ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՏՎՅԱԼՆԵՐ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅԱԱԱ-ԱԶԶԻԻ ...

ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՏՎՅԱԼՆԵՐ
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅԱԱԱ-ԱԶԶԻԻ ՏԱՐԱԾՔԻՑ
n-flPbrS ՂԱԶԱՐ ՑԱՆ
пд Հնագույն սլւս ա մ ո ւթյ ան լուսաբանումը կատարվում է պա ա մ ւսգիտության,
Հնագիտության, աղբյուրագիտությւս)/ հ գի ւլա բան ութ լան
տվյալների Համակողմանի Հետազոտությամբ՛. Հայասա-Ազզիի աարածքի
առումով Հատկապես կարևորվում են Հայկական լեռնաշխարՀի Հյուսիսա
ր եմ տ յ ան շրջանն ե ր ի Հնագիտական պեղումներից ստացված տվյալներր՝.
Հայասա֊Աղզի թագավորության պա տ մ ո ւթյ ո ւն ր, րստ խեթական սեպագիր
սկզբնաղբյուրների, ընթացել է մ.թ.ա. XIV-XIII գգ-' Այդ ժամանակա֊
Հատվածր Հնագիտորեն Համրնկնում է զա ր գա ց ա ծ կամ ուշ ԲՐ ո^դէ ժամանակաշրջանին՛.
Մասնագետների մեծ մասր Հայասա֊Ազղիի տարածքր տեղորոշում
է Հայկական լեռնաշխարՀի Հյուսիսարեմ տ յան Հատվածում որպես
կենտրոն նշելով Հիմնականում ք՝արւՀր Հայքը ե Հարակից տարածքները'.
Ւ ա ա ր բեր ո ւթյ ո ւն Հայկական լեււնաշխարՀի առավել լա ւէ ուսումնասիրված
երկրամասերի ( 1 Լանա լճի ավազանը, Խարբերգի Լէ՚ջանը, Հայաստանի
Հանրապետության տարածքր, Ուրմիա լճի ավազանր, պատմական
Ղուգարքի տարածքր) լեռնաշխարՀի արեմտյան ե Հարավային շրջանն ե ր ի
Հնագիտական ուսումնասիրության վիճակլт գեռես Հեռու է բավարար լինելուց՛.
Թե ե Հայասա-Ազզիի պատմական տարածքում Հ նագիտակա ն-Հետախուզական
աշխատանքներ կատարվել են գեռես XX գ. AO-ական թվականներին
(«Թուրքական պատմական րնկերությունր» Համիդւ փոշայի
գլխավորությամբ), սակայն կանոնավոր պեղումներ այս տարածքում իրականացվում
են սկսած 1980 -ական թվականներից՛.
ք^սւրձր Հայքի ե շրջակա տարածքների Հնագիտական պեղումն ելոր նոր
լույս են սւի/ւում Հա յա и այի սլատմության, մշա!լույթի ե նրա քաղաքական
ու տնտեսական կապերի վրա՛. Ներկայումս այգ տարածաշրջանում
փաստագրված են Հնագույն ժամանակներից մինէե միջնագար րնկաձ ժամանակաշրջանին
վերաբերող մի չարք Հնավայրեր՛. Այժմ Հայ Հնագետն երր
Հնարավորություն չունեն պեղումներ կատարել Հա յ կա կան լեռնաշխարՀի
արեմտյան մասում, ուստի Հնագիտական նորագույն տվյալներր Հնարավոր
է օգտագործել միմիայն օտարների կողմից կատարվող աշխատա նօների
սյրգյււլնքների Հր ա սլա րա 1լո լմն եր ի ց Հայ/լւս/լան լե ռնաշիյարՀի կենտրո֊
E. F о г г е г. I lajasa-Azzi.- "Caucasica", 1931, № 9, Տ. 11. Ն. Ա գ ո ն ը. Հայաստանի
սլաամություն. երևան, 1972, էշ 46: Г. К а п а н ц я н. Хайаса — колыбель армян.
Ереван, 1947, с. 27. Ս. Երեմ յան. Հ ա յ ժողովրգի կ/ս ւլմ՝ա վոր ifան ընթացքը.—
«Պատմա-բանասիրական Հանգես» (այսուՀետև՝ ՊԲՀ), 1970, № 2, էշ 30: Ա. Ք ո и յ ա ն.
