03.05.2013 Aufrufe

Atlas van kansen voor de grensregio Achterhoek-Borken

Atlas van kansen voor de grensregio Achterhoek-Borken

Atlas van kansen voor de grensregio Achterhoek-Borken

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.

YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.

Gerard Marlet, Ro<strong>de</strong>rik Ponds<br />

Clemens <strong>van</strong> Woerkens<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong><br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die<br />

Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong>


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong><br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong>


Eindredactie/endredaktion: Nadine <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg<br />

Opmaak/grafische Gestaltung: M Tekst & Beeld, Bunnik<br />

Duitse vertaling/Deutsche Übersetzung: Bettina Knop<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Postbus 9627<br />

3506 GP UTRECHT<br />

T +31 (0)30 2656438<br />

F +31 (0)30 2656439<br />

E info@atlas<strong>voor</strong>gemeenten.nl<br />

I www.atlas<strong>voor</strong>gemeenten.nl<br />

In samenwerking met Procap, dat <strong>de</strong> interviews heeft uitgevoerd waar<strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

conclusies in bijlage 1 zijn opgenomen en waarnaar in hoofdstuk 8 wordt verwezen.<br />

In Zusammenarbeit mit Procap, die die Interviews führten, <strong>de</strong>ren Schlussfolgerungen in Anhang 1<br />

aufgeführt sind und auf die in Kapitel 7 verwiesen wird.<br />

Dit on<strong>de</strong>rzoek is uitgevoerd in opdracht <strong>van</strong> het Ministerie <strong>van</strong> BZK. De visies en<br />

conclusies weergegeven in dit rapport zijn die <strong>van</strong> <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten en komen<br />

niet noodzakelijkerwijs overeen met die <strong>van</strong> <strong>de</strong> opdrachtgever.<br />

Diese Studie wur<strong>de</strong> vom Ministerie <strong>van</strong> BZK [Ministerium für Inneres und<br />

Königreichsangelegenheiten] in Auftrag gegeben. Die Ansichten und Schlussfolgerungen dieses<br />

Berichts sind die von <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten [Forschungsbüro <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Gemein<strong>de</strong>n] und spiegeln<br />

nicht unbedingt die <strong>de</strong>s Auftraggebers wi<strong>de</strong>r.<br />

© <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten, Utrecht, 2012<br />

Alle rechten <strong>voor</strong>behou<strong>de</strong>n. Niets uit <strong>de</strong>ze uitgave mag wor<strong>de</strong>n verveelvoudigd,<br />

opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige<br />

vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,<br />

opnamen, of enig an<strong>de</strong>re manier, zon<strong>de</strong>r <strong>voor</strong>afgaan<strong>de</strong> schriftelijke toestemming<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> uitgever.<br />

Alle Rechte sind vorbehalten. Kein Teil dieser Publikation darf reproduziert, in Datenbanken<br />

gespeichert o<strong>de</strong>r übertragen, und in keiner Form o<strong>de</strong>r mit jeglichen Hilfsmitteln elektronisch,<br />

mechanisch, durch Fotokopieen, Aufnahmen o<strong>de</strong>r auf an<strong>de</strong>re Art und Weise verarbeitet wer<strong>de</strong>n,<br />

ohne die vorherige schriftliche Genehmigung <strong>de</strong>s Herausgebers.


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong><br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong>


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Inhoud<br />

1 Samenvatting en conclusies 6<br />

2 Inleiding 12<br />

3 De theorie achter <strong>de</strong> <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> 16<br />

3.1 De last <strong>van</strong> ligging aan <strong>de</strong> grens 16<br />

3.2 Locatietheorieën 26<br />

3.3 Een negatieve spiraal? 34<br />

3.4 Grensbarrières 38<br />

3.5 Kansen <strong>voor</strong> <strong>grensregio</strong>’s 52<br />

4 De <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> 58<br />

5 Werken 64<br />

5.1 Bedrijventerreinen 76<br />

6 Wonen 80<br />

6.1 De woningmarkt in België, Duitsland en Ne<strong>de</strong>rland 80<br />

6.2 De aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> 88<br />

7 Voorzieningen 100<br />

7.1 Ziekenhuizen 100<br />

7.2 On<strong>de</strong>rwijs 106<br />

7.3 Winkelaanbod 114<br />

8 Kansen <strong>voor</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking 118<br />

Bijlage 1: samenwerking in <strong>de</strong> praktijk 132<br />

Bijlage 2: beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruikte indicatoren 148


Inhalt<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

1 Zusammenfassung und Konklusionen 7<br />

2 Einleitung 13<br />

3 Die Theorie hinter <strong>de</strong>m <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen 17<br />

3.1 Von <strong>de</strong>r Last an <strong>de</strong>r Grenze zu liegen 17<br />

3.2 Standorttheorien 27<br />

3.3 Eine Negativspirale? 35<br />

3.4 Grenzbarrieren 39<br />

3.5 Chancen für Grenzregionen 53<br />

4 Die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> 59<br />

5 Arbeiten 65<br />

5.1 Unternehmensstandorte 77<br />

6 Wohnen 81<br />

6.1 Der Wohnmarkt in Belgien, Deutschland und <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n 81<br />

6.2 Die Anziehungskraft <strong>de</strong>r Regionen <strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> 89<br />

7 Einrichtungen 101<br />

7.1 Krankenhäuser 101<br />

7.2 Bildungswesen 107<br />

7.3 Einzelhan<strong>de</strong>l 115<br />

8 Chancen für die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit 119<br />

Anlage 1: Zusammenarbeit in <strong>de</strong>r Praxis 133<br />

Anlage 2: Beschreibung <strong>de</strong>r verwen<strong>de</strong>ten Indikatoren 149<br />

5


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

1 Samenvatting en conclusies<br />

Grensregio’s krijgen nu of in <strong>de</strong> toekomst te maken met problemen die<br />

specifiek zijn <strong>voor</strong> <strong>grensregio</strong>’s, en die met meer samenwerking kunnen<br />

wor<strong>de</strong>n <strong>voor</strong>komen of opgelost. Veel <strong>grensregio</strong>’s hebben bij<strong>voor</strong>beeld te<br />

maken met bevolkingskrimp. Dat betekent dat het draagvlak <strong>voor</strong> allerlei<br />

<strong>voor</strong>zieningen terugloopt, maar ook dat bedrijven moeilijker aan goed<br />

gekwalificeer<strong>de</strong> arbeidskrachten komen. Deze <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> brengt <strong>de</strong><br />

<strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking <strong>voor</strong> <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong><br />

(Ne<strong>de</strong>rland) en Kreis <strong>Borken</strong> (Duitsland) in kaart.<br />

De regio <strong>Achterhoek</strong> heeft op dit moment al te maken met een krimpen<strong>de</strong><br />

en vergrijzen<strong>de</strong> bevolking. Voor Kreis <strong>Borken</strong> geldt dat niet, die regio heeft<br />

zelfs een relatief jonge bevolking. Maar ook Kreis <strong>Borken</strong> heeft een lagere<br />

dan gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> aantrekkingskracht, waardoor ook daar in <strong>de</strong> toekomst<br />

problemen te verwachten zijn. Als <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> erin<br />

slagen om hun arbeidsmarkten door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

samenwerking meer te integreren, neemt het aantal beschikbare banen <strong>voor</strong><br />

<strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s toe. Voor <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> Kreis <strong>Borken</strong> met<br />

ongeveer 200.000 banen en <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> met<br />

400.000 banen. De werkloosheid in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> neemt daardoor af, maar<br />

in Kreis <strong>Borken</strong> kan <strong>de</strong>ze tij<strong>de</strong>lijk toenemen, omdat er ook meer<br />

concurrentie om <strong>de</strong>ze banen ontstaat. Op <strong>de</strong> lange termijn zal <strong>de</strong><br />

werkloosheid in bei<strong>de</strong> regio’s afnemen.<br />

Op zowel <strong>de</strong> korte als <strong>de</strong> lange termijn zal het integreren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

arbeidsmarkten lei<strong>de</strong>n tot een grotere aantrekkingskracht <strong>van</strong> bei<strong>de</strong><br />

<strong>grensregio</strong>’s. Als grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt volledig zou<strong>de</strong>n kunnen<br />

wor<strong>de</strong>n geslecht, zou<strong>de</strong>n bei<strong>de</strong> regio’s zelfs een bovengemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />

aantrekkingskracht op verhuizen<strong>de</strong> huishou<strong>de</strong>ns kunnen hebben. Op die<br />

manier zou een duurzaam economisch vitale regio ontstaan.<br />

Ook op het gebied <strong>van</strong> <strong>voor</strong>zieningen kunnen <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong> en<br />

<strong>Borken</strong> <strong>van</strong> elkaar profiteren. Als het culturele, culinaire en natuuraanbod<br />

aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens beter zichtbaar wordt en beter wordt benut,<br />

neemt daarmee <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s toe. De inwoners<br />

<strong>van</strong> <strong>Borken</strong> profiteren iets meer <strong>van</strong> een toename <strong>van</strong> het culturele en<br />

culinaire aanbod dan inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong>. De effecten hier<strong>van</strong> zijn<br />

6


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

1 Zusammenfassung und Konklusionen<br />

Grenzregionen wer<strong>de</strong>n jetzt o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r Zukunft mit <strong>de</strong>n spezifischen<br />

Problemen von Grenzregionen konfrontiert, die jedoch durch mehr<br />

Zusammenarbeit verhin<strong>de</strong>rt o<strong>de</strong>r behoben wer<strong>de</strong>n können. Viele<br />

Grenzregionen sind beispielsweise von einem Bevölkerungsrückgang<br />

betroffen. Dies be<strong>de</strong>utet, dass die Versorgungsgrundlage für allerlei<br />

Einrichtungen nicht mehr gewährleistet wer<strong>de</strong>n kann, und auch, dass es für<br />

Unternehmen schwerer wird, an gut qualifizierte Arbeitskräfte zu kommen.<br />

Dieser <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen schafft eine Übersicht über die Chancen <strong>de</strong>r<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit in <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong><br />

(Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>) und <strong>de</strong>m Kreis <strong>Borken</strong> (Deutschland).<br />

Die Region <strong>Achterhoek</strong> hat bereits mit einer schrumpfen<strong>de</strong>n und altern<strong>de</strong>n<br />

Bevölkerung zu kämpfen. Auf <strong>de</strong>n Kreis <strong>Borken</strong> trifft dies nicht zu, in<br />

dieser Region trifft man sogar auf eine relativ junge Bevölkerung. Aber auch<br />

<strong>de</strong>r Kreis <strong>Borken</strong> hat, gemessen am Durchschnitt, nur eine mäßige<br />

Anziehungskraft, so dass auch dort in <strong>de</strong>r Zukunft Probleme zu erwarten<br />

sein wer<strong>de</strong>n. Wenn die Regionen <strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> aber <strong>de</strong>n Weg<br />

einschlagen, ihre Arbeitsmärkte durch das Mittel <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n<br />

Zusammenarbeit mehr zu integrieren, wird die Zahl <strong>de</strong>r verfügbaren<br />

Arbeitsplätze für die Bewohner bei<strong>de</strong>r Regionen steigen. Für die Bewohner<br />

<strong>de</strong>s Kreis <strong>Borken</strong> mit rund 200.000 Arbeitsplätzen, und für die Bewohner<br />

im <strong>Achterhoek</strong> mit 400.000 Arbeitsplätzen. Die Arbeitslosigkeit im<br />

<strong>Achterhoek</strong> nimmt auf diese Weise ab, wird sich im Kreis <strong>Borken</strong> allerdings<br />

vorübergehend erhöhen, da mehr Wettbewerb um diese Arbeitsplätze<br />

entsteht. Auf lange Sicht wird die Arbeitslosigkeit in bei<strong>de</strong>n Regionen<br />

sinken.<br />

Sowohl kurz- als auch langfristig wird die Integration <strong>de</strong>r Arbeitsmärkte zu<br />

einer erhöhten Anziehungskraft bei<strong>de</strong>r Grenzregionen führen. Könnten die<br />

Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt vollständig nivelliert wer<strong>de</strong>n, wür<strong>de</strong>n<br />

bei<strong>de</strong> Regionen sogar überdurchschnittlich attraktiv auf umziehen<strong>de</strong><br />

Haushalte wirken. Dies wür<strong>de</strong> zu nachhaltig wirtschaftlich vitalen Regionen<br />

führen.<br />

Auch im Bereich ihrer Einrichtungen können die Regionen <strong>Achterhoek</strong> und<br />

<strong>Borken</strong> voneinan<strong>de</strong>r profitieren. Wenn die kulturellen, kulinarischen und<br />

natürlichen Angebote auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r Grenze besser sichtbar gemacht<br />

7


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

in bei<strong>de</strong> regio’s overigens fors kleiner dan het effect <strong>van</strong> een groei <strong>van</strong> het<br />

aantal banen.<br />

Dat geldt ook <strong>voor</strong> basis<strong>voor</strong>zieningen zoals zorg, on<strong>de</strong>rwijs en winkels.<br />

Zon<strong>de</strong>r grensbarrières zou in bei<strong>de</strong> regio’s het aantal beschikbare<br />

ziekenhuisbed<strong>de</strong>n groter zijn. Hier<strong>van</strong> profiteren <strong>voor</strong>al <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong>. De spreiding <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rwijsinstellingen in <strong>de</strong>ze <strong>grensregio</strong> laat<br />

zien dat als <strong>de</strong> grens er niet zou zijn, <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> Kreis <strong>Borken</strong> erop<br />

<strong>voor</strong>uitgaan in <strong>de</strong> nabijheid <strong>van</strong> hogeschoolinstellingen, terwijl <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> het aanbod stijgt <strong>voor</strong> <strong>voor</strong>tgezet on<strong>de</strong>rwijs en<br />

mid<strong>de</strong>lbaar beroepson<strong>de</strong>rwijs. Op het gebied <strong>van</strong> het winkelaanbod<br />

profiteren <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s in vergelijkbare mate.<br />

Het slechten <strong>van</strong> grensbarrières is echter niet eenvoudig. Een belangrijk <strong>de</strong>el<br />

<strong>van</strong> die barrières wordt namelijk veroorzaakt door culturele verschillen,<br />

zoals taalverschillen. Die barrière zou met het stimuleren <strong>van</strong> tweetalig<br />

on<strong>de</strong>rwijs kunnen wor<strong>de</strong>n geslecht, maar daar<strong>voor</strong> is een lange a<strong>de</strong>m nodig.<br />

Ook het gelijkschakelen <strong>van</strong> fiscale en juridische regels op <strong>de</strong> arbeidsmarkt<br />

is niet eenvoudig te realiseren en vraagt om een flinke inspanning <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

bei<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke overhe<strong>de</strong>n. Meer kleinschalige vormen <strong>van</strong> samenwerking<br />

tussen bedrijven, sociale diensten en on<strong>de</strong>rwijsinstellingen aan bei<strong>de</strong> kanten<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> grens zijn sneller en eenvoudiger lokaal te realiseren, maar daarmee<br />

kan naar verwachting maar een klein <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> barrières wor<strong>de</strong>n geslecht.<br />

Op het gebied <strong>van</strong> <strong>voor</strong>zieningen kunnen lokale en regionale overhe<strong>de</strong>n<br />

zelfstandig belangrijke resultaten boeken. Hetzelf<strong>de</strong> geldt <strong>voor</strong> het beter<br />

benutten <strong>van</strong> elkaars zorg- en on<strong>de</strong>rwijs<strong>voor</strong>zieningen. Hoewel ook op die<br />

terreinen institutionele barrières bestaan waar<strong>voor</strong> tussenkomst <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

lan<strong>de</strong>lijke overhe<strong>de</strong>n noodzakelijk is. Zoals bij<strong>voor</strong>beeld bij verschillen in<br />

het on<strong>de</strong>rwijssysteem en <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> verzekeraars in <strong>de</strong> ziekenhuiszorg.<br />

Dat zijn <strong>de</strong> belangrijkste conclusies uit <strong>de</strong>ze <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s<br />

<strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong>. De door het bureau Procap geïnterview<strong>de</strong><br />

sleutelfiguren uit <strong>de</strong> regio bevestigen <strong>de</strong>ze conclusies, en laten zien dat<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking veel kan opleveren en dat er veel<br />

mogelijk is als er wordt doorgezet. Deze <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> brengt <strong>de</strong> potentie<br />

<strong>van</strong> die ver<strong>de</strong>rgaan<strong>de</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking letterlijk in kaart.<br />

Het Ministerie <strong>van</strong> Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wil daarmee<br />

<strong>de</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking ver<strong>de</strong>r stimuleren.<br />

8


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

und besser genutzt wer<strong>de</strong>n, wird sich die Anziehungskraft bei<strong>de</strong>r Regionen<br />

erhöhen. Die Einwohner <strong>de</strong>s Kreises <strong>Borken</strong> wer<strong>de</strong>n relativ gesehen etwas<br />

mehr von einer Zunahme <strong>de</strong>r kulturellen und kulinarischen Angebote<br />

profitieren als die Bewohner im <strong>Achterhoek</strong>. Die hieraus resultieren<strong>de</strong>n<br />

Effekte wären in bei<strong>de</strong>n Regionen jedoch <strong>de</strong>utlich kleiner als <strong>de</strong>r Effekt <strong>de</strong>s<br />

Arbeitsplatzzuwachses.<br />

Dasselbe gilt auch für Basiseinrichtungen im Bereich <strong>de</strong>s Gesundheits- und<br />

Bildungswesens und <strong>de</strong>s Einzelhan<strong>de</strong>ls. Ohne Grenzbarrieren wären in<br />

bei<strong>de</strong>n Regionen für die Bevölkerung mehr Krankenhausbetten verfügbar.<br />

Hiervon wür<strong>de</strong>n vor allem die Bewohner <strong>de</strong>s <strong>Achterhoek</strong> profitieren. Auch<br />

die Verbreitung von Bildung in dieser Grenzregion zeigt, dass, wenn es die<br />

Grenze nicht gäbe, die Einwohner <strong>de</strong>s Kreises <strong>Borken</strong> einen Vorteil<br />

bekämen, wenn es um die Laufnähe zu universitären Einrichtungen geht,<br />

während für die Bewohner <strong>de</strong>s <strong>Achterhoek</strong> das Angebot an weiterführen<strong>de</strong>n<br />

Schulen und berufsbil<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n Einrichtungen steigen wür<strong>de</strong>. Im Bereich <strong>de</strong>s<br />

Einzelhan<strong>de</strong>ls wür<strong>de</strong>n die Menschen in bei<strong>de</strong>n Regionen in einem ähnlichen<br />

Ausmaß profitieren.<br />

Ein Abbau von Grenzbarrieren ist nicht ganz einfach. Ein wesentlicher Teil<br />

<strong>de</strong>r Barrieren wird verursacht durch kulturelle Divergenzen, wie<br />

beispielsweise <strong>de</strong>m Sprachenunterschied. Diese Barriere könnte durch die<br />

Stimulierung eines bilingualen Unterrichts überwun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n, doch ist<br />

dafür ein langer Atem vonnöten. Auch eine Angleichung <strong>de</strong>r steuerlichen<br />

und rechtlichen Vorschriften auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt ist nicht so einfach zu<br />

realisieren und erfor<strong>de</strong>rt große Anstrengungen bei<strong>de</strong>r nationalen<br />

Regierungen. Kleinere Formen <strong>de</strong>r Zusammenarbeit zwischen<br />

Unternehmen, sozialen Diensten und Bildungseinrichtungen auf bei<strong>de</strong>n<br />

Grenzseiten wären schneller und einfacher lokal zu realisieren, dies wür<strong>de</strong><br />

jedoch aller Voraussicht nach nur zu einem teilweisen Barrierenabbau<br />

führen.<br />

Im Bereich <strong>de</strong>r Einrichtungen können lokale und regionale Behör<strong>de</strong>n<br />

selbständig signifikante Ergebnisse für sich verbuchen. Das gleiche gilt bei<br />

<strong>de</strong>r besseren Nutzung <strong>de</strong>r jeweils an<strong>de</strong>ren Gesundheits- und<br />

Bildungseinrichtungen. Doch auch in diesen Bereichen bestehen noch<br />

institutionelle Barrieren, so dass hier Handlungsbedarf vonseiten <strong>de</strong>r<br />

nationalen Regierungen besteht - beispielsweise bei <strong>de</strong>n Unterschie<strong>de</strong>n im<br />

9


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

10


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Bildungssystem und bei <strong>de</strong>r Rolle <strong>de</strong>r Krankenkassen im Gesundheitssystem.<br />

Dies sind die wichtigsten Schlussfolgerungen <strong>de</strong>s <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die<br />

Grenzregionen <strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong>. Die vom Büro Procap interviewten<br />

Schlüsselpersonen aus <strong>de</strong>r Region bestätigen diese Befun<strong>de</strong> und zeigen, dass<br />

die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit sehr gewinnbringend sein kann<br />

und dass vieles möglich ist, wenn es <strong>de</strong>nn durchgesetzt wird. Dieser <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r<br />

Chancen macht die weiterführen<strong>de</strong> grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit<br />

anschaulich. Das Ministerie <strong>van</strong> Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties<br />

[Ministerium für Inneres und Königreichsangelegenheiten] will damit die<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit weiter stimulieren.<br />

11


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

2 Inleiding<br />

Grensregio’s zijn bijzon<strong>de</strong>r. De ligging aan <strong>de</strong> grens biedt soms unieke<br />

<strong>voor</strong><strong>de</strong>len maar zorgt ook <strong>voor</strong> een aantal na<strong>de</strong>len. Sommige <strong>grensregio</strong>’s in<br />

Ne<strong>de</strong>rland hebben me<strong>de</strong> hierdoor zelfs te maken met een krimpen<strong>de</strong><br />

bevolking. Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens in Duitsland en België is dat<br />

meestal nog niet het geval. Maar ook die regio’s hebben over het algemeen<br />

een lagere aantrekkingskracht dan regio’s die meer centraal liggen, waardoor<br />

ook daar in <strong>de</strong> toekomst sneller <strong>de</strong> effecten <strong>van</strong> <strong>de</strong>mografische<br />

veran<strong>de</strong>ringen te verwachten zijn.<br />

Grensregio’s hebben te maken met grensbarrières, waardoor ze niet ten<br />

volle kunnen profiteren <strong>van</strong> <strong>de</strong> banen en <strong>voor</strong>zieningen die zich aan <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens bevin<strong>de</strong>n. Daardoor zijn <strong>de</strong> carrière<strong>kansen</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

inwoners <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s, en <strong>de</strong> om<strong>van</strong>g en diversiteit aan <strong>voor</strong>zieningen<br />

die ze tot hun beschikking hebben, over het algemeen lager dan in an<strong>de</strong>re<br />

regio’s. Om die re<strong>de</strong>n zijn veel <strong>grensregio</strong>’s min<strong>de</strong>r in trek bij verhuizen<strong>de</strong><br />

huishou<strong>de</strong>ns, waardoor ze gevoeliger zijn <strong>voor</strong> bevolkingsdaling, vergrijzing,<br />

en een uittocht <strong>van</strong> kansrijke en hoogopgelei<strong>de</strong> jongeren (brain drain).<br />

Die relatieve achterstand <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s biedt echter ook <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

toekomst. Want omdat <strong>de</strong> relatieve achterstandspositie <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s een<br />

institutionele verklaring (<strong>de</strong> genoem<strong>de</strong> grensbarrières) heeft, zijn er ook<br />

<strong>kansen</strong> om die achterstand met beleid in te lopen. Als grensbarrières met<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking kunnen wor<strong>de</strong>n verlaagd, heeft dat naar<br />

verwachting een forse impact op <strong>de</strong> aantrekkingskracht en economische<br />

vitaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio’s aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens.<br />

De om<strong>van</strong>g en richting (positief of negatief) <strong>van</strong> dat effect zal echter niet<br />

<strong>voor</strong> elke <strong>grensregio</strong> gelijk zijn. Die zijn me<strong>de</strong> afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraag wat<br />

er zich aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens bevindt. Deze <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong><br />

brengt dat <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s <strong>Achterhoek</strong> (Ne<strong>de</strong>rland) en <strong>Borken</strong><br />

(Duitsland) in kaart. Daarnaast maakt <strong>de</strong> <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> dui<strong>de</strong>lijk op welke<br />

terreinen winst te boeken is met grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking, wat<br />

<strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> grensbarrières zijn, en hoe grenzen het beste kunnen wor<strong>de</strong>n<br />

geslecht.<br />

12


2 Einleitung<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Grenzregionen sind etwas Beson<strong>de</strong>res. Die Grenzlage bietet mitunter<br />

einzigartige Vorteile, schafft aber auch eine Reihe von Nachteilen. Einige<br />

Grenzregionen in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n haben beispielsweise mit einer<br />

sinken<strong>de</strong>n Bevölkerungszahl zu kämpfen. Auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite, in<br />

Deutschland und Belgien, ist dies zumeist noch nicht <strong>de</strong>r Fall. Aber auch<br />

dortige Regionen üben in <strong>de</strong>r Regel, im Vergleich zu eher zentral gelegenen<br />

Gegen<strong>de</strong>n, eine geringere Anziehungskraft aus, so dass auch hier in <strong>de</strong>r<br />

Zukunft schneller die Auswirkungen <strong>de</strong>s <strong>de</strong>mografischen Wan<strong>de</strong>ls zu<br />

erwarten sein wer<strong>de</strong>n.<br />

Grenzregionen müssen sich mit Grenzbarrieren auseinan<strong>de</strong>rsetzen, so dass<br />

sie nicht vollends von <strong>de</strong>n Arbeitsplätzen und Einrichtungen auf <strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>ren Grenzseite profitieren können. Dadurch sind die Karrierechancen<br />

<strong>de</strong>r Bewohner von Grenzregionen, und <strong>de</strong>r Umfang und die Vielfalt <strong>de</strong>r<br />

Einrichtungen, die sie zur Verfügung haben, im Allgemeinen niedriger als in<br />

an<strong>de</strong>ren Regionen. Aus diesem Grund sind viele Grenzregionen weniger<br />

beliebt bei umziehen<strong>de</strong>n Haushalten, und sind damit anfälliger für<br />

Bevölkerungsrückgang, Vergreisung und die Abwan<strong>de</strong>rung von<br />

zukunftsträchtigen und gut ausgebil<strong>de</strong>ten jungen Menschen (brain drain).<br />

Dieser relative Rückstand <strong>de</strong>r Grenzregionen birgt jedoch auch Chancen für<br />

die Zukunft. Da es für die relative Rückstandsposition <strong>de</strong>r Grenzregionen<br />

eine institutionelle Erklärung gibt (die so genannten Grenzbarrieren), gibt es<br />

auch die Möglichkeiten <strong>de</strong>n Rückstand politisch-programmatisch<br />

aufzuholen. Wenn Grenzbarrieren durch grenzübergreifen<strong>de</strong> Zusammenarbeit<br />

abgebaut wer<strong>de</strong>n können, hat das voraussichtlich erhebliche<br />

Auswirkungen auf die Anziehungskraft und die wirtschaftliche Vitalität <strong>de</strong>r<br />

Regionen auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r Grenze.<br />

Der Umfang und die Richtung (ob positiv o<strong>de</strong>r negativ) dieses Effektes<br />

wer<strong>de</strong>n nicht für je<strong>de</strong> Grenzregion gleich sein. Dieses ist mitunter abhängig<br />

von <strong>de</strong>r Frage, was sich auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Seite <strong>de</strong>r Grenze befin<strong>de</strong>t. Dieser<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen veranschaulicht dies für die Grenzregionen <strong>Achterhoek</strong><br />

(Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>) und <strong>Borken</strong> (Deutschland). Darüber hinaus macht <strong>de</strong>r <strong>Atlas</strong><br />

<strong>de</strong>r Chancen <strong>de</strong>utlicht, in welchen Bereichen Gewinne mit <strong>de</strong>r<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit erzielt wer<strong>de</strong>n können, was die<br />

13


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

De <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> begint met een<br />

theoretische inleiding waarin <strong>de</strong> specifieke <strong>kansen</strong> en problemen <strong>van</strong><br />

<strong>grensregio</strong>’s op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest recente wetenschappelijke inzichten<br />

wor<strong>de</strong>n beschreven en geanalyseerd. Die theoretische inleiding biedt <strong>de</strong><br />

benodig<strong>de</strong> bagage om <strong>de</strong> uitkomsten uit het cijfermatige <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Atlas</strong><br />

<strong>van</strong> <strong>kansen</strong> te kunnen interpreteren.<br />

Dat cijfermatige <strong>de</strong>el begint in hoofdstuk 4, waarin <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong> en<br />

<strong>Borken</strong> wor<strong>de</strong>n afgebakend, en <strong>de</strong> samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking in bei<strong>de</strong><br />

regio’s in kaart wordt gebracht. In <strong>de</strong> hoofdstukken 5 tot en met 7 wordt <strong>de</strong><br />

relatieve positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> op het gebied <strong>van</strong><br />

werken, wonen en <strong>voor</strong>zieningen beschreven én verklaard. In die<br />

hoofdstukken wordt bovendien een cijfermatige inschatting gemaakt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

potentie om die relatieve positie met beleid te verbeteren; in welke mate<br />

veran<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> aantrekkingskracht en <strong>de</strong> economische vitaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio’s<br />

<strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> als grensbarrières wor<strong>de</strong>n geslecht of verlaagd?<br />

Hoofdstuk 8 doet tot slot suggesties <strong>voor</strong> beleidsprioriteiten <strong>van</strong><br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking. Dat hoofdstuk is <strong>de</strong>els gebaseerd op<br />

vijftien interviews met sleutelfiguren uit <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> regio’s die door bureau<br />

Procap zijn afgenomen, en waar<strong>van</strong> ge<strong>de</strong>tailleerd verslag wordt gedaan in <strong>de</strong><br />

bijlage bij dit rapport. Bestaan<strong>de</strong> grensbarrières wor<strong>de</strong>n in hoofdstuk 8<br />

inzichtelijk gemaakt. En er wor<strong>de</strong>n suggesties gedaan hoe <strong>de</strong>ze barrières<br />

zou<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n verlaagd, en welke instanties hier<strong>voor</strong> logischerwijs<br />

aan <strong>de</strong> lat staan. Op die manier is <strong>de</strong> <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> behulpzaam bij<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking met als doel om problemen die<br />

specifiek zijn <strong>voor</strong> <strong>grensregio</strong>’s <strong>voor</strong> te zijn, <strong>de</strong> oorzaken er<strong>van</strong> aan te<br />

pakken, of <strong>de</strong> negatieve gevolgen er<strong>van</strong> te bestrij<strong>de</strong>n.<br />

14


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

bestehen<strong>de</strong>n Grenzbarrieren sind, und wie Hin<strong>de</strong>rnisse am besten<br />

überwun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n können.<br />

Der <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> beginnt mit einer<br />

theoretischen Einführung, in <strong>de</strong>r die spezifischen Chancen und Probleme<br />

<strong>de</strong>r Grenzregionen auf <strong>de</strong>r Grundlage <strong>de</strong>r neuesten wissenschaftlichen<br />

Erkenntnisse beschrieben und analysiert wer<strong>de</strong>n. Die theoretische<br />

Einführung bietet das notwendige Rüstzeug, um die Ergebnisse aus <strong>de</strong>m<br />

numerischen Teil <strong>de</strong>s <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen zu interpretieren.<br />

Der numerische Teil beginnt in Kapitel 4, in <strong>de</strong>m die Regionen <strong>Achterhoek</strong><br />

und <strong>Borken</strong> <strong>de</strong>finiert wer<strong>de</strong>n und die Zusammensetzung <strong>de</strong>r Bevölkerung<br />

bei<strong>de</strong>r Regionen zur Darstellung kommt. In <strong>de</strong>n Kapiteln 5 bis 7 wird die<br />

relative Position <strong>de</strong>r Regionen <strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> im Bereich von<br />

Arbeit, Wohnen und Einrichtungen beschrieben und erläutert. In diesen<br />

Kapiteln wird außer<strong>de</strong>m numerisch das Potenzial eingeschätzt, wie die<br />

relative Position programmatisch zu verbessern wäre; inwieweit än<strong>de</strong>rn sich<br />

die Anziehungskraft und die wirtschaftliche Vitalität <strong>de</strong>r Regionen<br />

<strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong>, wenn die Grenzbarrieren reduziert o<strong>de</strong>r abgebaut<br />

wer<strong>de</strong>n?<br />

Kapitel 8 macht schlussendlich Vorschläge für die Prioritäten in <strong>de</strong>r<br />

Zusammenarbeit. Dieses Kapitel basiert zum Teil auf fünfzehn, vom Büro<br />

Procab geführten, Interviews mit wichtigen Schlüsselpersonen aus bei<strong>de</strong>n<br />

Regionen. Das <strong>de</strong>taillierte Protokoll fin<strong>de</strong>t sich in <strong>de</strong>r Anlage 1 zu<br />

diesem Bericht. Die bestehen<strong>de</strong>n Grenzbarrieren wer<strong>de</strong>n in<br />

Kapitel 8 ver<strong>de</strong>utlicht, und es wer<strong>de</strong>n Vorschläge unterbreitet, wie diese<br />

Barrieren verringert wer<strong>de</strong>n können und welche Behör<strong>de</strong>n hierfür<br />

logischerweise infrage kommen. Auf diese Weise ist <strong>de</strong>r <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen<br />

hilfreich bei <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit, mit <strong>de</strong>m Ziel, sich<br />

<strong>de</strong>n spezifischen Problemen <strong>de</strong>r Grenzregionen zu widmen, die Ursachen<br />

anzupacken, o<strong>de</strong>r die negativen Auswirkungen davon zu bekämpfen.<br />

15


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3 De theorie achter <strong>de</strong> <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong><br />

Grensregio’s on<strong>de</strong>rvin<strong>de</strong>n over het algemeen na<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het bestaan <strong>van</strong><br />

landsgrenzen. Door grensbarrières profiteren <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s<br />

min<strong>de</strong>r <strong>van</strong> het aanbod banen en <strong>voor</strong>zieningen in <strong>de</strong> omgeving dan<br />

inwoners <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re regio’s. Hierdoor wor<strong>de</strong>n <strong>grensregio</strong>’s door mensen en<br />

bedrijven vaak min<strong>de</strong>r aantrekkelijk gevon<strong>de</strong>n als vestigingsplaats dan meer<br />

centraal gelegen regio’s. Om die re<strong>de</strong>n is <strong>de</strong> werkloosheid in <strong>grensregio</strong>’s<br />

vaak hoger dan gemid<strong>de</strong>ld en lopen ze meer risico op bevolkingskrimp. Met<br />

theorieën uit <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke economie en <strong>de</strong> economische geografie is die<br />

bijzon<strong>de</strong>re positie goed te verklaren. In dit hoofdstuk zal blijken dat die<br />

theorieën veel aanknopingspunten bie<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> om <strong>de</strong> positie <strong>van</strong><br />

<strong>grensregio</strong>’s met grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking te verbeteren, in te<br />

schatten.<br />

3.1 De last <strong>van</strong> ligging aan <strong>de</strong> grens<br />

De bijzon<strong>de</strong>re positie <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s is het beste te begrijpen aan <strong>de</strong> hand<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> woningmarkt. In een vrije woningmarkt stemmen<br />

mensen (die zich dat kunnen permitteren) met hun voeten. Ze verhuizen<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> minst aantrekkelijke plekken naar <strong>de</strong> meest aantrekkelijke<br />

woonlocaties. Woonlocaties die een combinatie bie<strong>de</strong>n <strong>van</strong> veel werk op<br />

acceptabele reisafstand, een grote diversiteit aan <strong>voor</strong>zieningen, mooie<br />

woningen en weinig overlast en onveiligheid wor<strong>de</strong>n over het algemeen <strong>de</strong><br />

meest aantrekkelijke woonlocaties gevon<strong>de</strong>n. 1<br />

Omdat het aantal beschikbare banen en <strong>voor</strong>zieningen in <strong>grensregio</strong>’s over<br />

het algemeen lager is dan gemid<strong>de</strong>ld, zijn woonlocaties in die <strong>grensregio</strong>’s<br />

vaak min<strong>de</strong>r in trek. Dat komt omdat <strong>grensregio</strong>’s vaak ver weg liggen <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> nationale economische centra en zich letterlijk aan <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

nationale infrastructurele netwerken bevin<strong>de</strong>n. Maar ook an<strong>de</strong>re<br />

grensbarrières spelen een rol, zoals regelgeving die over <strong>de</strong> grens ineens<br />

an<strong>de</strong>rs is waardoor het functioneren <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsmarkt wordt belemmerd.<br />

Door <strong>de</strong>ze ‘negatieve grenseffecten’ wor<strong>de</strong>n <strong>grensregio</strong>’s veelal min<strong>de</strong>r<br />

aantrekkelijke woonlocaties gevon<strong>de</strong>n. 2<br />

1<br />

G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen).<br />

2<br />

S. Brakman e.a., 2012: The Bor<strong>de</strong>r Population Effects of EU Integration. Journal of Regional<br />

Science 52(1): pp. 40-59.<br />

16


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3 Die Theorie hinter <strong>de</strong>m <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen<br />

Grenzregionen erfahren im Allgemeinen einen Nachteil durch bestehen<strong>de</strong><br />

nationale Grenzen. Durch Grenzbarrieren können die Bewohner <strong>de</strong>r<br />

Grenzregionen vom Angebot an Arbeitsplätzen und Einrichtungen in <strong>de</strong>r<br />

Umgebung weniger profitieren als die Bewohner an<strong>de</strong>rer Regionen.<br />

Hierdurch fin<strong>de</strong>n Menschen und Unternehmen Grenzregionen als Standort<br />

oft weniger attraktiv als die mehr zentral gelegenen Regionen. Aus diesem<br />

Grund ist in Grenzregionen die Arbeitslosigkeit oft überdurchschnittlich<br />

hoch und sie tragen ein höheres Risiko <strong>de</strong>s Bevölkerungsrückgangs. Mit<br />

Theorien aus <strong>de</strong>r städtischen Wirtschaft und <strong>de</strong>r Wirtschaftsgeographie<br />

kann diese beson<strong>de</strong>re Position gut erklärt wer<strong>de</strong>n. In diesem Kapitel wird<br />

sich zeigen, dass diese Theorien viele Anknüpfungspunkte bieten, um die<br />

Chancen einzuschätzen, wie die Position von Grenzregionen durch<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit verbessert wer<strong>de</strong>n kann.<br />

3.1 Von <strong>de</strong>r Last an <strong>de</strong>r Grenze zu liegen<br />

Die beson<strong>de</strong>re Stellung <strong>de</strong>r Grenzregionen kann am besten anhand <strong>de</strong>r<br />

Funktionsweise <strong>de</strong>s Wohnmarktes verstan<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n. Auf einem freien<br />

Wohnmarkt „stimmen die Menschen mit <strong>de</strong>n Füßen ab“ (wer es sich leisten<br />

kann). Sie ziehen von <strong>de</strong>n unattraktivsten Orten in die anziehensten<br />

Wohngegen<strong>de</strong>n. Standorte, die eine Kombination aus Arbeit mit akzeptabler<br />

Fahrtzeit, einer Vielzahl an Einrichtungen, schönen Häusern und mit nur<br />

wenig Unannehmlichkeiten und Bedrohungen bieten, wer<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r Regel<br />

als die attraktivsten Wohnlagen angesehen. 1<br />

Da die Anzahl <strong>de</strong>r zur Verfügung stehen<strong>de</strong>n Arbeitsplätze und Einrichtungen<br />

in <strong>de</strong>n Grenzregionen in <strong>de</strong>r Regel niedriger ist als im Durchschnitt,<br />

sind die Wohngegen<strong>de</strong>n dort oft weniger beliebt. Das kommt, weil<br />

Grenzregionen zumeist weit entfernt von <strong>de</strong>n national-wirtschaftlichen<br />

Zentren sind und sich buchstäblich an <strong>de</strong>n En<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r nationalen<br />

infrastrukturellen Netzwerke befin<strong>de</strong>n. Auch an<strong>de</strong>re Grenzbarrieren spielen<br />

eine Rolle, beispielsweise Gesetze und Vorschriften, die hinter <strong>de</strong>r Grenze<br />

plötzlich an<strong>de</strong>re sind und das Funktionieren <strong>de</strong>s Arbeitsmarktes behin<strong>de</strong>rn.<br />

1<br />

G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad [Die attraktive Stadt] (VOC Uitgevers, Nijmegen).<br />

17


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Om die re<strong>de</strong>n trekken jonge, kansrijke en hoogopgelei<strong>de</strong> mensen er weg, en<br />

bestaat het risico dat op termijn ook <strong>de</strong> natuurlijke aanwas afneemt. Als dat<br />

mechanisme op gang komt, loopt een regio risico om te krimpen. Regionale<br />

verschillen in bevolkingsontwikkeling zijn immers afhankelijk <strong>van</strong> regionale<br />

verschillen in geboorte, sterfte en migratie.<br />

Verschillen in migratiesaldo bie<strong>de</strong>n een belangrijkere verklaring <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

structurele regionale verschillen in bevolkingsontwikkeling dan verschillen in<br />

geboortesaldo. Niet alleen omdat die verschillen groter zijn, maar ook<br />

omdat een positief migratiesaldo sterk correleert met een<br />

geboorteoverschot; regio’s die in trek zijn bij jonge huishou<strong>de</strong>ns krijgen een<br />

jongere bevolking en daardoor hogere geboorte- en – op langere termijn –<br />

lagere sterftecijfers. 3<br />

Toch leidt een lage aantrekkingskracht niet altijd, overal en onmid<strong>de</strong>llijk tot<br />

krimp en leegstand. Dat komt omdat <strong>de</strong> woningmarkt vaak helemaal geen<br />

vrije markt is, zoals in <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nering hierboven werd veron<strong>de</strong>rsteld. Op<br />

plekken waar <strong>de</strong> vraag naar woningen snel stijgt, neemt het aanbod niet<br />

automatisch (even snel) toe. Het kost immers tijd om woningen te bouwen,<br />

waardoor het aanbod slechts langzaam kan toenemen. Bovendien zijn veel<br />

huishou<strong>de</strong>ns om financiële of emotionele re<strong>de</strong>nen gebon<strong>de</strong>n aan hun<br />

woning en woonomgeving, waardoor ze niet (in staat zijn om te) reageren<br />

op negatieve schokken (zoals een fabriekssluiting).<br />

Een wellicht belangrijkere re<strong>de</strong>n is dat wet- en regelgeving (ruimtelijke<br />

or<strong>de</strong>ning) er<strong>voor</strong> zorgt dat er soms niet wordt gebouwd op plekken waar <strong>de</strong><br />

vraag het grootst is, maar op plekken die door <strong>de</strong> overheid het meest<br />

gewenst zijn. Als het aanbod sterk gereguleerd is, hoeft <strong>de</strong> relatief lage<br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s zich niet meteen te vertalen in een<br />

krimpen<strong>de</strong> bevolking en leegstand. In dat geval zijn lage en dalen<strong>de</strong><br />

huizenprijzen en prijzen <strong>van</strong> grond <strong>voor</strong> woningbouw een goe<strong>de</strong> indicator<br />

<strong>voor</strong> <strong>de</strong> relatieve aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s. 4<br />

Kaart 3.1 laat zien dat er <strong>voor</strong>al in <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s in het oosten <strong>van</strong><br />

Duitsland sprake is <strong>van</strong> een krimpen<strong>de</strong> bevolking, en in een beperkt aantal<br />

3<br />

G.A. Marlet, C.M.C.M. <strong>van</strong> Woerkens, 2010: Krimp!?, in: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten 2010 (<strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong><br />

gemeenten, Utrecht).<br />

4<br />

H. <strong>de</strong> Groot, G. Marlet, C. Teulings, W. Vermeulen, 2010: Stad en land (Cpb, Den Haag).<br />

18


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Durch diese „negativen Grenzeffekte“ wer<strong>de</strong>n Grenzregionen vielfach als<br />

weniger anziehen<strong>de</strong> Wohnlagen bewertet. 2<br />

Deshalb ziehen junge zukunftsträchtige und hoch gebil<strong>de</strong>te Leute dort weg,<br />

und besteht zu<strong>de</strong>m die Gefahr, dass mit <strong>de</strong>r Zeit das natürliche Wachstum<br />

abnimmt. Wenn dieser Mechanismus in Gang kommt, läuft eine Region<br />

Gefahr zu schrumpfen. Regionale Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Bevölkerungsentwicklung<br />

sind schließlich abhängig von regionalen Unterschie<strong>de</strong>n in<br />

Geburtsraten, Sterbefällen und Migration.<br />

Unterschie<strong>de</strong> im Migrationssaldo bieten eine bessere Erklärung für die<br />

strukturellen regionalen Unterschie<strong>de</strong> im Bevölkerungswachstum als für die<br />

Unterschie<strong>de</strong> im Geburtensaldo. Nicht nur, weil die Unterschie<strong>de</strong> größer<br />

sind, son<strong>de</strong>rn auch, weil ein positiver Migrationssaldo stark mit <strong>de</strong>m<br />

Geburtenüberschuss korreliert; Regionen, die bei jungen Haushalten beliebt<br />

sind, verfügen über eine jüngere Bevölkerung, dadurch eine höhere<br />

Geburtenrate und – auf längere Sicht – geringere Sterbezahlen. 3<br />

Doch führt eine geringe Anziehungskraft nicht immer, überall und<br />

unmittelbar zu Schwund und Leerstand. Dies kommt, weil <strong>de</strong>r Wohnmarkt<br />

oft gar kein freier Markt ist, so wie es vorhergehend angenommen wur<strong>de</strong>.<br />

An Orten, an <strong>de</strong>nen die Nachfrage nach Wohnraum schnell steigt, nimmt<br />

das Angebot nicht automatisch (gleichermaßen schnell) zu. Es braucht<br />

zumin<strong>de</strong>st Zeit, um Wohnraum zu bauen, wodurch die Versorgung nur<br />

langsam zunehmen kann. Darüber hinaus sind viele Haushalte aus<br />

finanziellen o<strong>de</strong>r emotionalen Grün<strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>n an ihre Wohn- und<br />

Lebensräume, wodurch sie nicht auf negative Schocks (z.B. eine<br />

Betriebsschließung) reagieren (können).<br />

Ein vermutlich wichtigerer Grund ist, dass Gesetze und Vorschriften<br />

(Raumordnung) dafür sorgen, dass manchmal nicht an Orten gebaut wird,<br />

an <strong>de</strong>nen die Nachfrage am größten ist, son<strong>de</strong>rn an Orten, die von <strong>de</strong>n<br />

Behör<strong>de</strong>n am meisten gewünscht wer<strong>de</strong>n. Wenn das Angebot stark reguliert<br />

ist, muss sich die relativ geringe Anziehungskraft <strong>de</strong>r Grenzregionen nicht<br />

sofort übersetzen in Bevölkerungsrückgang und Leerstand. In diesem Fall<br />

2<br />

S. Brakman et.al., 2012: The Bor<strong>de</strong>r Population Effects of EU Integration. Journal of Regional<br />

Science 52(1): pp. 40-59.<br />

3<br />

G.A. Marlet, C.M.C.M. <strong>van</strong> Woerkens, 2010: Krimp!? [Schwund?!], in: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten 2010<br />

(<strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten, Utrecht).<br />

19


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

<strong>grensregio</strong>’s in Ne<strong>de</strong>rland. Maar kaart 3.2 laat zien dat <strong>de</strong> huizenprijzen in <strong>de</strong><br />

meeste <strong>grensregio</strong>’s wel lager zijn dan gemid<strong>de</strong>ld. Dat is zoals gezegd een<br />

indicatie dat <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> die regio’s wel <strong>de</strong>gelijk lager is dan<br />

gemid<strong>de</strong>ld waardoor het toekomstige risico op krimp reëel is.<br />

In Duitsland hebben met name <strong>de</strong> <strong>de</strong>elstaten Mecklenburg-Vorpommern en<br />

Sachsen te maken met feitelijke bevolkingsdaling (zie kaart 3.1). Aan <strong>de</strong><br />

grens met Ne<strong>de</strong>rland, België, Luxemburg en Frankrijk is er sprake <strong>van</strong> een<br />

tweeledig beeld. In <strong>de</strong> regio Saarland, in het noor<strong>de</strong>n en in <strong>de</strong>len <strong>van</strong> het<br />

Ruhrgebied is er sprake een licht afnemen<strong>de</strong> bevolking. Maar in <strong>de</strong> meeste<br />

regio’s aan <strong>de</strong> grens met Ne<strong>de</strong>rland blijft <strong>de</strong> bevolking constant, of is er<br />

sprake <strong>van</strong> lichte groei. De meeste bevolkingsgroei vindt in Duitsland plaats<br />

in en rond grote ste<strong>de</strong>n, zoals Hamburg, Berlijn, Stuttgart, Frankfurt en<br />

München. Dit zijn ook <strong>de</strong> regio’s waar <strong>de</strong> huizenprijzen het hoogst zijn (zie<br />

kaart 3.2). En <strong>de</strong> verwachting is ook dat dit <strong>de</strong> regio’s zijn waar <strong>de</strong> bevolking<br />

in <strong>de</strong> toekomst zal blijven groeien.<br />

In Ne<strong>de</strong>rland zijn het <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s in het noordoosten, Limburg en<br />

Zeeuws-Vlaan<strong>de</strong>ren waar <strong>de</strong> bevolking daalt. Deze regio’s hebben <strong>voor</strong>al te<br />

maken met een negatief migratiesaldo. Door een relatief hoog aantal<br />

geboorten leid<strong>de</strong> dit in het verle<strong>de</strong>n per saldo nog niet tot krimp. Maar nu in<br />

Ne<strong>de</strong>rland het geboortecijfer sterk is afgenomen, is het niet verwon<strong>de</strong>rlijk<br />

dat het juist <strong>de</strong>ze <strong>grensregio</strong>’s zijn die als eerste met een dalen<strong>de</strong><br />

(beroeps)bevolking wor<strong>de</strong>n geconfronteerd. Net als in Duitsland zijn <strong>de</strong><br />

woningprijzen in Ne<strong>de</strong>rland het hoogst in <strong>de</strong> meest geagglomereer<strong>de</strong> regio’s<br />

in en nabij <strong>de</strong> Randstad, en <strong>de</strong> verwachting is dat die trend zich <strong>de</strong> komen<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cennia zal <strong>voor</strong>tzetten. 5<br />

In tegenstelling tot Duitsland en Ne<strong>de</strong>rland kent België geen regio’s waar <strong>de</strong><br />

bevolking afneemt. Maar <strong>de</strong> huizenprijzen in <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s laten wel een<br />

dui<strong>de</strong>lijk afwijkend patroon zien; <strong>voor</strong>al in Wallonië langs <strong>de</strong> Franse grens,<br />

maar ook in <strong>de</strong> regio Luik zijn <strong>de</strong> huizenprijzen lager dan gemid<strong>de</strong>ld. In<br />

Brussel zijn <strong>de</strong> huizenprijzen het hoogst, maar ook in een aantal Vlaamse<br />

regio’s aan <strong>de</strong> grens met Ne<strong>de</strong>rland zijn <strong>de</strong> huizenprijzen relatief hoog. Dit<br />

wat afwijken<strong>de</strong> beeld ten opzichte <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland is<br />

waarschijnlijk te verklaren door <strong>de</strong> taalgrens, waardoor er ook binnen België<br />

sprake is <strong>van</strong> grensbarrières.<br />

5<br />

Hilbers, H. e.a. 2011: Ne<strong>de</strong>rland in 2040: een land <strong>van</strong> regio’s - Ruimtelijke Verkenning 2011. Den<br />

Haag: Planbureau <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Leefomgeving.<br />

20


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

sind niedrige und fallen<strong>de</strong> Wohn- und Grundstückspreise ein guter<br />

Indikator für die relative Anziehungskraft von Grenzregionen. 4<br />

Karte 3.1 zeigt, dass vor allem die Grenzregionen im östlichen Deutschland<br />

vom Bevölkerungsrückgang betroffen sind, ebenso wie eine begrenzte Zahl<br />

an Grenzregionen in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Im Gegensatz dazu zeigt die<br />

Karte 3.2, dass Wohnpreise in <strong>de</strong>n meisten Grenzregionen niedriger liegen<br />

als im Durchschnitt. Dies ist, wie gesagt, ein Indiz dafür, dass die<br />

Anziehungskraft dieser Regionen durchschnittlich tatsächlich niedriger ist,<br />

was in Zukunft die Gefahr von Schwund real wer<strong>de</strong>n lässt.<br />

In Deutschland haben vor allem die Bun<strong>de</strong>slän<strong>de</strong>r Mecklenburg-<br />

Vorpommern und Sachsen mit einem tatsächlichen Bevölkerungsrückgang<br />

zu kämpfen (siehe Karte 3.1). An <strong>de</strong>r Grenze zu <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, Belgien,<br />

Luxemburg und Frankreich ergibt sich ein zwei<strong>de</strong>utiges Bild. Im Saarland,<br />

im Nor<strong>de</strong>n und in Teilen <strong>de</strong>s Ruhrgebiets ist von einer leicht abnehmen<strong>de</strong>n<br />

Bevölkerung die Re<strong>de</strong>. In <strong>de</strong>n meisten Regionen an <strong>de</strong>r Grenze zu <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n bleibt die Bevölkerung aber konstant, o<strong>de</strong>r verzeichnet sogar<br />

ein leichtes Wachstum. Der höchste Bevölkerungszuwachs in Deutschland<br />

fin<strong>de</strong>t sich in und um die großen Städte wie Hamburg, Berlin, Stuttgart,<br />

Frankfurt und München. Dies sind auch die Regionen, in <strong>de</strong>nen die<br />

Wohnpreise am höchsten sind (siehe Karte 3.2), und die Erwartung ist, dass<br />

dies die Regionen sein wer<strong>de</strong>n, in <strong>de</strong>nen die Bevölkerungszahl auch<br />

zukünftig weiter anwachsen wird.<br />

In <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n sind die Grenzregionen im Nordosten, Limburg und<br />

Zeeland von einer rückläufigen Bevölkerungszahl betroffen. Diese Regionen<br />

haben vor allem mit einem negativen Migrationssaldo zu kämpfen. Durch<br />

eine relativ hohe Geburtenzahl führte dies in <strong>de</strong>r Vergangenheit unterm<br />

Strich noch nicht zu einem Bevölkerungsmangel. Da aber nun in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n die Geburtenrate generell stark zurückgegangen ist, ist es<br />

nicht verwun<strong>de</strong>rlich, dass gera<strong>de</strong> diese Grenzregionen als erstes mit<br />

abnehmen<strong>de</strong>n (arbeiten<strong>de</strong>n) Bevölkerungszahlen konfrontiert<br />

sind. Ähnlich zu Deutschland sind die Wohnpreise in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n am<br />

höchsten in <strong>de</strong>n meist agglomerierten Regionen, in und um die Randstad<br />

[westnie<strong>de</strong>rländischer Ballungsraum – umfasst die Städte Amsterdam,<br />

Rotterdam, Den Haag und Utrecht einschließlich <strong>de</strong>r jeweils gut<br />

4<br />

H. <strong>de</strong> Groot, G. Marlet, C. Teulings, W. Vermeulen, 2010: Stad en land [Stadt und Land] (Cpb, Den<br />

Haag).<br />

21


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

22


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

entwickelten Randgemein<strong>de</strong>n], und die Erwartung ist, dass sich dieser Trend<br />

in <strong>de</strong>n kommen<strong>de</strong>n Jahrzehnten fortsetzen wird. 5<br />

Im Gegensatz zu Deutschland und <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n sind in Belgien keine<br />

Regionen von einem Bevölkerungsrückgang betroffen. Die Wohnpreise in<br />

<strong>de</strong>n Grenzregionen lassen jedoch bereits ein <strong>de</strong>utlich abweichen<strong>de</strong>s Muster<br />

erkennen; vor allem in Wallonien entlang <strong>de</strong>r französischen Grenze, aber<br />

auch in <strong>de</strong>r Region Lüttich, sind die Wohnpreise überdurchschnittlich<br />

niedrig. Am höchsten gestalten sich die Wohnpreise in Brüssel, und auch in<br />

vielen flämischen Regionen an <strong>de</strong>r Grenze zu <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n sind die<br />

Wohnpreise relativ hoch. Dieses etwas an<strong>de</strong>re Bild, verglichen mit <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und Deutschland, ist wahrscheinlich zu erklären mit <strong>de</strong>r<br />

Sprachgrenze, so dass auch innerhalb von Belgien von Grenzbarrieren<br />

gesprochen wer<strong>de</strong>n muss.<br />

5<br />

Hilbers, H. et.al. 2011: Ne<strong>de</strong>rland in 2040: een land <strong>van</strong> regio’s - Ruimtelijke Verkenning 2011 [Die<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> im Jahr 2040: ein Land <strong>de</strong>r Regionen - Räumliche Erforschung 2011]. Den Haag:<br />

Planbureau <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Leefomgeving [Planbüro für <strong>de</strong>n Lebensraum].<br />

23


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 3.1 Regionale bevolkingsontwikkeling in België, Duitsland en<br />

Ne<strong>de</strong>rland, 2005-2010.<br />

Karte 3.1 Regionale Bevölkerungsentwicklung in Belgien, Deutschland und<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, 2005-2010.<br />

Ontwikkeling aantal inwoners tussen 2005 en 2010 als percentage <strong>van</strong> het aantal inwoners in 2005<br />

24<br />

> 5,3%<br />

3,3% - 5,3%<br />

2,2% - 3,3%<br />

1,4% - 2,2%<br />

0,8% - 1,4%<br />

0,5% - 0,8%<br />

0,2% - 0,5%<br />

0,0% - 0,2%<br />

0,0% - 0,0%<br />

-0,6% - 0,0%<br />

-1,2% - - 0,6%<br />

-1,7% - -1,2%<br />

-2,2% - -1,7%<br />

-2,8% - -2,2%<br />

-3,9% - -2,8%<br />

< -3,9%<br />

Bron: CBS, NIS en Statistische Bun<strong>de</strong>samt; bewerking <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> Gemeenten<br />

Quelle: CBS, NIS und Statistisches Bun<strong>de</strong>samt; Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 3.2 Regionale huizenprijsverschillen in België, Duitsland en<br />

Ne<strong>de</strong>rland, 2010<br />

Karte 3.2 Regionale Wohnpreisunterschie<strong>de</strong> in Belgien, Deutschland und<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, 2010. Wohnpreise in Bezug zum nationalen<br />

Durchschnitt<br />

Huizenprijzen als afwijking <strong>van</strong> het lan<strong>de</strong>lijk gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />

> 59,3%<br />

33,4% - 59,3%<br />

22,4% - 33,4%<br />

16,6% - 22,4%<br />

10,9% - 16,6%<br />

7,6% - 10,9%<br />

4,2% - 7,6%<br />

0,0% - 4,2%<br />

-0,3% - 0,0%<br />

-8,6% - -0,3%<br />

-14,3% - -8,6%<br />

-18,3% - -14,3%<br />

-21,4% - -18,3%<br />

-24,7% - -21,4%<br />

-29,5% - -24,7%<br />

< -29,5%<br />

Bron: NvM, NIS en BBSR-Wohnungmarktbeobachtungssystem, IDN ImmoDaten GmbH;<br />

bewerking <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> Gemeenten<br />

Quelle: NVM, NIS und BBSR-Wohnungsmarktbeobachtungssystem, IDN Dating Immo GmbH;<br />

Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

25


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3.2 Locatietheorieën<br />

Dat <strong>grensregio</strong>’s min<strong>de</strong>r in trek zijn bij verhuizen<strong>de</strong> huishou<strong>de</strong>ns en<br />

bedrijven is goed te verklaren uit locatietheorieën uit <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke economie<br />

en economische geografie. Deze theorieën bie<strong>de</strong>n verklaringen waarom<br />

zowel bedrijven als huishou<strong>de</strong>ns graag dicht op elkaar zitten en waarom<br />

bepaal<strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n en ste<strong>de</strong>lijke agglomeraties attractiever zijn dan an<strong>de</strong>re.<br />

