Kaav ate Sangeet - Gurbani Pripekh - Amrit Kirtan

[opkDh dh ekfte s/ ;zrhse fgZm G{wh 

r[opkDh ftZu eftsk ns/ ;zrhs dk ;[w/b e'Jh ;zi'rh s/ nB'yh xNBk BjhA, ;r'A r[o{ ;kfjpkB s'A 

gfjbK th ekft s/ ;zrhs fJZe d{i/ Bkb ;zpzXs oj/ jB s/ r[o{ ;kfjpkB B/ ;[u/s s"o s/ ;zrhs B{z pkDh dk 

wkfXnw pDkfJnk j?. n;hA fJ; nfXnkfJ ftu g{op-r[o{ ekb dh Gkosh ekft ns/ ;zrhs gozgok dk 

nfXn?B eoKr/. fJj nfXn?B d' ekoBK eoe/ õ{oh j?-fJe sK fJj f;ZX eoB bJh fe r[opkDh dh ouBk fJ; 

ekft-;zrhse gozgok B{z nZr/ s'odh j? s/ d{ik fJj d/yD bJh fe Gkosh ekft-;zrhs dh gozgok Bkb ;zpzXs 

j' e/ th r[o{ ;kfjpkB B/ ekft ns/ ;zrhs B{z ftbZyD Yzr Bkb nzso ;zpzXs ehsk j?. 

fJ; gozgok dk nfXn?B fJ; nkfXnkfJ B{z j/m fby/ nB[;ko tzv e/ ehsk ik ;edk j?L 

(T) ekft gozgok 

(n) okr gozgok 

(T) 

ekft gozgok 

g{op r[o{ ekb dh Gkosh ekft gozgok dk toDB S/ GkrK ftu tzv e/ ehsk frnk j? L 

(I) t?fde ekft 

(II) wjKekft s/ g"okfDe ekft 

(III) p[ZX ns/ i?B ekft 

(IV) f;ZX ns/ BkE ekft 

(V) t?ÙDt ns/ Grsh ekft 

(VI) b'e-ekft 

(I) 

t?fde ekft 

Gkosh ekft, doÙB, Xow s/ ;zrhs dh gozgok dk nozG t/dK s'A wzfBnk iKdk j?. fJ; bJh ekfte 

ns/ ;zrhse gozgoktK dk nkfd fpzd{ t?fde ekft j?. 

t?fde ekft ftu fszB soQK d/ rqzEK B{z Ùkfwb ehsk iKdk j? L- 

1a ;fjzsk-for, :i[o, ;kw ns/ nEot. 

2a pqkjwD-fJBQK ftu jo/e ;fjzsk Bkb ;zpzXs nB/e rqzE nkT[Ad/ jB fiBQK dk ;zpzX :ZrK d/ 

eow eKv Bkb j? . 

3a nkoD:e s/ T[gfBÙd-pqkjwD ;kfjs d/ nzsw Gkr B{z nkoD:e fejk iKdk j?. fJ; ftu 

:Zr ftXh B{z dkoÙfBe Yzr Bkb ;wMkfJnk frnk j?. nkoD:e d/ nzsw Gkr B{z T[gfBÙd fejk iKdk j?. 

fJ; ftu pqjw, iht, gqfeqsh nkfd dk dkoÙfBe Yzr Bkb ftt/uB ehsk frnk j?. 1 

t/dK ftu GrsK tb'A d/tfsnK dh T[;ssh ftu ouhnK rJhnK eJh soQK dhnK eftsktK jB. fJBQK 

ftu'A eJh pVhnK Gkt g{os ns/ ebk d/ uwsekoK Bkb Gog{o jB. 2 T[gfBÙdK ftu eZm, JhÙ, Ùt/skÙto, 

wzv{e ns/ wjK BokfJD T[gfBÙd gdkswe jB. fJj ekfte fdqÙNh s'A pV/ o'ue jB. 3 

SKdr": T[gfBÙd ftu ;kwB ns/ T[drhE dh ftnkfynk ehsh rJh j?. T[drhE Ùpd dk noE j?- 

i' T[uh ;[o Bkb rkfJnk ikt/. SKdr": T[gfBÙd ftu T[drhE B{z ;kfonK o;K dk o; wzfBnk iKdk j?. 4 fJ;/ 

soQK rhs ekft d/ w[Yb/ phi t?fde ;kfjs ftu gqkgs j[zd/ jB. 

(II) 

wjKekft ns/ g[okD ;kfjs 

wjKekftnK ftu okwkfJD s/ wjKGkos ns/ g[okD ;kfjs ftu 18 g[okD nkT[Ad/ jB. 18 g[okDK d/ 

BK pqjs fjzdh e'Ù 5 ftu fJzi fdZs/ jB-ftÙD{, gdw, pqjw, fÙt, Gkrts, Bkod, wkoezv/:, nrBh, pqjw 

t/tos, fbzr, tokj, ;ezd, tkwB, e[ow, ws;:, ro[V, pqjwzv ns/ Gftys. 