Մ.թ.ա. XII գարի մերձավորարեելյան ճգնաժամր և. Հայկական լ ե ռնա չիյար Հր. Երե.ան,
1999, էշ 166:

Հնագիտական տվյալներ պատմական Հայասա-Ազզիի տարածքից 229
նական, արևելյան և Հ յ п ւս ի и ա ր ևելյ ան մասերր, որոնք Հայաստանէ պա տ-
մական աշխարհագրության տվյալների Համաձայն անվանվում են Ա յ ր ա֊
րատ, Գուդարք, Հայոց արևելից կողմանք (Արցախ, Ուտիք), նշված օտար
գրականության մե£ Հիշատակված են րնգՀանրացված Անդրկովկասյտն Լւ
4ուր-Արաքսյան, իսկ Արևմտյան Հայաստանի տարածքի առում ով սխալ
«Արևելյան Անատոլիա» տերմիններով 2 '.
ՆերԼլայիս էրղրումի մարզր, որտեղ գտնվում են Սոս, Ղ՝յուզելովա,
Բլուր, Կարազ (Արծն) Հնավայրերր, Հնուց ի վեր Հայտնի էր իր տն տեսական
ն շան ա Լլո ւթյ ա մ ր՛. Մ
ա
ՐԴէ գյուղատնտեսական զարգացմանը զգալի
կերւզուէ ն սլա и սւ ել է գետային ցանցր'. Այնտեղից են ս կիղր առնում Հայաստանի
երեք խոշոր գետերր Արևմտյան Եփրատր, Արաքսն ու ճորոխր, ո-
րոնք իրենց Արային խիտ ցանցով ոռոգման լայն Հնարավորություններ են
ստեղծում երկրագործության զարգացման Համար՛. Այդ առումով առավել
ր ա ր են սլա и տ սլայմաններ ունեն էրղրումի ու Բա и են ի գա շտ եր ր՛. Քանի որ
էրղրումի մարզի տարածքր Հարուստ է արոտավայրերով, բոլոր Հիմքերր
կային նաև անասնասլաՀության զարգացման Համար 3 : «ԽուԼլկանայի
պայմանագրից» երևում է, որ Հայասացիներր զբաղվել են երկրագործությամբ
և անասնասլաՀությամբ, քանի որ խ եթա Լլան կողմն, ի դեմս Աուպպիլա
լիումաս 1-ի, սսլառնում էր սլա յ մ ան ագիրր խախտելու դեպքում աւէերել
և ոչնչացնԼյլ )ւրանց ան երր, դաշտերը, խաղողի սյ յ ւ էիները, արոտները, ա֊
ն ասունն երր և այլն՛՝.
Աարին-էրզրումի չր^անր մասն էր կազմ ում Հա յ կա կան լեռնաշխարՀի
վաղբրոնզեդարյան մշակութային արեալի, իսկ երԼլաթի դարում Վանի
թադաւէորության Հ Ա յս տարածքր կապող կ ա մ ո ւ լ է ր Հանդիսանում մի
կողմից Արարատյան դաշտի և Ռուգարքի բրոնզեդարյան զարգացած
շրջանների, մյուս կողմից Փոքր Ասիայի Լլենտրոնական շրջանների բնակսսէայրերի
մի^և: Կարին֊էրզրումի շրջանում կատարված Հնագիտական
պեէլումներն ի Հայտ բերեցին մ.թ.ա. II Հազ., մասնավորապես, ուշբրոնզեղ
արյան մշակույթի ա ռԼլա յ ո ւթյ ո ւն ր ՀայԼլական լեռնաշխարՀի այս Հատվածում՛.
Այս ւիաստր Հիմնված Է Էրղրումի շրջանի մի շարք բլուրներից
պեղված խեցեղենի ուսումնասիրության վրա, մասնավորապես, ներկայումս
Բուլամաչ կոչվող ԲԼրից> Ո Լ'Ը_ գանվում Է Էր զրումից 30 կմ դեպի
արևելք Հասանկալայի մոտ՛. Այստեղ փաստվել Է վաղբրոն զեդարից
մինչև երկաթի դար ընկած ժամանակաՀատվածում բնակավայրի դոյությունր:
Հնավայրից պեղված խեցեղենր պատրաստված Է բրուտի անիվի
վրա և ունի տեղական մշակույթին բնորոշ գծեր, սակայն զուրկ չէ նաև
խեթ ական մշակույթի որոշ ազդեցությունից '.
