbei existieren auch gemischte Halogen-Derivate sowie<br />

Halogenoxide:<br />

POX 3 Phosphorylhalogenid<br />

(POX) x <strong>und</strong> (PO 2 X) x


Phosphortrichlorid, PCl 3<br />

Die Darstellung erfolgt aus den gasförmigen Elementen:<br />

P 4 + 6 Cl 2<br />

4 PCl 3 + 1280 kJ<br />

Phosphortrichlorid ist eine farblose, stechend riechende, an<br />

feuchter Luft stark rauchende Flüssigkeit (Sdp. 75 °C, Smp.<br />

– 93.6 °C). Wasser zersetzt es zu Phosphonsäure <strong>und</strong><br />

Chlorwasserstoff:<br />

PCl 3 + 3 H 2O P(OH) 3 + 3 HCl<br />

H 3PO 3


Phosphorpentachlorid, PCl 5<br />

Die Darstellung erfolgt aus PCl 3 <strong>und</strong> Chlor:<br />

PCl 3 + Cl 2<br />

PCl 5 + 124 kJ<br />

PCl 5 ist ein grünlich bis weiß gefärbter Feststoff, der bei<br />

159°C ohne zu schmelzen sublimiert. Im festen Zustand<br />

liegt ein Salz aus vor:<br />

Cl<br />

+<br />

Cl<br />

–<br />

Cl Cl<br />

Cl P Cl P<br />

Cl Cl<br />

Cl<br />

Cl<br />

160 o C<br />

Cl<br />

Cl<br />

Cl<br />

P<br />

Cl<br />

Cl


Phosphorpentachlorid, PCl 5<br />

Phosphorpentachlorid spaltet sehr leicht Chlor ab <strong>und</strong> wird<br />

daher als Chlorierungsmittel verwendet.<br />

In feuchter Luft entstehen Phosphorylchlorid <strong>und</strong><br />

Chlorwasserstoff. Ersteres reagiert mit Wasser weiter zu<br />

Phosphorsäure:<br />

PCl 5 + H 2O POCl 3 + 2 HCl<br />

POCl 3 + 3 H 2O PO(OH) 3 + 3 HCl<br />

H 3PO 4


• Orthosäuren<br />

• Metasäuren<br />

• Disäuren<br />

• Polyphosphorsäuren<br />

Sauerstoffsäuren des Phosphors<br />

H 3 PO n<br />

HPO n–1<br />

H 4 P 2 O n<br />

H n+2 P n O 3n+1<br />

(n = 2, 4, 5, 6)<br />

(n = 3 <strong>und</strong> 4)<br />

(n = 4, 5, 6, 7, 8)


���<br />

P ���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

���<br />

Sauerstoffsäuren des Phosphors<br />

3 –<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

P<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

3 –<br />

O ���<br />

P<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

���<br />

3 –<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

P<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

���<br />

���<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

3 –<br />

���<br />

O<br />

P<br />

���<br />

���<br />

���<br />

3 –


Sauerstoffsäuren des Phosphors<br />

Anionen mit freien Elektronenpaaren am Phosphor sind in<br />

Wasser unbeständig <strong>und</strong> lagern augenblicklich Protonen an:<br />

[PO 2] 3– + 2 H 2O [H 2PO 2] – + 2 OH –<br />

[PO 3] 3– + H 2O [HPO 3] 2– + OH –


Sauerstoffsäuren des Phosphors<br />

O<br />

P<br />

H H<br />

H<br />

O<br />

P<br />

HO H<br />

HO<br />

O<br />

P<br />

HO H<br />

H<br />

Phosphanoxid Phosphinsäure<br />

O<br />

P<br />

HO OH<br />

HO<br />

Phosphonsäure Phosphorsäure


Sauerstoffsäuren des Phosphors<br />

Die Säure-Anionen entstehen durch Abspaltung der aciden<br />

Protonen:<br />

O<br />

P<br />

O H<br />

H<br />

– –<br />

O<br />

P<br />

O H<br />

O<br />

O<br />

P<br />

O O<br />

O<br />

Phosphinat Phosphonat Phosphat<br />

–<br />

–<br />

–<br />


O<br />

HO P OH + HO P<br />

HO<br />

Sauerstoffsäuren des Phosphors<br />

Di- <strong>und</strong> Polysäuren sind Kondensationsprodukte, die durch<br />

Veresterung von Säuregruppen entstehen:<br />

2 H 3PO 4<br />

O<br />

OH<br />

H 4P 2O 7 + H 2O<br />

O<br />

OH HO P O P OH<br />

HO<br />

+ H 2O<br />

O<br />

OH


Phosphinsäure, H 3 PO 2<br />

Sie entsteht durch Disproportionierung von weißem<br />

Phosphor beim Kochen in Wasser:<br />

0 –III +I<br />

P4 + 6 H2O PH3 + 3 H3PO2 Mittelstarke, einbasige Säure, Smp. 26.5°C, farblose<br />

Blättchen. Bildet gut wasserlösliche Phosphinate.<br />

Wirkt als Reduktionsmittel <strong>und</strong> reduziert sich selbst beim<br />

Erwärmen zu Phosphorwasserstoff:<br />

3 H 3PO 2<br />

PH 3 + 2 H 3PO 3


Phosphonsäure, H 3 PO 3<br />

Hydrolyse von Phosphortrichlorid oder Phosphortrioxid liefert<br />

Phosphonsäure:<br />

PCl 3 + 3 H 2O H 3PO 3 + 3 HCl<br />

P 2O 3 + 3 H 2O 2 H 3PO 3<br />

Farblose, in Wasser leicht löslich Kristalle, Smp. 73.8°C.<br />

Die Dissoziation in Wasser erfolgt in zwei Stufen:<br />

Zunächst bildet sich Hydrogenphosphonat M I H[HPO 3 ],<br />

dann Phosphonat M I 2[HPO 3 ].


Phosphonsäure, H 3 PO 3<br />

Phosphonsäure ist ein starkes Reduktionsmittel. Wie auch<br />

Phosphinsäure reduziert sie sich selbst:<br />

3 H 3PO 3<br />

PH 3 + 3 H 3PO 4<br />

Der Phosphonsäure liegt ein Anhydrid zugr<strong>und</strong>e, welches<br />

sich durch Verbrennung von weißem Phosphor unter<br />

beschränkter Luftzufuhr darstellen läßt:<br />

½ P 4 + 1½ O 2<br />

P 2O 3 + 820 kJ


Phosphortrioxid, P 2 O 3<br />

Sehr giftige, wachsartige, kristalline, in Ether,<br />

Schwefelkohlenstoff, Benzol <strong>und</strong> Chloroform lösliche Masse,<br />

Smp. 23.8°C.<br />

In der Gasphase dimer mit Adamantan-Struktur.


Ca 3(PO 4) 2 + 3 H 2SO 4<br />

Phosphorsäure, H 3 PO 4<br />

Die Darstellung kann durch Umsetzung von Phosphaten mit<br />

Schwefelsäure erfolgen:<br />

3 CaSO 4 + 2 H 3PO 4<br />

Auch die Hydrolyse des Anhydrids liefert die Säure:<br />

P 2O 5 + 3 H 2O 2 H 3PO 4


Phosphorsäure, H 3 PO 4<br />

Phosphorsäure bildet farblose, wasserklare, harte,<br />

geruchlose, in Wasser leicht lösliche Kristalle mit Smp.<br />

42°C.<br />

Dreibasige, mittelstarke Säure, die erwartungsgemäß drei<br />

Salze bildet:<br />

Dihydrogenphosphat M I H 2 PO 4<br />

Hydrogenphosphat M I 2HPO 4<br />

Phosphat M I 3PO 4<br />

Der Dissoziationsgrad ist vom pH-Wert der Lösung<br />

abhängig. Gemische aus verschiedenartigen Phosphaten<br />

können als Säure-Base-Puffer dienen.


Phosphorpentoxid<br />

Beim Verbrennen von weißem Phosphor unter<br />

ausreichender Luftzufuhr entsteht das Anhydrid der<br />

Phosphorsäure:<br />

½ P 4 + 2 ½ O 2<br />

P 2O 5 + 1493 kJ


N<br />

NH 2<br />

N<br />

Adenin<br />

Phosphorsäure als Bestandteil des ATP<br />

N<br />

N H 2 C O P<br />

OH HO<br />

O<br />

Ribose<br />

Adenosin (Ade - Rib)<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

P<br />

O<br />

O<br />

O<br />

P<br />

O<br />

– – –<br />

Triphosphatrest<br />

O<br />


Energiegewinnung durch Esterspaltung<br />

�G r = 43.5 kJ<br />

+ H 2 O, – H 2 P 2 O 7 2–<br />

O<br />

Ade - Rib H 2 C O P<br />

�G r = 40.9 kJ<br />

+ H 2 O, – H 2 PO 4 –<br />

O<br />

O<br />

O<br />

P<br />

O<br />

Ade - Rib H 2C O P<br />

O<br />

O<br />

P<br />

O<br />

– – –<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

Ade - Rib H 2 C O P<br />

O –<br />

O<br />

P<br />

– O –<br />

O –<br />

O<br />

–<br />

O –


–<br />

O<br />

O<br />

P<br />

O<br />

O<br />

–<br />

O<br />

CH 2<br />

O<br />

P<br />

O<br />

O<br />

O<br />

–<br />

O<br />

N<br />

N<br />

H 3 C<br />

CH 2<br />

O<br />

P<br />

O<br />

O<br />

O<br />

NH 2<br />

N<br />

–<br />

O<br />

N<br />

O<br />

N<br />

CH 2<br />

O<br />

P<br />

O<br />

NH<br />

O<br />

Adenin<br />

O<br />

O<br />

–<br />

O<br />

Thymin<br />

NH 2<br />

CH 2<br />

O<br />

P<br />

O<br />

N<br />

N O<br />

O<br />

Cytosin<br />

O<br />

N<br />

N<br />

H 3 C<br />

CH 2<br />

O<br />

O<br />

O<br />

N<br />

NH<br />

O<br />

N<br />

NH 2<br />

NH<br />

Guanin<br />

O<br />

Thymin<br />

Ausschnitt eines<br />

DNA-Stranges


Arsen, Antimon <strong>und</strong> Bismut<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

51<br />

121.76<br />

Sb


Metallcharakter nimmt zu<br />

Arsen, Antimon <strong>und</strong> Bismut<br />

Metallcharakter nimmt ab<br />

1 2<br />

H He<br />

3 4<br />

Li Be<br />

11 12<br />

Na Mg<br />

19 20<br />

K Ca<br />

37 38<br />

Rb Sr<br />

55 56<br />

Cs Ba<br />

87 88<br />

Fr Ra<br />

5 6 7 8 9 10<br />

B C N O F Ne<br />

13 14 15 16 17 18<br />

Al Si P S Cl Ar<br />

31 32 33 34 35 36<br />

Ga Ge As Se Br Kr<br />

49 50 51 52 53 54<br />

In Sn Sb Te I Xe<br />

81 82 83 84 85 86<br />

Tl Pb Bi Po At Rn


Arsen: Vorkommen<br />

Arsen (gediegen) Arsenikalkies (Löllingit)<br />

FeAs 2


Arsenkies (Arsenopyrit,<br />

Mißnickel)<br />

FeAsS<br />

Arsen: Vorkommen<br />

Realgar<br />

As 4 S 4


Antimon: Vorkommen<br />

Antimon (gediegen) Grauspießglanz<br />

Sb 2 S 3


Antimon <strong>und</strong> Bismut: Vorkommen<br />

Ullmannit<br />

NiSbS<br />

Bismut (gediegen)