1

pkbwhe ofus okwkfJD ekft dh fdqÙNh s'A, fJe T[sw rqzE j?. fJ; ftu b/ye B/ eJh EktK s/ 

nbzekoK ns/ SzdK dh :'r tos'A eoe/ nkgDh ekfte gqfsGk dk ;p{s fdZsk j?. fJ; dk ekft o{g rhskswe 

j? ns/ nkyd/ jB fe fJ; dk rkfJB bt ns/ e[Ù d[nkok ehsk frnk ;h. 6 

wjKGkos rqzE foÙh ftnk; dh ouBk wzBh iKdh j?. fJ; d/ 200 j˜ko ;b'e jB. fJ; ftu Gos tzÙ 

d/ ufoso ns/ e"otK-gKvtK ftu j'J/ wjK:[ZX dk toDB j?. fJ;/ wjK ekft ftu GrtkB feqÙB tb'A T[ukoh 

rhsk th Ùkfwb j?. 

g[okDK ftu'A e[M g[okDK ftu T[; t/b/ dhnK gqubs eEktK doi jB. ftÙD{ g[okD ftu ftÙD{, 

bZSwh ns/ gqjbkd nkfd pko/ eEktK fdZshnK rJhnK jB. pqjw t/tos g[okD d/ uko Gkr jB. fJ; ftu 

feqÙB Grsh T[s/ ˜'o fdZsk frnk j? ns/ feqÙB dh T[;ssh s/ okXk nkfd r'ghnK dh gq/w eqhVk dk toDB pV/ 

ebkwJh Yzr Bkb ehsk frnk j?. 

fJBQK wjkB feosK B/ nkT[D tkb/ Gkosh ;kfjs T[go pVk v{zxk n;o gkfJnk j?. 7 fJBQK dk ekfte 

gZy Gkt/A fJzBk ;gÙN BjhA go fJBQK dk doÙB ns/ eEktK ;dk jh nrb/o/ Gkosh ;kfjs d/ gq/oDk ;o's jB. 

(III) 

p[ZX ns/ i?B ekft 

p[ZX Xow Gkt/A fjzd{ Xow dh eZNVsk ns/ eow eKv d/ fto'X ftu'A g?dk j'fJnk go fJ; d/ ;kfjs 

ftu t?fde ;kfjs dh ekfte fgos Gbh GKs fdqÙNhr'uo j[zdh j?. 

p'X fGyÙDhnK tb'A rkJ/ rhsK dk i' ;zrqfj fwbdk j? T[;B{z E/oh rkEk fejk iKdk j?. fJ; rqzE d/ 

ekft dk o{g rhs-ekft Bkb fwbdk i[bdk j?. fJE/ e[M yk; s[eK d/ w[V w[V d[jokT[ Bkb rhskswesk g?dk 

eoB dh ftXh ngDkJh rJh j?. fJBQK eftsktK ftu'A e[M eftsktK e[dos d/ fusoD eoe/ Gkosh rhs 

;kfjs dk ;[zdo Bw{Bk pD rJhnK jB. 8 p'Xh eth nÙtx'Ù dh rzdh ;s'so Bkwe eftsk ftÙ/ ns/ o{g d/ 

gZy'A yk; s"o s/ toDB ehsh iKdh ojh j?. 9 

i?B Xow rqzEK d/ pkoK nzr jB L 

1a nkuko nzr 

2a ;{so feqs nzr 

3a ;EkB nzr 

4a ;w t:k nzr 

5a ftnkfynk gqfrnkgsh 

6a frnks Xow eEk 

7a T[gk;e dÙk 

8a nzs feqdÙk 

9a nB[soggfse dÙk 

10a gqÙB ftnkefoDfB 

11a ftnkge ;{sow 

12a fdqÙNhtkd 

fJBQK s'A fpBK 12 T[g nzr, 10 gqehoD, 6 S/d ;{so 4 w{b ;{so ns/ Bzd ;{so wjZsg{oB rqzE jB. 10 

i?B ;kfjs ftu th rhs-ekft d/ e[M T[sw Bw{B/ fwbd/ jB. wjKtho dh T[;ssh ftu ofunk 

frnk T[dk;Zrjo ;s'so T[b/y :'r j?. 11 

(IV) 

f;ZX ns/ BkE pkDh 

p[ZX Xow dh wjK:kB Ùkyk szso wzso dhnK gZXshnK B{z ngDkT[Adh j'Jh nmthA-B"thA ;dh Jh;th 

ftu fJe BthA ;zgodk d/ o{g ftu gotofss j' rJh, fi; B{z tio:kB fejk iKdk j?, fJ; tio:kB Ùkyk d/ 

;kXeK B{z f;ZX fejk frnk j?. f;ZX ;kfjs ftu d'j/, gd/ ns/ T[bNpk;hnK nkfd Szd-ekft-o{gK dk gq:'r 

2

ehsk frnk j?. gfdnK ftu uo:kgd, ;ojgd, b[Jhgd, eDjgd nkfd tzBrhnK d/ gd/ fwbd/ jB. f;ZX 

ekft dh GkÙk b'e p'bh ngGozÙ j? ns/ fJ; dk o{g b'e ekft o{gK tkbk j?. fJ; bJh fJj ekft b'eK ftu 

jowB fgnkok fojk j?. 

BkE pkDh 

fJfsjk;e ftek; dh fdqÙNh s'A BkE ;zgodk, f;ZX ;zgodk dk fte;s s/ ÙeshÙkbh o{g j?. BkE wZs 

dhnK wSzdoBkEh ns/ r'oyBkEh d' ÙkyktK jB. r'oyBkEh wZs B{z nkw s"o s/ i'r wZs fejk iKdk j?. 

r'oyBkE d/ Bkw Bkb ekch pkDh ;zpzXs ehsh iKdh j?. go gqwkDhe pkDh dk t/otk fJ; gqeko j? L 12 

1a ;pdh 

2a gd 

3a f;y:k doÙB 

4a gqkD ;zrbh 

5a Bot? p'X 

6a nksw p'X 

7a nG? wksok :'r 

8a gzuw fEsh 

9a ;gstko 

10a wSzdo-r'oy p'X 

11a o'wktbh 

12a frnkB fsb 

13a frnkB ukbhjk 

14a gzu wksok 

BkE pkDh d/ o{ge gZy pko/ vka j˜koh gq;kd fdt/dh 13 dk eEB j? fe BkE ;zgodkfJ dhnK pj[s 