De zogenoem<strong>de</strong> New Economic Geography <strong>van</strong> Nobelprijswinnaar Krugman 6<br />

benadrukt <strong>de</strong> <strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>van</strong> ste<strong>de</strong>lijke agglomeraties <strong>voor</strong> bedrijven. Een<br />

ruimtelijke concentratie <strong>van</strong> bedrijven en huishou<strong>de</strong>ns biedt verschillen<strong>de</strong><br />

schaal<strong>voor</strong><strong>de</strong>len 7 waardoor bedrijven productiever zijn. Op <strong>de</strong> eerste plaats<br />

een grotere keuze uit toeleveranciers (input sharing) waardoor er meer<br />

gevarieer<strong>de</strong> en goedkope inkoopmogelijkhe<strong>de</strong>n zijn. Omgekeerd bie<strong>de</strong>n<br />

grootste<strong>de</strong>lijke agglomeraties ook meer afzetmogelijkhe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> directe<br />

omgeving (het thuismarkt<strong>voor</strong><strong>de</strong>el). Ook het aanbod potentiële werknemers<br />

is in <strong>de</strong> stad groter waardoor er een betere matching is wat weer tot een<br />

hogere productiviteit leidt (labor market pooling). Tot slot zorgt een<br />

concentratie <strong>van</strong> bedrijven en huishou<strong>de</strong>ns <strong>voor</strong> zogenaam<strong>de</strong> kennisspillovers.<br />

Kennisuitwisseling – bewust of onbewust – wordt bevor<strong>de</strong>rd door een hoge<br />

dichtheid <strong>van</strong> mensen en zorgt door leereffecten <strong>voor</strong> een stijging <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

productiviteit. Dit effect wordt ver<strong>de</strong>r versterkt als er in ste<strong>de</strong>n relatief veel<br />

hoogopgelei<strong>de</strong> mensen wonen en werken (het zogenaam<strong>de</strong> human capital). 8<br />

De <strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>van</strong> ruimtelijke concentratie hebben echter ook een keerzij<strong>de</strong>:<br />

files, hogere grond- en vastgoedprijzen en hogere lonen (hoe productiever<br />

<strong>de</strong> werknemer hoe hoger het loon). Dit leidt ertoe dat ste<strong>de</strong>n niet oneindig<br />

zullen doorgroeien en dat bepaal<strong>de</strong> sectoren (die min<strong>de</strong>r <strong>voor</strong><strong>de</strong>len ervaren<br />

dan an<strong>de</strong>re) <strong>de</strong> stad uittrekken (industrie) terwijl an<strong>de</strong>re (die profiteren <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong>ze <strong>voor</strong><strong>de</strong>len) zich juist bovengemid<strong>de</strong>ld in ste<strong>de</strong>n bevin<strong>de</strong>n, zoals <strong>de</strong><br />

financiële en zakelijke dienstverlening.<br />

De concentratie <strong>van</strong> bedrijven biedt in <strong>de</strong> New Economic Geography ook<br />

<strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>voor</strong> huishou<strong>de</strong>ns. In ste<strong>de</strong>lijke agglomeraties is een breed<br />

6<br />

P.R. Krugman, 1991: Increasing returns and economic geography, in: Journal of Political Economy,<br />

99, pp. 483-499.<br />

7<br />

Interne schaal<strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>van</strong> bedrijven hebben betrekking op <strong>de</strong> <strong>voor</strong><strong>de</strong>len die samenhangen met<br />

een grotere om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> productie en volledig los staan <strong>van</strong> <strong>de</strong> locatie <strong>van</strong> een bedrijf.<br />

8<br />

E.L. Glaeser, A. Saiz, 2003: The rise of the Skilled City, NBER working paper 10191; C.J. Simon, C.<br />

Nardinelli 2002 Human Capital and the rise of American Cities, Regional Science and Urban<br />

Economics 32(1): 59-96.<br />

26


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3.2 Standorttheorien<br />

Dass Grenzregionen weniger beliebt sind bei umziehen<strong>de</strong>n Haushalten und<br />

Unternehmen lässt sich gut erläutern anhand von Standorttheorien aus <strong>de</strong>r<br />

städtischen Wirtschaft und Wirtschaftsgeographie. Diese Theorien bieten<br />

Erklärungen, warum Unternehmen und Haushalte gerne räumlich nah<br />

beieinan<strong>de</strong>r sind und warum bestimmte Städte und Ballungsräume<br />

attraktiver sind als an<strong>de</strong>re.<br />

Die sogenannte New Economic Geography <strong>de</strong>s Nobelpreisträgers Krugman 6<br />

betont die Vorteile <strong>de</strong>r städtischen Agglomerationen für Unternehmen. Eine<br />

räumliche Konzentration an Unternehmen und Haushalten bietet<br />

verschie<strong>de</strong>ne Größenvorteile 7, durch die es Unternehmen ermöglicht wird<br />

produktiver zu sein. In erster Linie betrifft dies die größere Auswahl an<br />

Zulieferern (input sharing), wodurch sich vielfältigere und günstigere<br />

Einkaufsmöglichkeiten fin<strong>de</strong>n. Umgekehrt bieten große Ballungszentren<br />

mehr Absatzmöglichkeiten in <strong>de</strong>r unmittelbaren Umgebung an<br />

(Heimvorteil). Auch das Angebot an potentiellen Arbeitnehmern ist in <strong>de</strong>r<br />

Stadt größer, so dass ein besseres Matching entsteht, was wie<strong>de</strong>rum zu einer<br />

erhöhten Produktivität führt (labor market pooling). Schließlich sorgt eine<br />

Konzentration an Unternehmen und Haushalten auch für sogenannte<br />

Wissens-Spillovers. Der Austausch von Wissen – bewusst o<strong>de</strong>r unbewusst –<br />

wird beför<strong>de</strong>rt durch die räumliche Nähe und hohe Dichte an Menschen<br />

und sorgt durch Lerneffekte für eine Steigerung <strong>de</strong>r Produktivität. Dieser<br />

Effekt wird weiter verstärkt, wenn in <strong>de</strong>n Städten relativ viele gut<br />

ausgebil<strong>de</strong>te Menschen leben und arbeiten (das sogenannte human capital). 8<br />

Die Vorteile <strong>de</strong>r räumlichen Konzentration haben jedoch auch eine<br />

Kehrseite: Staus, höhere Grundstücks- und Wohnpreise und höhere Löhne<br />

(je produktiver <strong>de</strong>r Arbeitnehmer, <strong>de</strong>sto höher die Löhne). Dies führt dazu,<br />

dass Städte nicht unendlich wachsen und bestimmte Sektoren (die weniger<br />

Vorteile haben als an<strong>de</strong>re) aus <strong>de</strong>r Stadt heraus ziehen (Industrie), während<br />

6<br />

P.R. Krugman, 1991: Increasing returns and economic geography, in: Journal of Political Economy,<br />

99, pp. 483-499.<br />

7 Interne Größenvorteile von Unternehmen beziehen sich auf die Vorteile, die verbun<strong>de</strong>n sind mit<br />

einem größeren Produktionsumfang und vollständig unabhängig sind von <strong>de</strong>r Lage eines<br />

Geschäfts.<br />

8 E.L. Glaeser, A. Saiz, 2003: The rise of the Skilled City, NBER working paper 10191; C.J. Simon, C.<br />

Nardinelli, 2002: Human Capital and the rise of American Cities, Regional Science and Urban<br />

Economics<br />

32(1): 59-96.<br />

27


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

aanbod <strong>van</strong> (potentiële) banen en liggen <strong>de</strong> lonen hoger (het na<strong>de</strong>el <strong>voor</strong><br />

bedrijven is hier juist een <strong>voor</strong><strong>de</strong>el <strong>voor</strong> huishou<strong>de</strong>ns). Het groeiend aantal<br />

tweeverdieners zorgt er<strong>voor</strong> dat dit effect wordt versterkt. De vraag naar<br />

strategische woonplaatsen waar bei<strong>de</strong> partners hun carrièrewensen kunnen<br />

verwezenlijken neemt toe en daarmee het belang <strong>van</strong> het aanbod aan banen<br />

binnen acceptabele reistijd. 9 Tegenover <strong>de</strong>ze <strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>van</strong> een hoge<br />

concentratie <strong>van</strong> bedrijven on<strong>de</strong>rvin<strong>de</strong>n huishou<strong>de</strong>ns hier<strong>van</strong> ook na<strong>de</strong>len<br />

zoals files, hogere woonlasten en leefbaarheidsproblemen.<br />

Vanuit <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke economie wordt hiernaast het belang <strong>van</strong> ste<strong>de</strong>lijke<br />

consumptie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>voor</strong> huishou<strong>de</strong>ns benadrukt. Glaeser focust in <strong>de</strong> consumer<br />

city theorie op het belang <strong>van</strong> specifiek ste<strong>de</strong>lijke consumptiemogelijkhe<strong>de</strong>n<br />

die ste<strong>de</strong>n aantrekkelijke woonplekken maken. 10 Het gaat hierbij om een<br />

combinatie <strong>van</strong> een groot en divers aanbod aan cultuur, horeca, winkels,<br />

evenementen – zogenaam<strong>de</strong> amenities of woonattracties – die uniek <strong>voor</strong><br />

ste<strong>de</strong>lijke gebie<strong>de</strong>n zijn. Deze <strong>voor</strong><strong>de</strong>len komen primair terecht bij<br />

huishou<strong>de</strong>ns in en nabij <strong>de</strong>ze ste<strong>de</strong>n.<br />

Samenvattend betekent dit dat <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> ste<strong>de</strong>n en regio’s<br />

op huishou<strong>de</strong>ns verklaard kan wor<strong>de</strong>n door een combinatie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

productie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>voor</strong> bedrijven die zich vertalen in <strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>voor</strong><br />

huishou<strong>de</strong>ns (aanbod en loonniveau <strong>van</strong> werk) en consumptie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len<br />

(woonattracties). Empirisch on<strong>de</strong>rzoek in Ne<strong>de</strong>rland laat zien dat <strong>de</strong><br />

beschikbaarheid <strong>van</strong> werk en woonattracties het verhuisgedrag <strong>van</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse huishou<strong>de</strong>ns bei<strong>de</strong> <strong>voor</strong> ongeveer <strong>de</strong> helft verklaren. 11 Ook<br />

<strong>voor</strong> België 12 en Duitsland geldt dat <strong>de</strong> combinatie <strong>van</strong> bereikbaarheid <strong>van</strong><br />

banen en woonattracties het migratiegedrag en <strong>de</strong> huizenprijsverschillen<br />

vrijwel volledig verklaren.<br />

Cruciaal is hierbij dat <strong>de</strong>ze <strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>van</strong> ste<strong>de</strong>n niet stoppen bij <strong>de</strong> grenzen<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> stad. Gemeenten die vlakbij een grote stad liggen profiteren<br />

natuurlijk ook <strong>van</strong> het ste<strong>de</strong>lijke aanbod. Voor inwoners <strong>van</strong> bij<strong>voor</strong>beeld<br />

Haarlem of Kreis Fürstenfeldbruck liggen respectievelijk Amsterdam en<br />

9<br />

J. Compton, R.A. Polak, 2004: Why are power couples increasingly concentrated in large<br />

metropolitan area’s, NBER working Paper 10918; D. Costa, E. Kahn, 2000: Power couples: changes in<br />

the locational choice of the college educated, 1940-1990, in: Quarterly Journal of Economics, 115, 4<br />

pp. 1287-1315.<br />

10<br />

E.L. Glaeser, J. Kolko, A. Saiz, 2001: Consumer City, in: Journal of Economic Geography, pp. 27-50.<br />

11<br />

G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen).<br />

12<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld A. Devogelaer, 2004: Ruimtelijke economie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische ste<strong>de</strong>n:<br />

<strong>de</strong>terminanten, inzet en <strong>voor</strong>uitzichten. (Fe<strong>de</strong>raal Planbureau, Brussel).<br />

28


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

an<strong>de</strong>re (die überdurchschnittlich von diesen Vorteilen profitieren) sich<br />

gera<strong>de</strong> in überdurchschnittlicher Zahl in <strong>de</strong>n Städten befin<strong>de</strong>n, wie<br />

beispielsweise die Finanz- und Unternehmensdienstleistungen.<br />

Die Konzentration an Unternehmen bietet in <strong>de</strong>r New Economic Geography<br />

auch Vorteile für Haushalte. In städtischen Agglomerationen gibt es ein<br />

breites Angebot an (potentiellen) Arbeitsplätzen und die Löhne dort sind<br />

höher (<strong>de</strong>r Nachteil für Unternehmen wird hier gera<strong>de</strong> zum Vorteil für<br />

Haushalte). Die wachsen<strong>de</strong> Zahl an Doppelverdienern sorgt dafür, dass<br />

dieser Effekt verstärkt wird. Die Nachfrage nach strategischen Wohnorten,<br />

an <strong>de</strong>nen bei<strong>de</strong> Partner ihre Berufswünsche verwirklichen können, nimmt<br />

zu und damit die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>r Erreichbarkeit von Arbeitsplätzen<br />

innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit. 9 Für die Haushalte stehen <strong>de</strong>n<br />

Vorteilen durch die Unternehmensdichte aber auch Nachteile gegenüber,<br />

wie z.B. Staus, höhere Wohnkosten und Einbußen in <strong>de</strong>r Lebensqualität.<br />

Aus Blick <strong>de</strong>r städtischen Wirtschaft wird hier die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>r<br />

städtischen Konsumvorteile für Haushalte betont. Glaeser fokussiert in <strong>de</strong>r<br />

consumer city -Theorie die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>r spezifischen städtischen<br />

Konsummöglichkeiten, die die Städte zu attraktiven Wohnplätzen machen. 10<br />

Es han<strong>de</strong>lt sich hierbei um eine Kombination von einem großen und<br />

vielfältigen Angebot an Kultur, Gastgewerbe, Geschäften und<br />

Veranstaltungen - sogenannte amenities o<strong>de</strong>r Wohnanreize – die spezifisch<br />

und einzigartig für die städtischen Gebiete sind. Diese Vorteile kommen<br />

primär privaten Haushalten in und um diese Städte zugute.<br />

Zusammenfassend be<strong>de</strong>utet dies, dass die Anziehungskraft <strong>de</strong>r Städte und<br />

Regionen auf Haushalte erklärt wer<strong>de</strong>n kann durch eine Kombination von<br />

Produktionsvorteilen für Unternehmen, die sich übersetzen in Vorteile für<br />

Haushalte (Nachfrage an und Lohnniveau von Arbeit) und<br />

Konsumvorteilen (Wohnanreize). Empirische Untersuchungen in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n zeigen, dass die Verfügbarkeit von Arbeit und Wohnanreizen<br />

das Umzugsverhalten <strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländischen Haushalte etwa je zur Hälfte<br />

9<br />

J. Compton, R.A. Polak, 2004: Why are power couples increasingly concentrated in large<br />

metropolitan area’s, NBER working Paper 10918; D. Costa, E. Kahn, 2000: Power couples: changes in<br />

the locational choice of the college educated, 1940-1990, in: Quarterly Journal of Economics, 115, 4<br />

pp. 1287-1315.<br />

10<br />

E.L. Glaeser, J. Kolko, A.Saiz, 2001: Consumer City, in: Journal of Economic Geography, pp. 27-50.<br />

29


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

München zowel <strong>voor</strong> werk als (een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong>) ste<strong>de</strong>lijke woonattracties<br />

binnen acceptabele reistijd. Deze nabijheid <strong>van</strong> een grote stad bepaalt<br />

hiermee me<strong>de</strong> <strong>de</strong> populariteit <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze gemeente en dit Kreis.<br />

Figuur 3.1 laat <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> bereidheid tot reizen <strong>voor</strong> werk en recreatieve<br />

<strong>voor</strong>zieningen <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rland zien. Het is te verwachten dat in Duitsland<br />

en België inwoners een vergelijkbare bereidheid tot reizen hebben. 13 Uit <strong>de</strong><br />

figuur komt naar voren dat gemid<strong>de</strong>ld 60% <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking bereid is 20<br />

minuten (heen en terug) te reizen <strong>voor</strong> een baan. Dit betekent met an<strong>de</strong>re<br />

woor<strong>de</strong>n dat <strong>voor</strong> dit <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking alle banen binnen een straal <strong>van</strong><br />

20 minuten reizen meetellen. Voor <strong>voor</strong>zieningen is <strong>de</strong>ze reisbereidheid<br />

over het algemeen lager. Maar nog steeds is 20% <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen bereid om<br />

20 minuten te reizen <strong>voor</strong> bij<strong>voor</strong>beeld een concert. De aantrekkingskracht<br />

<strong>van</strong> een woonlocatie wordt dus verklaard door kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> stad of<br />

gemeente zelf én <strong>de</strong> ligging ten opzichte <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re ste<strong>de</strong>n. 14 Als <strong>de</strong>ze ste<strong>de</strong>n<br />

<strong>voor</strong> werk en <strong>voor</strong>zieningen binnen acceptabele reistijd <strong>van</strong> elkaar liggen<br />

kunnen ze elkaar versterken en elkaars aantrekkingskracht vergroten.<br />

Bij <strong>grensregio</strong>’s gebeurt dat echter niet of nauwelijks. Door grensbarrières<br />

‘telt’ het aanbod over <strong>de</strong> grens niet of nauwelijks mee. Grensbarrières<br />

bestaan on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re uit verschillen in wet- en regelgeving, taal en cultuur,<br />

maar ook uit <strong>de</strong> min<strong>de</strong>r ontwikkel<strong>de</strong> infrastructuur waardoor <strong>de</strong> reistijd<br />

(<strong>voor</strong>al per OV) vaak langer is over <strong>de</strong> grens. Het gevolg is dat gemeenten in<br />

<strong>grensregio</strong>’s min<strong>de</strong>r <strong>van</strong> elkaars nabijheid profiteren dan vergelijkbare<br />

gemeenten met een centrale ligging. Hierdoor zijn <strong>de</strong> agglomeratie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len<br />

veel kleiner dan <strong>voor</strong> centraal gelegen regio’s (zie figuur 3.2). 15<br />

Het gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> beperktere agglomeratie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len is dat <strong>grensregio</strong>’s<br />

min<strong>de</strong>r in trek zijn bij verhuizen<strong>de</strong> huishou<strong>de</strong>ns en dat <strong>de</strong> huizenprijzen<br />

daar lager zijn. In vergelijking met an<strong>de</strong>re gebie<strong>de</strong>n in een land hebben<br />

<strong>grensregio</strong>’s dan ook vaker te maken met een dalen<strong>de</strong> of vergrijzen<strong>de</strong><br />

bevolking, een hogere werkloosheid, lagere lonen en selectieve migratie <strong>van</strong><br />

hoger opgelei<strong>de</strong>n en jongeren. 16<br />

13<br />

Europese on<strong>de</strong>rzoeksinstellingen zoals Espon gaat bij<strong>voor</strong>beeld ook uit <strong>van</strong> een vergelijkbare<br />

reistijd <strong>voor</strong> werk die nog als acceptabel wordt gezien – zie www.espon.eu.<br />

14<br />

Zie ook S. Brakman, H. Garretsen, C. <strong>van</strong> Marrewijk, 2009: The new introduction to geographical<br />

economies (Cambridge University Press), p 281.<br />

15<br />

Zoals al door Lösch in 1944 in Die räumliche Ordnung <strong>de</strong>r Wirtschaft, Jena: Gustav Fischer en E.M.<br />

Hoover, 1963: The Location of Economic Activity, 2nd edition, McGraw-Hill werd aangegeven.<br />

16<br />

S.J. Redding en D.M. Sturm, 2008: The Costs of Remoteness: Evi<strong>de</strong>nce from German Division and<br />

Reunification in American Economic Review, 98(5): 1766-1797.<br />

30


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

erklären. 11 Auch für Belgien 12 und Deutschland gilt, dass die Kombination<br />

von Zugänglichkeit von Arbeitsplätzen und Wohnanreizen das Migrationsverhalten<br />

und die Preisunterschie<strong>de</strong> bei Wohnraum nahezu vollständig<br />

erklären.<br />

Entschei<strong>de</strong>nd ist hierbei, dass diese Stadtvorteile nicht an <strong>de</strong>n Grenzen <strong>de</strong>r<br />

Stadt aufhören. Gemein<strong>de</strong>n, die in <strong>de</strong>r Nähe einer großen Stadt liegen,<br />

profitieren ebenfalls vom städtischen Angebot. Für Einwohner von<br />

beispielsweise Haarlem o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s Kreis’ Fürstenfeldbruck liegen jeweils<br />

Amsterdam und München sowohl für Arbeit als auch für die (teilweise)<br />

städtischen Wohnanreize innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit. Die Nähe<br />

zur Großstadt macht somit die Beliebtheit dieser Gemein<strong>de</strong> und dieses<br />

Kreis’ aus.<br />

Abbildung 3.1 zeigt die durchschnittliche Bereitschaft für etwas längere<br />

Fahrtwege zu Arbeit und Freizeiteinrichtungen in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Es ist<br />

zu erwarten, dass die Menschen in Deutschland und Belgien eine ähnliche<br />

Bereitschaft zu Fahrtzeiten haben. 13 Die Abbildung zeigt, dass im<br />

Durchschnitt 60% <strong>de</strong>r Bevölkerung bereit sind 20 Minuten (hin und<br />

zurück) für einen Arbeitsplatz zu fahren. Das be<strong>de</strong>utet mit<br />

an<strong>de</strong>ren Worten, dass für diesen Teil <strong>de</strong>r Bevölkerung alle Arbeitsplätze<br />

innerhalb eines Zeitstrahls von 20 Minuten „dazurechnen“ – ungeachtet<br />

<strong>de</strong>ssen, in welcher Gemein<strong>de</strong> dieser Arbeitsplatz liegt. Für Einrichtungen ist<br />

diese Fahrtbereitschaft allgemein niedriger. Jedoch sind noch immer 20%<br />

<strong>de</strong>r Menschen bereit 20 Minuten zu fahren, um z.B. <strong>de</strong>n Auftritt einer Band<br />

o<strong>de</strong>r eine Kabarett-Show zu sehen. Die Anziehungskraft eines ohngebietes<br />

erklärt sich somit durch Merkmale <strong>de</strong>r Stadt o<strong>de</strong>r Gemein<strong>de</strong> selbst sowie<br />

durch ihre Lage zu an<strong>de</strong>ren Städten. 14 Wenn die Städte zueinan<strong>de</strong>r zum<br />

Arbeiten und für <strong>de</strong>n Besuch von Einrichtungen innerhalb einer<br />

akzeptablen Fahrtzeit liegen, können sie einan<strong>de</strong>r stärken und damit die<br />

gegenseitige Anziehungskraft vergrößern.<br />

11 G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad [Die attractive Stadt] (VOC Uitgevers, Nijmegen).<br />

12<br />

Siehe u.a.: A. Devogelaer, 2004: Ruimtelijke economie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische ste<strong>de</strong>n: <strong>de</strong>terminanten,<br />

inzet en <strong>voor</strong>uitzichten [Räumliche Ökonomie <strong>de</strong>r belgischen Städte: Determinanten, Einsatz und<br />

Perspektiven]. (Fe<strong>de</strong>raal Planbureau, Brussel).<br />

13<br />

Europäische Forschungseinrichtungen wie Espon gehen beispielsweise auch von einer<br />

vergleichbaren, noch als akzeptabel angesehenen Fahrtzeit zu Arbeitsplätzen aus - siehe<br />

www.espon.eu.<br />

14<br />

Vgl: S. Brakman, H. Garretsen, C. <strong>van</strong> Marrewijk, 2009: The new introduction to geographical<br />

economies (Cambridge University Press), p 281.<br />

31


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 3.1 Bereidheid tot reizen <strong>voor</strong> werk en <strong>voor</strong>zieningen<br />

Abbildung 3.1 Bereitschaft für Fahrtwege zu Arbeitsplätzen und<br />

Einrichtungen<br />

Aan<strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> bevolking/<br />

Anteil <strong>de</strong>r<br />

Bevölkerung<br />

32<br />

100%<br />

80%<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

Werk/Arbeitsplätze<br />

Voorzieningen/Einrichtungen<br />

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90<br />

Reistijd in minuten/Fahrtzeit in Minuten<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 3.2 Grensregio’s ervaren na<strong>de</strong>el <strong>van</strong> grenzen door min<strong>de</strong>r<br />

agglomeratie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len<br />

Abbildung 3.2 Grenzregionen erfahren Nachteil von Grenzen durch<br />

weniger Agglomerationsvorteile<br />

Gemeenten in ‘binnenland’ Gemeenten bij <strong>de</strong> grens<br />

Gemein<strong>de</strong> in weniger Innenland Agglomerationsvorteile Gemein<strong>de</strong> in Grenzregionen<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

In <strong>de</strong>n Grenzregionen geschieht jedoch dies nicht o<strong>de</strong>r nur kaum. Durch<br />

die Grenzbarrieren „zählt“ das Angebot hinter <strong>de</strong>r Grenze nicht o<strong>de</strong>r nur<br />

kaum mit. Grenzbarrieren resultieren unter an<strong>de</strong>rem aus <strong>de</strong>n Unterschie<strong>de</strong>n<br />

in Gesetzen und Verordnungen, Sprache und Kultur, aber auch durch die<br />

weniger entwickelte Infrastruktur, so dass Fahrtzeiten (insbeson<strong>de</strong>re mit <strong>de</strong>n<br />

öffentlichen Verkehrsmitteln) oft länger sind, wenn eine Grenze dazwischen<br />

liegt. Das Ergebnis ist, dass die Gemein<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>n Grenzregionen weniger<br />

von <strong>de</strong>r gegenseitigen Nähe profitieren als vergleichbare Gemein<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r<br />

Mitte <strong>de</strong>s Lan<strong>de</strong>s. Daher sind die Agglomerationsvorteile viel kleiner als in<br />

<strong>de</strong>n zentral gelegeneren Regionen. 15 In Abbildung 3.2 wird dies schematisch<br />

dargestellt.<br />

Die Folge <strong>de</strong>r eingeschränkten Agglomerationsvorteile ist, dass Grenzregionen<br />

weniger beliebt sind bei umziehen<strong>de</strong>n Haushalten und Wohnpreise<br />

dort niedriger liegen. Im Vergleich mit an<strong>de</strong>ren Gebieten eines Lan<strong>de</strong>s<br />

haben Grenzregionen somit auch häufiger mit einer rückläufigen o<strong>de</strong>r<br />

altern<strong>de</strong>n Bevölkerung, einer höheren Arbeitslosigkeit, niedrigeren Löhnen<br />

und einer selektiven Migration von gut ausgebil<strong>de</strong>ten und jungen Menschen<br />

zu kämpfen. 16<br />

15<br />

So wie es bereits von Lösch (1944) in Die räumliche Ordnung <strong>de</strong>r Wirtschaft, Jena: Gustav Fischer<br />

und von E.M. Hoover (1963) in The Location of Economic Activity, 2nd edition, McGraw-Hill<br />

angegeben wur<strong>de</strong>.<br />

16<br />

S.J. Redding und D.M. Sturm, 2008: The Costs of Remoteness: Evi<strong>de</strong>nce from German Division and<br />

Reunification in American Economic Review, 98(5): 1766-1797.<br />

33


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3.3 Een negatieve spiraal?<br />

Een belangrijk aspect <strong>van</strong> een lage aantrekkingskracht en een afnemen<strong>de</strong><br />

(beroeps)bevolking in <strong>grensregio</strong>’s is het zelfversterken<strong>de</strong> effect (figuur 2.3).<br />

Dat begint meestal met een negatieve (vraag)schok zoals een fabriekssluiting<br />

of (zoals <strong>de</strong> laatste tijd in Ne<strong>de</strong>rland het geval is) een plotselinge afname <strong>van</strong><br />

het aantal geboortes of negatief migratiesaldo. 17 In lijn met <strong>de</strong><br />

locatietheorieën waar het zelfversterken<strong>de</strong> effect <strong>van</strong> een groei <strong>van</strong> het<br />

aan<strong>de</strong>el human capital, <strong>de</strong> amenities en <strong>de</strong> om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> een agglomeratie werd<br />

benadrukt, kan het omgekeer<strong>de</strong> effect optre<strong>de</strong>n bij krimp.<br />

In regio’s waar <strong>de</strong> (beroeps)bevolking daalt, daalt ook het draagvlak <strong>voor</strong><br />

(bij<strong>voor</strong>beeld culturele) <strong>voor</strong>zieningen, neemt het aanbod werknemers af (en<br />

daarmee <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio op bedrijven) en kan leegstand<br />

op <strong>de</strong> woningmarkt ontstaan wat weer kan lei<strong>de</strong>n tot leefbaarheids- of<br />

financiële problemen (zoals restschul<strong>de</strong>n). Deze effecten zorgen <strong>voor</strong> een<br />

(ver<strong>de</strong>re) daling <strong>van</strong> <strong>de</strong> aantrekkingskracht en <strong>de</strong> quality of life <strong>van</strong> een stad en<br />

regio 18 waardoor an<strong>de</strong>re (jonge) mensen <strong>de</strong> regio verlaten, <strong>de</strong> bevolking<br />

ver<strong>de</strong>r krimpt, etc. Zo blijken <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> op <strong>de</strong> arbeidsmarkt, het culturele<br />

aanbod en het opleidingsaanbod <strong>de</strong> belangrijkste re<strong>de</strong>nen <strong>voor</strong> inwoners<br />

<strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlands en Belgisch Limburg om Limburg (eventueel) te verlaten. 19<br />

Het stimuleren <strong>van</strong> achterstandsregio’s door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> subsidies aan<br />

bedrijven en marketing gericht op het aantrekken <strong>van</strong> nieuwe inwoners en<br />

nieuw aanbod (woningen en/of bedrijfslocaties) blijkt in <strong>de</strong> praktijk vaak<br />

weinig succesvol te zijn. 20 Beleid en instituties kunnen <strong>de</strong>ze effecten echter<br />

wel op an<strong>de</strong>re manieren beïnvloe<strong>de</strong>n: enerzijds door <strong>de</strong> negatieve effecten te<br />

vermin<strong>de</strong>ren (door het <strong>voor</strong>zieningenniveau op peil te hou<strong>de</strong>n) en<br />

an<strong>de</strong>rzijds door bij<strong>voor</strong>beeld <strong>de</strong> negatieve (institutionele) effecten <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

grens te vermin<strong>de</strong>ren. Het wegnemen <strong>van</strong> grensbarrières zou weleens een<br />

structurele positieve impuls kunnen geven en <strong>de</strong> (relatieve)<br />

aantrekkingskracht op huishou<strong>de</strong>ns en bedrijven kunnen vergroten. De<br />

inventarisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze mogelijkhe<strong>de</strong>n staat centraal in <strong>de</strong>ze <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong>.<br />

17<br />

Glaeser, E., J. Gyourko, 2005: Urban <strong>de</strong>cline and durable housing, in: Journal of political economy,<br />

113(2), pp. 345-375.<br />

18<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

19<br />

G.J. Visser en F. Ten Doesschot, 2009; Grenzeloos Limburg (Ensche<strong>de</strong>; I&O Research).<br />

20<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld: S. E<strong>de</strong>rveen, J. Gorter, 2002: Does European cohesion policy reduce regional<br />

disparities. An empirical analysis. Cpb Discussion Paper 15 (Den Haag); S. E<strong>de</strong>rveen, J. Gorter, R. <strong>de</strong><br />

Mooij, R. Nahuis, 2002; Funds and Games. The Economics of European Cohesion Policy (Cpb, Den<br />

Haag).<br />

34


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3.3 Eine Negativspirale?<br />

Ein wichtiger Aspekt <strong>de</strong>r geringen Anziehungskraft und einer abnehmen<strong>de</strong>n<br />

(arbeiten<strong>de</strong>n) Bevölkerung in <strong>de</strong>n Grenzregionen ist <strong>de</strong>r sich selbst<br />

verstärken<strong>de</strong> Effekt (siehe Abbildung 2.3). Dies beginnt in <strong>de</strong>r Regel mit<br />

einem negativen Nachfrage-Schock, wie z.B. einer Fabriksschließung o<strong>de</strong>r<br />

(wie es in letzter Zeit in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r Fall ist) einer plötzlichen<br />

Abnahme <strong>de</strong>r Geburtenzahl o<strong>de</strong>r einem negativen Migrationssaldo. 17 Im<br />

Einklang mit <strong>de</strong>n Standorttheorien, in <strong>de</strong>nen <strong>de</strong>r sich selbst verstärken<strong>de</strong><br />

Effekt durch eine Zunahme <strong>de</strong>s human capital, <strong>de</strong>n amenities und <strong>de</strong>s<br />

Agglomerationsumfangs hervorgehoben wird – kann <strong>de</strong>r gegenteilige Effekt<br />

durch einen Bevölkerungsschwund auftreten.<br />

In Regionen, in <strong>de</strong>nen die Zahl <strong>de</strong>r (Berufs-)Bevölkerung sinkt, sinkt auch<br />

die Versorgungsgrundlage für (z.B. kulturelle) Einrichtungen, ferner nimmt<br />

das Angebot an Arbeitnehmern ab (und damit die Anziehungskraft <strong>de</strong>r<br />

Region auf Unternehmen) und kann Leerstand auf <strong>de</strong>m Wohnungsmarkt<br />

zur Folge haben, was wie<strong>de</strong>rum zu Einbußen in <strong>de</strong>r Lebensqualität o<strong>de</strong>r zu<br />

finanziellen Problemen (z.B. Restschul<strong>de</strong>n) führen kann. Diese Effekte<br />

bewirken eine (weitere) Verringerung <strong>de</strong>r Anziehungskraft und <strong>de</strong>r quality of<br />

life einer Stadt und Region 18, wodurch an<strong>de</strong>re (junge) Menschen die Region<br />

verlassen, die Bevölkerung weiter schrumpft, etc. So scheinen die<br />

(begrenzten) Möglichkeiten auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt, das (begrenzte) kulturelle<br />

Angebot und das (begrenzte) Ausbildungsangebot die Hauptgrün<strong>de</strong> für die<br />

Bewohner von Nie<strong>de</strong>rländisch- und Belgisch-Limburg zu sein, um Limburg<br />

(möglicherweise) zu verlassen. 19<br />

Das Stimulieren von Rückstandsregionen durch Unternehmenssubventionen<br />

und Marketing, die auf das Anlocken von neuen Einwohnern und<br />

einem neuen Angebot (Wohn- und/o<strong>de</strong>r Firmenstandorte) zielen, scheinen<br />

in <strong>de</strong>r Praxis oft wenig erfolgreich zu sein. 20 Politik und Behör<strong>de</strong>n können<br />

diese Effekte allerdings in an<strong>de</strong>rer Hinsicht beeinflussen: einerseits, durch<br />

17<br />

Glaeser, E., J. Gyourko, 2005: Urban <strong>de</strong>cline and durable housing, in: Journal of political economy,<br />

113(2), pp. 345-375.<br />

18<br />

ebd.<br />

19<br />

G.J. Visser und F. Tund Doesschot, 2009; Grenzeloos Limburg [Grenzenloses Limburg] (Ensche<strong>de</strong>;<br />

I&O Research).<br />

20<br />

Siehe u.a.: S. E<strong>de</strong>rveen, J. Gorter, 2002: Does European cohesion policy reduce regional<br />

disparities. An empirical analysis. Cpb Discussion Paper 15 (Den Haag); S. E<strong>de</strong>rveen, J. Gorter, R. <strong>de</strong><br />

Mooij, R. Nahuis, 2002: Funds and Games. The Economics of European Cohesion Policy (Cpb, Den<br />

Haag).<br />

35


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 3.3 De zelfversterken<strong>de</strong> relatie tussen <strong>de</strong>mografische<br />

ontwikkeling en quality of life (Q.O.L.)<br />

36<br />

Demografische<br />

ontwikkeling<br />

(Krimp)<br />

Wonen<br />

Werken<br />

Voorzieningen<br />

(Verschraling, verloe<strong>de</strong>ring en<br />

afname agglomeratie en<br />

innovatie)<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Abbildung 3.3 Die sich selbst verstärken<strong>de</strong> Beziehung zwischen <strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>mographischen Entwicklung und <strong>de</strong>r quality of life (Q.O.L)<br />

Demografische<br />

Verän<strong>de</strong>rungen<br />

(Rückgang)<br />

Beleid?<br />

Politik?<br />

Wohnen<br />

Arbeiten<br />

Einrichtungen<br />

Negatieve<br />

vraagschok<br />

Veran<strong>de</strong>ring Q.O.L.<br />

en aantrekkingskracht<br />

(Negatieve externe<br />

effecten)<br />

Negative<br />

Nachfrage-Schock<br />

Än<strong>de</strong>rung Q.O.L.<br />

und<br />

Anziehungskraft<br />

(Negative externe<br />

effekte)<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

die Verringerung negativer Effekte (durch Aufrechterhaltung <strong>de</strong>s<br />

Einrichtungsniveaus) und an<strong>de</strong>rerseits, durch z.B. die Min<strong>de</strong>rung <strong>de</strong>r<br />

(institutionellen) Negativeffekte <strong>de</strong>r Grenze. Die Entfernung <strong>de</strong>r<br />

Grenzbarrieren könnte einen strukturellen positiven Impuls (positiver<br />

Nachfrageschock) geben und die (relative) Anziehungskraft auf Haushalte<br />

und Unternehmen vergrößern. Die Bestandsaufnahme dieser Möglichkeiten<br />

steht im Mittelpunkt dieses <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen.<br />

37


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3.4 Grensbarrières<br />

Grensregio’s on<strong>de</strong>rvin<strong>de</strong>n <strong>van</strong>wege grensbarrières een structureel na<strong>de</strong>el op<br />

<strong>de</strong> arbeidsmarkt en <strong>de</strong> woningmarkt. De grensbarrières op bij<strong>voor</strong>beeld <strong>de</strong><br />

arbeidsmarkt zijn ondanks <strong>de</strong> Europese integratie erg hoog, en zeer divers<br />

<strong>van</strong> aard. 21 Dit blijkt ook uit <strong>de</strong> (relatief beperkt beschikbare) cijfers over<br />

grenspen<strong>de</strong>laars.<br />

De meest recente gegevens op regionaal niveau lopen tot en met 2005 (<strong>voor</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rland). Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze gegevens is gekeken naar <strong>de</strong> verhouding<br />

tussen het aan<strong>de</strong>el inwoners <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland dat in Duitsland of België werkt<br />

en het aan<strong>de</strong>el banen binnen acceptabele reistijd in Duitsland en/of België.<br />

Figuur 3.4 laat <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse regio’s 22 <strong>de</strong> verhouding zien tussen het<br />

aan<strong>de</strong>el buitenlandse banen in het totale banenaanbod binnen acceptabele<br />

reistijd (x-as) en het aan<strong>de</strong>el werken<strong>de</strong>n in het buitenland als percentage <strong>van</strong><br />

het totale aantal werken<strong>de</strong>n (y-as). Hierbij is on<strong>de</strong>rscheid gemaakt tussen<br />

België en Duitsland. Voor Zuid- en Mid<strong>de</strong>n-Limburg staan er dus twee<br />

punten in <strong>de</strong> figuur. Eén waarbij het aan<strong>de</strong>el banen in Duitsland in het totale<br />

banenaanbod wordt afgezet tegen <strong>de</strong> feitelijke pen<strong>de</strong>l naar Duitsland en één<br />

waarbij het aan<strong>de</strong>el banen in België in het totale banenaanbod wordt afgezet<br />

tegen <strong>de</strong> feitelijke pen<strong>de</strong>l naar België. Uit figuur 3.4 wordt dui<strong>de</strong>lijk dat<br />

ondanks het feit dat <strong>voor</strong> verschillen<strong>de</strong> regio’s een groot aan<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het<br />

banenaanbod zich in het buitenland bevindt het aan<strong>de</strong>el grenspen<strong>de</strong>laars<br />

<strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland erg laag is.<br />

Omgekeerd laat figuur 3.5 zien dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige – beperkte aantallen –<br />

grenspen<strong>de</strong>laars <strong>van</strong>uit België en Duitsland naar Ne<strong>de</strong>rland een groot <strong>de</strong>el<br />

ook nog eens bestaat uit Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs die net over <strong>de</strong> grens zijn gaan<br />

wonen maar hun baan in Ne<strong>de</strong>rland (behou<strong>de</strong>n) hebben. Een an<strong>de</strong>r <strong>de</strong>el<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> grenspen<strong>de</strong>laars (zeker <strong>van</strong>uit Duitsland) bestaat uit uitzendkrachten<br />

uit on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re Oost-Europa die in Ne<strong>de</strong>rland werken. 23 Van ‘echt’<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>nd werken is dus nauwelijks sprake.<br />

21<br />

Zie ook: H. <strong>van</strong> Houtum en M. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Vel<strong>de</strong>, 2003. The power of cross-bor<strong>de</strong>r labour market<br />

immobility. Tijdschrift <strong>voor</strong> Economische en Sociale Geografie – 2004, 95(1): 100–107.<br />

22<br />

Het betreft hier COROP-regio’s waar<strong>van</strong> er in Ne<strong>de</strong>rland veertig zijn.<br />

23<br />

F. Boekema (red.), 2000: Grensregio's en arbeidsmarkten. Theoretische en empirische<br />

perspectieven (Van Gorcum, Assen); Corpeleijn, A. 2009. Grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> arbeid: werken in<br />

Ne<strong>de</strong>rland, wonen in het buitenland. Sociaal-economische trends, aflevering 4e kwartaal 2009 (Den<br />

Haag: CBS).<br />

38


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

3.4 Grenzbarrieren<br />

Grenzregionen erfahren aufgrund <strong>de</strong>r Grenzbarrieren eine strukturelle<br />

Benachteiligung auf <strong>de</strong>m Arbeits- und Wohnmarkt. Die Grenzbarrieren,<br />

z.B. auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt, sind trotz <strong>de</strong>r europäischen Integration sehr<br />

hoch und in ihrer Art sehr vielfältig. 21 Dies wird auch aus <strong>de</strong>n (relativ<br />

begrenzt verfügbaren) Zahlen <strong>de</strong>r Grenzgänger <strong>de</strong>utlich.<br />

Die jüngsten Daten auf regionaler Ebene gehen bis einschließlich 2005 (für<br />

die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>). Basierend auf diesen Daten wur<strong>de</strong> das Verhältnis<br />

zwischen <strong>de</strong>m Anteil <strong>de</strong>r Einwohner <strong>de</strong>r Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>, die in Deutschland<br />

o<strong>de</strong>r Belgien arbeiten, und <strong>de</strong>m Anteil <strong>de</strong>r Arbeitsplätze innerhalb einer<br />

akzeptablen Fahrtzeit in Deutschland und/o<strong>de</strong>r Belgien angeschaut.<br />

Abbildung 3.4 zeigt für die nie<strong>de</strong>rländischen Regionen 22 das Verhältnis<br />

zwischen <strong>de</strong>m Anteil <strong>de</strong>r ausländischen Beschäftigungen, gemessen am<br />

Angebot <strong>de</strong>r Gesamtbeschäftigung innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit<br />

(x-Achse), und <strong>de</strong>m Prozentsatz <strong>de</strong>r im Ausland Arbeiten<strong>de</strong>n, gemessen an<br />

<strong>de</strong>n Gesamtbeschäftigten (y-Achse). Hierbei wird unterschie<strong>de</strong>n zwischen<br />

Belgien und Deutschland. Für Süd- und Mittel-Limburg stehen in <strong>de</strong>r<br />

Abbildung also zwei Punkte. Einer, in <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r Anteil von Arbeitsplätzen in<br />

Deutschland, gemessen am Gesamtbeschäftigungsangebot, <strong>de</strong>m eigentlichen<br />

Pen<strong>de</strong>ln nach Deutschland gegenübergestellt wird, und einer, in <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r<br />

Anteil <strong>de</strong>r Arbeitsplätze in Belgien, gemessen am Gesamtbeschäftigungsangebot,<br />

sich absetzt gegen das eigentliche Pen<strong>de</strong>ln nach Belgien. Aus<br />

Abbildung 3.4 wird <strong>de</strong>utlich, dass trotz <strong>de</strong>r Tatsache, dass sich für<br />

verschie<strong>de</strong>ne Regionen ein Großteil <strong>de</strong>r angebotenen Arbeitsplätze im<br />

Ausland befin<strong>de</strong>t, <strong>de</strong>r Anteil <strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländischen Grenzpendler recht<br />

niedrig ist.<br />

Umgekehrt zeigt die Abbildung 3.5, dass die gegenwärtig – begrenzte<br />

Anzahl – <strong>de</strong>r Grenzgänger aus Belgien und Deutschland in die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong><br />

auch noch einmal zu einen Großteil aus Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>rn besteht, die nicht<br />

weit entfernt auf die an<strong>de</strong>re Grenzseite gezogen sind, jedoch ihre Arbeit in<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n (behalten) haben. Ein weiterer Teil <strong>de</strong>r Grenzpendler (vor<br />

21<br />

Vgl.: H. <strong>van</strong> Houtum und M. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Vel<strong>de</strong>, 2003. The power of cross-bor<strong>de</strong>r labour market<br />

immobility. Tijdschrift <strong>voor</strong> Economische en Sociale Geografie [Zeitschrift für ökonomische und<br />

soziale Geografie] – 2004, 95(1): 100–107.<br />

22<br />

Dies betrifft hier COROP-Regionen, wovon es in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n vierzig gibt.<br />

39


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 3.4 Aan<strong>de</strong>el buitenlandse banen in het totale banenaanbod en<br />

aan<strong>de</strong>el werken<strong>de</strong>n in het buitenland <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

regio’s<br />

Abbildung 3.4 Anteil <strong>de</strong>r im Ausland liegen<strong>de</strong>n Arbeitsstellen gemessen an<br />

<strong>de</strong>r Gesamtbeschäftigung und Anteil <strong>de</strong>r Arbeitnehmer im<br />

Ausland für nie<strong>de</strong>rländische Regionen<br />

40<br />

6%<br />

5%<br />

4%<br />

3%<br />

2%<br />

1%<br />

0%<br />

percentage werken<strong>de</strong>n<br />

werkzaam in het buitenland -<br />

Prozentsatz im Ausland Arbeiten<strong>de</strong>n<br />

West-Noord-<br />

Brabant<br />

Duitsland/Deutschland<br />

België/Belgien<br />

Zeeuws-<br />

Vlaan<strong>de</strong>ren<br />

Zuid-Limburg banen in het<br />

Mid<strong>de</strong>n-Limburg<br />

Noord-Limburg<br />

buitenland<br />

als percentage <strong>van</strong><br />

Twente<br />

<strong>Achterhoek</strong><br />

totaal aantal banen<br />

Anteil <strong>de</strong>r Arbeidsplätze<br />

im Ausland<br />

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%<br />

Bron: CBS; bewerking <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: CBS; Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 3.5 Grenspen<strong>de</strong>laars naar Ne<strong>de</strong>rland<br />

Abbildung 3.5 Grenzpendler in die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong><br />

Aantal mensen woonachtig in Duitsland en Ne<strong>de</strong>rland,<br />

werkend in Ne<strong>de</strong>rland - naar nationaliteit (2008)<br />

Grenzpendler aus Belgien und Deutschland in die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> - (2008)<br />

60.000<br />

50.000<br />

40.000<br />

30.000<br />

20.000<br />

10.000<br />

0<br />

4%<br />

38%<br />

60%<br />

11%<br />

56%<br />

32%<br />

Overig/sonstiges<br />

Duits/ Deutsch o<strong>de</strong>r<br />

Belgisch/ Belgisch<br />

Ne<strong>de</strong>rlands/<br />

Nie<strong>de</strong>rländisch<br />

België/Belgien Duitsland/Deutschland<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

allem aus Deutschland) besteht aus Zeitarbeitskräften aus Osteuropa, die in<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n arbeiten. 23 Von einem „wirklich“ grenzüberschreiten<strong>de</strong>n<br />

Arbeiten kann also kaum die Re<strong>de</strong> sein.<br />

23<br />

F. Boekema (red.), 2000: Grensregio's en arbeidsmarkten. Theoretische en empirische<br />

perspectieven [Grenzregionen und Arbeitsmärkte. Theoretische und empirische Perspektiven] (Van<br />

Gorcum, Assen); Corpeleijn, A., 2009: Grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> arbeid: werken in Ne<strong>de</strong>rland, wonen in<br />

het buitenland. Sociaal-economische trends [Grenzüberschreiten<strong>de</strong> Arbeit: Arbeiten in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, Wohnen im Ausland. Sozio-ökonomische Trends], aflevering 4e kwartaal [Ausgabe<br />

4tes Quartal] 2009 (Den Haag: CBS).<br />

41


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Een belangrijke grensbarrière op <strong>de</strong> arbeidsmarkt zijn juridische, (sociale)<br />

verzekerings- en belastingverschillen 24 tussen lan<strong>de</strong>n die het complex kunnen<br />

maken om in het buurland te gaan werken. Deze complexiteit kan een<br />

belangrijke barrière vormen om überhaupt over <strong>de</strong> grens te kijken <strong>voor</strong> een<br />

baan. Ook kan het door <strong>de</strong>ze verschillen financieel onaantrekkelijk zijn om<br />

over <strong>de</strong> grens te kijken <strong>voor</strong> een baan, <strong>voor</strong>al als bepaal<strong>de</strong> belastingen of<br />

fiscale tegemoetkomingen afhankelijk zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> woon- en of werkplek.<br />

Daarnaast zijn er barrières op het gebied <strong>van</strong> taal en cultuur. 25 Dit gaat niet<br />

alleen om het beheersen (tot op zekere hoogte) <strong>van</strong> <strong>de</strong> taal in woord en<br />

schrift maar ook om verschillen in <strong>de</strong> formele en informele aspecten <strong>van</strong><br />

sollicitatieprocedures en <strong>de</strong> mate <strong>van</strong> hiërarchie en formaliteit. 26<br />

Tot slot kan <strong>de</strong> feitelijke onbekendheid <strong>van</strong> werkgevers en werknemers met<br />

<strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens een barrière op zich zijn.<br />

Als inwoners <strong>van</strong> een <strong>grensregio</strong> niet weten dat bedrijven aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> grens vacactures hebben (en omgekeerd <strong>de</strong> bedrijven geen kennis<br />

hebben <strong>van</strong> het arbeidspotentieel aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens) dan is er<br />

ook op dit gebied sprake <strong>van</strong> een grensbarrière. De mate waarin <strong>de</strong>ze<br />

grensbarrière zich <strong>voor</strong>doet wordt <strong>voor</strong> een <strong>de</strong>el beïnvloed door het bestaan<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste twee typen barrières.<br />

Ook <strong>voor</strong> recreatie en het gebruik <strong>van</strong> <strong>voor</strong>zieningen over <strong>de</strong> grens zijn er<br />

barrières. Op het gebied <strong>van</strong> bij<strong>voor</strong>beeld het culturele aanbod<br />

(podiumkunsten) vormen taal en cultuur (<strong>van</strong> <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n), onbekendheid met<br />

het aanbod, en praktische zaken zoals verschillen in kaartverkoop en<br />

bereikbaarheid per OV (in <strong>de</strong> avonduren na een <strong>voor</strong>stelling) grensbarrières.<br />

Gezamenlijk vormen <strong>de</strong>ze barrières in <strong>de</strong> praktijk een forse drempel om<br />

over <strong>de</strong> grens <strong>van</strong> het aanbod podiumkunsten gebruik te maken. Zo blijkt<br />

uit <strong>de</strong> gegevens <strong>van</strong> <strong>de</strong> herkomst <strong>van</strong> bezoekers <strong>van</strong> <strong>de</strong> grotere podia in<br />

Ensche<strong>de</strong> dat min<strong>de</strong>r dan 2% uit Duitsland afkomstig is, terwijl maar liefst<br />

48% uit <strong>de</strong> (Ne<strong>de</strong>rlandse) omgeving <strong>van</strong> Ensche<strong>de</strong> afkomstig is. 27 Ook <strong>voor</strong><br />

24<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld <strong>voor</strong> concrete <strong>voor</strong>beel<strong>de</strong>n: Euregio 2012: Top 10 2012 – mobiliteitshin<strong>de</strong>rnissen<br />

Duitsland-Ne<strong>de</strong>rland (Gronau/Ensche<strong>de</strong>: Euregio); Euregio Rhein-Waal, 2011; <strong>de</strong> 40 meest gestel<strong>de</strong><br />

vragen over werken in Duitsland; en AbvakoboFNV (2009) Mobiliteitshin<strong>de</strong>rnissen in het<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>nd werknemersverkeer tussen België en Ne<strong>de</strong>rland.<br />

25<br />

Zie <strong>voor</strong> een uitgebrei<strong>de</strong> analyse naar <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> cultuurverschillen Hofste<strong>de</strong>, G. (2001). Cultures<br />

consequences: Comparing values, behaviors, institutions and organizations across nations (2nd Ed.).<br />

Thousand Oaks, Ca: Sage.<br />

26<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld Verschuur, H., Wirtgen, P., Bok, W., & Busse, G. (2008). Taal en Cultuur –<br />

Duitsland en <strong>de</strong> Duitsers! Interreg-project ‘Bouwstenen <strong>voor</strong> <strong>de</strong> euregionale economie’.<br />

27<br />

De overige bezoekers komen uit Ensche<strong>de</strong> zelf. Zie Cultuurkaart Ensche<strong>de</strong>, 2012; G. Marlet, R.<br />

Ponds en C. Woerkens (Utrecht; <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten)<br />

42


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Eine wesentliche Grenzbarriere auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt stellen die<br />

juristischen (Sozial-)Versicherungs- und Steuerunterschie<strong>de</strong> 24 zwischen <strong>de</strong>n<br />

Län<strong>de</strong>rn dar, die es verkomplizieren können, im Nachbarland arbeiten zu<br />

gehen. Diese Komplexität kann eine wesentliche Schwelle darstellen, um<br />

überhaupt hinter <strong>de</strong>r Grenze nach Arbeit zu suchen. Durch die<br />

Unterschie<strong>de</strong> kann es auch finanziell unattraktiv sein, die Grenze auf <strong>de</strong>r<br />

Suche nach einer Arbeit zu überqueren, vor allem, wenn bestimmte Steuern<br />

o<strong>de</strong>r Steuerfreibeträge abhängig sind vom Wohn- und/o<strong>de</strong>r Arbeitsort.<br />

Auch im Bereich <strong>de</strong>r Sprache und Kultur bestehen Barrieren. 25 Hier geht es<br />

nicht nur um das Beherrschen <strong>de</strong>r Sprache in Wort und Schrift (bis aufs<br />

höchste Sprachniveau), son<strong>de</strong>rn auch um die Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>n formellen<br />

und informellen Aspekten von Antragsverfahren und <strong>de</strong>m Grad an<br />

Hierarchie und Formalität. 26<br />

Schließlich kann die bei Arbeitgebern und -nehmern tatsächliche<br />

Unkenntnis <strong>de</strong>r bestehen<strong>de</strong>n Möglichkeiten auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite eine<br />

Barriere in sich formen. Wenn Bewohner eines Grenzgebietes nicht wissen,<br />

dass Unternehmen auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite freie Arbeitsstellen (und<br />

umgekehrt die Unternehmen keine Kenntnis vom Arbeitspotenzial auf <strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>ren Grenzseite) haben, dann muss auch in diesem Bereich von<br />

Grenzbarrieren gesprochen wer<strong>de</strong>n. Das Maß, in <strong>de</strong>m diese Grenzbarrieren<br />

auftreten, wird zum Teil beeinflusst durch das Bestehen <strong>de</strong>r ersten bei<strong>de</strong>n<br />

Arten von Barrieren.<br />

Auch für die Naherholung und das Nutzen von Einrichtungen jenseits <strong>de</strong>r<br />

Grenze bestehen Barrieren. Im Bereich <strong>de</strong>r z.B. kulturellen Angebote<br />

(Bühnenkünste) formen sich Grenzbarrieren durch Sprache und Kultur (<strong>de</strong>r<br />

Län<strong>de</strong>r), Unkenntnis <strong>de</strong>s Angebots sowie durch praktische Fragen, wie<br />

beispielsweise Unterschie<strong>de</strong> im Kartenverkauf und die Erreichbarkeit mit<br />

24<br />

Siehe z.B. für konkretere Beispiele: EUREGIO 2012: Top 10, 2012 – mobiliteitshin<strong>de</strong>rnissen<br />

Duitsland-Ne<strong>de</strong>rland [Top10, 2012 – Mobilitätshin<strong>de</strong>rnisse Deutschland-Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>]<br />

(Gronau/Ensche<strong>de</strong>: EUREGIO); EUREGIO Rhein-Waal, 2011: De 40 meest gestel<strong>de</strong> vragen over<br />

werken in Duitsland [Die 40 meist gestellten Fragen über Deutschland]; und AbvakoboFNV, 2009:<br />

Mobiliteitshin<strong>de</strong>rnissen in het grensoverschrij<strong>de</strong>nd werknemersverkeer tussen België en Ne<strong>de</strong>rland<br />

[Mobilitätshin<strong>de</strong>rnisse im grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Arbeitnehmerverkehr zwischen Belgien und <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n].<br />

25<br />

Siehe für eine umfassen<strong>de</strong> Analyse <strong>de</strong>r Rolle <strong>de</strong>r kulturellen Unterschie<strong>de</strong>: Hofste<strong>de</strong>, G. (2001):<br />

Cultures consequences: Comparing values, behaviors, institutions and organizations across nations<br />

(2nd Ed.). Thousand Oaks, Ca: Sage.<br />

26<br />

Siehe u.a.: Verschuur, H., Wirtgen, P., Bok, W., & Busse, G., 2008: Taal en Cultuur – Duitsland en<br />

<strong>de</strong> Duitsers! INTERREG-project ‘Bouwstenen <strong>voor</strong> <strong>de</strong> euregionale economie’ [Sprache und Kultur -<br />

Deutschland und die Deutschen! INTERREG-Projekt „Bausteine für die euregionale Wirtschaft”].<br />

43


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

bij<strong>voor</strong>beeld het culinaire aanbod gel<strong>de</strong>n in principe <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> barrières<br />

waarbij onbekendheid met het aanbod waarschijnlijk nog <strong>de</strong> grootste<br />

barrière zal zijn. Toch zijn op dit gebied <strong>de</strong> barrières (veel) min<strong>de</strong>r sterk dan<br />

bij het culturele aanbod . . Om te recreëren in natuurgebie<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />

kant <strong>van</strong> grens zijn er feitelijk helemaal geen grensbarrières, an<strong>de</strong>rs dan<br />

eventuele onbekendheid met het ‘aanbod’ en praktische zaken zoals<br />

bereikbaarheid (via OV of het omrij<strong>de</strong>n <strong>voor</strong> bij<strong>voor</strong>beeld parkeerplaatsen)<br />

en fiets- en wan<strong>de</strong>lroutes die bij <strong>de</strong> grens ophou<strong>de</strong>n.<br />

Tot slot bestaan er uiteraard ook grensbarrières <strong>voor</strong> dagelijkse<br />

<strong>voor</strong>zieningen zoals zorg, on<strong>de</strong>rwijs en winkels. Op het gebied <strong>van</strong> zorg<br />

liggen die <strong>voor</strong>al in verschillen in financiering (verzekeringssystemen),<br />

cultuur en taal en (mogelijk) onbekendheid met het aanbod. Verzekeraars in<br />

<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n zullen afspraken moeten maken met zorgaanbie<strong>de</strong>rs<br />

aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens over <strong>de</strong> vergoeding <strong>van</strong> zorg. Een<br />

belangrijk verschil is dat ziekenhuizen in België en Duitsland <strong>de</strong> vaste kosten<br />

(on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re vastgoed) niet in <strong>de</strong> prijs <strong>voor</strong> een behan<strong>de</strong>ling hoeven te<br />

verdisconteren. 28 In Ne<strong>de</strong>rland zitten <strong>de</strong> vaste kosten in <strong>de</strong> zorgkosten die<br />

verzekeraars vergoe<strong>de</strong>n, wat het <strong>voor</strong> Duitse en Belgische verzekeraars<br />

financieel onaantrekkelijk maakt om Ne<strong>de</strong>rlandse zorg te vergoe<strong>de</strong>n.<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse verzekeraars hebben inmid<strong>de</strong>ls wel zorginkoopafspraken met<br />

Duitse en Belgische ziekenhuizen in <strong>de</strong> grensstreek, en vergoe<strong>de</strong>n vrijwel<br />

allemaal behan<strong>de</strong>lingen in ziekenhuizen over <strong>de</strong> grens. 29 In toenemen<strong>de</strong> mate<br />

vin<strong>de</strong>n Ne<strong>de</strong>rlandse patiënten <strong>voor</strong> planbare zorg hun weg naar<br />

ziekenhuizen in <strong>de</strong> Duitse en Belgische <strong>grensregio</strong>.Veelgenoem<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen<br />

door patiënten om dit te doen zijn een hogere kwaliteit, betere service en<br />

dienstverlening of kortere wachttij<strong>de</strong>n. 30 Wel zorgen <strong>de</strong> overige barrières<br />