Arsen<br />

Die Darstellung erfolgt durch Erhitzen von FeAsS oder<br />

FeAs 2 :<br />

FeAsS<br />

FeAs 2<br />

700°C<br />

700°C<br />

FeS + As (g) Kondensation<br />

FeAs + As (g)<br />

Kondensation<br />

As (l)<br />

As (l)<br />

Auch durch Reduktion des Oxids mit Aktivkohle wird Arsen<br />

erhalten:<br />

2 As 2O 3 + 3 C 800°C<br />

4 As + 3 CO 2


fest (rhomboedrisch)<br />

fest<br />

(kubisch)<br />

As 4, gelb<br />

As n , grau<br />

300 C<br />

o<br />

As n , schwarz<br />

fest<br />

(orthorhombisch)<br />

Arsen<br />

Smp.? Sdp.?<br />

Sblp. 616 C<br />

o<br />

270 C<br />

o<br />

Tempern<br />

flüssig<br />

[As 4]<br />

Smp. 817°C, 27.5 bar<br />

As n , schwarz<br />

fest<br />

(amorph)<br />

o<br />

100 – 175 C,<br />

Hg<br />

gasförmig<br />

(temperaturabhg. Gleichgewicht)<br />

[As 4 As 2 As]<br />

100 – 200 C<br />

o


c<br />

b<br />

a<br />

Die Struktur von grauem Arsen<br />

Die Strukturen von grauem Antimon <strong>und</strong> von metallischem<br />

Bismut sind analog, wobei der Schichtabstand im Verhältnis<br />

zur Atomgröße in Richtung des Bismuts immer kleiner wird.<br />

b<br />

a


Arsen - Chemische Eigenschaften<br />

Verbrennung an der Luft:<br />

2 As + 1 ½ O 2<br />

Reaktion mit Halogenen:<br />

As + 1 ½ Cl 2<br />

As + 2 ½ F 2<br />

As 2O 3 + 657 kJ<br />

AsCl 3<br />

AsF 5


Arsen - Chemische Eigenschaften<br />

:Stark oxidierende Säuren oxidieren Arsen zu Arsensäure:<br />

3 As + 5 HNO 3 + 2 H 2 O 3 H 3 AsO 4 + 5 NO<br />

Weniger stark oxidierende Säuren oxidieren Arsen zur<br />

Arsenigen Säure:<br />

As + HNO 3 (aq) + H 2O H 3AsO 3 + NO<br />

Mit Alkalihydroxid-Schmelzen entsteht Arsenit:<br />

As + 3 NaOH Na 3 AsO 3 + 1 ½ H 2


Darstellung:<br />

Arsenwasserstoff, AsH 3<br />

Zn + H 2SO 4 (aq) H 2 (nas.) + ZnSO 4 (aq)<br />

As(OH) 3 + 6 H AsH 3 + 3 H 2O<br />

AsCl 3 + 3 H –<br />

Zn 3As 2 + 3 H 2SO 4<br />

AsH 3 + 3 Cl –<br />

3 ZnSO 4 + 2 AsH 3


Arsenwasserstoff, AsH 3<br />

Giftiges, farbloses nach Knoblauch riechendes Gas.<br />

Sdp. – 62°C, Smp. –117°C. Pyramidale Struktur.<br />

Zerfällt beim Erhitzen in die Elemente:<br />

AsH 1<br />

3 /<br />

nAsn<br />

+ 1 ½ H2 + 66.5 kJ


Die Marshsche Probe<br />

Arsenspiegel<br />

Zink<br />

verd. Schwefelsäure<br />

arsenhaltige Probe


Arsenwasserstoff, AsH 3<br />

2 AsH 3 + 3 O 2<br />

As 2O 3 + 3 H 2O<br />

2 AsH3 + 1 ½ O 2<br />

2 / nAsn<br />

+ 3 H2O Arsenwasserstoff wirkt in wässriger Lösung stark<br />

reduzierend:<br />

AsH 3 + 3 H 2 O + 6 Ag +<br />

As(OH) 3 + 6 H + + 6 Ag


AsX3<br />

AsX5<br />

<strong>und</strong><br />

As2X4<br />

Halogenverbindungen des Arsens<br />

AsF3<br />

Farblose<br />

Flüssigkeit<br />

Smp. – 5.95°C<br />

Sdp. 57.13°C<br />

AsF5<br />

Farbloses Gas<br />

Smp. – 79.8°C<br />

Sdp. – 52.8°C<br />

AsCl3<br />

Farblose<br />

Flüssigkeit<br />

Smp. – 16.2°C<br />

Sdp. 130.2 °C<br />

AsCl5<br />

Farblose<br />

Substanz<br />

Zers. > – 50°C<br />

AsBr3<br />

Farblose<br />

Kristalle<br />

Smp. 31.2°C<br />

Sdp. 221°C<br />

AsI3<br />

Rote Kristalle<br />

Smp. 140.4°C<br />

Sdp. ~ 400 °C<br />

As2I4<br />

Dunkelrote<br />

Kristalle<br />

Smp. 130°C<br />

As + 1 ½ Cl2 AsCl3 As2O3 + 6 HCl 2 AsCl3 + 3 H2O


Sauerstoffverbindungen des Arsens<br />

Von Arsen existieren zwei Sauerstoffsäuren<br />

• die Arsenige Säure H 3 AsO 3<br />

• die Arsensäure H 3 AsO 4<br />

Die Salze werden als Arsenite <strong>und</strong> als Arsenate bezeichnet.<br />

Arsen bildet drei Arsenoxide<br />

• das Anhydrid der Arsenigen Säure As 2 O 3<br />

• das Anhydrid der Arsensäure As 2 O 5<br />

• das gemischte Anhydrid beider Säuren As 2 O 4


Diarsentrioxid (Arsentrioxid, Arsenik)<br />

Die Darstellung erfolgt durch Abrösten arsenhaltiger Erze:<br />

2 FeAsS + 5 O 2<br />

Oder durch Verbrennung von Arsen an der Luft:<br />

2 As + 1 ½ O 2<br />

Fe 2O 3 + 2 SO 2 + As 2O 3<br />

As 2 O 3 + 657 kJ<br />

Auch bei der Hydrolyse von Arsentrichlorid entsteht As 2 O 3 :<br />

2 AsCl 3 + 3 H 2 O As 2 O 3 + 6 HCl


Diarsentrioxid (Arsentrioxid, Arsenik)<br />

Arsentrioxid kann leicht zum Metall reduziert werden:<br />

2 As 2O 3 + 3 C 4 As + 3 CO 2<br />

As 2O 3 + 3 KCN 2 As + 3 KOCN<br />

Auch mit Magnesium reagiert es heftig:<br />

As 2 O 3 + 3 Mg 2 As + 3 MgO + 1149 kJ


Diarsentrioxid (Arsentrioxid, Arsenik)<br />

In Wasser entsteht Arsenige Säure:<br />

As 2 O 3 + 3 H 2 O 2 H 3 AsO 3<br />

Mit Alkoholen bilden sich Ester der Arsenigen Säure:<br />

As 2O 3 + 6 ROH 2 As(OR) 3<br />

In freier Form ist die Arsenige Säure nicht bekannt. Das<br />

Eindampfen ihrer wässrigen Lösungen führt immer zum<br />

Arsentrioxid.


Arsenige Säure<br />

Arsenige Säure ist eine dreibasige Säure:<br />

OH<br />

HO As<br />

���<br />

OH<br />

Sie bildet daher primäre, sek<strong>und</strong>äre <strong>und</strong> tertiäre Arsenite:<br />

As(OH) 2 O – As(OH)O 2 2– AsO3 3–


Arsenige Säure<br />

Arsenige Säure verhält sich in wässriger Lösung amphoter:<br />

As(OH) 3<br />

As(OH) 3<br />

+ –<br />

As(OH) 2 + OH<br />

As(OH) 2O – + H +<br />

Arsenige Säure wirkt wie Arsentrioxid sowohl oxidierend als<br />

auch reduzierend:<br />

H 3AsO 3 + 3 H + + 3 e –<br />

As + 3 H 2O E 0 = + 0.24 V<br />

H 3AsO 3 + H 2O H 3AsO 4 + 2 H + + 2 e – E 0 = + 0.56 V


Arsenige Säure<br />

Der Redoxprozess hängt vom Redoxpotential des<br />

Reaktionspartners ab.<br />

Iodometrische Bestimmung von Arsen:<br />

H 3AsO 3 + H 2O + I 2<br />

H 3AsO 4 + 2 H + + 2 I –


Diarsenpentaoxid, As 2 O 5<br />

Darstellung durch Entwässerung von Arsensäure:<br />

2 H 3AsO 4<br />

As 2O 5 + 3 H 2O<br />

Beim Erhitzen zerfällt As 2 O 5 zu Arsentrioxid <strong>und</strong> Sauerstoff:<br />

As 2O 5<br />

�T As2O 3 + O 2


Arsensäure<br />

Darstellung durch Oxidation von Arsen oder Arsentrioxid:<br />

3 As + 5 HNO 3 + 2 H 2O 3 H 3AsO 4 + 5 NO<br />

3 As 2O 3 + 4 HNO 3 + 7 H 2O 6 H 3AsO 4 + 4 NO<br />

Arsensäure ist dreibasig:<br />

H 3AsO 4<br />

2 H + 2–<br />

+ HAsO4 H + –<br />

+ H2AsO4 3 H + 3–<br />

+ AsO4


Arsensäure<br />

Arsensäure bildet primäre, sek<strong>und</strong>äre <strong>und</strong> tertiäre Arsenate.<br />

Arsensäure wirkt oxidierend:<br />

H 3AsO 4 + 2 H + + 2 I –<br />

H 3AsO 3 + H 2O + I 2


Metallorganische Verbindungen von Arsen<br />

Arsen bildet zahlreiche organische Verbindungen.<br />

Die erste Metallorganische Verbindung war das<br />

Kakodyloxid. Es kann als Arsennachweis dienen:<br />

As 2O 3 + 4 H 3CCO 2K<br />

(H 3C) 2As–O–As(CH 3) 2 + 2 K 2CO 3 + 2 CO 2


Darstellung:<br />

Niederschlagsarbeit<br />

Röstreduktionsarbeit<br />

Das Antimon<br />

Sb 2S 3 + 3 Fe 2 Sb + 3 FeS<br />

Sb 2S 3 + 5 O 2<br />

Sb 2O 4 + 3 SO 2<br />

Sb 2O 4 + 4 C 2 Sb + 4 CO


Sb 4<br />

fest (rhomboedrisch)<br />

fest<br />

(unbekannt)<br />

Sb n , grau<br />

Hochdruckmodifikationen<br />

fest<br />

Druck<br />

Smp. 631 C<br />

o<br />

0C<br />

o<br />

Das Antimon<br />

flüssig<br />

[Sb 4]<br />

1635 C<br />

o<br />

Sb n , schwarz<br />

fest<br />

(amorph)<br />

gasförmig<br />

(temperaturabhg. Gleichgewicht)<br />

[Sb 4 Sb 2 Sb]<br />

Abschrecken


Wasserstoffverbindungen des Antimons<br />

Antimonwasserstoff (Monostiban)<br />

Sb(OH) 3 + 6 H SbH 3 + 3 H 2O<br />

Mg 3Sb 2 + 6 HCl 3 MgCl 2 + 2 SbH 3<br />

SbCl 3 + 3 NaBH 4<br />

3 NaCl + SbH 3 + 3 BH 3<br />

Farbloses, übelriechendes, giftiges Gas. Smp. – 88.5°C,<br />

Sdp. – 17°C. Pyramidale Molekülstruktur mit Sb an der<br />

Spitze.


SbX3<br />

SbX5<br />

<strong>und</strong><br />

Sb2X4<br />

Halogenverbindungen des Antimons<br />

SbF3<br />

Farblose<br />

Kristalle<br />

Smp. 292 °C<br />

Sdp. 376 °C<br />

SbF5<br />

Farbloses Öl<br />

Smp. 8.3 °C<br />

Sdp. 141 °C<br />

SbCl3<br />

Farblose Kristalle<br />

Smp. 73.17 °C<br />

Sdp. 219 °C<br />

SbCl5<br />

Farblose<br />

Flüssigkeit<br />

Smp. 4 °C<br />

Sdp. 140 °C (Zers.)<br />

SbBr3<br />

Farblose<br />

Kristalle<br />

Smp. 96.6 °C<br />

Sdp. 288 °C<br />

SbI3<br />

Rubinrote<br />

Tafeln<br />

Smp. 171 °C<br />

Sdp. 400 °C<br />

Sb2I4<br />

Nicht<br />

isolierbar


Sauerstoffverbindungen des Antimons<br />

Es sind zwei Sauerstoffsäuren bekannt<br />

• die Antimonige Säure H 3 SbO 3 ( = Sb(OH) 3 )<br />

Die Antimonige Säure ist nur in Form von Antimoniten<br />

isolierbar.<br />

• die Antimonsäure H 3 SbO 4<br />

Die Antimonsäure ist nur in wasserreicheren Formen<br />

isolierbar:z. B. H 3 SbO 4 · 2 H 2 O (= H[Sb(OH) 6 ].<br />

Es existieren drei Anhydride:<br />

Antimontrioxid Sb 2 O 3 , Antimonpentaoxid Sb 2 O 5 ,<br />

Antimontetraoxid Sb 2 O 4 .


Darstellung:<br />

2 Sb + 1 ½ O 2<br />

Antimontrioxid<br />

Sb 2O 3 + 721 kJ<br />

2 SbCl 3 + 3 H 2O Sb 2O 3 + 6 HCl<br />

6 HCl + 3 Na 2CO 3<br />

Antimontrioxid verhält sich amphoter:<br />

H + –<br />

+ Sb(OH) 4<br />

– H2O – H2O Sb(OH) 3<br />

+ H2O + H2O 6 NaCl + 3 CO 2 + 3 H 2O<br />

SbO + + OH –


Antimonpentaoxid<br />

Die Darstellung kann durch Dehydratisierung seines<br />

Hydrates erfolgen. Dieses ist darstellbar nach:<br />

6 Sb + 10 HNO 3 + x H 2O<br />

3 Sb 2O 5 · x H 2O + 10 NO + 5 H 2O<br />

2 SbCl 5 + (5 + x) H 2O<br />

Sb 2O 5 · x H 2O + 10 HCl<br />

Mit Wasser bildet sich Hexahydroxo-antimon(V)säure<br />

HSb(OH) 6 , eine einbasige Säure.


Carl W. Scheele<br />

Entdeckung des Stickstoffs<br />

1772<br />

Joseph Priestley<br />

D. Rutherford


Vorkommen<br />

Mit 19 ppm steht Stickstoff zusammen mit Gallium an 33.<br />

Stelle der Häufigkeit.<br />

• Atmosphäre<br />

• Biosphäre<br />

• Natriumnitrat NaNO 3 (Chilesalpeter)<br />

• Kaliumnitrat KNO 3 (Salpeter)


Stickstoffkreislauf


Antoine Laurent de Lavoisier<br />

Namensgebung<br />

A. L. Lavoisier gab ihm wegen<br />

der erstickenden Wirkung den<br />

Namen „Azote“, das vom<br />

griechischen Adjektiv azotikus<br />

= das Leben nicht unterhaltend,<br />

erstickend stammt.<br />

Der deutsche Name „Stickstoff“<br />

bezieht sich auf die gleiche<br />

Eigenschaft.


