Lebuser Fachklinik für Pulmonologie und Kardiologie in Torzym

Erbe und Zukunft.
Dziedzictwo i przyszłość
Opracowanie socjohistoryczne tradycji
publicznej służby zdrowia
wschodniej Brandenburgii do roku 1945.
Soziohistorische Studie der Traditionen
des öffentlichen Gesundheitswesens
in eh. Ostbrandenburg bis 1945
Opacowanie / bearbeitet von
Robert Piotrowski
„Projekt współfinansowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w
ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie)
– Brandenburgia 2007-2013, Fundusz Małych Projektów i Projekty Sieciowe Euroregionu „Sprewa-Nysa-Bóbr”
oraz budżetu państwa.”
„Pokonywać granice poprzez wspólne inwestowanie w przyszłość”
„Das Projekt wird aus Mitteln des Europäischen Fonds für Regionale Entwicklung im Rahmen
des Operationellen Programms der grenzübergreifenden Zusammenarbeit Polen (Wojewodschaft
Lubuskie)–Brandenburg 2007-2013, Small Project Fund und Netzwerk-projektefonds der Euroregion
Spree-Neiße-Bober und aus dem Staatshaushalt kofinanziert.”
„Grenzen überwinden durch gemeinsame Investition in die Zukunft”

Lubuski Szpital Specjalistyczny
Pulmonologiczno-Kardiologiczny w Torzymiu
Lubuski Szpital Specjalistyczny Pulmonologiczno-Kardiologiczny w Torzymiu w swej historii i tradycjach
leczniczych sięgających początku dwudziestego wieku, w bieżącym roku przeżywa dziejowe przeobrażenia. Oprócz
widocznego rozmachu inwestycyjnego: kontynuacji prac modernizacyjnych substancji materialnej, polaryzują się
obszary świadczeń zdrowotnych w zakresie specjalistycznej opieki medycznej, ustrojowemu zreformowaniu został
poddany status prawny jednostki.
Szpital usytuowany jest, biorąc pod uwagę uwarunkowania przyrodniczo-leśne, na terenach Krainy Wielkopolsko-Pomorskiej,
Dzielnicy Pojezierza Lubuskiego z wyodrębnioną Równiną Torzymską o bardzo urozmaiconym
krajobrazie ze specyficznym mikroklimatem rzeki Ilanki. Klimat mikroregionu ma cechy klimatu atlantyckiego.
Opady roczne wahają się w granicach 550 - 650 mm. Średnia temperatura roczna przekracza +8°C przy redniej
okresu wegetacyjnego /IV-IX/ +14,1 °C. Przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie. To wszystko determinuje
symptomy walorów uzdrowiskowych. Specyficzny mikroklimat Równiny Torzymskiej stwarza doskonałe
warunki do leczenia schorzeń pulmonologicznych i kardiologicznych. Powyższe walory były doceniane i wykorzystywane
od początku dwudziestego wieku.
Lubuski Szpital Specjalistyczny Pulmonologiczno-Kardiologiczny w Torzymiu, w dokumentach strategicznych
rozwoju opieki zdrowotnej naszego regionu ma pełnić rolę Lubuskiego Centrum Pulmonologicznego. W tym
zakresie świadczenia zdrowotne obejmują leczenie chorób układu oddechowego (nowotwory, gruźlica, ostre i przewlekłe
stany zapalne, alergologia) pod opieką nestorki lecznictwa pulmonologicznego lek med. specjalistę chorób
płuc Elżbiety Horaczuk-Januszewskiej. Stawać się będzie ten nasz leczniczy ośrodek, miejscem gromadzenia
doświadczeń w zakresie leczenia, podejmowania działań edukacyjnych, dyskusyjno-seminaryjnych dla lekarzy (z
uzyskaniem specjalizacji włącznie) oraz opracowywania programów promujących ciągłe podnoszenie świadomości
istnienia zagrożenia chorób układu oddechowego.
Kolejnym kierunkiem działania naszego szpitala jest rehabilitacja, w tym zapoczątkowana przez lek. med.
specjalistę kardiologa Lecha Szymaka, posiadająca wieloletnie doświadczenie wczesna rehabilitacja kardiologiczna.
W najbliższej przyszłości planowane jest rozszerzenie działań rehabilitacyjnych o rehabilitację pulmonologiczną.
Współpraca, co do kształcenia studentów kierunku fizjoterapii z Gorzowskim Zamiejscowym Wydziałem Kultury Fizycznej
Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu; jeszcze nowocześniejsze wyposażenie, kształcenie lekarzy i
specjalizacje w zakresie rehabilitacji medycznej, to nowe wyzwania i kierunki rozwiązań organizacyjnych szpitala.
Trzecim obszarem, któremu nadajemy szczególną dynamikę rozwoju, stają się leczniczo-opiekuńcze, długoterminowe
pobyty osób starszych. W tym obszarze zamierzamy stać się absolutną awangardą na pograniczu
lubusko-brandremburskim. Opracowania nowych rozwiązań organizacyjno-programowych podjęła się lek. med.
specjalista geriatra Urszula Kawalec-Hurny.
Szpital ma nowoczesną bazę diagnostyczną. Gruntownej modernizacji poddano w 2009 roku pracownię
diagnostyki obrazowej. Jesteśmy w trakcie realizacji przebudowy laboratorium analitycznego i mikrobiologii, które
już wyposażamy w nowoczesne urządzenia, dokształcamy kadrę osobową i wspomagamy się konsultantami. Posiadamy
nowocześnie wyposażone pracownie USG, EKG i Bronchofiberoskopii. Szpital jest członkiem tworzącego się
Lubuskiego Centrum Teleradiologii.
Decyzją Sejmiku Samorządu Województwa Lubuskiego, Marszałek Województwa Lubuskiego Marcin Jabłoński,
w dniu 03 września 2010 roku, utworzył Lubuski Szpital Specjalistyczny Pulmonologiczno-Kardiologiczny
w Torzymiu Spółka z o.o.. Spółka powołała nowy zakład pod nazwą Lubuski Szpital Specjalistyczny Pulmonologiczno-Kardiologiczny
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Torzymiu, który jest w trakcie organizacji działalności,
negocjowania kontraktów na świadczenia zdrowotne, na najbliższe trzy lata, a swoją działalność głównie w zakresie
lecznictwa rozpocznie 01 stycznia 2011 roku.
Janusz Paweł Dreczka
5