է. Ղ ա ն ի ե լ յ ա Ն. Հին Հայաստանի սլատմության Հ ա յ ե ց ա կա ր դս/յ ին ՀիմնաՀար֊
ցել,շ սլաս,մագրության մեջ.֊ ՊԲՀ, 2003, № 3, 30-37:
՝ Ա. Մ ե լ ք ո ն յ ա ն. էլ,գրում: էրղրումի ՆաՀանղի Հ այ աւլդւսրնս/կէությունր XIX
Գ ա րի առածին երեսնամյակին {սլա տ մա ժո ղո վր դա գր ա կան ուսումնասիրություն). Երևան,
1994, էջ 29-30:
4
J. F г i e d r i с h. Staatsvertrage des Hatti Reiches in hethitischer Sprache. 2 T. -
"Mitteilungen der vorderasiatisch-agiptischen Gesellschaft", № 34, 1 H., S. 134-136.
5
S. G ս ո e r i. Erzurum Qevresindeki Hoyuklerin Yuzey Ara§tirmasi.֊ "Ara$tirma
Sonuflari Toplantisi" {այսուՀետև՝ AST), 1988, № 5/2, s. 51-52.

230 Ռոբերտ Ղազարյան
֊
Սոս {թուրք՝ Տօտ Hoyiik, Սոս բլուր) Հն ավա յ ր֊րլո լր ր գտնվում է էր ղ
ր ում քաղաքից 25 կմ դեսլի արևելք (պատմական Վերին Բա и են դավաո-ում):
Հնավայրում ււլեղումներր սկսվել են դեռևս \9Տ1 թ. էրղրոլմի Համ
ալս ա ր ան ի և էրզրումի թանգարանի աշխատակիցների խմբի կողմից: ԱյնուՀետև,
սկսած 1994 թ. թուրք-ավ и արալիա կան միացյալ Հնագիտական
արշավախումբն Ան տոն ի ո Աագոնայի, Կլաուգիա Ս ա գոն ա յ ի, Հիլմի Օզկոռուսուկլ
ուի, Յան Մ աք ֆ ի ի ե այլոց մասնակցությամբ շարունակեց բնակավայրի
սլեղումներր՝. Պեղումների րնթացքում Հայտնաբերված նյութերր
վերաբերում են տարբեր ժամանակաշրջանների առնվազն մ.թ.ա. III Հաո.
սկսած մինչև միջնադար (XIII դ.՝): Սոսր բնակեցված է եղել նաե մ.թ.ա. II
Հաղ.'. Սոս Հնավայրի Հյուսիսային մասր ո ւշբր ոն զե դա ր յ ան ժամանակա-
Հատվածում արտադրական կեն տ բոն է եղել՛. Այնտեղից գան ված այրված ե
կտրտված ոսկորների ե օջախի մնացորդներր Հաստատում են, որ այդ մասում
գտնվել է մսամթերքի մշակման կենտրոն՛. Սոսում գտնվել են տների
ե շինությունների Հետքեր՛. Բոլոր շերտերում Հայտնաբերված կառույցն ե֊
րր բաղկացած են գավիթներից, կէ ո ր կացարաններից ու Հարակից ք ա֊
ռանկյունի տնտեսական շինություններից, որոնց Հարգախառն աղյուսե
սլա տ ե ր ր Հենվում են քարե Հիմնասլատերի վրա՛. Տներն իրենց ներքին
Հարդարանքով նման են Հայկական լեռնաշխարՀի արեելյան Հատվածի
նմանատիսլ շինություններին, սակայն տարբերվում են նախագծի ե կառուցվածքի
ձ եերով: Տների մոտ գտն վել են նաե Հորեր նախատեսված
սննդամթերք սլաՀելու Համար՛. Սոս Հնավայրից սլեղվել են գերեզմաններ,
որոնք Համանման են Թռեղքից գտնված գերեզմաններին՛. Հան դո ւց յ ալն ե֊