• Aus Luft<br />

Darstellung von Stickstoff<br />

Inhaltsstoff Vol.-%<br />

Stickstoff 78.09<br />

Sauerstoff 20.95<br />

Edelgase 0.93<br />

Kohlenstoffdioxid 0.03<br />

Die Abtrennung des Stickstoffs aus der Luft kann<br />

physikalisch oder chemisch erfolgen.<br />

Die physikalische Trennung erfolgt in der Technik durch<br />

fraktionierende Destillation von flüssiger Luft: „Linde-<br />

Verfahren“


Physikalische Trennung von Luft<br />

Luftverflüssigung nach dem Linde-Verfahren<br />

Kühler<br />

komprimierte Luft<br />

expandierte Luft<br />

Luft<br />

Kompressor<br />

Drosselventil<br />

flüssige Luft<br />

Ausnutzung des Joule-Thomson-Effektes


Fraktionierende Destillation von flüssiger Luft<br />

o C<br />

-183<br />

-184<br />

-185<br />

-186<br />

-187<br />

-188<br />

-189<br />

-190<br />

-191<br />

-192<br />

-193<br />

-194<br />

-195<br />

-196<br />

0<br />

100<br />

10<br />

90<br />

dampfförmig<br />

Taukurve<br />

B 1<br />

20<br />

80<br />

B 2<br />

30<br />

70<br />

B 3<br />

40<br />

60<br />

A 1<br />

50<br />

50<br />

B 4<br />

60<br />

40<br />

A 2<br />

B 5<br />

Siedekurve<br />

70<br />

30<br />

A 3<br />

flüssig<br />

80<br />

20<br />

A 4<br />

90 100 % O2 10<br />

A 5<br />

0<br />

% N 2


Chemische Trennung von Luft<br />

Die Abtrennung des Stickstoffs kann auch durch die Verbrennung<br />

von Kohle mit überschüssiger Luft erfolgen:<br />

4 N2 + O2 + C 4 N2 + CO2<br />

(K2CO3 + CO2 + H2O 2 KHCO3)


Darstellung im Laboratorium<br />

• aus Luft mit Kupfer als sauerstoffbindenes Mittel<br />

4 N2 + O2 + 2Cu 4 N2 + 2CuO<br />

• Erhitzen einer wäßrigen Lösung von Ammoniumnitrit<br />

NH4NO2<br />

NH3 + HNO2<br />

NH3 + HNO2<br />

N2 + 2 H2O<br />

• Thermische Zersetzung von Natriumazid<br />

2 NaN3 2 Na + 3 N2


Sdp.: -195.82°C<br />

Smp.: -209.99°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

Molekularer Stickstoff ist ein farb-, geruch- <strong>und</strong> geschmackloses,<br />

nicht brennendes Gas<br />

Dichte flüssig: 0.8076 g/cm 3<br />

fest: 1.0265 g/cm 3<br />

N N


Chemische Eigenschaften<br />

Durch die hohe Festigkeit der Bindung ist Stickstoff unter<br />

normalen Bedingungen ein sehr reaktionsträges Gas<br />

(„Inertgas“). Daher besitzt es eine äußerst hohe Dissoziationsenergie:<br />

945.33 kJ + N2<br />

2 N


Chemische Eigenschaften<br />

Erst mit steigender Temperatur erhöht sich die Reaktivität<br />

des Stickstoffs.<br />

• Bildung von Nitriden<br />

6 Li + N2<br />

3 Mg + N2<br />

2 Li3N + 395 kJ<br />

Mg3N2 + 461.55 kJ


Chemische Eigenschaften<br />

• Reaktionen mit Nichtmetallen<br />

N2 + 3 H2<br />

180.6 kJ + N2 + O2<br />

2 NH3 +92.28 kJ<br />

2 NO<br />

• Reaktion mit Calciumcarbid („Kalkstickstoff“)<br />

CaC2 + N2<br />

CaCN2 + C + 296 kJ<br />

Kalkstickstoff diente früher als Stickstoffdüngemittel, da er<br />

durch Hydrolyse <strong>und</strong> Bakterien in Ammoniak übergeht:<br />

CaCN2 + 3 H2O CaCO3 + 2 NH3 + 91.3 kJ


Wasserstoffverbindungen des Stickstoffs<br />

• Azane N n H n+2<br />

NH 3<br />

N 2 H 4<br />

N 3 H 5<br />

N 4 H 6<br />

Ammoniak (Azan)<br />

Hydrazin (Diazan)<br />

Triazan<br />

Tetrazan


• Azene N n H n<br />

Wasserstoffverbindungen des Stickstoffs<br />

NH Nitren (Azen)<br />

N 2 H 2<br />

N 3 H 3<br />

N 4 H 4<br />

• Azadiene N n H n-2<br />

Diimin (Diazen)<br />

Triazen<br />

Tetrazen<br />

N 3 H Stickstoffwasserstoffsäure<br />

(Triazadien)


Darstellung von Ammoniak<br />

Die technische Darstellung von Ammoniak ist vom Physikochemiker<br />

Fritz Haber (Nobelpreis <strong>Chemie</strong> 1918) ausgearbeitet <strong>und</strong> 1913 bei der<br />

BASF vom Chemiker Carl Bosch (Nobelpreis <strong>Chemie</strong> 1931) in die<br />

industrielle Produktion übertragen worden. Gr<strong>und</strong>lage dieses Verfahrens<br />

ist die katalytische Hochdruckreaktion von N 2 <strong>und</strong> H 2 („Haber-Bosch-<br />

Verfahren“).<br />

F. Haber (1868-1934) C. Bosch (1874-1940)


Haber-Bosch-Verfahren<br />

N 2 + 3 H 2<br />

2 NH 3


Gewinnung der Ausgangsstoffe<br />

Zur Gewinnung dient die Luft <strong>und</strong> das Wasser, wobei in<br />

beiden Fällen der Sauerstoff entfernt werden muß.<br />

• Bildung von „Generatorgas“<br />

4 N2 + O2 + 2 C 4 N2 + 2 CO<br />

• Bildung von „Wassergas“<br />

H2O (g) + C H2 + CO


Gewinnung der Ausgangsstoffe<br />

Heutzutage wird der Stickstoff durch fraktionierende Destillation<br />

von flüssiger Luft nach dem „Linde-Verfahren“ gewonnen,<br />

während die Reduktion von Wasserdampf unter<br />

Verwendung von Kohlenwasserstoffen <strong>und</strong> einem Nickel-<br />

Katalysator erfolgt.<br />

• Bildung von „Spaltgas“<br />

CH4 (Methan) + H2O Ni/750°C<br />

CO + 3 H2


Gewinnung der Ausgangsstoffe<br />

• CO-Entfernung (Kohlenstoffoxid-Konvertierung)<br />

CO + H2O CO2 + H2<br />

• CO 2 -Absorption durch Basen<br />

CO2 + H2O + K2CO3 2 KHCO3<br />

• Entfernung der CO-Spuren durch Hydrierung<br />

CO + 3 H2<br />

Ni/325°C<br />

CH4 + H2O


NH 3-Darstellung im Laboratorium<br />

• aus Ammoniumverbindungen<br />

NH4 + + OH - NH3 + H2O<br />

Da das Gleichgewicht dieser Reaktion ganz auf der rechten<br />

Seite liegt, kann die Reaktion als spezifischer Ammonium-<br />

Nachweis dienen.


Physikalische Eigenschaften des Ammoniaks<br />

Sdp.: -33.43°C<br />

Smp.: -77.76°C<br />

Ammoniak ist ein farbloses, diamagnetisches Gas, das<br />

einen stechenden <strong>und</strong> zu Tränen reizenden Geruch besitzt.<br />

Das NH 3 -Molekül ist pyramidenförmig aufgebaut.<br />

N<br />

H H<br />

H<br />

HNH-Bindungswinkel: 106.8°<br />

NH-Abstand: 1.014 Å


• Verbrennung<br />

Chemische Eigenschaften<br />

4 NH3 + O2 Verbrennung<br />

2 N2 + 6 H2O<br />

• Verbrennung in Gegenwart eines Katalysators<br />

4 NH3 + 5 O2 Pt/820-950°C<br />

1<br />

NO + O2<br />

2<br />

Pt/820-950°C<br />

4 NO + 6 H2O + 906.11 kJ<br />

NO2 + 57.11 kJ


Chemische Eigenschaften<br />

• Bildung von Amiden, Imiden <strong>und</strong> Nitriden<br />

a)<br />

b)<br />

c)<br />

2 Na + 2 NH3<br />

2 NaNH2 + H2<br />

(NH3 + e - NH2 - 1<br />

+ H2)<br />

2<br />

Ca(NH2)2<br />

CaNH + NH3<br />

3 CaNH Ca3N2 + NH3


• NH 3 -Lösungen<br />

Chemische Eigenschaften<br />

NH3 + H2O NH4 + + OH -<br />

KB =<br />

c c �<br />

NH<br />

� �<br />

4<br />

c<br />

NH<br />

3<br />

OH<br />

= 1.78 � 10 -5<br />

Die Gleichgewichtskonstante K B entspricht einem pK B -Wert<br />

von 4.75.


Chemische Eigenschaften<br />

• Reaktion mit Chlorwasserstoffgas (HCl)<br />

NH3 + HCl NH4 + + Cl -


• Komplexbildung<br />

Chemische Eigenschaften<br />

Cu 2+ + 4 NH3<br />

[Cu(NH3)4] 2+


• mit „Neßlers Reagenz“<br />

Nachweis von Ammoniak<br />

HgI2 + 2 KI K2[HgI4]<br />

NH3 + 2 [HgI4] 2- + 3 OH - [Hg2N]I � H2O + 2 H2O + 7 I -


• „Raschig-Verfahren“<br />

Darstellung von Hydrazin<br />

Das Verfahren beruht auf der Oxidation von NH 3 durch<br />

Natriumhypochlorit in Gegenwart von Komplexbildnern<br />

(Leim, Gelatine):<br />

- schnell<br />

NH3 + OCl<br />

NH2Cl + NH3 langsam<br />

ClO - + 2 NH3<br />

NH2Cl + OH -<br />

(1)<br />

H2N-NH2 + HCl (2)<br />

N2H4 + H2O + Cl -<br />

(3)


• „Bayer-Verfahren“<br />

Darstellung von Hydrazin<br />

Das Verfahren beruht auf der Oxidation von NH 3 durch<br />

Natriumhypochlorit in Gegenwart von Aceton, wobei<br />

Ketazine entstehen:<br />

2 NH3 + ClO - + 2 (CH3)2C=O (CH3)2C=N-N=C(CH3)2 + 3 H2O + Cl -<br />

(CH3)2C=N-N=C(CH3)2 + 2 H2O N2H4 + (CH3)2C=O


Sdp.: 113.5°C<br />

Smp.: 2°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

Hydrazin ist eine farblose, ölige an der Luft stark rauchende,<br />

giftige Flüssigkeit <strong>und</strong> besitzt einen ähnlichen Geruch wie<br />

Ammoniak.<br />

Da die NH2-Gruppen um die NN-Bindung rotieren können<br />

(„innere Rotation“), ist das N2H4-Molekül kein starres Teilchen.<br />

Es besteht im thermodynamischen Gleichgewicht aus<br />

zwei spiegelbildlichen Isomeren:<br />

H H<br />

H H<br />

H N<br />

H N<br />

N<br />

N<br />

H<br />

H


Chemische Eigenschaften<br />

• Disproportionierung bei hohen Temperaturen<br />

3 N2H4<br />

• Verbrennung mit Sauerstoff<br />

N2H4 + O2<br />

• N 2 H 4 -Lösungen<br />

N2H4 + H2O N2H5 + + OH -<br />

N2H5 + + H2O N2H6 2+ + OH -<br />

4 NH3 + N2 + 336.5 kJ<br />

N2 + 2 H2O + 622.7 kJ<br />

K1 = 8.5 � 10 -7<br />

K2 = 8.4 � 10 -16


• Hydraziniumsalze<br />

Chemische Eigenschaften<br />

N2H4 + HX [N2H5]X<br />

N2H4 + 2 HX [N2H6]X2<br />

Von den Hydraziniumsalzen sind nur die N 2 H 5 + -Salze in<br />

Wasser beständig, während letztere hydrolysieren:<br />

N2H6 2+ + H2O N2H5 + + H3O +


Darstellung von HN 3<br />

Die technischen Darstellungsmethoden gehen von NaN 3<br />

aus. Die Säure wird aus dem Salz durch Destillation mit<br />

verd. Schwefelsäure erhalten.<br />

• aus Distickstoffmonoxid <strong>und</strong> Natriumamid<br />

NaNH2 + N2O 190°C<br />

NaN3 + H2O<br />

(NaNH2 + H2O NaOH + NH3)