;kohnK ouBktK ;ztkd d/ o{g ftu fwbdhnK jB. fJzi brdk j? fe d' wjkswktK d/ ;ztkd d/ o{g ftu nkgD/ 

dkoÙfBe wZs ns/ Xkofwe ftÙtk; B{z gqrN eoB dh fJj gXsh BkE gzEhnK dk nkgDk nftÙeko j?. 

wSzdo r'oy p'X fi; B{z ;zy/g ftu r'oy p'X fejk iKdk j? nfijk jh ;ztkd j?. fJ; B{z r';fN th fejk iKdk 

j?. r'oy BkE dh pkDh ftu ;gskto ns/ nkosh b'e-ekft o{gK dk gq:'r j'fJnk j?. SzdK ftu'A BkEK B{z 

d'jk ns/ u"gJh jh pj[s/ fgnko/ Szd brd/ jB. 

t?ÙDt ekft ns/ Grsh ekft 

t?ÙDt ekft Xkok dk nkozG Gkt/A gzithA ;dh ftu j[zdk j? go fJj r[o{ ekft-Xkok d/ pVh B/V/ 

Y[edh j? feT[Afe fJjh Xkok e[M e[ o{gKsoD Bkb Grsh ekft Xkok pD iKdh j? fi; dk f;yo f;Zy r[o{ ekft 

Xkok B{} z wzfBnk ik ;edk j?. 

w[ZY ftZu t?ÙDt Xow ;kXBk dk BkT[A J/eKse Xow ;h go pknd ftu fJ; B{z Bko:kfJD, gqKuoksq, 

tk;d/t, t?ÙDt ;ksts, Gkrts, Grsh wkor nkfd BkT[A th fdZs/ rJ/ jB. nZr/ ik e/ Gkrts ns/ 

t?ÙDt d' BkT[A jh ;G s'A tZX gqubs j'J/ jB. 14 

t?ÙDt ;kfjs ftu g"okfDe eEktK, w{osh g[ik, eoweKv ns/ :r ftXkB dh gq'Vsk ehsh rJh j?. 

fJ; ftZu pqjw B{z ntskoK d/ o{g ftu ebg e/ T[; dh gq/wk Grsh ehsh rJh j?. 

t?ÙDt ekft ftu ;gsgdhnK ns/ nÙNgdhnK rkJ/ ikD tkb/ ekft o{gK dh jh pj[sh ouBk ehsh 

rJh j?. 15 t?ÙDt ekft Xkok ftu i? d/t dk rhs r'fpzd fJe wjZstg} {oB ouBk j?. fJj rqzE okXk feqÙB 

Grsh Bkb ;zpzXs rhsK dk ;zrqfj j?. fJ; rqzE ftu nÙNgdh ekft o{g pj[sk gq:'r ehsk frnk j?. 16 

Grsh ekft Xkok 

3

fit/A fe n;hA gfjbK jh dZ; u[Ze/ jK fe t?ÙDt Grsh Xkok B/ jh Grsh bfjo dk o{g Xkfonk ;h. 

fJ; bfjo B{z fByVt/A o{g ftu gqubs eoB dk f;jok okwkBzd (1366-1467 Jha) d/ f;o j?. okwkBzd dZyD d/ 

gqf;ZX t?ÙDt ;zs okwkB[i dh ;zgodk Bkb ;zpzXs ;h. fJj nkg th t?ÙDt ;h go pknd ftu fBor[D-tkdh 

j' frnk ;h. okwkBzd d/ eJh u/b/ ;B. nBzskBzd, ;[o;[Bzd, ;[yk Bzd, Bojfonk Bzd, :'rkBzd, rkbtk Bzd, 

XB/Ùto, ghgk ih, ;?D, epho, oftdk; nkfd. 17 fJBQK ftu'A pj[s/ gqf;ZX Grs epho ih ns/ Grs oftdk; 

ih jB ns/ fJj Grsh ekftXkok d/ w'Yh frD/ ik ;ed/ jB. 

Grs epho ns/ Grs oftdk; s'A gfjbK Bkwd/t fsqb'uB, i? d/t nkfd th Grsh ekftXkok dh 

ftukoXkok nB[;ko ekft ouBk eo u[Ze/ ;B. fco th eJh ftdtkBK B/ Grs epho B{z jh nkfd ;zs fejk 

j?. 18 fJ; dk w[Zy ekoD fJj j? fe T[so Gkos d/ gqw[Zy ;zs eth Grs epho jh jB id'A fe Bkwd/t ih dZyD 

d/ ns/ epho ih s'A gfjbK j'J/ i? d/t pzrkb d/ ofjD tkb/ ;B. r[o{ rqzE ;kfjp ftu th Grs pkDh d/ 

;zebB ftu Grs epho B{z jh gfjb fdZsh rJh j? . 