րի Հետ գերեզմանափոսերում գտն ված մ.թ.ա. II Հազ. թվա գր վո ղ խեցեղենր
մուգ է 1ւ բավականին ամուր՛. Սոս Հնավայրում Հայտնաբերվել են օբսիդիանե
աշխատանքային գործիքներ՛. Այստեղից սլեղված խեցեղենր
սերտ առնչություն ունի Թռեղքի խեցեղենի Հետ՛. Ղրա գերակշռող մեծամ
ա սն ո ւթյ ո ւ նն ունի սև, փայլեցված մակերես և գունավոր, սովորաբար
կարմրավուն ներքին մաս, երբեմն Հան դիսլում են դ ո րչ> վարդագույն և
մոխրաւլույն մակերես ունեցալ ամաններ՛. Ղրանք բոլորն էլ սլատրաստված
են ձեռքով և լավ թրծված են Հնոցներում՛. 4՝տնւէել են լայն ավար սավարն
եր, որոնք ունեն նաև «ն ա խ իջևան յ ան» տիսլի բռնակներ՛. Խեցեղենի
վրա արված ն ախ շա զարգերր Հիմնականում անոթների վերին մասում են:
Սոսի խեցեղենր սերտորեն առնչվում է նաև Բլուրի և Ռյուզելովայի խեցեղենի
Հետ 6 '.
էրզրումից 16 կմ դեսլի Հյուսիս-արևմուտք գտնվում է նշանավոր Կարազ
(ICctniz) Հնագիտական '/"V/ 7^* 4արազր Լ՚Լարարզ, Կար Արծն)
գտնվում է Հին Հայոց Արծն քաղաքի մոտ՛. Այստեղ սլեղումներ ի ր ա կա֊
6
Տ. Giineri. Նշվ. աչխ., էչ 58-59; A. Տ a g о ո а, С. S a g о ո а, Н.
Շ z к о г ս с ս к I u. Excavations at Տօտ Hoyiik 1994,- "Anatolian Stud ICS ( Ш 11J n Լ. Հ ե HI U
AS). 1995, № 45. p. 193-218. Excavations at Sos Hoyiik 1994,- "Kazi Sonuflari Toplantisi"
{այսոսՀեաև՝ KST), 1995, № XVII, № 1, p. 151-155; A. S a g о ո a, M. E г к m e n, C.
S a g о ո a. Excavations at Sos Hoyiik, 1995.- AS, 1996, № 46, p. 27-52. Excavations at Sos
Hoyiik, 1997,- KST, 1998, № XX, 1, p. 205-206. A. S a g о ո а, С. S a g о ո a. Excavations
at Sos Hoyiik, 1998 to 2000,- "Ancient Near Eastern Studies", 2000, № 37, p. 66-68.

Հնագիտական տվյալներ պատմական Հայասա-Ազզիի տարածքից 231
նացվել են դեռևս XX գ. 40 -ական թվակա ններին: 1942 թ. Հ. Քոշայը և
նրա օգնական Թուրֆանր կա ա ա ր ե լ են փորձնական սլեղո լմներ, ա,֊
նուՀետև դրանք շարունակվել են 1944 թ.: Կարազի Համալիրում գտնվել
են նյութեր, որոնք վերարերում են էնեոլիթից մինչև միջնադար ընկած
ժամանակաշրջանին: Կարազից Հայանալւերվել են կավե կլոր անոթներ,
լայնաբերան սափորներ, ձեռքի ապարանջան, կավե օթախներ և այլն: Խեցեղենը
Հիմնականում տեղական է բնորոշ զա ր գան ա խ չե ր ո վ՛. Հայտնաբերվել
են մեծ քանակությամբ օբսիգիանե աշխատանքային գործիքներ:
Այսպես կոչված «Կարազի մշակույթը» նույնպես սերտ առնչություն ունի
Հայկական լեռնաշխարՀի արևելյան մասի մշակույթի Հետ : Ըստ Ք՛.