Darstellung von HN 3<br />

• aus Natriumnitrat <strong>und</strong> Natriumamid<br />

NaNO3 + 3 NaNH2 NH3/100°C<br />

• aus Hydrazin <strong>und</strong> salpetriger Säure<br />

HNO2 + N2H4 Ether/0°C<br />

NaN3 + 3 NaOH + NH3<br />

HN3 + 2 H2O


Sdp.: 35.7°C<br />

Smp.: -80°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

HN 3 ist eine farblose, schleimhautreizende, äußerst giftige<br />

<strong>und</strong> sehr explosive Flüssigkeit.<br />

H<br />

- +<br />

N N N<br />

N-N-Abstand: 1.13 Å<br />

N-NH-Abstand: 1.24 Å<br />

H<br />

+ -<br />

N N N


• HN 3-Lösungen<br />

Chemische Eigenschaften<br />

HN3 + H2O H3O + + N3 -<br />

• HN 3 als Oxidationsmittel (Metallazide)<br />

Me + 3 HN3 + H + M(N3)2 + N2 + NH4 +<br />

HN 3 <strong>und</strong> Schwermetallazide zerfallen beim Erhitzen oder<br />

durch Schlag explosionsartig:<br />

2 HN3<br />

3 N2 + H2


Sauerstoffverbindungen des Stickstoffs<br />

Man findet Oxide des Stickstoffs mit den Oxidationsstufen<br />

von +1 bis +5.<br />

N 2O Distickstoffmonoxid<br />

NO Stickstoffmonoxid<br />

N 2O 3<br />

NO 2<br />

N 2O 4<br />

N 2O 5<br />

NO 3<br />

Distickstofftrioxid<br />

Stickstoffdioxid<br />

Distickstofftetraoxid<br />

Distickstoffpentoxid<br />

Stickstofftrioxid


Darstellung von N 2O („Lachgas“)<br />

• Thermische Zersetzung von Ammoniumnitrat<br />

NH4NO3<br />

NH3 + HNO3<br />

NH3 + HNO3<br />

N2O + 2 H2O<br />

• Umsetzung von Amidoschwefelsäure mit konz. HNO 3<br />

H2NSO3H + HNO3<br />

N2O + H2SO4 + H2O


Darstellung von N 2O („Lachgas“)<br />

• Thermische Zersetzung hyposalpetriger Säure<br />

H2N2O2<br />

• Reduktion von salpetriger Säure<br />

N2O + H2O<br />

HNO2 + NH2OH N2O + 2 H2O<br />

HNO2 + HN3<br />

N2O + N2 + H2O


Sdp.: -88.48°C<br />

Smp.: -90.86°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

N 2O ist ein relativ reaktionsträges farbloses Gas, besitzt<br />

schwach süßlichen Geruch <strong>und</strong> unterhält die Verbrennung.<br />

Das N 2O-Molekül ist linear aufgebaut <strong>und</strong> läßt sich durch<br />

folgende Mesomerieformel beschreiben:<br />

-<br />

+<br />

N N O<br />

NN-Abstand: 1.126 Å<br />

NO-Abstand: 1.186 Å<br />

+ -<br />

N N O


Chemische Eigenschaften<br />

Distickstoffoxid zerfällt erst bei höheren Temperaturen in die<br />

Elemente:<br />

1<br />

N2O N2 + O2 + 82.1 kJ<br />

2


• „Luftverbrennung“<br />

Technische Darstellung von NO<br />

180.62 kJ + N2 + O2<br />

2 NO<br />

• „Ostwald-Verfahren“ (katalytische NH 3-Verbrennung)<br />

4 NH3 + 5 O2 Pt/~900°C<br />

4 NO + 6 H20 + 906.11 kJ


NO-Darstellung im Laboratorium<br />

• Reduktion von verd. HNO 3 mit Kupfer<br />

8 H + + 2 NO3 - + 3 Cu 2 NO + 3 Cu + + 4 H2O<br />

• Reduktion wäßriger Nitritlösungen<br />

2 NO2 - + 2 I - + 4 H + 2 NO + I2 + 2 H2O<br />

NO2 - + Fe 2+ + 2 H + NO + Fe 3+ + H2O


NO-Darstellung im Laboratorium<br />

• Im Kippschen Apparat aus NaNO 2 <strong>und</strong> H 2SO 4<br />

6 NaNO2 + 3 H2SO4<br />

3 Na2SO4 + 4 NO� + 2 HNO3 + 2 H2O


Sdp.: -151.77°C<br />

Smp.: -163.65°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

NO ist ein farbloses, paramagnetisches, giftiges <strong>und</strong> nicht<br />

brennbares Gas.<br />

Es ist das einfachste, thermisch stabile Molekül mit ungerader<br />

Elektronenzahl („odd-Molekül“)<br />

NO-Abstand: 1.14 Å<br />

.<br />

[ N O N O . ]


Physikalische Eigenschaften<br />

Durch Aufnahme oder Abgabe eines Elektrons kann das<br />

NO-Molekül in ein Teilchen mit gerader Elektronenzahl<br />

übergehen.<br />

[ N O ] +<br />

[ N O] -


• Reaktion mit Sauerstoff<br />

2 NO + O2<br />

Chemische Eigenschaften<br />

2 NO2 + 114.2 kJ


Darstellung <strong>und</strong> Eigenschaften von N 2O 3<br />

• Aus NO <strong>und</strong> NO 2<br />

Sdp.: -40 bis +3°C<br />

Smp.: -103°C<br />

NO + NO2<br />

N2O3 + 39.7 kJ<br />

N 2O 3 ist bei -21°C eine tiefblaue Flüssigkeit.<br />

Sie siedet unter Bildung eines NO-, NO 2- <strong>und</strong> N 2O 3-haltigen<br />

Dampfes, der bei 25°C nur noch 10% <strong>und</strong>issoziiertes N 2O 3<br />

enthält.


Darstellung von NO 2<br />

• Großtechnisch („Ostwald-Verfahren“)<br />

2 NO + O2<br />

• Im Laboratorium<br />

Pb(NO3)2 250-600°C<br />

2 NO2 + 114.2 kJ<br />

1<br />

PbO + 2 NO2 + O2<br />

2


Sdp.: 21.15°C<br />

Smp.: -11.2°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

NO 2 ist ein braunrotes, giftiges, paramagnetisches <strong>und</strong><br />

eigenartig riechendes Gas.<br />

Es steht mit diamagnetischem Distickstofftetraoxid N 2O 4 im<br />

Gleichgewicht.<br />

2 NO2<br />

N2O4 + 57.23 kJ


Physikalische Eigenschaften<br />

Das NO 2-Molekül ist gewinkelt aufgebaut <strong>und</strong> besitzt wie<br />

das NO-Molekül eine ungerade Elektronenzahl.<br />

O<br />

.+<br />

N<br />

O<br />

-<br />

-<br />

O<br />

.+<br />

N<br />

O


Physikalische Eigenschaften<br />

Durch Aufnahme oder Abgabe eines Elektrons läßt sich<br />

NO 2 leicht ionisieren.<br />

Das Nitrilkation ist ein lineares Molekül, während das Nitritanion<br />

gewinkelt aufgebaut ist.<br />

[<br />

N<br />

O O<br />

[ O N O]<br />

+<br />

N<br />

O O<br />

] -


• Reaktion mit Alkalilaugen<br />

Chemische Eigenschaften<br />

N2O4 + 2 NaOH NaNO3 + NaNO2 + H2O


• Anhydrid der Salpetersäure<br />

2 HNO3<br />

Darstellung von N 2O 5<br />

H2O + N2O5<br />

(P2O5 + H2O 2 HPO3)


Eigenschaften von N 2O 5<br />

N 2O 5 bildet farblose, an der Luft zerfließende Kristalle, die<br />

bei 32°C sublimieren.<br />

Im gasförmigen Zustand liegt das N 2O 5-Molekül gewinkelt<br />

vor.<br />

O<br />

N O N O<br />

+ +<br />

O O<br />

- -


Sauerstoffsäuren des Stickstoffs <strong>und</strong> verwandte<br />

Spezies<br />

Formel Ox.-zahl Name<br />

H 3NO -1 Hydroxylamin<br />

H 2N 2O 2 +1 Hyposalpetrige Säure<br />

(HNO) +1 Nitrosowasserstoff<br />

H 2N 2O 3 +2 Hyposalpetersäure<br />

HNO 2 +3 Salpetrige Säure<br />

HNO 3 +5 Salpetersäure<br />

(HOONO) +5 Peroxosalpetrige Säure<br />

HNO 4 +5 Peroxosalpetersäure


Großtechnische Darstellung von Hydroxylamin<br />

Die Darstellung von NH 2OH erfolgt durch Reduktion von<br />

höheren Oxidationsstufen des Stickstoffs.<br />

• Katalytische Reduktion von NO<br />

- „Bayer-Verfahren“ (Platin-Katalysator)<br />

- „Iventa-Verfahren“ (Palladium-Katalysator)<br />

2 NO + 3 H2<br />

2 NH2OH


Großtechnische Darstellung von Hydroxylamin<br />

• Reduktion von Salpetriger Säure<br />

HNO2 + 2 H2SO3 + H2O NH2OH + 2 H2SO4<br />

• Reduktion von NaNO 2 bzw. NH 4NO 2 durch SO 2<br />

(„Raschig-Verfahren“)<br />

a) NaNO2 + NaHSO3 + SO2 N(SO3Na)2OH<br />

b) N(SO3Na)2OH + H2O (NH3OH)HSO4 + Na2SO4<br />

c) (NH3OH)HSO4 + NaOMe NH2OH + NaHSO4 + MeOH


Großtechnische Darstellung von Hydroxylamin<br />

• Reduktion von Salpetersäure durch elektrischen Strom<br />

HNO3 + 6 H + + 6 e - NH2OH + 2 H2O<br />

• Katalytische Reduktion von NH 4NO 3<br />

NH4NO3 + 3 H2<br />

NH3 + NH2OH + 2 H2O


Sdp.: 58°C (29 mbar)<br />

Smp.: 33°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

Hydroxylamin bildet geruchslose, farblose, Haut, Augen <strong>und</strong><br />

Schleimhaut reizende Kristalle.<br />

Es lassen sich zwei tautomere Konstitutionsformeln aufstellen,<br />

wobei das Gleichgewicht ganz auf der linken Seite<br />

liegt:<br />

H2N OH H3N O - +


Chemische Eigenschaften<br />

• Disproportionierung oberhalb von 100°C<br />

3 NH2OH NH3 + N2 + 3 H2O + 561.4 kJ<br />

• Disproportionierung in saurer <strong>und</strong> in alkalischer Lösung<br />

4 NH2OH 2 NH3 + N2O + 3 H2O<br />

3 NH2OH NH3 + N2 + 3 H2O


Chemische Eigenschaften<br />

• Reaktion mit Säuren (Hydroxylammoniumsalze)<br />

NH2OH + HX [NH3OH]X<br />

• Hydroxylamin als Reduktionsmittel<br />

2 [NH3OH] - N2 + 2 H2O + 4 H + + 2 e -


Darstellung von Salpetriger Säure<br />

Lösungen der freien Säure werden durch Ansäuern kalter<br />

wäßriger Nitritlösungen erhalten.<br />

a) NO + NO2 (bzw. N2O3) + Ba(OH)2 Ba(NO2)2 + H2O<br />

Ba(NO2)2 + H2SO4<br />

2 HNO2 + BaSO4�<br />

b) NO + NO2 + 2 NaOH 2 NaNO2 + H2O<br />

NaNO2 + AgNO3<br />

AgNO2 + NaNO3<br />

AgNO2 + HCl HNO2 + AgCl�


Eigenschaften der Salpetrigen Säure<br />

Die Salpetrige Säure kann theoretisch in zwei tautomeren<br />

Formen vorkommen.<br />

H<br />

+<br />

N<br />

O O<br />

-<br />

O<br />

a) b)<br />

N O<br />

In der Gasphase wurde allerdings nur die Form b) nachgewiesen.<br />

H


Eigenschaften der Salpetrigen Säure<br />

Die Form b) besteht außerdem aus cis- <strong>und</strong> trans-Isomeren.<br />

O<br />

N O<br />

H<br />

O H<br />

N O


Eigenschaften der Salpetrigen Säure<br />

Die Salpetrige Säure ist in reinem Zustand nicht isolierbar,<br />

sondern nur in verdünnter wäßriger Lösung einige Zeit haltbar.<br />

• Disproportionierung bei Raumtemperatur<br />

3 HNO2<br />

H3O + + NO3 - + 2 NO


Eigenschaften der Salpetrigen Säure<br />

• HNO 2 als Reduktionsmittel<br />

NO2 - + 3 H2O NO3 - + 2 H3O + + 2 e -<br />

• HNO 2 als Oxidationsmittel<br />

NO2 - + 2 H3O + + e - NO + 3 H2O


Eigenschaften der Salpetrigen Säure<br />

• Reaktion mit Hydroxylamin<br />

NH2OH + HNO2<br />

H2N2O2 + H2O<br />

• Reaktion mit Stickstoffwasserstoffsäure<br />

N3H + HNO2<br />

• Reaktion mit Hydrazin<br />

N2H4 + HNO2<br />

N2 + N2O + H2O<br />

N3H + 2 H2O


Eigenschaften der Salpetrigen Säure<br />

• Reaktion mit Ammoniak<br />

NH3 + HNO2<br />

N2 + 2 H2O


Nachweis von Nitrit<br />

• Nachweis mit „Lunges Reagenz“ als roter Azofarbstoff<br />

–<br />

O3S NH2 + HNO2 + H 3CCOOH<br />

– 2 H 2O<br />

+ H 3 CCOO –<br />

+<br />

–<br />

O3S N N<br />

Sulfanilsäure (Anion) Diazoniumsalz (Zwitterion)<br />

+<br />

–<br />

O3S N N<br />

+<br />

NH 2<br />

�-Naphthylamin<br />

–<br />

O3S N N<br />

NH2 + H +<br />

Azofarbstoff


Großtechnische Darstellung von Salpetersäure<br />

Vor 1900 durch Umsetzung von konz. H 2SO 4 mit NaNO 3<br />

oder KNO 3 :<br />

NaNO3 + H2SO4<br />

NaHSO4 + HNO3<br />

Im Jahre 1903 aus N 2 <strong>und</strong> O 2 im Lichtbogen<br />

(„Birkeland-Eyde-Verfahren“) :<br />

N2 + 2.5 O2 + H2O 2 HNO3 + 30.3 kJ


Großtechnische Darstellung von Salpetersäure<br />

Seit Einführung des „Haber-Bosch-Verfahrens“ (1913) durch<br />

katalytische Ammoniakverbrennung („Ostwald-Verfahren“).<br />

Die großtechnische Darstellung verläuft dabei über mehrere<br />

Reaktionsschritte:<br />

N2 Haber-Bosch<br />

Verfahren<br />

NH3<br />

Ostwald<br />

Verfahren NO + O2<br />

NO2<br />

+ O2, H2O HNO3


„Ostwald-Verfahren“


„Ostwald-Verfahren“<br />

• Einzelne Reaktionsschritte beim „Ostwald-Verfahren“ :<br />

(1) 4 NH3 + 5 O2 Pt/~900°C<br />

1<br />

(2) NO + O2<br />

2<br />

4 NO + 6 H20 + 906.11 kJ<br />

NO2 + 57.11 kJ<br />

(3) 2 NO2 N2O4 + 57.23 kJ<br />

(4) N2O4 + H2O HNO3 + HNO2<br />

(5) 3 HNO2 HNO3 + 2 NO + H2O<br />

Durch Zusammenfassen der Gleichungen 2-5 ergibt sich:<br />

2 N2O4 + 2 H2O + O2<br />

4 HNO3


Sdp.: 82.6°C<br />

Smp.: -41.4°C<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

Salpetersäure ist eine in wasserfreier Form farblose, an<br />

feuchter Luft rauchende Flüssigkeit.<br />

Das HNO3-Molekül ist planar aufgebaut <strong>und</strong> besitzt folgende<br />