Grsh bfjo d/ GrsK ftu'A epho, oftdk;, ghgk, ;?D, XzBk, GhyD, gowkBzd, ;{odk; nkfd B/ 

ekft ouBk ehsh j?. epho ih s'A gfjbK i?d/t, fsqb'uB, Bkwd/t, ;XBk, p/Dh, okwkBzd nkfd dh ekft 

ouBk dhnK tzBrhnK th T[gbpX jB. 

fJ; ekft Xkok d/ e[M yk; bZSD fJ; gqeko jB L 

b'e p'bh 

fJBQK Grs ethnK B/ nkgDk ;[B/jk nkw b'eK sZe gjz[ukDk ;h. fJ; bJh fJBQK B/ T[; t/b/ dh 

gqubs b'e p'bh B{z ngDkfJnk. fJBQK B/ fjzd{ go'js tor dh ;BwkfBs GkÙk ;z;feqs ns/ oki GkÙk ¯ko;h 

B{z gq:'r eoB s'A ;ze'u ehsk. Grs ethnK dh GkÙk e/tb y/soh jh BjhA ;h ;r'A T[; ;w/A bZrGr ;ko/ Gkos 

ftu ;wMh ikD tkbh GkÙk ;h. ;kXk ;zsK okjhA gqukfos j'D ekoB fJ; B{z ;kX GkÙk th fejk iKdk j?. 

wjKokÙNo d/ Bkw d/t, pzrkb d/ i? d/t, :{agha d/ epho ns/ gzikp d/ r[o{ ethnK dh GkÙk ftu fJe yk; 

fe;w dh ;wkBsk ;h. 

b'e ekft o{g 

fJj Grs eth fuzse gfjbK ;B s/ eth pknd ftu. fJBQK dk w[Zy sksgoi nkgD/ ftukoK B{z b'eK 

sZe gj[zukDk ;h. fJ; bJh T[BQK B{z fijVk th ekft o{g nkgD/ ftuko gqrN eoB ftu ;jkfJe ikfgnk T[BQK 

T[; ftu jh ekft ouBk eo fdZsh. w[Zy o{g ftu fJBQK B/ BkEK i'frnK tKr b'e-ekft o{g jh ngDkJ/ jB. 

pj[s/ ethnK B/ gfdnK dk gq:'r ehsk j?. Grs epho B/ gfdnK d/ Bkb Bkb pktB-nyoh 19 , fEsh 20 , ;s 

tko nkfd ekft o{gK dk gq:'r ehsk j?. Grs epho ih B/ ;b'e 21 ekft o{g dk th gq:'r ehsk j?. fJ; ;b'e 

ekft o{g dk w[Zy Szd d'jk j?. r[o{ rqzE ;kfjp ftu Grs ethnK okjhA ou/ nkosh d/ e[M gd/ th doi ehs/ 

rJ/ jB. Gkt/A fJBQK T[go nkosh dk ftÙ/Ù f;ob/y BjhA go c/o th ftÙ/ t;s{ d/ gZy'A fJj nkosh jh ej/ iKd/ 

jB. r[o{ rqzE ;kfjp ftZu Grs epho 22 , oftdk;, ;?D ns/ Grs XzBk 23 ih d/ ni/j/ gd/ T[gbGd jB. 

nkosh ekft o{g dk gq:'r BkEpkDh ftZu th j'fJnk W. 24 fJ; soQK Grsh ekft Xkok ftZu pj[s/ ekft b'e 

ekft ns/ BkEpkDh tkb/ jh g:'r ehs/ rJ/ jB. 

(VI) 

b'e ekft 

b'e ekft dk iBw GkÙk d/ Bkb jh j'fJnk W. fJ; ekft ftZu wB[Zy B/ nkgD/ joy ns/ ;'r dk 

gqrNktk ;w{je o{g ftZu ehsk W. b'e ekft ftZu ;K;feqse sZs s/ gozgokrs o{VQhnK pj[sh wksok ftZu 

jz[dhnK jB. b'e ekft dh ouBk Gkt/A nB[Gth ftnesh eod/ jBl go fJZe sK T[j nkgD/ nkg/ iK fBist ˘ 

b'e-wB Bkb fJZe ;[o eo e/ go (b'e) o{g ftZu T[ikro eod/ jB ns/ d{i/ T[; ouBk ftZu T[jBK ekft 

o{VQhnK, o{gK s/ ftXhnK dk gq:'r eod/ jB, i' b'e ekft dk ;z;eko pD u[ZehnK jz[dhnK jB, shi/ iksh fJ; 

4

ouBk ftZu wB fJZSs tkX/ xkN/ eo e/ fJ;˘ ;KM/ fto;/ d/ s"o s/ rqfjD eodh W ns/ fJj ouBk ghVhU ghVh 

w"fye o{g ftZu nZr/ s[odh iKdh W. 25 

t/dK d/ nfXn?B s'A gsk brdk W fe T[; t/b/ th b'e rhs tZyo/ o{g ftZu gqubs ;B. t?fde :[r 

ftZu g[so-iBw, :r ns/ ftnkj nkfd d/ ;wkrwK s/ rkJ/ ikD tkb/ rhsK B{z rkEk fejk iKdk ;h. for t/d 

ftZu ftnkj d/ w"e/ s/ rkJ/ ikD tkb/ rhs ozwh, Bkw;z;h nkfd BktK Bkb gqf;ZX ;B. wjKGkos ftZu d[Ù:zs 

d/ g[Zso Gos d/ ;zpzX ftu nB/e rkEktK gqubs ;B. 26 

;z;feqs ;kfjs ftZu nB/e ethnK d/ b'e rhs rkJ/ ikD dk toDB ehsk frnk W. fJjBK b'e 

rhsK ftZu g[Zso iBw, ftnkj :r nkfd s'A fpBK uZeh ghjD, XkB e[ZND nkfd d/ ftfÙnK dk toDB th 

ehsk frnk W. 