6
Lebuser Fachklinik für Pulmonologie
und Kardiologie in Torzym
Die Geschichte und die Heiltraditionen der Lebuser Fachklinik für Pulmonologie und Kardiologie in Torzym
reichen bis zu den Anfängen des 20. Jahrhunderts zurück; heute erlebt sie Umwandlungen vom historischen Ausmaß.
Neben dem auf den ersten Blick sichtbaren Investitionsschwung, mit der Fortsetzung der Modernisierung der
Bausubstanz, gibt es immer weitere medizinische Entwicklungsbereiche; auch die rechtliche Verfassung der Klinik
unterliegt einem Wandel.
Unser Krankenhaus liegt auf dem Gebiet der Lebuser Seeplatte, in deren Großpolnisch-Pommerschem Teil,
mit der Sternberger Ebene voller unterschiedlicher Landschaften, und einem besonderen Mikroklima des Flusses
Ilanka. Dieses Klima hat einen atlantischen Charakter. Die Niederschläge oszillieren um die 550-650 mm pro Jahr.
Die durchschnittliche Jahrestemperatur überschreitet +8° C; in der Vegetationsperiode (April bis September) sind es
gar +14,1° C. Es herrschen westliche und nordwestliche Winde. Dies alles ist von großer Bedeutung für den Standort
als Kurzentrum. Das besondere Mikroklima der Sternberger Ebene schafft perfekte Voraussetzungen für die Heilung
von Lungen- und Herzkrankheiten. Diese Vorteile wurden schon zum Anfang des 20. Jahrhunderts entdeckt und in
Anspruch genommen.
Die Lebuser Fachklinik für Pulmonologie und Kardiologie in Torzym soll, nach den Unterlagen für die strategische
Entwicklung des Gesundheitswesens in unserer Region, als das Lebuser Zentrum für Pulmonologie gelten.
Die Leistungen der Klinik umfassen in diesem Bereich die Krankheiten des Atmungssystems (Tumore, Tuberkulose,
akute und chronische Entzündungen, Alergologie); diese Arbeit wird von der Fachärztin Doktor Elżbieta Horaczuk-
Januszewska geleitet. In unseren Zentrum werden wir Erfahrungen sammeln im Heilen, im Lehren, bei Diskussionen
und Seminaren mit Ärzten (die hier auch ihre Facharztprüfung machen können), auch in Entwicklung von Programmen
zur Erweiterung der Kenntnis von Krankheiten des Atmungssystems unter der breiten Bevölkerung.
Der weitere Bereich unserer Arbeit ist die Rehabilitation, darunter die frühe kardiologische Rehabilitation, eingeleitet
durch den Herzfacharzt Lech Szymak. Es wir geplant, in Kürze die Rehabilitationmaßnahmen um pulmonologische
Rehabilitation zu erweitern. Als neue Herausforderungen und organisatiorische Lösungen gelten die Zusammenarbeit
mit der Gorzower Filiale der Universität für Körperkultur in Posen bei der Ausbildung von Physikotherapeuten,
eine noch modernere Ausstattung, Ausbildung von Fachärzten.
Der dritte Bereich, dem wir besondere Entwicklungsdynamik verliehen haben, sind langfristige Aufenthalte von
Senioren zu Zwecken der Heilung und Betreuung. Hier wollen wir die absolute Avantgarde auf dem Lebuser-Brandenbuerger
Grenzgebiet werden. Die neuen organisatorischen und programmatischen Lösungen werden von der
Geriaterin Frau Dr. Urszula Kawalec-Hurny entwickelt.
Das Krankenhaus verfügt über eine moderne diagnostische Ausstattung. Die Anlagen zur Bilddiagnostik
wurden 2009 gründlich modernisiert. Wir arbeiten am Umbau der Labore für Analyse und Mikrobiologie, die inzwischen
mit modernen Anlagen ausgestattet werden; gleichzeitig werden das Personal ausgebildet und Berater
hinzugezogen. Wir verfügen über fortschrittlich ausgestattete Labore für Ultraschalluntersuchung, Elektrokardiogramm
und Bronchofiberoskopie. Die Klinik ist Mitglied des neu entstandenen Lebuser Zentrums für Teleradiologie.
Der Marschall der Woiwodschaft Lebus Marcin Jabłoński hat am 3. September 2010 gemäß dem Beschluss
des Lebuser Woiwodschaftsparlaments die Lebuser Fachklinik für Pulmonologie und Kardiologie in Torzym als eine
GmbH gegründet. Die Gesellschaft hat eine neue Klinik unter dem Namen Lebuser Fachklinik für Pulmonologie und
Kardiologie – Nichtstaatliche Krankenanstalt in Torzym ins Leben gerufen, die nun ihre Tätigkeit organisiert und Verträge
für Gesundheitsleistungen für die nächsten drei Jahre verhandelt; anbieten wird sie diese Leistungen ab dem
1. Januar 2011.
Janusz Paweł Dreczka

Publikacja niniejsza – jak zaznaczono w tytule – porusza tematykę
tradycji służby zdrowia w sektorze publicznym w obszarze
historycznej Wschodniej Brandenburgii. Na wstępie określić
należy iż przegląd instytucji, ich historii na terenie, który podlegał
częstym zmianom administracyjnym na rzecz sąsiednich
prowincji (Śląska, Pomorza i Wielkopolski), najtrwalej jednak
związał się przed 1945 r. z Brandenburgią i metropolią berlińską,
możliwy jest w tak pionierskim opracowaniu jedynie w
stopniu ograniczonym ramami tej niewielkiej broszury. Materiał,
sięgające dalej i głębiej powiązania personalne, instytucjonalne
wymagają kolejnych – jakże koniecznych – działań.
Rozpocząć spacer w przeszłość należy w Torzymiu, choć nie
tu zaczynała się historia medycyny i służby zdrowia, to dziś w
najlepszy sposób pokazać można splot wielu faktów i wydarzeń
i jak się wydaje najlepiej widać perspektywy by z tradycji
zrodziła się przyszłość.
Wiek XIX przyniósł wiele zmian w otoczeniu człowieka, do
tego należy także rosnące zagrożenie chorobami zakaźnymi,
które od zawsze na stałe towarzyszyły ludzkości. W rosnących
metropoliach to gruźlica była tą chorobą, która przynosiła
średnio 60.000 Niemcom śmierć. Szczególnie warunki panujące
w dzielnicach robotniczych pogarszały sytuację epidemiologiczną,
w tym głównie gruźlicy płuc. Długo brak było
właściwej terapii lekowej, stąd stawiano na kuracje dietami i
kąpielami słonecznymi bądź leżakowaniem (zamieszczamy tu
ilustracje z epoki – popularną wzmiankę o gruźlicy z leksykonu
zdrowia z popularnym anatomicznym widokiem organów
Die vorliegende Publikation – wie im Titel daklariert – berührt
die Problematik der Traditionen der Fürsorge im öffentlichen
Bereich im historischen Ostbrandenburg. Einführend muss
man aber darauf hinweisen, dass die Aufstellung der Institutionen
mit ihren Historien auf einem Gebiet, das von wiederholten
administrativen Umwandlungen zugunsten der Nachbarprovinzen
(Schlesien, Pommern, Grosspolen) betroffen
war und am treuesten sich mit der Mark Brandenburg und
Grossstadt Berlin verband, in dieser Eröffnungsstudie nur im
begrenzten Rahmen möglich ist. Der Fundus, als auch die weiter
und tiefer reichenden Verbindungen der Personen und Institutionen
warten auf weitere – sehr notwendige – Forschungen.
Den Spaziergang durch die Vergangenheit sollte man in
Torzym (eh. Sternberg) anfangen, obwohl die Geschichte hier
nicht unbedingt den Anfang hatte. Es ist heute eine Stätte, wo
am besten die Verbindung vieler Fakten und Ereignisse sich
zeigen kann und wo wie es scheint am günstigsten die Perspektiven
sind aus den Traditionen die Zukunft entstehen zu
lassen.
Das 19. Jahrhundert brachte viele Veräderungen im sozialen
Umfeld der Menschen. Dazu gehörte auch eine Offensive der
ansteckenden Krankheiten, die der Menschheit immer ein
Begleiter waren. In den wachsenden Metropolen war es auch
die Tuberkulose, die im Schnitt pro Jahr etwa 60.000 Leben
in Deutschland ein Ende setzte. Besonders die Verhältnisse
in den Arbeitervierteln begünstigten die Ansteckungswege,
7