Grenzstrukturen:<br />

H<br />

O<br />

+<br />

O N O<br />

NO-Abstand: 1.218 Å<br />

ONO-Winkel: 120°<br />

-<br />

H<br />

O<br />

+<br />

-<br />

O N O


Chemische Eigenschaften<br />

Salpetersäure greift die Haut sofort an. Durch die<br />

Xanthoprotein-Reaktion färben sich verätzte Stellen<br />

gelbbraun. (Diese Färbung beruht auf der Nitrierung von<br />

Phenylresten der Aminosäuren)<br />

• Zersetzung bei Raumtemperatur<br />

2 HNO3<br />

1<br />

2 NO2 + H2O + O2<br />

2


Chemische Eigenschaften<br />

• Salpetersäure als Oxidationsmittel<br />

NO3 - + 4 H + + 3 e - NO + 2 H2O<br />

Aufgr<strong>und</strong> der starken Oxidationskraft vermag konz. HNO 3<br />

Metalle (z.B. Cu, Hg, Ag) zu lösen.<br />

3 Cu + 2 NO3 - + 8 H3O + 3 Cu 2+ + 2 NO + 12 H2O


Chemische Eigenschaften<br />

• Reaktion von konz.HNO 3 mit konz.HCl („Königswasser“)<br />

HNO3 + 3 HCl NOCl + 2 Cl + 2 H2O<br />

• Reaktion von konz.HNO 3 mit konz.H 2SO 4 („Nitriersäure“)<br />

HNO3 + 2 H2SO4<br />

H3O + + NO2 + + 2 HSO4 -


Nachweis von Salpetersäure<br />

• Mit Diphenylamin in stark schwefelsaurer Lösung<br />

2<br />

N H<br />

(HNO 3)<br />

– 2 H +<br />

N N<br />

+<br />

NH NH2 +<br />

N NH<br />

konz. H 2SO 4<br />

–<br />

HSO4 –<br />

HSO4 Salpetrige Säure läßt sich ebenfalls mit Diphenylamin nach-weisen.<br />

(HNO 3)<br />

– 2 H +<br />

blau


Nachweis von Salpetersäure bzw. Nitrat<br />

• Nachweis als [Fe(H 2O) 5NO] 2+ („Ringprobe“)<br />

2 HNO3 + 6 FeSO4 + 3 H2SO4<br />

3 Fe2(SO4)3 + 4 H2O + 2 NO<br />

NO + [Fe(H2O)6] 2+ [Fe(H2O)5NO] 2+ + H2O


Die vierte Hauptgruppe (Gruppe 14)<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si


C<br />

C C<br />

C<br />

C C C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

Graphit<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C C<br />

C<br />

C C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C<br />

C C<br />

C<br />

sp 2 -hybridisierte Kohlenstoffatome<br />

C


c<br />

a<br />

b<br />

Graphit


a<br />

Graphit


a<br />

Diamant


a<br />

c<br />

b<br />

Diamant


a<br />

Lonsdaleit


Lonsdaleit


Zustandsdiagramm von Kohlenstoff


Pentagondodekaeder


Buckminsterfulleren, C 60


Buckminster Fuller geodesic dome, früher American<br />

Pavilion der Expo 67 (Biosphere Montreal)


Buckminster Fulleren, C 60


C 60 S 16<br />

Der Schwefel sitzt zwischen den C 60-Molekülen in Form von S 8-Ringen.


Fulleren C 70


Fullerene


Diamant


Graphit


C60


C70


Benzol C60 Toluol


Benzol C70 Toluol


C60


C70


Chemische Eigenschaften<br />

Kohlenstoff ist reaktionsträge <strong>und</strong> reagiert zumeist erst bei<br />

erheblicher Energiezufuhr:<br />

226.9 kJ + 2 C + H 2<br />

Mit Fluor reagiert er bei Raumtemperatur:<br />

C + 2 F 2<br />

C 2H 2<br />

CF 4 + 925.3 kJ<br />

Mit Schwefeldampf reagiert glühende Holzkohle:<br />

356 kJ + 4 C + S 8<br />

4 CS 2


Graphitfluorid, (CF) x<br />

Graphit bildet mit Fluor bei Temperaturen von 400 - 600 °C<br />

Graphitfluorid:<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F<br />

F


Interkalationsverbindungen<br />

Graphit lagert Elektronendonatoren <strong>und</strong> -akzeptoren ein:


Oxidationsstufen<br />

+ IV<br />

+ II O<br />

0 O<br />

O C O H C H C<br />

OH H<br />

Kohlenstoffdioxid<br />

H<br />

H H<br />

C OH<br />

Ameisensäure Formaldehyd<br />

– II – IV<br />

H<br />

C H<br />

H H<br />

Methanol Methan


M 4C + 4 H +<br />

Carbide<br />

In Abhängigkeit der Elektronegativität des Reaktionspartners<br />

bildet Kohlenstoff salzartige, kovalente <strong>und</strong> metallische<br />

Carbide.<br />

Salzartige Carbide sind hydrolyselabil:<br />

M 2C 2 + 2 H +<br />

M 4C 3 + 4 H +<br />

4 M + + CH 4<br />

2 M + + C 2H 2<br />

4 M + + C 3H 4


Alkane:<br />

H<br />

H<br />

C<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

C<br />

H<br />

Wasserstoffverbindungen<br />

H<br />

C<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

C C C<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H 2C<br />

H 2C<br />

C CH2<br />

Methan Ethan Propan Cyclohexan<br />

H 2<br />

C<br />

H 2<br />

CH 2


Alkene:<br />

Alkine:<br />

Wasserstoffverbindungen<br />

H H<br />

C C<br />

H H<br />

H H H H<br />

C C C C<br />

H<br />

H<br />

Ethen (Ethylen) Butadien<br />

H<br />

C C H<br />

Ethin (Acetylen)


Aromaten:<br />

Wasserstoffverbindungen<br />

C C H H H C<br />

C C C<br />

H<br />

C<br />

H<br />

C<br />

H<br />

C<br />

H<br />

H<br />

C<br />

H<br />

C<br />

C<br />

H<br />

C C<br />

C<br />

H H<br />

Benzol Naphthalin<br />

C<br />

H<br />

H


Wasserstoffverbindungen<br />

Die Darstellung kann aus natürlichen Vorkommen sowie<br />

durch hydrolytische Zersetzung ihrer Salze erfolgen:<br />

Al 4C 3 + 12 H +<br />

CaC 2 + 2 H +<br />

Mg 2C 3 + 4 H +<br />

3 CH 4 + 4 Al 3+<br />

C 2H 2 + Ca 2+<br />

C 3H 4 + 2 Mg 2+


Wasserstoffverbindungen<br />

Kohlenwasserstoffe liefern beim Verbrennen neben<br />

Kohlenstoffdioxid <strong>und</strong> Wasser auch Energie:<br />

C m H n + (m + n / 4 ) O 2<br />

m CO 2 + n / 2 H 2 O + Energie


Wasserstoffverbindungen<br />

Kohlenwasserstoffe <strong>und</strong> ihre Anionen können als<br />

Elektronendonatoren wirken <strong>und</strong> bilden so zahlreiche<br />

metallorganische Verbindungen<br />

Cr Fe


Halogenverbindungen<br />

Die Halogenverbindungen des Kohlenstoffs lassen sich von<br />

Kohlenwasserstoffen durch teilweisen oder vollständigen<br />

Ersatz (Substitution) der Wasserstoffatome durch<br />

Halogenatome ableiten.<br />

Unter den perhalogenierten (vollständig mit Halogen<br />

substituiert) finden sich:<br />

• Tetrahalogenide CX 4<br />

• Trihalogenide C 2 X 6<br />

• Dihalogenide C 2 X 4<br />

• Monohalogenide C 2 X 2<br />

Darüberhinaus gibt es gemischte Halogenverbindungen in<br />

vielfältigen Kombinationen.


Sauerstoffverbindungen<br />

Es gibt vier gut charakterisierte Oxide des Kohlenstoffs:<br />

• Kohlenstoffmonooxid CO<br />

• Kohlenstoffdioxid CO 2<br />

• Trikohlenstoffdioxid C 3O 2 (Malonsäureanhydrid,<br />

Kohlenstoffsuboxid)<br />

• Dodekakohlenstoffnonaoxid C 12 O 9 (Mellitsäureanhydrid).<br />

Die Oxide lassen sich durch Wasserentzug aus den<br />

entsprechenden Säuren gewinnen.


Sauerstoffverbindungen<br />

HCOOH H 2 O + CO<br />

Ameisensäure<br />

H2CO3 Kohlensäure<br />

H 2 O + CO 2<br />

HOOC–CH2–COOH Malonsäure<br />

2 H2O + C3O2 O<br />

HOOC<br />

COOH<br />

COOH O<br />

O<br />

C<br />

C O<br />

C<br />

O<br />

HOOC<br />

HOOC<br />

COOH O C<br />

O C<br />

C<br />

O<br />

O<br />

Melittsäure<br />

+ 3 H 2O


Darstellung:<br />

Nebenprodukt beim Kalkbrennen:<br />

Im Labor:<br />

C + O 2<br />

Kohlenstoffdioxid<br />

CO 2 + 394 kJ<br />

CO + H 2O CO 2 + H 2 + 41 kJ<br />

178 kJ + CaCO 3<br />

CaO + CO 2<br />

CaCO 3 + 2 HCl CaCl 2 + H 2O + CO 2


Kohlenstoffdioxid


Bei hohen Temperaturen zerfällt Kohlenstoffdioxid in<br />

Kohlenstoffmonooxid <strong>und</strong> Sauerstoff, bei noch höheren<br />

Temperaturen in die Elemente:<br />

283 kJ + CO 2<br />

394 kJ + CO 2<br />

Kohlenstoffdioxid<br />

CO + ½ O 2<br />

C + O 2<br />

Mit Magnesium reagiert es stark exotherm:<br />

CO 2 + 2 Mg C + 2 MgO + 811 kJ


Wassergasgleichgewicht:<br />

Boudouard-Gleichgewicht:<br />

Kohlenstoffdioxid<br />

41 kJ + CO 2 + H 2<br />

173 kJ + CO 2 + C 2 CO<br />

CO + H 2O (g)


Kohlenstoffdioxid<br />

Das Gleichgewicht liegt fast vollständig auf der linken Seite.<br />

Kohlenstoffdioxid ist nur zu 0.2 % dissoziiert, 99.8 % liegen<br />

in wässriger Lösung hydratisiert vor.<br />

CO 2 + H 2O H 2CO 3<br />

Die Salze der zweibasigen Säure sind jedoch als<br />

Hydrogencarbonate <strong>und</strong> Carbonate isolierbar.


Darstellung:<br />

2 C + O 2 / 4 N 2<br />

Kohlenstoffmonooxid<br />

2 CO + 4 N 2<br />

Luft Generatorgas<br />

C (oder CH 4) + H 2O CO + H 2 (oder CO + 3 H 2)<br />

Wassergas<br />

Komproportionierung von Kohlenstoff (Boudouard-<br />

Gleichgewicht):<br />

C + CO 2<br />

2 CO<br />

Spaltgas


Boudouard-Gleichgewicht


Kohlenstoffmonooxid<br />

Kohlenstoffmonooxid unterhält selbst keine Verbrennung,<br />

verbrennt aber selbst unter starker Wärmeentwicklung zu<br />

Kohlenstoffdioxid:<br />

CO + ½ O 2<br />

Starkes Reduktionsmittel:<br />

CO 2 + 283 kJ<br />

CO + H 2O CO 2 + H 2


Kohlenstoffmonooxid<br />

Die Reduktion von Kohlenstoffmonooxid mit Wasserstoff<br />

kann in Gegenwart bestimmter Katalysatoren zur<br />

Darstellung von Alkoholen oder Kohlenwasserstoffen<br />

dienen:<br />

CO + 2 H 2<br />

H 3COH + 128 kJ<br />

Methanol<br />

In Gegenwart von Eisenhaltigen Katalysatoren <strong>und</strong> bei<br />

geringem Druck entstehen sauerstofffreie, aliphatische<br />

Kohlenwasserstoffe (Fischer-Tropsch-Synthese):<br />

n CO + (2 n + 1) H 2<br />

n CO + 2 n H 2<br />

C nH 2n+2 + n H 2O<br />

C nH 2n + n H 2O


Silicium


Darstellung:<br />

Silicium<br />

690 kJ + SiO 2 + 2 C Si + 2 CO<br />

SiO 2 + C SiC + CO<br />

SiO + 2 C SiC + CO<br />

2 SiC + SiO 2<br />

3 Si + 2 CO<br />

Liefert technisches Silicium mit einem Reinheitsgrad von<br />

98.5 – 99.7 %.