Ք՚/ոքթենի կողմից Հայկական լեռնաշխարՀի Հ յ ո լսի и ա րևմ տ յան շրջաններում
իրականացված Հետազոտությունների արդյունքների Կարազի նյութական
մշակո լյթի ոճր առկա է Բաբերդ/, և Երզնկայի շրջաններում, այն
նաև իր արեալի մեջ էր ընդգրկել Երզնկայից Հյուսիս գտնվող Բլուր
{թուրք. Plllur Hoytlk) Հնավայրը, դրա ազդեցությունը նկատելի է նաև
Վանա լճի ավազանում^:
Հայտնի Հնավայրերից է նաև Plllur-^/ {Հայկական Բլուրը)'. Այն
գտնվում է էրզրումից 20 կմ արևմուտք՛. Այս Հնավայրում նույնպես ուսումնասիրություններ
կատարվել են XX դ. 40-ական թվականներին 9 :
Բլոլրում գտնվել են մ.թ.ա. II Հազ. դամբարաններ՛. Այգ դամբարաններից
Հայտնաբերվել է մեծ քանակությամբ խեցեղեն՛. Բլուրում գտնվել են երեք
գերեզմաններ 2 մ երկարությամբ՛. ՄաՀացածների դիակները վ,աթաթված
են եղել շորի մեջ՛. Թաղվածներից մեկը (II գեբազման) ծեր կին է, որի Հետ
Հայտնաբերվել են արծաթե կրծքազարդ, Հինգ բրոնզե ասեղներ և երկու
բրոնզե ա սլար անջանն եր՛. Կարևոր է շեշտել, որ երկու գերեզմաններում
գտնված բրոնզե նեաասայրերը շատ Համանման օրինակներ ունեն Թռեղքի
Համաժամանակյա գտածոների մեջ՛. Պեղված բրոնզե նյութերը թվագրվում
են մ.թ.ա. XIII դ. վերջ և XII դ. սկիզբ, իսկ գերեզմանափոսերում
դանված կավանոթների մի մասը մ.թ.ա. XIV և XIII դդ.: Թաղման արարողությունն
ե ր ի ժամանակ ընտանի կենդանիներ են զոՀաբերվել, և նրանց
մնացորդները դրվել են գե ր ե զմ ան ա փ ո и եր ո լմ 10 : Նմանատիպ թաղումները
վւաստում են, որ մեր նախնիները Հավատացել են անդրշիրիմյան կյանքի
1
W. Լ а ա b. The Culture of North-East Anatolia and its Neighbours.- AS, 1954, № 4, p.
21-32; H. К о 5 а у, К. T u r f a n. Erzurum-Karaz Kazisi raporu.- Belleten, 1959, № XXIII,
s. 349-415; S. G ii ո e r i. Dogu Anadolu'da Yeni Gozlemler.- "Turk Arkeoloji Dergisi"
{այսուՀետև՝ TAD), 1992, № XXX, s. 152 -158.
8
W. L a m b. Նչվ. աչխ.:
9
К. К б к է e ո. Orta, Dogu ve Kuzey Anadolu'da yapilan tarih oncesi ara$tirmalari.-
Belleten, 1945, № VIII/32, s. 659-680; Kuzey-Dogu Anadolu Prehistoryasinda Bayburt
Qevresinin Yen. Die Bedeutung des Umgebung von Bayburt Innerhalb der Vorgeschichte
Nordost-Anatoliens. Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Cografya Faktiltesi Dergisi, 1945, № III/5,
s. 464-505; H. К о 5 a y. Pulur ve Gtizelova (Erzurum Ara$tirmalari).- «Turk Tarih Kurumu
Yayinlarindan » {այսուՀետև՝ TTKY), 1964, № XVII, № 1, s. 91-94. S. G ս ո e r i. Erzurum
(Jevresindeki Hoyuklerin.... s. 45-76. Նույն /,՝ Dogu Anadolu'da Yeni Gozlemler.-TAD.
1992, № XXX, s. 153-158.