oddechowych). Władze lokalne już pod koniec XIX w.
tworzyły coraz skuteczniejsze instrumenty w celu zabezpieczenia
epidemiologicznego oraz opieki zdrowotnej,
szczególnie od kiedy gruźlica stała się chorobą
obowiązkowo zgłaszaną policyjnie.
W Berlinie stało się to zadaniem Higieny Społecznej i
elementem badań naukowych. Sprzężenie tychże z
działaniami administracyjnymi widać szczególnie na
przykładzie miasta Schöneberg (późniejszej dzielnicy
Berlina). Tamtejszy radca sanitarny drJohannes Rabnow
(1855 Suchowola – 1933 Berlin) został w 1906 r.
szefem Wydziału Higieny Społecznej. Zanim stał się w
1910 r. schöneberskim rajcą i kierownikiem Medycyny
Komunalnej i Higieny został mianowany szefem i stał
się 1 lipca 1907 r. założycielem Sanatorium Płucnego
Miasta Schöneberga we wschodniobrandenburskim
Torzymiu, ówczesnym Sternbergu. W latach 1920-24
pełnił nawet funkcję pierwszego miejskiego Radcy Medycznego
Wielkiego Berlina. Symboliczne berlińskobrandenburskie
płuca rospostarły tak swe zielone płaty
na wschód od Odry. Oryginalny opis sanatorium w
Torzymiu (Sternberg) przekazuje nam iż: „ośrodek leczniczy
leży ok. 130 m.n.p.m. pośród rozległych terenów
leśnych, których 400 mórg jest własnością zakładu. W
dwóch budynkach można umieścić 102 chorych w pokojach
od 1 do 4 łóżek. Każdy budynek ma jadalnię,
pokój dzienny, który jest także czytelnią”. Dalej mowa
jets o pokojach lekarskich, badawczych, jednak trzon
placówki tworzyły leżakownie i tarasy do kąpieli powietrzno-słonecznych.
Tym samym Torzym należy do
instytucji „ruchu sanatoryjnego”, które wykorzystywały
korzystny klimat i krajobraz. Jako, że instytucją założycielską
było społeczne Schöneberskie Towarzystwo na
Rzecz Zwalczania Gruźlicy zaliczyć sanatrium można
także do tzw. „lecznic powszechnych”. Berlin obok klinik
w Charlottenburgu, Hasenheide i Berlin-Buch gruźlicę
trzymał pod kontrolą także dzieki sanatoriom w Beelitz
(Mark), Wansdorf, Wyk auf Föhr i właśnie w Sternberg
czyli Torzymiu. Przyjęcia chorych z Berlina i przedmieść
do tej placówki załatwiało specjalne biuro w ratuszu w
Schönebergu.
Sam Torzym poza swym kapitalnym znaczenie historycznym
(od niego nazwę swą wywodzi średniowieczna
Ziemia Torzymska) rósł również jak na warunki prowincjonalnego
miasteczka (1900 r. – 1636 mieszkńców,
1939 r. – 2158), a od 1869 r. leżał na trasie kolejowej
(obecnie Warszawa-Berlin). W latach 30. powsał tu także
garnizon w związku z planami budowy podziemnej
linii obrony zwanej dziś Międzyrzeckim Rejonem
Umocnionym (Oder-Warthe-Bogen), od lat 50. budynki
koszarowe należą także do służby zdrowia.
8
insbesondere der Lungentuberkulose. Da es lange keine
spezifische Medikamententherapie gab, setzte man
auf spezielle Ernährungskuren und Freiluft-Sonnen-
Bäder als Heilmittel. Die Kommunen gegen Ende des
vorletzten Jahrhunderts erichteten im Sinne der Seuchenbekämpfung
sowie Gesundheitsfürsorge immer
mehr geeignete Instrumente, besonders seitdem TBC
anzeigepflichtig wurde.
In Berlin wurde es zur Aufgabe der Sozialhygiene und
auch zum Bestandteil der wissenschaftlichen Arbeit.
Solche Koppelung dieser mit den Bürokratiemassnahmen
sieht man besonders in der Stadt Schöneberg
(dem späteren Stadtteil Berlins). Der dortige Sanitätsrat
Dr. Johannes Rabnow (1855 Suchowola – 1933 Berlin)
wurde 1906 zum Dezernent für soziale Hygiene. Bevor
er 1910 zum Schöneberger Stadtrat und Dezernent für
Kommunale Medizin und Hygiene aufstieg, hatte er als
Leiter am 1.07.1907 die kommunale Lungenheilstätte
Schönebergs im ostbrandenburgischen Sternberg
(Neumark) – heute Torzym in Polen – gegründet. In den
Jahren 1920-1924 diente er als erster medizinischer
Stadtrat für Groß-Berlin. Die symbolische brandenburgisch-berlinische
Lunge erstreckte ihr grünes Blatt also
über die Oder. Eine Originalquelle erwähnt Sternberg-
Torzym wie folgt: „Die Heilstätte liegt etwa 130 m über
dem Meerspiegelinmitten ausgedehnter Waldungen,
von denen 400 Moregn Eigentum der Anstalt sind. In
zwei Gebäuden können 102 Kranke in Schlafräumen
mit 1-4 Betten untergebracht werden. Jedes Gebäude
hat einen Eßsaal und einen Tagesraum, der Gleichzeitig
als Lesezimmer dient“. Genannt werden auch Ärzte-
und Untersuchungszimmer genannt. Grundstock aber
der Heilanstalt bildeten die Liegehallen und Luftbäder
auf den geräumigen Terassen. Somit gehört Sternberg-
Torzym zu der Heilstättenbewegung errichteten Anstalten,
die günstige Klima und Landschaften nutzten. Da
der Träger ein Verein zur Bekämfung der Tuberkulose in
Schöneberg war zählt sie auch zu den Volksheilstätten
ihrer Zeit. Berlin neben den Kliniken in Charlottenburg,
Hasenheide und Berlin-Buch konnte die TBC noch mit
Hilfe der Heilstätten in Beelitz (Mark), Wansdorf, Wyk auf
Föhr und Sternberg im Griff halten. Die Aufnahme der
Berliner und Vorortseinwohner für Sternberg erledigte
eine Auskunftsstelle im Rathaus Schöneberg. Die Stadt
Sternberg selbst hatte neben der grundlegenden istorischen
Bedeutung (von ihr wurde der Name des mittelalterlichen
Landes Sternberg abgeleiet) wuchs auch
wieter im Rahmen der Möglichen in der Provinz (1900
– 1636 Einwohner, 1939 – 2158), seite 1869 lag sie an
einer Bahnlinie (heute Warszawa-Berlin). In den 1930.
Jahren entstand hier auch im Rahmen der Festungspläne
des Oder-Warthe-Bogens, seit 1950. Jahren gehören
die Kasernen zum Bereich des Krankenhauses.

Budynki sanatorium gruźliczego w Torzymiu (Sternberg) przed 1945 r. / Bauten der Lungenheilstätte Sternberg (Neumark) vor 1945
9

10
Plan Torzymia sprzed 1945 r. – 1. sanatorium 2. budynki koszarowe (obecnie należą do szpitala) / Stadtplan von Sternberg – s. Legende (Kasernen gehören heute dem Krankenhaus)
Fotografia koszar w Torzymiu / Foto der Kaserne in Sternberg

Budynki sanatorium gruźliczego w Torzymiu (Sternberg) przed 1945 r. / Bauten der Lungenheilstätte Sternberg (Neumark) vor 1945
11

W Torzymiu budynki sanatrium dobrze wpisały się w krajobraz (góra, środek prawo), ale również inni korzystali z leczniczego klimatu (fot. środek i lewo dół), podobnie
było w Łagowie (prawo dół) / In Sternberg hatten sich die Bauten der Lungeneilstätte gut landschaftlich angepasst (oben, Mitte re.), es gab es auch andere Einrichtungen,
die das gute Klima angewandt hatten (Mtte, unten li.), ähnlich war in Lagow (unten re.)
12

Zarówno kierownictwo jak i personel sanatorium w Torzymiu (Sternberg) czynnie uczestniczyli w życiu naukowym / Die Leitung und Mitarbeiter der Lungenheilstätte
Sternberg (Neumark) nahmen am wissenschaftlichen Leben sehr aktiv teil
13

14
Mapa Brandenburgii Wschodniej w największym zakresie terytorialnym
Karte Ostbrandenburgs mit der grössten Gebietsausdehnung