(zoals taal, cultuur en onbekendheid) er<strong>voor</strong> dat een groot <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse grensstreek <strong>de</strong> <strong>voor</strong>keur geeft aan <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse ziekenhuizen. Hierdoor gaat uitein<strong>de</strong>lijk een relatief beperkt<br />

<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënten in <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> naar een ziekenhuis aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />

28<br />

Raad <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Volksgezondheid en Zorg (2011): Demografische krimp en ziekenhuiszorg (Den<br />

Haag: RVZ).<br />

29<br />

Voor Zeeuws-Vlaan<strong>de</strong>ren geldt sinds 1976 <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> Zeeuws Vlaan<strong>de</strong>ren Regeling waarin is<br />

bepaald dat <strong>voor</strong> <strong>de</strong> ontbreken<strong>de</strong> topklinische zorg gebruik wordt gemaakt <strong>van</strong> het aanbod in<br />

Vlaan<strong>de</strong>ren (Universitair Ziekenhuis Gent en Algemeen Ziekenhuis Sint-Jan Brugge). Vanaf 2002<br />

wordt <strong>de</strong>ze door CZ uitgevoerd en geldt <strong>de</strong>ze regeling in principe <strong>voor</strong> heel Ne<strong>de</strong>rland. Zie ook Y.<br />

Van Otterdijk, 2011: Demografische krimp en Ziekenhuiszorg. (Den Haag: Raad <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

Volksgezondheid en Zorg).<br />

30<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld <strong>de</strong> toelichting <strong>van</strong> CZ die wordt aangehaald in het besluit <strong>van</strong> <strong>de</strong> NMa om een<br />

on<strong>de</strong>rzoek te doen naar <strong>de</strong> <strong>voor</strong>genomen fusie tussen Atrium MC en Orbis (Den Haag, NMa besluit<br />

7236/88).<br />

44


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

öffentlichen Verkehrsmitteln (in <strong>de</strong>n Abendstun<strong>de</strong>n nach einer Vorstellung).<br />

Zusammengenommen stellen diese Hin<strong>de</strong>rnisse in <strong>de</strong>r Praxis eine<br />

erhebliche Hür<strong>de</strong> dar, um das Angebot <strong>de</strong>r Bühnenkünste hinter <strong>de</strong>r Grenze<br />

zu nutzen. So ist aus <strong>de</strong>n Daten über die Herkunft von Besuchern <strong>de</strong>r<br />

größeren Bühnen in Ensche<strong>de</strong> ersichtlich, dass weniger als 2% aus<br />

Deutschland kommen, während aber ganze 48% aus <strong>de</strong>r (nie<strong>de</strong>rländischen)<br />

Umgebung von Ensche<strong>de</strong> stammen. 27 Auch für z.B. das kulinarische<br />

Angebot gelten im Grun<strong>de</strong> die gleichen Hin<strong>de</strong>rnisse, wobei die Unkenntnis<br />

<strong>de</strong>s Angebots wohl noch das größte Hin<strong>de</strong>rnis darstellen dürfte. Doch sind<br />

auf diesem Gebiet die Barrieren (viel) weniger stark ausgeprägt als beim<br />

kulturellen Angebot. Bei <strong>de</strong>n Naherholungsgebieten <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite<br />

bestehen eigentlich keine Grenzbarrieren, an<strong>de</strong>rs verhält sich dies bei <strong>de</strong>r<br />

eventuellen Unkenntnis <strong>de</strong>s „Angebots“ und <strong>de</strong>n praktischen Fragen wie<br />

<strong>de</strong>r Erreichbarkeit (mit öffentlichen Verkehrsmitteln o<strong>de</strong>r das Suchen von<br />

z.B. Parkplätzen) und bei Rad- und Fußwegen, die an <strong>de</strong>r Grenze aufhören.<br />

Schließlich bestehen unzweifelhaft auch Grenzbarrieren beim täglichen<br />

Bedarf im Gesundheits- und Bildungswesen sowie Einzelhan<strong>de</strong>l. Im Bereich<br />

<strong>de</strong>r Gesundheitsversorgung liegen diese vor allem in <strong>de</strong>n Unterschie<strong>de</strong>n in<br />

<strong>de</strong>r Finanzierung (Versicherungssysteme), <strong>de</strong>r Kultur und Sprache und<br />

(möglicherweise) <strong>de</strong>r Unkenntnis <strong>de</strong>s Angebots. Versicherer <strong>de</strong>r jeweiligen<br />

Län<strong>de</strong>r müssen mit Anbietern auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite Vereinbarungen<br />

über die Erstattung von Behandlungskosten treffen. Ein wesentlicher<br />

Unterschied ist, dass Krankenhäuser in Belgien und Deutschland die fixen<br />

Kosten (u.a. Immobilien) nicht im Behandlungspreis diskontieren müssen. 28<br />

In <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n sind die Fixkosten in <strong>de</strong>n Versicherungsbeiträgen<br />

enthalten, was es für <strong>de</strong>utsche und belgische Versicherer finanziell<br />

uninteressant macht, nie<strong>de</strong>rländische Behandlungen zu erstatten.<br />

Nie<strong>de</strong>rländische Versicherer haben inzwischen bereits Behandlungsverträge<br />

mit <strong>de</strong>utschen und belgischen Krankenhäusern im Grenzgebiet<br />

abgeschlossen und erstatten nahezu alle Gesundheitsleistungen von<br />

27<br />

Die übrigen Besucher kommen aus Ensche<strong>de</strong> selbst. Siehe Cultuurkaart Ensche<strong>de</strong> [Kulturkarte<br />

Ensche<strong>de</strong>], 2012: G. Marlet, R. Ponds und C. Woerkens (Utrecht; <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten).<br />

28<br />

Raad <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Volksgezondheid en Zorg [Rat für Volksgesundheit und Pflege], 2011:<br />

Demografische krimp en ziekenhuiszorg [Demografischer Schwund und Krankenhauspflege] (Den<br />

Haag: RVZ).<br />

45


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

kant <strong>van</strong> grens. 31 Omgekeerd is <strong>de</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> patiëntenstroom<br />

nog veel kleiner. Tussen 2001 en 2007 groei<strong>de</strong> het aantal patiënten <strong>van</strong>uit<br />

België en Duitsland weliswaar met 50%, maar in absolute zin ging het om<br />

een groei 4000 naar ruim 6000 (0,35% <strong>van</strong> alle ziekenhuisopnamen in<br />

2007). 32 Van <strong>de</strong>ze patiënten komen <strong>de</strong> meesten <strong>voor</strong> acute zorg en/of gaat<br />

het om Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs die net over <strong>de</strong> grens wonen.<br />

Ook in het on<strong>de</strong>rwijs, en dan met name het basison<strong>de</strong>rwijs, zijn er forse<br />

grensbarrières. De Ne<strong>de</strong>rlandse, Vlaamse en Duitse schoolsystemen kennen<br />

een aantal structurele verschillen <strong>voor</strong>al in <strong>de</strong> jongere leeftijdsklassen (zie<br />

figuur 3.6). Duitse kin<strong>de</strong>ren gaan <strong>van</strong> hun zes<strong>de</strong> tot en met hun tien<strong>de</strong> naar<br />

<strong>de</strong> Grundschule, terwijl Ne<strong>de</strong>rlandse kin<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> hun vier<strong>de</strong> tot en met hun<br />

twaalf<strong>de</strong> op <strong>de</strong> basisschool zitten. In Vlaan<strong>de</strong>ren is er een kleuterschool<br />

waar kin<strong>de</strong>ren <strong>van</strong>af hun vier<strong>de</strong> (maar vaak al <strong>van</strong>af hun twee<strong>de</strong>) tot en met<br />

hun zes<strong>de</strong> naartoe gaan, gevolgd door <strong>de</strong> lagere school die – net als in<br />

Ne<strong>de</strong>rland – tot en met hun twaalf<strong>de</strong> wordt gevolgd. Dit betekent dat <strong>de</strong><br />

mid<strong>de</strong>lbare school in Duitsland dus op een an<strong>de</strong>re leeftijd begint en eindigt<br />

dan in Vlaan<strong>de</strong>ren en Ne<strong>de</strong>rland. De Vlaamse mid<strong>de</strong>lbare scholen hebben<br />

een algemeen eerste en twee<strong>de</strong> jaar waarna er een keuze volgt <strong>voor</strong> een<br />

specifieke on<strong>de</strong>rwijsrichting (Algemeen Secundair On<strong>de</strong>rwijs, Technisch<br />

Secundair On<strong>de</strong>rwijs of Kunstsecundair On<strong>de</strong>rwijs of - in het geval <strong>van</strong><br />

leerjaar 1 en 2B – Beroepssecundair on<strong>de</strong>rwijs). In Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland<br />

zijn er bij aan<strong>van</strong>g op <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lbare school al wel direct niveauverschillen –<br />

al kunnen leerlingen tussentijds wel <strong>van</strong> niveau wisselen. Het zijn <strong>de</strong>ze<br />

structurele verschillen die het lastig maken om <strong>de</strong>ze <strong>voor</strong>zieningen ‘te<br />

<strong>de</strong>len’ 33 of te wisselen tussen een Duitse, Vlaamse of Ne<strong>de</strong>rlandse school.<br />

Een keuze <strong>voor</strong> een Ne<strong>de</strong>rlandse, Vlaamse of Duitse basisschool impliceert<br />

veelal een keuze <strong>voor</strong> een systeem. Veel Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> grensstreek<br />

kiezen er me<strong>de</strong> daarom <strong>voor</strong> om hun kin<strong>de</strong>ren naar Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

basisscholen en mid<strong>de</strong>lbare scholen te sturen. 34<br />

31<br />

Ministerie <strong>van</strong> Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2011; Grenzeloze samenwerking tussen<br />

Duitse en Ne<strong>de</strong>rlandse grensziekenhuizen (Den Haag).<br />

32<br />

L. Van<strong>de</strong>rmeulen (2009) Ziekenhuiszorg <strong>voor</strong> buitenlan<strong>de</strong>rs (Prismant) – presentatie gegeven op<br />

het congres <strong>van</strong> <strong>de</strong> VGE in 2009 te Tilburg.<br />

33<br />

Een poging tot het oprichten <strong>van</strong> een tweetalige internationale basisschool in Dinxperlo is om<br />

<strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>n dan ook niet doorgegaan – zie Winters, N. (2012). Duits-NL school in Dinxperlo <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

baan. De Gel<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>r, 26 april. p35. Hiernaast bleek uit interviews met betrokkenen (zie <strong>de</strong> bijlage<br />

<strong>voor</strong> dit door Procap uitgevoer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoek) dat ook het verschil bevoegdhe<strong>de</strong>n tussen<br />

betrokkenen een belangrijk obstakel bleek.<br />

34<br />

Zie Brockhaus, Y.:Wonen in Duitsland – leren in Ne<strong>de</strong>rland? On<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> schoolkeuze <strong>van</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse woonmigranten in het Duitse ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> <strong>de</strong> EUREGIO.<br />

46


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Krankenhäusern jenseits <strong>de</strong>r Grenze. 29 Zunehmend gehen nie<strong>de</strong>rländische<br />

Patienten auch für geplante Behandlungen in Krankenhäuser <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen<br />

und belgischen Grenzregion. Vielgenannte Grün<strong>de</strong> dafür vonseiten <strong>de</strong>r<br />

Patienten sind: höhere Qualität, besserer Service und Dienstleistung und<br />

kürzere Wartezeiten. 30 Gewiss sorgen an<strong>de</strong>re Barrieren (wie Sprache, Kultur<br />

und Unwissenheit) dafür, dass ein großer Teil <strong>de</strong>r Einwohner <strong>de</strong>r<br />

nie<strong>de</strong>rländischen Grenzgebiete <strong>de</strong>n nie<strong>de</strong>rländischen Krankenhäusern <strong>de</strong>n<br />

Vorzug geben. Dadurch geht letztlich ein nur relativ kleiner Anteil an<br />

Patienten in ein Krankenhaus auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite. 31 Umgekehrt ist<br />

<strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong> Patientenstrom noch viel kleiner. Zwischen 2001<br />

und 2007 stieg die Zahl <strong>de</strong>r Patienten aus Belgien und Deutschland zwar um<br />

50%, in absoluten Zahlen aber entspricht dies gera<strong>de</strong> einmal einem<br />

Wachstum von 4000 auf rund 6000 (0,35% aller Krankenhauseinweisungen<br />

in 2007). 32 Bei diesen Patienten ging es in <strong>de</strong>n meisten Fällen um<br />

Akutversorgungen und/o<strong>de</strong>r es betraf Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r, die direkt hinter <strong>de</strong>r<br />

Grenze wohnen.<br />

Auch im Bereich <strong>de</strong>r Bildung, insbeson<strong>de</strong>re <strong>de</strong>r Grundschulbildung,<br />

bestehen erhebliche Grenzbarrieren. Die nie<strong>de</strong>rländischen, flämischen und<br />

<strong>de</strong>utschen Schulsysteme weisen eine Reihe von strukturellen Unterschie<strong>de</strong>n<br />

auf, vor allem in <strong>de</strong>n jüngeren Altersgruppen (siehe Abbildung 3.6).<br />

Deutsche Kin<strong>de</strong>r gehen vom sechsten bis zum zehnten Lebensjahr in die<br />

Grundschule, während die nie<strong>de</strong>rländischen Kin<strong>de</strong>r vom vierten bis zum<br />

zwölften Lebensjahr die Basisschool besuchen. In Flan<strong>de</strong>rn gibt es einen<br />

Kin<strong>de</strong>rgarten, <strong>de</strong>n die Kin<strong>de</strong>r ab ihrem vierten (aber oft bereits ab ihrem<br />

zweiten) bis zu ihrem sechsten Lebensjahr besuchen, gefolgt von <strong>de</strong>r Lagere<br />

school [Grundschule], die - wie in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n - bis zum zwölften<br />

Lebensjahr andauert. Dies be<strong>de</strong>utet, dass die Sekundarstufe in Deutschland<br />

in einem an<strong>de</strong>ren Alter beginnt und en<strong>de</strong>t als in Flan<strong>de</strong>rn und <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Die flämischen weiterführen<strong>de</strong>n Schulen bieten ein<br />

29<br />

Für Zeeuws-Flan<strong>de</strong>rn gilt seit 1976 die sogenannte Zeeuws-Flan<strong>de</strong>rn-Regel, in <strong>de</strong>r festgelegt ist,<br />

dass für die fehlen<strong>de</strong> klinische Versorgung das Angebot in Flan<strong>de</strong>rn (Universitätskrankenhaus<br />

Ghent und Allgemeines Krankenhaus Sint-Jan Brugge) genutzt wird. Seit 2002 wird dieses von <strong>de</strong>r<br />

CZ ausgeführt, und gilt prinzipiell für die gesamten Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>. Vgl.: Y. Van Otterdijk, 2011:<br />

Demografische krimp en Ziekenhuiszorg. [Demografischer Schwund und Krankenhauspflege] (Den<br />

Haag: Raad <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Volksgezondheid en Zorg [Rat für Volksgesundheit und Pflege]).<br />

30<br />

Siehe u.a. das Merkblatt <strong>de</strong>r CZ, in <strong>de</strong>r die Entscheidung <strong>de</strong>r NMa zitiert wird, die geplante Fusion<br />

zwischen Atrium MC und Orbis zu untersuchen (Den Haag, NMa besluit [Beschluss] 7236/88).<br />

31<br />

Ministerie <strong>van</strong> Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties [Ministerium für Inneres und<br />

Königreichsangelegenheiten], 2011: Grenzeloze samenwerking tussen Duitse en Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

grensziekenhuizen [Grenzenlose Zusammenarbeit zwischen <strong>de</strong>utschen und nie<strong>de</strong>rländischen Grenz-<br />

Krankenhäusern] (Den Haag).<br />

32<br />

L. Van<strong>de</strong>rmeulen, 2009: Ziekenhuiszorg <strong>voor</strong> buitenlan<strong>de</strong>rs [Krankenhauspflege für Auslän<strong>de</strong>r]<br />

(Prismant) – Präsentation auf <strong>de</strong>m Kongress <strong>de</strong>r VGE 2009 in Tilburg.<br />

47


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 3.6 Verschillen in schoolsystemen tussen Duitsland, Ne<strong>de</strong>rland en<br />

Vlaan<strong>de</strong>ren<br />

Abbildung 3.6 Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>n Schulsystemen zwischen Deutschland,<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und Flan<strong>de</strong>rn<br />

24<br />

23<br />

22<br />

21<br />

20<br />

19<br />

18<br />

17<br />

16<br />

15<br />

14<br />

13<br />

12<br />

11<br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

48<br />

MBO<br />

VMBO<br />

HBO<br />

HAVO<br />

Basischool<br />

Universiteit<br />

VWO<br />

Peuterspeelzaal<br />

Universität;<br />

Hochschule<br />

Berufsfach-<br />

(ober)<br />

Gymna<br />

Berufs- schule<br />

-sium<br />

schule <br />

Hauptschule<br />

Real-<br />

Schule<br />

Grundschule<br />

Kin<strong>de</strong>rgarten<br />

Gymnasium<br />

Unterstufe<br />

BSO<br />

1+2 B<br />

Hogeschool<br />

TSO &<br />

KSO<br />

Leerjaar 1+2 A<br />

Lagere school<br />

Universiteit<br />

Kleuterschool<br />

Bron: Bun<strong>de</strong>sministerium für Bildung und Forschung; Ministerie <strong>van</strong> OC&W;<br />

Vlaams Ministerie <strong>van</strong> On<strong>de</strong>rwijs en Vorming<br />

Quelle: Bun<strong>de</strong>sministerium für Bildung und Forschung, Ministerie <strong>van</strong> OC&W [Ministerium für<br />

Bildung, Kultur und Wissenschaft], Vlaams Ministerie <strong>van</strong> On<strong>de</strong>rwijs en Vorming [Flämisches<br />

Ministerium für Bildung und Ausbildung]<br />

Tabel 3.1 Aan<strong>de</strong>el Belgische, Duitse en Ne<strong>de</strong>rlandse stu<strong>de</strong>nten in totaal<br />

aantal buitenlandse stu<strong>de</strong>nten in een land (tussen haken <strong>van</strong> het<br />

aan<strong>de</strong>el in het buitenland stu<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nten)<br />

Aan<strong>de</strong>el<br />

Belgische<br />

stu<strong>de</strong>nten<br />

Aan<strong>de</strong>el Duitse<br />

stu<strong>de</strong>nten<br />

ASO<br />

Aan<strong>de</strong>el<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

stu<strong>de</strong>nten<br />

België X


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

gemeinsames allgemeines erstes und zweites Jahr an, auf die folgend sich für<br />

eine bestimmte pädagogische Richtung entschie<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n muss<br />

(Allgemeiner Sekundarbereich, Technischer Sekundarbereich o<strong>de</strong>r<br />

Künstlerischer Sekundarbereich o<strong>de</strong>r - im Fall von Lehrjahr 1 und 2B -<br />

Beruflicher Sekundarbereich). Zwischen <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und Deutschland<br />

bestehen somit bereits mit Beginn <strong>de</strong>r Sekundarstufe direkte<br />

„Niveauunterschie<strong>de</strong>“ – auch wenn die Schüler zwischenzeitlich die<br />

Schulform wechseln können. Es sind diese strukturellen Unterschie<strong>de</strong>, die<br />

es schwierig machen, diese Einrichtungen gemeinsam zu nutzen o<strong>de</strong>r<br />

zwischen einer <strong>de</strong>utschen, flämischen o<strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländischen Schule zu<br />

wechseln. 33 Die Wahl für eine nie<strong>de</strong>rländische, flämische o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>utsche<br />

Grundschule impliziert für gewöhnlich bereits die Wahl für ein System.<br />

Dieses gehört mit zu <strong>de</strong>n Grün<strong>de</strong>n, warum Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>n<br />

Grenzgebieten für ihre Kin<strong>de</strong>r die nie<strong>de</strong>rländischen Grund- und<br />

weiterführen<strong>de</strong>n Schulen wählen. 34<br />

Tabelle 3.1 Anteil <strong>de</strong>r belgischen, <strong>de</strong>utschen und nie<strong>de</strong>rländischen Stu<strong>de</strong>nten<br />

gemessen an <strong>de</strong>r Gesamtzahl <strong>de</strong>r ausländischen Studieren<strong>de</strong>n im<br />

33<br />

Land (in Klammern <strong>de</strong>r Anteil <strong>de</strong>r im Ausland Studieren<strong>de</strong>n)<br />

Anteil<br />

belgischer<br />

Stu<strong>de</strong>nten<br />

Anteil<br />

<strong>de</strong>utscher<br />

Stu<strong>de</strong>nten<br />

Anteil<br />

nie<strong>de</strong>rländisch<br />

er Stu<strong>de</strong>nten<br />

Belgien X


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Op het niveau <strong>van</strong> het hoger on<strong>de</strong>rwijs zijn <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwijssystemen weer<br />

enigszins vergelijkbaar. Door <strong>de</strong> grotere overeenkomsten in <strong>de</strong> systemen,<br />

toename <strong>van</strong> Engelstalig on<strong>de</strong>rwijs en <strong>de</strong> op EU-niveau gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Bachelor-<br />

en Mastersysteem zijn <strong>de</strong> grensbarrières <strong>voor</strong> hbo en universiteit veel<br />

kleiner. Dit blijkt ook uit het aantal stu<strong>de</strong>nten dat uit <strong>de</strong> buurlan<strong>de</strong>n<br />

afkomstig is, al is het patroon relatief eenzijdig (zie tabel 3.1).<br />

Zo is 46% <strong>van</strong> alle buitenlandse stu<strong>de</strong>nten 35 in Ne<strong>de</strong>rland afkomstig uit<br />

Duitsland (18% <strong>van</strong> alle in het buitenland stu<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> Duitse stu<strong>de</strong>nten)<br />

terwijl maar 0,6% <strong>van</strong> alle buitenlandse stu<strong>de</strong>nten in Duitsland uit<br />

Ne<strong>de</strong>rland komt (wat overigens nog wel 8% <strong>van</strong> alle in het buitenland<br />

stu<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs betreft). België is maar beperkt in trek bij Duitse<br />

stu<strong>de</strong>nten: min<strong>de</strong>r dan 1% <strong>van</strong> alle buitenlandse stu<strong>de</strong>nten in België komt<br />

uit Duitsland (0,7% <strong>van</strong> alle Duitse stu<strong>de</strong>nten in het buitenland). België is<br />

juist wel erg in trek bij Ne<strong>de</strong>rlandse stu<strong>de</strong>nten: 10% <strong>van</strong> alle buitenlandse<br />

stu<strong>de</strong>nten in België is afkomstig uit Ne<strong>de</strong>rland. Dat is maar liefst 28% <strong>van</strong><br />

alle in het buitenland stu<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlands. Ook stu<strong>de</strong>ren er nog re<strong>de</strong>lijk<br />

veel Belgische stu<strong>de</strong>nten in Ne<strong>de</strong>rland (na Duitsland en China qua aan<strong>de</strong>el<br />

het belangrijkste herkomstland).<br />

De oorzaak <strong>voor</strong> <strong>de</strong>ze verschillen in on<strong>de</strong>rlinge populariteit liggen<br />

waarschijnlijk <strong>voor</strong>al in specifieke verschillen tussen <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke<br />

on<strong>de</strong>rwijssystemen waardoor <strong>voor</strong> sommige stu<strong>de</strong>nten het ene land een<br />

aantrekkelijker alternatief is <strong>voor</strong> het stu<strong>de</strong>ren in eigen land. België is<br />

bij<strong>voor</strong>beeld in Ne<strong>de</strong>rland me<strong>de</strong> zo populair omdat er geen lotingsysteem<br />

bestaat <strong>voor</strong> on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re geneeskun<strong>de</strong> en het verschil in collegegeld (zeker<br />

bij een eventuele twee<strong>de</strong> studie) vrij groot is.<br />

De universiteiten en hogescholen in het grensgebied ont<strong>van</strong>gen<br />

verhoudingsgewijs veel buitenlandse stu<strong>de</strong>nten. In Ne<strong>de</strong>rland zijn dit<br />

bij<strong>voor</strong>beeld <strong>de</strong> Universiteit Maastricht, Universiteit Twente en hogescholen<br />

zoals Fontys en Saxion. 36 In België zijn – me<strong>de</strong> door <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> taal – <strong>de</strong><br />

universiteiten in Antwerpen en Gent populair bij Ne<strong>de</strong>rlandse stu<strong>de</strong>nten.<br />

De relatief lage grensbarrières dragen hier dus al bij aan <strong>de</strong> verhoog<strong>de</strong><br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s. De vraag is uiteraard of <strong>grensregio</strong>’s<br />

ook in staat zijn (om een <strong>de</strong>el <strong>van</strong>) <strong>de</strong>ze stu<strong>de</strong>nten vast te hou<strong>de</strong>n.<br />

35<br />

Omdat <strong>de</strong> focus hier ligt op stu<strong>de</strong>nten die <strong>de</strong> (intentie hebben om <strong>de</strong>) gehele studie in het<br />

buurland te doen, zijn buitenlandse stu<strong>de</strong>nten in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een Erasmus uitwisseling buiten<br />

beschouwing gelaten.<br />

36<br />

Zie on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re Nuffic, 2011; Mobiliteit in Beeld (Den Haag).<br />

50


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Im Bereich <strong>de</strong>s Hochschulwesens sind die Bildungssysteme wie<strong>de</strong>rum<br />

geringfügig vergleichbar. Aufgrund <strong>de</strong>r größeren Gemeinsamkeiten in <strong>de</strong>n<br />

Lehrweisen, <strong>de</strong>r Zunahme an englischsprachigem Unterricht und <strong>de</strong>s auf<br />

EU-Ebene anerkannten Bachelor- und Master-Systems, sind die<br />

Grenzbarrieren für Fachhochschulen und Universitäten sehr viel kleiner.<br />

Dies wird auch in <strong>de</strong>r Anzahl <strong>de</strong>r Studieren<strong>de</strong>n aus <strong>de</strong>n Nachbarlän<strong>de</strong>rn<br />

ersichtlich, obwohl das Muster relativ einseitig ist (siehe Tabelle 3.1).<br />

So kommen 46% aller ausländischen Stu<strong>de</strong>nten 35 in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n aus<br />

Deutschland (18% aller <strong>de</strong>utschen im Ausland Studieren<strong>de</strong>n), während nur<br />

0,6% aller ausländischen Stu<strong>de</strong>nten in Deutschland aus <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n<br />

kommen (was aber 8% aller im Ausland studieren<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r<br />

ausmacht). Belgien ist weniger beliebt bei <strong>de</strong>utschen Stu<strong>de</strong>nten: weniger als<br />

1% aller ausländischen Stu<strong>de</strong>nten in Belgien kommen aus Deutschland<br />

(0,7% aller <strong>de</strong>utschen Studieren<strong>de</strong>n im Ausland). Belgien ist dagegen sehr<br />

beliebt bei nie<strong>de</strong>rländischen Stu<strong>de</strong>nten: 10% aller ausländischen<br />

Studieren<strong>de</strong>n in Belgien kommen aus <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Dies entspricht<br />

ganzen 28% aller im Ausland studieren<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r. Ebenso studieren<br />

verhältnismäßig viele belgische Stu<strong>de</strong>nten in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n (nach<br />

Deutschland und China anteilig das wichtigste Herkunftsland).<br />

Der Grund für diese Abweichungen in <strong>de</strong>r gegenseitigen Popularität liegt<br />

wohl hauptsächlich in <strong>de</strong>n spezifischen Unterschie<strong>de</strong>n zwischen <strong>de</strong>n<br />

nationalen Bildungssystemen, so dass für einige Stu<strong>de</strong>nten das eine Land<br />

eine attraktivere Alternative darstellt als das Studium in ihrem eigenen Land.<br />

Belgien ist z.B. in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n auch darum so beliebt, weil es u.a. für<br />

das Fach Medizin kein Losverfahren gibt und <strong>de</strong>r Unterschied in <strong>de</strong>n<br />

Studiengebühren ziemlich groß ist (insbeson<strong>de</strong>re bei einem eventuellen<br />

Zweitstudium).<br />

Die Universitäten und Hochschulen in <strong>de</strong>n Grenzregionen ziehen<br />

verhältnismäßig viele ausländische Stu<strong>de</strong>nten an. In <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n<br />

betrifft dies beispielsweise die Universität Maastricht, die Universität Twente<br />

und Fachhochschulen wie z.B. Fontys und Saxion. 36 In Belgien sind<br />

– teilweise aufgrund <strong>de</strong>r gemeinsamen Sprache – die Universitäten von<br />

Antwerpen und Gent beliebt bei <strong>de</strong>n nie<strong>de</strong>rländischen Stu<strong>de</strong>nten. Die<br />

35<br />

Da <strong>de</strong>r Schwerpunkt hier auf Stu<strong>de</strong>nten liegt, die (die Absicht haben) die gesamte Studie im<br />

Nachbarland (zu) machen, sind ausländische Studieren<strong>de</strong> im Rahmen eines Erasmus-<br />

Austauschprogramms vernachlässigt wor<strong>de</strong>n.<br />

36<br />

Siehe u.a.: Nuffic, 2011: Mobiliteit in Beeld [Mobilität im Visier] (Den Haag).<br />

51


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Voor beroepsopleidingen zijn <strong>de</strong> barrières weer wat groter: het on<strong>de</strong>rwijs<br />

wordt veelal in <strong>de</strong> taal <strong>van</strong> het land gegeven en er is geen EU-bre<strong>de</strong><br />

afstemming over diploma’s en on<strong>de</strong>rwijs. Een belangrijk verschil bij <strong>de</strong><br />

beroepsopleidingen is het grote aan<strong>de</strong>el leerlingen dat in Duitsland 37 <strong>voor</strong><br />

het duale leren kiest terwijl dit in Ne<strong>de</strong>rland juist relatief laag is. Voor het<br />

mbo en <strong>de</strong> Berufsschule zijn er – op uitwisselingsprogramma’s na – weinig<br />

gegevens bekend over <strong>de</strong> mate waarin er grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> mobiliteit<br />

<strong>van</strong> stu<strong>de</strong>nten is. In Vlaan<strong>de</strong>ren zijn (er vrijwel) geen aparte<br />

beroepsopleidingen zoals in Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland maar zijn <strong>de</strong>ze veelal<br />

geïntegreerd met <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lbare school via het Beroepssecundaire<br />

On<strong>de</strong>rwijs.<br />

3.5 Kansen <strong>voor</strong> <strong>grensregio</strong>’s<br />

Omdat <strong>de</strong> relatieve achterstandspositie <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s <strong>voor</strong>al institutionele<br />

oorzaken (grensbarrières) heeft, zijn er ook relatief veel <strong>kansen</strong> om die<br />

achterstandspositie, of tenminste <strong>de</strong> negatieve gevolgen daar<strong>van</strong>, met beleid<br />

in te lopen. Het slechten <strong>van</strong> grensbarrières kan daarom een positieve schok<br />

teweegbrengen <strong>voor</strong> <strong>grensregio</strong>’s.<br />

Door het slechten of vermin<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> hierboven beschreven<br />

grensbarrières wordt het effect <strong>van</strong> een perifere ligging immers vermin<strong>de</strong>rd.<br />

Bedrijven, banen, inwoners en <strong>voor</strong>zieningen aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

grens tellen ineens wel mee. Deze groei in agglomeratie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len kan lei<strong>de</strong>n<br />

tot een bre<strong>de</strong>r en gevarieer<strong>de</strong>r aanbod aan carrièremogelijkhe<strong>de</strong>n en<br />

woonattracties aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens. Hiermee kan <strong>de</strong><br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s sterk toenemen. In regio’s waar dit<br />

speelt kan <strong>de</strong> (snelheid <strong>van</strong>) krimp wor<strong>de</strong>n beperkt en <strong>de</strong> ‘vicieuze cirkel’ uit<br />

figuur 3.2 wor<strong>de</strong>n gestopt of in elk geval afgeremd.<br />

De mate waarin dit kan gebeuren hangt sterk af <strong>van</strong> <strong>de</strong> kenmerken en <strong>voor</strong>al<br />

<strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio’s en gemeenten aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

grens. Tabel 3.2 geeft een overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> effecten als bei<strong>de</strong> regio’s sterk<br />

verste<strong>de</strong>lijkt zijn, als één <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s verste<strong>de</strong>lijkt is of als bei<strong>de</strong> regio’s<br />

plattelandsregio’s zijn.<br />

37<br />

Zie <strong>voor</strong> een uitgebrei<strong>de</strong> beschrijving <strong>van</strong> on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re het Ne<strong>de</strong>rlandse, Duitse en Vlaamse<br />

mbo-systeem: De on<strong>de</strong>rwijsraad, 2009; Ontwikkelingsrichtingen <strong>voor</strong> het mid<strong>de</strong>lbaar<br />

beroepson<strong>de</strong>rwijs. Den Haag.<br />

52


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

relativ niedrigen Grenzbarrieren tragen hier also zu <strong>de</strong>r gestiegenen<br />

Anziehungskraft <strong>de</strong>r Grenzregionen bei. Die Frage ist natürlich, ob<br />

Grenzregionen auch in <strong>de</strong>r Lage sind (einen Teil) dieser Stu<strong>de</strong>nten<br />

langfristig an sich zu bin<strong>de</strong>n.<br />

Im Bereich <strong>de</strong>r Berufsausbildung liegen die Barrieren wie<strong>de</strong>r etwas höher:<br />

die Lehre wird vor allem in <strong>de</strong>r Sprache <strong>de</strong>s jeweiligen Lan<strong>de</strong>s abgehalten<br />

und es gibt keine EU-weite Angleichung <strong>de</strong>r Abschlüsse und Ausbildungen.<br />

Einen wesentlichen Unterschied macht bei <strong>de</strong>r Berufsausbildung <strong>de</strong>r große<br />

Anteil <strong>de</strong>r Lehrlinge aus, die sich in Deutschland 37 für das duale Lernen<br />

entschei<strong>de</strong>n, während in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n gera<strong>de</strong> dieses relativ gering ist.<br />

Für die MBO [mittlere berufliche Bildung] und die Berufsschule gibt es<br />

– Austauschprogramme ausgeschlossen – nur wenige Erhebungen darüber,<br />

inwiefern es grenzüberschreiten<strong>de</strong> Mobilität unter <strong>de</strong>n Auszubil<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n gibt.<br />

In Flan<strong>de</strong>rn gibt es (nahezu) keine geson<strong>de</strong>rte Berufsausbildung so wie in<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und in Deutschland, son<strong>de</strong>rn diese ist zumeist in die<br />

weiterführen<strong>de</strong>n Schulen <strong>de</strong>r Sekundarstufe integriert in Form <strong>de</strong>s<br />

Beruflichen Sekundarbereichs.<br />

3.5 Chancen für Grenzregionen<br />

Da die relative Rückstandsposition <strong>de</strong>r Grenzregionen vor allem<br />

institutionelle Ursachen (Grenzbarrieren) hat, gibt es auch relativ viele<br />

Chancen <strong>de</strong>n Rückstand, o<strong>de</strong>r zumin<strong>de</strong>st die negativen Folgen davon,<br />

politisch-programmatisch aufzuholen. Der Abbau von Grenzbarrieren kann<br />

daher einen positiven Schock für die Grenzregionen auslösen.<br />

Durch <strong>de</strong>n Abbau o<strong>de</strong>r die Reduzierung <strong>de</strong>r zuvor beschriebenen<br />

Grenzbarrieren wird <strong>de</strong>r Effekt einer peripheren Lage vermin<strong>de</strong>rt.<br />

Unternehmen, Arbeitsplätze, Einwohner und Einrichtungen <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren<br />

Grenzseite zählen plötzlich „dazu“. Dieser Anstieg <strong>de</strong>s<br />

Agglomerationsvorteils kann – im Einklang mit <strong>de</strong>n beschriebenen<br />

Theorien – zu einer breiteren und facettenreicheren Palette an<br />

Karrieremöglichkeiten und Wohnanreizen auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r Grenze<br />

führen. Hiermit kann die Anziehungskraft <strong>de</strong>r Grenzregionen <strong>de</strong>utlich<br />

37 Für eine <strong>de</strong>taillierte Beschreibung <strong>de</strong>s u.a. nie<strong>de</strong>rländischen, <strong>de</strong>utschen und flämischen (MBO)-<br />

[Berufsbildungs]systems siehe: De on<strong>de</strong>rwijsraad [Der Bildungsrat], 2009: Ontwikkelingsrichtingen<br />

<strong>voor</strong> het mid<strong>de</strong>lbaar beroepson<strong>de</strong>rwijs [Entwicklungsrichtungen für die mittlere berufliche<br />

Bildung]. Den Haag.<br />

53


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Indien er sprake is <strong>van</strong> een sterk verste<strong>de</strong>lijkt gebied aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> grens kan dit effect groot zijn en kan <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> bei<strong>de</strong><br />

<strong>grensregio</strong>’s sterk verbeteren ten opzichte <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re regio’s in het eigen<br />

land. Als één <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s daarentegen een weinig verste<strong>de</strong>lijkt karakter<br />

heeft, zal dit effect <strong>voor</strong>al bij <strong>de</strong> plattelandsregio neerslaan en zal het effect<br />

op <strong>de</strong> meer verste<strong>de</strong>lijkte regio beperkt zijn. Zoveel groter wordt het aantal<br />

banen, <strong>voor</strong>zieningen en inwoners binnen acceptabele reistijd immers niet.<br />

Als bei<strong>de</strong> regio’s weinig verste<strong>de</strong>lijkt zijn, liggen <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> eer<strong>de</strong>r in het<br />

gezamenlijk inzetten op bepaal<strong>de</strong> <strong>voor</strong>zieningen. In <strong>grensregio</strong>’s kunnen<br />

door <strong>de</strong> geringere (en eventueel krimpen<strong>de</strong>) bevolking bepaal<strong>de</strong><br />

<strong>voor</strong>zieningen in bei<strong>de</strong> regio’s immers sneller on<strong>de</strong>r druk komen te staan.<br />

Gezamenlijk hebben bei<strong>de</strong> regio’s mogelijk voldoen<strong>de</strong> inwoners binnen<br />

acceptabele reistijd om <strong>voor</strong>zieningen te handhaven die op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

inwoners <strong>van</strong> één regio niet (meer) haalbaar zijn.<br />

Tabel 3.2 Verschillen<strong>de</strong> effecten <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong> grensbarrières<br />

Regio 1 Regio 2 Effecten slechten grensbarrières<br />

Verste<strong>de</strong>lijkt Verste<strong>de</strong>lijkt Meer agglomeratie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>voor</strong><br />

huishou<strong>de</strong>ns en bedrijven verbetert<br />

vestigingsklimaat (<strong>voor</strong> huishou<strong>de</strong>ns en<br />

bedrijven) in bei<strong>de</strong> regio’s<br />

Verste<strong>de</strong>lijkt Platteland Meer agglomeratie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>voor</strong><br />

huishou<strong>de</strong>ns en bedrijven verbetert<br />

vestigingsklimaat (<strong>voor</strong> huishou<strong>de</strong>ns en<br />

bedrijven) in regio 2<br />

54<br />

Hoger aanbod recreatieve natuur vergroot<br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> regio1<br />

Platteland Platteland Draagvlak (bedreig<strong>de</strong>) <strong>voor</strong>zieningen<br />

wordt vergroot waardoor verschraling<br />

wordt tegengegaan en aantrekkingskracht<br />

<strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s niet ver<strong>de</strong>r of min<strong>de</strong>r<br />

sterk afneemt<br />

Samenvattend betekent dit dat <strong>de</strong> effecten <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong><br />

grensbarrières, en daarmee <strong>de</strong> <strong>kansen</strong> <strong>van</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

samenwerking, zullen verschillen tussen regio’s. Een eerste belangrijke stap<br />

om te kunnen <strong>voor</strong>spellen wat dit <strong>voor</strong> een specifieke <strong>grensregio</strong> betekent,<br />

ligt dan ook in een karakterisering <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> die het betreft.


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

zunehmen. In Regionen, in <strong>de</strong>nen sich dies abspielt, kann <strong>de</strong>r (die<br />

Geschwindigkeit <strong>de</strong>s) Schwund(s) und <strong>de</strong>r „Teufelskreis” aus<br />

Abbildung 3.2 gestoppt o<strong>de</strong>r zumin<strong>de</strong>st verlangsamt wer<strong>de</strong>n.<br />

Das Maß, in <strong>de</strong>m dies geschehen kann, hängt stark von <strong>de</strong>n Eigenschaften<br />

und vor allem von <strong>de</strong>r Urbanisierung <strong>de</strong>r Regionen und Gemein<strong>de</strong>n auf <strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>ren Grenzseite ab. Tabelle 3.2 gibt einen Überblick über die jeweiligen<br />

Auswirkungen, wenn bei<strong>de</strong> Regionen stark urbanisiert sind, nur eine <strong>de</strong>r<br />

bei<strong>de</strong>n Regionen urbanisiert ist o<strong>de</strong>r bei<strong>de</strong> ländlichen Regionen sind.<br />

Tabelle 3.2 Unterschiedliche Auswirkungen <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus<br />

Region 1 Region 2 Auswirkungen <strong>de</strong>s<br />

Grenzbarrierenabbaus<br />

Urbanisiert Urbanisiert Mehr Agglomerationsvorteile für<br />

Haushalte und Unternehmen verbessern<br />

Geschäftsklimata (für Haushalte und<br />

Unternehmen) in bei<strong>de</strong>n Regionen<br />

Urbanisiert Ländlich Mehr Agglomerationsvorteile für<br />

Haushalte und Unternehmen verbessern<br />

Geschäftsklimata (für Haushalte und<br />

Unternehmen) in Region 2<br />

Mehr Naherholungsangebote erhöhen die<br />

Attraktivität <strong>de</strong>r Region1<br />

Ländlich Ländlich Die Versorgungsgrundlage von<br />

(gefähr<strong>de</strong>ten) Einrichtungen wird erhöht,<br />

wodurch Einschränkungen vermie<strong>de</strong>n<br />

wer<strong>de</strong>n und die Attraktivität bei<strong>de</strong>r<br />

Regionen nicht weiter o<strong>de</strong>r weniger stark<br />

abnimmt<br />

Sind die Regionen auf bei<strong>de</strong>n Grenzseiten stark urbanisiert, kann dieser<br />

Effekt sehr groß sein und die Anziehungskraft bei<strong>de</strong>r Grenzregionen kann<br />

sich im Vergleich mit an<strong>de</strong>ren Regionen <strong>de</strong>s eigenen Lan<strong>de</strong>s <strong>de</strong>utlich<br />

verbessern. Wenn eine <strong>de</strong>r bei<strong>de</strong>n Regionen jedoch einen kaum<br />

urbanisierten Charakter aufweist, wird sich dieser Effekt beson<strong>de</strong>rs auf <strong>de</strong>n<br />

ländlichen Raum auswirken und wer<strong>de</strong>n die Auswirkungen auf die<br />

urbanisierte Region nur dürftig sein. Sehr viel größer wird die Anzahl an<br />

Arbeitsplätzen, Dienstleistungen und Einwohnern innerhalb einer<br />

akzeptablen Fahrzeit schließlich nicht. Sind bei<strong>de</strong> Regionen nur wenig<br />

55


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

56


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

urbanisiert, liegen die Chancen eher in <strong>de</strong>r gemeinsamen Nutzung<br />

bestimmter Einrichtungen. In Grenzregionen können durch die geringe<br />

(und möglicherweise sinken<strong>de</strong>) Bevölkerungszahl bestimmte Einrichtungen<br />

in bei<strong>de</strong>n Regionen tatsächlich schneller unter Druck geraten. Gemeinsam<br />

haben bei<strong>de</strong> Regionen möglicherweise aber eine ausreichen<strong>de</strong> Bevölkerung<br />

innerhalb einer akzeptablen Reichweite, um diese Einrichtungen zu nutzen,<br />

die ansonsten, auf Grundlage <strong>de</strong>r Bevölkerungszahl von nur einer Region,<br />

nicht (mehr) aufrechterhalten wer<strong>de</strong>n könnten.<br />

Zusammenfassend be<strong>de</strong>utet dies, dass die Auswirkungen <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus<br />

und damit die Chancen <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n<br />

Zusammenarbeit zwischen <strong>de</strong>n Regionen variieren können. Ein erster<br />

wichtiger Schritt, um in <strong>de</strong>r Lage zu sein, vorherzusagen, was dies für eine<br />

bestimmte Grenzregion be<strong>de</strong>utet, liegt auch in <strong>de</strong>r Charakterisierung <strong>de</strong>r<br />

jeweiligen Grenzregion.<br />

57


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

4 De <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong><br />

De regio’s <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> lijken op elkaar: overheersend agrarische<br />

regio’s met een aantal kleinere ste<strong>de</strong>n. De kleinere ste<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong><br />

zijn Doetinchem en Winterswijk en in <strong>Borken</strong> zijn dit Ahaus, Bocholt,<br />

<strong>Borken</strong> en Gronau (zie kaart 4.1). De rest <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio bestaat <strong>voor</strong>namelijk<br />

uit plattelandsgemeenten. Maar er zijn ook belangrijke verschillen tussen <strong>de</strong><br />

bei<strong>de</strong> regio’s die <strong>van</strong> groot belang zijn <strong>voor</strong> <strong>de</strong> interpretatie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

belangrijkste resultaten uit <strong>de</strong> kwantitatieve analyses (zie hoofdstuk 5 en 6).<br />

Uit figuur 4.1 en 4.2 wordt dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> veel meer<br />

vergrijsd is dan Kreis <strong>Borken</strong>: het aan<strong>de</strong>el 65-plussers is groter in <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong> dan in <strong>Borken</strong> en ligt ook dui<strong>de</strong>lijk boven het Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>. Kreis <strong>Borken</strong> kent in vergelijking met het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />

Duitsland juist een relatief lage mate <strong>van</strong> vergrijzing. Dat uit zich ook in een<br />

relatief jonge beroepsbevolking in Kreis <strong>Borken</strong>, in vergelijking met <strong>de</strong> regio<br />

<strong>Achterhoek</strong>, waarbij <strong>voor</strong>al het relatief hoge aan<strong>de</strong>el 15-24-jarigen opvalt.<br />

On<strong>de</strong>r <strong>de</strong> beroepsbevolking <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> bevin<strong>de</strong>n zich relatief<br />

veel mensen die binnenkort met pensioen gaan. In Kreis <strong>Borken</strong> is dat veel<br />

min<strong>de</strong>r het geval. Binnen <strong>Borken</strong> valt op dat <strong>de</strong> bevolking in <strong>de</strong> noor<strong>de</strong>lijke<br />

gemeenten <strong>van</strong> Kreis <strong>Borken</strong> wat jonger is dan in <strong>de</strong> zui<strong>de</strong>lijke gemeenten.<br />

De vergelijking <strong>van</strong> <strong>de</strong> kaarten 4.2 tot en met 4.6 laat ook zien dat <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n<br />

die het dichtst bij <strong>de</strong> grens liggen (Winterswijk en Bocholt en in min<strong>de</strong>re<br />

mate Gronau) binnen <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> een relatief sterke<br />

vergrijzing kennen. Dit is opvallend omdat over het algemeen juist <strong>de</strong> meer<br />

ste<strong>de</strong>lijke gemeenten een relatief laag aan<strong>de</strong>el 65-plussers hebben ten<br />

opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> meer lan<strong>de</strong>lijke gemeenten. Mogelijk is dat het gevolg <strong>van</strong><br />

een relatief lage aantrekkingskracht op <strong>de</strong> woningmarkt als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

na<strong>de</strong>lige effecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> ligging aan <strong>de</strong> grens. Voor 65-plussers speelt het<br />

aanbod carrière<strong>kansen</strong> immers geen rol waardoor dit na<strong>de</strong>lige effect <strong>voor</strong>al<br />

door jongere mensen wordt gevoeld. In hoofdstuk 5 wordt hier ver<strong>de</strong>r op<br />

ingegaan.<br />

58


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

4 Die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong><br />

Die Regionen <strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> sind sich sehr ähnlich: überwiegend<br />

ländliche Gebiete mit einer Vielzahl kleinerer Städte. Die kleineren Städte<br />

<strong>de</strong>s <strong>Achterhoek</strong> sind Doetinchem und Winterswijk, in <strong>Borken</strong> sind dies<br />

Ahaus, Bocholt, <strong>Borken</strong> und Gronau (siehe Karte 4.1). Der Rest <strong>de</strong>r Region<br />

besteht hauptsächlich aus ländlichen Gemein<strong>de</strong>n. Bei<strong>de</strong> Regionen weisen<br />

aber auch wesentliche Unterschie<strong>de</strong> auf, was wichtig ist für die<br />

Interpretation <strong>de</strong>r wichtigsten Ergebnisse <strong>de</strong>r quantitativen Analysen (siehe<br />

Kapitel 5 und 6).<br />

Abbildung 4.1 und 4.2 ver<strong>de</strong>utlichen, dass die Region <strong>Achterhoek</strong> viel mehr<br />

von Vergreisung betroffen ist als <strong>de</strong>r Kreis <strong>Borken</strong>: <strong>de</strong>r Anteil <strong>de</strong>r über 65-<br />

Jährigen ist im <strong>Achterhoek</strong> größer als in <strong>Borken</strong> und liegt auch <strong>de</strong>utlich über<br />

<strong>de</strong>m nie<strong>de</strong>rländischen Durchschnitt. Kreis <strong>Borken</strong> weist, gemessen am<br />

<strong>de</strong>utschen Durchschnitt, ein relativ geringes Maß an Vergreisung auf. Dieses<br />

zeigt sich, im Vergleich mit <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong>, auch in einer relativ<br />

jungen Berufsbevölkerung im Kreis <strong>Borken</strong>, wobei vor allem <strong>de</strong>r relativ<br />

hohe Anteil <strong>de</strong>r 15–24-Jährigen auffallend ist. Unter <strong>de</strong>r Berufsbevölkerung<br />

<strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong> befin<strong>de</strong>n sich relativ viele Menschen, die kurz vor<br />

<strong>de</strong>r Rente stehen. Im Kreis <strong>Borken</strong> ist dies viel weniger <strong>de</strong>r Fall. Innerhalb<br />

von <strong>Borken</strong> fällt auf, dass die Bevölkerung in <strong>de</strong>n nördlichen Gemein<strong>de</strong>n<br />

etwas jünger ist als in <strong>de</strong>n südlichen Gemein<strong>de</strong>n.<br />

Der Vergleich <strong>de</strong>r Karten 4.2 bis 4.6 zeigt auch, dass die Städte innerhalb<br />

<strong>de</strong>r Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong>, die <strong>de</strong>r Grenze jeweils am nächsten<br />

liegen (Winterswijk und Bocholt und in einem geringeren Maß Gronau),<br />

von relativ starker Vergreisung betroffen sind. Dies ist auffällig, weil in <strong>de</strong>r<br />

Regel genau die eher städtischen Gemein<strong>de</strong>n im Verhältnis zu <strong>de</strong>n eher<br />

ländlichen Gegen<strong>de</strong>n einen relativ geringen Anteil an Menschen über 65<br />

haben. Möglicherweise ist dies die Folge einer verhältnismäßig geringen<br />

Anziehungskraft <strong>de</strong>s Wohnmarktes aufgrund <strong>de</strong>r nachteiligen Grenzlage.<br />

Schließlich spielt für über 65-Jährige das Angebot an Karrierechancen keine<br />

Rolle mehr, so dass dieser Nachteil eher für junge Menschen spürbar ist. In<br />

Kapitel 5 wird hierauf weiter eingegangen.<br />

59


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 4.1 De <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong><br />

Karte 4.1 Die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong><br />

60<br />

Arnhem<br />

Nijmegen<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 4.1 Leeftijdsopbouw bevolking <strong>Achterhoek</strong> vergeleken met<br />

gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rland - aan<strong>de</strong>el in (beroeps-)bevolking<br />

Abbildung 4.1 Altersstruktur <strong>de</strong>r Bevölkerung im <strong>Achterhoek</strong> im<br />

durchschnittlichen Vergleich zu <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n – Anteil an<br />

<strong>de</strong>r (Berufs-)Bevölkerung<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

Bronckhorst<br />

Berkelland<br />

Vre<strong>de</strong>n<br />

Ahaus<br />

Heek<br />

Schöppingen<br />

Leg<strong>de</strong>n<br />

Doetinchem<br />

Oost Gelre<br />

Winterswijk<br />

Stadtlohn<br />

Montferland Ou<strong>de</strong><br />

IJsselstreek<br />

Aalten<br />

Südlohn Gescher<br />

Velen<br />

Münster<br />

Bocholt <strong>Borken</strong><br />

Isselburg<br />

Rhe<strong>de</strong> Hei<strong>de</strong>n<br />

Reken<br />

Kleve<br />

Wesel<br />

Ensche<strong>de</strong><br />

Raesfeld<br />

65+ 15-24 (%15-64) 25-34 (%15-64) 45-54 (%15-64) 55-64 (%15-64)<br />

Ne<strong>de</strong>rland <strong>Achterhoek</strong><br />

Gronau (Westf.)<br />

Bron: CBS; bewerking <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: CBS; Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 4.2 Leeftijdsopbouw bevolking <strong>Borken</strong> vergeleken met<br />

gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> Duitsland - aan<strong>de</strong>el in (beroeps-)bevolking<br />

Abbildung 4.2 Altersstruktur <strong>de</strong>r Bevölkerung in <strong>Borken</strong> im<br />

durchschnittlichen Vergleich zu Deutschland – Anteil an <strong>de</strong>r<br />

(Berufs-)Bevölkerung<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

65+ 15-24 (%15-64) 25-34 (%15-64) 45-54 (%15-64) 55-64 (%15-64)<br />

Duitsland <strong>Borken</strong><br />

Bron: Destatis; bewerking <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten/<br />

Quelle: Destatis; Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 4.2 Vergrijzing in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong>: aan<strong>de</strong>el 65-plussers in<br />

<strong>de</strong> bevolking<br />

Karte 4.2 Vergreisung im <strong>Achterhoek</strong> und in <strong>Borken</strong>: Anteil <strong>de</strong>r über 65-<br />

Jährigen an <strong>de</strong>r Bevölkerung<br />

>19,6%<br />

19,5% - 19,6%<br />

18,3% - 19,5%<br />

18,2% - 18,3%<br />

18,0% - 18,2%<br />

17,9% - 18,0%<br />

17,8% - 17,9%<br />

17,5% - 17,8%<br />

16,9% - 17,5%<br />

16,7% - 16,9%<br />

16,2% - 16,7%<br />

16,1% - 16,2%<br />

15,8% - 16,1%<br />

14,6% - 15,8%<br />

12,9% - 14,6%<br />

0,0% - 12,9%<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

61


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 4.3 Aan<strong>de</strong>el 15-24-jarigen in <strong>de</strong> potentiële beroepsbevolking 38<br />

Karte 4.3 Anteil <strong>de</strong>r 15-24-Jährigen an potenzieller Berufsbevölkerung 38<br />

62<br />

>18,6%<br />

17,4% - 18,6%<br />

17,1% - 17,4%<br />

17,1% - 17,1%<br />

16,9% - 17,1%<br />

16,6% - 16,9%<br />

16,6% - 16,6%<br />

16,5% - 16,6%<br />

16,2% - 16,5%<br />

15,8% - 16,2%<br />

15,1% - 15,8%<br />

14,9% - 15,1%<br />

14,6% - 14,9%<br />

13,2% - 14,6%<br />

12,9% - 13,2%<br />

12,3% - 12,9%<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 4.4 Aan<strong>de</strong>el 25-34-jarigen in <strong>de</strong> potentiële beroepsbevolking<br />

Karte 4.4 Anteil <strong>de</strong>r 25-34-Jährigen an potenzieller Berufsbevölkerung<br />

>18,1%<br />

14,9% - 18,1%<br />

14,4% - 14,9%<br />

13,9% - 14,4%<br />

13,4% - 13,9%<br />

13,4% - 13,4%<br />

13,4% - 13,4%<br />

13,3% - 13,4%<br />

13,2% - 13,3%<br />

13,1% - 13,2%<br />

12,7% - 13,1%<br />

12,0% - 12,7%<br />

11,3% - 12,0%<br />

10,0% - 11,3%<br />

8,8% - 10,0%<br />

0,0% - 8,8%<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

38<br />

De in<strong>de</strong>ling in klassen <strong>van</strong> <strong>de</strong> kaarten in dit rapport is in <strong>de</strong> meeste gevallen gebaseerd op<br />

zogenaam <strong>de</strong> ‘quantile ranges’: hierbij wordt <strong>de</strong> grenswaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> klassen zo bepaald dat in<br />

elke klasse evenveel observaties vallen.<br />

38<br />

Die Einteilung <strong>de</strong>r Karten in Stufen in diesem Bericht basiert in <strong>de</strong>n meisten Fällen auf so<br />

genannten 'quantile ranges': hierbei wer<strong>de</strong>n die Grenzwerte <strong>de</strong>r Stufen so <strong>de</strong>finiert, dass in je<strong>de</strong>r<br />

Stufe gleichviele Beobachtungen gemacht wer<strong>de</strong>n.