10
H. К о 5 а у, H. V a г у. Die Ausgrabungen von Pulur: Bericht Liber die Kampagne von
1960. Ankara, 1964, Turk Tarih Kurumu.

232 Ռոբերտ Ղազարյան
գոյությանը և այգ պատճառով էլ դամբարանների մեջ աճյունի հետ միասին
տեղավորել են կերակուր ու տնային սպասքի առարկաներ, զենքեր և
աշխատանքի գործիքներ, զարդեր, սպանված անասունների ամբողջական
մարմիններ, որոնք սլետք է շարունակեին ծառայել տիրոջը Հանդերձյալ
կյան քում
Ներկայումս Գյուզելովա (GUzelOVa Գեղեցիկ դաշտ) կոչվող բազմաւերտ
Հուշարձանը գտնվում է էրզրու մից 15 կմ Հյուսիս-արևելք: Այստեղ
սլեղ ոԼ-մներ կատարվել են 1961 թ.: Պեղումներից ստացված նյութր վերաբերում
է էնեոլիթից մինէ միջնադար րնկած ժա ման ա կա Հա տ վածին
Գտնվել են մեծ քանակությամբ խեցեղեն, ոսկրե, օբսիգիանե և փայտե ի-
լյ ե ր: Այս բնակավայրր ևս բնակեցված է եղել մ.թ.ա. II Հաղ. 11 '.
Բլուրի գա մ բա ր անների ց ձեռք բերված անոթներր Կարազից, Գյուզելովա
յից գտնված անոթների Հետ մշակութային մի շղթա են կա ղմ ո ւմ'. Ա յուս
կ ո ղմիg Բլուրի, 4՝յուղելովայի անոթների ձևերր նույնպես սերտ ա/ւնէություն
ունեն Հայկական լեռնաշխարՀի արևելյան մասի նույնատիպ խեցեղենի
Հետ՛. Բլուրից գտնված բրոնզե նետասլաքներր շատ զուգաՀեռներ
ունեն Թռեղքի նետասլաքների Հետ՛. Այգ նմուշները թվագրվում են մ.թ.ա.
XIV-XII գգ՚' ԶուգաՀեռներ կան նաև Հայկական լեռնաշխարՀի արևելյան
մասի և Կարազից, Բլուրից գտն ված ծայրակալների, գաշույնների, բրոնզե
ապարանջանների, ուլունքների միջև՛. Բլուրի առավել կատարելագործված
բրոնզե ապարանջանները և ուլունքները կարելի է նկատել Վանա թագավորության
նույնատիպ օրինակներու մ 12 :
Հայկական լեռնաշխարՀի մյուս շրջանները, որոնք կարևոր են Հայտսա֊Աղղիի
սլա ամ ո ւթյ ան ուսումնասիրության Համար, ճոր и իւ т Գա լ լ գետեր
ի Հովիտներն են: Այստեղ է Բյ ո ւյո ւքթեվւ ե (BLiyliktepe HoyLik՝ Մեծ գագաթ)
կոչվող Հնավայրր Բաբերգից 30 կմ Հարավ-արևմուտք՛. Այն Բաբերգի
գաշտում է պատմական Ապեր գավառում'. Այս Հնավայրր Հայտնագործվել
է 1988 թ. Մելբուռնի Համալսարանի արշավ ախմբի կողմից, որր
կանոնավոր պեղումներ սկսել է 1990 թ.'. Բյույուքթեվւեի մ.թ.ա. II Հազ.
խեցեղեն ր նույնպես մուգ է պատրաստված բրուտի անիվի վրա, փայլեցված,
զարգանախշերով ու նույնպես առնչվում է Հայկական լեռնաշխարՀի
արևելյան մասի մշակութային ձևերին 13 :
1980 -ական թվականների վերջում Գյ ո ւմ ո ւշխ ան ե ի մարզի Բա բեր գի և
Կելկիթի շրջաններում (ճորոխ և Գայլ գետերի Հովիտներ) սկսված Հնագիտա
կա՛! / աշխատանքներն ի Հայս։ բերեցին բաւլմաթիվ Հնավայր!ւր՝ .' Ուսումնասիրվել
են GO-ից ավելի Հնավայրեր, ներառյալ նա!լ Հնագետ
՝քՀյոքթենի կողմից Հիշատակված 5 վայրերը Բաբերգի շրջանում, որտեղ
" Н. К о 5 а у, Н. V а г у. Giizelova Kazisi. Ausgrabungen von Giizelova. Ankara, 1967;
H. К о 5 а у. Pulur ve Giizelova (Erzurum Ara$tirmalari).- TTKY, 1964, № XVII, № I, s. 91-
94 ; S. G ii ո e r i. Dogu Anadolu'da Yeni Gozlemler. s. 153-158.