Do ważnych tradycji lecznictwa dawnej Wschodniej
Brandenburgii należą w pierwszej linii pochodzący
stąd sławni przedstawiciele nauk medycznych. Lista
taka może być wyjatkowo długa, jednak osobami, na
które warto w ograniczonym objętością opracowaniu
położyć nacisk są Gerard Domagk, bracia Georg i Felix
Klempererowie oraz Ludwig Pick. Pierwszy z nich prof.
Domagk (1895-1964) urodził się tuż obok Torzymia,
bo w pięknym Łagowie. Od końca lat 20. zajmował się
nowymi lekami i metodami zwalczania infekcji bakteryjnych,
m.in. przeciwko gruźlicy. Jego „Sulfonamid
Prontosil“ przyniósł mu Nagrodę Nobla w dziedzinie
medycyny, która jednak pozostała w III Rzeszy dla niego
niedostępna i którą odebrał dopiero w 1947 r. Prof.
Felix Klemperer (1866-1932) syn rabina z Landsberga
(Gorzowa) specjalizował się akuratnie w terapii gruźlicy.
Angażował się jako ordynator szpital Berlin-Reinickendorf,
profesor Uniwersytetu Berlińskiego, autor szeregu
opracowań fachowych, podręczników i wydawnictw
wielotomowych. Jego brat i współwydawca prof.
Georg Klemperer (1855-1946 Boston), także urodzony
w Landsbergu współpracował jako internista z wieloma
sławami swej epoki. W 1906 r. został ordynatorem
berlińskiego szpitala Moabit, który dzięki jego zaangażowaniu
cieszył się dobrą renomą. Jego specjalnościami
była terapią poprzez właściwe żywienie, wprowadził
hipnozę i medycynę naturalną. Jego dzieło o podstawach
interny ukazał się w 26 wznowieniach aż do wymuszonej
przez nazistów emigracji do USA. Obecnie
wspominany jest w Klinice Charite, gdzie się habilitował
stałym wykładem honorowym jego imienia, a Izba
Lekarska w Berlinie przyznaje za opiekę nad pacjentami
i dbałość o renomę stanu lekarskiego Medal Honorowy
Georga Klemperera. Ostatni ze wspomnianych, ale
wcale nie mniej ważny to prof. Ludwig Pick(1868-1944
Terezin), patolog również urodzony w Landsbergu.
Przeniósł się on z Lipska do Berlina, otrzymał tytuł profesora
a w 1921 profesora honorowego patologii. Swój
czas dzielił między wydziałem medycznym Uniwersytety
Berlińskiego a kierowaniem oddziałem anatomii
patologicznej kliniki Friedrichshain w Berlinie.
G. Domagk (1895-1964)
F. Klemperer (1866-1932)
G. Klemperer (1855-1946) L. Pick (1868-1944)
Zu den führenden Traditionslinien des Heilwesens im
eh. Ostbrandenburg gehören vorrangig die von hier
stammenden Vertreter der Medizin. Ein Verzeichnis
kann aber sehr umfangreich sein, in dieser sehr räumlich
begrenzten Studie ist es aber notwendig auf Gerhard
Domagk, Gebrüder Georg und Felix Klemperer
mit Ludwig Pick hinzuweisen. Der erstgenannte Prof.
Domagk (1895-1964) ist unmittelbar in der Nachbarschaft
Sternbergs auf die Welt gekommen – im schönen
Lagow (Łagów). Seit Ende der 1920. Jahre beschäftigte
er sich mit neuen Mitteln und Methoden gegen
bakterielle Infektionen u.a. gegen Tuberkulose. Für sein
„Sulfonamid Prontosil“ erhielt er 1939 den Nobelpreis
für Medizin, der für ihn in der NS-Zeit verboten blieb
und erst 1947 erhalten wurde. Prof. Felix Klemperer
(1866-1932) ein Rabbinersohn aus Landsberg (Gorzow)
spezialisierte sich ausgerechnet auf dem Gebiet der
Tuberkulose, betätigte sich als Ärztlicher Direktor des
Krankenhauses Berlin-Reinickendorf, außerordentlicher
Professor der Berliner Universität und Author einer
Reihe von medizinischen Fach- und Lehrbüchern (u.a.
Die Lungentuberkulose, ihre Pathogenese, Diagnostik
und Behandlung), Sammelwerken (Die deutsche Klinik,
Neue deutsche). Sein Bruder und Mitherausgeber Prof.
Georg Klemperer (1855-1946 Boston), ebenso gebürtiger
Landsberger arbeitete als Internist mit vielen Berümtheiten
seiner Zeit zusammen. Er wurde 1906 zum
Chefarzt des Berliner Krankenhauses Moabit, das dank
seiner Person einen guten Ruf genoss. Seine Schwerpunkte
lagen bei Ernährungsregelung als Heilmethode,
führte Hyponose und Naturmedizin ein. Sein Standardwerk
Grundriss der Inneren Medizin erschien in 26
Auflagen bis Nazipogrome ihn aus dem Heimatland in
die USA vertrieben. Heute wird er von seiner Habilitationsstätte
mit einer Georg Klemperer Ehrenvorlesung
der Klinik Charite gedacht und Ärztekammer Berlin verleiht
eine Georg-Klemperer-Ehrenmedaille für Patientenversorgung
und das Ansehen der Ärzteschaft (eine
Abbildung in der Mitte). Als letztgenannter, jedoch
nicht weniger wichtiger gilt der Pathologe Prof. Pick
(1868-1944 Theresienstadt), als ein weiterer Landsberger
liess er sich aus Leipzig in Berlin als Titularprofessor
und seit 1921 Honorarprofessor für Pathologie nieder.
Er teilte sein Arbeitsfeld zwischen Medizinische Fakultät
der Berliner Universität und Leitung der Abteilung
für Pathologische Anatomie des Klinikums Friedrichshain
in Berlin.
15

Prof. C.A.W. Behrends (1754-1826), Absolwent i profesor
Uniwersytetu Viadrina, znana postać nauk medycznych,
m.in. szef klinik Charite / Prof. C.A.W. Behrends (1754-
1826), Absolwent und Professor der Alten Viadrina, eine
bekannte Persönlichkeit der Medizin u.a. Leiter der Klinik Charite
Dr. med. Gustav Arndt (1873-1943), ginekolog, szef i
właściciel klinik położniczych w Poznaniu i Landsbergu
(Gorzowie), w tej ostatniej przyszło na świat kilka
pokoleń Landsberczan / Dr. med. Gustav Arndt (1873-
1943), Frauenarzt, Leiter und Eigentümer der Geburtskliniken
in Poznań und Landsberg, in der letzten kamen
mehrere Generationen der Landsberger auf die Welt
Marie Juchacz (1879-1956)
16
Thielsches Krankenhaus, mały szpital we Frankfurcie XVIII w., krytykowany za zacofanie /
Thielsches Krankenhaus ein kleines und wegen Rückständigkeit umstrittenes Objekt Frankfurts
des 18. Jhs.
Dr. Delkeskamp, Dr. Ulmer, Dr. Seheling w landsberskim lazarecie rezerwowym w czasie I wojny
światowej / Dr. Delkeskamp, Dr. Ulmer, Dr. Seheling im Landsberger Reservelazarett im I. WK
Szukając innych pozrywanych nici nie sposób nie wspomnieć o fakultecie
medycznych Starej Viadriny – Uniwersytetu Krajowego Viadrina
we Frankfurcie (1506-1811), którego wkład w kadrę, oświatę,
apteki itd. w regionie wymaga wciąż odkrywania. Także „pomniejsi”
lekarze, położnicy i chirurdzy kładli ogromne zasługi. Nie bez
wzmianki pozostać powinna postać związana bardziej z pomocą
społeczną i emancypacją, urodzona w Landsbergu (Gorzowie)
Marie Juchacz (1879-1956) założycielka Arbeiter Wohlfahrt (AWO),
obecnie jednego z filarów opieki geriatrycznej w Niemczech.
Bei der Suche nach den gerissenen Fäden ist es nicht möglich die
medizinische Fakultät der Alten Viadrina der Landesuniwersität zu
Frankfurt (1506-1811) zu vergessen, derer Beitrag in die Kader, Bildung,
Apotheken usw. in der Region weiterer Forschung wert ist.
Auch die „einfachen“ Ärzte, Geburtshelfer, Chirurgen leisteten grosse
Verdienste. Nicht ohne Erwähung darf die Person, die vielleicht
eher mit der Wohlfahrt und Emanzipation verbunden ist – Marie
Juchacz (1879-1956) die Gründerin der AWO, heute einer der Säulen
des Altenpflege und Gariatrie.