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 4.5 Aan<strong>de</strong>el 45-54-jarigen in <strong>de</strong> potentiële beroepsbevolking<br />

Karte 4.5 Anteil <strong>de</strong>r 45-54-Jährigen an potenzieller Berufsbevölkerung<br />

>20,3%<br />

20,2% - 20,3%<br />

20,0% - 20,2%<br />

19,9% - 20,0%<br />

19,8% - 19,9%<br />

19,6% - 19,8%<br />

19,6% - 19,6%<br />

19,5% - 19,6%<br />

19,3% - 19,5%<br />

19,1% - 19,3%<br />

18,8% - 19,1%<br />

18,7% - 18,8%<br />

18,6% - 18,7%<br />

17,9% - 18,6%<br />

17,6% - 17,9%<br />

0,0% - 17,6%<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 4.6 Aan<strong>de</strong>el 55-64-jarigen in <strong>de</strong> potentiële beroepsbevolking<br />

Karte 4.6 Anteil <strong>de</strong>r 55-64-Jährigen an potenzieller Berufsbevölkerung<br />

>18,2%<br />

18,1% - 18,2%<br />

17,5% - 18,1%<br />

17,2% - 17,5%<br />

17,0% - 17,2%<br />

16,7% - 17,0%<br />

16,6% - 16,7%<br />

16,6% - 16,6%<br />

14,2% - 16,6%<br />

13,4% - 14,2%<br />

13,1% - 13,4%<br />

12,9% - 13,1%<br />

12,5% -12,9%<br />

12,0% - 12,5%<br />

11,6% - 12,0%<br />

10,1% - 11,6%<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

63


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

5 Werken<br />

Grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt zorgen er<strong>voor</strong> dat inwoners <strong>van</strong><br />

<strong>grensregio</strong>’s gemid<strong>de</strong>ld min<strong>de</strong>r banen binnen acceptabele reistijd tot hun<br />

beschikking hebben. Deze lagere beschikbaarheid <strong>van</strong> werk heeft naar<br />

verwachting een negatief effect op <strong>de</strong> arbeidsparticipatie: er zijn immers<br />

min<strong>de</strong>r banen <strong>voor</strong> <strong>de</strong> beroepsbevolking beschikbaar dan el<strong>de</strong>rs. Dit<br />

betekent ook dat door het vermin<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> grensbarrières er een groei <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> beschikbare banen zal plaatsvin<strong>de</strong>n met naar verwachting een positief<br />

effect op <strong>de</strong> arbeidsparticipatie. Maar beschikbaarheid <strong>van</strong> werk is niet <strong>de</strong><br />

enige factor die regionale verschillen in werkloosheid verklaart. Naast <strong>de</strong><br />

vraagkant speelt ook <strong>de</strong> aanbodkant <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsmarkt een rol: <strong>de</strong><br />

kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> beroepsbevolking.<br />

In eer<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek 39 is een mo<strong>de</strong>l ontwikkeld waarmee regionale<br />

verschillen in arbeidsparticipatie door factoren aan <strong>de</strong> vraag- en aanbodkant<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsmarkt kunnen wor<strong>de</strong>n verklaard. Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

beschikbaarheid <strong>van</strong> data op een laag ruimtelijk schaalniveau in Duitsland en<br />

België is vervolgens een versimpel<strong>de</strong> versie <strong>van</strong> dit mo<strong>de</strong>l geschat. Tabel 5.1<br />

toont het in dit on<strong>de</strong>rzoek gebruikte mo<strong>de</strong>l.<br />

De vraagkant <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsmarkt wordt gemeten door het aantal banen dat<br />

binnen acceptabele reistijd te bereiken is. Hoe hoger dit banenaanbod, hoe<br />

lager <strong>de</strong> werkloosheid. An<strong>de</strong>re gebruikte variabelen zijn: <strong>de</strong> sectorale<br />

structuur (hoe groter het aan<strong>de</strong>el industrie, hoe hoger <strong>de</strong> werkloosheid) en<br />

kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> aanbodkant (<strong>de</strong> beroepsbevolking) zoals leeftijd en<br />

bevolkingssamenstelling. Een hoger aan<strong>de</strong>el ou<strong>de</strong>ren en niet-westerse<br />

allochtonen blijkt bij<strong>voor</strong>beeld samen te gaan met een hogere werkloosheid.<br />

In <strong>de</strong> bijlage staat een toelichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruikte variabelen en <strong>de</strong><br />

gebruikte brondata.<br />

In <strong>de</strong> figuren 5.1 en 5.2 zijn <strong>de</strong> uitkomsten <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>llen <strong>voor</strong> een<br />

verklaring <strong>van</strong> <strong>de</strong> werkloosheid in respectievelijk <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong><br />

weergegeven. De linker staaf in <strong>de</strong> grafieken toont het huidige<br />

werkloosheidspercentage in <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> regio’s als afwijking <strong>van</strong> het lan<strong>de</strong>lijke<br />

gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking te verklaren is<br />

39<br />

Zie on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re G.A. Marlet, C.M.C.M. <strong>van</strong> Woerkens, 2007: Regionale verschillen in <strong>kansen</strong><br />

<strong>voor</strong> arbeidsmarktbeleid, in: Verschil maken. Drie jaar Wet werk en bijstand, Divosa-monitor 2007<br />

(Divosa, Utrecht).<br />

64


5 Arbeiten<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt sorgen dafür, dass Einwohnern von<br />

Grenzregionen durchschnittlich weniger Arbeitsplätze binnen einer<br />

akzeptablen Fahrtzeit zur Verfügung stehen. Diese niedrige Verfügbarkeit<br />

an Arbeit wird aller Erwartung nach einen Negativeffekt auf die<br />

Arbeitspartizipation ausüben: schließlich gibt es weniger Arbeitsplätze für<br />

die Berufsbevölkerung als an<strong>de</strong>rswo. Dies be<strong>de</strong>utet auch, dass durch die<br />

Abnahme von Grenzbarrieren ein Wachstum an verfügbaren Arbeitsplätzen<br />

erfolgen wird, mit, aller Erwartung nach, auch einem positiven Effekt auf<br />

die Arbeitspartizipation. Allerdings ist die Verfügbarkeit von Arbeit nicht<br />

<strong>de</strong>r einzige Faktor, <strong>de</strong>r die regionalen Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Arbeitslosigkeit<br />

erklärt. Neben <strong>de</strong>r Nachfrage spielt auch das Angebot auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

eine Rolle: die Kennzeichen <strong>de</strong>r Berufsbevölkerung.<br />

In einer früheren Studie 39 ist ein Mo<strong>de</strong>ll entwickelt wor<strong>de</strong>n, in <strong>de</strong>m die<br />

regionalen Unterschie<strong>de</strong> bei <strong>de</strong>r Arbeitspartizipation durch Faktoren von<br />

Angebot und Nachfrage auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt erklärt wer<strong>de</strong>n können.<br />

Tabelle 5.1 zeigt das in dieser Studie verwen<strong>de</strong>te Mo<strong>de</strong>l.<br />

Die Nachfrage am Arbeitsmarkt wird bestimmt durch das Angebot an<br />

Arbeitsplätzen, die innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit zu erreichen sind.<br />

Je höher das Arbeitsangebot, <strong>de</strong>sto niedriger die Arbeitslosenquote. An<strong>de</strong>re<br />

verwen<strong>de</strong>te Variablen sind: die sektorale Struktur (je größer <strong>de</strong>r Anteil <strong>de</strong>r<br />

Industrie, <strong>de</strong>sto höher die Arbeitslosigkeit) und die Merkmale <strong>de</strong>r<br />

Arbeitsangebote (die Berufsbevölkerung) wie Alter und Demographie. Ein<br />

höherer Anteil an älteren Menschen und nicht-westlichen Immigranten<br />

scheint z.B. mit einer höheren Arbeitslosigkeit einzugehen. In Anlage 2<br />

wer<strong>de</strong>n die verwen<strong>de</strong>ten Variablen und Datenquellen erläutert.<br />

In <strong>de</strong>n Abbildungen 5.1 und 5.2 wer<strong>de</strong>n die Ergebnisse <strong>de</strong>r Mo<strong>de</strong>lle zur<br />

Erklärung <strong>de</strong>r Arbeitslosigkeit im <strong>Achterhoek</strong> bzw. <strong>Borken</strong> wie<strong>de</strong>rgegeben.<br />

Der linke Balken in <strong>de</strong>n Grafiken zeigt die gegenwärtige Arbeitslosenquote<br />

in <strong>de</strong>n bei<strong>de</strong>n Regionen als Abweichung zum nationalen Durchschnitt. Die<br />

restlichen Balken zeigen, wie diese Abweichung erklärt wer<strong>de</strong>n kann: ein<br />

grüner Balken nach unten <strong>de</strong>utet auf einen positiven Beitrag zur<br />

39 Siehe u.a.: G.A. Marlet, C.M.C.M. <strong>van</strong> Woerkens, 2007: Regionale verschillen in <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong><br />

arbeidsmarktbeleid [Regionale Unterschie<strong>de</strong> in Chancen für die Arbeitsmarktpolitik], in: Verschil maken. Drie<br />

jaar Wet werk en bijstand [Einen Unterschied machen. Drei Jahre nach <strong>de</strong>m Gesetz ‚Arbeit und Sozialhilfe‘],<br />

Divosa-monitor 2007 (Divosa, Utrecht).<br />

65


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

een groen staafje die naar bene<strong>de</strong>n wijst duidt op een positieve bijdrage aan<br />

<strong>de</strong> werkloosheid (een daling <strong>van</strong> <strong>de</strong> werkloosheid); een rood staafje op een<br />

negatieve bijdrage aan <strong>de</strong> werkloosheid. ‘Opgestapeld’ zijn die staafjes even<br />

hoog als het linker staafje).<br />

Tabel 5.1 Verklaringsmo<strong>de</strong>l werkloosheid<br />

Vraagkant arbeidsmarkt<br />

Beschikbare banen (*100.000)<br />

binnen acceptabele reistijd<br />

66<br />

Coëfficiënt T-waar<strong>de</strong>*<br />

-2,04 -12,0***<br />

Aan<strong>de</strong>el banen in <strong>de</strong> industrie 0,022 3,3***<br />

Aanbodkant arbeidsmarkt<br />

Aan<strong>de</strong>el 25-34-jarigen 0,145 2,9***<br />

Aan<strong>de</strong>el 45-54-jarigen 0,211 3,4***<br />

Aan<strong>de</strong>el 60-64-jarigen 0,122 2,1**<br />

Aan<strong>de</strong>el niet-westerse allochtonen 0,220 12,4***<br />

Aan<strong>de</strong>el arbeidsongeschikten 0,214 5,4***<br />

Adjusted R 2 : 0,70<br />

*De t-waar<strong>de</strong> geeft een indicatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> sterkte <strong>van</strong> het statistisch verband: *** betekent een<br />

verband met een 99% of hogere zekereheid, ** met 95% of hogere zekerheid<br />

Opvallend genoeg is <strong>de</strong> werkloosheid in <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s relatief laag.<br />

Op basis <strong>van</strong> het aantal (binnen acceptabele reistijd) beschikbare banen zou<br />

in bei<strong>de</strong> regio’s juist een hogere dan gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> werkloosheid verwacht<br />

mogen wor<strong>de</strong>n (<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> staaf). Dat gebrek aan banen wordt echter meer<br />

dan gecompenseerd door <strong>de</strong> kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> beroepsbevolking.<br />

In <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> is <strong>de</strong> werkloosheid wat hoger dan op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

kenmerken aan <strong>de</strong> vraag- en aanbod <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsmarkt verwacht mocht<br />

wor<strong>de</strong>n (het residu is positief) terwijl <strong>de</strong> werkloosheid in <strong>Borken</strong> juist lager is<br />

dan op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio verwacht mocht wor<strong>de</strong>n (het<br />

residu is negatief). Mogelijk komt dat doordat er relatief veel Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />

in Kreis <strong>Borken</strong> wonen (in 2010 om precies te zijn 7685, ofwel 2,1% <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

bevolking), waardoor <strong>de</strong> potentiële beroepsbevolking er hoger wordt (<strong>de</strong><br />

noemer in het werkloosheidspercentage), terwijl die mensen gewoon in<br />

Ne<strong>de</strong>rland blijven werken en daarmee banen ‘inpikken’ die an<strong>de</strong>rs door <strong>de</strong><br />

werklozen daar zou<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n vervuld. Omgekeerd wonen er<br />

namelijk niet zoveel Duitsers in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> (in 2010 1290, ofwel 0,4%<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking).


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Arbeitslosigkeit (eine Reduzierung <strong>de</strong>r Arbeitslosigkeit), ein roter Balken auf<br />

einen negativen Beitrag zur Arbeitslosigkeit. („Aufeinan<strong>de</strong>rgestapelt“ sind<br />

diese Balken genauso hoch wie <strong>de</strong>r linke Balken).<br />

Tabelle 5.1 Mo<strong>de</strong>ll zur Erklärung <strong>de</strong>r Arbeitslosigkeit<br />

Nachfrage am Arbeitsmarkt<br />

Verfügbare Arbeitsplätze (*100.000)<br />

innerhalb akzeptabler Fahrtzeit<br />

Koeffizient T-Wert*<br />

-2,04 -12,0***<br />

Anteil von Arbeitsplätzen in <strong>de</strong>r Industrie 0,022 3,3***<br />

Angebot am Arbeitsmarkt<br />

Anteil <strong>de</strong>r 25-34-Jährigen 0,145 2,9***<br />

Anteil <strong>de</strong>r 45-54-Jährigen 0,211 3,4***<br />

Anteil <strong>de</strong>r 60-64-Jährigen 0,122 2,1**<br />

Anteil <strong>de</strong>r nicht-westlichen Immigranten 0,220 12,4***<br />

Anteil <strong>de</strong>r Erwerbsunfähigen 0,214 5,4***<br />

Adjusted R 2 : 0,70<br />

*Der T-Wert gibt eine Indikation von <strong>de</strong>r Stärke <strong>de</strong>r statistischen Korrelation: *** be<strong>de</strong>utet eine<br />

Korrelation mit einer Sicherheit von 99% o<strong>de</strong>r höher, ** mit einer Sicherheit von 95% o<strong>de</strong>r höher<br />

Auffallend ist, dass die Arbeitslosigkeit in bei<strong>de</strong>n Grenzregionen relativ<br />

niedrig ist. Durch die geringe Anzahl verfügbarer Arbeitsplätze (innerhalb<br />

einer akzeptablen Fahrtzeit) sollte in bei<strong>de</strong>n Regionen gera<strong>de</strong> eine<br />

überdurchschnittliche Arbeitslosenquote erwartet wer<strong>de</strong>n (zweiter Balken).<br />

Das Fehlen von Arbeitsplätzen wird jedoch durch die Beschaffenheit <strong>de</strong>r<br />

Berufsbevölkerung kompensiert.<br />

Im <strong>Achterhoek</strong> liegt die Arbeitslosigkeit etwas höher als aufgrund <strong>de</strong>r<br />

Angebots- und Nachfragemerkmale <strong>de</strong>s Arbeitsmarktes zu erwarten wäre<br />

(<strong>de</strong>r Rückstand ist positiv), während die Arbeitslosigkeit in <strong>Borken</strong><br />

tatsächlich niedriger ist als aufgrund <strong>de</strong>r regionalen Merkmale zu erwarten<br />

wäre (<strong>de</strong>r Rückstand ist negativ). Möglicherweise hängt es damit zusammen,<br />

dass relativ viele Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r im Kreis <strong>Borken</strong> leben (2010 - um exakt zu<br />

sein - 7685 Menschen, o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rs ausgedrückt: 2,1% <strong>de</strong>r Bevölkerung),<br />

wodurch <strong>de</strong>r Anteil <strong>de</strong>r potenziellen Berufsbevölkerung zunimmt (<strong>de</strong>r<br />

Nenner in <strong>de</strong>r Arbeitslosenquote), während die Menschen aber weiterhin in<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n arbeiten und damit Arbeitsplätze „stehlen“, die sonst von<br />

<strong>de</strong>n dortigen Arbeitslosen in Anspruch genommen wer<strong>de</strong>n könnten.<br />

Umgekehrt leben nämlich nicht so viele Deutsche im <strong>Achterhoek</strong> (2010:<br />

1290 Menschen, o<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>rs ausgedrückt: 0,4% <strong>de</strong>r Bevölkerung).<br />

67


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Hoewel het met <strong>de</strong> werkloosheid in <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s op dit moment<br />

wel meevalt, is het gebrek aan banen wel een belemmering <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

economische vitaliteit <strong>van</strong> die regio’s. Als er het aanbod banen binnen<br />

acceptabele reistijd hoger zou zijn geweest, zou <strong>de</strong> werkloosheid nog veel<br />

lager zijn. Een belangrijke re<strong>de</strong>n <strong>voor</strong> het bene<strong>de</strong>ngemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> aantal (binnen<br />

acceptabele reistijd bereikbare) banen zijn <strong>de</strong> grensbarrières op <strong>de</strong><br />

arbeidsmarkt waar bei<strong>de</strong> regio’s mee kampen. Die grensbarrières op <strong>de</strong><br />

arbeidsmarkt zijn relatief hoog (zie hoofdstuk 3), waardoor <strong>de</strong> banen in het<br />

buitenland feitelijk niet of nauwelijks ‘meetellen’ <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners (en<br />

bedrijven) in <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s. In kaart 5.1 is uitgegaan <strong>van</strong> een<br />

grensweerstand <strong>van</strong> 95%: waardoor banen over <strong>de</strong> grens <strong>voor</strong> maximaal 5%<br />

‘meetellen’ bij het aantal bereikbare banen in <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s. Deze<br />

5% is berekend op basis <strong>van</strong> het verschil tussen <strong>de</strong> feitelijke grenspen<strong>de</strong>l en<br />

<strong>de</strong> geschatte, verwachte grenspen<strong>de</strong>l in een situatie zon<strong>de</strong>r grensbarrières.<br />

Door het opheffen of vermin<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt<br />

kan het aantal banen binnen acceptabele reistijd sterk toenemen (zie kaart<br />

5.2 en 5.3). Voor <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> die regio’s zijn ineens ongeveer 200.000<br />

(<strong>Borken</strong>) tot 400.000 (<strong>Achterhoek</strong>) banen extra beschikbaar (zie kaart 5.3)<br />

binnen acceptabele reistijd omdat <strong>de</strong> banen aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens<br />

nu immers wel volledig meetellen.<br />

Dit betekent niet automatisch dat <strong>de</strong> werkloosheid ook direct afneemt. Er is<br />

namelijk ook meer concurrentie <strong>voor</strong> die banen omdat het <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners<br />

<strong>van</strong> over <strong>de</strong> grens makkelijker wordt om in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re <strong>grensregio</strong> te gaan<br />

werken. Per saldo blijkt dat door het wegnemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> grensbarrières <strong>de</strong><br />

<strong>kansen</strong> op <strong>de</strong> arbeidsmarkt in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> toenemen, terwijl ze in <strong>Borken</strong><br />

afnemen. Op korte termijn is <strong>de</strong> verwachting dan ook dat <strong>de</strong> werkloosheid<br />

in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> ver<strong>de</strong>r afneemt (figuur 5.3), terwijl die in <strong>Borken</strong> tij<strong>de</strong>lijk<br />

zal toenemen (figuur 5.4).<br />

Op <strong>de</strong> lange termijn zullen <strong>de</strong> grotere agglomeratie<strong>voor</strong><strong>de</strong>len echter ook<br />

lei<strong>de</strong>n tot een grotere aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s op<br />

mensen en bedrijven, waardoor <strong>de</strong> arbeids- en woningmarkt als één geheel<br />

zal functioneren. Hierdoor ontstaat een nieuw evenwicht waarin <strong>de</strong><br />

werkloosheid in bei<strong>de</strong> regio’s lager zal zijn dan nu het geval is (zie figuur 5.5<br />

en 5.6).<br />

68


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Obwohl die Arbeitslosenquote in bei<strong>de</strong>n Grenzregionen im Moment nicht<br />

allzu schlecht ist, ist das Fehlen von Arbeitsplätzen doch ein Hin<strong>de</strong>rnis für<br />

die wirtschaftliche Vitalität <strong>de</strong>r Regionen. Wäre die Zahl an angebotenen<br />

Arbeitsplätzen innerhalb akzeptabler Fahrtzeit höher, wäre die<br />

Arbeitslosenquote noch <strong>de</strong>utlich niedriger ausgefallen. Ein wesentlicher<br />

Grund für die unterdurchschnittliche Anzahl von (innerhalb akzeptabler<br />

Fahrzeit zu erreichen<strong>de</strong>n) Arbeitsplätzen sind die Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m<br />

Arbeitsmarkt, mit <strong>de</strong>nen bei<strong>de</strong> Regionen zu kämpfen haben. Diese<br />

Grenzbarrieren sind relativ hoch (siehe Kapitel 3), so dass die Arbeitsplätze<br />

im Ausland eigentlich nicht o<strong>de</strong>r nur kaum für die Einwohner (und<br />

Unternehmen) <strong>de</strong>r Grenzregionen „mitzählen“. Der Karte 5.1 wur<strong>de</strong> ein<br />

Grenzwi<strong>de</strong>rstand von 95% zugrun<strong>de</strong> gelegt, so dass die Arbeitsplätze hinter<br />

<strong>de</strong>r Grenze zu maximal 5% bei <strong>de</strong>r Zahl an zugänglichen Arbeitsplätzen in<br />

bei<strong>de</strong>n Grenzregionen „mitzählen“. Diese 5% basieren auf <strong>de</strong>r Differenz<br />

zwischen <strong>de</strong>m tatsächlichen und <strong>de</strong>m geschätzten, erwarteten Grenzpen<strong>de</strong>lverkehr<br />

in einem Zustand ohne Grenzbarrieren.<br />

Durch <strong>de</strong>n Abbau o<strong>de</strong>r die Verringerung <strong>de</strong>r Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m<br />

Arbeitsmarkt kann sich die Zahl <strong>de</strong>r Arbeitsplätze binnen einer akzeptablen<br />

Fahrtzeit stark erhöhen (siehe Karte 5.2 und 5.3). Für die Bewohner dieser<br />

Regionen stehen plötzlich ca. 200.000 (<strong>Borken</strong>) bis 400.000 (<strong>Achterhoek</strong>)<br />

zusätzliche Arbeitsplätze innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit zur<br />

Verfügung (siehe Karte 5.3), da die Arbeitsplätze auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite<br />

jetzt tatsächlich vollständig mitgerechnet wer<strong>de</strong>n.<br />

Dies be<strong>de</strong>utet nicht automatisch, dass die Arbeitslosigkeit direkt abnimmt.<br />

Es entsteht natürlich auch mehr Wettbewerb um die Arbeitsplätze, weil es<br />

für die Bewohner <strong>de</strong>r einen Grenzseite nun einfacher wird in <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren<br />

Grenzregion zu arbeiten. Unterm Strich scheint es, dass <strong>de</strong>r<br />

Grenzbarrierenabbau die Chancen auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt im <strong>Achterhoek</strong><br />

steigen lässt, während sie sich in <strong>Borken</strong> verringern. Auf kurze Sicht ist die<br />

Erwartung dann auch, dass die Arbeitslosigkeit im <strong>Achterhoek</strong> weiter<br />

abnehmen wird (Abbildung 5.3), während die in <strong>Borken</strong> vorübergehend<br />

ansteigt (Abbildung 5.4).<br />

Auf lange Sicht führen die größeren Agglomerationsvorteile aber auch zu<br />

einer größeren Anziehungskraft <strong>de</strong>r bei<strong>de</strong>n Grenzregionen auf Mensch und<br />

Unternehmen, so dass <strong>de</strong>r Arbeits- und Wohnmarkt als Ganzes<br />

funktionieren wird. Dies schafft ein neues Gleichgewicht, in <strong>de</strong>m die<br />

Arbeitslosigkeit in bei<strong>de</strong>n Regionen niedriger sein wird als sie es heute ist<br />

(siehe Abbildung 5.5 und 5.6).<br />

69


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 5.1 De werkloosheid in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> (als afwijking <strong>van</strong> het<br />

lan<strong>de</strong>lijke gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>) verklaard<br />

Abbildung 5.1 Erläuterung <strong>de</strong>r Arbeitslosigkeit im <strong>Achterhoek</strong> (als<br />

Abweichung vom nationalen Durchschnitt)<br />

-0,5%<br />

-1,0%<br />

-1,5%<br />

-2,0%<br />

-2,5%<br />

-3,0%<br />

70<br />

1,5%<br />

1,0%<br />

0,5%<br />

0,0%<br />

werkloosheid<br />

beschikbaarheid banen<br />

industrie<br />

leeftijd<br />

bevolkingssamenstelling<br />

arbeidsongeschiktheid<br />

residu<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 5.2 De werkloosheid in <strong>Borken</strong> (als afwijking <strong>van</strong> het lan<strong>de</strong>lijke<br />

gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>) verklaard<br />

Abbildung 5.2 Erläuterung <strong>de</strong>r Arbeitslosigkeit in <strong>Borken</strong> (als Abweichung<br />

vom nationalen Durchschnitt)<br />

0,5%<br />

0,0%<br />

-0,5%<br />

Arbeitslosigkeit<br />

-1,0%<br />

-1,5%<br />

-2,0%<br />

Verfügbare Arbeitsplätze<br />

Industrie<br />

Alter<br />

Bevölkerungszusammensetzung<br />

Erwerbsunfähigen<br />

Rückstand<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 5.1 Het aantal binnen acceptabele tijd te bereiken banen, rekening<br />

hou<strong>de</strong>nd met <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt<br />

Karte 5.1 Anzahl <strong>de</strong>r innerhalb einer akzeptablen Zeit zu erreichen<strong>de</strong>n<br />

Arbeitsplätze, unter Berücksichtigung <strong>de</strong>r bestehen<strong>de</strong>n<br />

Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

Duizen<strong>de</strong>n banen<br />

> 2.230<br />

1.666 - 2.230<br />

1.377 - 1.666<br />

1.153 - 1.377<br />

981 - 1.153<br />

837 - 981<br />

730 - 837<br />

648 - 730<br />

581 - 648<br />

519 - 581<br />

459 - 519<br />

399 - 459<br />

327 - 399<br />

256 - 327<br />

180 - 256<br />

0 - 180<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 5.2 Het aantal binnen acceptabele tijd te bereiken banen, in een<br />

situatie zon<strong>de</strong>r grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt<br />

Karte 5.2 Anzahl <strong>de</strong>r innerhalb einer akzeptablen Zeit zu erreichen<strong>de</strong>n<br />

Arbeitsplätze in einem Zustand ohne Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m<br />

Arbeitsmarkt<br />

Duizen<strong>de</strong>n banen<br />

> 2.230<br />

1.666 - 2.230<br />

1.377 - 1.666<br />

1.153 - 1.377<br />

981 - 1.153<br />

837 - 981<br />

730 - 837<br />

648 - 730<br />

581 - 648<br />

519 - 581<br />

459 - 519<br />

399 - 459<br />

327 - 399<br />

256 - 327<br />

180 - 256<br />

0 - 180<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

71


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 5.3 Toename <strong>van</strong> het aantal beschikbare banen als gevolg <strong>van</strong> het<br />

slechten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt<br />

Karte 5.3 Zunahme <strong>de</strong>r Anzahl an zur Verfügung stehen<strong>de</strong>n Arbeitsplätze<br />

als Folge <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

Duizen<strong>de</strong>n banen<br />

72<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 5.3 Kortetermijneffect <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong> (20% <strong>van</strong> <strong>de</strong>)<br />

grensbarrières op <strong>de</strong> werkloosheid in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong><br />

Abbildung 5.3 Kurzfristige Auswirkungen <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus (20%)<br />

auf die Arbeitslosigkeit im <strong>Achterhoek</strong><br />

Werkloosheid (t.o.v.<br />

lan<strong>de</strong>lijk gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>)<br />

1,0%<br />

0,5%<br />

0,0%<br />

-0,5%<br />

-1,0%<br />

-1,5%<br />

-2,0%<br />

> 2.230<br />

1.666 - 2.230<br />

1.377 - 1.666<br />

1.153 - 1.377<br />

981 - 1.153<br />

837 - 981<br />

730 - 837<br />

648 - 730<br />

581 - 648<br />

519 - 581<br />

459 - 519<br />

399 - 459<br />

327 - 399<br />

256 - 327<br />

180 - 256<br />

0 - 180<br />

Werkloosheid<br />

<strong>voor</strong><br />

Wegvallen<br />

grensbarrières<br />

Werkloosheid<br />

na<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 5.4 Kortetermijneffect <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong> (20% <strong>van</strong> <strong>de</strong>)<br />

grensbarrières op <strong>de</strong> werkloosheid in <strong>Borken</strong><br />

Abbildung 5.4 Kurzfristige Auswirkungen <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus (20%)<br />

auf die Arbeitslosigkeit in <strong>Borken</strong><br />

Arbeitslosigkeit (Abweichung<br />

vom nationalen Durchschnitt)<br />

1,0%<br />

0,5%<br />

0,0%<br />

-0,5%<br />

-1,0%<br />

-1,5%<br />

-2,0%<br />

Arbeitslosigkeit<br />

- vorher<br />

Grenzbarrierenabbau<br />

Arbeitslosigkeit<br />

- nachher<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 5.5 Langetermijneffect <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong> grensbarrières op<br />

<strong>de</strong> werkloosheid in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong><br />

Abbildung 5.5 Langfristige Auswirkungen <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus auf<br />

die Arbeitslosigkeit im <strong>Achterhoek</strong><br />

Werkloosheid (t.o.v.<br />

lan<strong>de</strong>lijk gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>)<br />

0,5%<br />

0,0%<br />

-0,5%<br />

-1,0%<br />

-1,5%<br />

-2,0%<br />

-2,5%<br />

Werkloosheid<br />

<strong>voor</strong><br />

Wegvallen<br />

grensbarrières<br />

Werkloosheid<br />

na<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

73


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 5.6 Langetermijneffect <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong> grensbarrières op<br />

<strong>de</strong> werkloosheid in <strong>Borken</strong><br />

Abbildung 5.6 Langfristige Auswirkungen <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus auf<br />

die Arbeitslosigkeit in <strong>Borken</strong><br />

Arbeitslosigkeit (Abweichung<br />

vom nationalen Durchschnitt)<br />

-0,5%<br />

-1,0%<br />

-1,5%<br />

-2,0%<br />

-2,5%<br />

74<br />

0,5%<br />

0,0%<br />

Arbeitslosigkeit -<br />

vorher<br />

Grenzbarrierenabbau<br />

Arbeitslosigkeit -<br />

nachher<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

75


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

5.1 Bedrijventerreinen<br />

Ver<strong>de</strong>re arbeidsmarktintegratie kan er ook <strong>voor</strong> zorgen dat bedrijven sneller<br />

‘over <strong>de</strong> grens’ gaan kijken <strong>voor</strong> een alternatieve vestigingslocatie. Hierbij<br />

speelt <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong> bedrijfslocaties een rol. Gemeenten hebben<br />

hier via beleid rond het aanbod <strong>van</strong> bedrijventerreinen direct invloed op. De<br />

exacte locatie of gemeente <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze werkgelegenheid maakt <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

arbeidsmarkt echter niet zoveel uit – het gaat immers om het aantal banen<br />

binnen acceptabele reistijd ongeacht <strong>de</strong> exacte locatie. Kaart 5.4 geeft een<br />

overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> locaties <strong>van</strong> <strong>de</strong> grootste bedrijventerreinen in <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong>. Zowel in <strong>Borken</strong> als in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> is er in <strong>de</strong> buurt<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> grens een ruim aanbod aan bedrijventerreinen. Het aantal (direct of<br />

op termijn) uitgeefbare hectares in <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> gemeenten lijkt<br />

voldoen<strong>de</strong> om aan een eventueel groeien<strong>de</strong> vraag te voldoen.<br />

In verschillen<strong>de</strong> gebie<strong>de</strong>n langs <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlands-Duitse grens 40 is of wordt<br />

geëxperimenteerd met grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> bedrijventerreinen. Het i<strong>de</strong>e<br />

hierachter is dat bedrijven zou<strong>de</strong>n kunnen profiteren <strong>van</strong> het ‘beste <strong>van</strong><br />

twee werel<strong>de</strong>n’. In <strong>de</strong> praktijk blijkt echter dat dit ook betekent dat <strong>de</strong><br />

regelgeving <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n moet wor<strong>de</strong>n overgenomen wat soms tot<br />

juridische en praktische problemen kan lei<strong>de</strong>n. Grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

bedrijventerreinen zijn dan ook niet een onver<strong>de</strong>eld succes. Omdat er aan<br />

bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens voldoen<strong>de</strong> aanbod lijkt te zijn is het ook <strong>de</strong> vraag<br />

of een nieuw grensoverschrij<strong>de</strong>nd bedrijventerrein <strong>voor</strong> <strong>de</strong> hand ligt.<br />

Dit betekent niet dat samenwerking op dit gebied geen <strong>voor</strong><strong>de</strong>len kan<br />

bie<strong>de</strong>n. Op <strong>de</strong> eerste plaats kan er immers ook een betere matching op <strong>de</strong><br />

markt <strong>voor</strong> bedrijfslocaties plaatsvin<strong>de</strong>n. Bepaal<strong>de</strong> (bij<strong>voor</strong>beeld industriële)<br />

bedrijven kunnen zich niet altijd op alle locaties vestigen waardoor het kan<br />

zijn dat er in specifieke <strong>de</strong>elmarkten in <strong>de</strong> ene regio geen geschikt aanbod is.<br />

Als aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens dit aanbod er wel is kan – als er geen of<br />

nauwelijks ver<strong>de</strong>re grensbarrières zijn – een verhuizing net over <strong>de</strong> grens<br />

een aantrekkelijke optie zijn. Op <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> plaats kan het zijn dat bei<strong>de</strong><br />

regio’s kampen met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> vragen op het gebied <strong>van</strong> verou<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />

bedrijventerreinen en/of leegstand. Hoewel <strong>de</strong> institutionele context an<strong>de</strong>rs<br />

is (zo is <strong>de</strong> lokale Gewerbesteuer in Ne<strong>de</strong>rland onbekend), kan samenwerking<br />

en ervaring uitwisselen hier waar<strong>de</strong>volle inzichten opleveren.<br />

40<br />

On<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re in <strong>de</strong> regio Coevor<strong>de</strong>n-Emlichheim en A<strong>van</strong>tis bij Heerlen-Aachen.<br />

76


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

5.1 Unternehmensstandorte<br />

Die weitere Integration <strong>de</strong>s Arbeitsmarktes kann auch dafür sorgen, dass<br />

Unternehmen schneller „hinter <strong>de</strong>r Grenze“ nach einem alternativen<br />

Standort suchen können. Hierbei spielt die Verfügbarkeit von Standorten<br />

eine Rolle. Die Gemein<strong>de</strong>n haben hier durch richtungweisen<strong>de</strong> Programme<br />

rund um die Verfügbarkeit von Unternehmensstandorten direkten Einfluss<br />

darauf. Allerdings gilt auch, dass die exakte Lage o<strong>de</strong>r Nie<strong>de</strong>rlassung einer<br />

solchen Arbeitsmöglichkeit auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt nicht viel Unterschied<br />

ausmacht, da es hier noch immer um die Zahl von Arbeitsplätzen innerhalb<br />

einer akzeptabler Fahrzeit geht, unabhängig von <strong>de</strong>r genauen Lage. Karte<br />

5.4 zeigt die Standorte <strong>de</strong>r größten Gewerbegebiete in <strong>de</strong>r Grenzregion<br />

<strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong>. Sowohl in <strong>Borken</strong> als auch im <strong>Achterhoek</strong> gibt es nahe<br />

<strong>de</strong>r Grenze ein reichhaltiges Angebot an Gewerbegebieten. Die Anzahl<br />

(sofort o<strong>de</strong>r verzögert) veräußerbarer Hektare in <strong>de</strong>n verschie<strong>de</strong>nen<br />

Gemein<strong>de</strong>n scheint ausreichend zu sein, um jeglicher verstärkten Nachfrage<br />

gerecht zu wer<strong>de</strong>n.<br />

In mehreren Gebieten entlang <strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländisch-<strong>de</strong>utschen Grenze 40 wird<br />

bereits jetzt o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r Zukunft experimentiert (wer<strong>de</strong>n) mit<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Gewerbegebieten. Die I<strong>de</strong>e dahinter ist, dass<br />

Unternehmen vom „Besten aus bei<strong>de</strong>n Welten“ profitieren sollen. In <strong>de</strong>r<br />

Praxis jedoch be<strong>de</strong>utet dies, dass auch die Vorschriften bei<strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r<br />

übernommen wer<strong>de</strong>n müssen, was bisweilen zu rechtlichen und praktischen<br />

Schwierigkeiten führen kann. Grenzüberschreiten<strong>de</strong> Gewerbegebiete sind<br />

daher auch nicht immer unbedingt erfolgreich. Da es auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r<br />

Grenze außer<strong>de</strong>m ein hinreichen<strong>de</strong>s Angebot zu geben scheint, stellt sich<br />

auch die Frage, ob ein neues grenzüberschreiten<strong>de</strong>s Gewerbegebiet<br />

überhaupt Sinn macht.<br />

Dies be<strong>de</strong>utet nicht, dass die Zusammenarbeit zu diesem Thema keine<br />

Vorteile bieten kann. Erstens kann es zu einer besseren Anpassung von<br />

Unternehmensstandorten an <strong>de</strong>n Markt kommen. Bestimmte Unternehmen<br />

(z. B. industrielle) können sich nicht immer an allen Standorten festigen, so<br />

dass es möglich ist, dass in speziellen Marktsegmenten einer Region kein<br />

passen<strong>de</strong>s Angebot verfügbar ist. Wenn aber auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite<br />

dieses Angebot besteht – wenn keine o<strong>de</strong>r nur kaum Grenzbarrieren<br />

40<br />

u.a. in <strong>de</strong>r Region Coevor<strong>de</strong>n-Emlichheim und A<strong>van</strong>tis bei Heerlen-Aachen.<br />

77


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 5.4 Bruto oppervlakte bedrijventerreinen in grensgemeenten 41 in ha<br />

– aantal beschikbare hectares tussen haken<br />

Karte 5.4 Brutto-Oberfläche von Gewerbegebieten in Grenzgemein<strong>de</strong>n 41 in<br />

ha - Anzahl <strong>de</strong>r verfügbaren Hektar in Klammern<br />

Nee<strong>de</strong> 71 ha (11)<br />

Borculo 88 ha (11)<br />

Eibergen 66 ha (6)<br />

78<br />

Ulft 84 ha (10)<br />

Groenlo104 ha (9)<br />

Winterswijk 150 ha (8)<br />

Lichten<strong>voor</strong><strong>de</strong> 111 ha (8)<br />

Varsseveld 92 ha<br />

Aalten 116 ha (11)<br />

Dinxperlo 63 ha (10)<br />

Bocholt 334 ha (31)<br />

<strong>Borken</strong><br />

117 ha (23)<br />

Rhe<strong>de</strong> 154 ha (2)<br />

Burlo 31 ha (5)<br />

Ahaus185 ha (2)<br />

Vre<strong>de</strong>n 130 ha (8)<br />

Südlohn: 76 ha (4)<br />

Bron: IBIS-Provincie Gel<strong>de</strong>rland 2011 en WFG Kreis <strong>Borken</strong>, bewerking <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> Gemeenten<br />

Quelle: IBIS-Provincie Gel<strong>de</strong>rland 2011 und WFG Kreis <strong>Borken</strong>, Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

41<br />

Omwille <strong>van</strong> <strong>de</strong> leesbaarheid zijn verschillen<strong>de</strong> bedrijventerreinen in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> stad of hetzelf<strong>de</strong><br />

dorp bij elkaar opgeteld en zijn terreinen binnen gemeenten die niet direct aan <strong>de</strong>ze grens liggen<br />

niet weergegeven.<br />

41<br />

Aus Grün<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r besseren Lesbarkeit wer<strong>de</strong>n mehrere Unternehmensstandorte in <strong>de</strong>rselben<br />

Stadt o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>mselben Dorf zusammengezählt, und wer<strong>de</strong>n Standorte innerhalb von Gemein<strong>de</strong>n,<br />

die nicht direkt an <strong>de</strong>r Grenze liegen, vernachlässigt.


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

bestehen – kann ein Umzug hinter die Grenze eine attraktive Option sein.<br />

In zweiter Linie kann es sein, dass bei<strong>de</strong> Regionen mit <strong>de</strong>n gleichen<br />

Problemen von veralteten Industrieanlagen und/o<strong>de</strong>r Leerstand zu kämpfen<br />

haben. Obwohl <strong>de</strong>r institutionelle Kontext unterschiedlich ist (die lokale<br />

Gewerbesteuer ist in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n unbekannt), können<br />

Zusammenarbeit und Erfahrungsaustausch hier wertvolle Erkenntnisse<br />

liefern.<br />

79


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

6 Wonen<br />

Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> specifieke kenmerken <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s is dat ze over het<br />

algemeen een relatief zwakke positie op <strong>de</strong> woningmarkt hebben, zo bleek<br />

uit hoofdstuk 3. Deze positie kan echter wor<strong>de</strong>n versterkt door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking. In dit hoofdstuk wordt er gekeken<br />

naar het effect <strong>van</strong> het wegnemen <strong>van</strong> grensbarrières op het aantal <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

(potentiële) inwoners beschikbare banen en zogenoem<strong>de</strong> woonattracties, en<br />

het effect daar<strong>van</strong> op <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>. Maar eerst<br />

wordt kort ingegaan op (institutionele) verschillen tussen <strong>de</strong> woningmarkten<br />

in België, Duitsland en Ne<strong>de</strong>rland. Dat is nodig om <strong>de</strong> uitkomsten uit <strong>de</strong><br />

analyses te kunnen interpreteren.<br />

6.1 De woningmarkt in België, Duitsland en Ne<strong>de</strong>rland<br />

De verschillen op <strong>de</strong> woningmarkt tussen België, Duitsland en Ne<strong>de</strong>rland<br />

komen on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re tot uiting in <strong>de</strong> samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> woning<strong>voor</strong>raad<br />

(zie figuur 6.1). In België (Vlaan<strong>de</strong>ren) bestaat een relatief groot <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

woning<strong>voor</strong>raad uit koopwoningen, terwijl Duitsland juist relatief veel<br />

(particuliere!) huurwoningen heeft. Ne<strong>de</strong>rland heeft een extreem hoog<br />

aan<strong>de</strong>el sociale huurwoningen, terwijl <strong>de</strong> particuliere huurmarkt weinig<br />

<strong>voor</strong>stelt. Het zou natuurlijk interessant zijn om ook <strong>de</strong> verschillen in <strong>de</strong><br />

samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> woning<strong>voor</strong>raad binnen <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n in kaart te brengen,<br />

maar helaas zijn <strong>de</strong>ze gegevens op gemeenteniveau niet <strong>voor</strong> alle lan<strong>de</strong>n<br />

beschikbaar.<br />

Een belangrijke oorzaak <strong>voor</strong> <strong>de</strong> verschillen in samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

woning<strong>voor</strong>raad tussen <strong>de</strong> drie lan<strong>de</strong>n is het gevoer<strong>de</strong> woningmarktbeleid.<br />

Zo kent Duitsland op <strong>de</strong> koopmarkt geen fiscale aftrek <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

hypotheekrente. In België mag een vast bedrag aan hypotheekrente wor<strong>de</strong>n<br />

afgetrokken, onafhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> het huis, en zolang het huis<br />

niet is afbetaald. Overigens verdwijnt <strong>de</strong>ze aftrekmogelijkheid in België<br />

gelei<strong>de</strong>lijk <strong>van</strong>af 2014. In Ne<strong>de</strong>rland mag <strong>de</strong> volledige hypotheekrente<br />

wor<strong>de</strong>n afgetrokken <strong>van</strong> het inkomen, wat een belasting<strong>voor</strong><strong>de</strong>el tot<br />

maximaal 52% (het hoogste tarief in <strong>de</strong> inkomstenbelasting) oplevert.<br />

Op <strong>de</strong> huurmarkt kent Duitsland een aanbodsubsidie <strong>voor</strong> particuliere<br />

verhuur<strong>de</strong>rs. Particuliere verhuur<strong>de</strong>rs die nieuwe woningen bouwen krijgen<br />

80


6 Wohnen<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Eines <strong>de</strong>r beson<strong>de</strong>ren Merkmale <strong>de</strong>r Grenzregionen ist, wie auch in<br />

Kapitel 3 <strong>de</strong>utlich wur<strong>de</strong>, dass sie in <strong>de</strong>r Regel eine relativ schwache Position<br />

auf <strong>de</strong>m Wohnmarkt einnehmen. Diese Position kann durch<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit gestärkt wer<strong>de</strong>n. In diesem Kapitel<br />

wer<strong>de</strong>n die Auswirkungen <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus auf die Anzahl <strong>de</strong>r für<br />

die (potenziellen) Einwohner verfügbaren Arbeitsplätze und die<br />

sogenannten Wohnanreize genauer untersucht sowie die direkten<br />

Auswirkungen auf die Anziehungskraft <strong>de</strong>r Grenzregion. Vorab wird jedoch<br />

kurz eingegangen auf die (institutionellen) Unterschie<strong>de</strong> zwischen <strong>de</strong>n<br />

Wohnmärkten in Belgien, Deutschland und <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Dies ist<br />

notwendig, um die Ergebnisse <strong>de</strong>r Analyse interpretieren zu können.<br />

6.1 Der Wohnmarkt in Belgien, Deutschland und <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n<br />

Die Unterschie<strong>de</strong> im Wohnmarkt zwischen Belgien, Deutschland und <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n kommen u.a. in <strong>de</strong>r Zusammensetzung <strong>de</strong>s Wohnbestan<strong>de</strong>s<br />

(siehe Abbildung 6.1) zum Vorschein. In Belgien (Flan<strong>de</strong>rn) besteht ein<br />

relativ großer Teil <strong>de</strong>s Wohnbestan<strong>de</strong>s aus Wohneigentum, während sich in<br />

Deutschland gera<strong>de</strong> relativ viele (private!) Mietwohnungen fin<strong>de</strong>n. Die<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> haben einen extrem hohen Anteil an Sozialwohnungen,<br />

während <strong>de</strong>r private Mietmarkt wenig nennenswert ist. Es wäre natürlich<br />

interessant, auch Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Zusammensetzung <strong>de</strong>s Wohnbestan<strong>de</strong>s<br />

innerhalb <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r zur Darstellung zu bringen, lei<strong>de</strong>r aber sind<br />

diese Daten auf kommunaler Ebene nicht für alle Län<strong>de</strong>r verfügbar.<br />

Ein wesentlicher Grund für die Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Zusammensetzung <strong>de</strong>s<br />

Wohnbestan<strong>de</strong>s zwischen <strong>de</strong>n drei Län<strong>de</strong>rn ist die geführte Wohnmarktpolitik.<br />

In Deutschland z.B. gibt es auf <strong>de</strong>m Kaufmarkt keinen<br />

Steuerabzug von Hypothekarzinsen. In Belgien darf ein fixer Betrag <strong>de</strong>s<br />

Hypothekarzinses abgezogen wer<strong>de</strong>n, unabhängig vom Wert <strong>de</strong>s Hauses,<br />

und dies so lange, bis das Haus vollständig abbezahlt ist. Übrigens wird<br />

diese Abzugsmöglichkeit in Belgien ab 2014 allmählich abgeschafft. In <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n darf <strong>de</strong>r vollständige Hypothekarzins vom Einkommen<br />

abgezogen wer<strong>de</strong>n, was eine Steuererleichterung von bis zu 52% (die<br />

höchste Rate <strong>de</strong>r Einkommensteuer) ausmacht.<br />

81


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

subsidie. In ruil daar<strong>voor</strong> moeten ze zich hou<strong>de</strong>n aan bepaal<strong>de</strong> regels op het<br />

gebied <strong>van</strong> toewijzing en huurprijs. Deze subsidie heeft een specifieke<br />

looptijd, waarna <strong>de</strong> verhuur<strong>de</strong>r <strong>de</strong> huurprijs mag verhogen (max 20% in drie<br />

jaar) tot <strong>de</strong> gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> markthuur (<strong>de</strong> Mietspiegel). Daarnaast kunnen<br />

gemeenten eigen sociale woningbouwprogramma’s uitvoeren, waarbij <strong>de</strong><br />

uitvoering in han<strong>de</strong>n is <strong>van</strong> private organisaties met <strong>de</strong> gemeente als<br />

aan<strong>de</strong>elhou<strong>de</strong>r. In Vlaan<strong>de</strong>ren is er een ‘aparte’ sociale huursector. Maar die<br />

richt zich alleen op <strong>de</strong> allerzwaksten in <strong>de</strong> samenleving, waardoor het<br />

aan<strong>de</strong>el in <strong>de</strong> totale woningmarkt relatief klein blijft. De particuliere<br />

huurwoningen zijn – in tegenstelling tot Duitsland – <strong>voor</strong>namelijk in han<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> particulieren die <strong>de</strong>ze (zelfstandig) verhuren op <strong>de</strong> markt. In Ne<strong>de</strong>rland<br />

is er sprake <strong>van</strong> een zeer grote sociale huurmarkt, waarop niet alleen <strong>de</strong><br />

allerzwaksten maar ook mensen met een hoger inkomen in aanmerking<br />

komen <strong>voor</strong> een sociale huurwoning. De planning, financiering en het<br />

beheer is het monopolie <strong>van</strong> woningbouwcorporaties.<br />

Deze grote institutionele verschillen tussen <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n zorgen er<strong>voor</strong> dat er<br />

tussen <strong>grensregio</strong>’s grote verschillen in netto woonlasten <strong>voor</strong> hetzelf<strong>de</strong> type<br />

woning kunnen zijn. In tegenstelling tot <strong>de</strong> samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

woning<strong>voor</strong>raad kunnen die prijsverschillen wel op een lager schaalniveau in<br />

kaart wor<strong>de</strong>n gebracht, al bleken <strong>de</strong> data tussen lan<strong>de</strong>n niet onmid<strong>de</strong>llijk<br />

goed vergelijkbaar, en waren <strong>de</strong> nodige bewerkingsslagen nodig om tot een<br />

zinvolle vergelijking te kunnen komen (zie <strong>de</strong> bijlage).<br />

In kaart 6.1 is <strong>voor</strong> <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> het prijsniveau <strong>van</strong><br />

woningen ten opzichte <strong>van</strong> het lan<strong>de</strong>lijke gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> getoond. Daaruit blijkt<br />

dat die woningprijzen in bei<strong>de</strong> regio’s lager zijn dan het lan<strong>de</strong>lijke<br />

gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>, maar dat dat verschil in <strong>Borken</strong> groter is dan in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong>.<br />

Het is op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare gegevens overigens niet mogelijk om een<br />

betrouwbaar beeld te geven <strong>van</strong> <strong>de</strong> absolute verschillen tussen <strong>Borken</strong> en <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong>. Wel is algemeen bekend dat woningen in <strong>de</strong> grensstreek in<br />

Ne<strong>de</strong>rland over het algemeen duur<strong>de</strong>r zijn dan in Duitsland. 42<br />

Dat verklaart ook waarom er meer Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in Duitsland wonen dan<br />

omgekeerd (zie figuur 6.2). Door <strong>de</strong> prijsverschillen is het in veel<br />

<strong>grensregio</strong>’s aantrekkelijk <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs om zich net over <strong>de</strong> grens te<br />

vestigen. De laatste jaren is <strong>voor</strong>al <strong>de</strong> emigratie <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs naar <strong>de</strong><br />

42<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld Bouwfonds Property Development en Bouwfonds REIM: Woningmarkten in<br />

Perspectief 2012<br />

82


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Auf <strong>de</strong>m Mietmarkt in Deutschland besteht eine Angebotssubvention für<br />

private Vermieter. Privatvermieter, die neuen Wohnraum bauen, wer<strong>de</strong>n<br />

subventioniert. Im Gegenzug müssen sie bestimmte Regeln im Bereich <strong>de</strong>r<br />

Vergabe und Miethöhe einhalten. Der Zuschuss hat eine bestimmte<br />

Laufzeit, danach darf <strong>de</strong>r Vermieter die Miete erhöhen (max 20% in drei<br />

Jahren) gemessen an <strong>de</strong>r marktüblichen Miete (<strong>de</strong>m Mietspiegel). Darüber<br />

hinaus können die Kommunen eigene Wohnungsbauprogramme gestalten,<br />

wobei die Ausführung in <strong>de</strong>n Hän<strong>de</strong>n von privaten Organisationen liegt, mit<br />

<strong>de</strong>r Gemein<strong>de</strong> als Aktionär. In Flan<strong>de</strong>rn gibt es einen „separaten“ sozialen<br />

Mietsektor. Der aber konzentriert sich allein auf die Schwächsten <strong>de</strong>r<br />

Gesellschaft, so dass <strong>de</strong>r Anteil am gesamten Wohnmarkt relativ klein<br />

bleibt. Die privaten Mietwohnungen sind - im Gegensatz zu Deutschland -<br />

vor allem in <strong>de</strong>n Hän<strong>de</strong>n von Privatpersonen, die (selbständig) auf <strong>de</strong>m<br />

Markt vermieten. In <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n gibt es einen sehr großen sozialen<br />

Mietmarkt, auf <strong>de</strong>m nicht nur die Schwächsten, son<strong>de</strong>rn auch Personen mit<br />

höherem Einkommen ein Anrecht auf Sozialwohnungen haben. Die<br />

Planung, Finanzierung und Verwaltung obliegt <strong>de</strong>n Wohnungsbaugesellschaften.<br />

Diese großen institutionellen Unterschie<strong>de</strong> zwischen <strong>de</strong>n Län<strong>de</strong>rn sorgen<br />

dafür, dass es zwischen <strong>de</strong>n Grenzregionen große Abweichungen in <strong>de</strong>n<br />

Nettokaltmieten für die gleiche Wohnungsart geben kann. Im Gegensatz zur<br />

Zusammensetzung <strong>de</strong>s Wohnbestan<strong>de</strong>s können die Preisunterschie<strong>de</strong> auf<br />

kleinerer Ebene anschaulich gemacht wer<strong>de</strong>n, obwohl es sich bereits<br />

herausgestellt hat, dass die Daten zwischen <strong>de</strong>n Län<strong>de</strong>rn nicht direkt<br />

vergleichbar sind, und notwendige Bearbeitungsschritte erfor<strong>de</strong>rlich waren,<br />

um zu einem aussagekräftigen Vergleich zu kommen (siehe Anlage 2).<br />

In <strong>de</strong>r Karte 6.1 wird das Preisniveau von Wohnraum in <strong>de</strong>n Regionen<br />

<strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong>, gemessen am nationalen Durchschnitt, dargestellt.<br />

Dies zeigt, dass die Wohnpreise in bei<strong>de</strong>n Regionen niedriger sind als im<br />

nationalen Durchschnitt, dass aber dieser Unterschied in <strong>Borken</strong> größer ist<br />

als im <strong>Achterhoek</strong>. Es ist auf Basis <strong>de</strong>r verfügbaren Daten im Übrigen nicht<br />

möglich, ein zuverlässiges Bild <strong>de</strong>r absoluten Unterschie<strong>de</strong> zwischen <strong>Borken</strong><br />

und <strong>Achterhoek</strong> wie<strong>de</strong>rzugeben. Es ist allgemein bekannt, dass Wohnraum<br />

im Grenzgebiet in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r Regel teurer ist als in<br />

Deutschland. 42<br />

42<br />

Siehe z.B. Bouwfonds [Bausparkasse] Property Development und Bouwfonds [Bausparkasse]<br />

REIM: Woningmarkten in Perspectief [Immobilienmärkte in <strong>de</strong>r Perspektive] 2012.<br />

83


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

<strong>grensregio</strong>’s in België en Duitsland toegenomen (zie figuur 6.2 en 6.3). In<br />

<strong>Borken</strong> woon<strong>de</strong>n in 2010 in totaal 7685 Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs (2,1% <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

bevolking), terwijl in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> 1290 Duitsers woon<strong>de</strong>n (0,4% <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

bevolking). Hoewel dat in <strong>de</strong> cijfers in figuur 6.2 nog niet is terug te zien,<br />

zijn er aanwijzingen dat Zeeuws-Vlaan<strong>de</strong>ren zich recent juist als relatief<br />

goedkope locatie <strong>voor</strong> Vlamingen heeft ontwikkeld. 43<br />

Los <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen tussen lan<strong>de</strong>n ligt het prijsniveau <strong>voor</strong> woningen in<br />

bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s lager dan het lan<strong>de</strong>lijke gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> (zie kaart 6.1). De<br />

re<strong>de</strong>n daar<strong>voor</strong> is dat <strong>de</strong> vraag naar woningen in die regio’s lager is dan<br />

gemid<strong>de</strong>ld, ofwel: <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> zowel <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> als<br />

<strong>Borken</strong> is lager dan <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re regio’s in <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n. <strong>Borken</strong> heeft<br />

weliswaar nog geen last <strong>van</strong> bevolkingsdaling (zie hoofdstuk 3), maar het<br />

lagere dan gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> prijsniveau is wel een indicatie dat <strong>de</strong> vraag naar<br />

woningen en dus <strong>de</strong> aantrekkingskracht lager is dan gemid<strong>de</strong>ld in Duitsland.<br />

43<br />

Zie hier<strong>voor</strong> bij<strong>voor</strong>beeld het nieuwsitem ‘Veel Vlamingen wijken uit naar Ne<strong>de</strong>rland’ <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

VTM <strong>van</strong> 13-09-2012 dat te bekijken is via www.vtm.be.<br />

84


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Dies erklärt auch, warum mehr Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r in Deutschland leben als<br />

umgekehrt (siehe Abbildung 6.2). Durch die Preisunterschie<strong>de</strong> ist es in<br />

vielen Grenzregionen attraktiver für Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r, sich gleich hinter <strong>de</strong>r<br />

Grenze anzusie<strong>de</strong>ln. In <strong>de</strong>n letzten Jahren hat vor allem die Emigration von<br />

Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>rn in belgische und <strong>de</strong>utsche Grenzregionen zugenommen<br />

(siehe Abbildung 6.2 und 6.3). In <strong>Borken</strong> lebten im Jahr 2010 insgesamt<br />

7685 Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r (2,1% <strong>de</strong>r Bevölkerung), während im <strong>Achterhoek</strong> 1290<br />

Deutsche lebten (0,4% <strong>de</strong>r Bevölkerung). Obwohl dies in <strong>de</strong>n Zahlen in<br />

Abbildung 6.2 noch nicht zum Ausdruck kommt, gibt es Hinweise darauf,<br />

dass Zeeuws-Flan<strong>de</strong>rn sich kürzlich gera<strong>de</strong> als relativ kostengünstiger<br />

Standort für Flamen entwickelt hat. 43<br />

Unabhängig von <strong>de</strong>n Lan<strong>de</strong>sunterschie<strong>de</strong>n liegt das Preisniveau für<br />

Wohnraum in bei<strong>de</strong>n Grenzregionen niedriger als im nationalen<br />

Durchschnitt (siehe Karte 6.1). Der Grund dafür ist, dass die Nachfrage in<br />

diesen Regionen unter <strong>de</strong>m Durchschnitt liegt, bzw. die Anziehungskraft<br />

von sowohl <strong>de</strong>m <strong>Achterhoek</strong> als auch von <strong>Borken</strong> niedriger ist als die<br />

an<strong>de</strong>rer Regionen bei<strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r. <strong>Borken</strong> ist allerdings nicht von einem<br />

Bevölkerungsrückgang betroffen (siehe Kapitel 3), aber das<br />

überdurchschnittlich niedrigere Preisniveau liefert ein Indiz dafür, dass die<br />

Nachfrage am Wohnmarkt und damit die Anziehungskraft geringer sind als<br />

im <strong>de</strong>utschen Durchschnitt.<br />

43<br />

Siehe z.B. <strong>de</strong>n Nachrichtenbeitrag ‘Veel Vlamingen wijken uit naar Ne<strong>de</strong>rland’ [“Viele Flamen<br />

weichen in die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> aus”] <strong>de</strong>s VTM vom 13.09.2012, verfügbar auf www.vtm.be.<br />

85


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 6.1 Samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> woning<strong>voor</strong>raad in Ne<strong>de</strong>rland,<br />

Duitsland en Vlaan<strong>de</strong>ren<br />

Abbildung 6.1 Zusammensetzung <strong>de</strong>s Wohnbestan<strong>de</strong>s in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n,<br />

Deutschland und Flan<strong>de</strong>rn<br />

31%<br />

Bronnen: Destatis (Statistische Bun<strong>de</strong>sAmt) Studiedienst <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vlaamse regering, Bouwfonds-<br />

MarketInsight woningmarkt België 2009, Bouwfonds Property Development en Bouwfonds REIM:<br />

Woningmarkten in Perspectief 2012, CBS, SER. Bewerking: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quellen: Destatis (Statistisches Bun<strong>de</strong>samt), Forschungszentrum <strong>de</strong>r flämischen Regierung,<br />

Bouwfonds - MarketInsight woningmarkt België 2009, Bouwfonds Property Development en<br />

Bouwfonds REIM: Woningmarkten in Perspectief [Wohnungsmärkte in Perspektive] 2012, CBS, SER.<br />

Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 6.1 Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> huizenprijzen in <strong>de</strong> regio ten opzichte <strong>van</strong> het<br />

lan<strong>de</strong>lijk gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />

Karte 6.1 Durchschnittliche Wohnpreise in <strong>de</strong>r Region in Bezug zum<br />

nationalen Durchschnitt<br />

86<br />

13%<br />

> 59,3%<br />

33,4% - 59,3%<br />

22,4% - 33,4%<br />

16,6% - 22,4%<br />

10,9% - 16,6%<br />

7,6% - 10,9%<br />

4,2% - 7,6%<br />

0,0% - 4,2%<br />

-0,3% - 0,0%<br />

-8,6% - -0,3%<br />

-14,3% - -8,6%<br />

-18,3% - -14,3%<br />

-21,4% - -18,3%<br />

-24,7% - -21,4%<br />

-29,5% - -24,7%<br />

< -29,5%<br />

Koopwoningen/Wohneigentum<br />

Sociale huurwoningen/Sozialwohnungen<br />

Particuliere huurwoningen/ Private Mietwohnungen<br />

Utrecht<br />

56%<br />

Arnhem-<br />

Nijmegen<br />

49%<br />

Twente<br />

Kleve<br />

5%<br />

46%<br />

Steinfurt<br />

Coesfeld<br />

Münster<br />

76%<br />

Bron: NvM, NIS en BBSR-Wohnungmarktbeobachtungssystem, IDN ImmoDaten GmbH;<br />

bewerking <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> Gemeenten<br />

Quelle: NvM, NIS und BBSR-Wohnungsmarktbeobachtungssystem, IDN ImmoDaten GmbH;<br />

Bearbeitung: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

5%<br />

19%


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 6.2 Aantal Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs woonachtig in Duitse <strong>grensregio</strong>’s en<br />

Duitsers in Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>grensregio</strong>’s<br />

Abbildung 6.2 Anzahl <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>utschen Grenzregionen leben<strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r und <strong>de</strong>r in nie<strong>de</strong>rländischen Grenzregionen<br />

leben<strong>de</strong>n Deutschen<br />

Inwoners in duizen<strong>de</strong>n<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

1996 2000 2004 2007 2010<br />

Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in<br />

Duitse<br />

<strong>grensregio</strong>'s<br />

Duitsers in<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

<strong>grensregio</strong>'s<br />

Bron: PBL – Compendium <strong>van</strong> <strong>de</strong> Leefomgeving op basis <strong>van</strong> het CBS en Destatis<br />