Darstellung im Labor:<br />

Silicium<br />

SiO 2 + Mg Si + MgO + 393 kJ<br />

oder aluminothermisch:<br />

3 SiO 2 + 4 Al 3 Si + 2 Al 2O 3 + 619 kJ<br />

3 SiF 4 + 4 Al 3 Si + 4 AlF 3 + 1173 kJ<br />

in Form von<br />

K 2[SiF 6]


Hochreaktives Silicium<br />

CaSi 2 + 2 HCl 2 Si + H 2 + CaCl 2<br />

CaSi 2 + SnCl 4<br />

SiCl 4 + 4 e –<br />

2 Si + SnCl 2 + CaCl 2<br />

Si + 4 Cl –


4 SiHCl 3 + 2 H 2<br />

Reinstes Silicium<br />

300°C<br />

Si + 3 HCl HSiCl3 + H2 SiH 4<br />

1000°C<br />

500°C<br />

3 Si + SiCl 4 + 8 HCl<br />

Si + 2 H 2


Zonenschmelz-Verfahren<br />

Hochreines<br />

Metall<br />

Heizspule<br />

Schmelzbereich<br />

Metall<br />

Inertgas


Tiegelzieh-Verfahren<br />

Hochreines<br />

Metall<br />

Metallschmelze<br />

Heizung


Silicium


200<br />

Druck<br />

[kbar]<br />

150<br />

100<br />

50<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

0<br />

�-Silicium<br />

�-Zinn-Struktur<br />

�-Silicium<br />

Diamant-Struktur<br />

flüssiges<br />

Silicium<br />

0 500 1000 1500<br />

Temperatur [ oC]


Si I<br />

�-Si<br />

kubisch<br />

Diamant-Struktur<br />

d = 2.382 g · cm<br />

KZ = 4<br />

–3<br />

Si IV<br />

�-Si<br />

hexagonal<br />

Diamant-Struktur<br />

d = 2.33 g · cm<br />

KZ = 4<br />

–3<br />

Physikalische Eigenschaften<br />

Si II<br />

�-Si<br />

tetragonal<br />

�-Zinn-Struktur<br />

d = 3.286 g · cm<br />

KZ = 6<br />

–3<br />

130 kbar<br />

200 – 600 C o p –<br />

�<br />

Si III<br />

�-Si<br />

kubisch<br />

verzerrt tetraedrisch<br />

d = 2.559 g · cm<br />

KZ = 4<br />

–3<br />

200 kbar<br />

Si V<br />

hexagonal<br />

In-Bi-Legierungs-<br />

Struktur<br />

d = 3.56 g · cm<br />

KZ = 8<br />

–3<br />

340 kbar<br />

Si VI<br />

Struktur unbekannt<br />

430 kbar<br />

Si VIII<br />

kubisch<br />

dichteste<br />

Kugelpackung (Cu)<br />

KZ = 12<br />

780 kbar<br />

Si VII<br />

hexagonal<br />

dichteste<br />

Kugelpackung (Mg)<br />

d = 4.34 g · cm<br />

KZ = 12<br />

–3


Chemische Eigenschaften<br />

Si + O 2<br />

Si + 2 F 2<br />

3 Si + 2 N 2<br />

4 Si + S 8<br />

SiO 2 + 912 kJ<br />

�-Quarz<br />

SiF 4 + 1616 kJ<br />

Si 3N 4 + 744 kJ<br />

4 SiS 2 + 828 kJ


Si + H 2O + 2 OH –<br />

Chemische Eigenschaften<br />

Si + C SiC + 65 kJ<br />

2–<br />

SiO3 + 2 H2<br />

Si + 2 H 2O SiO 2 + 2 H 2 + 340 kJ<br />

hochreaktiv


Oxidationsstufen<br />

–IV –III –II –I 0<br />

Ca 2Si 4– BaMg 2Si 2 CaSi CaSi 2 Si<br />

+I +II +III +IV<br />

(SiCl) x SiO Si 2Cl 6 SiO 2


Kohlenstoff vs. Silicium<br />

C–H<br />

�– �+<br />

Si–H<br />

�+ �–<br />

H<br />

2.2<br />

He<br />

Li<br />

0.97<br />

Be<br />

1.47<br />

B<br />

2.01<br />

C<br />

2.5<br />

N<br />

3.07<br />

O<br />

3.5<br />

F<br />

4.10<br />

Ne<br />

Na<br />

1.01<br />

Mg<br />

1.23<br />

Al<br />

1.47<br />

Si<br />

1.74<br />

P<br />

2.06<br />

S<br />

2.44<br />

Cl<br />

2.83<br />

Ar<br />

K<br />

0.91<br />

Ca<br />

1.04<br />

Ga<br />

1.82<br />

Ge<br />

2.02<br />

As<br />

2.2<br />

Se<br />

2.48<br />

Br<br />

2.74<br />

Kr<br />

Rb<br />

0.89<br />

Sr<br />

0.99<br />

In<br />

1.49<br />

Sn<br />

1.72<br />

Sb<br />

1.82<br />

Te<br />

2.01<br />

I<br />

2.21<br />

Xe<br />

Cs<br />

0.86<br />

Ba<br />

0.97<br />

Tl<br />

1.44<br />

Pb<br />

1.55<br />

Bi<br />

1.67<br />

Po<br />

1.76<br />

At<br />

1.96<br />

Rn<br />

Fr<br />

0.86<br />

Ra<br />

0.97<br />

Elektronegativität (Allred-Rochow)


H<br />

H<br />

H<br />

Wasserstoffverbindungen<br />

H Si H H Si Si<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

Si Si Si<br />

Monosilan Disilan Trisilan<br />

Si<br />

H<br />

Si<br />

H<br />

Si H<br />

H<br />

Cyclotrisilan<br />

H H<br />

H H<br />

Si Si<br />

Si<br />

H<br />

H<br />

Si<br />

H<br />

H<br />

Cyclotetrasilan<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H H<br />

Si Si Si<br />

H<br />

H<br />

Si<br />

Si<br />

Si H<br />

H<br />

H H<br />

Cyclohexasilan


Darstellung:<br />

Mg 2Si + 4 H +<br />

2 SiH 2Cl 2<br />

SiCl 4 + 4 H –<br />

SiCl 4 + LiAlH 4<br />

Monosilan, SiH 4<br />

Et 2O<br />

2 Mg 2+ + SiH 4<br />

SiH 4 + SiCl 4<br />

SiH 4 + 4 Cl –<br />

SiH 4 + LiAlCl 4


SiH 4<br />

SiH 4 + 2 O 2<br />

Monosilan, SiH 4<br />

> 300°C<br />

Si (s) + 2 H 2 + 34 kJ<br />

SiO 2 + 2 H 2O + 1518 kJ<br />

SiH 4 + 2 Na NaSiH 3 + NaH<br />

SiH 4 + 4 Cl 2<br />

SiCl 4 + 4 HCl


+ HX<br />

Monosilan, SiH 4<br />

SiH 4 SiH 3X SiH 2X 2<br />

– H 2<br />

+ HX<br />

– H 2<br />

+ HX<br />

– H 2<br />

SiHX 3<br />

+ HX<br />

– H 2<br />

SiX 4<br />

2 H 3SiX + 2 H 2O 2 H 3SiOH + 2 HX<br />

2 H 3SiOH H 3Si–O–SiH 3 + H 2O<br />

Disiloxan


Halogenverbindungen<br />

Die Halogenverbindungen des Siliciums lassen sich von<br />

Siliciumwasserstoffverbinungen durch teilweisen oder<br />

vollständigen Ersatz (Substitution) der Wasserstoffatome<br />

durch Halogenatome ableiten.<br />

Wichtige Halogenverbindungen sind Siliciumtetrachlorid <strong>und</strong><br />

Trichlorsilan:<br />

Si + 4 HCl (g) SiCl 4 + 2 H 2<br />

Si + 3 HCl (g) HSiCl 3 + H 2


Siliciumdioxid, SiO 2 - Normaldruckmodifikationen<br />

Schmelze<br />

1550°C<br />

573°C 870°C<br />

�-Quarz �-Quarz �-Tridymit<br />

trigonal hexagonal hexagonal<br />

�-Cristobalit<br />

tetragonal<br />

270°C<br />

�-Tridymit<br />

rhombisch<br />

117°C<br />

2477°C<br />

1470°C<br />

1705°C<br />

Dampf<br />

�-Cristobalit Schmelze<br />

kubisch


Siliciumdioxid, SiO 2 - Hochdruckmodifikationen<br />

Coesit (monoklin) bis 40 000 bar<br />

Keatit (tetragonal) 40 000 - 120 000 bar<br />

Stishovit ab 120 000 bar - oktaedrische Koordination der<br />

Siliciumatome!


Quarz


Tridymit


Cristobalit


Siliciumdioxid<br />

SiO 2 + 6 HF H 2SiF 6 + 2 H 2O<br />

SiO 2 + 2 NaOH Na 2SiO 3 + H 2O


O<br />

���<br />

��� ���<br />

Silicium <strong>und</strong> seine Periodennachbarn<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

Cl<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

Perchlorat<br />

O<br />

���<br />

��� ���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

P<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

Phosphat<br />

���<br />

O<br />

���<br />

���<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

–<br />

3 –<br />

O<br />

���<br />

��� ���<br />

O<br />

���<br />

��� ���<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

S<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

Sulfat<br />

���<br />

���<br />

���<br />

O<br />

Si<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

Silicat<br />

���<br />

O<br />

���<br />

���<br />

O<br />

���<br />

���<br />

���<br />

2 –<br />

4 –<br />

O<br />

E<br />

O<br />

O<br />

O


Kondensation von Monokieselsäure<br />

OH<br />

HO Si OH + HO Si OH<br />

OH<br />

OH<br />

OH<br />

– H 2O<br />

OH<br />

OH<br />

HO Si O Si OH<br />

OH<br />

OH<br />

Dikieselsäure


Kondensation von Monokieselsäure<br />

OH<br />

3 HO Si OH HO Si O Si O Si OH<br />

OH<br />

– 2 H 2O<br />

OH<br />

OH<br />

OH<br />

OH<br />

Trikieselsäure<br />

OH<br />

OH


x<br />

HO<br />

OH<br />

Kondensation von Monokieselsäure<br />

Si OH<br />

OH<br />

– (x –1) H 2O<br />

O<br />

O<br />

O O O<br />

Si O Si O Si O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

Si O Si O Si O<br />

O<br />

O<br />

(SiO 2) x<br />

O


(HO) 2 Si<br />

(HO) 2 Si<br />

Polykieselsäuren (Ketten <strong>und</strong> Bänder)<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