Nowa sala operacyjna nowego szpitala we Frankfurcie, po 1901 r. / Der neue Operationssaal
des neuen Krankenhauses in Frankfurt, nach 1901
Pruski Instytut Higieny w Landsbergu (1920-1945) / Preuss. Hygiene-Institut in Landsberg (1920-
1945)
Staraniom miast Wschodniej Brandenburgii szły w sukurs działania
administracyjne i prace badawcze. Przełom wieków i połowa XX
w. wniosły ogromny wkład w powstanie szeregu profesjonalnych
instytucji i związanych z nimi sław. Przykładem może być Pruski Instytut
Higieny przeniesiony z Poznania do Landsberga (Gorzowa)
po I wojnie światowej. Jego szefem był urodzony w Strzelcach Kraj.
prof. Erich Wernicke, wcześniej działający w Poznaniu. Jego nazwisko
łączy się z takimi sławami jak Emil von Behring czy sam Robert
Koch. Nie byłoby tego wszystkiego, gdyby nie mrówcza praca setek
i tysięcy sióstr, pielęgniarzy...
Das Streben der Städte Ostbrandenburgs wurde administrativ und
wissenschaftlich unterstützt. Die Jahrhundertwende und die erste
Hälfte des 20. Jhs. brachten grosse Fortschritte und professionelle
Institutionen mit berühmten Personen. Ein gutes Besipiel ist das
Pruess. Hygiene-Institut aus Poznań in Landsberg (Gorzow) nach
dem I. WK. Sein Leiter war der in Friedeberg (Strzelce Kraj.) geborene
Prof. Erich Wernicke. Sein Name verbindet sich mit solchen Berühmtheiten
wie Emil von Behring oder Robert Koch. Es wäre alles
aber nicht möglich wenn nicht die alltägliche Mühe von Tausenden
Krankenschwestern, Pflegern...
Wydana w Landsbergu (Gorzowie) w 1826 r.
bibliografia medyczna / Die im Jahre 1826 in
Landsberg (Gorzów) erschienene medizinische
Bibliographie
Prof. Erich Wernicke (1859-1928)
Lotte Guse, jedna z tysięcy sióstr pochodzących
ze Wsch. Brandenburgii / Lotte Guse, eine der
Tausenden Schwestern aus Ostbrandenburg
17

Stary Szpital Św. Ducha w Landsbergu, zastąpiony w 1855 r. nowym gmachem tuż obok / Das alte St.Spiritus-Hospital in Landsberg wurde im Jahre 1855 durch das neue ersetzt
Przełomowy w opiece medycznej okazał się okres I wojny światowej, ranni i
rekonwalescenci należeli do codzienności / Entscheidend für die Geschichte der
Fürsorge war der I. WK, Verwundete, Rekonvaleszenten prägten das Alltagsbild
Ostbrandenburgs
Kolejną ważną instytucją był Dom Macierzysty Sióstr Czerwonego Krzyża Betezda w Landsbergu (1919-1945) / Eine weitere wichtige Einrichtung war des Mutterhaus der
DRK-Schwesternschaft Bethesda in Landsberg (1919-1945)
18

Liczne instytucje opiekuńcze i lecznicze nie zerwały
swych więzi z kościołami, w luteraniźmie pojawiła się na
stałe diakonia jako czynna służba wobec bliźnich, swoje
organizacje posiadały także mniejszość żydowska i katolicka.
Widok diakonis, czy sióstr czerwonokrzyskich
na stałe wrósł w krajobraz. W każdym mieście istniała
placówka łącząca tradycje publicznej dobroczynności
z chrześcijańskim nakazem czynnej miłości. Najważniejszym
obok frankfurckiego „Lutherstift” miejscem na
mapie Wschodniej Brandenburgii był Dom Macierzysty
Sióstr Czerwonego Krzyża Betezda w Landsbergu, dokąd
został przeniesiony z Gniezna. Placówka kształceniowa,
własny szpital dziecięcy i niezliczona liczba zaangażowanych,
także po II wojnie w RFN sióstr. Ważną rolę
odgrywali także ewangeliccy joanici posiadający własne
szpitale i wspierający inne. Dziś wiele z tych tradycji
trafia na dawne tropy, np. w dawnym Domu Diakonis
„Stilleben” w Gorzowie swą placówkę posiada joanicka
Fundacja Dzieło Pomocy...
Zahlreiche Pflege- und Heilanstalten behielten ihre kirchlichen
Wurzeln, in der Evangelischen Kirche hatte sich
Diakonie als tätige Nächstenliebe etabliert, eigene Organisationen
besass auch die jüdische und katholische
Minderheit. Die Gestalten der Diakonissen oder DRK-
Schwester gehörten zum Alltag. In jeder Stadt Ostbrandenburgs
funktionierten Einrichtungen, die die Tradiotionen
der Wohltätigkeit mit dem christlichen Gebot der
aktiven Liebe verbanden. Neben dem Frankfurter „Lutherstift”
auf der ostbrandenburgischen Fürsorgekarte
besondere Stellung nahm das Mutterhaus der DRK-
Schwesternschaft zum Roten Kreuz Bethesda in Landsberg
aus Gnesen (Gniezno) verlegt. Die Bildungsstätte
mit einem eigenen Kinderkrankenhaus und unzählbare
Scharren der Schwester, die auch nach 1945 in BRD im
Einsatz blieben. Eine wichtige Rolle spielten auch die
evangelischen Johanniter mit eigenen Krankenhäusern
und als Unterstützung anderer. Heute erfahren die alten
Traditionen eine Interessante Belebung, z.B. in Gorzów
unterhaltet das Hilfswerk der Johanniter eine Auskunftstelle
im eh. Diakonissenheim „Stilleben“...
Siostry czerwonokrzyskie odegrały ważną rolę w czasie obu wojen, także w Landsbergu
/ Die DRK-Schwester spielten in den beiden Weltkriege wichtige Rolle, hier im
I WK in Landsberg
Dom Diakonis „Stilleben” Fundacji Wilhelma i Augusty, stacja pomocy dzieciom,
gruźlikom i ubogim w Landsbergu / Diakonissenheim „Stilleben” der Wilhelm-
Augusta-Stiftung, Hilfsstelle für Kinder, TBC-Kranke und Arme in Landsberg
Siostry diakonisy w ogrodzie Domu „Stilleben” z gronem wolontariuszek / Die
Diakonissen im Garten des Diakonissenheimes „Stilleben“ mit den Helferinen
We Frankfurcie jak w wielu miejscach siostry i diakonisy stanowiły podstawę opieki
od najmłodszych po seniorów / In Frankfurt, wie allerorts bildeten die Diakonissen
und Schwester den Grundstock der Fürsorge von Kleinkind bis Senioren
19

Baraki na terenie Szpitala Miejskiego w Landsbergu pełniły m.in. rolę pierwszej
siedziby Instytutu Higieny / Die Baracken innerhalb des Städt. Krankenhauses
in Landsberg dienten u.a. als Notsitz des Hygiene-Institutes
Również związki wyznaniowe posiadały własne instytucje, tutaj Żydowski
Dom Starców w Landsbergu / Auch die Religionsgemeinschaften besassen
eigene Fürsorge Institute, hier Jüdisches Altersheim in Landsberg
Wciąż obecne były także starsze siedziby obiektów opiekuńczych, jak tutaj
Szpital Św. Ducha we Frankfurcie / Parallel egsisitierten Gebäude der älteren
Fürsorge, wie z.B. hier das Hospital St. Spiritus in Frankfurt
20
Na zbiór tradycji służby zdrowia Wschodniej Brandenburgii
składają się bogate i daleko sięgające wątki. Od
średniowiecznych fundacji szpitalnych, które z terapią
miał mniej wspólnego, przez powtarzające się wielokrotnie
kryzysy związane choćby z wojnami, często
pozostawało po tym prowizorium, które znów stawało
się powodem do reform. Wiek XVIII przyniósł postęp,
pewnego rodzaju wyzwolenie pracy społecznej, opieki
zdrowotnej i charytatywności spod ścisłej kościelnej
kurateli. Wykształciły się wyspecjalizowane instytucje
– obok różnego typu szpitali domy opieki, sierocińce,
hospicja. Rozwój nauki wpłynął zasadniczo na pojawienie
się wyspecjalizowanych klinik, ale także poprawę
sytuacji sanitarnej, co stało się w wyniku industrailizacji
i dynamiki demograficznej palącym problemem, szczególnie
w dużych miastach regionu, na czele z Berlinem.
Tak XIX w. oznaczał także klarowanie się pojęć i praktyk
opiekuńczych. Pojawiło się ubezpieczenie zdrowotne,
do istniejących placówek dołączyły także prywatne
fundacje dobroczynne, w tym pzemysłowców i kupców.
Wiele z nich osiągnęło ważne wyniki, jak choćby
Fundacja Działalności Społecznej w Landsbergu m.in. z
łaźnią wyposażoną w kryty basen, zaplecze hydroterapeutyczne.
Lekarze stanowili jeden z trzonów warstwy
intelektualnej w całej Brandenburgii, wielu z nich zaznaczył
się także poza medycyną jako społecznicy, artyści
czy dobroczyńcy.
Medycy bywali także czynni w innych dziedzinach tak jak landsberski lekarz
ubogich Woldemar Nürnberger (1818-1869), który znany jest bardziej jako M.
Solitaire – poeta i pisarz / Die Mediziner waren auch auf anderen Feldern aktiv,
wie der Landsberger Armenarzt Woldemar Nürnberger (1818-1869), der als
Schriftsteller und Dichter M. Solitaire bekannt war
Wschodnia Brandenburgia wzbogacała się stale o kolejne ważne obiekty lecznicze,
tutaj Łaźnia Miejska w Landsbergu z basenem i zapleczem hydroterapii
(1928) / Ostbrandenburg wurde um weitere Heilinstitutionen bereichert, hier
das Volksbad mit einer Schwimmbadhalle und Heilbädern in Landsberg (1928)