T[soh Gkos ftZu gqubs b'e ekft ˘ fszB GkrK ftZu tzfvnk ik ;edk W L 

1a ;z;ekoe b'e ekft 

2a Xkofwe b'e ekft 

3a wB'ozie b'e ekft 

;z;ekoe b'e ekft 

fJj ekft gozgok pVh ftÙkb ns/ ;koEe W fJ; ftZu ;wkie s/ ;K;feqse ihtB d/ nB/e sZs s/ 

o{VQhnK ;iht jB. fJj rhs fe;/ Bk fe;/ ;z;eko Bkb pZM/ j'J/ jB L fit/A ftnkj t/b/ bkV/ d/ x'Vh uVB ;w/A 

x'VhnK, ftnkj ;w/A bkVh d/ xo ftZu ;[jkr, c/fonK ;w/A bktK rkJhnK ikdhnK jB. w"s ;w/A nbkj[DhnK, 

ehoB/ t?D nkfd gkJ/ iKd/ jB. fJ;/ soQK wzrb ns/ ;'jb/ y[Ùh d/ w"e/ s/ rkJ/ ikD tkb/ rhs jB. 

Xkofwe b'e rhs 

Xkofwe b'e rhsK ftZu gqwkswk ns/ d/th d/tfsnK nZr/ gqkoEBk ;w/A rkJ/ ikD tkb/ rhs nkT[Ad/ 

jB. fJjBK ftZu g{ik, nkosh, T[;ssh nkfd eJh soQK dhnK gqkoEBktK Ùkfwb jB. 

wB'ozie b'e rhs 

r 

fJ; tzBrh d/ rhsK ftZu b'eK d/ wB'GktK s/ ;zt/dBk ˘ pVh ;[fjodsk Bkb ftnes ehsk frnk 

jz[dk W. fJ; ftZu Y'bk, wkjhnk, p'bhnK, fizd{nk, fpojV/, j{eK, eojb/, wkMK, fwmV/ nkfd ekft o{g ftu 

gqubs jB. 

Ù?bh 

b'e rhsK dh Ù?bh ;ob s/ ;gÙN jz[dh W. fJjBK ftZu GktK ˘ y'bQ e/ fpnkfBnk iKdk W. ;ze/se iK 

;[MkT{ o{g ftZu b[et/A Yzr Bkb g/Ù Bj] ehsk iKdk. fgnko s/ ftnkj nkfd d/ ftfÙnK tkb/ rhsK dh Ù?bh 

toDBkswe jz[dh W ns/ fJZe iK d' s[ZeK dk d[jokT[ th ehsk iKdk W. eJh tkoh fJZe Ùpd dk d[jokT[ th 

ehsk iKdk W. fJfsjk;e iK fwfEjkf;e rhsK ftZu toDBkswe Ù?bh d/ Bkb Bkb fposKs Ù?bh dk th 

gq:'r jz[dk W. fJ; b'e Ù?bh dh wjkBsk fJ; rZb ftZu W fe fJ; ftZu ;XkoDheoD dk r[D tX/o/ jz[dk W fi; 

eoe/ fJ; ftZu b'eK ˘ N[zpD dh tX/o/ Ùesh jz[dh W. fJ; ftZu Y'bk, fizd{nk, wkjhnk nkfd ;zp'XBK Bkb 

b'eK dh u/sBk ˘ nkgD/ tZb fyZu fbnk iKdk W. fi; eoe/ ;ko/ dk ;kok b'e rhs fJekro fus j' e/ 

wkfDnk ik ;edk W. 

b'e rhsK dh Ù?bh ftZu Ùpd, ;[o ns/ skb dk yk; ;EkB W. b'e rhsK dk ;jh w[Zb fJjBK ˘ rk e/ 

jh gkfJnk ik ;edk W. jo rhs fe;/ Bk fe;/ X[B ftZu rkfJnk iKdk W. ;w{je o{g ftZu rkJ/ ikD tkb/ 

rhsK ftZu Ùpd ns/ skb dk pj[sk fXnkB oZfynk iKdk W. 

r[opkDh (r[o{ ekft) 

(Gkosh ekft gozgok dk nfXn?B eoB ;w/A ftdtkB f;Zy r[o{ ;kfjpkB dh ouBk bJh r[o{ ekft ns/ 

r[opkDh d't/A Bkw gq:'r eod/ jB.) Gkosh ekft gozgok d/ ;zdoG ftZu r[opkDh dk nfXn?B eofdnK n;] 

5

fJj t/yd/ jK fe r[opkDh ftZu gq:[es ekft-o{gK ftZu'A pj[fsnK dk r[o{ ;kfjpkB s'A gfjbK ou/ ekft ftZu 

gq:'r j'fJnk W. 

r[opkDh ftZu bZrGr 32 ekft-o{gK d/ ;ze/s fwbd/ jB. fJj ;ze/s tZy-tZy EktK s/ f;ob/yK d/ 

o{g ftZu fdZs/ rJ/ jB fijBK dk t/otk fJ; soQK W L 

Unzeko, nkosh, nbkj[DhnK, nBzd, nÙNgdh, nzibhnK, ;'do, ;'g[oy, ;'fjbk, ;[[uih, 

f;X r';fN, ;[ywBh, e[uih, eojb/, rkEk, r[Dtzsh, x'VhnK, Szs, ig[, fdB o?D, gfjo/, gNh, gd/, c[Bj/, 

pktB nyoh, pkjowkj, fpojV/, wzrb, wz[dktDh, o[sh, tko, tko ;s (;stkok) ns/ ;b'e . 

fJjBK f;ob/yK d/ Bkb Bkb gfdnK d/ nkeko d/ nkXko s/ d[gd/, fsgd/, uT[gd/ gzu gd/, fSgd/, 

fJe s[e/, d[s[e/, fss[e/ nkfd f;ob/yK dk gq:'r th ehsk frnk W. 