O<br />

Si(OH) 2<br />

Si(OH) 2<br />

Si(OH) 2<br />

[H 2SiO 3] x<br />

(HO) 2 Si<br />

(HO) 2 Si<br />

(HO)Si<br />

O<br />

O<br />

(HO)Si<br />

O<br />

O<br />

(HO)Si<br />

O<br />

O<br />

Si(OH)<br />

O<br />

O<br />

O Si(OH)<br />

O<br />

[H 6Si 4O 11] x<br />

O<br />

O<br />

Si(OH)<br />

O<br />

Si(OH) 2<br />

Si(OH) 2


(HO) 2Si<br />

(HO) 2Si<br />

(HO)Si<br />

O<br />

O<br />

(HO)Si<br />

O<br />

O<br />

(HO)Si<br />

O<br />

Polykieselsäuren (Schichten)<br />

O<br />

Si(OH)<br />

O<br />

(HO)Si<br />

O<br />

O Si(OH)<br />

O<br />

O<br />

(HO)Si<br />

O<br />

Si(OH)<br />

O<br />

(HO)Si<br />

O Si(OH)<br />

(HO)Si<br />

O Si(OH)<br />

[H 2Si 2O 5] x<br />

(HO)Si<br />

O<br />

O Si(OH)<br />

O<br />

O<br />

(HO)Si<br />

Si(OH)<br />

(HO)Si<br />

Si(OH)<br />

O


[SiO 4 4– ]<br />

Insel [Si 2 O 7 6– ]<br />

[SiO 3 2– ]3<br />

Ringe<br />

[SiO 3 2– ]x<br />

Kette<br />

Gruppe<br />

[SiO 3 2– ]6<br />

[Si 4 O 11 6– ]x<br />

Band<br />

Silicate<br />

[Si 2 O 5 2– ]x<br />

Schicht


Faujasit, Na 2 Ca[Al 2 Si 4 O 12 ] 2 · 16 H 2 O


Sodalith, Na 4 [Al 3 Si 3 O 12 ]Cl


Bor<br />

1<br />

1.0079<br />

H<br />

3<br />

Li<br />

6.941<br />

19<br />

39.098<br />

K<br />

23<br />

50.942<br />

V<br />

27<br />

58.933<br />

Co<br />

73<br />

180.95<br />

Ta<br />

78<br />

195.08<br />

Pt<br />

82<br />

207.2<br />

Pb<br />

21<br />

44.956<br />

Sc<br />

25<br />

54.938<br />

Mn<br />

29<br />

63.546<br />

Cu<br />

75<br />

186.21<br />

Re<br />

80<br />

200.59<br />

Hg<br />

55<br />

132.91<br />

Cs<br />

4<br />

9.0122<br />

Be<br />

20<br />

40.078<br />

Ca<br />

24<br />

51.996<br />

Cr<br />

28<br />

58.693<br />

Ni<br />

32<br />

72.61<br />

Ge<br />

6<br />

12.011<br />

C<br />

74<br />

183.84<br />

W<br />

79<br />

196.97<br />

Au<br />

22<br />

47.867<br />

Ti<br />

26<br />

55.845<br />

Fe<br />

72<br />

178.49<br />

Hf<br />

77<br />

192.22<br />

Ir<br />

30<br />

65.39<br />

Zn<br />

76<br />

190.23<br />

Os<br />

81<br />

204.38<br />

Tl<br />

86<br />

222.02<br />

Rn*<br />

31<br />

69.723<br />

Ga<br />

5<br />

10.811<br />

B<br />

36<br />

83.80<br />

Kr<br />

10<br />

20.180<br />

Ne<br />

2<br />

4.0026<br />

He<br />

56<br />

137.33<br />

Ba<br />

12<br />

24.305<br />

Mg<br />

38<br />

87.62<br />

Sr<br />

42<br />

95.94<br />

Mo<br />

46<br />

106.42<br />

Pd<br />

50<br />

118.71<br />

Sn<br />

14<br />

28.086<br />

Si<br />

106<br />

263.12<br />

Sg*<br />

111<br />

272<br />

Eka-Au<br />

112<br />

Eka-Hg<br />

40<br />

91.224<br />

Zr<br />

44<br />

101.07<br />

Ru<br />

104<br />

261.11<br />

Rf*<br />

109<br />

268<br />

Mt*<br />

48<br />

112.41<br />

Cd<br />

108<br />

265<br />

Hs*<br />

49<br />

114.82<br />

In<br />

13<br />

26.982<br />

Al<br />

54<br />

131.29<br />

Xe<br />

18<br />

39.948<br />

Ar<br />

88<br />

226.03<br />

Ra*<br />

11<br />

22.990<br />

Na<br />

37<br />

85.468<br />

Rb<br />

41<br />

92.906<br />

Nb<br />

45<br />

102.91<br />

Rh<br />

105<br />

262.11<br />

Db*<br />

110<br />

271<br />

Eka-Pt<br />

39<br />

88.906<br />

Y<br />

43<br />

98.906<br />

Tc*<br />

47<br />

107.87<br />

Ag<br />

33<br />

74.922<br />

As<br />

7<br />

14.007<br />

N<br />

84<br />

208.98<br />

Po*<br />

83<br />

208.98<br />

Bi<br />

34<br />

78.96<br />

Se<br />

8<br />

15.999<br />

O<br />

85<br />

209.99<br />

At*<br />

35<br />

79.904<br />

Br<br />

9<br />

18.998<br />

F<br />

52<br />

127.60<br />

Te<br />

16<br />

32.066<br />

S<br />

53<br />

126.90<br />

I<br />

17<br />

35.453<br />

Cl<br />

51<br />

121.76<br />

Sb<br />

15<br />

30.974<br />

P<br />

107<br />

262.12<br />

Bh*<br />

87<br />

223.02<br />

Fr*<br />

57<br />

138.91<br />

La<br />

59<br />

140.91<br />

Pr<br />

61<br />

146.92<br />

Pm*<br />

63<br />

151.97<br />

Eu<br />

65<br />

158.93<br />

Tb<br />

67<br />

164.93<br />

Ho<br />

69<br />

168.93<br />

Tm<br />

71<br />

174.97<br />

Lu<br />

58<br />

140.12<br />

Ce<br />

60<br />

144.24<br />

Nd<br />

62<br />

150.36<br />

Sm<br />

64<br />

157.25<br />

Gd<br />

66<br />

162.50<br />

Dy<br />

68<br />

167.26<br />

Er<br />

70<br />

173.04<br />

Yb<br />

90<br />

232.04<br />

Th*<br />

92<br />

238.03<br />

U*<br />

94<br />

244.06<br />

Pu*<br />

96<br />

247.07<br />

Cm*<br />

98<br />

251.08<br />

Cf*<br />

100<br />

257.10<br />

Fm*<br />

102<br />

259.10<br />

No*<br />

89<br />

227.03<br />

Ac*<br />

91<br />

231.04<br />

Pa*<br />

93<br />

237.05<br />

Np*<br />

95<br />

243.06<br />

Am*<br />

97<br />

247.07<br />

Bk*<br />

99<br />

252.08<br />

Es*<br />

101<br />

258.10<br />

Md*<br />

103<br />

260.11<br />

Lr*<br />

5<br />

10.811<br />

B


Bor<br />

Kernit Borax<br />

Na 2[B 4O 6(OH) 2] · 3 H 2O Na 2[B 4O 5(OH) 4] · 8 H 2O<br />

(=Na 2 B 4 O 7 · 10 H 2 O)


Darstellung:<br />

554 kJ + 2 BCl 3 + 3 H 2<br />

262 kJ + 2 BBr 3 + 3 H 2<br />

2 BI 3<br />

B 2H 6<br />

Hochreines Bor<br />

800 – 1000°C<br />

600 – 800°C<br />

1000 – 1400°C<br />

1000 – 1400°C<br />

2 B + 6 HCl<br />

2 B + 6 HBr<br />

2 B + 3 I 2 + 142 kJ<br />

2 B + 3 H 2 + 36 kJ


Darstellung:<br />

Bor geringerer Reinheit<br />

B 2O 3 + 3 Mg 2 B + 3 MgO + 553 kJ<br />

2 BCl 3 + 3 Zn 900°C<br />

– –<br />

BF4 + 3 e<br />

2 B + 3 ZnCl 2<br />

B + 4 F –


Bor<br />

Von Bor gibt es sechs verschiedene Modifikationen:<br />

1. glasig-amorph: schwarz<br />

2. kristallin: rot <strong>und</strong> durchscheinend, �-rhomboedrisch<br />

3. kristallin: dunkelgrau, �-rhomboedrisch (bei Normaldruck<br />

<strong>und</strong> allen Temperaturen thermodynamisch allein stabil.<br />

Sie bildet sich beispielsweise aus amorphen Bor)<br />

4. kristallin: schwarz, �-tetragonal (bildet sich nur auf<br />

erhitzten B 24 C oder B 24 N-Oberflächen, da diese die<br />

gleiche Struktur aufweisen (Epitaxie)<br />

5. kristallin: rot �-tetragonal<br />

6. Hochdruckmodifikation: dunkel, pechartig, in dünner<br />

Schicht tiefrot gefärbt. Erhältlich aus Bor bei 100 000 bar<br />

<strong>und</strong> 1500 – 2000°C.


Bor- Baustein


B<br />

B 12 -Ikosaeder<br />

B<br />

B B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B


B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B 28 -Einheit<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B B<br />

B<br />

B<br />

B B<br />

B B<br />

B<br />

B B<br />

B<br />

B<br />

B


B<br />

B<br />

B 10 -Einheit<br />

B B B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B<br />

B


�-rhomboedrisches Bor


�<br />

�<br />

�-rhomboedrisches Bor<br />

= � �<br />

�<br />

� � �<br />

�B<br />

B � 28<br />

� �<br />

� �<br />

� �<br />

�<br />

B 28<br />

�<br />

�<br />

�<br />


�-tetragonales Bor


�-tetragonales Bor


Bor<br />

Bor besitzt als Element der Gruppe 13 (3. Hauptgruppe) drei<br />

Valenzelektronen.<br />

Um ein Elektronenoktett zu erlangen bieten sich dem Bor<br />

drei Möglichkeiten:<br />

• Ausbildung von p � -p � -Bindungen<br />

• Ausbildung von Zweielektronen-Dreizentren-Bindungen<br />

• Adduktbildung mit Lewis-Basen (intermolekularer<br />

Valenzausgleich)


_<br />

+<br />

Bindungsverhältnisse<br />

+ _<br />

+<br />

B–H B–B<br />

BH-Einfachbindung BB-Einfachbindung<br />

+<br />

_


–<br />

+<br />

+<br />

H<br />

Bindungsverhältnisse<br />

+<br />

B B<br />

BHB-Dreizentren-<br />

Bindung<br />

–<br />

–<br />

B<br />

+<br />

–<br />

+<br />

B<br />

+<br />

B<br />

geschlossene BBB-<br />

Dreizentren-Bindung<br />


Bindungsverhältnisse<br />

–<br />

+ –<br />

B<br />

–<br />

B<br />

+<br />

B<br />

offene BBB-<br />

Dreizentren-Bindung<br />

+


Borwasserstoffe


Gr<strong>und</strong>einheit B m H m +2 :<br />

Borwasserstoffe<br />

Für Monoboran ergibt sich B 1 H 1+2 = BH 3


Borwasserstoffe<br />

Für zwei identische Gr<strong>und</strong>einheiten folgt die allgemeine<br />

Formel<br />

B nH n+4<br />

Für n = 2 – 6, 8 – 12, 14, 16, 18 sind die Borwasserstoffe<br />

bekannt.<br />

B m H m+2 · B m’ H m’+2 = B (m+m’) H (m+2) H (m’+2) = B n H n+4<br />

mit n = m + m’.<br />

Im Falle des Diborans B 2 H 6 ist n = 2.


Borwasserstoffe<br />

Für drei identische Gr<strong>und</strong>einheiten folgt die allgemeine<br />

Formel<br />

B nH n+6<br />

Für n = 3 – 10, 13, 14, 20 sind die Borwasserstoffe bekannt.<br />

Es existieren auch Borwasserstoffe, die sich formal aus vier<br />

oder fünf identischen Gr<strong>und</strong>einheiten ableiten lassen:<br />

• B n H n+8 mit n = 6, 8, 10, 14, 15, 30<br />

• B n H n+10 mit n = 8, 26 , 40


Die Struktur von Borwasserstoffen - Die Wade-Regeln<br />

• Die Boratome in Wasserstoffverbindungen des Typs<br />

B n H n+2 besetzen alle Ecken <strong>und</strong> werden als closo-Borane<br />

bezeichnet (bisher nur in deprotonierter Form B n H n 2–<br />

bekannt)<br />

• Die Boratome in Wasserstoffverbindungen des Typs<br />

B n H n+4 besetzen alle bis auf eine Ecke <strong>und</strong> werden als<br />

nido-Borane bezeichnet<br />

• Die Boratome in Wasserstoffverbindungen des Typs<br />

B n H n+6 besetzen alle bis auf zwei Ecken <strong>und</strong> werden als<br />

arachno-Borane bezeichnet<br />

• Die Boratome in Wasserstoffverbindungen des Typs<br />

B n H n+8 besetzen alle bis auf drei Ecken <strong>und</strong> werden als<br />

hypho-Borane bezeichnet


Die Wade-Regeln - Beispiele<br />

B n H n+4<br />

B 5 H 9<br />

nido<br />

B n H n+6<br />

B 4 H 10<br />

arachno


4 BCl 3 + 3 LiAlH 4<br />

4 BF 3 + 3 NaBH 4<br />

Diboran<br />

2 B 2H 6 + 3 LiAlCl 4<br />

2 B 2H 6 + 3 NaBF 4<br />

3 BF 3 (g) + 6 NaH (s) 2 B 2H 6 (g) + 6 NaF (s)<br />

– +<br />

2 BH4 + 2 H<br />

B 2H 6 + 2 H 2<br />

–<br />

2 BH4 + I2 B2H6 + 2 I – + H2


H<br />

H<br />

H<br />

B B<br />

H<br />

BH 3<br />

H<br />

H<br />

+ HX<br />

– H 2<br />

+ 2 NH 3<br />

X = NH 2 , NHR, NR 2 , OH, OR, Cl<br />

Diboran<br />

+ HX<br />

2<br />

H<br />

H<br />

B<br />

H<br />

BH 2X BHX 2 BX 3<br />

– H 2<br />

+ HX<br />

– H 2<br />

B 2H 6 + 6 H 2O 2 B(OH) 3 (aq) + 6 H 2<br />

H<br />

N<br />

H<br />

H


B 2H 6 + 3 O 2<br />

Diboran<br />

B 2O 3 + 3 H 2O + 2066 kJ<br />

B2H6 + 2 Na 2 Na H B B<br />

+<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

2 NaBH 4<br />

H<br />

+ B 2H 6<br />

2–<br />

?


Natriumborhydrid (Natriumboranat)<br />

B(OMe) 3 + 4 NaH NaBH 4 + 3 NaOMe<br />

Na 2B 4O 7 · 7 SiO 2 + 16 Na + 8 H 2<br />

4 NaBH 4 + 7 Na 2SiO 3


2 H 3BO 3<br />

O<br />

O<br />

B<br />

O<br />

O<br />

Bortrioxid<br />

�T B2O 3 + 3 H 2O (g)<br />

O<br />

O<br />

B<br />

O<br />

B<br />

O<br />

O<br />

B<br />

O<br />

B<br />

O<br />

B<br />

O<br />

B<br />

O


Borsäure<br />

Na 2B 4O 7 + 2 H + + 5 H 2O 4 H 3BO 3 + 2 Na +<br />

B(OH) 3 + H2O H + –<br />

+ B(OH) 4


H<br />

H<br />

O<br />

B O<br />

O<br />

H<br />

O O<br />

B<br />

O H<br />

H<br />

Borsäure<br />

H<br />

O H<br />

B<br />

O O H<br />

H<br />

O<br />

H B<br />

O<br />

H O<br />

O<br />

H<br />

H<br />

O<br />

H<br />

B O<br />

H


Die Komplexverbindungen<br />

Al 3+ + 3 OH –<br />

Al(OH) 3 + n OH –<br />

Al(OH) 3<br />

n –<br />

Al(OH) 3+n


CoCl 3 · 6 NH 3<br />

Die Komplexverbindungen (Alfred Werner)<br />

Bei Zugabe von AgNO 3 fällt Silberchlorid (AgCl)<br />

Bei Zugabe von NaOH fällt kein Cobalthydroxid (Co(OH) 3 )<br />

aus <strong>und</strong> es wird auch kein Ammoniak freigesetzt.<br />

H 3 N<br />

H 3N<br />

NH 3<br />

Co<br />

NH 3<br />

NH 3<br />

NH 3<br />

3+<br />

3 Cl –


Die Komplexverbindungen<br />

Ein Komplex ist eine chemische Verbindung, in der ein<br />

Zentralteilchen an eine bestimmte Zahl von<br />

Bindungspartnern geb<strong>und</strong>en ist, wobei das<br />

Zentralteilchen mehr Bindungspartner bindet, als dies<br />

nach seiner Ladung oder Stellung im Periodensystem<br />

zu erwarten wäre.<br />

Die Bindungspartner werden als Liganden bezeichnet.<br />

Die Zahl der Liganden wird durch die Koordinationszahl<br />

angegeben.<br />

Die Anordnung der Liganden um das Zentralteilchen erfolgt<br />

in Form von Koordinationspolyedern.<br />

[ZL n ] m – (Z = Zentralion, L = Ligand)