Die Traditionen des Heilwesens in Ostbrandenburg
bis 1945 beinhalten zahleiche und weitreichende Bestandteile.
Von den mittelalterlichen Stiftungen und
Spittälern, die mit unserem Verständnis der Therapie
wenig gemeinsames haben über die wiederkehrenden
Krisezeiten, die oft mit Kriegen verbunden waren, wovon
nicht selten Provisorien überdauerten, die widerum
Grundlage für die Reformen gaben. Das 18. Jahrhundert
brachte Fortschritt, eine gewisse Emanzipation der
Wohlfahrt, Heilkunde und Mildtätigkeit von der kirchlichen
Obhut. Es kritallisierten sich Spezialeinrichtungen
heraus – Pflegeheime, Waisenhäuser, Siechenheime.
Die Wissenschaft förderte die Entstehung von Fachkliniken,
aber auch Verbesserung der hygienischen Lage,
die infolge der Industrialisierung und demographischer
Dynamiken sehr gefragt war, insbesondere in den
Grossstädten der Region mit Berlin an der Spitze. So im
19. Jh. Klärten sich die Begriffe und Pflegepraktiken, es
entstand Krankenversicherung. Zu den bestehenden
Institutionen gesellten sich private Wohltätigkeitswerke
der Industriellen und Kaufleute. Viele erreichten weite
Ziele, wie z.B. Wohlfahrts-Aktiengesellschaft in Landsberg
mit dem Volksbad ausgestattet mit einer Schwimbadhalle
und Hydrotherapie. Ärzte bildeten festen Kern
der Intelektuellenschicht im gesamten Brandenburg,
viele liessen Spuren auch ausserhalb der Medizin als Sozialengagierte,
Künstler oder Wohltäter.
Ważnym punktem na mapie Wschodniej Brandenburgii był Dom Opieki „Eilanghof”
dla młodzieży niedaleko Rzepina / Pflegeanstalt „Eilanghof” bei Reppen
(Rzepin) gehört zu den wichtigen Stellen auf der Karte Ostbrandenburgs
Dom Pomocy fundacji Vollmar w Świebodzinie / Fürsorgeheim
der Vollmarstiftung in Schwiebus (Świebodzin)
Dom opieki tygodniowej nad dziećmi pracownic Fabryki Juty w Landsbergu /
Wöchnerinenheim der Arbeiterinen der Jutefabrik in Landsberg
Starano się opiekę zdrowotną łączyć z celami edukacyjnymi i socjalnymi, tutaj
przykład opieki letniej nad chorymi i ubogimi dziećmi / Es wurde versucht die
Fürsorge mit Bildungs- und Sozialziele zu vereinbaren, hier Sommerpflege
kranker und armer Kinder
21

Odrębnym tematem, wieńczącym niejako historię
wschodniobrandenburskiej służby zdrowia są lata nazizmu.
Wtedy to szczególnie w trzech miejscach: Obrzycach
(koło Międzyrzecza), Landsbergu (Gorzowie) oraz
w Żarach w ramach istniejących tam zakładów psychiatrycznych
dokonywano uśmiercania pacjentów. Zjawisko
to miało szczególnie masową i przerażającą skalę w
pierwszym z wymienionych. W drugim ze szpitali działał
także dr Julius Hallervorden (na fotografii obok przy sekcji
mózgu pacjenta), który stworzył tu laboratorium neuropatologiczne,
które należy postrzegać w kontekście
wykolejenia się nauk medycznych w kierunku badań rasowych,
selekcji czy eugeniki. W wielu szpitalach dokonywano
przymusowych sterylizacji. Wszystkie one zaś w
końcu wojny stały się lazaretami coraz bliższego frontu, a
po zajęciu przez Armię Czerwoną kontynuowały tą rolę.
[poniżej artykuł z lat 30. o Brandenburskim Zakładzie
Psychiatrycznym w Landsbergu p.t. „Nie tylko opieka,
ale i leczenie”, który można dość groteskowo zestawić z
eutanazją niewiele później, choć zapowiadającą się już
w haśle „zapobieganie dziedzicznie choremu potomstwu“]
22
Ein besonderes Kapitel, das in gewisser Hinsicht die
Medizingeschichte im eh. Ostbrandenburg krönt, ist
die NS-Zeit. An drei Orten - in Obrawalde (Obrzyce bei
Międzyrzecz), Landsberg (Gorzow) und in Sorau (Żary)
kam im Rahmen der dortigen Psychiatrischen Anstalten
zu Tötungsaktionen an den Patienten. Besonders in der
ersten der genannten Kliniken ging sie in unzählige und
verheerende Dimensionen. An dem zweiten Krankenhaus
war Dr. Julius Hallervorden (Foto: eine Gehrinsektion),
der hier ein neuropathologisches Laboratorium
aufbaute, das wiederum im Kontext der Entgleisung
der Medizin in Richtung Rassenkunde, Selektion und
Eugenik ging. An zahlreichen Krankenhäusern der Region
wurden Zwangssterilisationen durchgeführt. Alle
wurden gegen Ende des Krieges zu Lazaretten, die nach
dem Einmarsch der Roten Armee fortgesetzt wurden.
[den Titel des Aufsatzes über die Landesanstalt Landsberg
aus den 1930. Jahren muss man in grotesker Weise
mit der Euthanasie einige Jahre später konfrontieren]