Quelle: PBL - Compendium <strong>van</strong> <strong>de</strong> Leefomgeving [Kompendium <strong>de</strong>s Lebensraums] auf Basis von CBS und Destatis<br />

Figuur 6.3 Aantal Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in Belgische <strong>grensregio</strong>’s en Belgen in<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>grensregio</strong>’s<br />

Abbildung 6.3 Anzahl von Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>rn in belgischen Grenzregionen und<br />

von Belgiern in nie<strong>de</strong>rländischen Grenzregionen<br />

Inwoners in duizen<strong>de</strong>n<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

1996 2000 2004 2007 2010<br />

Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in<br />

Belgische<br />

grensstreek<br />

Belgen in<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

grensstreek<br />

Bron: PBL – Compendium <strong>van</strong> <strong>de</strong> Leefomgeving op basis <strong>van</strong> het CBS en NSI<br />

Quelle: PBL - Compendium <strong>van</strong> <strong>de</strong> Leefomgeving [Kompendium <strong>de</strong>s Lebensraums] auf Basis von CBS und NSI<br />

87


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

6.2 De aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong><br />

en <strong>Borken</strong><br />

In hoofdstuk 3 is uitgebreid stilgestaan bij <strong>de</strong> theoretische achtergron<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> lagere aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s. Op basis <strong>van</strong> ruimtelijkeconomische<br />

theorieën 44 is bekend dat <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> regio’s<br />

wordt bepaald door <strong>de</strong> carrière<strong>kansen</strong> in <strong>de</strong> regio, specifieke woonattracties<br />

(amenities) die on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>nd zijn (zoals cultuur), <strong>de</strong> mate <strong>van</strong> overlast en<br />

onveiligheid en het aanbod woningen. Net als bij werkloosheid is op basis<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze theorieën en bestaan<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken een mo<strong>de</strong>l geschat met<br />

indicatoren waar<strong>voor</strong> ook buitenlandse gegevens beschikbaar waren. 45 Het<br />

uitein<strong>de</strong>lijke mo<strong>de</strong>l in tabel 6.1 laat zien dat verschillen in aantrekkingskracht<br />

tussen regio’s te verklaren zijn uit <strong>de</strong> bereikbaarheid <strong>van</strong> banen, <strong>de</strong><br />

natuurlijke ligging, het <strong>voor</strong>zieningenniveau, <strong>de</strong> (kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong>)<br />

woning<strong>voor</strong>raad en <strong>de</strong> woonomgeving (leefbaarheid). De relatief lage<br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>Borken</strong> en <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> wordt op basis <strong>van</strong> dit<br />

regressiemo<strong>de</strong>l in on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> grafieken verklaard.<br />

In <strong>de</strong> figuren 6.4 en 6.5 is op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitkomsten uit die<br />

regressiemo<strong>de</strong>llen <strong>de</strong> relatieve aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s<br />

in kaart gebracht. Het linker staafje in <strong>de</strong> grafieken laat zien hoe die<br />

aantrekkingskracht zich verhoudt tot het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re regio’s<br />

in het betreffen<strong>de</strong> land. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking <strong>van</strong><br />

het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> te verklaren is.<br />

Uit <strong>de</strong> figuren blijkt dat <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s lager is<br />

dan gemid<strong>de</strong>ld. Dat komt <strong>voor</strong>al omdat <strong>van</strong>uit een woning in die<br />

<strong>grensregio</strong>’s min<strong>de</strong>r banen binnen acceptabele tijd te bereiken zijn, waardoor<br />

<strong>de</strong> carrière<strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> (potentiële) inwoners <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s geringer zijn<br />

dan in an<strong>de</strong>re regio’s in <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n. Daarnaast zijn er ook min<strong>de</strong>r<br />

<strong>voor</strong>zieningen in <strong>de</strong> buurt. Daar staat tegenover dat <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

woning<strong>voor</strong>raad en <strong>de</strong> woonomgeving hoger is dan in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re regio’s in<br />

Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland, en dat <strong>de</strong> woonlocaties (in het geval <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

44<br />

Zie o.a. : E. Glaeser e.a. 2001: Consumer City, in: Journal of Economic Geography, 1, 1, 27-50; J. K.<br />

Brueckner e.a., 1999: Why is central Paris rich and Detroit poor? An amenity-based theory,<br />

European Economic Review, 43(1), 91-107 en E. Glaeser; 1992: Growth in cities, in: Journal of<br />

Political Economy 100: 1126–1152.<br />

45 Zie <strong>voor</strong> een uitgebrei<strong>de</strong> beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruikte regressiemo<strong>de</strong>llen en <strong>de</strong> achterliggen<strong>de</strong><br />

metho<strong>de</strong>s: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen). Het in tabel 6.2<br />

gepresenteer<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>l is een (op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong> vergelijken<strong>de</strong><br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> data) enigszins ingedikte variant <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze mo<strong>de</strong>llen.<br />

88


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

6.2 Die Anziehungskraft <strong>de</strong>r Regionen <strong>Achterhoek</strong> und<br />

<strong>Borken</strong><br />

In Kapitel 3 wur<strong>de</strong> ausführlich <strong>de</strong>r theoretische Hintergrund <strong>de</strong>r niedrigeren<br />

Anziehungskraft <strong>de</strong>r Grenzregionen diskutiert. Mithilfe von räumlich-<br />

ökonomischen Theorien 44 ist bekannt, dass die Attraktivität von Regionen<br />

bestimmt wird durch die dortigen Karrierechancen, die spezifischen<br />

Wohnanreize (amenities), die unverwechselbar sind (z.B. Kultur), <strong>de</strong>n Grad<br />

<strong>de</strong>r Unannehmlichkeit und Unsicherheiten sowie durch das Angebot an<br />

Wohnraum. Ebenso wie bei <strong>de</strong>r Arbeitslosigkeit ist auf Grundlage dieser<br />

Theorien und vorhan<strong>de</strong>nen Studien ein Mo<strong>de</strong>ll geschätzt wor<strong>de</strong>n mit<br />

Indikatoren, für die auch ausländische Daten verfügbar waren. 45 Das<br />

endgültige Mo<strong>de</strong>ll in Tabelle 6.1 zeigt, dass Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Attraktivität<br />

<strong>de</strong>r Regionen durch die Erreichbarkeit von Arbeitsplätzen, <strong>de</strong>r natürlichen<br />

Lage, <strong>de</strong>m Einrichtungszustand, <strong>de</strong>n (Eigenschaften <strong>de</strong>s) Wohnbestand(es)<br />

und das Wohnumfeld (Lebensqualität) erklärt wer<strong>de</strong>n können. Die relativ<br />

geringe Anziehungskraft von <strong>Borken</strong> und <strong>Achterhoek</strong> wird auf Basis dieses<br />

Regressionsmo<strong>de</strong>lls in <strong>de</strong>n folgen<strong>de</strong>n Grafiken erläutert.<br />

In <strong>de</strong>n Abbildungen 6.4 und 6.5 ist, basierend auf <strong>de</strong>n Ergebnissen dieser<br />

Regressionsmo<strong>de</strong>lle, die relative Anziehungskraft bei<strong>de</strong>r Grenzregionen<br />

dargestellt. Der linke Balken in <strong>de</strong>r Grafik zeigt, wie die Anziehungskraft<br />

sich zum Durchschnitt <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Regionen <strong>de</strong>s betroffenen Lan<strong>de</strong>s<br />

verhält. Die übrigen Balken zeigen, wie die Abweichung vom Mittelwert<br />

interpretiert wer<strong>de</strong>n muss.<br />

Die Abbildungen ver<strong>de</strong>utlichen, dass die Anziehungskraft bei<strong>de</strong>r<br />

Grenzregionen niedriger ist als im Durchschnitt. Dies kommt, weil<br />

ausgehend von einem Wohnort in <strong>de</strong>n Grenzregionen weniger Arbeitsplätze<br />

innerhalb akzeptabler Zeit erreichbar sind, wodurch die Karrierechancen für<br />

(potenzielle) Einwohner bei<strong>de</strong>r Regionen niedriger sind als in an<strong>de</strong>ren<br />

Regionen bei<strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r. Auch befin<strong>de</strong>n sich weniger Einrichtungen in <strong>de</strong>r<br />

Nähe. Im Gegensatz dazu ist die Qualität <strong>de</strong>s Wohnbestan<strong>de</strong>s und<br />

44<br />

Siehe u.a.: E. Glaeser et.al. 2001: Consumer City, in: Journal of Economic Geography, 1, 1, 27-50;<br />

J. K. Brueckner et.al., 1999: Why is central Paris rich and Detroit poor? An amenity-based theory,<br />

European Economic Review, 43(1), 91-107; und E. Glaeser, 1992: Growth in cities, in: Journal of<br />

Political Economy 100: 1126–1152.<br />

45<br />

Siehe für eine <strong>de</strong>taillierte Beschreibung <strong>de</strong>s Gebrauchs <strong>de</strong>r Regressionsmo<strong>de</strong>lle und <strong>de</strong>r zugrun<strong>de</strong><br />

liegen<strong>de</strong>n Metho<strong>de</strong>n: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad [Die attraktive Stadt] (VOC<br />

Uitgevers Nijmegen). Das in <strong>de</strong>r Tabelle 5.2 vorgestellte Mo<strong>de</strong>ll ist eine (auf Basis <strong>de</strong>r Verfügbarkeit<br />

von vergleichen<strong>de</strong>n grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Daten) geringfügig eingedickte Variante dieser<br />

Mo<strong>de</strong>lle.<br />

89


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

<strong>Achterhoek</strong>) in een aantrekkelijke, natuurlijke omgeving liggen. Maar die<br />

<strong>voor</strong><strong>de</strong>len wegen – <strong>voor</strong> een gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> inwoner <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland of<br />

Duitsland – niet op tegen <strong>de</strong> na<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het wonen in een <strong>grensregio</strong>.<br />

Tabel 6.1 Wat verklaart <strong>de</strong> verschillen in aantrekkingskracht tussen regio’s?<br />

Coëfficiënt T-Waar<strong>de</strong>*<br />

Bereikbare <strong>van</strong> banen binnen<br />

acceptabele reistijd 0,81 29,0***<br />

Nabijheid (groene) natuur<br />

Aanbod podiumkunsten binnen<br />

0,98 11,5***<br />

acceptabele reistijd<br />

Culinair aanbod binnen acceptabele<br />

0,39 13,1***<br />

reistijd 7,76 2,3**<br />

Overlast en onveiligheid -15,04 -14,3***<br />

Universiteit 79,11 3,3***<br />

Aan<strong>de</strong>el vrijstaan<strong>de</strong> woningen 409,00 5,1***<br />

Aan<strong>de</strong>el hoekwoningen 6,86 0,1<br />

Aan<strong>de</strong>el tussenwoningen -262,00 -2,8**<br />

Aan<strong>de</strong>el appartementen -278,80 -3,5**<br />

Adjusted R2: 0,54<br />

*De t-waar<strong>de</strong> geeft een indicatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> sterkte <strong>van</strong> het statistisch verband: *** betekent een<br />

verband met een 99% of hogere zekereheid, ** met 95% of hogere zekerheid<br />

Door het wegnemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> grensbarrières veran<strong>de</strong>ren <strong>de</strong><br />

waar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze ‘woonattracties’ <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s, en daarmee <strong>de</strong><br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze regio’s op verhuizen<strong>de</strong> huishou<strong>de</strong>ns. Uit het<br />

vorige hoofdstuk bleek al dat door het slechten <strong>van</strong> grensbarrières het aantal<br />

banen binnen acceptabele reistijd fors toeneemt. Ook het aanbod<br />

<strong>voor</strong>zieningen neemt toe bij het wegnemen <strong>van</strong> grensbarrières, al is <strong>de</strong>ze<br />

toename min<strong>de</strong>r groot omdat mensen daar<strong>voor</strong> min<strong>de</strong>r bereid zijn ver te<br />

reizen. Bovendien is <strong>de</strong> grensweerstand <strong>voor</strong> die <strong>voor</strong>zieningen al lager dan<br />

<strong>voor</strong> werk.<br />

Uit hoofdstuk 3 bleek dat met name <strong>voor</strong> culturele <strong>voor</strong>zieningen nog forse<br />

grensbarrières bestaan. Daarom is in <strong>de</strong> figuren 6.4 en 6.5 uitgegaan <strong>van</strong> een<br />

grensweerstand <strong>van</strong> 90%; dat wil zeggen dat 10% <strong>van</strong> het aanbod aan<br />

podiumkunsten in het buitenland meetelt bij het aanbod <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners<br />

<strong>van</strong> een <strong>grensregio</strong>.<br />

Voor het horeca-aanbod is uitgegaan <strong>van</strong> een lagere weerstand <strong>van</strong> 50%.<br />

Voor natuurrecreatie over <strong>de</strong> grens bleken niet of nauwelijks grensbarrières<br />

90


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Wohnumfelds höher als in <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>ren Regionen in Deutschland und <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, und die Wohnlagen befin<strong>de</strong>n sich in einer attraktiven<br />

natürlichen Umgebung (im Falle <strong>de</strong>s <strong>Achterhoek</strong>). Diese Vorteile wiegen<br />

aber – für einen durchschnittlichen Einwohner <strong>de</strong>r Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r<br />

Deutschland – die Nachteile <strong>de</strong>s Lebens in einer Grenzregion nicht auf.<br />

Tabelle 6.1 Was erklärt die Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Anziehungskraft zwischen<br />

<strong>de</strong>n Regionen?<br />

Koeffizient T-Wert*<br />

Erreichbare Arbeitsplätze innerhalb<br />

akzeptabler Fahrtzeit 0,81 29,0***<br />

Nähe zur (grünen) Natur 0,98 11,5***<br />

Angebot an Bühnenkunst innerhalb<br />

akzeptabler Fahrtzeit 0,39 13,1***<br />

Kulinarisches Angebot innerhalb<br />

akzeptabler Fahrtzeit 7,76 2,3**<br />

Unannehmlichkeiten und<br />

Unsicherheit -15,04 -14,3***<br />

Universität 79,11 3,3***<br />

Anteil freistehen<strong>de</strong>r Häuser 409,00 5,1***<br />

Anteil Eckhäuser 6,86 0,1<br />

Anteil Reihenhäuser -262,00 -2,8**<br />

Anteil Wohnungen -278,80 -3,5**<br />

Adjusted R2: 0,54<br />

*Der T-Wert gibt eine Indikation von <strong>de</strong>r Stärke <strong>de</strong>r statistischen Korrelation: *** be<strong>de</strong>utet eine<br />

Korrelation mit einer Sicherheit von 99% o<strong>de</strong>r höher, ** mit einer Sicherheit von 95% o<strong>de</strong>r höher<br />

Wer<strong>de</strong>n die vorhan<strong>de</strong>nen Grenzbarrieren abgebaut, än<strong>de</strong>rn sich die Werte<br />

dieser „Wohnanreize“ in <strong>de</strong>n Grenzregionen, und damit die<br />

Anziehungskraft dieser Gegen<strong>de</strong>n auf umziehen<strong>de</strong> Haushalte. Das<br />

vorangegangene Kapitel hat bereits gezeigt, dass sich durch <strong>de</strong>n Abbau von<br />

Grenzbarrieren die Anzahl <strong>de</strong>r Arbeitsplätze innerhalb akzeptabler Fahrtzeit<br />

<strong>de</strong>utlich erhöht. Auch das Angebot an Einrichtungen steigt mit <strong>de</strong>m<br />

Grenzbarrierenabbau, obwohl dieser Anstieg weniger ausgeprägt ist, da die<br />

Allgemeinheit hierfür weniger bereit ist weit zu reisen. Darüber hinaus ist<br />

<strong>de</strong>r Grenzwi<strong>de</strong>rstand für diese Einrichtungen aber bereits niedriger als für<br />

die Arbeit.<br />

Kapitel 3 hat gezeigt, dass vor allem für kulturelle Einrichtungen noch<br />

massive Grenzbarrieren bestehen. Deshalb wird in <strong>de</strong>n Abbildungen 6.4<br />

91


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

te bestaan (zie hoofdstuk 2). Daarom is uitgegaan <strong>van</strong> een grensweerstand<br />

<strong>van</strong> 5%; 95% <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur over <strong>de</strong> grens telt mee bij <strong>de</strong> beschikbare natuur<br />

in een <strong>grensregio</strong>. Als <strong>de</strong> grensweerstand <strong>voor</strong> <strong>voor</strong>zieningen op het gebied<br />

<strong>van</strong> cultuur en horeca wordt verlaagd neemt <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong> die<br />

<strong>voor</strong>zieningen <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens toe (zie <strong>de</strong><br />

kaarten 6.2 tot en met 6.7). Maar die winst is niet heel erg groot. Dat komt<br />

omdat het aanbod culturele en culinaire <strong>voor</strong>zieningen aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> grens niet bijzon<strong>de</strong>r groot is, me<strong>de</strong> als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> geringe ste<strong>de</strong>lijkheid<br />

<strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s. De gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> bereidheid om te reizen <strong>voor</strong> dit type<br />

<strong>voor</strong>zieningen is bovendien lager dan <strong>voor</strong> werk. In tegenstelling tot het<br />

aanbod banen telt het aanbod <strong>van</strong> <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n die wat ver<strong>de</strong>r <strong>voor</strong>bij <strong>de</strong> grens<br />

liggen, zoals Münster, Osnabrück en Oberhausen in Duitsland en Arnhem<br />

en Nijmegen in Ne<strong>de</strong>rland, daarom nauwelijks mee <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners aan<br />

an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens.<br />

Naast werk is er ook bij recreatieve <strong>voor</strong>zieningen in beperkte mate sprake<br />

<strong>van</strong> een groei <strong>van</strong> het aanbod bij het wegvallen <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige barrières. Het<br />

slechten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grensbarrières verhoogt op die manier <strong>de</strong> (relatieve)<br />

aantrekkingskracht <strong>voor</strong> huishou<strong>de</strong>ns aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens. Die<br />

winst is weergegeven in <strong>de</strong> figuren 6.6 tot en met 6.9. In <strong>de</strong> eerste twee<br />

figuren is er<strong>van</strong> uitgegaan dat op korte termijn alle grensbarrières <strong>voor</strong><br />

<strong>voor</strong>zieningen kunnen wor<strong>de</strong>n geslecht, maar slechts een klein <strong>de</strong>el (20%)<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt. In dat geval leveren zowel het<br />

toegenomen aantal banen als <strong>de</strong> betere bereikbaarheid <strong>van</strong> (culturele)<br />

<strong>voor</strong>zieningen een belangrijke bijdrage aan <strong>de</strong> toegenomen<br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s. In <strong>de</strong> laatste twee figuren zijn ook <strong>de</strong><br />

grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt in zijn geheel weggenomen. Daarmee<br />

komt <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s boven het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>re regio’s in het land uit. Dit komt <strong>voor</strong>al doordat er ineens veel meer<br />

banen binnen acceptabele reistijd komen te liggen, waardoor <strong>de</strong><br />

carrièremogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>voor</strong> (potentiële) inwoners sterk toenemen.<br />

92


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

und 6.5 von einem Grenzwi<strong>de</strong>rstand von 90% ausgegangen, das heißt, dass<br />

10% <strong>de</strong>s Angebots im Bereich <strong>de</strong>r Bühnenkünste im Ausland für die<br />

Bewohner <strong>de</strong>r Grenzgebiete „mitzählen“.<br />

Beim Angebot im Gastgewerbe wird von einem niedrigeren Wi<strong>de</strong>rstand von<br />

50% ausgegangen. Für die Naherholung scheinen keine o<strong>de</strong>r kaum<br />

Grenzbarrieren zu bestehen (siehe Kapitel 2). Deshalb wird hier ein<br />

Grenzwi<strong>de</strong>rstand von 5% zugrun<strong>de</strong>gelegt, 95% <strong>de</strong>r Natur hinter <strong>de</strong>r Grenze<br />

„zählen mit“ bei <strong>de</strong>m zur Verfügung stehen<strong>de</strong>n Naturangebot einer<br />

Grenzregion. Wenn <strong>de</strong>r Grenzwi<strong>de</strong>rstand für Einrichtungen im Bereich von<br />

Kultur und Gastgewerbe reduziert wird, erhöht sich die Verfügbarkeit dieser<br />

Einrichtungen für die Bewohner auf bei<strong>de</strong>n Grenzseiten (siehe Karten 6.2 bis<br />

6.7). Der Gewinn ist jedoch nicht sehr hoch. Das kommt, weil das Angebot<br />

an kulturellen und gastronomischen Einrichtungen auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r<br />

Grenze nicht beson<strong>de</strong>rs groß ist, mitunter als Folge <strong>de</strong>r geringen Urbanisation<br />

bei<strong>de</strong>r Regionen. Die durchschnittliche Fahrtbereitschaft für diese Art von<br />

Einrichtungen ist außer<strong>de</strong>m niedriger als die Fahrtbereitschaft zur Arbeit. Im<br />

Gegensatz zum Arbeitsangebot zählt das Angebot <strong>de</strong>r Städte, die etwas weiter<br />

hinter <strong>de</strong>r Grenze liegen, wie beispielsweise Münster, Osnabrück und<br />

Oberhausen in Deutschland sowie Arnhem und Nijmegen in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, für die Bewohner <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite daher kaum mit.<br />

Abgesehen vom Arbeitsmarkt kann auch bei Freizeiteinrichtungen in<br />

begrenztem Maße von einem Angebotszuwachs gesprochen wer<strong>de</strong>n, wenn<br />

die <strong>de</strong>rzeitigen Barrieren abgebaut sind. Die Entfernung <strong>de</strong>r Grenzbarrieren<br />

erhöht somit die (relative) Anziehungskraft auf private Haushalte auf bei<strong>de</strong>n<br />

Seiten <strong>de</strong>r Grenze. Der Zugewinn wird in <strong>de</strong>n Abbildungen 6.6 bis 6.9<br />

wie<strong>de</strong>rgegeben. In <strong>de</strong>n ersten bei<strong>de</strong>n Abbildungen wird angenommen, dass<br />

kurzfristig alle Grenzbarrieren für Einrichtungen überwun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n, aber<br />

nur ein kleiner Teil (20%) <strong>de</strong>r Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt. In<br />

diesem Fall liefern sowohl die gestiegene Anzahl an Arbeitsplätzen als auch<br />

die verbesserte Erreichbarkeit <strong>de</strong>r (kulturellen) Einrichtungen einen<br />

wichtigen Beitrag zur Stärkung <strong>de</strong>r Anziehungskraft bei<strong>de</strong>r Regionen. In <strong>de</strong>n<br />

letzten bei<strong>de</strong>n Abbildungen sind auch die Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m gesamten<br />

Arbeitsmarkt beseitigt. Damit steigt die Anziehungskraft bei<strong>de</strong>r Regionen<br />

überdurchschnittlich im Vergleich zu an<strong>de</strong>ren Regionen <strong>de</strong>s Lan<strong>de</strong>s. Dies<br />

kommt vor allem daher, weil plötzlich viel mehr Arbeitsplätze innerhalb<br />

einer akzeptablen Fahrtzeit angeboten wer<strong>de</strong>n, so dass die Karrierechancen<br />

für (potenzielle) Einwohner erheblich steigen.<br />

93


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 6.4 De relatieve aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong><br />

verklaard<br />

Abbildung 6.4 Relative Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong><br />

ver<strong>de</strong>utlicht<br />

94<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

-50<br />

-100<br />

-150<br />

aantrekkingskracht<br />

-200<br />

-250<br />

-300<br />

-350<br />

bereikbaarheid banen<br />

natuur<br />

cultuur<br />

horeca<br />

universiteit<br />

overlast<br />

woning<strong>voor</strong>raad<br />

residu<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 6.5 De relatieve aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio <strong>Borken</strong><br />

verklaard<br />

Abbildung 6.5. Relative Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Borken</strong> ver<strong>de</strong>utlicht<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

-50<br />

-100<br />

Anziehungskraft<br />

-150<br />

Erreichbare Arbeistplätze<br />

-200<br />

Natur<br />

Kultur<br />

Gastgewerbe<br />

Universität<br />

Unsicherheit<br />

Wohnbestand<br />

Rückstand<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 6.2 Aanbod podiumkunsten binnen acceptabele reistijd – exclusief<br />

buitenland<br />

Karte 6.2 Angebot an Bühnenkunst innerhalb akzeptabler Fahrtzeit -<br />

exklusiv Ausland<br />

Uitvoeringen<br />

per jaar<br />

> 9.902<br />

2.578 - 9.902<br />

1.421 - 2.578<br />

900 - 1.421<br />

625 - 900<br />

452 - 625<br />

327 - 452<br />

247 - 327<br />

189 - 247<br />

141 - 189<br />

98 - 141<br />

64 - 98<br />

39 - 64<br />

21 - 39<br />

7 - 21<br />

0 - 7<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 6.3 Aanbod podiumkunsten binnen acceptabele reistijd – inclusief<br />

buitenland<br />

Karte 6.3 Angebot an Bühnenkunst innerhalb akzeptabler Fahrtzeit -<br />

inklusiv Ausland<br />

Uitvoeringen<br />

per jaar<br />

> 9.902<br />

2.578 - 9.902<br />

1.421 - 2.578<br />

900 - 1.421<br />

625 - 900<br />

452 - 625<br />

327 - 452<br />

247 - 327<br />

189 - 247<br />

141 - 189<br />

98 - 141<br />

64 - 98<br />

39 - 64<br />

21 - 39<br />

7 - 21<br />

0 - 7<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

95


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 6.4 Veran<strong>de</strong>ring in het aanbod podiumkunsten binnen acceptabele<br />

reistijd als grensbarrieres wor<strong>de</strong>n opgeheven<br />

Karte 6.4 Verän<strong>de</strong>rung im Angebot an Bühnenkunst innerhalb akzeptabler<br />

Fahrtzeit, wenn Grenzbarrieren aufgehoben sind<br />

Uitvoeringen<br />

per jaar<br />

96<br />

> 9.902<br />

2.578 - 9.902<br />

1.421 - 2.578<br />

900 - 1.421<br />

625 - 900<br />

452 - 625<br />

327 - 452<br />

247 - 327<br />

189 - 247<br />

141 - 189<br />

98 - 141<br />

64 - 98<br />

39 - 64<br />

21 - 39<br />

7 - 21<br />

0 - 7<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 6.5 Culinair aanbod binnen acceptabele reistijd – exclusief<br />

buitenland<br />

Karte 6.5 Kulinarisches Angebot innerhalb akzeptabler Fahrtzeit - exklusiv<br />

Ausland<br />

Gewogen aantal<br />

kwaliteitsrestaurants<br />

>43,8<br />

19,5 - 43,8<br />

13,1 - 19,5<br />

9,5 - 13,1<br />

7,2 - 9,5<br />

5,5 - 7,2<br />

4,1 - 5,5<br />

3,1 - 4,1<br />

2,3 - 3,1<br />

1,8 - 2,3<br />

1,3 -1,8<br />

1,0 - 1,3<br />

0,7 - 1,0<br />

0,4 - 0,7<br />

0,2 - 0,4<br />

0,0 - 0,2<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 6.6 Culinair aanbod binnen acceptabele reistijd – inclusief<br />

buitenland<br />

Abbildung 6.6 Erhöhte Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong> durch<br />

Grenzbarrierenabbau (Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

von 95% auf 80%)<br />

Gewogen aantal<br />

kwaliteitsrestaurants<br />

>43,8<br />

19,5 - 43,8<br />

13,1 - 19,5<br />

9,5 - 13,1<br />

7,2 - 9,5<br />

5,5 - 7,2<br />

4,1 - 5,5<br />

3,1 - 4,1<br />

2,3 - 3,1<br />

1,8 - 2,3<br />

1,3 -1,8<br />

1,0 - 1,3<br />

0,7 - 1,0<br />

0,4 - 0,7<br />

0,2 - 0,4<br />

0,0 - 0,2<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 6.7 Veran<strong>de</strong>ring in het culinaire aanbod binnen acceptabele<br />

reistijd als grensbarrieres wor<strong>de</strong>n opgeheven<br />

Abbildung 6.7 Erhöhte Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Borken</strong> durch<br />

Grenzbarrierenabbau (Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

von 95% auf 80%)<br />

Gewogen aantal<br />

kwaliteitsrestaurants<br />

>43,8<br />

19,5 - 43,8<br />

13,1 - 19,5<br />

9,5 - 13,1<br />

7,2 - 9,5<br />

5,5 - 7,2<br />

4,1 - 5,5<br />

3,1 - 4,1<br />

2,3 - 3,1<br />

1,8 - 2,3<br />

1,3 -1,8<br />

1,0 - 1,3<br />

0,7 - 1,0<br />

0,4 - 0,7<br />

0,2 - 0,4<br />

0,0 - 0,2<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

97


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 6.6 Grotere aantrekkingskracht <strong>Achterhoek</strong> door slechten grensbarrières<br />

(grensbarrières arbeidsmarkt <strong>van</strong> 95% naar 80%)<br />

Abbildung 6.6 Erhöhte Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong> durch<br />

Grenzbarrierenabbau (Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

von 95% auf 80%)<br />

Aantrekkingskracht (t.o.v.<br />

lan<strong>de</strong>lijk gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>)<br />

-100<br />

-125<br />

-150<br />

-175<br />

-200<br />

-225<br />

-250<br />

98<br />

0<br />

-25<br />

-50<br />

-75<br />

Voor Banen Natuur Cultuur Horeca Na<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 6.7 Grotere aantrekkingskracht <strong>Borken</strong> door slechten grensbarrières<br />

(grensbarrières arbeidsmarkt <strong>van</strong> 95% naar 80%)<br />

Abbildung 6.7 Erhöhte Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Borken</strong> durch<br />

Grenzbarrierenabbau (Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

von 95% auf 80%)<br />

Anziehungskraft (Abweichung<br />

vom nationalen Durchschnitt)<br />

-10,0 Vorher Arbeitsplätze Kultur Natur Gastgewerbe Nachher<br />

-30,0<br />

-50,0<br />

-70,0<br />

-90,0<br />

-110,0<br />

-130,0<br />

-150,0<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Figuur 6.8 Grotere aantrekkingskracht regio <strong>Achterhoek</strong> door slechten<br />

grensbarrières (grensbarrières volledig weg<br />

Abbildung 6.8 Erhöhte Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong> durch<br />

Grenzbarrierenabbau (Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

fallen vollständig weg)<br />

Aantrekkingskracht (t.o.v.<br />

lan<strong>de</strong>lijk gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>)<br />

100<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

-25<br />

-50<br />

-75<br />

-100<br />

-125<br />

-150<br />

-175<br />

-200<br />

-225<br />

-250<br />

Voor Banen Natuur Cultuur Horeca Na<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Figuur 6.9 Grotere aantrekkingskracht regio <strong>Borken</strong> door slechten<br />

grensbarrières (grensbarrières arbeidsmarkt volledig weg)<br />

Abbildung 6.9 Erhöhte Anziehungskraft <strong>de</strong>r Region <strong>Borken</strong> durch<br />

Grenzbarrierenabbau (Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt<br />

fallen vollständig weg)<br />

Anziehungskraft (Abweichung<br />

vom nationalen Durchschnitt)<br />

50<br />

30<br />

10<br />

-10<br />

-30<br />

-50<br />

-70<br />

-90<br />

-110<br />

-130<br />

-150<br />

Vorher Arbeitsplätze Kultur Natur Gastgewerbe Nachher<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

99


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

7 Voorzieningen<br />

Naast <strong>voor</strong>zieningen die samenhangen met <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong><br />

regio’s (hoofdstuk 6) zijn er natuurlijk ook basis<strong>voor</strong>zieningen waarin<br />

gemeenten en regio’s niet echt on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>nd kunnen zijn, maar die wel<br />

bijdragen aan <strong>de</strong> ‘kwaliteit <strong>van</strong> leven’: zorg, on<strong>de</strong>rwijs, maar ook het<br />

winkelaanbod. Door <strong>de</strong> ligging aan <strong>de</strong> grens is het arbeidspotentieel en het<br />

klantenpotentieel veelal lager (‘een halve cirkel’ als verzorgingsgebied).<br />

Hiernaast hebben <strong>grensregio</strong>’s door <strong>de</strong> relatief geringe aantrekkingskracht<br />

vaak te maken met wegtrekken<strong>de</strong> jongeren en an<strong>de</strong>re kansrijke<br />

bevolkingsgroepen en soms zelfs met bevolkingsdaling. Er is om die<br />

re<strong>de</strong>nen in <strong>grensregio</strong>’s een groter risico op verschraling <strong>van</strong> het<br />

<strong>voor</strong>zieningenniveau. Als <strong>de</strong> regio’s aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens door<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking zou<strong>de</strong>n kunnen profiteren <strong>van</strong> elkaars<br />

<strong>voor</strong>zieningen, kan een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> die negatieve gevolgen <strong>van</strong><br />

bevolkingsdaling wellicht wor<strong>de</strong>n tegengegaan. Uit <strong>de</strong> kaarten in dit laatste<br />

<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> blijkt in elk geval dat <strong>de</strong> regio’s <strong>Achterhoek</strong> en<br />

<strong>Borken</strong> flink zou<strong>de</strong>n kunnen profiteren <strong>van</strong> elkaars zorg- en<br />

on<strong>de</strong>rwijs<strong>voor</strong>zieningen, en in min<strong>de</strong>re mate <strong>van</strong> elkaars winkelaanbod.<br />

7.1 Ziekenhuizen<br />

Uit kaart 7.1 blijkt dat <strong>Borken</strong> in vergelijking met <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> relatief veel<br />

(kleine) ziekenhuizen heeft. Ver<strong>de</strong>r is het zo dat er in <strong>de</strong> directe omgeving<br />

<strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s (in eigen land) ook verschillen<strong>de</strong> grotere ziekenhuizen<br />

staan (on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re in Arnhem en Ensche<strong>de</strong> in Ne<strong>de</strong>rland en in Münster en<br />

Coesfeld in Duitsland). Het aanbod ziekenhuisbed<strong>de</strong>n binnen acceptabele<br />

reistijd is, als het aanbod over <strong>de</strong> grens niet meetelt, in <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s,<br />

maar <strong>voor</strong>al in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong>, lager dan in <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> het land. Hierbij is<br />

uitgegaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> locaties <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> ziekenhuizen en <strong>de</strong><br />

reistijdwaar<strong>de</strong>ring <strong>voor</strong> ziekenhuisbezoek (zie <strong>de</strong> bijlage <strong>voor</strong> een<br />

beschrijving). Als <strong>de</strong> grensbarrières in <strong>de</strong> zorg zou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n geslecht is dat<br />

verschil er niet of nauwelijks meer (zie kaart 7.3). Vooral <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong> zou<strong>de</strong>n daar<strong>van</strong> profiteren, maar ook <strong>de</strong> inwoners ten noor<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> Kreis <strong>Borken</strong> door <strong>de</strong> nabijheid <strong>van</strong> Ensche<strong>de</strong> (zie kaart 7.4). Bij het<br />

slechten <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze grensbarrières neemt het aanbod ziekenhuisbed<strong>de</strong>n sterk<br />

toe. Dit leidt tot <strong>de</strong> conclusie dat er op dit gebied zeker potentie is <strong>voor</strong><br />

samenwerking – <strong>voor</strong>al in <strong>de</strong> directe nabijheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens.<br />

100


7 Einrichtungen<br />

<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Neben Einrichtungen, die die Anziehungskraft einer Region (Kapitel 6)<br />

mitbestimmen, gibt es natürlich auch Basiseinrichtungen, in <strong>de</strong>nen<br />

Kommunen und Regionen kein Alleinstellungsmerkmal haben können, die<br />

aber zur „Lebensqualität“ beitragen: im Gesundheits- und Bildungswesen,<br />

aber auch im Einzelhan<strong>de</strong>l. Aufgrund <strong>de</strong>r Grenzlage ist das Arbeits- und<br />

Kun<strong>de</strong>npotenzial oft niedriger (ein „Halbkreis“ im Einzugsgebiet).<br />

Abgesehen davon haben die Grenzregionen durch ihre relativ geringe<br />

Anziehungskraft oft mit <strong>de</strong>r Abwan<strong>de</strong>rung von jüngeren und an<strong>de</strong>ren<br />

zukunftsträchtigen Bevölkerungsgruppen zu kämpfen, bisweilen selbst mit<br />

Bevölkerungsrückgang. In <strong>de</strong>n Grenzregionen besteht ein höheres Risiko<br />

zur Abnahme <strong>de</strong>s Einrichtungsniveaus. Wenn die Regionen auf bei<strong>de</strong>n<br />

Grenzseiten durch grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit gegenseitig von<br />

ihren Einrichtungen profitieren können, kann einem Teil <strong>de</strong>r negativen<br />

Folgen <strong>de</strong>s Bevölkerungsrückgangs entgegengetreten wer<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong>n Karten<br />

im letzten Teil <strong>de</strong>s <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen zeigt sich in je<strong>de</strong>m Fall, dass die<br />

Regionen <strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> stark von <strong>de</strong>n gegenseitigen<br />

Gesundheits- und Bildungseinrichtungen profitieren könnten, in geringerem<br />

Maße auch von ihren Einzelhan<strong>de</strong>lsgeschäften.<br />

7.1 Krankenhäuser<br />

Die Karte 7.1 zeigt, dass <strong>Borken</strong> im Vergleich mit <strong>de</strong>m <strong>Achterhoek</strong> relativ<br />

viele (kleine) Krankenhäuser hat. Es scheint ebenso, dass in unmittelbarer<br />

Nähe <strong>de</strong>r bei<strong>de</strong>n Regionen (im eigenen Land) sich auch einige größere<br />

Krankenhäuser (u.a. in Arnhem und Ensche<strong>de</strong> in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und in<br />

Deutschland in Münster und Coesfeld) befin<strong>de</strong>n. Die Versorgung mit<br />

Krankenhausbetten innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit ist, wenn das<br />

Angebot hinter <strong>de</strong>r Grenze nicht mitzählt, in bei<strong>de</strong>n Grenzregionen, vor<br />

allem aber im <strong>Achterhoek</strong>, niedriger als im Rest <strong>de</strong>s Lan<strong>de</strong>s. Hierbei wur<strong>de</strong><br />

von <strong>de</strong>n verschie<strong>de</strong>nen Standorten <strong>de</strong>r Krankenhäuser ausgegangen und<br />

von einer Schätzung <strong>de</strong>r Fahrtzeit für Krankenhausaufenthalte (siehe Anlage<br />

für eine <strong>de</strong>tailliertere Beschreibung). Könnten die Grenzbarrieren im<br />

Gesundheitswesen beseitigt wer<strong>de</strong>n, gäbe es keine o<strong>de</strong>r nur kaum<br />

Unterschie<strong>de</strong> mehr (siehe Karte 7.3). Vor allem die Bewohner <strong>de</strong>s<br />

<strong>Achterhoek</strong> wür<strong>de</strong>n davon profitieren (siehe Karte 7.4), jedoch auch die<br />

Bewohner nördlich <strong>de</strong>s Kreis <strong>Borken</strong> durch die Nähe zu Ensche<strong>de</strong>. Durch<br />

101


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

102


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

die Beseitigung dieser Grenzbarrieren nimmt die Versorgung für die<br />

Bewohner logischerweise stark zu. Dies führt zu <strong>de</strong>r Schlussfolgerung, dass<br />

in diesem Bereich sicherlich Kooperationspotenzial vorhan<strong>de</strong>n ist -<br />

insbeson<strong>de</strong>re in unmittelbarer Nähe zur Grenze.<br />

103


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 7.1 Locatie <strong>van</strong> ziekenhuizen en om<strong>van</strong>g in aantal ziekenhuisbed<strong>de</strong>n<br />

Karte 7.1 Lage von Krankenhäusern und Anzahl <strong>de</strong>r Krankenhausbetten<br />

104<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 7.2 Aantal ziekenhuisbed<strong>de</strong>n binnen acceptabele reistijd, exclusief<br />

aanbod buitenland<br />

Karte 7.2 Anzahl von Krankenhausbetten innerhalb akzeptabler Fahrtzeit,<br />

exklusiv Auslandsangebot<br />

> 6.995<br />

6.529 - 6.995<br />

6.063 - 6.529<br />

5.596 - 6.063<br />

5.130 - 5.596<br />

4.663 - 5.130<br />

4.197 - 4.663<br />

3.731 - 4.197<br />

3.264 - 3.731<br />

2.798 - 3.264<br />

2.332 - 2.798<br />

1.865 - 2.332<br />

1.399 - 1.865<br />

933 - 1.399<br />

466 - 933<br />

< 466<br />

> 100<br />

100-200<br />

200-500<br />

500-1.000<br />

1.000-2.000<br />

2.000-5.000<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 7.3 Aantal ziekenhuisbed<strong>de</strong>n binnen acceptabele reistijd, inclusief<br />

aanbod buitenland<br />

Karte 7.3 Anzahl von Krankenhausbetten innerhalb akzeptabler Fahrtzeit,<br />

inklusiv Auslandsangebot<br />

> 6.995<br />

6.529 - 6.995<br />

6.063 - 6.529<br />

5.596 - 6.063<br />

5.130 - 5.596<br />

4.663 - 5.130<br />

4.197 - 4.663<br />

3.731 - 4.197<br />

3.264 - 3.731<br />

2.798 - 3.264<br />

2.332 - 2.798<br />

1.865 - 2.332<br />

1.399 - 1.865<br />

933 - 1.399<br />

466 - 933<br />

< 466<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 7.4 Toename aantal ziekenhuisbed<strong>de</strong>n binnen acceptabele reistijd als<br />

het gevolg <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong> grensbarrières<br />

Karte 7.4 Zunahme <strong>de</strong>r Anzahl von Krankenhausbetten innerhalb<br />

akzeptabler Fahrtzeit als Folge <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus<br />

> 6.995<br />

6.529 - 6.995<br />

6.063 - 6.529<br />

5.596 - 6.063<br />

5.130 - 5.596<br />

4.663 - 5.130<br />

4.197 - 4.663<br />

3.731 - 4.197<br />

3.264 - 3.731<br />

2.798 - 3.264<br />

2.332 - 2.798<br />

1.865 - 2.332<br />

1.399 - 1.865<br />

933 - 1.399<br />

466 - 933<br />

< 466<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

105


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

7.2 On<strong>de</strong>rwijs<br />

Op het gebied <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rwijs kan er een on<strong>de</strong>rscheid wor<strong>de</strong>n gemaakt<br />

tussen <strong>de</strong> basisscholen en mid<strong>de</strong>lbare scholen, <strong>de</strong> beroepsopleidingen, en <strong>de</strong><br />

Hochschule/Universitäte/hoger beroepson<strong>de</strong>rwijs (hbo)/wetenschappelijk<br />

on<strong>de</strong>rwijs (WO). De eerste twee typen scholen kunnen wor<strong>de</strong>n gezien als<br />

basis<strong>voor</strong>zieningen. In regio’s met vergrijzing en bevolkingsdaling kunnen<br />

<strong>de</strong>ze on<strong>de</strong>r druk kunnen komen te staan. Grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

samenwerking en het opheffen <strong>van</strong> grensbarrières biedt dan een manier om<br />

<strong>de</strong> vraag aan <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens te bun<strong>de</strong>len en <strong>de</strong>ze<br />

basis<strong>voor</strong>zieningen op peil te hou<strong>de</strong>n. Net als bij ziekenhuizen is op basis<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> locatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> instellingen en <strong>de</strong> reisbereidheid <strong>voor</strong> on<strong>de</strong>rwijs, het<br />

aanbod met en zon<strong>de</strong>r grensbarrières berekend. Op <strong>de</strong>ze manier wordt<br />

direct dui<strong>de</strong>lijk hoe groot het effect op het on<strong>de</strong>rwijsaanbod <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

inwoners <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> regio’s is.<br />

Voor het hoger on<strong>de</strong>rwijs geldt echter dat dit <strong>voor</strong>al een amenity is die een<br />

rol speelt in <strong>de</strong> aantrekkingskracht <strong>van</strong> ste<strong>de</strong>n en regio’s (zie hoofdstuk 6).<br />

Jongeren trekken (ook over grotere afstan<strong>de</strong>n) zowel in Ne<strong>de</strong>rland als in<br />

Duitsland naar die ste<strong>de</strong>n en regio’s waar dit on<strong>de</strong>rwijs wordt aangebo<strong>de</strong>n.<br />

Samenwerking en het opheffen <strong>van</strong> grensbarrières zorgt enerzijds <strong>voor</strong> een<br />

grotere aantrekkingskracht; een gemeente aan <strong>de</strong> ene kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens kan<br />

profiteren <strong>van</strong> hoger on<strong>de</strong>rwijs aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens. 46<br />

An<strong>de</strong>rzijds biedt <strong>de</strong> nabijheid <strong>van</strong> hoger on<strong>de</strong>rwijs werkgevers aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />

kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens een hoger aanbod <strong>van</strong> hoogopgelei<strong>de</strong> werknemers – mits<br />

<strong>de</strong> barrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt wor<strong>de</strong>n geslecht. Universiteiten zijn al<br />

meegenomen in <strong>de</strong> analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> aantrekkingskracht in het vorige<br />

hoofdstuk, daarom wordt hieron<strong>de</strong>r alleen ingegaan op het hbo/Hochschule.<br />

Beroepsopleidingen vallen hier feitelijk tussenin. Een mbo of Berufsschule<br />

heeft enerzijds een sterkere regiofunctie dan hoger on<strong>de</strong>rwijs, maar is niet<br />

zo lokaal georiënteerd als basisscholen of mid<strong>de</strong>lbare scholen. Het<br />

wegnemen <strong>van</strong> grensbarrières zou er<strong>voor</strong> kunnen zorgen dat een mbo of<br />

Berufsschule in een grensgebied met vergrijzing en krimp voldoen<strong>de</strong> draagvlak<br />

behoudt om te blijven bestaan. Ook kan het zijn dat een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

jongeren dat nu verhuist uit een <strong>grensregio</strong> <strong>voor</strong> een opleiding, bij het<br />

46<br />

Zo hopen <strong>de</strong> gemeente Vaals en Heerlen op <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> stu<strong>de</strong>nten <strong>van</strong> <strong>de</strong> Universiteit Aken<br />

omdat er in Aken zelf een tekort aan stu<strong>de</strong>ntenwoningen is.<br />

106


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

7.2 Bildungswesen<br />

Im Bereich <strong>de</strong>r Bildung muss zwischen <strong>de</strong>n Primär- und Sekundarschulen,<br />

<strong>de</strong>r Berufsausbildung und <strong>de</strong>n Fachhochschulen/Universitäten/<strong>de</strong>r höheren<br />

Berufsbildung (HBO)/Wissenschaftlichen Ausbildung (WO) unterschie<strong>de</strong>n<br />

wer<strong>de</strong>n. Die ersten zwei Arten von Schulen können als Basiseinrichtungen<br />

betrachtet wer<strong>de</strong>n. Regionen, die von Vergreisung und<br />

Bevölkerungsrückgang betroffen sind, können unter Druck geraten.<br />

Grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit und <strong>de</strong>r Grenzbarrierenabbau<br />

bieten dagegen Möglichkeiten, um die Nachfrage auf <strong>de</strong>n verschie<strong>de</strong>nen<br />

Grenzseiten zu bün<strong>de</strong>ln und diese Einrichtungen aufrechtzuerhalten. Wie<br />

auch bei <strong>de</strong>n Krankenhäusern wur<strong>de</strong>n die Berechnungen zum Angebot hier<br />

auf Basis von Institutionsstandorten und <strong>de</strong>r Bereitschaft, für Bildung zu<br />

reisen, angestellt, jeweils mit und ohne Grenzbarrieren. Auf diese Weise<br />

wird direkt <strong>de</strong>utlich, wie groß die Auswirkungen auf die<br />

Bildungseinrichtungen für die Bewohner bei<strong>de</strong>r Regionen sind.<br />

Für die höhere Bildung gilt, dass für die Anziehungskraft von Städten und<br />

Regionen in erster Linie die amenity eine Rolle spielt (siehe<br />

Kapitel 6). Junge Menschen ziehen (auch über längere Distanzen) sowohl in<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n als auch in Deutschland in die Städte und Regionen, in<br />

<strong>de</strong>nen diese Bildung angeboten wird.<br />

Zusammenarbeit und Grenzbarrierenabbau sorgen einerseits für eine<br />

größere Anziehungskraft; eine Kommune auf <strong>de</strong>r einen Grenzseite kann<br />

profitieren von <strong>de</strong>n Vorteilen <strong>de</strong>r höheren Bildung auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Seite. 46<br />

An<strong>de</strong>rerseits bietet die Nähe zu höherer Bildung Arbeitgebern auf <strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>ren Grenzseite ein höheres Angebot an hoch qualifizierten<br />

Arbeitskräften - sofern die Barrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt entfernt wer<strong>de</strong>n.<br />

Universitäten sind bereits in <strong>de</strong>r Analyse zur Anziehungskraft im vorherigen<br />

Kapitel enthalten, daher wird weiterfolgend nur auf die HBO/<br />

[Fach]Hochschulen eingegangen.<br />

Die Berufsausbildungen stehen hier tatsächlich dazwischen. Eine MBO<br />

[mittlere berufliche Bildung] o<strong>de</strong>r auch die Berufschule haben einerseits eine<br />

stärkere regionale Rolle als die Hochschulausbildung, sind aber nicht so<br />

lokal orientiert wie Primär- o<strong>de</strong>r Sekundarschulen. Der Abbau von<br />

Grenzbarrieren könnte sicherstellen, dass eine MBO-Ausbildung o<strong>de</strong>r<br />

46 So hoffen die Gemein<strong>de</strong>n Vaals und Heerlen auf die Ankunft von Stu<strong>de</strong>nten <strong>de</strong>r Universität Aachen,<br />

weil es in Aachen selbst einen Mangel an Stu<strong>de</strong>ntenwohnheimen gibt.<br />

107


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

wegvallen <strong>van</strong> grensbarrières in <strong>de</strong> toekomst wel zou blijven omdat net over<br />

<strong>de</strong> grens een geschikte mbo-opleiding of Berufsschule is.<br />

In <strong>de</strong> kaarten 7.5 tot en met 7.10 wordt <strong>van</strong> alle typen on<strong>de</strong>rwijsinstellingen<br />

getoond waar die zich aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens bevin<strong>de</strong>n. Vervolgens<br />

wordt in inzichtelijk gemaakt waar <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong> die<br />

on<strong>de</strong>rwijs<strong>voor</strong>zieningen het meest toeneemt als <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> grensbarrières<br />

zou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n geslecht. Voor het basison<strong>de</strong>rwijs is die winst vrijwel nihil<br />

omdat mensen niet bereid zijn om daar<strong>voor</strong> veel ver<strong>de</strong>r te reizen dan <strong>de</strong><br />

eigen gemeente. Hiernaast is het zo dat in elke gemeente basisscholen en<br />

Grundschule te vin<strong>de</strong>n zijn. Daarom is hier geen kaart <strong>van</strong> opgenomen. Voor<br />

<strong>de</strong> overige on<strong>de</strong>rwijsinstellingen is <strong>de</strong> winst <strong>van</strong> het slechten <strong>van</strong><br />

grensbarrières behoorlijk. Bij het <strong>voor</strong>tgezet on<strong>de</strong>rwijs en het mid<strong>de</strong>lbaar<br />

beroepson<strong>de</strong>rwijs/Berufsschule profiteren <strong>voor</strong>al <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong> daar<strong>van</strong>. Bij het hoger beroepson<strong>de</strong>rwijs hebben <strong>de</strong> inwoners<br />

aan <strong>de</strong> Duitse kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens hier juist profijt <strong>van</strong>.<br />

108


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Berufsschule in einem Grenzgebiet mit Vergreisung und Schwund eine<br />

hinreichen<strong>de</strong> Grundlage bekommt, um bestehen zu bleiben. Es ist ebenso<br />

möglich, dass einige <strong>de</strong>r jungen Leute, die gegenwärtig mit Sicherheit aus<br />

einer Grenzregion wegziehen, dazu bewegt wer<strong>de</strong>n können, in <strong>de</strong>r Zukunft<br />

für die Ausbildung, im Fall <strong>de</strong>r Abwesenheit von Grenzbarrieren, zu<br />

bleiben, da direkt hinter <strong>de</strong>r Grenze eine geeignete Berufsausbildung<br />

angeboten wird.<br />

In <strong>de</strong>n Karten 7.5 bis 7.10 wird für alle Bildungseinrichtungsarten angezeigt,<br />

wo diese sich auf bei<strong>de</strong>n Grenzseiten befin<strong>de</strong>n. Schließlich wird zugeordnet,<br />

wo die Verfügbarkeit dieser Bildungseinrichtungen am meisten zunimmt,<br />

wenn die bestehen<strong>de</strong>n Grenzbarrieren überwun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n könnten. Für<br />

<strong>de</strong>n Basison<strong>de</strong>rwijs [Primarstufe] und die Grundschule wäre <strong>de</strong>r Zugewinn<br />

gleich Null, weil die Allgemeinheit nicht bereit ist, sich hierfür viel weiter als<br />

von ihrer eigenen Gemein<strong>de</strong> zu entfernen. Ebenso gilt, dass in je<strong>de</strong>r<br />

Gemein<strong>de</strong> Basisscholen und Grundschulen vorhan<strong>de</strong>n sind. Deshalb ist für<br />

diese keine Karte angelegt wor<strong>de</strong>n. Für an<strong>de</strong>re Bildungseinrichtungen aber<br />

wäre <strong>de</strong>r Zugewinn durch einen Grenzbarrierenabbau enorm. Im Bereich<br />

<strong>de</strong>r Sekundarschulen und <strong>de</strong>r MBO/Berufsschulen profitieren vor allem die<br />

Bewohner <strong>de</strong>s <strong>Achterhoek</strong>. In <strong>de</strong>r höheren Berufsbildung liegt <strong>de</strong>r Profit<br />

vor allem auf <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Grenzseite.<br />

109


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 7.5 Waar zitten <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lbare scholen? Aantal per gemeente<br />

Karte 7.5 Wo befin<strong>de</strong>n sich die Sekundarschulen? Anzahl pro Gemein<strong>de</strong><br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

20<br />

110<br />

1<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 7.6 Veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong> <strong>voor</strong>tgezet on<strong>de</strong>rwijs<br />

als gevolg <strong>van</strong> het opheffen <strong>van</strong> grensbarrières<br />

Karte 7.6 Verän<strong>de</strong>rung in <strong>de</strong>r Verfügbarkeit von Sekundarschulen als Folge<br />

<strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus<br />

Aantal vestigingen binnen<br />

acceptabele reistijd<br />

> 88<br />

59- 88<br />

42 - 59<br />

31 - 42<br />

22- 31<br />

19 - 24<br />

15 - 19<br />

12 - 15<br />

9 - 12<br />

6 - 9<br />

4 - 6<br />

2 - 4<br />

2 - 4<br />

5 - 9<br />

1 - 2<br />

0,4 - 1<br />

0 - 0,4<br />

0<br />

10 - 19<br />

- 49<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 7.7 Waar zitten <strong>de</strong> mbo-instellingen en Beruffschule? Aantal per<br />

gemeente<br />

Karte 7.7 Wo befin<strong>de</strong>n sich die MBO-Institutionen und Berufschulen?<br />

<br />

Anzahl pro Gemein<strong>de</strong><br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Kaart 7.8 Veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong> mbo-on<strong>de</strong>rwijs en<br />

Berufsschule als gevolg <strong>van</strong> het opheffen <strong>van</strong> grensbarrières<br />

Karte 7.8 Verän<strong>de</strong>rung in <strong>de</strong>r Verfügbarkeit von MBO-Ausbildung und<br />

Berufschulen als Folge <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus<br />

Aantal vestigingen binnen<br />

acceptabele reistijd<br />

> 47<br />

36 - 47<br />

28- 36<br />

22 - 28<br />

17 - 22<br />

14 - 17<br />

10 - 14<br />

8 - 10<br />

6 - 8<br />

4 - 6<br />

3 - 4<br />

1,4 - 3<br />

0,7 - 1,4<br />

0,3 - 0,7<br />

0,0 - 0,3<br />

0<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

12 - 15<br />

<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

1<br />

2 - 4<br />

4- 7<br />

8 -11<br />

111


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 7.9 Waar zitten <strong>de</strong> hbo-instellingen en Hochschule? 47 Om<strong>van</strong>g in<br />

aantallen stu<strong>de</strong>nten in duizen<strong>de</strong>n<br />

Karte 7.9 Wo befin<strong>de</strong>n sich die Fachhochschulen und Universitäten? 48<br />

Umfang <strong>de</strong>r Studieren<strong>de</strong>n in Tausend<br />

47<br />

112<br />

<br />

<br />

Saxion<br />

Hogeschool<br />

Hogeschool<br />

Arnhem -Nijmegen;<br />

ArtEZ<br />

<br />

Hogeschool Van<br />

Hall Larenstein<br />

<br />

Hogeschool Arnhem -<br />

Nijmegen<br />

Iselinge<br />

Hogeschool<br />

<br />

Edith Stein<br />

Hogeschool<br />

Westfälische<br />

hochschule<br />

<br />

<br />

<br />

Saxion Hogeschool;<br />

ArtEZ<br />

< 0,5<br />

0,5 - 1<br />

1 - 2 <br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 7.10 Veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong> hbo-on<strong>de</strong>rwijs en<br />

Hochschule als gevolg <strong>van</strong> het opheffen <strong>van</strong> grensbarrières<br />

Karte 7.10 Verän<strong>de</strong>rung in <strong>de</strong>r Verfügbarkeit von Fachhochschulen und<br />

Universitäten als Folge <strong>de</strong>s Grenzbarrierenabbaus<br />

Aantal vestigingen binnen<br />

acceptabele reistijd<br />

>11<br />

7 -11<br />

6- 7<br />

4,5 -6<br />

3,6 - 4,5<br />

2,9 - 3,6<br />

2,4 - 2,9<br />

2,0 - 2,4<br />

1,7 - 2,0<br />

1,4 - 1,7<br />

1,2 - 1,4<br />

1,0 - 1,2<br />

0,8 - 1,0<br />

0,6 - 0,8<br />

0,3 - 0,6<br />

0,0 - 0,3<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Exclusief vestigingen <strong>van</strong> instellingen <strong>voor</strong> ‘leren op afstand’ zoals <strong>de</strong> Open Universiteit in<br />

Ne<strong>de</strong>rland en <strong>de</strong> Fernuniversitäte in Duitsland<br />

47<br />

Exklusiv Einrichtungsstandorte <strong>de</strong>s "Fernstudiums" wie bspw. die Open Universiteit in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und die Fernuniversitäten in Deutschland.<br />

<br />

2 - 5<br />

Fachhochschule<br />

Münster<br />

5- 10 <br />

10 - 20 <br />

20 - 50


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

113


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

7.3 Winkelaanbod<br />

Uit <strong>de</strong> kaarten 7.11 en 7.12 blijkt dat er <strong>voor</strong> zowel <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong> als <strong>van</strong> <strong>Borken</strong> meer winkelmogelijkhe<strong>de</strong>n ontstaan als ook <strong>de</strong><br />

winkels over <strong>de</strong> grens in dat aanbod wor<strong>de</strong>n meegeteld. Hierbij is uitgegaan<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> winkels <strong>voor</strong> mo<strong>de</strong> en luxe per gemeente. Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

reistijdwaar<strong>de</strong>ring is het aantal winkels binnen acceptabele reistijd met en<br />

zon<strong>de</strong>r grensbarrières berekend. Grensoverschrij<strong>de</strong>nd winkelen is in<br />

<strong>grensregio</strong>’s al lange tijd een bekend fenomeen. Prijsverschillen op het<br />

gebied <strong>van</strong> bij<strong>voor</strong>beeld benzine 48 of alcohol 49 kunnen sterke prikkels geven<br />

om over <strong>de</strong> grens inkopen te doen.<br />

Uit diverse on<strong>de</strong>rzoeken 50 blijkt dat <strong>voor</strong> (an<strong>de</strong>re) dagelijkse boodschappen<br />

<strong>de</strong> meeste inwoners <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s gebruikmaken <strong>van</strong> het aanbod in hun<br />

eigen gemeente of <strong>de</strong> directe buurgemeenten, en slechts beperkt over <strong>de</strong><br />

grens inkopen doen. Dit ligt an<strong>de</strong>rs <strong>voor</strong> ‘winkelen’: <strong>de</strong> aankoop <strong>van</strong> nietdagelijkse<br />

producten zoals kleding. Ste<strong>de</strong>n als Nijmegen, Venlo, Maastricht,<br />