Die Koordinationszahl <strong>und</strong> Koordinationspolyeder<br />

Koordinationszahl 2<br />

Koordinationszahl 3<br />

linear<br />

trigonal planar


Die Koordinationszahl <strong>und</strong> Koordinationspolyeder<br />

Koordinationszahl 4<br />

tetraedrisch<br />

quadratisch planar


Die Koordinationszahl <strong>und</strong> Koordinationspolyeder<br />

Koordinationszahl 5


Die Koordinationszahl <strong>und</strong> Koordinationspolyeder<br />

Koordinationszahl 6


Isomerie<br />

Als Isomerie wird die Erscheinung bezeichnet, dass<br />

chemische Verbindungen mit gleicher Zusammensetzung,<br />

aber unterschiedlicher Struktur existieren.<br />

S<br />

���<br />

S<br />

C 2<br />

F<br />

F<br />

Dieses Phänomen tritt auch in der Komplexchemie in<br />

verschiedenen Formen auf: der Ionisationsisomerie, der<br />

Hydratisomerie, der Koordinationsisomerie, der<br />

Salzisomerie, der Stereoisomerie, der cis-trans-Isomerie<br />

sowie der Spiegelbildisomerie.<br />

F<br />

S S<br />

C s<br />

F


[Co Cl (NH 3) 5] SO 4<br />

Ionisationsisomerie<br />

Ein Ion kann als Ligand im Komplex oder außerhalb des<br />

Komplexes geb<strong>und</strong>en sein:<br />

[Co SO 4 (NH 3) 5] Cl<br />

H 2O<br />

H 2O<br />

[Co Cl (NH3) 5] 2+ 2–<br />

+SO4 [Co SO 4 (NH 3) 5] + +Cl –


Hydratisomerie<br />

Die Hydratisomerie ist eine spezielle Form der<br />

Ionisationsisomerie, wobei Wasser gegen andere Liganden<br />

ausgetauscht wird.<br />

CrCl 3 · 6 H 2 O<br />

[Cr(H 2O) 6]Cl 3 [CrCl(H 2O) 5]Cl 2 ·H 2O [CrCl 2(H 2O) 4]Cl · 2 H 2O


Koordinationsisomerie<br />

Der Austausch der Zentralionen führt zu<br />

koordinationsisomeren Verbindungen, wenn Anion <strong>und</strong><br />

Kation einer Verbindung komplexe Teilchen darstellen:<br />

Kation Anion Kation Anion<br />

{[Co(NH 3) 6] [Cr(CN) 6]} {[Cr(NH 3) 6] [Co(CN) 6]}


Salzisomerie<br />

Besitzt ein Ligand zwei oder mehr Atome, die über ein freies<br />

Elektronenpaar zur Komplexbildung befähigt sind, so kann<br />

die Bindung zum Zentralion von verschiedenen Atomen des<br />

Liganden ausgehen:<br />

”<br />

”<br />

Z S C N<br />

S C N Z<br />

Thiocyanato-S-Komplex<br />

Thiocyanato-N-Komplex


Stereoisomerie: cis-trans-Isomerie<br />

(A) (B)<br />

cis trans<br />

(A) (B)<br />

cis trans


Stereoisomerie: Spiegelbildisomerie<br />

Co<br />

Cl<br />

Cl<br />

Cl<br />

Cl<br />

Co


Zähnigkeit von Liganden<br />

Die Zahl der koordinativen Bindungen, die ein Ligand in<br />

einem Komplex betätigt, wird als die Zähnigkeit des<br />

Liganden bezeichnet.<br />

Einzähnige Liganden<br />

Einzähnige Liganden sind Ionen oder Moleküle, die ein<br />

Elektronenpaar zur koordinativen Bindung benutzen.<br />

Halogenide X – ,<br />

H 2 O,<br />

ROH,<br />

OH – ,<br />

NH 3 ,<br />

CO,


Zähnigkeit von Liganden<br />

Zweizähnige Liganden<br />

Zweizähnige Liganden, wie beispielsweise das<br />

Ethylendiamin H 2 NCH 2 CH 2 NH 2 , enthalten zwei Atome mit je<br />

einem Elektronenpaar, die zur Komplexbildung befähigt<br />

sind.<br />

H<br />

H 2N<br />

H<br />

H<br />

C C<br />

H<br />

NH 2<br />

O<br />

C<br />

O –<br />

O –<br />

O<br />

O<br />

S<br />

O –<br />

O –<br />

– O<br />

O<br />

C C<br />

Ethylendiamin Carbonat Sulfat Oxalat<br />

O –<br />

O


Mehrzähnige Liganden<br />

Ethylendiamintetraessigsäure<br />

H 2C<br />

H 2C<br />

N<br />

CH 2<br />

CH 2<br />

CH2 COOH<br />

N<br />

CH2 COOH<br />

EDTA<br />

Zähnigkeit von Liganden<br />

COOH<br />

COOH<br />

Z<br />

O<br />

N<br />

C


H 2C<br />

C<br />

H 2<br />

N<br />

O –<br />

Cu 2+<br />

– O<br />

N<br />

O H 2<br />

C<br />

CH 2<br />

O<br />

Chelatkomplexe<br />

H 3C<br />

H 3C<br />

O O –<br />

H<br />

N<br />

Ni 2+<br />

N<br />

N N<br />

–O H O<br />

CH 3<br />

CH 3<br />

H 3C<br />

H 3C<br />

O<br />

O –<br />

Be 2+<br />

– O<br />

O<br />

CH 3<br />

CH 3


Cl + e –<br />

Na Na + + e –<br />

Cl –<br />

Bindung in Komplexen<br />

Cl � + �Cl<br />

Cl—Cl<br />

Na + + Cl –<br />

NaCl<br />

Z + L Z—L<br />

kovalent<br />

ionisch<br />

komplex


Edelgaselektronenkonfiguration<br />

Cobalthexammin-Komplex<br />

Co besitzt 27 Elektronen<br />

Co 3+ besitzt 24 Elektronen<br />

Stellen sechs Liganden jeweils 2 Elektronen zur Verfügung,<br />

so hat Cobalt insgesamt 12 + 24 Aussenelektronen<br />

Entspricht der Kryptonelektronenkonfiguration


Fe ±0<br />

Paulingsche Theorie der Komplexbildung<br />

3d 4s 4p 4d


Fe ±0<br />

Fe 3+<br />

2 3 dsp-<br />

Hybrid<br />

high-spin-Komplexe<br />

3d 4s 4p 4d<br />

Ionisation<br />

Hybridisierung<br />

Komplexbildung <strong>und</strong> Besetzung mit<br />

Liganden-Elektronen


Fe ±0<br />

Fe 3+<br />

2 3 dsp-<br />

Hybrid<br />

low-spin-Komplexe<br />

3d 4s 4p 4d<br />

Ionisation<br />

Hybridisierung <strong>und</strong> Spinpaarung<br />

Komplexbildung <strong>und</strong> Besetzung mit<br />

Liganden-Elektronen


Ligandenfeldtheorie<br />

Keine gemeinsamen Orbitale sondern nur elektrostatische<br />

Wechselwirkungen


x<br />

d xy<br />

z<br />

x<br />

Ligandenfeldtheorie<br />

z<br />

dx-y 2 2<br />

y<br />

x<br />

y<br />

z<br />

d xz<br />

x<br />

y<br />

z<br />

d z2<br />

x<br />

y<br />

z<br />

d yz<br />

y


Energie<br />

Freies Ion<br />

Ligandenfeldtheorie<br />

Durchschnittliche<br />

Energie der<br />

d-Orbitale im<br />

Kristallfeld<br />

3<br />

5 �o<br />

2<br />

5 �o<br />

e g<br />

�o<br />

t 2g<br />

Aufspaltung der<br />

d-Niveaus im<br />

oktaedrischen<br />

Kristallfeld<br />

dx2 -y2<br />

dz2 dxy dxz dyz


z<br />

Ligandenfeldtheorie<br />

y<br />

x


Energie<br />

Freies Ion<br />

Ligandenfeldtheorie<br />

Durchschnittliche<br />

Energie der<br />

d-Orbitale im<br />

Kristallfeld<br />

2<br />

5 �t<br />

3<br />

5 �t<br />

e g<br />

�t<br />

t 2g<br />

Aufspaltung der<br />

d-Niveaus im<br />

tetraedrischen<br />

Kristallfeld<br />

dxy dxz dyz dx2 -y2<br />

dz2


Das chemische Gleichgewicht - Experiment 1<br />

2 SO 2 (g) + O 2 (g) 2 SO 3 (g)<br />

0.4 mol SO 2<br />

0.2 mol O 2<br />

0.0 mol SO 3<br />

0.4 – 0.056 = 0.344 mol SO 2<br />

0.2 – 0.028 = 0.172 mol O 2<br />

0.0 + 0.056 = 0.056 mol SO 3<br />

Anfangskonzentration Gleichgewichtskonzentration


Das chemische Gleichgewicht - Experiment 2<br />

2 SO 2 (g) + O 2 (g) 2 SO 3 (g)<br />

0.0 mol SO 2<br />

0.0 mol O 2<br />

0.4 mol SO 3<br />

0.0 + 0.344 = 0.344 mol SO 2<br />

0.0 + 0.172 = 0.172 mol O 2<br />

0.4 – 0.344 = 0.056 mol SO 3<br />

Anfangskonzentration Gleichgewichtskonzentration


Das chemische Gleichgewicht<br />

2 SO 2 (g) + O 2 (g) 2 SO 3 (g)<br />

Experiment 1 Experiment 2<br />

Gleichgewichtskonzentration<br />

Dynamisches Gleichgewicht


Die Gleichgewichtskonstante<br />

aA + bB cC + dD<br />

K<br />

�<br />

[ C]<br />

[ A]<br />

c<br />

a<br />

[ D]<br />

[ B]<br />

Massenwirkungsgesetz<br />

K = Gleichgewichtskonstante<br />

[ ] = Konzentration (oftmals auch c)<br />

�<br />

�<br />

d<br />

b


Die Gleichgewichtskonstante<br />

... ist abhängig von den Koeffizienten der Reaktionsgleichung:<br />

H 2 (g) + Cl 2 (g) 2 HCl (g)<br />

[ HCl]<br />

K Gl1<br />

�<br />

� 4.<br />

8 �10<br />

[ H ] � [ Cl ]<br />

2<br />

½ H 2 (g) + ½ Cl 2 (g) HCl (g)<br />

K<br />

Gl2<br />

K � K � 2.<br />

2 �10<br />

Gl2<br />

�<br />

[ H<br />

2<br />

]<br />

½<br />

Gl1<br />

2<br />

2<br />

[ HCl]<br />

�<br />

[ Cl<br />

2<br />

]<br />

½<br />

5<br />

10


Die Gleichgewichtskonstante<br />

... einer Gesamtreaktion ist Produkt der Gleichgewichtskonstanten<br />

der Teilreaktionen:<br />

H 2O (g) + CO (g) H 2 (g) + CO 2 (g)<br />

Fe (s) + CO 2 (g) FeO (s) + CO (g)<br />

Fe (s) + H 2O (g) FeO (s) + H 2 (g)<br />

K Gl1 = 1.6<br />

K Gl2 = 1.5<br />

K Ges = K Gl1 · K Gl2<br />

= 1.6 · 1.5 = 2.4


Das chemische Gleichgewicht<br />

Die Gleichgewichtskonstante ist unabhängig von<br />

Konzentration, Druck oder Volumen. Dagegen ist sie<br />

abhängig von der Temperatur.<br />

Die Gleichgewichtskonzentration ist abhängig von den<br />

Anfangskonzentrationen, dem Volumen, dem Druck <strong>und</strong> der<br />

Temperatur.<br />

Katalysatoren haben weder einen Einfluss auf die Gleichgewichtskonstante<br />

noch auf die Gleichgewichtskonzentration<br />

einer Reaktion.


Le Chatelier´sches Prinzip<br />

Prinzip des kleinsten Zwanges<br />

"Übt man auf ein im Gleichgewicht befindliches System<br />

durch Änderung der äußeren Bedingungen einen Zwang<br />

aus, so verschiebt sich das Gleichgewicht derart, dass<br />

es dem äußeren Zwang ausweicht"


Gesetz von Boyle-Mariotte<br />

Das Produkt aus Druck p<br />

<strong>und</strong> Volumen V einer<br />

abgeschlossenen<br />

Gasmenge ist bei<br />

gleichbleibender<br />

Temperatur (isotherme<br />

Zustandsänderung)<br />

konstant.<br />

p · V = const.<br />

Sir Robert Boyle <strong>und</strong> Edme Mariotte Seigneur de Chazeuil


V 0<br />

p 0<br />

2p 0<br />

Gesetz von Boyle-Mariotte<br />

3p 0<br />

V /2<br />

0<br />

p 0<br />

2p 0<br />

3p 0<br />

V /3<br />

0<br />

p 0 · V 0 = 2p 0 · (V 0 /2) = 3p 0 · V 0 /3 = const.<br />

p 0<br />

2p 0<br />

3p 0


Gesetz von Gay-Lussac<br />

Das Volumen V eines Gases steigt bei gleichbleibendem<br />

Druck p (isobare Zustandsänderung) mit zunehmender<br />

Temperatur T.<br />

V = V 0 (1 + � �T)<br />

Der Druck p eines Gases steigt bei gleichbleibendem<br />

Volumen V (isochore Zustandsänderung) mit zunehmender<br />

Temperatur T.<br />

p = p 0 (1 + � �T)<br />

� = Ausdehnungskoeffizient eines idealen Gases (bezogen<br />

auf das Volumen bei 0°C)<br />

� = 0.003661 K –1 = K –1<br />

1<br />

273.15


<strong>Allgemeine</strong>s Gasgesetz<br />

Jedes ideale Gas dehnt sich bei konstantem Druck beim<br />

Erwärmen um 1 Grad um 1/273 seines Volumens bei 0°C<br />

aus.<br />

p1 · V1 p2 · V2 ———— = ———— = const.<br />

T1 T2 p · V = n · R · T<br />

n = Stoffmenge, R = allgemeine Gaskonstante = 8.314 J ·mol –1 · K –1


Amedeo Avogadro<br />

Avogadrosches Gesetz<br />

Gleiche Volumina<br />

verschiedener idealer Gase<br />

enthalten bei gleichem<br />

Druck <strong>und</strong> gleicher<br />

Temperatur stets die gleiche<br />

Zahl von Teilchen.<br />

1 mol = 22.4 l<br />

p · V<br />

n = ———<br />

R ·T

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!