Spis szpitali publicznych we Wschodniej Brandenburgii*
Verzechnis der öffentlichen Krankenanstalten in Ostbrandenburg*
Barlinek / Berlinchen [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Chojna / Königsberg (Neumark) [Powiatowy Szpital Joanicki / Johanniter Kreiskrankenhaus]
Choszczno / Arnswalde [Szpital Powiatowy / Kreiskrankenhaus]
Dębno / Neudamm (Neumark) [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Dobiegniew / Woldenberg (Neumark) [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Drawno / Neuwedell [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Drezdenko / Driesen [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Frankfurt (Oder) [Szpital fundacyjny / Lutherstift]
Frankfurt (Oder) [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Gorzów / Landsberg (Warthe) [Klinika Położnicza dr. Arndta / Frauenklinik Dr. Arndt]
Gorzów / Landsberg (Warthe) [Klinika Położnicza dr. von Klot / Frauenklinik Dr. von Klot]
Gorzów / Landsberg (Warthe) [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Gorzów / Landsberg (Warthe) [Zakład Psychiatryczny / Psych. Landesanstalt]
Guben [Szpital fundacyjny / Naemi-Wilke-Stift]
Guben [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Kostrzyn / Küstrin [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Kostrzyn / Küstrin [Szpitael wojskowe / Lazarette]
Krosno / Krossen [Szpital Powiatowy / Kreiskrankenhaus]
Lipiany / Lippehne (Neumark) [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Mieszkowice / Bärwalde [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Myślibórz / Soldin [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Ośno / Drossen [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Pełczyce / Bernstein [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Rzepin / Reppen [Szpital fundacyjny / Richterstiftung]
Słońsk /Sonnenburg [Szpital Joanicki / Johanniter Krankenhaus]
Sommerfeld / Lubsko [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Sulechów / Züllichau [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Sulęcin / Zielenzig [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Świebodzin / Schwiebus [Szpital fundacyjny / St. Josefstift]
Świebodzin / Schwiebus [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Torzym / Sternberg (Neumark) [Sanatorium gruźlicze / Tuberkulosenheilstätte]
Trzcińsko Zdrój / Bad Schönfliess [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Trzebiechów / Trebschen [Powiatowe sanatorium gruźlicze / Kreis-Lungenheilstätte]
Trzebiel / Triebel [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Żary / Sorau [Szpital Miejski / Staedt. Krankenhaus]
Żary / Sorau [Zakład Psychiatryczny / Psych. Landesanstalt]
* uwzględniono stan administracyjny na 1937 r. (bez obszaru międzyrzeckiego)
/ nach dem administrativen Stand von 1937 (ohne Gebiet Schwerin-Meseritz)
Od średniowiecznego miłosierdzia wobec bliźnich, po metody naturolecznicze:
kąpiele słoneczne i powietrzne – tradycje opieki zdrowotnej w Wsch. Brandenburgii
Von der mittelalterlichen Mildtätigkeit
bis in die naturfreudige Heilung: Sonnen- und Luftbäder
23

Nowy Szpital we Frankfurcie / Neues Krankenhaus in Frankfurt
Szpital Sandersa Frankfurt / Krankenhaus Sanders Frankfurt
24

Szpital Fundacyjny „Lutherstift”, Frankfurt (Oder)
Stowarzyszenie Fundacja Marcina Lutra we Frankfurcie
powstało w 1883 r. Z okazji 400. rocznicy urodzin patrona.
W 1890 r. rozpoczęto budowę Domu Macierzystego
Diakonis i szpitala. Odział kobiecy, męski, dziecięcy, dom
spokojnej starości dla pań, ochronka i sierociniec tworzyły
diakonijne dzieło pomocy chorym i potrzebującym, będące
także miejscem kształcenia personelu medycznego.
Der Verein »Lutherstiftung zu Frankfurt an der Oder« entstand
1883 anlässlich des 400. Geburtstages seines Patrons.
1890 begann der Bau des Diakonissen Mutterhauses.
Frauenß, Männer- und Kinderabteilung, Heim für alte
Damen, Kinderhort waren Bestandteile des Diakonischen
Werks für die Kranken und Bedürftigen, aber auch Ausbildungsstätte
für medizinisches Personal.
25

26
Szpital Fundacyjny „Naemi-Wilke-Stift”, Guben
Naemi-Wilke-Stift zostało założone w 1878 r. jako prywatna
fundacja gubeńskiego fabrykanta Friedricha Wilke’ego
i nazwane imieniem jego córki, która w wieku 14 lat
zmarła na tyfus. Początki to 14-łóżkowy szpital dziecięcy
i przedszkole. W 1884 r. powstał Dom Macierzysty Diakonis,
podlegający Kościołowi Staroluterańskiemu. W 1898 r.
powstał obiekt do pracy z osobami upośledzonymi, w tym
głównie dzieci. Stały się one w 1940 r. ofiarą eutanazji jako
„bezwartościowe”. Fundacja wznowiła swą działalność
jako dom opieki nad seniorami.
Das Naemi-Wilke-Stift ist 1878 als Privatstiftung des Gubener
Hutfabrikanten Friedrich Wilke gegründet worden
und erheilt den Namen Naemi, nach der im Alter von
knapp 14 Jahren an Typhus verstorbenen Tochter Wilkes.
Anfang war Kinderkrankenhaus mit 14 Betten und Kindergarten.
1884 wurde ein Diakonissenmutterhaus eröffnet,
das der Aufsicht des Oberkirchenkollegiums der Ev.-luth.
(altluth.) Kirche unterstand. Seit 1898 gab eine Behindertenarbeit.
Im Rahmen des Vernichtungsprogrammes
„lebensunwerten Lebens“ wurden die Kinder der Anstalt
ermordet. Die Stiftung nahm ihre Tätigkeit im Bereich der
Altenpflege wieder auf.

Szpital Miejski, Landsberg (Gorzów)
Założony w 1847 r. jako fundacja mieszczańska z 45 łóżkami,
rozbudowany o kolejne budynki (chorób zakaźnych
/ gruźliczy, blok operacyjny, kostnica, kuchnia, roentgen).
Opiekę od 1907 r. przejęły diakonisy z Berlina, następnie
siostry czerwonokrzyskie z miejscowego DM Betezda.
Uprzednio szpital odegrał kluczową rolę w zapewnieniu
pomocy medycznej na potrzeby wojskowe w I wojnie
światowej. Blisko kompleksu szpitala ulokowano także
siedzibę Pruskiego Instytutu Higieny. Kolejno aż do lat
30. kontynuowano rozbudowy oraz doposażanie szpitala
(w 1925 zakupiono pierwszy ambulans), tak iż do 1945 r.
szpital spełniał potrzeby największego miasta regionu.
Das städtische Krankenhaus in Landsberg wurde als
Bürgerstiftung im Jahre 1847 mit 45 Betten gegründet.
Nachfolgend wurde es stätts erweitert (Abteilung für
Übertragbare Krankheiten / Tuberkulose, Operationsblok,
Leichenhalle, Küche, Reontgenstation). Die Obhut
übernammen 1907 die Diakonissen aus Berlin-Zehlendorf,
nachfolgend die DRK-Schwester des Mutterhauses
Bethesda. Das Krankenhaus spielte eine Schlüsselrolle in
Medzinversorgung während des I WK. In der Nähe des
umfangreichen Krankenhauskomplexes wurde auch das
Preussische Hygiene Institut erbaut. Bis in die 1930. Jahre
wurde das Krankenhaus ausgebaut und reich ausgestattet
(1925 kam das erste Krankenwagen), so dass bis 1945
konnte das Krankenhaus den Anforderungen der grössten
Stadt der Region entsprechen.
27

W 1799 r. Stany Nowej Marchii powołany w Landsbergu
(ob. Gorzowie) Krajowy Dom Ubogich. Instytucja ta
miała oprócz opieki nad wędrownym, ubogim ludem
w obowiązku zajęcie się obłąkanymi i kryminalistami.
Zasadniczo chodziło o odseparowanie od społeczeńswa
i skierowanie do prac np. chałupniczych. Instytucja
ta otrzymała nowoczesną jak na swa epokę
siedzibę, dziś mieszczącą Rektorat PWSZ w Gorzowie
przy ul. Teatralnej. Budynek ten zajął Dom Robotników
28
Landsberg / Gorzów
Landsberg / Gorzów
Landsberg / Gorzów
Wędrownych, kontynuując opiekę nad najbuoższymi, zaś
w 1885 r. zadania wobec chorych psychicznie, ale w zupełnie
zmienionym kontekście podejścia do nich przejął
nowoczesny kompleks szpitala w formie wolnostojących
pawilonów. Jego miejsce wraz z całym zapleczem technicznym
(w tym nawet gazownią), folwarkiem, ogrodami,
kostnicą z cmentarzem znalazło się w znacznej odległości
od samego miasta. Jako Krajowy Zakład dla Obłąkanych
Prownicji Brandenburskiej (obok Eberswalde, Neuruppina,
Goerden, Poczdamu, Teupitz, Lübben i Żar) szpital
funkcjonował do lat wojny, kiedy to w wraz z rosnącą (pięciokrotnie!)
śmiertelnością pacjentów, ograniczaniem ich
miejsca umieszczono tutaj ewakuowany z Berlina szpital
cywilny oraz stale zwiększano zakres lazaretu. W 1945 r.
znalazł się tutaj m.in. szpital wojskowy dla niemieckich
jeńców.
Podobnie, choć nieco później działo się w niedalekich
Obrzycach (Obrawalde). W 1904 r. otwarto tu Zakład dla
Obłąkanych, wówczas jeszcze w ramach Prowincji Poznańskiej
(obok zakładów w Dziekance, Owińskach i Kościanie).
Zastosowano tu takie samo rozwiązanie zabudowy
pawilonowej i budynków z cegły klinkierowej. W
zakładach tego typu stosowano zwykle podziała na rewiry
żenskie i męskie, odseparowanie części dla chorych niebezpiecznych.
W Landsbergu dodatkowo zafunkcjonował
oddział obserwacyjny dla przestępców.
Oba szpitale zapisały czarną kartę w dziejach wojny i zagłady.
Szczególnie długi cień spoczywa na Obrzycach.
Niemal nikt z odpowiedzialnych nie poniósł zasłużonej
kary. O ile ofiary z Obrawalde zostały upamiętnione, a
obecny szpital organizuje działania badawcze i popularyzatorskie,
o tyle w Gorzowie ślad po zbrodniczej działalności
eutanazyjnej zaginął.