Düsseldorf en Antwerpen trekken veel bezoekers uit <strong>de</strong> buitenlandse<br />

<strong>grensregio</strong>’s <strong>voor</strong> een ‘dagje winkelen’. In <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> trekt Winterswijk<br />

veel Duitsers naar <strong>de</strong> wekelijkse markt en in <strong>Borken</strong> trekt Bocholt relatief<br />

veel Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs.<br />

Dit is uiteraard gunstig <strong>voor</strong> <strong>de</strong> winkeliers en <strong>de</strong> horeca in <strong>de</strong>ze ste<strong>de</strong>n maar<br />

<strong>de</strong> nabijheid <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze ste<strong>de</strong>n biedt juist ook veel <strong>voor</strong><strong>de</strong>len <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

inwoners aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens. Het aanbod winkels neemt<br />

immers fors toe als <strong>de</strong>ze inwoners zich niet alleen oriënteren op het aanbod<br />

aan <strong>de</strong> eigen kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens. Wanneer het winkelaanbod aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />

kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens <strong>voor</strong> inwoners <strong>van</strong> krimpen<strong>de</strong> of vergrijzen<strong>de</strong> gemeenten<br />

volledig meetelt biedt dat een tegenwicht tegen het (mogelijk) dalen<strong>de</strong><br />

aanbod in <strong>de</strong> eigen gemeente of regio.<br />

48<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld F. Bruinsma, P.Rietveld en D. Van Vuuren, 1998; Benzine-accijns op <strong>de</strong> helling.<br />

ESB (83 ;<br />

nr 4178): 899.<br />

49<br />

In bij<strong>voor</strong>beeld het rapport Accijnsverhogingen op bier - De kater komt later (2008) <strong>van</strong> Ernst &<br />

Young en Regioplan in opdracht <strong>van</strong> het Centraal Brouwerij Kantoor wordt er een inschatting<br />

gemaakt <strong>van</strong> <strong>de</strong> mogelijke groei <strong>van</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> alcoholinkoop bij toenemen<strong>de</strong><br />

prijsverschillen tussen Ne<strong>de</strong>rland enerzijds en Duitsland en België an<strong>de</strong>rzijds.<br />

50<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld A. Boekesteijn, I. Damen en O. Ren<strong>de</strong>rs ,2009; Monitor Grenzeloos Winkelen<br />

(Boxtel: BRO) en J. Boxum e.a., 2009: Euregionaal Koopstromenon<strong>de</strong>rzoek 2009 Stadsregio<br />

Arnhem/Nijmegen (Goudappel Coffeng) De belangrijkste re<strong>de</strong>n om dagelijkse boodschappen over<br />

<strong>de</strong> grens te doen blijkt <strong>voor</strong>al het (verschil in) prijsniveau te zijn.<br />

114


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

7.3 Einzelhan<strong>de</strong>l<br />

Die Karten 7.11 und 7.12 zeigen, dass sowohl für die Bewohner <strong>de</strong>s<br />

<strong>Achterhoek</strong> als auch für die von <strong>Borken</strong> mehr Einkaufsmöglichkeiten<br />

entstehen, wenn auch die Geschäfte hinter <strong>de</strong>r Grenze im Angebot<br />

„mitzählen“. Hierbei wird ausgegangen von Geschäften für Mo<strong>de</strong> und<br />

Luxus pro Gemein<strong>de</strong>. Basierend auf <strong>de</strong>r Fahrtzeitbewertung wur<strong>de</strong> die<br />

Anzahl <strong>de</strong>r Geschäfte, die innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit zu<br />

erreichen sind, mit und ohne Grenzbarrieren berechnet. Grenzüberschreiten<strong>de</strong><br />

Einkäufe in <strong>de</strong>n Grenzregionen sind seit langem ein bekanntes<br />

Phänomen. Preisunterschie<strong>de</strong> bei beispielsweise Benzin 48 o<strong>de</strong>r Alkohol 49<br />

können starke Anreize für <strong>de</strong>n grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Einkauf sein.<br />

Verschie<strong>de</strong>ne Studien 50 haben gezeigt, dass bei (an<strong>de</strong>ren) täglichen<br />

Lebensmitteln die meisten Bewohner <strong>de</strong>r Grenzregionen vom Angebot<br />

ihrer eigenen Gemein<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r unmittelbaren Nachbargemein<strong>de</strong>n<br />

Gebrauch machen und nur eingeschränkt grenzüberschreiten<strong>de</strong> Einkäufe<br />

tätigen. An<strong>de</strong>rs verhält sich dies beim „Shopping“: <strong>de</strong>m Kauf von nicht<br />

alltäglichen Produkten wie beispielsweise Kleidung. Städte wie Nijmegen,<br />

Venlo, Maastricht, Düsseldorf und Antwerpen locken viele Besucher aus<br />

<strong>de</strong>n ausländischen Grenzregionen für einen Shopping-Tag an. Im<br />

<strong>Achterhoek</strong> zieht Winterswijk viele Deutsche zum Wochenmarkt und in<br />

<strong>Borken</strong> lockt Bocholt relativ viele Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r an.<br />

Dies ist natürlich von Vorteil für <strong>de</strong>n Einzelhan<strong>de</strong>l und das Gastgewerbe in<br />

<strong>de</strong>n Städten, aber durch die Nähe dieser Städte bieten sich ebenso viele<br />

Vorteile für die Bewohner auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite. Das<br />

Einzelhan<strong>de</strong>lsangebot nimmt schließlich enorm zu, wenn diese Einwohner<br />

sich nicht nur am Angebot auf <strong>de</strong>r eigenen Grenzseite orientieren. Wenn die<br />

Geschäfte auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite für die Bewohner <strong>de</strong>r von Schwund<br />

und Vergreisung betroffenen Gemein<strong>de</strong>n vollständig bei <strong>de</strong>n Einkaufsmöglichkeiten<br />

„mitzählen“, bietet dies ein Gegengewicht zur (möglicherweise)<br />

sinken<strong>de</strong>n Nachfrage in <strong>de</strong>r eigenen Gemein<strong>de</strong> o<strong>de</strong>r Region.<br />

48<br />

Siehe u.a.: F. Bruinsma, P.Rietveld und D. Van Vuuren, 1998: Benzine-accijns op <strong>de</strong> helling [Benzin-<br />

Verbrauchssteuern am Abhang]. ESB (83 ; nr 4178): 899.<br />

49<br />

z.B. im Bericht zur Erhöhungen <strong>de</strong>r Verbrauchersteuern auf Bier – ‚De kater komt later‘ [„Der Kater kommt<br />

später“] (2008) von Ernst & Young und Regioplan im Auftrag <strong>de</strong>s Centraal Brouwerij Kantoor [Zentralen<br />

Brauereibüros] wird eine Einschätzung <strong>de</strong>s potenziellen Wachstums <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n<br />

Alkoholeinkäufe abgegeben bei einer Erhöhung <strong>de</strong>r Preisunterschie<strong>de</strong> zwischen <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n auf <strong>de</strong>r<br />

einen und Deutschland und Belgien auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Seite.<br />

50<br />

Siehe u.a.: A.Boekesteijn, I. Damen und O. Ren<strong>de</strong>rs, 2009: Monitor Grenzeloos Winkelen [Monitor <strong>de</strong>s<br />

grenzenlosen Einkaufens] (Boxtel: BRO) und J.Boxum et.al., 2009: Euregionaal Koopstromenon<strong>de</strong>rzoek 2009<br />

Stadsregio Arnhem/Nijmegen [Euregionale Kaufstromuntersuchung 2009 Stadtregion Arnheim/Nimwegen]<br />

(Goudappel Coffeng). Der Hauptgrund, um täglich auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite einzukaufen, scheint vor<br />

allem das (unterschiedliche) Preisniveau zu sein.<br />

115


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kaart 7.11 Aanbod winkels (mo<strong>de</strong> & luxe) binnen acceptabele reistijd –<br />

exclusief buitenland<br />

Karte 7.11 Angebot an La<strong>de</strong>ngeschäften (Mo<strong>de</strong> & Luxus) innerhalb<br />

akzeptabler Fahrtzeit, exklusiv Auslandsangebot<br />

116<br />

> 1.197<br />

542 - 1.197<br />

370 - 542<br />

278 - 370<br />

216 - 278<br />

169 - 216<br />

135 - 169<br />

108 - 135<br />

87 - 108<br />

72 - 87<br />

59 - 72<br />

48 - 59<br />

39 - 48<br />

30 - 39<br />

20 - 30<br />

0 - 20<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Kaart 7.12 Het aanbod aan winkels (mo<strong>de</strong> & luxe) binnen acceptabele<br />

reistijd neemt toe als gevolg <strong>van</strong> het opheffen <strong>van</strong> grensbarrières<br />

Karte 7.12 Zunahme <strong>de</strong>s Angebots an La<strong>de</strong>ngeschäften (Mo<strong>de</strong> & Luxus)<br />

innerhalb akzeptabler Fahrtzeit als Folge <strong>de</strong>s<br />

Grenzbarrierenabbaus<br />

> 1.197<br />

542 - 1.197<br />

370 - 542<br />

278 - 370<br />

216 - 278<br />

169 - 216<br />

135 - 169<br />

108 - 135<br />

87 - 108<br />

72 - 87<br />

59 - 72<br />

48 - 59<br />

39 - 48<br />

30 - 39<br />

20 - 30<br />

0 - 20<br />

Bron: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten<br />

Quelle: <strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

117


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

8 Kansen <strong>voor</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking<br />

De meeste <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking <strong>voor</strong> <strong>de</strong> regio’s<br />

<strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> liggen op <strong>de</strong> arbeidsmarkt. Daar zijn <strong>de</strong><br />

grensbarrières het hoogst, en daar is <strong>de</strong> meeste winst te behalen, zowel <strong>voor</strong><br />

<strong>de</strong> aantrekkingskracht als <strong>de</strong> economische vitaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> regio’s.<br />

In hoofdstuk 3 is een overzicht gegeven <strong>van</strong> het type grensbarrières op <strong>de</strong><br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> arbeidsmarkt. Een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> die belemmeringen heeft<br />

te maken met taal- en cultuurverschillen. Het ligt <strong>voor</strong> <strong>de</strong> hand dat het<br />

initiatief <strong>voor</strong> het slechten <strong>van</strong> dit type grensbarrières bij <strong>de</strong> individuele<br />

werknemers en (<strong>de</strong>els ook) werkgevers ligt. Lokale en regionale overhe<strong>de</strong>n<br />

en instellingen zou<strong>de</strong>n hierbij ook een rol kunnen spelen, bij<strong>voor</strong>beeld door<br />

het stimuleren <strong>van</strong> het nemen <strong>van</strong> taalcursussen en het informeren over <strong>de</strong><br />

feitelijke verschillen. Of door <strong>van</strong>af <strong>de</strong> laagste klassen tweetalig on<strong>de</strong>rwijs<br />

aan te bie<strong>de</strong>n. Het kost echter tijd om <strong>de</strong>ze taal- en cultuurverschillen te<br />

overbruggen.<br />

Uit interviews die door bureau Procap zijn afgenomen, en waar<strong>van</strong> in <strong>de</strong><br />

bijlage bij dit rapport verslag wordt gedaan, blijkt dat <strong>de</strong> geïnterview<strong>de</strong><br />

sleutelpersonen in bei<strong>de</strong> regio’s samenwerking op het gebied <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rwijs<br />

(on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re tweetalig on<strong>de</strong>rwijs) <strong>de</strong> belangrijkste sleutel tot een integrale<br />

arbeidsmarkt in <strong>de</strong> toekomst vin<strong>de</strong>n.<br />

An<strong>de</strong>re, meer administratieve, barrières zijn wel op korte termijn te slechten.<br />

De geïnterview<strong>de</strong> sleutelpersonen (in het Procap-on<strong>de</strong>rzoek) gaven aan dat<br />

dit momenteel <strong>de</strong> belangrijkste belemmeringen zijn <strong>voor</strong> een ver<strong>de</strong>re<br />

integratie <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsmarkt. En daar ligt tevens een belangrijke taak <strong>voor</strong><br />

<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke (en in het geval <strong>van</strong> Duitsland soms Bun<strong>de</strong>slan<strong>de</strong>lijke)<br />

overhe<strong>de</strong>n. Voor het verlagen <strong>van</strong> <strong>de</strong> juridische, administratieve en fiscale<br />

grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt zijn <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke overhe<strong>de</strong>n nodig. Daar<br />

wordt overigens al aan gewerkt. Naar verwachting treedt op 1 januari 2014<br />

bij<strong>voor</strong>beeld een nieuw belastingverdrag tussen Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland in<br />

werking waarin een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt wordt<br />

geslecht. 51<br />

51<br />

Ministerie <strong>van</strong> Financiën, 2012: ‘Staatssecretaris Weekers on<strong>de</strong>rtekent belastingverdrag met<br />

Duitsland’ (persbericht 12-04-2012) en <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse tekst <strong>van</strong> het belastingverdrag met<br />

Duitsland (beschikbaar op www.rijksoverheid.nl).<br />

118


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

8 Chancen für die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit<br />

Die meisten Chancen <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit <strong>de</strong>r Regionen<br />

<strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> bieten sich auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt. Dort sind die<br />

höchsten Grenzbarrieren und dort ist <strong>de</strong>r meiste Zugewinn zu erwarten, sowohl<br />

für die Anziehungskraft als auch für die wirtschaftliche Vitalität bei<strong>de</strong>r Regionen.<br />

Kapitel 3 gab einen Überblick über die Beschaffenheit <strong>de</strong>r Grenzbarrieren<br />

für <strong>de</strong>n grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Arbeitsmarkt. Einige dieser Hin<strong>de</strong>rnisse<br />

basieren auf sprachlichen und kulturellen Unterschie<strong>de</strong>n. Es ist<br />

offensichtlich, dass die Initiative für die Beseitigung dieser Art von<br />

Grenzbarrieren von <strong>de</strong>n einzelnen Arbeitnehmern und (teilweise)<br />

Arbeitgebern genommen wer<strong>de</strong>n muss. Lokale und regionale Behör<strong>de</strong>n und<br />

Institutionen könnten hierbei auch eine Rolle spielen, z.B. durch die<br />

För<strong>de</strong>rung von Sprachkursen und bei <strong>de</strong>r Aufklärung über die tatsächlichen<br />

Differenzen. O<strong>de</strong>r aber in<strong>de</strong>m bereits in <strong>de</strong>n untersten Klassen ein<br />

zweisprachiger Unterricht angeboten wird. Allerdings dauert es seine Zeit<br />

diese sprachlichen und kulturellen Unterschie<strong>de</strong> zu überwin<strong>de</strong>n.<br />

Interviews, die von Büro Procap geführt wur<strong>de</strong>n, und über die in <strong>de</strong>r<br />

Anlage 1 zu diesem Bericht informiert wird, stellen heraus, dass die befragten<br />

Schlüsselpersonen aus bei<strong>de</strong>n Regionen die Zusammenarbeit im Bereich <strong>de</strong>r<br />

Bildung (einschließlich <strong>de</strong>r zweisprachigen Erziehung) <strong>de</strong>n wichtigsten<br />

Schlüssel zu einem integrierten Arbeitsmarkt in <strong>de</strong>r Zukunft fin<strong>de</strong>n.<br />

Die eher administrativen Barrieren wären kurzfristig zu überwin<strong>de</strong>n. Die<br />

befragten Schlüsselpersonen (<strong>de</strong>r Procap-Studie) gaben an, dass dies <strong>de</strong>rzeit<br />

die wichtigsten Hin<strong>de</strong>rnisse für eine weitere Integration <strong>de</strong>s Arbeitsmarktes<br />

sind. Und dies wäre gleichzeitig eine wichtige Aufgabe für die nationalen<br />

Regierungen (im Fall von Deutschland mitunter auf Ebene <strong>de</strong>r<br />

Bun<strong>de</strong>slän<strong>de</strong>r). Um die rechtlichen, administrativen und steuerlichen<br />

Grenzbarrieren auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt zu verringern sind die nationalen<br />

Regierungen vonnöten. Hieran wird übrigens bereits gearbeitet.<br />

Voraussichtlich am 1. Januar 2014 wird ein neues <strong>de</strong>utsch-nie<strong>de</strong>rländisches<br />

Steuerabkommen inkrafttreten, mit <strong>de</strong>m ein Teil <strong>de</strong>r Grenzbarrieren auf<br />

<strong>de</strong>m Arbeitsmarkt bereits überwun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n. 51<br />

51 Ministerie <strong>van</strong> Financiën [Finanzministerium], 2012: ‚Staatssecretaris Weekers on<strong>de</strong>rtekent belastingverdrag<br />

met Duitsland‘ [„Staatssekretär Weekers unterzeichnet Steuerabkommen mit Deutschland“] (Pressebericht<br />

12.04.2012) und <strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländische Text <strong>de</strong>s Doppelbesteuerungsabkommens mit Deutschland (verfügbar<br />

auf www.rijksoverheid.nl).<br />

119


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

De regionale en lokale overhe<strong>de</strong>n kunnen hiernaast een belangrijke rol<br />

spelen in <strong>de</strong> informatie en advisering <strong>voor</strong> (potentiële) grenspen<strong>de</strong>laars. Zo<br />

hebben verschillen<strong>de</strong> Euregio’s adviseurs in dienst die zowel telefonisch als<br />

via een spreekuur (potentiële) grenspen<strong>de</strong>laars kunnen helpen en adviseren.<br />

Ook zou<strong>de</strong>n lokale en regionale overhe<strong>de</strong>n en instellingen in samenwerking<br />

met het bedrijfsleven een belangrijke initiëren<strong>de</strong> rol kunnen spelen bij het<br />

inzichtelijk maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraag naar (vacatures) en het aanbod <strong>van</strong><br />

(werkzoeken<strong>de</strong>n) werk aan bei<strong>de</strong> kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens.<br />

Naast het slechten <strong>van</strong> grensbarrières op <strong>de</strong> arbeidsmarkt is ook nog winst<br />

<strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> te behalen door het aanbod <strong>voor</strong>zieningen<br />

beter op elkaar af te stemmen. Vooral met het <strong>de</strong>len <strong>van</strong> culturele<br />

<strong>voor</strong>zieningen, en in min<strong>de</strong>re mate horeca, is nog winst te behalen. Voor<br />

zowel <strong>de</strong> podiumkunstinstellingen als <strong>de</strong> aanbie<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> horeca geldt dat<br />

zij zelf – eventueel verenigd en in samenwerking met lokale en regionale<br />

overhe<strong>de</strong>n – <strong>de</strong> eerst aangewezen partijen zijn om het aanbod aan bei<strong>de</strong><br />

kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens meer bekendheid te geven, en <strong>de</strong> programmering en<br />

kaartverkoop beter op elkaar af te stemmen.<br />

Enige winst is tot slot nog te behalen met het wegnemen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

overgebleven grensbarrières <strong>voor</strong> natuurrecreatie. Als die barrières al<br />

bestaan zullen die binnenkort naar verwachting vrijwel volledig zijn geslecht<br />

omdat er in verschillen<strong>de</strong> Interreg-programma’s veel wordt geïnvesteerd in<br />

het verbin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> (toeristische) fiets- en wan<strong>de</strong>lroutes.<br />

Voor het ver<strong>de</strong>r vermin<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> die overgebleven grensbarrières<br />

lijkt <strong>voor</strong>al een rol weggelegd <strong>voor</strong> <strong>de</strong> beheren<strong>de</strong> organisaties <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

natuurgebie<strong>de</strong>n in combinatie met <strong>de</strong> regionale overhe<strong>de</strong>n.<br />

Behalve maatregelen om <strong>de</strong> aantrekkingskracht en <strong>de</strong> economische vitaliteit<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s te verbeteren, is tot slot ook nog re<strong>de</strong>lijk wat winst te<br />

behalen bij het wegnemen <strong>van</strong> grensbarrières <strong>voor</strong> <strong>de</strong> dagelijkse behoefte<br />

aan zorg, on<strong>de</strong>rwijs en winkels (zie hoofdstuk 7). Met name op die eerste<br />

twee terreinen zijn nog flink wat grensbarrières te slechten, waarbij <strong>de</strong><br />

lan<strong>de</strong>lijke overhe<strong>de</strong>n een belangrijke rol kunnen spelen. Op het gebied <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong>tailhan<strong>de</strong>l geldt dat on<strong>de</strong>rnemingen zelf - eventueel verenigd en in<br />

samenwerking met lokale en regionale overhe<strong>de</strong>n – het <strong>voor</strong>touw zou<strong>de</strong>n<br />

kunnen nemen.<br />

120


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Die regionalen und lokalen Behör<strong>de</strong>n können eine wichtige Rolle bei <strong>de</strong>r<br />

Information und Beratung für (potenzielle) Grenzpendler spielen. Zum<br />

Beispiel haben mehrere <strong>de</strong>r Euroregionen Berater im Dienst, die sowohl<br />

telefonisch als auch durch persönliche Gespräche <strong>de</strong>n (potentiellen)<br />

Grenzgängern helfen und diese beraten können. Auch könnten lokale und<br />

regionale Behör<strong>de</strong>n und Institutionen in Zusammenarbeit mit <strong>de</strong>r<br />

Wirtschaft eine wichtige initiieren<strong>de</strong> Rolle spielen durch die<br />

Sichtbarmachung <strong>de</strong>r Nachfrage an (Arbeitsplätze) und <strong>de</strong>r Versorgung von<br />

(Arbeitsuchen<strong>de</strong>) Arbeit auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r Grenze.<br />

Neben <strong>de</strong>m Grenzbarrierenabbau auf <strong>de</strong>m Arbeitsmarkt ist auch durch eine<br />

bessere Abstimmung im Angebot <strong>de</strong>r Einrichtungen ein Zugewinn für<br />

<strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> zu erwarten. Beson<strong>de</strong>rs bei <strong>de</strong>r gemeinsamen<br />

Nutzung <strong>de</strong>r kulturellen Einrichtungen und in geringerem Maße <strong>de</strong>s<br />

Gastgewerbes wäre ein Zugewinn möglich. Sowohl für die Bühnen als auch<br />

für die Anbieter im Gastgewerbe gilt, dass sie selbst - möglicherweise<br />

vereint und in Zusammenarbeit mit lokalen und regionalen Behör<strong>de</strong>n - die<br />

ersten in <strong>de</strong>r Reihe sind, die das Angebot auf bei<strong>de</strong>n Grenzseiten bekannter<br />

machen und die Programmplanung und <strong>de</strong>n Kartenverkauf besser<br />

aufeinan<strong>de</strong>r abstimmen könnten.<br />

Weitere Zugewinne sind schließlich noch durch <strong>de</strong>n Abbau <strong>de</strong>r letzten<br />

Grenzbarrieren bei <strong>de</strong>r Naherholung zu erreichen. Insofern dort noch<br />

Hin<strong>de</strong>rnisse bestehen, wären diese aller Erwartung nach sehr schnell<br />

beseitigt, da in viele verschie<strong>de</strong>ne INTERREG-Programme bereits investiert<br />

wird um grenzüberschreiten<strong>de</strong> (touristischen) Rad- und Wan<strong>de</strong>rwege<br />

miteinan<strong>de</strong>r zu verbin<strong>de</strong>n. Zur weiteren Reduzierung <strong>de</strong>r verbliebenen<br />

Grenzbarrieren sollten vor allem die leiten<strong>de</strong>n Organisationen <strong>de</strong>r<br />

Naturgebiete gemeinsam mit <strong>de</strong>n regionalen Behör<strong>de</strong>n eine Führungsrolle<br />

übernehmen.<br />

Außer <strong>de</strong>n Maßnahmen zur Steigerung <strong>de</strong>r Anziehungskraft und <strong>de</strong>r<br />

wirtschaftlichen Vitalität <strong>de</strong>r Grenzregionen lässt sich durch <strong>de</strong>n<br />

Grenzbarrierenabbau schließlich noch sehr viel Zugewinn im Bereich <strong>de</strong>s<br />

täglichen Bedarfs - im Gesundheits- und Bildungswesen und im<br />

Einzelhan<strong>de</strong>l - (siehe Kapitel 7) erzielen. Beson<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong>n ersten bei<strong>de</strong>n<br />

Bereichen bestehen noch hohe Grenzbarrieren, bei <strong>de</strong>ren Abbau die<br />

nationalen Regierungen eine wichtige Rolle spielen können. Im Bereich <strong>de</strong>s<br />

Einzelhan<strong>de</strong>ls gilt, dass die Unternehmen selbst - möglicherweise vereint<br />

121


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

In <strong>de</strong> acute (nood)zorg en in specifieke gevallen wordt er al veelvuldig<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>nd samengewerkt tussen ziekenhuizen en an<strong>de</strong>re<br />

hulpdiensten. 52 Dit gaat vaak slechts om een beperkt aantal patiënten, en <strong>van</strong><br />

een structurele grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> patiëntenmobiliteit is (nog) geen<br />

sprake. 53 Ziekenhuizen opereren hoofdzakelijk (en veelal noodzakelijk)<br />

<strong>van</strong>uit een nationale context. Bij een groeien<strong>de</strong> zorgvraag door vergrijzing in<br />

combinatie met een krappe arbeidsmarkt <strong>voor</strong> zorgpersoneel en <strong>de</strong> discussie<br />

(in elk geval in Ne<strong>de</strong>rland) over nut en noodzaak <strong>van</strong> specialisatie <strong>van</strong><br />

ziekenhuizen, 54 biedt grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking en het slechten<br />

<strong>van</strong> grensbarrières veel <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s. 55<br />

Bij<strong>voor</strong>beeld als het gaat om <strong>de</strong> reistijd naar het dichtstbijzijn<strong>de</strong> ziekenhuis<br />

<strong>voor</strong> specifieke specialismen of ingrepen. 56<br />

Voor het vermin<strong>de</strong>ren en opheffen <strong>van</strong> <strong>de</strong> overgebleven grensbarrières op<br />

het gebied <strong>van</strong> zorg is het noodzakelijk dat afspraken wor<strong>de</strong>n gemaakt<br />

tussen nationale overhe<strong>de</strong>n en verzekeraars over <strong>de</strong> financiering. Voor <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>re type barrières lijkt het regionale niveau juist meer geschikt:<br />

ziekenhuizen, an<strong>de</strong>re zorgaanbie<strong>de</strong>rs en regionale overhe<strong>de</strong>n kunnen on<strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> onbekendheid met het aanbod en <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />

kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens wegnemen. Grote vraag is hierbij of elke zorgaanbie<strong>de</strong>r<br />

daarin ook daadwerkelijk geïnteresseerd is: grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> zorg<br />

betekent immers niet alleen een groter verzorgingsgebied, maar ook meer<br />

concurrentie in dat grotere verzorgingsgebied, wat dus ook tot ver<strong>de</strong>re druk<br />

op het zelfstandig <strong>voor</strong>tbestaan <strong>van</strong> ziekenhuizen in <strong>grensregio</strong>’s zou<br />

kunnen lei<strong>de</strong>n.<br />

Uit hoofdstuk 7 bleek dat er <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s flink wat<br />

winst te behalen is als <strong>de</strong> grensbarrières <strong>voor</strong> on<strong>de</strong>rwijs zou<strong>de</strong>n kunnen<br />

wor<strong>de</strong>n geslecht. Het zal echter niet eenvoudig zijn om die barrières te<br />

slechten of te vermin<strong>de</strong>ren, omdat hier<strong>voor</strong> een structurele wijziging <strong>van</strong><br />

een of twee on<strong>de</strong>rwijssystemen op lan<strong>de</strong>lijk niveau nodig is. Het wegnemen<br />

52<br />

Zoals bij<strong>voor</strong>beeld tussen Klinikum Ol<strong>de</strong>nburg en Universitair Medisch Centrum Groningen op<br />

het gebied <strong>van</strong> kin<strong>de</strong>rcardiologie en tussen Maastrichts Universitair Medisch Centrum en het<br />

Universitätsklinikum Aachen.<br />

53<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld <strong>de</strong> conclusies in het verslag <strong>van</strong> een symposium over grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> zorg<br />

tussen Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland in Nijmegen: Ministerie <strong>van</strong> BZK, 2011; Grenzeloze samenwerking<br />

tussen Duitse en Ne<strong>de</strong>rlandse grensziekenhuizen (Den Haag).<br />

54<br />

Wat weer wordt bevor<strong>de</strong>rd door het selectief inkopen op basis <strong>van</strong> kwaliteitsnormen door<br />

verzekeraars.<br />

55<br />

Raad <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Volksgezondheid en Zorg (2011): Demografische krimp en ziekenhuiszorg. Den<br />

Haag: RVZ.<br />

56<br />

Zo staat het enige ‘Gamma-Knife centrum’ – <strong>voor</strong> precieze neurochirurgische ingrepen – <strong>van</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rland in Tilburg terwijl er zich ook een net over <strong>de</strong> grens in Krefeld in Duitsland bevindt.<br />

122


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

und in Zusammenarbeit mit lokalen und regionalen Behör<strong>de</strong>n – eine<br />

Führungsrolle übernehmen könnten.<br />

In <strong>de</strong>r akuten (Notfall-)Versorgung und an<strong>de</strong>ren spezifischen Fällen kommt<br />

es bereits auf vielfältige Art und Weise zwischen <strong>de</strong>n Krankenhäusern und<br />

an<strong>de</strong>ren Rettungsdiensten zur grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit. 52<br />

Dies betrifft meist nur eine begrenzte Zahl <strong>de</strong>r Patienten; von einer<br />

strukturellen grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Mobilität <strong>de</strong>r Patienten kann (noch)<br />

keine Re<strong>de</strong> sein. 53 Krankenhäuser arbeiten hauptsächlich (und oft auch<br />

notwendigerweise) in einem nationalen Kontext. Mit einer wachsen<strong>de</strong>n<br />

Nachfrage an Gesundheitsdiensten aufgrund von Vergreisung, in<br />

Verbindung mit einem begrenzten Arbeitsmarkt für Gesundheitspersonal<br />

und <strong>de</strong>r Diskussion (zumin<strong>de</strong>st in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n) über <strong>de</strong>n Nutzen und<br />

die Notwendigkeit einer Spezialisierung <strong>de</strong>r Krankenhäuser, 54 bergen die<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit und <strong>de</strong>r Grenzbarrierenabbau viele<br />

Chancen für die Bewohner <strong>de</strong>r Grenzregionen. 55 Zum Beispiel wenn es um<br />

die Fahrtzeit bis zum nächsten Krankenhaus für spezifische Eingriffe o<strong>de</strong>r<br />

Fachgebiete geht. 56<br />

Zur Verringerung und Beseitigung <strong>de</strong>r verbliebenen Grenzbarrieren im<br />

Gesundheitswesen ist es notwendig, dass Vereinbarungen zwischen <strong>de</strong>n<br />

nationalen Regierungen und Versicherern über die Finanzierung getroffen<br />

wer<strong>de</strong>n. Für die an<strong>de</strong>ren Arten von Barrieren scheint sich eher die regionale<br />

Ebene anzubieten: Krankenhäuser, an<strong>de</strong>re Gesundheitsdienstleister und<br />

regionale Behör<strong>de</strong>n könnten u.a. die Kenntnisnahme vom Angebot und<br />

Möglichkeiten auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite verbreitern. Die große Frage<br />

hierbei ist, ob je<strong>de</strong>r Anbieter im Gesundheitswesen daran tatsächlich<br />

interessiert ist: die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Gesundheitsversorgung be<strong>de</strong>utet<br />

52<br />

So wie beispielsweise zwischen <strong>de</strong>m Klinikum Ol<strong>de</strong>nburg und <strong>de</strong>m universitätsmedizinischen<br />

Zentrum Groningen auf <strong>de</strong>m Gebiet <strong>de</strong>r pädiatrischen Kardiologie und zwischen Maastrichts<br />

universitätsmedizinischen Zentrum und <strong>de</strong>m Universitätsklinikum Aachen.<br />

53<br />

Siehe u.a. die Schlussfolgerungen <strong>de</strong>s Berichts vom Symposiums über die grenzüberschreiten<strong>de</strong><br />

Gesundheitsversorgung zwischen <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und Deutschland in Nimwegen: Ministerie <strong>van</strong><br />

BZK [Ministerium <strong>de</strong>s Innern], 2011: Grenzeloze samenwerking tussen Duitse en Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

grensziekenhuizen [Grenzenlose Zusammenarbeit zwischen <strong>de</strong>utschen und nie<strong>de</strong>rländischen<br />

Grenzkrankenhäusern] (Den Haag).<br />

54<br />

Was wie<strong>de</strong>rum beför<strong>de</strong>rt wird durch <strong>de</strong>n selektiven Erwerb auf Basis von Qualitätsstandards <strong>de</strong>r<br />

Krankenkassen.<br />

55<br />

Raad <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Volksgezondheid en Zorg [Rat für Volksgesundheit und Pflege], 2011:<br />

Demografische krimp en ziekenhuiszorg [Demografischer Schwund und Krankenhauspflege]. Den<br />

Haag: RVZ.<br />

56<br />

So steht das einzige „Gamma-Knife-Zentrum“ - für präzise neurochirurgische Operationen - <strong>de</strong>r<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n in Tilburg, obwohl sich ein solches ebenso genau hinter <strong>de</strong>r Grenze in Krefeld in<br />

Deutschland befin<strong>de</strong>t.<br />

123


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

<strong>van</strong> grensbarrières kan hier<strong>voor</strong> een argument zijn, maar zal door het relatief<br />

lokale karakter <strong>van</strong> basisscholen en mid<strong>de</strong>lbare scholen waarschijnlijk niet<br />

erg zwaar wegen op lan<strong>de</strong>lijk niveau.<br />

De geïnterview<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> regio’s (zie bijlage) geven aan dat in <strong>de</strong> regio door<br />

kleinschalig en op jonge leeftijd <strong>de</strong> Nachbarsprache te leren en te starten met<br />

een gezamenlijk regionaal on<strong>de</strong>rwijsprogramma (inclusief tweetalig<br />

on<strong>de</strong>rwijsmateriaal) er stappen in <strong>de</strong> regio kunnen wor<strong>de</strong>n gezet. An<strong>de</strong>re,<br />

meer structurele, veran<strong>de</strong>ringen zoals we<strong>de</strong>rzijdse erkenning <strong>van</strong> elkaars<br />

diploma’s in het beroepson<strong>de</strong>rwijs vergt afstemming op lan<strong>de</strong>lijk niveau.<br />

En tot slot is er volgens <strong>de</strong>ze <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong> en <strong>Borken</strong> nog winst te behalen door beter gebruik te maken<br />

<strong>van</strong> elkaars winkel<strong>voor</strong>zieningen (hoofdstuk 7). Inwoners <strong>van</strong> <strong>grensregio</strong>’s<br />

maken in <strong>de</strong> praktijk al lang gebruik <strong>van</strong> <strong>de</strong> winkels aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> grens, maar in <strong>de</strong> beleving <strong>van</strong> <strong>de</strong> consument in <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s blijken <strong>de</strong><br />

winkels over <strong>de</strong> grens nog niet <strong>voor</strong> <strong>de</strong> volle hon<strong>de</strong>rd procent mee te tellen 57<br />

– er bestaan dus (nog) grensbarrières. Als <strong>de</strong>ze kunnen wor<strong>de</strong>n<br />

weggenomen profiteren zowel <strong>de</strong> winkeliers 58 als <strong>de</strong> inwoners aan bei<strong>de</strong><br />

kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens (nog) sterker <strong>van</strong> <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n.<br />

Uit on<strong>de</strong>rzoek 59 blijkt dat een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> <strong>kansen</strong>’ op<br />

het gebied <strong>van</strong> winkelen reeds wordt benut. Tegelijkertijd blijkt ook dat <strong>de</strong><br />

<strong>grensregio</strong>’s nog niet als een volledig geïntegreer<strong>de</strong> winkelmarkt<br />

functioneren. Daar blijken verschillen<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen aan ten grondslag te liggen:<br />

onbekendheid met het aanbod, te veel moeite (zon<strong>de</strong>r dat dit na<strong>de</strong>r<br />

gespecificeerd is), slechte ervaringen (met winkelpersoneel en service).<br />

Cultuurverschillen (zoals <strong>de</strong> bejegening in winkels) en onbekendheid met<br />

het aanbod lijken <strong>de</strong> belangrijkste barrières te zijn. Winkeliers (eventueel<br />

georganiseerd in binnenstadsverenigingen) lijken samen met lokale en<br />

57<br />

I<strong>de</strong>m, en zie ook R. Esselink, G. Huijgen en T. Len<strong>de</strong>rink (2010) Koopstromenon<strong>de</strong>rzoek Oost-<br />

Ne<strong>de</strong>rland (Ensche<strong>de</strong>: I&O Research).<br />

58<br />

Ook hier geldt dat dit betekent dat er meer concurrentie zal zijn waardoor het aanbod in<br />

specifieke gemeenten in het ene land on<strong>de</strong>r druk kan komen te staan ten faveure <strong>van</strong> het aanbod<br />

in gemeenten in het an<strong>de</strong>re land. Hoewel dit naar alle waarschijnlijkheid <strong>van</strong>uit<br />

welvaartseconomisch perspectief positief uitpakt <strong>voor</strong> <strong>de</strong> maatschappij als geheel kan dit dus ten<br />

koste gaan <strong>van</strong> individuele winkeliers en het aanbod in kleinere gemeenten dichtbij <strong>de</strong> grens.<br />

59<br />

Zie bij<strong>voor</strong>beeld A. Boekesteijn, I. Damen en O. Ren<strong>de</strong>rs (2009) Monitor Grenzeloos Winkelen<br />

(Boxtel: BRO) en J. Boxum, P. <strong>van</strong> Beek, R.J. <strong>de</strong> Graaf en T. <strong>van</strong> Huffelen (2009) Euregionaal<br />

Koopstromenon<strong>de</strong>rzoek 2009 Stadsregio Arnhem/Nijmgen (Goudappel Coffeng) De belangrijkste<br />

re<strong>de</strong>n om weleens dagelijkse boodschappen over <strong>de</strong> grens te doen blijkt <strong>voor</strong>al het (verschil in)<br />

prijsniveau te zijn.<br />

124


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

schließlich nicht nur einen größeren Einzugsbereich, son<strong>de</strong>rn auch mehr<br />

Wettbewerb, <strong>de</strong>r damit auch zu weiterem Druck auf die unabhängige<br />

Existenz von Krankenhäusern in <strong>de</strong>n Grenzregionen führen könnte.<br />

Das Kapitel 7 hat gezeigt, dass für die Bewohner <strong>de</strong>r Grenzregionen viel<br />

gewonnen wer<strong>de</strong>n kann, wenn die Grenzbarrieren im Bildungswesen<br />

entfernt wer<strong>de</strong>n können. Jedoch wird es nicht einfach sein diese Hin<strong>de</strong>rnisse<br />

zu überwin<strong>de</strong>n o<strong>de</strong>r zu verringern, da hierfür eine strukturelle Verän<strong>de</strong>rung<br />

von einem o<strong>de</strong>r zwei Bildungssystemen auf nationaler Ebene erfor<strong>de</strong>rlich<br />

ist. Das Entfernen <strong>de</strong>r Grenzbarrieren kann hierfür ein Argument formen,<br />

wird aber durch <strong>de</strong>n relativ lokalen Charakter <strong>de</strong>r Primär- und<br />

Sekundarschulen auf nationaler Ebene wohl nicht sehr schwer wiegen.<br />

Die im Interview befragten Schlüsselpersonen aus <strong>de</strong>n Regionen (siehe<br />

Anlage) geben an, dass in kleinem Umfang und in einem jungen Alter durch<br />

das Lernen <strong>de</strong>r Nachbarsprache und mit einem gemeinsamen regionalen<br />

Bildungsprogramm (einschließlich zweisprachiges Unterrichtsmaterial)<br />

Schritte in <strong>de</strong>r Region unternommen wer<strong>de</strong>n können. An<strong>de</strong>re, eher<br />

strukturelle Verän<strong>de</strong>rungen, so wie die gegenseitige Anerkennung <strong>de</strong>r jeweils<br />

an<strong>de</strong>ren Abschlüsse in <strong>de</strong>r beruflichen Bildung erfor<strong>de</strong>rn eine Koordination<br />

auf nationaler Ebene.<br />

Schlussendlich ist laut diesem <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Einwohner von<br />

<strong>Achterhoek</strong> und <strong>Borken</strong> noch ein Zugewinn möglich durch eine bessere<br />

Nutzung <strong>de</strong>r gegenseitigen Einzelhan<strong>de</strong>lsgeschäfte (siehe Kapitel 7).<br />

Bewohner <strong>de</strong>r Grenzregionen machen in <strong>de</strong>r Praxis schon lange Gebrauch<br />

von <strong>de</strong>n Geschäften auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite, aber in <strong>de</strong>r Wahrnehmung<br />

<strong>de</strong>r Verbraucher <strong>de</strong>r Grenzregionen scheinen die Geschäfte hinter <strong>de</strong>r<br />

Grenze noch nicht zu hun<strong>de</strong>rt Prozent „mitzuzählen“ 57 - es bestehen also<br />

(noch) Grenzbarrieren. Wenn diese überwun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n können, profitieren<br />

sowohl die Einzelhändler 58 als auch die Einwohner auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r<br />

Grenze (noch) stärker von <strong>de</strong>n Möglichkeiten.<br />

57<br />

Ebd., und Vgl.: R. Esselink, G. Huijgen und T. Len<strong>de</strong>rink, 2010: Koopstromenon<strong>de</strong>rzoek Oost-<br />

Ne<strong>de</strong>rland [Kaufstromuntersuchung Ost-Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>] (Ensche<strong>de</strong>: I&O Research).<br />

58<br />

Beachten Sie, dass auch hier gilt, dass die Konkurrenz größer wird, wodurch das Angebot in bestimmten<br />

Gemein<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>m einem Land unter Druck geraten kann zugunsten <strong>de</strong>s Angebots von Gemein<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s<br />

an<strong>de</strong>ren Lan<strong>de</strong>s. Obwohl dies aller Wahrscheinlichkeit nach aus sozialstaatswirtschaftlicher Sicht positiv für<br />

die Gesellschaft als Ganzes ist, kann es sich <strong>de</strong>nnoch nachteilig auf individuelle Einzelhändler und das<br />

Angebot in kleineren Gemein<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r Nähe <strong>de</strong>r Grenze auswirken.<br />

125


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

regionale overhe<strong>de</strong>n <strong>de</strong> aangewezen partijen om <strong>de</strong>ze barrières te<br />

vermin<strong>de</strong>ren. Voor lan<strong>de</strong>lijke overhe<strong>de</strong>n is hier geen logische rol weggelegd.<br />

De belangrijkste conclusies uit <strong>de</strong> theoretische en cijfermatige analyses in<br />

<strong>de</strong>ze <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschreven door <strong>de</strong> inzichten uit <strong>de</strong><br />

interviews die bureau Procap in opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> heeft<br />

gehou<strong>de</strong>n, en waar<strong>van</strong> in <strong>de</strong> bijlage bij dit rapport verslag wordt gedaan. 60<br />

Ook volgens die geïnterview<strong>de</strong>n levert grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking<br />

veel op <strong>voor</strong> <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> en Kreis <strong>Borken</strong>.<br />

Maar toch heeft nog lang niet ie<strong>de</strong>reen <strong>de</strong> natuurlijke drang om over <strong>de</strong><br />

grens te kijken. De <strong>kansen</strong> die er zijn en <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> <strong>voor</strong>beel<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking moeten mensen, bedrijven en instanties<br />

motiveren én inspireren om een ‘360-gra<strong>de</strong>n-perspectief’ op <strong>de</strong> omgeving te<br />

ontwikkelen. Als rekening wordt gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong><br />

rand<strong>voor</strong>waar<strong>de</strong>n zal grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking in alle sectoren<br />

nu en in <strong>de</strong> toekomst succesvoller zijn.<br />

De <strong>voor</strong>naamste succes<strong>voor</strong>waar<strong>de</strong> om grensoverschrij<strong>de</strong>nd samen te<br />

werken is het spreken <strong>van</strong> elkaars taal. Jonge mensen in <strong>de</strong> regio leren<br />

Engels als twee<strong>de</strong> taal en <strong>de</strong> logische verwachting is dat Duitsers en<br />

Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs elkaar prima verstaan door het gebruik <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze taal. Maar dat<br />

is niet zo. De sleutel tot meer grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking ligt bij<br />

het leren <strong>van</strong> <strong>de</strong> Nachbarsprache, daarmee krijg je ook iets mee <strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuur<br />

<strong>van</strong> je buren. Tweetaligheid in <strong>de</strong> grensstreek is dan ook cruciaal <strong>voor</strong> een<br />

economisch vitale en leefbare regio. Het is belangrijk dat kin<strong>de</strong>ren al vroeg<br />

verplicht kennismaken met <strong>de</strong> Nachbarsprache, dus al op <strong>de</strong> basisschool.<br />

Uiteraard is het ook belangrijk om elkaars volksaard te kennen en <strong>de</strong><br />

verschillen te willen begrijpen (zoals verschillen in overlegcultuur, hiërarchie,<br />

beleefdheidsvormen). Met name bij <strong>de</strong> samenwerking tussen Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

en Duitse bedrijven en instellingen en het samenvloeien tot één<br />

arbeidsmarkt is het essentieel om elkaars juridisch-economische<br />

bedrijfsstructuur te begrijpen om te weten hoe verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n en<br />

bevoegdhe<strong>de</strong>n zijn geregeld. Ie<strong>de</strong>reen die over <strong>de</strong> grens samenwerkt<br />

benadrukt het belang om mensen aan bei<strong>de</strong> zij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens te kennen.<br />

Het netwerk <strong>van</strong> beken<strong>de</strong>n moet <strong>de</strong> grens over: vernetzen noem<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

60<br />

De rest <strong>van</strong> dit hoofdstuk is geschreven door Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer, Helma Born en Arjen Jansen<br />

<strong>van</strong> Procap (www.procap.nl). Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer is te bereiken via <strong>van</strong>Boxmeer@procap.nl en<br />

030-2808000.<br />

126


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Studien 59 zeigen, dass einige <strong>de</strong>r „grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Chancen“ im<br />

Bereich <strong>de</strong>s Einkaufens bereits genutzt wer<strong>de</strong>n. Gleichzeitig scheint es aber<br />

auch <strong>de</strong>r Fall zu sein, dass die Grenzregionen noch nicht als voll integrierter<br />

Einzelhan<strong>de</strong>lsmarkt funktionieren. Dem scheinen mehrere Grün<strong>de</strong><br />

zugrun<strong>de</strong> zu liegen: Unkenntnis <strong>de</strong>s Angebots, zu viel Aufwand (ohne dass<br />

dies näher spezifiziert ist), schlechte Erfahrungen (mit Angestellten und<br />

Service). Kulturelle Unterschie<strong>de</strong> (z.B. <strong>de</strong>r Umgang in <strong>de</strong>n Geschäften) und<br />

die Unkenntnis <strong>de</strong>s Angebots scheinen die größten Hin<strong>de</strong>rnisse<br />

darzustellen. Geschäftsinhaber (möglicherweise in Innenstadtverbän<strong>de</strong>n<br />

organisiert) scheinen zusammen mit lokalen und regionalen Behör<strong>de</strong>n die<br />

entsprechen<strong>de</strong>n Parteien zu sein, um diese Barrieren zu verringern. Die<br />

nationalen Regierungen können hierbei keine logische Rolle spielen.<br />

Die wichtigsten Schlussfolgerungen aus <strong>de</strong>n theoretischen und numerischen<br />

Analysen in diesem <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen sind <strong>de</strong>ckungsgleich mit <strong>de</strong>n<br />

Ergebnissen aus <strong>de</strong>n Interviews, die die Agentur Procap im Auftrag <strong>de</strong>r<br />

Region <strong>Achterhoek</strong> durchgeführt hat, und über die in <strong>de</strong>r Anlage 1 zu<br />

diesem Bericht informiert wird. 60 Entsprechend <strong>de</strong>r Meinung <strong>de</strong>r Befragten<br />

wäre eine grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit sehr fruchtbar für <strong>de</strong>n<br />

<strong>Achterhoek</strong> und <strong>de</strong>n Kreis <strong>Borken</strong>.<br />

Doch nicht je<strong>de</strong>r hat <strong>de</strong>n natürlichen Drang, um hinter die Grenze zu<br />

blicken. Die bestehen<strong>de</strong>n Chancen und die guten Beispiele von<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong>r Zusammenarbeit müssen die Menschen,<br />

Unternehmen und Institutionen motivieren und inspirieren eine „360-Grad-<br />

Perspektive“ auf die Umgebung zu entwickeln. Wenn die folgen<strong>de</strong>n<br />

Rahmenbedingungen berücksichtigt wer<strong>de</strong>n, wird die grenzüberschreiten<strong>de</strong><br />

Zusammenarbeit in allen Bereichen jetzt und in <strong>de</strong>r Zukunft noch<br />

erfolgreicher sein.<br />

Die wichtigste Voraussetzung für eine erfolgreiche grenzüberschreiten<strong>de</strong><br />

Zusammenarbeit ist es, die Sprache <strong>de</strong>s an<strong>de</strong>ren zu sprechen. Junge<br />

Menschen in <strong>de</strong>r Region lernen Englisch als Zweitsprache und die logische<br />

59<br />

Siehe u.a.: A.Boekesteijn, I. Damen und O. Ren<strong>de</strong>rs, 2009: Monitor Grenzeloos Winkelen [Monitor <strong>de</strong>s<br />

grenzenlosen Einkaufens] (Boxtel: BRO); und J.Boxum, P. <strong>van</strong> Beek, R.J. <strong>de</strong> Graaf und T. <strong>van</strong> Huffelen, 2009:<br />

Euregionaal Koopstromenon<strong>de</strong>rzoek 2009 Stadsregio Arnhem/Nijmgen [Euregionale<br />

Kaufstromuntersuchung 2009 Stadtregion Arnheim/Nimwegen] (Goudappel Coffeng). Der Hauptgrund, um<br />

täglich auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite einzukaufen, scheint vor allem das (unterschiedliche) Preisniveau zu sein.<br />

60<br />

Der Rest dieses Kapitels wur<strong>de</strong> von Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer, Helma Born und Arjen Jansen von Procap<br />

(www.procap.nl) verfasst. Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer ist erreichbar unter <strong>van</strong>Boxmeer@procap.nl und +31 (0)30-<br />

2808000.<br />

127


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

geïnterview<strong>de</strong> Duitsers dat. Een grensoverschrij<strong>de</strong>nd netwerk is dus één <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> succes<strong>voor</strong>waar<strong>de</strong>n.<br />

Uit <strong>de</strong> interviews komt ook het verschil in wet- en regelgeving als één <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> belangrijkste grensbarrières naar voren. Als <strong>de</strong> nadruk blijft liggen op het<br />

bestaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen (zoals verschillen in eisen aan leraren, verschillen<br />

in MRSA-beleid, erkenning <strong>van</strong> diploma’s) ontstaat er een sfeer waarin<br />

mensen <strong>de</strong> moed in <strong>de</strong> schoenen zakt om te proberen al die verschillen te<br />

overbruggen. Het aardige is dat een aantal mensen zich niets <strong>van</strong> die<br />

belemmeringen aantrekt. Die gaan gewoon door en zoeken stap <strong>voor</strong> stap<br />

een oplossing <strong>voor</strong> <strong>de</strong> problemen die ze tegenkomen bij het samenwerken<br />

over <strong>de</strong> grens. De crux is om in <strong>de</strong> geest <strong>van</strong> <strong>de</strong> wet te han<strong>de</strong>len en niet<br />

zozeer naar <strong>de</strong> letter. Deze ‘anarchistische trekkers’ of ‘ambassa<strong>de</strong>urs’ zijn<br />

belangrijk <strong>voor</strong> <strong>de</strong> regio en vormen een succesfactor <strong>voor</strong> <strong>de</strong> projecten<br />

waaraan ze werken.<br />

De INTERREG-gel<strong>de</strong>n kunnen een succes<strong>voor</strong>waar<strong>de</strong> zijn om een<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking te starten. Het aanvragen <strong>van</strong><br />

INTERREG-gel<strong>de</strong>n kost veel tijd en moeite, is een veelgehoor<strong>de</strong> klacht. Dat<br />

zou versoepeld moeten wor<strong>de</strong>n. Maar belangrijker is dat INTERREG-gel<strong>de</strong>n<br />

alleen geïnvesteerd moeten wor<strong>de</strong>n als dat leidt tot een structurele<br />

verbetering in <strong>de</strong> regio. Het eisen <strong>van</strong> continuïteit (wat te doen na <strong>de</strong><br />

INTERREG-gel<strong>de</strong>n) is een <strong>voor</strong>waar<strong>de</strong> <strong>voor</strong> een duurzame, succesvolle<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking.<br />

Met name geïnterview<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rnemers benadrukten het belang <strong>van</strong> een<br />

attractieve regio om bewoners, bedrijven en instanties aan te trekken en vast<br />

te hou<strong>de</strong>n. Door gezamenlijk een gebiedsmarketing op te zetten kan <strong>de</strong><br />

zichtbaarheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio wor<strong>de</strong>n verbeterd en <strong>de</strong> bekendheid wor<strong>de</strong>n<br />

vergroot in bei<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n. Daarnaast biedt het een goe<strong>de</strong> mogelijkheid om <strong>de</strong><br />

<strong>kansen</strong> <strong>van</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking te benadrukken.<br />

Regionale overhe<strong>de</strong>n en betrokken partijen moeten zich richten op <strong>de</strong> goe<strong>de</strong><br />

<strong>voor</strong>beel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking. Ze moeten <strong>de</strong><br />

‘ambassa<strong>de</strong>urs’, <strong>de</strong> ‘anarchistische trekkers’, faciliteren. Het is dus belangrijk<br />

dat <strong>de</strong> regio’s weten wie <strong>de</strong> ambassa<strong>de</strong>urs zijn. Alleen dan kunnen ze<br />

geholpen wor<strong>de</strong>n bij het goe<strong>de</strong> werk dat ze doen en kunnen ze an<strong>de</strong>ren<br />

inspireren ook <strong>de</strong> samenwerking over <strong>de</strong> grens op te zoeken.<br />

128


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Erwartung ist, dass Deutsche und Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>r sich perfekt durch die<br />

Verwendung dieser Sprache verstehen. Dem ist aber nicht so. Der Schlüssel<br />

zu mehr grenzüberschreiten<strong>de</strong>r Zusammenarbeit liegt im Erlernen <strong>de</strong>r<br />

Nachbarsprache, nur so bekommen die Menschen auch etwas von <strong>de</strong>r<br />

Kultur <strong>de</strong>r Nachbarn mit. Zweisprachigkeit in <strong>de</strong>r Grenzregion ist somit<br />

mitentschei<strong>de</strong>nd für eine ökonomisch vitale und lebenswerte Region. Es ist<br />

wichtig, dass Kin<strong>de</strong>r bereits sehr früh mit <strong>de</strong>r Nachbarsprache<br />

Bekanntschaft machen, also bereits in <strong>de</strong>r Grundschule.<br />

Darüber hinaus ist es auch wichtig, <strong>de</strong>n gegenseitigen nationalen Charakter<br />

kennenzulernen und die Unterschie<strong>de</strong> zu verstehen (z. B. Unterschie<strong>de</strong> in<br />

Denkkultur, Hierarchien, Etikette). Insbeson<strong>de</strong>re die Zusammenarbeit<br />

zwischen nie<strong>de</strong>rländischen und <strong>de</strong>utschen Unternehmen und Institutionen<br />

ist unerlässlich sowie das Verschmelzen zu einem gemeinsamen<br />

Arbeitsmarkt, um die gegenseitige rechtlich-ökonomische Unternehmensstruktur<br />

zu begreifen, und zu verstehen, wie die Zuständigkeiten und<br />

Befugnisse geregelt sind. Je<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>r bereits grenzüberschreitend<br />

zusammenarbeitet, betont die Be<strong>de</strong>utsamkeit die Menschen auf bei<strong>de</strong>n<br />

Seiten <strong>de</strong>r Grenze zu verstehen. Das eigene Netzwerk an Bekannten muss<br />

„über die Grenze“: „vernetzen“ nannten dies die befragten Deutschen. Ein<br />

transnationales Netzwerk ist <strong>de</strong>mnach eine <strong>de</strong>r Erfolgsbedingungen.<br />

Auch in <strong>de</strong>n Interviews wur<strong>de</strong>n die Divergenzen in Gesetzen und<br />

Verordnungen als eines <strong>de</strong>r Haupthin<strong>de</strong>rnisse genannt. Wenn <strong>de</strong>r Fokus<br />

weiterhin eher auf <strong>de</strong>n vorgefun<strong>de</strong>nen Unterschie<strong>de</strong>n liegt (z.B.<br />

Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>n Anfor<strong>de</strong>rungen an die Lehrer, Unterschie<strong>de</strong> in MRSA-<br />

Politik, Anerkennung von Abschlüssen), schafft dies eine Atmosphäre, in<br />

<strong>de</strong>r die Menschen <strong>de</strong>n Mut verlieren, überhaupt zu versuchen die<br />

Unterschie<strong>de</strong> zu überbrücken. Das Erfreuliche aber ist, dass einige<br />

Menschen sich von <strong>de</strong>n Hin<strong>de</strong>rnissen nicht abschrecken lassen. Diese<br />

machen weiter und fin<strong>de</strong>n Schritt für Schritt eine Lösung für die<br />

angetroffenen Probleme bei <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit.<br />

Die Last ist, nicht so sehr buchstäblich, son<strong>de</strong>rn im Geiste <strong>de</strong>s Gesetzes zu<br />

han<strong>de</strong>ln. Diese „anarchistischen Initiatoren“ o<strong>de</strong>r „Botschafter“ sind<br />

wichtig für die Region und ein Erfolgsfaktor für die Projekte, an <strong>de</strong>nen sie<br />

arbeiten.<br />

INTERREG-Mittel können eine Erfolgsvoraussetzung sein, um die<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit zu beginnen. Das Beantragen <strong>de</strong>r<br />

129


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

De regionale overheid moet partijen over <strong>de</strong> grens met elkaar verbin<strong>de</strong>n.<br />

Het is doorslaggevend <strong>de</strong> professionals zelf hierin een rol te laten spelen,<br />

hen te faciliteren bij het uitbrei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> hun netwerk. Verleid hen om te<br />

vernetzen. Samenwerken is mensenwerk. Het gaat dus om het verbin<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />

personen binnen instanties, bedrijven en instellingen over <strong>de</strong> grens heen.<br />

Belangrijke barrières in grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking zijn verschillen<br />

in wet- en regelgeving. In <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> <strong>voor</strong>beel<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n hier<strong>voor</strong> praktische<br />

oplossingen gevon<strong>de</strong>n. Om grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking te<br />

vergemakkelijken en echt één regio te vormen is structurele afstemming <strong>van</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse en Duitse wetgeving cruciaal. Lokale politici hebben hier<strong>voor</strong><br />

<strong>de</strong> sleutel in han<strong>de</strong>n, een stevige lobby richting nationale en Europese<br />

politiek is <strong>van</strong> groot belang.<br />

130


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

INTERREG-Mittel, koste aber viel Zeit und Mühe, ist eine viel gehörte<br />

Klage. Dies müsste erleichtert wer<strong>de</strong>n. Aber noch wichtiger ist, dass<br />

INTERREG-Gel<strong>de</strong>r nur investiert sollten, wenn es auch zu einer<br />

strukturellen Verbesserung in <strong>de</strong>r Region führt. Die For<strong>de</strong>rung nach<br />

Kontinuität (was tun nach <strong>de</strong>n INTERREG-Mitteln) ist eine Voraussetzung<br />

für eine dauerhaft erfolgreiche Zusammenarbeit.<br />

Beson<strong>de</strong>rs Unternehmer betonten die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>r Attraktivität <strong>de</strong>r<br />

Region, um Bewohner, Unternehmen und Institutionen anzuziehen und<br />

langfristig zu bin<strong>de</strong>n. Durch ein gemeinsames Gebiets-Marketing, kann die<br />

Sichtbarkeit <strong>de</strong>r Region verbessert und die Bekanntheit in bei<strong>de</strong>n Län<strong>de</strong>rn<br />

erhöht wer<strong>de</strong>n. Zu<strong>de</strong>m bietet sich eine gute Gelegenheit, die Chancen <strong>de</strong>r<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit zu betonen.<br />

Die regionalen Behör<strong>de</strong>n und betroffenen Parteien sollten sich an <strong>de</strong>n guten<br />