T[go'es ekft o{gK ftZu'A r[o{ BkBe d/t ih dh pkDh ftZu gd/, n;NgdhnK, Szs, ;b'eK d/ Bkb 

Bkb fijV/ ftÙ/Ù ekft o{g gq:'r j'J/ jB T[jBK d/ BK fJ; gqeko jB L 

ig[, gjo/, gZNh, nbkj[DhnK, nkosh, ;[uih, e[uih, fEsh, Unzeko, f;X r';fN, ;'bj/, pkojwkjk 

ns/ tkoK. 

r[o{ BkBe d/t ih B/ gd/, n;NgdhnK, gNh, fEsh, Unzeko, f;X r';fN ns/ pkojwkjk ekft o{g 

Gkosh ekft gozgok ftZu'A bJ/ jB . 

gfdnK ns/ n;NgdhnK dk gq:'r t?ÙDt ;kfjs ns/ f;X ;kfjs ftZu j'fJnk W. t?ÙDt ;kfjs 

ftZu ;gsgdhnK ns/ n;NgdhnK dk pj[sk gqubB fojk W. i? d/t B/ rhs r'fpzd ftZu n;Ngdh ekft o{g 

gq:'r ehsk W. 27 f;ZXK B/ nkgD/ ekft ftZu uo:kgd, ;ojgkd, G[;egkd, b[Jhgkd, eDegkd nkfd gfdnK 

dk gq:'r ehsk W. 28 

r[o{ BkBe d/t ih B/ nkosh, fEsh ns/ f;ZX r';fN ekft o{g dh g{ot tosh gozgok s'A gqkgs ehs/ 

jB. 

r'oypkDh ftu nkosh 29 gzdoj fEsh 30 ns/ r'oy wSzdo p'X r[o{ BkBe d/t ih d/ T[go'es ekft 

o{gK d/ gq/oBk ;o's brd/ jB. f;X r';fN ftu sK f;XK Bkb jh ;ztkd j?. fJj Ù?bh sK f;XK dk nkftÙeko 

wzBh iKdh W. 31 

pkojwkjk ekft o{g g[oksB Gkosh ekft ftZu gqubs fojk W. pkojwkj dk ftek; ;z;feqs ;kfjs d/ 

ÙN fos[ toDB s'A jh j'fJnk W. i?B eth fti/ uzd ;fo (1200 Jha) fJ; gozgok d/ nozGe ethnK ftZu'A W. 32 

r[o{ BkBe ekb ftZu wfbe w[jzwd ikfJ;h (d/jKs 1540 Jha) dk fbfynk pkojwkj ekch gqf;ZX W. 33 

gZNh ns/ Unzeko d'jK ekft o{gK ftZu r[o{ BkBe d/t ih B/ toDwkbk nB[;koh ekft ouBk eoB dh 

ftXh ngBkJh W. 

toDwkbk nB[;ko ekft ouBk eoB dh gqEk ekch g[okDh W. ;z;feqs ;kfjs ftZu usqh;h, neÙoh 

gqubs j'Jh fi; B/ fjzdh ftZu pktB nZyoh ns/ gzikph ftZu gZNh dk o{g XkoB eo fbnk W. fJj ekft o{g 

:j{dhnK ftZu n?bckp/N g'fJw ns/ cko;h ftZu ;hjoch Bkw j/m gqubs fojk W. 34 

;b'e 

fJ; ekft o{g dk r[o{ ekft ftZu pV/ ft;fsqs o{g ftZu gq:'r j'fJnk W. r[o{ BkBe d/t ih B/ jh 

258 ;b'eK dh ouBk ehsh W. ekjB f;'zx BkGk nB[;ko ;b'e dk Ùpfde noE gq;z;k, T[;ssh nkfd W. 35 

fJj gzikph dk ;G s'A gqkuhB s/ b'e-fgq: ekft o{g W. fJ; dh eVh t?fde ekb Bkb ik i[Vdh W. wZX ekb 

ftZu Bhsh s/ nkjko ftjko dh nfGftnesh tX/o/ ;b'eK d[nkok jh jz[dh ojh W. GoEoh joh d/ fszB Ùse 

;b'eK ftZu jh jB. 36 

6

[o{ BkBe d/t ih d/ ngDkJ/ gjo/, Szs, nbkj[DhnK, ;[uih, e[uih ns/ ;'fjbk ekft o{gK dk ;zpzX 

gzikp dh b'e ekft gozgok Bkb W. r[o{ BkBe d/t ih okj] b'e-ekft gozgok d/ fJjBK ekft o{gK ˘ 

ngBkT[Dk fJZe ftbZyDsk W. 

gjo/ ekft o{g fdB d/ uko gfjoK Bkb ;zpzXs b'e ekft o{g W. Szs y[Ùh d/ ;w/A ns/ nbkj[DhnK fe;/ 

dh w"s ;w/A rkJhnK iKdhnK jB. ;[uih, e[uih ftZu b'e-ekft Ù?bh ftZu fJ;soh d/ r[D n"r[D dZ;/ rJ/ 

jB. 

;'fjb/ y[Ùh d/ ;w/A rkJ/ iKd/ jB yk; eoe/ pZu/ d/ iBw ;w/A fJjBK dk rkfJB j[zdk W. e[ZM ftdtkB 

;'fjbk Ùpd dk ;zpzX ;z;feqs d/ ;{fse-rqfj ns/ gqkfeqs d/ ;[fJjo Ùpd Bkb i'Vd/ jB . 37 

r[o{ BkBe d/t ih B/ gzikp d/ gqf;ZX b'e ekft o{g tko ˘ nkgD/ nfXnkswe ekft bJh gq:'r eoe/ 

tko ftZu BthnK ;zGktBktK dh f;oiDk ehsh W. tko ekft o{g gfjbK YkvhnK okj] e[M yk; ;{ofwnK dh 

T[;ssh ftZu ofunk iKdk W, go pknd ftZu fJjh tkoK b'e-ekft dh gdth XkoB eo b?AdhnK jB. gzikph 

ftZu r[o{ ekb ftZu e[M yk; tkoK gqubs ;B. r[o{ BkBe d/t ih dhnK ouhnK fszB/ tkoK ˘ g[oksB gqubs 

b'e tkoK dhnK X[BhnK s/ rkT[D dh gq/oDk fdZsh rJh W. 