Obrawalde / Obrzyce
Landsberg / Gorzów
29

Im Jahre 1799 gründeten die Neumärkischen Stände ein
Landarmenhaus in Landsberg. Diese Institution hatte als
Aufgabe neben das Wandervolk und die Armen aufzunehmen,
auch sich um die Geisteskranken und Verbrecher
zu kümmern. Grundsätzlich galt als Vorschrift diese
von der Gesellschaft abzutrennen und z.B. für Arbeit zu
verpflichten. Das Landarmenhaus besass ein für damalige
Verhältnisse modernes Gebäude (heute Rektorat der
FH in Gorzow, ulica Teatralna). Später wurde es als Wandarbeiterheim
genutzt und seit 1885 übernahm den weiteren
Aufgabenteil die moderne Irrenanstalt. Vor einem
veränderten Hintergrund der Geisteskrankenpflege
entstand von der Stadt entfernt eine Anlage mit freistehenden
Pavillons mit entsprechenden Wirtschaftsbauten
wie z.B. ein eigenes Gaswerk, Vorwerk mit Gärten,
Leichenhalle und Friedhof. Die Landesanstalt Landsberg
neben den in Eberswalde, Neuruppin, Goerden, Potsdamu,
Teupitz, Lübben und Sorau funktionierte bis in die
Kriegsjahre. Die steigenden Sterbefällequoten (um das
Fünffache!), Platzeinschränkung für Stammpatienten,
Aufnahme evakuiertes Berliner Krankenhauses und das
wachsende Lazarett brachte der Krieg. 1945 r. wurde
hier u.a. ein sovjetisches Kriegsgefangenlazarett untergebracht.
Ähnliches passierte auch in Obrawalde (Obrzyce). W
1904 wurde hier eine moderne Irrenanstalt eröffnet,
damals noch für die Provinz Posen (neben Anstalten in
Dziekanka, Owińskac und Kościan). Die selbe Weise mit
frei stehenden Pavillons aus Klinker und Aufteilung auf
Frauen- und Männerabteilungen und separierte Abschnitte
für die unruhigen Kranken. In Landsberg entstand
auch eine Untersuchungsabteilung für Kriminelle.
Beide Krankenhäuser schrieben schwarze Kapiteln der
30
Obrawalde / Obrzyce
Kriegs- und Vernichtungsgeschichte. Besonders lange
Schatten ruhen auf Obrawalde. Kaum welche der Verantwortlichen
wurden bestraft. Wenn die Toten von
Obrawalde angedacht werden und das heutige Krankenhaus
sich um Forschung und Popularisierung kümmert,
sind die Spuren der Euthanasie in Gorzow verloren
gegangen.
Obrawalde / Obrzyce
Landsberg / Gorzów

Landsberg / Gorzów
31

Szpital Zakonu Joanitów w Słońsku (zał. 1858), Diakonisy
z Bethanien (Berlin) / Johanniter-Ordens-Krankenhaus in
Sonnenburg (gegr. 1858), Diakonissen (Zentraldiakonissenhaus
Bethanien, Berlin)
Na widokach po lewej przykłady wnętrz i szczegółów ze
szpitali Wschodniej Brandenburgii / Bilder links zeigen die
Innenräume und Detaills aus verschiedenen Krankenanstalten
Ostbrandenburgs
33

Szpital w Sulechowie (zał. 1871), pierwotnie należący do Joanitów (góra) / Krankenhaus in Züllichau (gegr. 1871), ursprünglich
Johanniter-Krankenhaus (oben)
Zakład Psychiatryczny w Żarach (zał. 1812), dolnołużycka klinika dla obłąkanych (dół) / Landesirrenanstalt in Sorau (gegr.
1812), Geisteskrankenanstalt für Niederlausitz (unten)
34

Szpital Powiatowy w Krośnie (zał. 1895) / Kreiskrankenhaus in Krossen (Oder) (gegr. 1895)
35

Katolicki szpital fundacyjny St. Josef w Świebodzine, stacja sióstr Boromoeuszek (z Domu Generalnego w Trzebnicy), założone
w 1871 r. / Kath. Stiftskrankenhaus St. Josef in Schwiebus, Anstalt der Borromäerinen (Mutterhaus in Trebnitz), gegr. 1871
36

Nowy obiekt ewangelickiego Szpitala im. Gustawa Adolfa w Świebodzinie (wyb. 1933) / Das neue Evangelische Gustav-
-Adolf-Krankenhaus in Schwiebus (erb. 1933)
Szpital w Sulęcinie (dół) / Krankenhaus in Zielenzig (unten)
37

Szpital Powiatowy w Choszcznie na północno-wschodnim krańcu Wsch. Brandenburgii, zał. 1905 przez Joanitów / Kreiskrankenhaus
in Arnswalde am Nordostrand Ostbrandenburgs, gegr. 1905 von Johannitern
Fundacja Wilhelma i Augusty w Kostrzynie / Wilhelm-Augusta-Stiftung in Küstrin
38

Oba lazarety garnizonu w Kostrzynie / Die beiden Garnisons-Lazarette in Küstrin
39

Najpiękniejszy bez wątpienia obiekt leczniczy regionu Wschodniej Brandenburgii – Powiatowe Sanatorium Gruźlicze Fundacji
Vollmar w Trzebiechowie, projekt Henry van de Velde (wyb. 1903-05) / Das ohne Zeifel schönste Fürsorgegebäude in
Ostbrandenburg – Kreislungenheilstätte „Vollmarstiftung” in Trebschen, Entwurf Henry van de Velde (erb. 1903-05)
41

Wydawca / Verlag:
Lubuski Szpital Specjalistyczny Pulmonologiczno-Kardiologiczny Torzym
www.szpitaltorzym.org
Redakcja / Redaktion:
Robert Piotrowski
Ilustarcje / Bildnachweis:
Publikacje książkowe, zbiory autora, internet / Literatur, Sammlung
der Verfassers, Internet
Wszelkie prawa zastrzeżone
Alle Rechte vorbehalten.
Gorzów 2010
42
„Projekt współfinansowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu
Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) – Brandenburgia 2007-2013, Fundusz
Małych Projektów i Projekty Sieciowe Euroregionu „Sprewa-Nysa-Bóbr” oraz budżetu państwa.”
„Pokonywać granice poprzez wspólne inwestowanie w przyszłość”
„Das Projekt wird aus Mitteln des Europäischen Fonds für Regionale Entwicklung im Rahmen des Operationellen
Programms der grenzübergreifenden Zusammenarbeit Polen (Wojewodschaft Lubuskie)–Brandenburg 2007-2013,
Small Project Fund und Netzwerk-projektefonds der Euroregion Spree-Neiße-Bober
und aus dem Staatshaushalt kofinanziert.”
„Grenzen überwinden durch gemeinsame Investition in die Zukunft”