Beispielen für die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit orientieren. Sie<br />

müssen <strong>de</strong>n „Botschaftern“, <strong>de</strong>n „anarchistischen Initiatoren“<br />

Erleichterungen bieten. Es ist daher wichtig, dass die Regionen ihre<br />

Botschafter kennen. Nur dann kann ihnen bei ihrer guten Arbeit geholfen<br />

wer<strong>de</strong>n und sie können an<strong>de</strong>re dazu inspirieren, auch die Zusammenarbeit<br />

über die Grenze hinweg zu suchen.<br />

Die regionalen Behör<strong>de</strong>n müssen alle Parteien über die Grenze hinweg<br />

zusammenbringen. Es ist entschei<strong>de</strong>nd, die Fachkundigen hier selbst eine<br />

Rolle spielen zu lassen und ihnen <strong>de</strong>n Ausbau ihrer Netzwerke zu<br />

erleichtern. Locken Sie sie, um sich zu „vernetzen“. Zusammenarbeit ist<br />

Menschenwerk. Es geht folglich darum Menschen innerhalb von Instanzen,<br />

Unternehmen und Institutionen über die Grenze hinweg zu verbin<strong>de</strong>n.<br />

Die größten Hin<strong>de</strong>rnisse in <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit<br />

wer<strong>de</strong>n durch Unterschie<strong>de</strong> in Gesetzgebung und Vorschriften geformt. In<br />

guten Beispielen wur<strong>de</strong>n hierfür praktische Lösungen gefun<strong>de</strong>n. Um<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit zu vereinfachen und wirklich eine<br />

gemeinsame Region zu bil<strong>de</strong>n, ist die strukturelle Angleichung <strong>de</strong>r<br />

nie<strong>de</strong>rländischen und <strong>de</strong>utschen Gesetzgebung entschei<strong>de</strong>nd. Lokale<br />

Politiker halten hierfür <strong>de</strong>n Schlüssel in ihren Hän<strong>de</strong>n, eine starke<br />

Lobbyarbeit in Richtung nationale und europäische Politik ist von großer<br />

Be<strong>de</strong>utung.<br />

131


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Bijlage 1: samenwerking in <strong>de</strong> praktijk 61<br />

Procap heeft in opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> on<strong>de</strong>rzoek gedaan naar<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking tussen <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> en Kreis<br />

<strong>Borken</strong>. Er zijn vijftien sleutelfiguren in <strong>de</strong> sectoren on<strong>de</strong>rwijs, zorg en<br />

arbeidsmarkt geïnterviewd. Op die manier is bekeken welke <strong>kansen</strong> en<br />

belemmeringen er zijn in <strong>de</strong> samenwerking met partijen aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> grens. In <strong>de</strong>ze bijlage wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> dat on<strong>de</strong>rzoek<br />

weergegeven. De ervaringen, <strong>kansen</strong> en belemmeringen wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> hand<br />

<strong>van</strong> concrete <strong>voor</strong>beel<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> praktijk beschreven. In hoofdstuk 8 <strong>van</strong> dit<br />

rapport wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re op basis <strong>van</strong> die interviews aanbevelingen<br />

gedaan om <strong>de</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking op het gebied <strong>van</strong><br />

on<strong>de</strong>rwijs, arbeidsmarkt en zorg te verbeteren. Aan het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />

bijlage is een lijst opgenomen met <strong>de</strong> functies en organisaties <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

geïnterview<strong>de</strong>n.<br />

On<strong>de</strong>rwijs<br />

Een veel genoem<strong>de</strong> barrière <strong>voor</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking is een<br />

onvoldoen<strong>de</strong> beheersing <strong>van</strong> elkaars taal. Grensbewoners in <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong><br />

spraken gewoonlijk een aardig woordje Duits, maar dat neemt<br />

langzamerhand af. Duitsers spreken over het algemeen niet goed<br />

Ne<strong>de</strong>rlands, maar <strong>de</strong> interesse om Ne<strong>de</strong>rlands te leren neemt in Duitsland<br />

volgens <strong>de</strong> geïnterview<strong>de</strong>n toe. 62 De geïnterview<strong>de</strong>n erkennen het belang<br />

<strong>van</strong> het spreken <strong>van</strong> <strong>de</strong> Nachbarsprache. Dit Duitse woord geeft mooi weer<br />

dat het niet gaat om het leren <strong>van</strong> een buitenlandse taal, maar om <strong>de</strong> taal <strong>van</strong><br />

je buren.<br />

De Duitse en Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>de</strong>skundigen die Procap heeft gesproken zijn <strong>van</strong><br />

mening dat het het beste is om al op <strong>de</strong> basisschool kennis te maken met<br />

elkaars taal en cultuur. Als kin<strong>de</strong>ren vertrouwd zijn met <strong>de</strong> taal <strong>van</strong> het<br />

buurland, kiezen ze <strong>de</strong> taal ook eer<strong>de</strong>r op <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lbare school. Op latere<br />

leeftijd wordt het dan gemakkelijker om over <strong>de</strong> grens te werken, of samen<br />

te werken met Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs en Duitsers. De persoonlijke ontwikkel<strong>kansen</strong><br />

wor<strong>de</strong>n dus vergroot als kin<strong>de</strong>ren tweetalig on<strong>de</strong>rwijs krijgen.<br />

61<br />

Deze bijlage is geschreven door Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer, Helma Born en Arjen Jansen <strong>van</strong> Procap<br />

(www.procap.nl). Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer is te bereiken via <strong>van</strong>Boxmeer@procap.nl en 030-2808000.<br />

62<br />

Zie ook <strong>de</strong> Volkskrant <strong>van</strong> 5 augustus 2011.<br />

132


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Anlage 1: Zusammenarbeit in <strong>de</strong>r Praxis 61<br />

Procap wur<strong>de</strong> von <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong> beauftragt, die<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit zwischen <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong><br />

und <strong>de</strong>m Kreis <strong>Borken</strong> zu untersuchen. Es wur<strong>de</strong>n 15 Schlüsselpersonen in<br />

<strong>de</strong>n Bereichen Bildung, Gesundheit und Arbeit befragt. Auf diese Weise<br />

wur<strong>de</strong> geschaut, welche Chancen und welche Hin<strong>de</strong>rnisse sich auftun bei<br />

<strong>de</strong>r Zusammenarbeit mit Parteien <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite. In dieser Anlage<br />

zum <strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen wer<strong>de</strong>n die Ergebnisse dieser Studie wie<strong>de</strong>rgegeben.<br />

Die Erfahrungen, Chancen und Hin<strong>de</strong>rnisse wer<strong>de</strong>n anhand von konkreten<br />

Beispielen aus <strong>de</strong>r Praxis beschrieben. In Kapitel 7 dieses Berichts sind u.a.<br />

auf Basis <strong>de</strong>r Interviews Empfehlungen für die grenzüberschreiten<strong>de</strong><br />

Zusammenarbeit in <strong>de</strong>n Bereichen Bildung, Arbeit und Gesundheitswesen<br />

gemacht wor<strong>de</strong>n. Im Schlussteil dieser Anlage fin<strong>de</strong>t sich eine Liste mit <strong>de</strong>n<br />

Funktionen und Organisation <strong>de</strong>r Befragten.<br />

Bildungswesen<br />

Eine häufig genannte Barriere für die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit<br />

ist die unzureichen<strong>de</strong> Beherrschung <strong>de</strong>r jeweils an<strong>de</strong>ren Sprache.<br />

Grenzbewohner im <strong>Achterhoek</strong> sprachen in <strong>de</strong>r Regel ganz gut Deutsch,<br />

was jedoch auch rückläufig ist. Deutsche sprechen im Allgemeinen kein<br />

gutes Nie<strong>de</strong>rländisch, jedoch nimmt das Interesse Nie<strong>de</strong>rländisch zu lernen<br />

in Deutschland nach Meinung <strong>de</strong>r Befragten zu. 62 Die Befragten erkennen<br />

die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>s Sprechens <strong>de</strong>r „Nachbarsprache“. Dieses <strong>de</strong>utsche Wort<br />

zeigt sehr anschaulich, dass es nicht um das Erlernen einer Fremdsprache<br />

geht, son<strong>de</strong>rn um die Sprache <strong>de</strong>r Nachbarn.<br />

Die <strong>de</strong>utschen und nie<strong>de</strong>rländischen Sachverständigen, mit <strong>de</strong>nen Procap<br />

gesprochen hat, meinten, dass es am besten sei, bereits in <strong>de</strong>r Grundschule<br />

mit <strong>de</strong>r gegenseitigen Sprache und Kultur Bekanntschaft zu machen. Wenn<br />

Kin<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>r Sprache <strong>de</strong>s Nachbarlan<strong>de</strong>s vertraut sind, wählen sie diese<br />

Sprache auch eher in <strong>de</strong>r Sekundarstufe. Später im Leben wird es einfacher,<br />

auch hinter <strong>de</strong>r Grenze zu arbeiten, o<strong>de</strong>r mit Nie<strong>de</strong>rlän<strong>de</strong>rn und Deutschen<br />

zusammenzuarbeiten. Die persönlichen Entwicklungschancen wer<strong>de</strong>n somit<br />

vergrößert, wenn Kin<strong>de</strong>r zweisprachigen Unterricht erhalten.<br />

61 Diese Anlage wur<strong>de</strong> von Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer, Helma Born und Arjen Jansen von Procap<br />

(www.procap.nl) verfasst. Brechtje <strong>van</strong> Boxmeer ist erreichbar unter <strong>van</strong>Boxmeer@procap.nl und +31 (0)30-<br />

2808000.<br />

62 Siehe auch <strong>de</strong> Volkskrant vom 5. August 2011.<br />

133


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Het belang <strong>van</strong> tweetalig on<strong>de</strong>rwijs <strong>voor</strong> <strong>de</strong> economische ontwikkeling <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> regio is groot. Het is belangrijk dat <strong>de</strong> regio bij het Ministerie <strong>van</strong><br />

On<strong>de</strong>rwijs, Cultuur en Wetenschap het belang <strong>van</strong> tweetalig basison<strong>de</strong>rwijs<br />

in <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong>’s benadrukt. Het ministerie kan dit op <strong>de</strong> agenda zetten.<br />

Daarnaast is het noodzakelijk dat ook schoolbesturen, ou<strong>de</strong>rs en<br />

leerkrachten enthousiasme én urgentie ervaren <strong>voor</strong> <strong>de</strong> Nachbarsprache en <strong>de</strong><br />

toekomst<strong>kansen</strong> die dit met zich meebrengt.<br />

In het grensgebied moeten basisscholen gestimuleerd wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong><br />

buurtaal als twee<strong>de</strong> taal op te nemen in het schoolplan. De geïnterview<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>skundigen bevelen aan om kleinschalig en vroeg te beginnen met het leren<br />

<strong>van</strong> een twee<strong>de</strong> taal en daar<strong>voor</strong> goed lesmateriaal te ontwikkelen. Een<br />

<strong>voor</strong>waar<strong>de</strong> <strong>voor</strong> het introduceren <strong>van</strong> tweetalig on<strong>de</strong>rwijs (op kleine schaal)<br />

is draagvlak on<strong>de</strong>r docenten en ou<strong>de</strong>rs. Het initiatief in Dinxperlo (zie<br />

ka<strong>de</strong>r) toont aan dat hierin <strong>van</strong>af het begin geïnvesteerd moet wor<strong>de</strong>n.<br />

Grensoverschrij<strong>de</strong>nd samenwerken in het beroepson<strong>de</strong>rwijs vormt volgens<br />

<strong>de</strong> geïnterview<strong>de</strong>n een sleutel bij het creëren <strong>van</strong> een Euregionale<br />

arbeidsmarkt. Scholieren wor<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>ns hun opleiding <strong>voor</strong>bereid om straks<br />

over <strong>de</strong> grens te werken. De samenwerking tussen het regionale<br />

bedrijfsleven en het on<strong>de</strong>rwijs is belangrijk <strong>voor</strong> <strong>de</strong> economische<br />

ontwikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio en kan het tekort aan goe<strong>de</strong> vakmensen<br />

<strong>voor</strong>komen. Het samenwerken tussen scholen in <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> en<br />

Kreis <strong>Borken</strong> is ook belangrijk om het niveau <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong>rwijs<strong>voor</strong>zieningen op peil te hou<strong>de</strong>n. Veel vakopleidingen hebben<br />

bijzon<strong>de</strong>re <strong>voor</strong>zieningen nodig. Het is financieel <strong>voor</strong><strong>de</strong>lig, wellicht<br />

noodzakelijk, om <strong>de</strong>ze <strong>voor</strong>zieningen te <strong>de</strong>len.<br />

134


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>s bilingualen Unterrichts für die wirtschaftliche<br />

Entwicklung <strong>de</strong>r Region ist groß. Es ist wichtig, dass die Region durch das<br />

Ministerium für Bildung, Wissenschaft und Kultur die Be<strong>de</strong>utung <strong>de</strong>s<br />

bilingualen Unterrichts in <strong>de</strong>n Grenzregionen betont. Das Ministerium<br />

sollte dies auf die Agenda setzen. Es ist auch notwendig, dass<br />

Schulbehör<strong>de</strong>n, Eltern und Lehrer die Begeisterung und Dringlichkeit für<br />

Nachbarsprache und Zukunftschancen zu spüren bekommen.<br />

In <strong>de</strong>r Grenzregion sollten Grundschulen stimuliert wer<strong>de</strong>n, die<br />

benachbarte Sprache als Zweitsprache in <strong>de</strong>n Lehrplan mit aufzunehmen.<br />

Die befragten Sachverständigen empfehlen Schritt für Schritt und frühzeitig<br />

mit <strong>de</strong>m Erlernen <strong>de</strong>r zweiten Sprache zu beginnen und hierfür gutes<br />

Lernmaterial zu entwickeln. Eine Voraussetzung für die Einführung<br />

zweisprachiger Erziehung (in kleinem Maßstab) ist die Unterstützung von<br />

Lehrern und Eltern. Die Initiative in Dinxperlo (siehe Kasten) zeigt, dass<br />

hierin von Anfang an investiert wer<strong>de</strong>n muss.<br />

Grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit in <strong>de</strong>r beruflichen Bildung ist nach<br />

Meinung <strong>de</strong>r Befragten ein Schlüssel für die Schaffung eines euregionalen<br />

Arbeitsmarktes. Schüler wer<strong>de</strong>n während ihrer Ausbildung darauf<br />

vorbereitet, hinter <strong>de</strong>r Grenze arbeiten zu gehen. Die Zusammenarbeit<br />

zwischen <strong>de</strong>r regionalen Wirtschaft und <strong>de</strong>r Bildung ist für die<br />

wirtschaftliche Entwicklung <strong>de</strong>r Region wichtig, um <strong>de</strong>m Mangel an guten<br />

Fachkräften zuvorzukommen. Die Zusammenarbeit zwischen Schulen im<br />

<strong>Achterhoek</strong> und im Kreis <strong>Borken</strong> ist auch wichtig für die Qualitätspflege <strong>de</strong>r<br />

Bildungseinrichtungen. Viele Fachausbildungen erfor<strong>de</strong>rn spezielle<br />

Einrichtungen. Es ist finanziell vorteilhaft, wenn nicht sogar notwendig, um<br />

diese Einrichtungen gemeinsam zu nutzen.<br />

135


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Tweetalig on<strong>de</strong>rwijs in Dinxperlo<br />

Eén geïnterview<strong>de</strong> blikt terug op het initiatief om tweetalig on<strong>de</strong>rwijs te verzorgen<br />

op <strong>de</strong> Sint Librorius basisschool in Dinxperlo. Het i<strong>de</strong>e om op <strong>de</strong>ze school in het Duits<br />

en Ne<strong>de</strong>rlands les te geven, kwam <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gemeente Dinxperlo en <strong>de</strong><br />

Duitse buurgemeente Su<strong>de</strong>rwick. In Su<strong>de</strong>rwick moest <strong>de</strong> basisschool sluiten <strong>van</strong>wege<br />

een te laag leerlingenaantal. De basisschool in Dinxperlo is <strong>voor</strong> <strong>de</strong>ze kin<strong>de</strong>ren veel<br />

dichterbij dan het ver<strong>de</strong>r weg gelegen Bocholt. De directies <strong>van</strong> <strong>de</strong> basisscholen in<br />

Dinxperlo en Bocholt werkten samen om tweetalig on<strong>de</strong>rwijs <strong>van</strong> <strong>de</strong> grond te<br />

krijgen in Dinxperlo. De ambitie om lessen volledig in het Duits te verzorgen was<br />

hoog. Dat dit initiatief (nog) niet <strong>van</strong> <strong>de</strong> grond is gekomen, heeft verschillen<strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>nen. Belangrijk hierbij zijn <strong>de</strong> verschillen in <strong>de</strong> organisatie <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rwijs. In<br />

Ne<strong>de</strong>rland bepaalt het schoolbestuur het curriculum <strong>van</strong> <strong>de</strong> school en draagt het<br />

bestuur ook <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid over het personeel. Vervolgens gaat <strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong>rwijsinspectie na of <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rwijs goed is. Het Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

Ministerie <strong>van</strong> On<strong>de</strong>rwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) zegt feitelijk niets over <strong>de</strong><br />

kwaliteit. In Duitsland bepaalt <strong>de</strong> Kreis (regio) <strong>de</strong> beleidsaccenten. De basisschool in<br />

Bocholt is <strong>voor</strong> veel beslissingen afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kreis <strong>Borken</strong> en dat werkt<br />

vertragend. Maar ook <strong>de</strong> strengere eisen die Duitsland aan leraren stelt (ze moeten<br />

bij<strong>voor</strong>beeld aca<strong>de</strong>misch geschoold zijn) en <strong>de</strong> verplichting <strong>van</strong> het opstellen <strong>van</strong><br />

een Duits leerplan (een curriculum dat voldoet aan <strong>de</strong> eisen gesteld door het Duitse<br />

ministerie) maken het lastig <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse leraren om een Duits curriculum te<br />

verzorgen. Het <strong>voor</strong><strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevoegdhe<strong>de</strong>n op Kreisniveau is dat <strong>de</strong> Kreis in staat<br />

is om te kijken wat specifiek nodig is <strong>voor</strong> <strong>de</strong> regio en wat <strong>de</strong> regionale economie<br />

vraagt (zoals tweetaligheid en /of bepaal<strong>de</strong> vormen <strong>van</strong> beroepson<strong>de</strong>rwijs). De<br />

geïnterview<strong>de</strong>n gaven aan dat zowel in Duitsland als in Ne<strong>de</strong>rland leerkrachten<br />

door bezuinigingen en herzieningen <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rwijssysteem overbelast zijn en<br />

niet direct enthousiast wor<strong>de</strong>n over uitbreiding <strong>van</strong> het lesprogramma met<br />

activiteiten in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re taal. Hun pakket is nu al vol genoeg. Inmid<strong>de</strong>ls zijn <strong>de</strong><br />

ambities <strong>van</strong> het initiatief bijgesteld en wil <strong>de</strong> school op kleine schaal Duits<br />

introduceren in het lesprogramma. Het doel is om leerlingen kennis te laten maken<br />

met <strong>de</strong> taal en cultuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> buren, zodat kin<strong>de</strong>ren vertrouwd raken met elkaars<br />

land en taal en er automatisch een ‘360-gra<strong>de</strong>n-mentaliteit’ ontstaat.<br />

In <strong>de</strong> regio <strong>Achterhoek</strong> en Kreis <strong>Borken</strong> is <strong>de</strong> metaalsector een belangrijke<br />

pijler <strong>van</strong> <strong>de</strong> economie. In het ka<strong>de</strong>r staat een <strong>voor</strong>beeld beschreven <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Anton Tijdinkschool (hierna AT-school) in Terborg (Ne<strong>de</strong>rland). De ATschool<br />

is een beroepstakschool. Hun partners uit <strong>de</strong> metaalbranche geven<br />

input <strong>voor</strong> het lesprogramma om te zorgen dat kennis en vaardighe<strong>de</strong>n<br />

aansluiten aan <strong>de</strong> eisen in <strong>de</strong> praktijk. De AT-school verwacht dat <strong>de</strong><br />

metaalsector in Kreis <strong>Borken</strong> in <strong>de</strong> toekomst meer gekwalificeer<strong>de</strong><br />

arbeidskrachten nodig heeft, ook uit Ne<strong>de</strong>rland. Ze willen daarom een<br />

locatie openen in Kreis <strong>Borken</strong> om Duitse én Ne<strong>de</strong>rlandse scholieren op te<br />

lei<strong>de</strong>n. Ook hier is regelgeving een hardnekkige drempel: het is niet mogelijk<br />

om on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> noemer ‘schoolvereniging’ locaties te hebben in zowel<br />

Ne<strong>de</strong>rland als Duitsland. Hier<strong>voor</strong> moet <strong>de</strong> regelgeving op Europees niveau<br />

wor<strong>de</strong>n aangepast.<br />

136


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Zweisprachiger Unterricht in Dinxperlo<br />

Ein Befragter blickt zurück auf die Initiative <strong>de</strong>s zweisprachigen Unterrichts an <strong>de</strong>r<br />

Grundschule in St. Librorius Dinxperlo. Die I<strong>de</strong>e, an dieser Schule <strong>de</strong>utschen und<br />

nie<strong>de</strong>rländischen Unterricht zu geben, kam von <strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländischen Gemein<strong>de</strong><br />

Dinxperlo und <strong>de</strong>r benachbarten <strong>de</strong>utschen Stadt Su<strong>de</strong>rwick. In Su<strong>de</strong>rwick musste<br />

die Grundschule wegen Schülermangels schließen. Die Grundschule in Dinxperlo ist<br />

für die betroffenen Kin<strong>de</strong>r sehr viel näher als das entfernter gelegene Bocholt. Die<br />

Direktoren <strong>de</strong>r Grundschulen in Dinxperlo und Bocholt arbeiteten zusammen, um<br />

einen zweisprachigen Unterricht in Dinxperlo aus <strong>de</strong>m Bo<strong>de</strong>n zu stampfen. Der<br />

Ehrgeiz, <strong>de</strong>n Unterricht komplett in Deutsch abzuhalten, war hoch. Dass diese<br />

Initiative (noch) nicht ganz Fuß gefasst hat, hat mehrere Grün<strong>de</strong>. Eine wichtige Rolle<br />

spielen hierbei die Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Gestaltung <strong>de</strong>s Bildungssystems (siehe auch<br />

Abschnitt 6.2). In <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n bestimmt die Schulleitung <strong>de</strong>n Lehrplan, und<br />

dieser obliegt auch die Verantwortung für das Personal. Die Aufsichtsbehör<strong>de</strong> prüft<br />

die Qualität <strong>de</strong>r Lehre. Das nie<strong>de</strong>rländische Ministerium für Bildung, Kultur und<br />

Wissenschaft (OCW) ist für die Qualitätssicherung nicht zuständig. In Deutschland<br />

bestimmt <strong>de</strong>r Kreis (Region) die politischen Schwerpunkte. Die Grundschule in<br />

Bocholt ist bei vielen Entscheidungen abhängig vom Kreis <strong>Borken</strong> und dieses<br />

verursacht Verzögerungen. Aber auch die strengeren Anfor<strong>de</strong>rungen, die<br />

Deutschland an Lehrer stellt (z.B. aka<strong>de</strong>mische Ausbildung) sowie die Verpflichtung<br />

zum Aufstellen eines <strong>de</strong>utschen Lehrplans (<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n Anfor<strong>de</strong>rungen <strong>de</strong>s<br />

Bun<strong>de</strong>sministeriums genügt), machen es <strong>de</strong>n nie<strong>de</strong>rländischen Lehrern schwierig,<br />

sich um ein <strong>de</strong>utsches Curriculum zu kümmern. Der Vorteil <strong>de</strong>r Befugnisse auf<br />

Kreisebene ist, dass <strong>de</strong>r Kreis in <strong>de</strong>r Lage ist zu prüfen, was speziell für die Region<br />

notwendig ist und was die regionale Wirtschaft beansprucht (z.B. Zweisprachigkeit<br />

und/o<strong>de</strong>r bestimmte Formen <strong>de</strong>r beruflichen Bildung). Die Befragten gaben an, dass<br />

sowohl in Deutschland als auch in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n die Lehrer durch Kürzungen<br />

und Än<strong>de</strong>rungen im Bildungssystem überlastet sind und nicht sofort begeistert<br />

waren über das erweiterte Unterrichtsangebot in <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Sprache. Ihr zu<br />

tragen<strong>de</strong>s Päckchen sei schon schwer genug. Inzwischen aber wur<strong>de</strong> sich auf die<br />

Initiative eingestellt und will die Schule in kleinen Schritten Deutsch in <strong>de</strong>n Lehrplan<br />

mit aufnehmen. Das Ziel ist, die Schüler mit <strong>de</strong>r Sprache und Kultur ihrer Nachbarn<br />

bekannt zu machen, so dass die Kin<strong>de</strong>r mit <strong>de</strong>m jeweils an<strong>de</strong>ren Land und <strong>de</strong>r<br />

Sprache vertraut wer<strong>de</strong>n und so unweigerlich eine „360-Grad“-Mentalität<br />

entwickeln.<br />

In <strong>de</strong>r Region <strong>Achterhoek</strong> und <strong>de</strong>m Kreis <strong>Borken</strong> ist <strong>de</strong>r Metall-Sektor eine<br />

wichtige Säule <strong>de</strong>r Wirtschaft. Im nachfolgen<strong>de</strong>n Kasten wird in einem<br />

Beispiel die Anton-Tijdink-Schule (im Folgen<strong>de</strong>n A-T-Schule genannt) in<br />

Terborg (Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>) beschrieben. Die A-T-Schule ist eine<br />

Berufsfachschule. Ihre Partner aus <strong>de</strong>r Metall-Branche tragen zum Lehrplan<br />

bei, damit die Kenntnisse und Fähigkeiten mit <strong>de</strong>n Anfor<strong>de</strong>rungen in <strong>de</strong>r<br />

Praxis verbun<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n. Die A-T-Schule geht davon aus, dass <strong>de</strong>r Metall-<br />

Sektor im Kreis <strong>Borken</strong> in Zukunft mehr Bedarf an Fachkräften haben<br />

wird, auch aus <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Sie wollen <strong>de</strong>shalb einen Standort im<br />

Kreis <strong>Borken</strong> etablieren, um <strong>de</strong>utsche und nie<strong>de</strong>rländische Schüler<br />

gemeinsam auszubil<strong>de</strong>n. Auch hier bil<strong>de</strong>n die Vorschriften eine hartnäckige<br />

Schwelle: es ist nicht möglich, unter <strong>de</strong>m Nenner „Schulvereinigung“<br />

Standorte zu fin<strong>de</strong>n, sowohl in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n als auch in Deutschland.<br />

Dies erfor<strong>de</strong>rt die Anpassung <strong>de</strong>r Vorschriften auf europäischer Ebene.<br />

137


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Metaalberoepen zon<strong>de</strong>r grenzen<br />

‘Metaalberoepen zon<strong>de</strong>r grenzen’ is een INTERREG 4 project. De AT-school werkt<br />

hierin samen met Graafschap college en Berufskolleg Bocholt-West. Euregio,<br />

provincie Overijssel en Kreis <strong>Borken</strong> zijn ook projectpartners. Dit<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> project richt zich op Duitse scholieren, die in Duitsland geen<br />

opleidingsplaats kunnen vin<strong>de</strong>n. Scholieren moeten in Duitsland <strong>voor</strong> een<br />

opleidingsplaats solliciteren bij een bedrijf. Als <strong>de</strong> economie tegenzit is het moeilijk<br />

<strong>voor</strong> jongeren om een plek te krijgen binnen een bedrijf, en lopen zij hiermee dus<br />

ook <strong>de</strong> kans op een opleiding mis. Deze scholieren wor<strong>de</strong>n opgeleid aan <strong>de</strong> ATschool<br />

in Terborg. De circa veertig scholieren wor<strong>de</strong>n geconfronteerd met verschillen<br />

in taal en cultuur, maar door goe<strong>de</strong> begeleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> scholen vin<strong>de</strong>n <strong>de</strong> meeste<br />

scholieren er prima aansluiting. Een belangrijk aandachtspunt is zorgen <strong>voor</strong><br />

erkenning <strong>van</strong> het Ne<strong>de</strong>rlandse diploma in Duitsland. In Ne<strong>de</strong>rland duren<br />

vakopleidingen twee of vier jaar, dit komt niet overeen met <strong>de</strong> drie jaar<br />

opleidingsduur in Duitsland. In het project ‘Metaalberoepen zon<strong>de</strong>r grenzen’ is op<br />

een <strong>voor</strong>uitstreven<strong>de</strong> manier een oplossing gevon<strong>de</strong>n. Het IHK (Industrie- und<br />

Han<strong>de</strong>lskammer) in Nurnberg keurt en erkent <strong>de</strong> diploma’s die <strong>de</strong> Duitse leerlingen<br />

aan <strong>de</strong> AT-school halen, waardoor zij met een Ne<strong>de</strong>rlands diploma ook in Duitsland<br />

aan <strong>de</strong> slag kunnen. Veel problemen die ervaren wor<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

samenwerking binnen het on<strong>de</strong>rwijs in <strong>de</strong> metaalbranche, wor<strong>de</strong>n ook in an<strong>de</strong>re<br />

sectoren ervaren. Het is belangrijk dat zij zien hoe het project ‘Metaalberoepen<br />

zon<strong>de</strong>r grenzen’ met belemmeringen is omgegaan. Dit project ont<strong>van</strong>gt INTERREGgel<strong>de</strong>n.<br />

De Euregio vraagt <strong>de</strong> AT-school vaak om op bijeenkomsten met an<strong>de</strong>re<br />

scholen over hun ervaringen te vertellen.<br />

Arbeidsmarkt<br />

Klanten zijn klanten. Ook over <strong>de</strong> grens kun je geld verdienen! Dat is <strong>de</strong><br />

boodschap naar on<strong>de</strong>rnemers die nog te eenzijdig gericht zijn op hun eigen<br />

land. Door hun afzetmarkt te vergroten en goe<strong>de</strong> me<strong>de</strong>werkers ook over <strong>de</strong><br />

grens te werven, vergroten ze hun <strong>kansen</strong>. Dat is belangrijk <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

economische vitaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> gehele regio.<br />

Het aannemen <strong>van</strong> personeel over <strong>de</strong> grens is niet gemakkelijk. Het verschil<br />

in pensioenregelingen, arbeidsongeschiktheidsregelingen en belastingen<br />

vormt hin<strong>de</strong>rnissen. Er zijn wel Duitse en Ne<strong>de</strong>rlandse bedrijven die<br />

werknemers ‘<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens’ in dienst hebben, maar dat is<br />

beperkt. De geïnterview<strong>de</strong>n zijn <strong>van</strong> mening dat <strong>de</strong> drempel <strong>voor</strong><br />

on<strong>de</strong>rnemers kan wor<strong>de</strong>n weggenomen als ervaringen over het aantrekken<br />

<strong>van</strong> personeel en oplossingen <strong>voor</strong> praktische zaken meer met elkaar<br />

wor<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>eld. Bij<strong>voor</strong>beeld via samenwerking tussen HRM-managers of<br />

het opstellen <strong>van</strong> een handboek.<br />

Voor het werven <strong>van</strong> hoogopgelei<strong>de</strong> mensen (ook uit an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland) is <strong>de</strong> aantrekkelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> regio belangrijk.<br />

On<strong>de</strong>rnemers gaven in <strong>de</strong> gesprekken dan ook aan dat positieve<br />

gebiedsmarketing belangrijk is. Zorg dat <strong>de</strong> partner mee wil verhuizen.<br />

138


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Metallberufe ohne Grenzen<br />

„Metallberufe ohne Grenzen“ ist ein INTERREG 4-Projekt. Die A-T-Schule arbeitet<br />

hier zusammen mit <strong>de</strong>m Graafschap College und <strong>de</strong>m Berufskolleg Bocholt-West.<br />

EUREGIO, die Provinz Overijssel und <strong>de</strong>r Kreis <strong>Borken</strong> sind ebenfalls Projektpartner.<br />

Dieses transnationale Projekt konzentriert sich auf <strong>de</strong>utsche Schüler, die in<br />

Deutschland keinen Ausbildungsplatz fin<strong>de</strong>n können. Die Schüler müssen sich in<br />

Deutschland um einen Ausbildungsplatz bei einer Firma bewerben. Wenn die<br />

Wirtschaftslage unglücklich ist, ist es schwierig für junge Menschen, einen Platz in<br />

einem Unternehmen erhalten, und damit verringert sich die Wahrscheinlichkeit<br />

überhaupt eine Ausbildung zu bekommen. Diese Schüler wer<strong>de</strong>n an <strong>de</strong>r A-T-Schule<br />

in Terborg ausgebil<strong>de</strong>t. Die rund 40 Schüler wer<strong>de</strong>n konfrontiert mit <strong>de</strong>n<br />

Unterschie<strong>de</strong>n in Sprache und Kultur, durch jedoch die gute Betreuung <strong>de</strong>r Schulen,<br />

kommen die meisten Schüler damit sehr gut zurecht. Ein wichtiger Punkt ist, die<br />

Anerkennung <strong>de</strong>s nie<strong>de</strong>rländischen Abschluss´ in Deutschland zu gewährleisten. In<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n dauern Fachausbildungen 2 o<strong>de</strong>r 4 Jahre, dies entspricht nicht <strong>de</strong>r<br />

3-jährigen Ausbildung in Deutschland. In <strong>de</strong>m Projekt „Metall-Berufe ohne<br />

Grenzen“ wur<strong>de</strong> auf progressivem Weg eine Lösung gefun<strong>de</strong>n. Die IHK in Nürnberg<br />

genehmigt und erkennt die Abschlüsse <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Schüler <strong>de</strong>r A-T-Schule an, so<br />

dass sie mit einem nie<strong>de</strong>rländischen Abschluss auch in Deutschland Fuß fassen<br />

können. Viele Probleme, die in <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit im<br />

Bildungsbereich <strong>de</strong>r Metall-Branche erfahren wur<strong>de</strong>n, wur<strong>de</strong>n so auch in an<strong>de</strong>ren<br />

Bereichen erlebt. Es ist wichtig, dass wahrgenommen wird, wie das Projekt<br />

„Metallberufe ohne Grenzen“ mit Hin<strong>de</strong>rnissen umgegangen ist. Dieses Projekt<br />

erhält INTERREG-Mittel. Die EUREGIO bittet die A-T-Schule oft zu einem Treffen mit<br />

an<strong>de</strong>ren Schulen um über ihre Erfahrungen zu berichten.<br />

Arbeitsmarkt<br />

Kundschaft ist Kundschaft. Auch jenseits <strong>de</strong>r Grenze können kann man<br />

Geld verdienen! Das ist die Botschaft an Unternehmer, die sich noch zu<br />

einseitig auf ihr eigenes Land fokussieren. Durch die Vergrößerung ihres<br />

Absatzmarktes und das Anwerben von guten Mitarbeitern auch auf <strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>ren Grenzseite, erhöhen sie ihre eigenen Chancen. Dies ist für die<br />

wirtschaftliche Vitalität <strong>de</strong>r gesamten Region wichtig.<br />

Das Einstellen von Personal über die Grenze hinweg ist nicht einfach. Die<br />

Unterschie<strong>de</strong> in Rentenregelungen, Invaliditätsabsicherungen und Steuern<br />

formen Hin<strong>de</strong>rnisse. Es gibt jedoch <strong>de</strong>utsche und nie<strong>de</strong>rländische<br />

Unternehmen, die Mitarbeiter „<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite“ im Dienst haben,<br />

dies aber nur begrenzt. Die Befragten glauben, dass die Schwellen für<br />

Unternehmer entfernt wer<strong>de</strong>n könnten, wenn die Erfahrungen bei <strong>de</strong>r<br />

Rekrutierung von Personal und die Lösungen für praktische Probleme mehr<br />

miteinan<strong>de</strong>r geteilt wür<strong>de</strong>n, z.B. durch die Zusammenarbeit zwischen HRM-<br />

Managern o<strong>de</strong>r durch das Entwickeln und die Herausgabe eines Handbuchs.<br />

Für die Rekrutierung von hoch qualifizierten Personen (auch aus an<strong>de</strong>ren<br />

Teilen <strong>de</strong>r Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> und Deutschland) ist die Attraktivität <strong>de</strong>r Region<br />

139


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kansen op werk <strong>voor</strong> bei<strong>de</strong> partners en een goed <strong>voor</strong>zieningenniveau<br />

spelen dan een rol.<br />

Bedrijfsopvolging<br />

Familiebedrijven vormen een belangrijke motor <strong>voor</strong> <strong>de</strong> economie, zowel in <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong> als in <strong>Borken</strong>. Bedrijven gaan steeds min<strong>de</strong>r vaak over <strong>van</strong> va<strong>de</strong>r/moe<strong>de</strong>r<br />

op zoon/dochter. Bedrijfsopvolging is een emotioneel bela<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rwerp. Een<br />

bedrijf dat jarenlang in han<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> familie was, geef je niet makkelijk uit<br />

han<strong>de</strong>n. Het is belangrijk dat hierover op tijd wordt nagedacht om continuïteit <strong>van</strong><br />

het bedrijf en <strong>de</strong> werkgelegenheid veilig te stellen. Het project Bedrijfsopvolging in<br />

het EUREGIO-gebied bracht rond 2002 vraag en aanbod aan bei<strong>de</strong> zij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens<br />

in beeld en zorg<strong>de</strong> <strong>voor</strong> het leggen <strong>van</strong> verbindingen. Toen <strong>de</strong> INTERREG-subsidie<br />

stopte, kwam het project in 2009 ten ein<strong>de</strong>. Veel betrokkenen waren enthousiast<br />

over het initiatief, maar op dit moment ontbreekt het aan een organisatie (met<br />

geld) die <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>voor</strong> dit project op zich neemt.<br />

Mechatronica <strong>voor</strong> het MKB<br />

Op het gebied <strong>van</strong> innovatie kunnen Ne<strong>de</strong>rlandse en Duitse bedrijven en<br />

instellingen veel <strong>voor</strong> elkaar betekenen. ‘Mechatronica <strong>voor</strong> het MKB’ is een Project<br />

uit INTERREG 4, het A-programma 'Deutschland-Ne<strong>de</strong>rland', gecoördineerd door <strong>de</strong><br />

EUREGIO. In het project krijgen on<strong>de</strong>rnemers stimulans, hulp en advies om over <strong>de</strong><br />

grens <strong>de</strong> partner of subsidie te vin<strong>de</strong>n <strong>voor</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling en implementatie <strong>van</strong><br />

gea<strong>van</strong>ceer<strong>de</strong> toepassingen op het gebied <strong>van</strong> mechatronica (samensmelting <strong>van</strong><br />

mechanica, elektronica en informatica). De firma Van Raam uit Varsseveld heeft<br />

samen met Innotronic GmbH uit Gronau <strong>de</strong> Carving Bike ontwikkeld, een<br />

innovatieve driewieler <strong>voor</strong> senioren en min<strong>de</strong>r vali<strong>de</strong>n. Het is belangrijk om <strong>de</strong><br />

verschillen te begrijpen in <strong>de</strong> juridisch-economische structuur <strong>van</strong> bedrijven in<br />

verschillen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n om succesvol over <strong>de</strong> grens zaken te doen. Van Raam en<br />

Innotronic zeggen profijt te hebben <strong>van</strong> het netwerk en <strong>de</strong> subsidie die het project<br />

biedt, maar zeker ook <strong>van</strong> <strong>de</strong> afzetmarkt die als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

samenwerking tot ver over <strong>de</strong> grens is vergroot.<br />

Zorg<br />

De kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> (basis)zorg moet overal gegaran<strong>de</strong>erd zijn, ook in <strong>de</strong><br />

grensgebie<strong>de</strong>n. Grensoverschrij<strong>de</strong>nd samenwerken <strong>van</strong> instellingen is hierbij<br />

cruciaal en kan zelfs <strong>van</strong> levensbelang zijn. Ne<strong>de</strong>rlandse grensbewoners<br />

geven aan (best) vaker gebruik te willen maken <strong>van</strong> zorg<strong>voor</strong>zieningen aan<br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> grens. Vooral als het betekent dat reisafstan<strong>de</strong>n dan<br />

korter zijn. Duitsers gaan met grotere regelmaat naar Ne<strong>de</strong>rland <strong>voor</strong><br />

revalidatie en geriatrie omdat <strong>de</strong>ze behan<strong>de</strong>lingen goed staan aangeschreven.<br />

Duitse ziekenhuiskosten zijn lager. Om die re<strong>de</strong>n is er een grotere financiële<br />

prikkel om Ne<strong>de</strong>rlandse patiënten in Duitsland te opereren dan an<strong>de</strong>rsom.<br />

In bei<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n specialiseren ziekenhuizen zich steeds vaker. Vooral <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

wat kleinere streekziekenhuizen is het financieel onhaalbaar om alle<br />

behan<strong>de</strong>lingen aan te bie<strong>de</strong>n. Samenwerken met grotere ziekenhuizen is dan<br />

140


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

wichtig. Unternehmer gaben in <strong>de</strong>n Interviews an, dass positives Gebiets-<br />

Marketing wichtig ist. Stellen Sie sicher, dass die Partner mit umziehen.<br />

Beschäftigungsmöglichkeiten für bei<strong>de</strong> Partner und ein guter Zustand <strong>de</strong>r<br />

Einrichtungen spielen hierbei eine Rolle.<br />

Unternehmensnachfolge<br />

Familienunternehmen sind ein wichtiger Motor für die Wirtschaft, sowohl im<br />

<strong>Achterhoek</strong> als auch in <strong>Borken</strong>. Unternehmen wer<strong>de</strong>n zunehmend seltener von<br />

Vater/Mutter an Sohn/Tochter weitergegeben. Die Unternehmensnachfolge ist ein<br />

emotional aufgela<strong>de</strong>nes Thema. Ein Unternehmen, das seit Jahren im Besitz <strong>de</strong>r<br />

Familie ist, gibt man nicht einfachen Herzens aus <strong>de</strong>n Hän<strong>de</strong>n. Es ist darum wichtig,<br />

hierüber beizeiten nachzu<strong>de</strong>nken, um die Kontinuität <strong>de</strong>r Firma sicherzustellen. Das<br />

Projekt „Unternehmensnachfolge im EUREGIO-Gebiet“ machte um 2002 Angebot<br />

und Nachfrage auf bei<strong>de</strong>n Seiten <strong>de</strong>r Grenze sichtbar und stellte Verbindungen her.<br />

Als die INTERREG-För<strong>de</strong>rung stoppte, kam das Projekt En<strong>de</strong> 2009 zum liegen. Viele<br />

Akteure waren begeistert von <strong>de</strong>r Initiative, momentan aber fehlt eine Organisation<br />

(mit Geld), die bereit ist, die Verantwortung für dieses Projekt zu übernehmen.<br />

Mechatroniker für KMU (kleine und mittlere Unternehmen)<br />

Im Bereich <strong>de</strong>r Innovation können nie<strong>de</strong>rländische und <strong>de</strong>utsche Unternehmen und<br />

Institutionen viel füreinan<strong>de</strong>r be<strong>de</strong>uten. „Mechatroniker für KMU“ ist ein Projekt<br />

von INTERREG IV, <strong>de</strong>m A-Programm von „Deutschland-Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>“, koordiniert<br />

von <strong>de</strong>r EUREGIO. In <strong>de</strong>m Projekt bekommen Unternehmer Stimulans, Rat und Hilfe,<br />

um jenseits <strong>de</strong>r Grenze Partner o<strong>de</strong>r Finanzierungen zur Entwicklung und<br />

Implementierung von fortschrittlichen Anwendungen im Bereich <strong>de</strong>r Mechatronik<br />

(Fusion von Mechanik, Elektronik und Informatik) zu fin<strong>de</strong>n. Das Unternehmen Van<br />

Raam aus Varsseveld hat zusammen mit <strong>de</strong>r Innotronic GmbH aus Gronau das<br />

Carving Bike entwickelt, ein innovatives Dreirad für Senioren und Behin<strong>de</strong>rte. Es ist<br />

wichtig, die Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r rechtlichen und wirtschaftlichen Struktur <strong>de</strong>r<br />

Unternehmen in verschie<strong>de</strong>nen Län<strong>de</strong>rn zu verstehen, um erfolgreich Geschäfte<br />

über die Grenzen hinweg zu tätigen. Van Raam und Innotronic haben nach eigenen<br />

Aussagen Nutzen aus <strong>de</strong>m Netzwerk und <strong>de</strong>r Subventionierung <strong>de</strong>s Projekts<br />

gezogen, und dies sicherlich auch auf <strong>de</strong>m Absatzmarkt, <strong>de</strong>r als Folge <strong>de</strong>r<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit bis weit über die Grenze hinaus<br />

zugenommen hat.<br />

Gesundheitswesen<br />

Die Qualität <strong>de</strong>r (Grund-)Versorgung muss überall gewährleistet sein, auch<br />

in <strong>de</strong>n Grenzgebieten. Die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit von<br />

Institutionen ist entschei<strong>de</strong>nd und kann sogar lebenswichtig sein.<br />

Nie<strong>de</strong>rländische Grenzbewohner geben an, öfter Gebrauch von <strong>de</strong>n<br />

Gesundheitsleistungen auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Seite <strong>de</strong>r Grenze machen (zu<br />

wollen). Vor allem, wenn die Fahrtzeiten kürzer sind. Deutsche gehen<br />

häufiger in die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> für Rehabilitation und Geriatrie, weil diese<br />

Behandlungen dort gut angesehen sind. Die medizinischen Kosten sind<br />

allgemein auf <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Seite geringer. Aus diesem Grund gibt es für<br />

141


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

<strong>van</strong> belang. Meestal gebeurt dit met een ziekenhuis in hetzelf<strong>de</strong> land. Maar<br />

ook het St. Agnes-Hospital in Bocholt en het Streekziekenhuis Koningin<br />

Beatrix (SKB) in Winterswijk werken steeds intensiever samen (zie ka<strong>de</strong>r).<br />

Volgens een geïnterview<strong>de</strong> zou<strong>de</strong>n patiënten veel vaker <strong>de</strong> grens over gaan<br />

<strong>voor</strong> zorg<strong>voor</strong>zieningen als dui<strong>de</strong>lijk is wat er aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

grens wordt aangebo<strong>de</strong>n. Informatie over het zorglandschap kan verbeterd<br />

wor<strong>de</strong>n door het inzetten <strong>van</strong> (lokale en regionale) media.<br />

Een an<strong>de</strong>re belangrijke barrière <strong>voor</strong> patiënten om <strong>de</strong> grens over te gaan, is<br />

<strong>de</strong> ondui<strong>de</strong>lijkheid over vergoedingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgverzekeraar. Het is<br />

belangrijk dat zorgverzekeraars wor<strong>de</strong>n gestimuleerd (of zelfs verplicht) om<br />

ook buitenlandse ziekenhuizen te contracteren. De zorgverzekeraar CZ is <strong>de</strong><br />

enige zorgverzekeraar in Ne<strong>de</strong>rland die meer<strong>de</strong>re contracten heeft met<br />

buitenlandse zorgaanbie<strong>de</strong>rs. Zij begrijpen het belang hier<strong>van</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>grensregio</strong>bewoners als geen an<strong>de</strong>r omdat CZ ooit is begonnen in Limburg<br />

en toen <strong>voor</strong> een volledige zorg<strong>de</strong>kking afhankelijk was <strong>van</strong> Belgische en<br />

Duitse zorgaanbie<strong>de</strong>rs.<br />

Het MRSA-beleid (MRSA is een moeilijk te bestrij<strong>de</strong>n bacterie) maakt het<br />

verplaatsen <strong>van</strong> patiënten uit een Duits ziekenhuis naar een Ne<strong>de</strong>rlands<br />

ziekenhuis moeilijk. Het Ne<strong>de</strong>rlandse MRSA-beleid is strenger en ook<br />

effectiever dan in Duitsland en an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n in Europa. Een kleine<br />

euregionale groep heeft echter al <strong>voor</strong> veel verbetering in <strong>de</strong> harmonisatie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> wet- en regelgeving gezorgd. Inmid<strong>de</strong>ls is in het grensgebied <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse wet- en regelgeving op dat gebied overgenomen, waardoor<br />

patiënten min<strong>de</strong>r frequent in quarantaine gehou<strong>de</strong>n hoeven wor<strong>de</strong>n. Ook <strong>de</strong><br />

grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking <strong>van</strong> ambulancediensten wordt steeds<br />

intensiever (zie ka<strong>de</strong>r).<br />

142


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

nie<strong>de</strong>rländische Patienten einen größeren finanziellen Anreiz, um nach<br />

Deutschland zu kommen, mehr als an<strong>de</strong>rsherum (siehe Abschnitt 6.1).<br />

In bei<strong>de</strong>n Län<strong>de</strong>rn spezialisieren sich Krankenhäuser in zunehmen<strong>de</strong>m<br />

Maße. Speziell für kleinere regionale Krankenhäuser ist es finanziell nicht<br />

machbar alle Behandlungen anzubieten. Ein Zusammenarbeiten mit<br />

größeren Krankenhäusern ist damit überaus wichtig. Normalerweise<br />

geschieht dies mit einem Krankenhaus in <strong>de</strong>mselben Land. Aber auch das<br />

St. Agnes-Hospital in Bocholt und das Streekziekenhuis Koningin Beatrix<br />

(SKB) in Winterswijk arbeiten immer enger zusammen (siehe Kasten).<br />

Nach Angaben eines Interviewpartners wür<strong>de</strong>n Patienten viel häufiger<br />

hinter <strong>de</strong>r Grenze Gesundheitseinrichtungen besuchen, wenn <strong>de</strong>utlich wäre,<br />

was auf <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Grenzseite angeboten wird. Informationen über die<br />

Gesundheitslandschaft können durch das Einschalten von (lokalen und<br />

regionalen) Medien verbessert wer<strong>de</strong>n.<br />

Ein weiteres wichtiges Hin<strong>de</strong>rnis für die Patienten, um über die Grenze zu<br />

gehen, ist die Unsicherheit über die Kostenerstattungen <strong>de</strong>r Krankenkassen.<br />

Es ist wichtig (o<strong>de</strong>r sogar erfor<strong>de</strong>rlich), dass die Krankenkassen dazu<br />

ermutigt wer<strong>de</strong>n mit ausländischen Kliniken Verträge zu machen. Die<br />

Krankenkasse CZ ist <strong>de</strong>r einzige Versicherer in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>r<br />

mehrere Verträge mit ausländischen Anbietern hat. Sie verstehen die<br />

Be<strong>de</strong>utung für die Einwohner <strong>de</strong>r Grenzregion wie keine an<strong>de</strong>ren, da die<br />

CZ in Limburg begonnen hat und damals eine vollständige Absicherung im<br />

Krankheitsfall abhängig war von belgischen und <strong>de</strong>utschen Gesundheitsanbietern.<br />

Die MRSA-Richtlinie (MRSA ist ein schwierig zu bekämpfen<strong>de</strong>s Bakterium)<br />

macht das Verschieben von Patienten aus einem <strong>de</strong>utschen in ein<br />

nie<strong>de</strong>rländisches Krankenhaus sehr schwierig. Die nie<strong>de</strong>rländische MRSA-<br />

Richtlinie ist strenger und auch effektiver als die in Deutschland und<br />

an<strong>de</strong>ren Län<strong>de</strong>rn in Europa. Eine kleine euregionale Gruppe hat jedoch<br />

bereits für viele Verbesserungen in <strong>de</strong>r Harmonisierung <strong>de</strong>r Gesetze und<br />

Vorschriften gesorgt. Inzwischen wur<strong>de</strong>n im Grenzgebiet die<br />

nie<strong>de</strong>rländischen Gesetze und Vorschriften aus diesem Bereich<br />

übernommen, wodurch Patienten weniger häufig unter Quarantäne gestellt<br />

wer<strong>de</strong>n müssen. Auch die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit im<br />

Bereich <strong>de</strong>r Rettungsdienste wird beständig intensiviert (siehe Kasten).<br />

143


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Ziekenhuizen Winterswijk en Bocholt<br />

Het ziekenhuis in Winterswijk en het ziekenhuis in Bocholt maken afspraken om<br />

spoeddotter-operaties <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse patiënten in Bocholt uit te voeren. Rij<strong>de</strong>n<br />

naar Bocholt scheelt een half uur reistijd ten opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige locatie <strong>van</strong><br />

spoeddotter-operaties, het Medisch Spectrum Twente in Ensche<strong>de</strong>. Een half uur is<br />

een verschil <strong>van</strong> levensbelang. Het SKB ziekenhuis heeft een me<strong>de</strong>werker aangesteld<br />

die volledig gericht is op het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking.<br />

Dat er één aanspreekpunt, en <strong>voor</strong>al één drijven<strong>de</strong> kracht is, is <strong>van</strong> belang. De<br />

belemmeringen die het SKB en het St. Agnes ervaren, hebben betrekking op <strong>de</strong> taal,<br />

het verrekenen <strong>van</strong> kosten en verschillen in regelgeving. De twee samenwerken<strong>de</strong><br />

ziekenhuizen hebben <strong>de</strong> hulp ingeschakeld <strong>van</strong> Euro Health Connect. Zij spreken<br />

bei<strong>de</strong> talen, verrekenen <strong>de</strong> kosten <strong>van</strong> zorg in Duitsland en maken dat inzichtelijk<br />

<strong>voor</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse zorgverzekeraars. De geïnterview<strong>de</strong>n geven aan dat <strong>de</strong><br />

hin<strong>de</strong>rnissen in <strong>de</strong> wet- en regelgeving alleen geslecht kunnen wor<strong>de</strong>n door een<br />

bottom-up aanpak. In dit <strong>voor</strong>beeld is samen met <strong>de</strong> cardiologen geïnventariseerd<br />

waar grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking meerwaar<strong>de</strong> heeft <strong>voor</strong> <strong>de</strong> patiënt. Met<br />

hen is gezocht naar mogelijkhe<strong>de</strong>n om binnen <strong>de</strong> ka<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> wet zaken te<br />

regelen. Het zijn <strong>de</strong> professionals die bereid moeten zijn om een juridisch<br />

verantwoor<strong>de</strong> manier te vin<strong>de</strong>n om samen te werken en zo grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

samenwerking te laten slagen.<br />

St. Marien-Krankenhaus<br />

De ambulancedienst <strong>van</strong> het St. Marien-Krankenhaus in Vre<strong>de</strong>n verzorgt <strong>de</strong> eerste<br />

hulp in het Ne<strong>de</strong>rlandse grensgebied bij grote rampen, maar ook als <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

ambulance op het moment <strong>van</strong> <strong>de</strong> oproep een langere aanrijtijd heeft. In dit<br />

<strong>voor</strong>beeld is een aantal barrières praktisch opgelost. De opleidingen <strong>van</strong> het Duitse<br />

ambulancepersoneel zijn min<strong>de</strong>r uitgebreid dan <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse collega’s. Dat<br />

betekent dat ook hun verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n en bevoegdhe<strong>de</strong>n kleiner zijn. Een<br />

Duitse ambulance biedt in Ne<strong>de</strong>rland alleen ‘first respon<strong>de</strong>r’ hulp aan. Als er meer<br />

uitgebrei<strong>de</strong> of ingrijpen<strong>de</strong> medische hulp nodig is, wordt er een Ne<strong>de</strong>rlandse arts<br />

geroepen. Het communicatiesysteem in <strong>de</strong> Duitse ambulancewagens wordt<br />

aangepast zodat ze gemakkelijker met <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse meldkamer kunnen<br />

communiceren. En om verwarring te <strong>voor</strong>komen laat <strong>de</strong> sirene <strong>van</strong> <strong>de</strong> Duitse<br />

ambulance over <strong>de</strong> grens <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse tonen horen.<br />

144


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Krankenhäuser Winterswijk und Bocholt<br />

Das Krankenhaus in Winterswijk und das Krankenhaus in Bocholt haben Absprachen<br />

getroffen, Notfall-Operationen von nie<strong>de</strong>rländischen Patienten in Bocholt<br />

durchzuführen. Die Fahrt nach Bocholt spart eine halbe Stun<strong>de</strong> Zeit gegenüber einer<br />

Fahrt zum gegenwärtigen Standort für Notfall-Operationen, <strong>de</strong>m Medisch Spectrum<br />

Twente in Ensche<strong>de</strong>. Eine halbe Stun<strong>de</strong> macht einen entschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n Unterschied<br />

aus. Das SKB-Krankenhaus hat einen Mitarbeiter eingestellt, <strong>de</strong>r sich allein auf die<br />

För<strong>de</strong>rung <strong>de</strong>r grenzüberschreiten<strong>de</strong>n Zusammenarbeit konzentriert. Dass es hierfür<br />

nur einen Ansprechpartner und nur eine treiben<strong>de</strong> Kraft gibt, ist von Be<strong>de</strong>utung.<br />

Die Hin<strong>de</strong>rnisse, die SKB und St. Agnes erleben, beziehen sich auf die Sprache, die<br />

Kostenverrechnung und die regulatorischen Unterschie<strong>de</strong>. Die bei<strong>de</strong>n<br />

kooperieren<strong>de</strong>n Krankenhäuser haben Hilfe bei <strong>de</strong>r Euro Health Connect angefragt.<br />

Diese sprechen bei<strong>de</strong> Sprachen, verrechnen die Kosten für die Versorgung in<br />

Deutschland und machen diese <strong>de</strong>utlich für die nie<strong>de</strong>rländischen Krankenkassen. Die<br />

Befragten gaben an, dass die Hin<strong>de</strong>rnisse in Vorschriften und Gesetzgebung nur<br />

durch einen Bottom-up-Ansatz ausgeglichen wer<strong>de</strong>n können. In diesem Beispiel<br />

wur<strong>de</strong> zusammen mit <strong>de</strong>n Kardiologen inventarisiert, wo grenzüberschreiten<strong>de</strong><br />

Zusammenarbeit einen Mehrwert für <strong>de</strong>n Patienten darstellt. Mit ihnen wird nach<br />

Wegen gesucht, um im Rahmen <strong>de</strong>s Gesetzes Regelungen zu fin<strong>de</strong>n. Sie sind die<br />

Sachverständigen, die bereit sein müssen, juristisch verantwortbare Möglichkeiten<br />

für die Kooperation zu fin<strong>de</strong>n und so die grenzüberschreiten<strong>de</strong> Zusammenarbeit<br />

zum Erfolg zu führen.<br />

St. Marien-Krankenhaus<br />

Die Ambulanz <strong>de</strong>s St. Marien- Krankenhaus in Vre<strong>de</strong>n stellt die Erste-Hilfe im<br />

nie<strong>de</strong>rländischen Grenzgebiet bei großen Katastrophen, ebenso wenn die<br />

nie<strong>de</strong>rländischen Krankenwagen zum Zeitpunkt <strong>de</strong>s Anrufs eine längere<br />

Anfahrtszeit haben. In diesem Beispiel wur<strong>de</strong>n eine Reihe von praktischen<br />

Hin<strong>de</strong>rnissen gelöst. Die Ausbildung <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Sanitäter ist weniger<br />

umfangreich als die <strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländischen Kollegen. Dies be<strong>de</strong>utet, dass auch ihre<br />

Zuständigkeiten und Befugnisse kleiner sind. Ein <strong>de</strong>utscher Krankenwagen bietet in<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n einzig 'first respon<strong>de</strong>r'-Hilfe an. Wenn genauere o<strong>de</strong>r weiter<br />

eingreifen<strong>de</strong> medizinische Hilfe benötigt wird, muss ein nie<strong>de</strong>rländischer Arzt<br />

gerufen wer<strong>de</strong>n. Das Kommunikationssystem <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Ambulanzwagen wird<br />

angepasst, so dass diese leichter mit <strong>de</strong>r nie<strong>de</strong>rländischen Zentrale kommunizieren<br />

können. Und um Verwechslungen zuvorzukommen, dröhnt die Sirene <strong>de</strong>s <strong>de</strong>utschen<br />

Krankenwagens an <strong>de</strong>r Grenze in <strong>de</strong>n nie<strong>de</strong>rländischen Tönen.<br />

145


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Lijst met geïnterview<strong>de</strong>n<br />

Functie Organisatie<br />

Bestuur<strong>de</strong>r POA <strong>Achterhoek</strong>, OWIN Winterswijk<br />