1a tko wkM eh sEk ;b'e wjbk 1 

wbe w[ohd sEk uzdqjVk ;'jhnk 

eh X[Bh rktDh.. 38 

2a nk;k wjbk 1 

tko ;b'ek Bkb ;b'e Gh wjb/ gfjb/ e/ fby/ 

39 

N[zv/ n; oki/ eh X[Bh.. 

3a tko wbko wjbk 1 

40 

okD/ e?bk; sEk wkbd/ eh X[Bh.. ig[ 

ig[ih r[o{ ekft dh ;G s'A ftbZyD pkDh W. fJ; pkDh ˘ r[o{ BkBe d/t ih dh ouBk jh wzfBnk 

iKdk j?, go fJ; d/ nzdo'A fszB ouBkekoK d/ jtkb/ fwbd/ jB. fJ; pkDh dk gfjbk ;b'e 41 r[o{ noiB d/t 

ofus ;[ywBh 42 ftZu th gqkgs jz[dk W. fJ; dk nkyoh ;b'e gtB r[o{ pkDh fgsk wksk Xos wjs r[o{ nzrd 

d/t ih d/ Bkw (wjbk 2) j/m doi ehsk frnk W. 43 

fJ; dh ;skJht] gT[Vh ;'do f;ob/y j/m r[o{ BkBe d/t ih (wjbk 1) d/ Bkb ;zpzXs W. 44 

fJ;/ soQK Gkt/A fJ; pkDh T[go fe;/ okr dk T[b/y Bj] ehsk frnk go fco th fJj T[go dZ;/ nB[;ko 

rT[Vh, wkM ns/ nk;k okrK Bkb ;zpzXs W. 

fJ; soQK r[o{ ekft dh fJj pkDh fJZe ftbZyD o{g dh XkoBh W. 

T[go'es nfXn?B nB[;ko r[o{ BkBe d/t ih B/ fiZE/ g[oksB ekft o{gK ftZu nkgDh pkDh dk 

T[ukoB ehsk W T[E/ b'e-ekft o{gK d/ nkXko s/ Bt/A ekft o{gK dh f;oiDk th ehsh W. fJjBK ;ko/ ekft o{gK 

dk gq:'r ftÙ/ gZy s'A sK BtK W jh, fJjBK d/ Bkb okrK ˘ ;zpzXs eoB Bkb fJjBK d/ o{ge gZy ftZu th 

BthBsk nk rJh W. 

r[o{ nzrd d/t ih B/ e/tb ;b'e ekft o{g ftZu pkDh ouBk ehsh W. fJ; ekft o{g dh pDso T[jBK 

B/ r[o{ BkBe d/t ih tkbh jh oZyh W. 

7

[o{ nwodk; ih B/ nkgDh pkDh bJh r[o{ BkBe d/t ih okj] tos/ rJ/ gd/, n;NgdhnK, Szs, 

;b'e, tkoK, gNh, nbkj[DhnK nkfd ekft o{gK dk jh gq:'r ehsk W. T[jBK B/ e/tb d' ekft o{g tko ;s ns/ 

nBzd r[o{ BkBe d/t ih d/ ekft o{gK s'A tZyo/ gq:'r ehs/ jB. 

r[o{ nwodk; ih dhnK okr r{ioh, ;{jh, okwebh ns/ wko{ okr ftZu'A okr r[{ioh ns/ okr okwebh 

dhnK tkoK ftÙ/Ù jB. fJjBK d'jK tkoK dh X[Bh g[oksB b'e tkoK tkbh W. fJ; bJh fJjBK tkoK ˘ fJjBK 

X[BhnK s/ rkT[D dk nkd/Ù W L 

1a r{ioh eh tko wjbk 3 

45 

f;ezdo fpokfjw eh tko eh X[Bh.. 

2a okwebh eh tko wjbk 3 

46 

i'X/ tho/ g[opkDh eh X[Bh.. 

tko ;s (;gstko iK ;stkok) gzikph b'e-ekft dk fJZe gqubs ekft o{g W. fJeZb/ fJeZb/ tko 

Bkb uzrh wzdh GktBk ˘ gqrN eod/ fJZe ;stko/ dh tzBrh vka tDikok p/dh B/ fdsh W. 47 fJ; ekft o{g 

ftZu r'oy BkE 48 B/ th ouBk ehsh W ns/ Grs epho 49 ih dk fJZe ;stkok r[o{ rqzE ;kfjp ftZu th doi 

W. r[o{ nwodk; ih B/ Grs epho tKr nkgD/ ou/ ;stko/ ˘ th okr rT[Vh nXhB jh doi ehsk W. 

okwebh okr ftZu r[o{ nwo dk; ih B/ nBzd Bkwe pkDh w"fbe o{g ftZu ouh W. fJ; dk o{ge gZy 

SzsK Bkb fwbdk i[bdk W. jo gT[Vh dh gfjbh s[e dk e[M e[ o{gKsoD Bkb gT[Vh d/ nyho ftZu d[jokT[ 

ehsk frnk W. 

r[o{ okwdk; ih B/ nkgD/ s'A gfjb/ r[o{ ;kfjpkB okj] gq:[es ekft o{gK ftZu'A gd/, n;NgdhnK, 

Szs, ;b'e, gjo/ ns/ tkoK dh ouBk ehsh W. r[o{ okwdk; ih B/ ;ko/ r[o{ ;kfjpkB s'A tX/o/ tkoK ouhnK jB. 

r[o{ rqzE ;kfjp ftZu e[Zb 22 tkoK doi jB. fJjBK ftu'A fJeZb/ r[o{ okwdk; ih B/ nZm tkoK ouhnK jB. 

nkg dhnK tkoK f;oh, rT[Vh, fpjkrVk tvjz;, ;'ofm, fpbktb, ;kozr ns/ ekBVk okrK ftZu doi jB. 

fJjBK ftZu'A okr tvjz; ns/ ;kozr dhnK tkoK ftÙ/Ù b'e X[BhnK T[go nXkos jB L 

1a tvjz; eh tko wjbk 4 

50 

bbk pfjbhwk eh X[fB.. 