12
S. G U ո e r i. - TAD, 1992, № XXX, s. 154-155.
" A. S a g о ո a, E. P e m b e r է о ո, I. Mcphee. Excavations at Biiyiiktepe Hiiyiik,
1992,- AS, 1993. № 43, p. 69-83. Biiyiiktepe Hoyiik 1993 Activities.- KST. 1994, № XVI. I, p.
161-164.
14
A. S a g о ո a. An Archaeological Survey of the Bayburt and Kelkil Regions. North-
Eastern Anatolia: Pre-classical period.- AST, 1989. № 7, p. 425-433.

Հնագիտական տփալներ պատմական Հայասա-Ազզիի տարածքից 233
նա եղել էր 1940 թ. իր Հետազոտական արշավանքի ժամանակ 15 Մի^ին
չափսի 12 Հն ավայր-բլուրների մեջ են նա և Tepecik (Փոքր կատար, որի
մասին ղ եկուցել է ՝Ք>. ՝Բյոք թեն ր որսլես SiptOrOS Սուրբ Թորոս Հա լկա կան
բնակավայրի անվան աղավաղված ձևր'°յ, Kitre, Gund Ulak, Բ՛լուր (PulUr
Tepe) ե ա յլ աււավել լա վ ուսումնասիրման կարոտ մի շարք Հնավայրեր՛.
Մեծ բլուրներ են SogUtlU-b (զեկուցված Ք. Ք, ոքթենի կողմից Հինգի անվամբ),
Բլուրը՝ Gok^edere գյուղում, Karakilise Tepe-ե (Սև եկեղեցի գագաթ),
£orak Hoyiik (Ձորակ Հայկական բնակավայրի աղավաղված անվանումը"),
Cengiler Tepesi-Ь (Ցանքի լեռ), Buyiik Тере֊Ь՝ առանձնացված
Ku

234 Ռոբերտ Ղազարյան
րություններր Հայկական լեո-նաշխալւՀի մյուս տարածաշրջանների Հետ
շաղկապված ուսումնասիրելու Համար՛.
АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ДАННЫЕ
из ИСТОРИЧЕСКОЙ ТЕРРИТОРИИ ХАЙАСА-АЗЗИ
РОБЕРТ
КАЗАРЯН
Резюме
В статье рассмотрены результаты археологических исследований, проведенных
на территории Хайаса-Аззи. История государства Хайаса-Аззи, согласно
данным хеттских клинописных источников, протекала в XIV-XI1I веках до н.э.
Археологически этот период времени совпадает с эпохой поздней бронзы.
Большинство историков локализует Хайаса-Аззи в северо-западной части Армянского
нагорья, отмечая в качестве центра в основном Высокую Армению и
прилегающие территории. В настоящее время в этом регионе находятся несколько
археологических мест: Сое, Караз, Блур, Гюзелова, Бююктепе и др.
Часть материалов, обнаруженных из этих археологических мест, относится к
позднему бронзовому периоду и их можно считать материальными фактами
культуры Хайасы. Выявленная в результате археологических раскопок в данной
территории позднебронзовая культура возникла в период Хайаса-Аззи и
имеет важное значение для изучения особенностей культуры этой политической
единицы.
ARCHAEOLOGICAL DATA
FROM THE HISTORICAL TERRITORY OF HAYASA-AZZI
ROBERT GHAZARYAN
Summary
The paper deals with the researches carried out in the historical territory of Hayasa-Azzi.The
history of the Hayasa-Azzi kingdom, according to Hittite cuneiform sources, lasted in the 14th-
13th centuries B.C. This period archaeologically coincides with the Late Bronze Age. Most of the
historians locate Hayasa-Azzi in the north-west of the Armenian Highland with the centre placed
in Upper Armenia and the adjacent territories. At present there are a number of archaeological
sites in this region - Sos, Karaz, Blur, Giizelova, Biiyiiktepe, etc. Part of the materials excavated
from these archaeological sites refer to the Late Bronze Age, and can be considered the evidence
of the material culture of Hayasa-Azzi. The Late Bronze Age culture brought out as a result of the
excavations carried out in the territory under discussion was formed during the period of Hayasa-
Azzi and plays a great role in the joint research of the cultural peculiarities of this political unit.