Directeur Anton Tijdinkschool, Terborg<br />

(oud-)Directeur St. Librorius basisschool, Dinxperlo<br />

Geschäftsführer WFG für <strong>de</strong>n Kreis <strong>Borken</strong><br />

Leiterin <strong>de</strong>s Bildungsbüros Kreis <strong>Borken</strong><br />

Beleidsme<strong>de</strong>werker Kreis <strong>Borken</strong><br />

Schulamtsdirektorin Kreis <strong>Borken</strong><br />

Hoofdarts, verantwoor<strong>de</strong>lijk <strong>voor</strong><br />

ambulancedienst in Kreis <strong>Borken</strong><br />

Adjunct directeur-bestuur<strong>de</strong>r EUREGIO<br />

146<br />

St. Marien-Krankenhaus, Vre<strong>de</strong>n<br />

Plaatsver<strong>van</strong>gend<br />

programcoördinator<br />

EUREGIO<br />

Projectcoördinator EUREGIO<br />

Directeur Sel Chemie<br />

Directeur Euro Health Connect<br />

Directeur SKB Ziekenhuis<br />

Me<strong>de</strong>werker grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

samenwerking<br />

SKB Ziekenhuis<br />

Woordvoer<strong>de</strong>r AG <strong>de</strong>r Wohlfahrtsverbän<strong>de</strong> Kreis<br />

<strong>Borken</strong><br />

Bron: Procap


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Liste <strong>de</strong>r im Interview Befragten<br />

Funktion Organisation<br />

Leiter POA <strong>Achterhoek</strong>, OWIN Winterswijk<br />

Schulleitung Anton Tijdinkschool, Terborg<br />

(ehemaliger) Schulleiter St. Librorius basisschool [Grundschule],<br />

Dinxperlo<br />

Geschäftsführer WFG für <strong>de</strong>n Kreis <strong>Borken</strong><br />

Leiterin <strong>de</strong>s Bildungsbüros Kreis <strong>Borken</strong><br />

Politischer Mitarbeiter Kreis <strong>Borken</strong><br />

Schulamtsdirektorin Kreis <strong>Borken</strong><br />

Chefarzt, verantwortlich für<br />

Rettungsdienst im Kreis <strong>Borken</strong><br />

Stellvertreten<strong>de</strong>r Geschäftsführer EUREGIO<br />

St. Marien-Krankenhaus, Vre<strong>de</strong>n<br />

Stellvertreten<strong>de</strong>r<br />

Programmkoordinator<br />

EUREGIO<br />

Projektkoordinator EUREGIO<br />

Leiter Sel Chemie<br />

Leiter Euro Health Connect<br />

Leiter SKB Ziekenhuis [Krankenhaus]<br />

Mitarbeiter für die<br />

grenzüberschreiten<strong>de</strong><br />

Zusammenarbeit<br />

SKB Ziekenhuis [Krankenhaus]<br />

Sprecher AG <strong>de</strong>r Wohlfahrtsverbän<strong>de</strong> Kreis<br />

<strong>Borken</strong><br />

Quelle: Procap<br />

147


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Bijlage 2: beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruikte indicatoren<br />

Huizenprijzen<br />

De gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> huizenprijs per vierkante meter is <strong>voor</strong> België en Ne<strong>de</strong>rland<br />

gebaseerd op het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> verkochte woningen in een bepaal<strong>de</strong><br />

perio<strong>de</strong>. De bron <strong>voor</strong> België is hierbij NSI. Voor Ne<strong>de</strong>rland is<br />

gebruikgemaakt <strong>van</strong> <strong>de</strong> NVM. Voor Duitsland ontbreekt een lan<strong>de</strong>lijk<br />

<strong>de</strong>kkend bestand <strong>van</strong> koopwoningprijzen. Alleen <strong>voor</strong> <strong>de</strong> grotere ste<strong>de</strong>n is<br />

er via IVD Wohnpreisspiegel inzicht in <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> verkoopprijs <strong>van</strong><br />

woningen. Als alternatief wordt in Duitsland gewerkt met <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />

huurprijs per vierkante meter wat dankzij <strong>de</strong> relatief zeer grote particuliere<br />

huurmarkt een goe<strong>de</strong> indicator vormt <strong>voor</strong> huizenprijsverschillen. De bron<br />

is het BBSR-Wohnungmarktbeobachtungssystem, IDN ImmoDaten GmbH.<br />

Het betreft hier <strong>de</strong> aanbodshuren <strong>van</strong> <strong>de</strong> particuliere huurwoningaanbie<strong>de</strong>rs.<br />

Aanbie<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> sociale huurwoningen en <strong>de</strong> woningen in <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong><br />

Plattenbaukomplexe in Oost-Duitsland zijn buiten beschouwing gelaten. De<br />

relatieve verschillen in huizenprijzen zijn gebruikt als input <strong>voor</strong> verschillen<br />

in woonaantrekkelijkheid – waar <strong>de</strong> vraag naar woningen relatief hoog is,<br />

zijn <strong>de</strong> huizenprijzen dit gemid<strong>de</strong>ld ook.<br />

Bevolkingsgroei<br />

Groei <strong>van</strong> het aantal inwoners in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 2005-2010 als percentage <strong>van</strong><br />

het aantal inwoners in 2005. Bron Ne<strong>de</strong>rland: CBS. Bron Duitsland:<br />

Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r. Bron België: NSI.<br />

Bevolking: leeftijdscategorieën<br />

Aan<strong>de</strong>el inwoners in <strong>de</strong> leeftijdsklasse <strong>van</strong> respectievelijk 15-24 jaar, 25-34<br />

jaar, 35-44 jaar, 45-54 jaar, 55-64 jaar en 65-plussers. Bron Ne<strong>de</strong>rland: CBS.<br />

Bron: Duitsland: Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r. Bron<br />

België: NSI.<br />

Bevolking: niet-westerse allochten<br />

Het aantal niet-westerse allochtonen als percentage <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking. Bron<br />

Ne<strong>de</strong>rland: CBS. Voor Duitsland is het totaal aantal niet-westerse<br />

allochtonen alleen bekend op het niveau <strong>van</strong> Kreise, er is vervolgens een<br />

correctie toegepast om te komen tot het aantal niet-westerse allochtonen<br />

tussen <strong>de</strong> 15 en 64 jaar. Bron België: NSI.<br />

148


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Anlage 2: Beschreibung <strong>de</strong>r verwen<strong>de</strong>ten Indikatoren<br />

Wohnpreise<br />

Der durchschnittliche Wohnpreis pro Quadratmeter basiert in Belgien und<br />

<strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n auf <strong>de</strong>m Durchschnitt von verkauftem Wohnraum in<br />

einem bestimmten Zeitraum. Belgische Quelle: NSI, Nie<strong>de</strong>rländische<br />

Quelle: NVM. Für Deutschland fehlt eine lan<strong>de</strong>sweite Datenbank von<br />

Wohnpreisen. Nur in <strong>de</strong>n größeren Städten gibt <strong>de</strong>r IVD-Wohn-Preisspiegel<br />

Einblick in die durchschnittlichen Verkaufspreise von Wohnraum.<br />

Alternativ arbeitet Deutschland mit <strong>de</strong>m durchschnittlichen Mietpreis pro<br />

Quadratmeter, was dank <strong>de</strong>s relativ großen privaten Mietmarktes ein guter<br />

Indikator für Preisunterschie<strong>de</strong> bei Wohnraum ist. Die Quelle hierfür ist das<br />

BBSR-Wohnungsmarktbeobachtungssystem, IDN ImmoDaten GmbH.<br />

Dies betrifft hier die Angebotsmieten <strong>de</strong>r privaten Vermieter. Anbieter von<br />

Sozialwohnungen und die Wohnungen <strong>de</strong>r sogenannten Plattenbaukomplexe<br />

in Ost-Deutschland sind davon ausgeschlossen. Die relativen<br />

Wohnpreis-Unterschie<strong>de</strong> wer<strong>de</strong>n als Input für die Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r<br />

Wohnattraktivität verwen<strong>de</strong>t - wo die Nachfrage nach Wohnungen relativ<br />

hoch ist, sind es die Wohnpreise durchschnittlich auch.<br />

Bevölkerungswachstum<br />

Wachstum <strong>de</strong>r Einwohnerzahl im Zeitraum 2005-2010 als Prozentsatz <strong>de</strong>r<br />

Bevölkerung im Jahr 2005. Nie<strong>de</strong>rländische Quelle: CBS. Deutsche Quelle:<br />

Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r. Belgische Quelle: NSI.<br />

Bevölkerung: Alterskategorien<br />

Anteil <strong>de</strong>r Bevölkerung in <strong>de</strong>r jeweiligen Altersgruppe: 15-24 Jahre, 25-34<br />

Jahre, 35-44 Jahre, 45-54 Jahre, 55-64 Jahre und 65 +. Nie<strong>de</strong>rländische<br />

Quelle: CBS. Deutsche Quelle: Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r<br />

Län<strong>de</strong>r. Belgische Quelle: NSI.<br />

Bevölkerung: nicht-westliche Einwan<strong>de</strong>rer<br />

Die Zahl <strong>de</strong>r nicht-westlichen Immigranten als Prozentsatz <strong>de</strong>r<br />

Bevölkerung. Nie<strong>de</strong>rländische Quelle: CBS. Für Deutschland ist die<br />

Gesamtzahl <strong>de</strong>r nicht-westlichen Immigranten nur auf <strong>de</strong>r Kreisebene<br />

bekannt, daraufhin wur<strong>de</strong> eine Korrektur angewandt, um die Anzahl <strong>de</strong>r<br />

nicht-westlichen Migranten zwischen 15 und 64 Jahren zu bestimmen.<br />

Belgische Quelle: NSI.<br />

149


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Werkloosheid<br />

De gebruikte <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> werkloosheid is het aantal werklozen als<br />

percentage <strong>van</strong> <strong>de</strong> totale potentiële beroepsbevolking. Voor Ne<strong>de</strong>rland is<br />

hierbij gebruikgemaakt <strong>van</strong> gegevens <strong>van</strong> het UWV Werkbedrijf: het aantal<br />

niet-werken<strong>de</strong> werkzoeken<strong>de</strong>n. Voor Duitsland is gebruikgemaakt <strong>van</strong><br />

gegevens <strong>van</strong> <strong>de</strong> Bun<strong>de</strong>sagentur für Arbeit waarin <strong>de</strong> Arbeitslose in<br />

Rechtskreise SGB III en SGB II op Gemein<strong>de</strong>niveau zijn meegenomen.<br />

Beschikbare banen binnen acceptabele reistijd<br />

Bij <strong>de</strong> bereikbaarheid <strong>van</strong> banen gaat het om <strong>de</strong> bereikbaarheid <strong>van</strong> werk<br />

<strong>van</strong>uit <strong>de</strong> gemeente, <strong>van</strong>uit het perspectief <strong>van</strong> <strong>de</strong> inwoners (huishou<strong>de</strong>ns).<br />

Ofwel: hoe goed kunnen mensen die in <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> gemeente wonen een<br />

gevarieerd aanbod banen in die gemeente en alle an<strong>de</strong>re gemeenten in<br />

Ne<strong>de</strong>rland bereiken? Daarbij tellen banen die ver<strong>de</strong>r weg liggen min<strong>de</strong>r<br />

zwaar mee dan banen dichtbij. De bereikbaarheid <strong>van</strong> banen is gebaseerd op<br />

<strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> reistijdwaar<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> werknemers. Daarbij is gerekend met<br />

werkelijke reistij<strong>de</strong>n. De gebruikte gegevens zijn afkomstig <strong>van</strong> CBS, ESRI en<br />

AVV. Voor Duitsland is uitgegaan <strong>van</strong> een gelijke reistijdwaar<strong>de</strong>ring.<br />

De gegevens over <strong>de</strong> locatie <strong>van</strong> werk (en inwoners) op het niveau <strong>van</strong><br />

Gemein<strong>de</strong> zijn afkomstig <strong>van</strong> <strong>de</strong> Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r<br />

Län<strong>de</strong>r. Voor Duitsland zijn op het niveau <strong>van</strong> Gemein<strong>de</strong> geen gegevens<br />

bekend over het aantal banen bij ambtelijke instellingen. Het totaal aantal<br />

banen (inclusief die bij ambtelijke organisaties) is wel beschikbaar op<br />

Kreisniveau. Het verschil tussen het totaal aantal banen op Kreisniveau en<br />

<strong>de</strong> som <strong>van</strong> <strong>de</strong> banen in <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> Gemein<strong>de</strong> in dat Kreis is<br />

proportioneel ver<strong>de</strong>eld over <strong>de</strong> Gemein<strong>de</strong> naar rato <strong>van</strong> het aantal banen in <strong>de</strong><br />

niet-ambtelijke sectoren. Omdat <strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> een baan ook verschilt<br />

tussen lan<strong>de</strong>n (on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>van</strong>af welk aantal uren per week, wel of niet<br />

meerekenen <strong>van</strong> (<strong>de</strong>els) gesubsidieer<strong>de</strong> arbeid etc.) is ten slotte een<br />

correctiefactor gebruikt op basis <strong>van</strong> Eurostat-gegevens over<br />

werkgelegenheid op Nuts3-niveau (Kreise en COROP).<br />

Aan<strong>de</strong>el banen in <strong>de</strong> industrie<br />

Voor Ne<strong>de</strong>rland: het aantal banen in <strong>de</strong> nijverheid als percentage <strong>van</strong> het<br />

totaal aantal banen (bron: CBS, Statline). Voor Duitsland: het aantal<br />

Erwerbstätigen in <strong>de</strong> Produzieren<strong>de</strong>s Gewerbe (ohne Baugewerbe) als percentage <strong>van</strong><br />

het totaal aantal Erwerbstätigen. Deze gegevens zijn echter lan<strong>de</strong>lijk alleen<br />

150


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Arbeitslosigkeit<br />

Die verwen<strong>de</strong>te Definition von Arbeitslosigkeit beruht auf <strong>de</strong>r Anzahl an<br />

Arbeitslosen als prozentualer Anteil <strong>de</strong>s gesamten Arbeitskräftepotenzials.<br />

Nie<strong>de</strong>rländische Quelle: UWV-Werkbedrijf: Anzahl <strong>de</strong>r nichtarbeiten<strong>de</strong>n<br />

Arbeitssuchen<strong>de</strong>n. Deutsche Quelle: Bun<strong>de</strong>sagentur für Arbeit; Arbeitslose<br />

<strong>de</strong>r Rechtskreise SGB III und SGB II auf Gemein<strong>de</strong>ebene sind darin<br />

enthalten. Belgische Quelle: Vlaamse Arbeidsrekening o.b.v. RSZ-DMFA,<br />

RSZPPO, RSVZ, RIZIV, CBS, IGSS, OEA, SEE, RVA, IWEPS, FOD<br />

Economie - Bevolkingsstatistieken, DWH AM&SB bij <strong>de</strong> KSZ (Bewerking<br />

Steunpunt WSE/Departement WSE).<br />

Verfügbare Arbeitsplätze innerhalb akzeptabler Fahrtzeit<br />

Bei <strong>de</strong>r Erreichbarkeit von Arbeitsplätzen geht es um die Zugänglichkeit <strong>de</strong>r<br />

Arbeit von <strong>de</strong>r Gemein<strong>de</strong> aus, aus <strong>de</strong>r Perspektive <strong>de</strong>r Bevölkerung<br />

(Haushalte). O<strong>de</strong>r: Wie gut können Menschen, die in <strong>de</strong>r betreffen<strong>de</strong>n<br />

Gemein<strong>de</strong> leben, eine Vielzahl von Arbeitsplätzen in dieser und allen<br />

an<strong>de</strong>ren Gemein<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n erreichen? Dabei zählen<br />

Arbeitsplätze, die sich weiter entfernt befin<strong>de</strong>n, weniger stark als<br />

Arbeitsplätze in <strong>de</strong>r Nähe. Die Erreichbarkeit von Arbeitsplätzen basiert auf<br />

<strong>de</strong>r durchschnittlichen Fahrtzeit-Bewertung <strong>de</strong>r Arbeitnehmer. Die<br />

Berechnung erfolgt anhand <strong>de</strong>r tatsächlichen Fahrzeiten. Die verwen<strong>de</strong>ten<br />

Daten stammen aus CBS, ESRI und AVV. Für Deutschland wird von einer<br />

gleichen Fahrzeit-Bewertung ausgegangen.<br />

Die Daten über die Standorte von Arbeit (und Einwohnern) auf<br />

Gemein<strong>de</strong>ebene stammen aus <strong>de</strong>n Statistischen Ämtern <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r<br />

Län<strong>de</strong>r. Für Deutschland sind aber auf Gemein<strong>de</strong>ebene keine Daten über<br />

die Anzahl <strong>de</strong>r Arbeitsplätze in <strong>de</strong>n öffentlichen Institutionen bekannt. Die<br />

Gesamtzahl <strong>de</strong>r Arbeitsplätze (einschließlich <strong>de</strong>rer in <strong>de</strong>n Behör<strong>de</strong>n) ist nur<br />

auf Kreisebene verfügbar. Die Differenz zwischen <strong>de</strong>r Gesamtzahl <strong>de</strong>r<br />

Arbeitsplätze auf Kreisebene und <strong>de</strong>r Summe <strong>de</strong>r Arbeitsplätze in <strong>de</strong>n<br />

verschie<strong>de</strong>nen Gemein<strong>de</strong>n dieses Kreises wur<strong>de</strong> proportional verteilt<br />

zwischen <strong>de</strong>n Gemein<strong>de</strong>n im Verhältnis zu <strong>de</strong>n Arbeitsplatzzahlen in <strong>de</strong>n<br />

nicht-amtlichen Sektoren. Da die Definition von „Arbeitsplatz“ sich<br />

zwischen <strong>de</strong>n Län<strong>de</strong>rn mitunter unterschei<strong>de</strong>t (u.a. ab wieviel<br />

Wochenstun<strong>de</strong>n, Einbeziehung <strong>de</strong>r (teilweise) geför<strong>de</strong>rten Beschäftigung -<br />

o<strong>de</strong>r nicht, etc.) wur<strong>de</strong> schließlich ein Korrekturfaktor verwen<strong>de</strong>t auf Basis<br />

von Eurostat-Daten über die Beschäftigung auf NUTS3-Niveau (Kreise und<br />

COROP).<br />

151


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

beschikbaar op het niveau <strong>van</strong> Kreise (bron: Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s<br />

und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r).<br />

Aan<strong>de</strong>el arbeidsongeschikten<br />

Aantal arbeidsongeschikten als percentage <strong>van</strong> <strong>de</strong> potentiële<br />

beroepsbevolking. Bron <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gegevens is het CBS, <strong>voor</strong><br />

Duitsland is uitgegaan <strong>van</strong> het aantal erwerbsgemin<strong>de</strong>rte Personen unter 65 Jahren<br />

uit <strong>de</strong> Statistik <strong>de</strong>r Empfänger von Grundsicherung (bron: Statistische<br />

Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r).<br />

Nabijheid natuur<br />

De bereikbaarheid <strong>van</strong> natuur is op een vergelijkbare manier berekend als <strong>de</strong><br />

bereikbaarheid <strong>van</strong> banen. Het aantal banen is echter ver<strong>van</strong>gen door <strong>de</strong><br />

oppervlakte <strong>van</strong> natuurgebie<strong>de</strong>n On<strong>de</strong>r natuur zijn bossen, duinen en<br />

hei<strong>de</strong>gebie<strong>de</strong>n, (nabijheid <strong>van</strong>) kust en groot binnenwater meegerekend. Op<br />

die manier is berekend hoeveel natuur <strong>van</strong>uit een gemeente binnen een<br />

bepaal<strong>de</strong> tijd bereikt kan wor<strong>de</strong>n. De waar<strong>de</strong>ringsfunctie is gebaseerd op het<br />

werkelijke reisgedrag <strong>van</strong> mensen ten behoeve <strong>van</strong> recreatie in Ne<strong>de</strong>rland.<br />

Die wijkt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> tijdwaar<strong>de</strong>ring in het woon-werkverkeer, die werd<br />

gebruikt bij het berekenen <strong>van</strong> <strong>de</strong> bereikbaarheid <strong>van</strong> banen. Omdat er <strong>voor</strong><br />

het bezoek <strong>van</strong> natuurgebie<strong>de</strong>n nauwelijks grenzen bestaan is het aanbod in<br />

het buitenland <strong>voor</strong> 95% meegeteld. Bron <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rland is CBS,<br />

Bo<strong>de</strong>mstatistiek. Bron <strong>voor</strong> Duitsland is Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und<br />

<strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r: Bo<strong>de</strong>nfläche nach Art <strong>de</strong>r tatsächlichen Nutzung.<br />

Aanbod podiumkunsten binnen acceptabele reistijd<br />

Voor Ne<strong>de</strong>rland is het aanbod gemeten aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> het aantal<br />

theater<strong>voor</strong>stellingen en concerten binnen acceptabele reistijd. Hierbij is<br />

eerst het aanbod per gemeente gemeten aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> het aantal<br />

<strong>voor</strong>stellingen in <strong>de</strong> theaters en poppodia die aangesloten zijn bij <strong>de</strong><br />

Vereniging <strong>voor</strong> Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD), <strong>de</strong><br />

Vereniging Ne<strong>de</strong>rlandse Poppodia en Festivals (VNPF) en Muziek Centrum<br />

Ne<strong>de</strong>rland (MCN), of die zijn opgenomen in het theaterbestand <strong>van</strong> het<br />

Theaterinstituut Ne<strong>de</strong>rland (TIN) en <strong>de</strong> VSCD en waar<strong>voor</strong> <strong>de</strong> data bij <strong>de</strong><br />

afzon<strong>de</strong>rlijke instellingen verzameld zijn.<br />

Voor Duitsland is gebruikgemaakt <strong>van</strong> gegevens <strong>van</strong> <strong>de</strong> Deutscher<br />

Bühnerverein, Deutsche Theaterverzeichnis, <strong>de</strong> site Konzerthallen.net en<br />

Buehnen.net. Voor elk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevon<strong>de</strong>n podia is vervolgens via een<br />

152


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Für Belgien stammen die Daten über die Verteilung von Arbeitsplätzen aus<br />

<strong>de</strong>r Vlaamse Arbeidsrekening o.b.v. RSZ Ge<strong>de</strong>centraliseer<strong>de</strong> statistiek<br />

[Dezentrale Statistiken], RSVZ, RSZ, RSZPPO, RSVZ, RVA (Bewerking<br />

Steunpunt [Bearbeitungszentrum] WSE/Departement WSE). Hier ist<br />

dieselbe Bearbeitung wie für Deutschland angepasst wor<strong>de</strong>n, um das<br />

Problem <strong>de</strong>r Definitionen zu umgehen.<br />

Anteil <strong>de</strong>r Arbeitsplätze in <strong>de</strong>r Industrie<br />

Für die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>: Die Zahl <strong>de</strong>r Arbeitsplätze in <strong>de</strong>r Industrie als<br />

Prozentsatz zur Gesamtbeschäftigung (Quelle: CBS, Statline). Für<br />

Deutschland: die Anzahl <strong>de</strong>r Erwerbstätigen im produzieren<strong>de</strong>n Gewerbe<br />

(ohne Baugewerbe) als Prozentsatz zur Gesamtzahl <strong>de</strong>r Erwerbstätigen.<br />

Diese Daten sind nur auf Kreisebene zu erhalten (Quelle: Statistische Ämter<br />

<strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r). Für Belgien ist nur <strong>de</strong>r Anteil <strong>de</strong>r Arbeitsplätze<br />

im sekundären Sektor bekannt: das sind die Industriesektoren, einschließlich<br />

<strong>de</strong>m Baugewerbe (Quelle: Vlaamse Arbeidsrekening o.b.v. RSZ<br />

Ge<strong>de</strong>centraliseer<strong>de</strong> statistiek, RSVZ, RSZ, RSZPPO, RSVZ, RVA<br />

(Bewerking Steunpunt WSE/Departement WSE)<br />

Anteil <strong>de</strong>r Arbeitsunfähigen<br />

Anzahl <strong>de</strong>r Arbeitsunfähigen als Prozentsatz <strong>de</strong>r potenziellen Arbeitskräfte.<br />

Nie<strong>de</strong>rländische Quelle: CBS. Für Deutschland wird ausgegangen von <strong>de</strong>r<br />

Zahl <strong>de</strong>r erwerbsgemin<strong>de</strong>rten Personen unter 65 Jahren aus <strong>de</strong>r Statistik <strong>de</strong>r<br />

Empfänger von Grundsicherung (Quelle: Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s<br />

und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r). Für Belgien ist die Quelle die Kruispuntbank <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Sociale Zekerheid.<br />

Naturnähe<br />

Die Zugänglichkeit zur Natur wird in einer ähnlichen Weise wie die<br />

Zugänglichkeit zu Arbeitsplätzen berechnet. Die Zahl <strong>de</strong>r Arbeitsplätze<br />

wur<strong>de</strong> aber ersetzt durch die Oberfläche an Naturgebieten. Unter Natur<br />

wer<strong>de</strong>n Wäl<strong>de</strong>r, Dünen und Hei<strong>de</strong>, (die Nähe von) Küsten- und große(n)<br />

Binnengewässern gezählt. Nie<strong>de</strong>rländische Quelle: CBS, Bo<strong>de</strong>mstatistiek<br />

[Bo<strong>de</strong>nstatistik]. Deutsche Quelle: Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r<br />

Län<strong>de</strong>r: Bo<strong>de</strong>nfläche nach Art <strong>de</strong>r tatsächlichen Nutzung. Auf diese Weise<br />

wird berechnet, wie viel Naturgebiete von einer Gemein<strong>de</strong> aus innerhalb<br />

einer bestimmten Zeit erreicht wer<strong>de</strong>n können. Die Bewertungsfunktion<br />

basiert auf <strong>de</strong>m tatsächlichen Fahrverhalten von Menschen zwecks <strong>de</strong>r<br />

Naherholung in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Diese weicht ab von <strong>de</strong>r Zeitschätzung<br />

153


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

internetsearch bepaald of het podium nog bestaat en of het geen<br />

amateurpodium is. Vervolgens is <strong>van</strong> <strong>de</strong> overgebleven podia op basis <strong>van</strong><br />

kentallen (Bron: Deutscher Bühnerverein en <strong>de</strong> Kulturstatistiken <strong>van</strong><br />

Statistische Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r) het aantal uitvoeringen per<br />

Gemein<strong>de</strong> bepaald. Vervolgens is dat aantal opgehoogd – on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> aanname<br />

dat het aantal uitvoeringen per hoofd <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking even groot is. De<br />

re<strong>de</strong>n hier<strong>voor</strong> is dat er op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruikte data een goed beeld is <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> spreiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> podia over Duitsland en een re<strong>de</strong>lijk beeld <strong>van</strong> het<br />

aantal uitvoeringen op <strong>de</strong>ze podia. Voor een aanzienlijk <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> podia<br />

ontbrak echter het aantal uitvoeringen dat er per jaar wordt gegeven. Om als<br />

gevolg hier<strong>van</strong> een on<strong>de</strong>rschatting <strong>van</strong> het aanbod te <strong>voor</strong>komen is<br />

aangenomen dat er per inwoner evenveel uitvoeringen in <strong>de</strong> podiumkunsten<br />

wor<strong>de</strong>n aangebo<strong>de</strong>n. De ‘extra’ uitvoeringen in <strong>de</strong> podiumkunsten (het<br />

verschil tussen <strong>de</strong> al beken<strong>de</strong> uitvoeringen en het totaal aantal uitvoeringen<br />

<strong>voor</strong> Duitsland) zijn vervolgens proportioneel over <strong>de</strong> gemeenten ver<strong>de</strong>eld<br />

naar rato <strong>van</strong> <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>de</strong> podia.<br />

Culinair aanbod binnen acceptabele reistijd<br />

Het culinaire aanbod binnen acceptabele reistijd is gemeten aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong><br />

het gewogen gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>van</strong> het aantal kwaliteitsrestaurants binnen<br />

acceptabele reistijd. De kwaliteit <strong>van</strong> het aanbod restaurants is gemeten aan<br />

<strong>de</strong> hand <strong>van</strong> het oor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> rapporteurs <strong>van</strong> restaurantgids Lekker en <strong>de</strong><br />

Michelingids <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rland en door rapporteurs <strong>van</strong> <strong>de</strong> Michelingids en<br />

Gault Millau (13 of meer ‘mutsjes’) <strong>voor</strong> Duitsland. Elk vermeld restaurant<br />

krijgt één punt – een restaurant vermeld met een ‘Bib Gourmand’ in <strong>de</strong><br />

Michelingids ont<strong>van</strong>gt een half punt. Een positie in <strong>de</strong> top-100 <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

restaurantgids Lekker en elke Michelinster levert een extra bonuspunt op<br />

(een restaurant met drie sterren krijgt hierbij dus drie bonuspunten). Een<br />

score <strong>van</strong> 16 of 17 ‘mutsjes’ in <strong>de</strong> Gault Millau levert ook een extra<br />

bonuspunt op, en een score <strong>van</strong> 18 of 19 ‘mutsjes’ twee bonuspunten.<br />

Overlast en onveiligheid<br />

De beschikbare indicatoren <strong>voor</strong> overlast en onveiligheid verschillen sterk<br />

tussen Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland. Voor elk land is een zo goed mogelijke<br />

indicator samengesteld – die <strong>de</strong> verschillen in overlast en onveiligheid zo<br />

goed mogelijk meenemen in <strong>de</strong> verklaringsmo<strong>de</strong>llen <strong>voor</strong><br />

woonaantrekkelijkheid. De gebruikte indicatoren verschillen uitein<strong>de</strong>lijk wel<br />

per land maar omdat <strong>de</strong> mate <strong>van</strong> overlast en onveiligheid <strong>voor</strong>al wordt<br />

154


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

im Wohn -und Arbeitsverkehr, die verwen<strong>de</strong>t wur<strong>de</strong> bei <strong>de</strong>r Berechnung<br />

von Erreichbarkeit von Arbeitsplätzen. Da es für <strong>de</strong>n Besuch in<br />

Naturgebieten kaum Grenzen gibt, zählt das Angebot im Ausland zu 95%<br />

mit. Belgische Quelle: NSI.<br />

Angebot an Bühnenkunst innerhalb akzeptabler Fahrtzeit<br />

Für die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> wird das Angebot gemessen an <strong>de</strong>r Anzahl <strong>de</strong>r<br />

Theateraufführungen und Konzerte binnen einer akzeptablen Fahrtzeit.<br />

Hierbei wur<strong>de</strong> zuerst das Angebot pro Gemein<strong>de</strong> gezählt anhand <strong>de</strong>r<br />

Anzahl von Theatervorstellungen und Konzertvorführungen, die<br />

angeschlossen sind an die Vereniging <strong>voor</strong> Schouwburg- en Concertgebouwdirecties<br />

(VSCD), die Vereniging Ne<strong>de</strong>rlandse Poppodia en Festivals (VNPF) und <strong>de</strong>m<br />

Muziek Centrum Ne<strong>de</strong>rland (MCN), o<strong>de</strong>r die in <strong>de</strong>n Theaterbestand <strong>de</strong>s<br />

Theaterinstituut Ne<strong>de</strong>rland (TIN) und <strong>de</strong>r VSCD mit aufgenommen sind und<br />

für welche Daten an <strong>de</strong>n einzelnen Institutionen erhoben wur<strong>de</strong>n.<br />

Für Deutschland wer<strong>de</strong>n Daten <strong>de</strong>s Deutschen Bühnenvereins, <strong>de</strong>s<br />

Deutschen Theaterverzeichnis sowie <strong>de</strong>r Webseiten Konzerthallen.net und<br />

Buehnen.net ausgewertet. Für je<strong>de</strong>s <strong>de</strong>r aufgefun<strong>de</strong>nen Theater wird dann<br />

via Internet-Suche bestimmt, ob diese noch bestehen und ob es<br />

ausgeschlossen wer<strong>de</strong>n kann, dass es sich um Off-Theater han<strong>de</strong>lt. Im<br />

Folgen<strong>de</strong>n wird von <strong>de</strong>n verbliebenen Theatern auf Basis von Kennzahlen<br />

(Quelle: Deutscher Bühnenverein und Kulturstatistiken <strong>de</strong>r Statistischen<br />

Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r) die Aufführungsanzahl pro Gemein<strong>de</strong><br />

ermittelt. Anschließend wird diese Zahl aufgerun<strong>de</strong>t - mit <strong>de</strong>r Annahme,<br />

dass die Zahl <strong>de</strong>r Aufführungen pro Kopf in <strong>de</strong>r Bevölkerung gleich ist. Das<br />

Argument dafür ist, dass auf <strong>de</strong>r Grundlage <strong>de</strong>r verwen<strong>de</strong>ten Daten, ein<br />

anschauliches Bild von <strong>de</strong>r Verteilung <strong>de</strong>r Spielstätten in Deutschland und<br />

ein ungefähres Bild vom Aufführungsangebot dieser Theater gezeichnet<br />

wer<strong>de</strong>n soll. Für einen erheblichen Teil <strong>de</strong>r Bühnen fehlte jedoch die Anzahl<br />

<strong>de</strong>r Aufführungen pro Jahr. Um als Folge hiervon Unterschätzungen zu<br />

vermei<strong>de</strong>n, wird davon ausgegangen, dass pro Einwohner gleich viele<br />

Bühnenvorstellungen angeboten wer<strong>de</strong>n. Die „verbliebenen“<br />

Bühnenkunstvorstellungen (die Differenz zwischen <strong>de</strong>n bereits bekannten<br />

Vorstellungen und <strong>de</strong>r Gesamtzahl <strong>de</strong>r Aufführungen in Deutschland) sind<br />

daraufhin proportional aufgeteilt wor<strong>de</strong>n zwischen <strong>de</strong>n Gemein<strong>de</strong>n im<br />

Verhältnis zur Bühnenverteilung.<br />

155


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

gebruikt als controlevariabele <strong>voor</strong> verschillen binnen een land is dat geen<br />

probleem.<br />

Voor Ne<strong>de</strong>rland is gebruikgemaakt <strong>van</strong> een gewogen samengestel<strong>de</strong> in<strong>de</strong>x<br />

die bestaat uit <strong>de</strong> indicatoren geweldsmisdrijven, overlast door drugsgebruik,<br />

overlast door dronken mensen, overlast <strong>van</strong> jongeren, overlast <strong>van</strong><br />

omwonen<strong>de</strong>n, vernielingen, bekladdingen, rommel op straat, inbraak in<br />

woningen, auto-inbraak en fietsendiefstal. De selectie <strong>van</strong> <strong>de</strong> indicatoren<br />

<strong>voor</strong> <strong>de</strong> in<strong>de</strong>x volgt uit een objectieve analyse <strong>van</strong> het woongedrag <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

mensen in <strong>de</strong> wijk, en geeft aan welke aspecten <strong>van</strong> leefbaarheid mensen in<br />

<strong>de</strong> wijk zelf belangrijk vin<strong>de</strong>n en in welke mate. Van die indicatoren is een<br />

gewogen combinatie gemaakt op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> coëfficiënten die aangeven<br />

welk effect ze hebben op <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>ring <strong>voor</strong> <strong>de</strong> woonomgeving. 63 Die in<strong>de</strong>x<br />

is uitgedrukt in een waar<strong>de</strong> die is te interpreteren als: ‘het aan<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

bevolking dat serieus last heeft <strong>van</strong> problemen op het gebied <strong>van</strong> overlast,<br />

verloe<strong>de</strong>ring en onveiligheid in zijn woonomgeving’. De gebruikte gegevens<br />

zijn afkomstig <strong>van</strong> <strong>de</strong> Integrale Veiligheidsmonitor.<br />

Voor Duitsland waren <strong>de</strong>ze gegevens niet allemaal beschikbaar. Op basis<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> Kriminalstatistiken die door het Lan<strong>de</strong>skriminalamt <strong>van</strong> elk<br />

Bun<strong>de</strong>sland wordt gepubliceerd is een zo goed mogelijk beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

lan<strong>de</strong>lijke verschillen in overlast en onveiligheid proberen vast te stellen.<br />

Een praktisch probleem hierbij was dat <strong>de</strong> gegevens in <strong>de</strong> meeste gevallen<br />

alleen op het ruimtelijk schaalniveau <strong>van</strong> Poliziedistrikte beschikbaar waren<br />

die in <strong>de</strong> meeste gevallen groten<strong>de</strong>els overeenkomen met Kreise maar soms<br />

ook niet. Daarom is als eerste een ‘sleuteltabel’ gemaakt waarin alle Gemein<strong>de</strong><br />

in Duitsland gekoppeld zijn aan Polizeidistrikte. Vervolgens zijn op basis <strong>van</strong><br />

het aantal inwoners en <strong>de</strong> mate <strong>van</strong> ste<strong>de</strong>lijkheid <strong>de</strong> absolute aantallen<br />

aangiftes geschat op Gemein<strong>de</strong>, rekening hou<strong>de</strong>nd met <strong>de</strong> randtotalen op het<br />

niveau <strong>van</strong> Kreise. Vervolgens is er een correctiefactor toegepast op basis <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> relatie tussen misdrijven per inwoner en <strong>de</strong> mate <strong>van</strong> ervaren overlast om<br />

<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n <strong>voor</strong> Duitsland ‘gelijk’ te schalen met die <strong>voor</strong> Ne<strong>de</strong>rland.<br />

Hoewel <strong>de</strong>ze indicator dus qua brondata afwijkt <strong>van</strong> die <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland,<br />

geeft het wel een goed en met Ne<strong>de</strong>rland vergelijkbaar beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

verschillen in <strong>de</strong> mate <strong>van</strong> overlast en onveiligheid in Duitsland.<br />

63<br />

Zie <strong>voor</strong> een uitgebrei<strong>de</strong> beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> achter die selectie en weging: G.A. Marlet,<br />

C.M.C.M. <strong>van</strong> Woerkens, 2007: Op weg naar Early Warning. Om<strong>van</strong>g, oorzaak en ontwikkeling <strong>van</strong><br />

problemen in <strong>de</strong> wijk (<strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten, Utrecht).<br />

156


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Kulinarisches Angebot innerhalb akzeptabler Fahrzeit<br />

Das kulinarische Angebot innerhalb einer akzeptablen Fahrtzeit wur<strong>de</strong><br />

ermittelt anhand <strong>de</strong>r gewichteten durchschnittlichen Anzahl an<br />

Qualitätsrestaurants innerhalb einer akzeptablen Fahrzeit. Die Qualität <strong>de</strong>s<br />

Restaurantangebots ist berechnet auf <strong>de</strong>r Grundlage <strong>de</strong>s Urteils <strong>de</strong>r<br />

Berichterstattern und Restaurantführer von Lekker und Michelin in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n und durch Berichterstatter von Michelin und Gault Millau (13<br />

o<strong>de</strong>r mehr „Hauben“) für Deutschland und Belgien. Je<strong>de</strong>s aufgeführte<br />

Restaurant bekommt einen Punkt - je<strong>de</strong>s Restaurant, das mit einem „Bib<br />

Gourmand“ im Michelin gemel<strong>de</strong>t ist, erhält einen halben Punkt. Eine<br />

Position in <strong>de</strong>n Top 100 <strong>de</strong>s Restaurantführer Lekker und je<strong>de</strong>r Michelin-<br />

Stern geben einen zusätzlichen Bonuspunkt (ein Restaurant mit drei Sternen<br />

bekommt hier <strong>de</strong>mnach drei Bonuspunkte). Eine Anzahl von 16 o<strong>de</strong>r 17<br />

„Hauben“ im Gault Millau geben ebenso einen zusätzlichen Bonuspunkt<br />

und eine Anzahl von 18 o<strong>de</strong>r 19 „Hauben“ zwei Punkte.<br />

Unannehmlichkeiten und Unsicherheit<br />

Die verfügbaren Indikatoren für Unannehmlichkeiten und Unsicherheit<br />

variieren stark zwischen <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, Deutschland und Belgien. Für<br />

je<strong>de</strong>s Land wur<strong>de</strong> ein möglichst optimaler Indikator zusammengestellt, <strong>de</strong>r<br />

die Unterschie<strong>de</strong> in Unannehmlichkeiten und Unsicherheit so gut wie<br />

möglich in die Erklärungsmo<strong>de</strong>lle zur Wohn-Attraktivität mit einbezieht.<br />

Die verwen<strong>de</strong>ten Indikatoren variieren zwar je nach Land, da aber letztlich<br />

<strong>de</strong>r Grad <strong>de</strong>r Unannehmlichkeit und Unsicherheit vor allem als Regelgröße<br />

für die Unterschie<strong>de</strong> innerhalb eines Lan<strong>de</strong>s im Anziehungskraft-Mo<strong>de</strong>ll<br />

(Kapitel 4) gemessen wird, stellt dies kein weiteres Problem dar.<br />

Für die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> wur<strong>de</strong> Gebrauch gemacht von einem ausgewogen<br />

zusammengesetzten In<strong>de</strong>x, <strong>de</strong>r aus <strong>de</strong>n Indikatoren Gewaltverbrechen,<br />

Belästigung durch Drogenkonsum, Belästigungen durch Betrunkene,<br />

Belästigung durch Jugend, Belästigung durch Nachbarn, Vandalismus,<br />

Graffiti, Müll auf <strong>de</strong>n Straßen, Einbrüche in Häuser und Autos und<br />

Fahrraddiebstahl besteht. Die Auswahl <strong>de</strong>r Indikatoren für <strong>de</strong>n In<strong>de</strong>x ergibt<br />

sich aus einer objektiven Analyse <strong>de</strong>s Verhaltens <strong>de</strong>r Menschen in <strong>de</strong>r<br />

Nachbarschaft, und zeigt, welche Aspekte <strong>de</strong>r Lebensqualität <strong>de</strong>n Menschen<br />

in <strong>de</strong>r Nachbarschaft selbst und in welchem Umfang wichtig sind. Aus<br />

diesen Indikatoren wur<strong>de</strong> eine ausgewogene Kombination erstellt basierend<br />

auf Koeffizienten, die angeben, welche Auswirkungen sie auf die<br />

157


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Aanbod winkels mo<strong>de</strong> en luxe binnen acceptabele reistijd<br />

Voor Ne<strong>de</strong>rland is gebruikgemaakt <strong>van</strong> het aantal winkels (verkooppunten)<br />

<strong>voor</strong> mo<strong>de</strong> en luxe per gemeente (bron: Vastgoedmonitor). Voor Duitsland<br />

zijn geen lands<strong>de</strong>kken<strong>de</strong> data beschikbaar over het aantal winkels <strong>voor</strong><br />

mo<strong>de</strong> en luxe. De ruimtelijke verschillen in het aantal winkels <strong>voor</strong> mo<strong>de</strong> en<br />

luxe is daarom mo<strong>de</strong>lmatig bepaald. Hier<strong>voor</strong> zijn allereerst <strong>de</strong> locaties <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> vestigingen <strong>van</strong> een groot aantal winkelketens (C&A, Zara, H&M,<br />

Galeria Kaufhof, Ansons, AppelrathCuepper, Karstadt, Benetton, Tom<br />

Tailor en Esprit) op het niveau <strong>van</strong> Gemein<strong>de</strong> verzameld. Gemein<strong>de</strong> met een<br />

groot aantal vestigingen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze winkels zullen naar verwachting ook een<br />

relatief ruim aanbod <strong>van</strong> winkels <strong>voor</strong> mo<strong>de</strong> en luxe in het algemeen<br />

hebben. Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> aanname dat het totaal aantal winkels <strong>voor</strong> mo<strong>de</strong><br />

en luxe per inwoner in Duitsland gelijk is aan dat in Ne<strong>de</strong>rland is het totaal<br />

aantal winkels <strong>voor</strong> mo<strong>de</strong> en luxe in Duitsland geschat. De twee<strong>de</strong> aanname<br />

is dat het aan<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> (56) Ne<strong>de</strong>rlandse ste<strong>de</strong>n in het totaal aanbod in<br />

Ne<strong>de</strong>rland gelijk is aan het aan<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> Duitse Gemein<strong>de</strong> met drie of meer<br />

vestigingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> geselecteer<strong>de</strong> ketens in het totaal aanbod in Duitsland.<br />

De ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> het totaal aantal winkels <strong>voor</strong> mo<strong>de</strong> en luxe over <strong>de</strong>ze<br />

Gemein<strong>de</strong> is gelijk aan <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> het aantal vestigingen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

geselecteer<strong>de</strong> ketens over <strong>de</strong>ze Gemein<strong>de</strong>. De overige winkels <strong>voor</strong> mo<strong>de</strong> en<br />

luxe in Duitsland zijn proportioneel ver<strong>de</strong>eld over het aantal inwoners –<br />

<strong>voor</strong> Gemein<strong>de</strong> met meer dan 10.000 inwoners.<br />

Ziekenhuizen<br />

Voor ziekenhuizen zijn zowel <strong>de</strong> locaties als het aantal bed<strong>de</strong>n<br />

meegenomen. Het aantal bed<strong>de</strong>n is een indicator <strong>voor</strong> <strong>de</strong> om<strong>van</strong>g <strong>van</strong><br />

ziekenhuizen. De bron <strong>voor</strong> <strong>de</strong> locatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekenhuizen en het aantal<br />

bed<strong>de</strong>n in Ne<strong>de</strong>rland is <strong>de</strong> Vastgoedmonitor. Voor Duitsland is<br />

gebruikgemaakt <strong>van</strong> <strong>de</strong> Grunddaten <strong>de</strong>r Krankenhäuser <strong>van</strong> <strong>de</strong> Statistische<br />

Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r. Op basis hier<strong>van</strong> is het totaal aantal<br />

ziekenhuizen (en aantal bed<strong>de</strong>n) op het niveau <strong>van</strong> Kreise bekend. Via<br />

informatie <strong>van</strong> individuele <strong>de</strong>elstaat Ministeries <strong>voor</strong> Gezondheid is <strong>de</strong><br />

locatie en het aantal bed<strong>de</strong>n handmatig achterhaald.<br />

On<strong>de</strong>rwijs<br />

De locatie <strong>van</strong> (vestigingen <strong>van</strong>) basis- en mid<strong>de</strong>lbare scholen in Ne<strong>de</strong>rland<br />

zijn gebaseerd op <strong>de</strong> Vastgoedmonitor. Voor <strong>de</strong> locaties <strong>van</strong> het mbo is<br />

gebruikgemaakt <strong>van</strong> gegevens afkomstig <strong>van</strong> een kaart <strong>van</strong> <strong>de</strong> mbo-raad:<br />

‘on<strong>de</strong>rwijsinstellingen beroepson<strong>de</strong>rwijs en volwasseneducatie’. Locaties <strong>van</strong><br />

158


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Wertschätzung <strong>de</strong>s Wohnumfelds haben. 63 Dieser In<strong>de</strong>x wird als Wert<br />

dargestellt, <strong>de</strong>r interpretiert wer<strong>de</strong>n kann als: Der Anteil <strong>de</strong>r Bevölkerung,<br />

<strong>de</strong>r ernsthaft unter Problemen auf <strong>de</strong>m Gebiet von Belästigung, Verfall und<br />

Unsicherheit in seiner Nachbarschaft lei<strong>de</strong>t. Die verwen<strong>de</strong>ten Daten<br />

entstammen <strong>de</strong>m Integrale Veiligheidsmonitor [Integralen Sicherheitsmonitor].<br />

Für Deutschland waren solche Daten nicht komplett verfügbar. Basierend<br />

auf Kriminalstatistiken <strong>de</strong>s Lan<strong>de</strong>skriminalamts, die für je<strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>sland<br />

veröffentlicht wer<strong>de</strong>n, ist das bestmögliche Bild <strong>de</strong>r nationalen Unterschie<strong>de</strong><br />

innerhalb von Unannehmlichkeiten und Unsicherheit versucht wor<strong>de</strong>n<br />

wie<strong>de</strong>rzugeben. Ein praktisches Problem war, dass die Daten in <strong>de</strong>n meisten<br />

Fällen nur in <strong>de</strong>r räumlichen Einordnung von Polizeidistrikten verfügbar<br />

waren, die weitestgehend mit <strong>de</strong>nen <strong>de</strong>r Kreise übereinstimmen, manchmal<br />

jedoch auch nicht. Deshalb ist zunächst eine „Schlüsseltabelle“ erstellt<br />

wor<strong>de</strong>n, worin alle Gemein<strong>de</strong>n in Deutschland an Polizeidistrikte gekoppelt<br />

wur<strong>de</strong>n. Anschließend wur<strong>de</strong> auf Grundlage <strong>de</strong>r Einwohnerzahl und <strong>de</strong>m<br />

Grad <strong>de</strong>r Urbanisierung die absolute Anzahl an Anzeigen in einer Gemein<strong>de</strong><br />

geschätzt, unter Berücksichtigung <strong>de</strong>r Randtotalen auf Kreisebene.<br />

Daraufhin wur<strong>de</strong> ein Korrekturfaktor erstellt auf Basis <strong>de</strong>r Beziehung<br />

zwischen Kriminalität pro Kopf und <strong>de</strong>m Grad <strong>de</strong>r erfahrenen Ärgernisse,<br />

um die Werte für Deutschland „gleichzusetzen“ mit <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n.<br />

Obwohl dieser Indikator sich in Bezug auf die Quelldaten <strong>de</strong>r Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong><br />

unterschei<strong>de</strong>t, ergibt sich doch eine gutes und mit <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n<br />

vergleichbares Bild <strong>de</strong>r Unterschie<strong>de</strong> im Grad <strong>de</strong>r Unannehmlichkeiten und<br />

<strong>de</strong>r Unsicherheit in Deutschland.<br />

Angebot an Mo<strong>de</strong>- und Luxusgeschäften innerhalb akzeptabler<br />

Fahrtzeit<br />

Für die Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong> und Belgien wur<strong>de</strong> Gebrauch gemacht von <strong>de</strong>r Anzahl<br />

<strong>de</strong>r Geschäfte (Verkaufspunkte) für Mo<strong>de</strong> und Luxus pro Gemein<strong>de</strong><br />

(Quelle: Vastgoedmonitor [Immobilienmonitor]). Für Deutschland existieren keine<br />

bun<strong>de</strong>sweit verfügbaren Daten über die Anzahl von Mo<strong>de</strong>- und<br />

Luxusgeschäften. Die räumlichen Unterschie<strong>de</strong> in <strong>de</strong>r Anzahl <strong>de</strong>r Mo<strong>de</strong>-<br />

und Luxusgeschäfte sind daher mo<strong>de</strong>llspezifisch. Zuerst sind hierfür die<br />

Standorte <strong>de</strong>r Nie<strong>de</strong>rlassungen <strong>de</strong>r großen Warenketten (C&A, Zara, H&M,<br />

Galeria Kaufhof, Ansons, AppelrathCuepper, Karstadt, Benetton, Tom<br />

63 Für eine <strong>de</strong>taillierte Beschreibung <strong>de</strong>r Methodik hinter <strong>de</strong>r Auswahl und <strong>de</strong>ren Gewichtung siehe:<br />

G.A. Marlet, C.M.C.M. <strong>van</strong> Woerkens, 2007: Op weg naar Early Warning. Om<strong>van</strong>g, oorzaak en<br />

ontwikkeling <strong>van</strong> problemen in <strong>de</strong> wijk [Auf <strong>de</strong>m Weg zum Early Warning. Umfang, Ursachen und<br />

Entwicklung von Problemen in <strong>de</strong>r Nachbarschaft] (<strong>Atlas</strong> <strong>voor</strong> gemeenten, Utrecht).<br />

159


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

het hbo zijn afkomstig <strong>van</strong> <strong>de</strong> hbo-raad en handmatige controle via <strong>de</strong><br />

websites <strong>van</strong> <strong>de</strong> instellingen en <strong>de</strong> website <strong>van</strong> CFI (Centrale Financiën<br />

Instellingen). De locaties <strong>van</strong> <strong>de</strong> universiteiten <strong>van</strong> <strong>de</strong> VSNU.<br />

Voor Duitsland is gebruikgemaakt <strong>van</strong> <strong>de</strong> gegevens <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>elstaten over<br />

het aantal vestigingen per Gemein<strong>de</strong> <strong>van</strong> Algemein Bil<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Schulen. Hieruit<br />

is het aantal Grundschule geselecteerd en zijn het aantal Freie Waldorfschulen,<br />

Gymnasien, Hauptschulen, Integrierte Gesamtschulen en Realschulen bij<br />

elkaar opgeteld. De bron <strong>voor</strong> Nordrhein-Westfalen is het Lan<strong>de</strong>sbetrieb<br />

Information und Technik Nordrhein-Westfalen, <strong>voor</strong> Nie<strong>de</strong>rsachsen:<br />

Lan<strong>de</strong>sbetrieb für Statistik und Kommunikationstechnologie Nie<strong>de</strong>rsachsen.<br />

De locatie <strong>van</strong> Hochschule (inclusief Universitäte) is gebaseerd op<br />

Hochschulkompass - een initiatief <strong>van</strong> <strong>de</strong> Hochschulrektorenkonferenz<br />

(HRK).<br />

Woning<strong>voor</strong>raad<br />

De woning<strong>voor</strong>raad is gemeten door <strong>de</strong> samenstelling <strong>van</strong> het type<br />

woningen met een on<strong>de</strong>rscheid naar vrijstaan<strong>de</strong> woningen, appartementen,<br />

tussenwoningen en hoekwoningen. Voor Ne<strong>de</strong>rland is <strong>de</strong> bron het NVM.<br />

Voor Duitsland zijn <strong>de</strong>ze gegevens niet beschikbaar. Omdat <strong>Borken</strong> en <strong>de</strong><br />

<strong>Achterhoek</strong> vergelijkbare regio’s zijn is daarom aangenomen dat <strong>de</strong><br />

afwijking <strong>van</strong> het lan<strong>de</strong>lijke gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> in <strong>de</strong> samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

woning<strong>voor</strong>raad in <strong>Borken</strong> gelijk is aan <strong>de</strong> afwijking <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Achterhoek</strong> ten<br />

opzichte <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland.<br />

160


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Tailor und Esprit) auf Gemein<strong>de</strong>ebene gezählt wor<strong>de</strong>n. Bei Gemein<strong>de</strong>n mit<br />

vielen solcher Filialen wird auch allgemein eine relativ breite Palette an<br />

Mo<strong>de</strong>- und Luxus-Geschäften angenommen. Basierend auf <strong>de</strong>r Annahme,<br />

dass die Anzahl <strong>de</strong>r Mo<strong>de</strong>- und Luxus-Geschäfte pro Kopf in Deutschland<br />

und <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n gleich sei, wur<strong>de</strong> die Gesamtzahl <strong>de</strong>r Mo<strong>de</strong>- und<br />

Luxus-Geschäfte in Deutschland geschätzt. Die zweite Annahme ist, dass<br />

<strong>de</strong>r Anteil von (56) nie<strong>de</strong>rländischen Städten im Gesamtangebot in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntisch ist mit <strong>de</strong>m Anteil <strong>de</strong>r <strong>de</strong>utschen Gemein<strong>de</strong>n mit<br />

drei o<strong>de</strong>r mehr Filialen <strong>de</strong>r ausgewählten Ketten im Gesamtangebot<br />

Deutschlands. Die Verteilung <strong>de</strong>r Gesamtzahl <strong>de</strong>r Mo<strong>de</strong>- und Luxus-<br />

Geschäfte auf diese Gemein<strong>de</strong> ist gleich <strong>de</strong>r Verteilung <strong>de</strong>r Anzahl <strong>de</strong>r<br />

Filialen <strong>de</strong>r ausgewählten Ketten auf die Gemein<strong>de</strong>. Die an<strong>de</strong>ren Mo<strong>de</strong>- und<br />

Luxus-Geschäfte in Deutschland wer<strong>de</strong>n proportional zur Einwohnerzahl<br />

verteilt - für Gemein<strong>de</strong>n mit mehr als 10.000 Einwohnern.<br />

Krankenhäuser<br />

Bei <strong>de</strong>n Krankenhäusern wur<strong>de</strong> sowohl auf die Standorte als auch auf die<br />

Anzahl <strong>de</strong>r Betten geschaut. Die Bettenzahl ist ein Indikator für die Größe<br />

<strong>de</strong>r Krankenhäuser. Die Quelle zum Standort von Krankenhäusern und zur<br />

Bettenzahl in <strong>de</strong>n Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n entstammt <strong>de</strong>m Vastgoedmonitor<br />

[Immobilienmonitor]. Für Deutschland wur<strong>de</strong>n die Grunddaten <strong>de</strong>r<br />

Krankenhäuser <strong>de</strong>r Statistischen Ämter <strong>de</strong>s Bun<strong>de</strong>s und <strong>de</strong>r Län<strong>de</strong>r genutzt.<br />

Auf dieser Basis ist die Gesamtzahl <strong>de</strong>r Krankenhäuser (und Betten) auf<br />

Kreisebene bekannt. Anhand <strong>de</strong>r Informationen <strong>de</strong>r jeweiligen<br />

Gesundheitsministerien in <strong>de</strong>n Bun<strong>de</strong>slän<strong>de</strong>rn sind die Standorte und<br />

Bettenzahlen manuell ermittelt wor<strong>de</strong>n.<br />

Bildung<br />

Die Standorte <strong>de</strong>r (nie<strong>de</strong>rgelassenen) Primär- und Sekundarschulen in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n basieren auf <strong>de</strong>m Vastgoedmonitor [Immobilienmonitor]. Für die<br />

Standorte <strong>de</strong>r MBO wur<strong>de</strong>n die Daten einer Karte <strong>de</strong>s MBO-Rats<br />

herangezogen: ‚On<strong>de</strong>rwijsinstellingen beroepson<strong>de</strong>rwijs en volwasseneducatie‘<br />

[„Öffentliche Einrichtungen <strong>de</strong>r Berufs- und Erwachsenenbildung“]. Die HBO-<br />

[Hochschul]standorte stammen vom HBO-Rat o<strong>de</strong>r wur<strong>de</strong>n manuell aus<br />

<strong>de</strong>n Internetseiten <strong>de</strong>r Institutionen und <strong>de</strong>r CFI (Centrale Financiën<br />

Instellingen [Zentrale Finanzinstitute]) entnommen. Die Standorte <strong>de</strong>r<br />

Universitäten entstammen <strong>de</strong>r VSNU.<br />

161


<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>kansen</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> <strong>grensregio</strong> <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

162


<strong>Atlas</strong> <strong>de</strong>r Chancen für die Grenzregion <strong>Achterhoek</strong>-<strong>Borken</strong> [Marlet, Ponds, Van Woerkens]<br />

Für Deutschland wur<strong>de</strong>n die Daten <strong>de</strong>r Bun<strong>de</strong>slän<strong>de</strong>r über die Anzahl <strong>de</strong>r<br />

Nie<strong>de</strong>rlassungen <strong>de</strong>r Allgemein Bil<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n Schulen pro Gemein<strong>de</strong><br />

ausgewertet. Hieraus wur<strong>de</strong> die Anzahl <strong>de</strong>r Grundschulen selektiert und die<br />

Zahl <strong>de</strong>r Freien Waldorfschulen, Gymnasien, Hauptschulen, Integrierten<br />

Gesamt- und Realschulen zusammengezählt. Die Quelle von Nordrhein-<br />

Westfalen ist <strong>de</strong>r Lan<strong>de</strong>sbetrieb Information und Technik Nordrhein-<br />

Westfalen, von Nie<strong>de</strong>rsachsen <strong>de</strong>r Lan<strong>de</strong>sbetrieb für Statistik und<br />

Kommunikationstechnologie Nie<strong>de</strong>rsachsen. Die Standortsdaten <strong>de</strong>r<br />

Hochschulen (einschließlich Universitäten) basieren auf <strong>de</strong>m<br />

Hochschulkompass - eine Initiative <strong>de</strong>r Hochschulrektorenkonferenz<br />

(HRK).<br />

Wohnungsvorrat<br />

Der Wohnbestand wird berechnet durch die Zusammensetzung <strong>de</strong>s<br />

Wohnungstypus mit <strong>de</strong>r Unterscheidung von freistehen<strong>de</strong>n Häusern,<br />

Wohnungen, Reihen- und Eckhäusern. Nie<strong>de</strong>rländische Quelle: NVM. Für<br />

Deutschland stehen keine Daten zur Verfügung. Da <strong>Borken</strong> und<br />

<strong>Achterhoek</strong> vergleichbare Regionen sind, wird daher angenommen, dass die<br />

Abweichung vom nationalen Durchschnitt in <strong>de</strong>r Zusammensetzung <strong>de</strong>s<br />

Wohnbestan<strong>de</strong>s in <strong>Borken</strong> gleich <strong>de</strong>r Abweichung <strong>de</strong>s <strong>Achterhoek</strong> in <strong>de</strong>n<br />

Nie<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n ist.<br />

163

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!