2a ;kozr eh tko wjbk 4 

51 

okfJ wjw/ j;B/ eh X[fB.. 

r[o{ okw dk; ih B/ tDikok, eojb/ ns/ x'VhnK nkgD/ s'A gfjb/ r[o{ ;kfjpkB okj] gq:[es ekft 

o{gK s'A fBt/eb/ ekft o{g gq:'r ehs/ jB. 

tDikok Bkwe pkDh ftZu tDikfonk fwsok Ùpd dk gq:'r “gfjfonK” tKr jh j'fJnk j?. “eojb/” 

ekft o{g pko/ ;zs f;zx ;/y'A fbyd/ jB fe eojbk Ùpd ÙkfJd f;zXh eoj noEks T{m dk o{gKso W iK T[; s'A 

pfDnk W. fJ; d/ noE T{m iK T[mK tkb/ ns/ ekcb/ d/ nZr/ rkJ/ ikD tkb/ rhs j' ;ed/ jB. 52 ÙpdkoE 

ftZu eojb/ pko/ fbfynk W fe T{mK tkb/ T{mK s/ wkb bZd e/ d/ÙK-d/ÙKsoK ftZu x[zwd/ fcod/ jB ns/ fJZe 

yk; ;[o tkbk rhs rkT[Ad/ jB. fJj Ùpd T[;/ b'e rhs dh gZXsh s'A gqGkfts W. 53 e[M th j't/ r[o{ okwdk; 

ih dh fJj ouBk fBt/ebh W. 

r[o{ okwdk; ih B/ x'VhnK ekft o{g dk gq:'r eoe/ gzikph d/ gqf;ZX b'e ekft o{g ˘ ngBkfJnk W. 

fJj ekft o{g j'o fe;/ th r[o{ eth B/ gq:'r Bj] ehsk. 

8

gzikp ftZu bkV/ d/ x'Vh uVQB ;w/A fJj rhs rkfJnk iKdk W. fJ; rhs dh XkoBk s/ r[o{ okwdk; 

ih B/ d' ÙpdK dh ouBk ehsh W. 54 

r[o{ noiB d/t ih B/ gd/, nÙNgdhnK, Szs, ;b'e, gfjo/, ;'fjb/ ns/ tko ekft o{gK B{z 

ngDkT[AfdnK gfjb/ r[o{ ethnK okj] gq:'r ehs/ ekft o{gK ftZu pkDh ouh. rT[Vh, r{ioh, i?sf;oh, 

okwebh, wko{ ns/ p;zs okrK ftZu ouhnK tkoK ftu'A okr rT[Vh dh tko fBt/ebh X[Bh tkbh W. fJ; tko ˘ 

okfJ ewkb dh w"idh eh tko X[Bh 55 T[go rkT[D dk nkd/Ù W. 

r[o{ noiB d/t ih B/ d/tBkroh toDwkbk s/ nkXkos pktB nyoh 56 ekft o{g ouBk ehsh W. fJj 

ekft o{g Grs epho 57 ih B/ th g:'r ehsk W. r[o{ BkBe d/t ih ns/ r[o{ nwodk; ih r[ow[yh toDwkbk 

s/ nXkos gNh ns/ Unzeko r[o{ BkBe d/t ih dh ouBk r[o{ noiB d/t ih s'A gfjbK eo u[Ze/ ;B. 

r[o{ noiB d/t ih B/ r[o{ BkBe d/t ih okj] gq:[es ekft o{g fEsh ftZu th pkDh ouBk ehsh W. 

fiZE/ r[o{ BkBe d/t ih B/ fJ; ekft o{g ˘ fpbktb okr ftZu ofunk W T[E/ r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; ekft 

o{g bJh rT[Vh okr 58 T[g:[es ;wfMnk W. Grs epho ih B/ th fEsh rT[Vh okr ftZu jh oZyh W. 59 

r[o{ noiB d/t ih B/ pkojwkjk ns/ o[sh dk gq:'r th ehsk W. r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr 

ftZu pkojwkj ofunk W go r[o{ noiB d/t ih B/ nkgD/ pkojwkj bJh wkM okr dk gq:'r ehsk W. 

o[sh ekft o{g Gkosh ekft ftZu g[oksB ekb s'A jh gqubs fojk W. ;z;feqs ftZu fJj ÙN o[s d/ 

Bkw Bkb gqf;ZX fojk W. 60 r[o{ noiB d/t ih s'A gfjbK fjzdh d/ gqf;ZX ;{ch eth wfbe w[jzwd ikfJ;h B/ th 

fJ; ekft o{g dk gq:'r ehsk W. 61 

r[o{ BkBe d/t ih okj] gq:'r ehs/ ekft o{g ;[uih dh Ù?bh ftZu jh r[o{ noiB d/t ih B/ r[Dtzsh 

ekft o{g dh ouBk ehsh W. r[o{ noiB d/t ih B/ pkeh r[o{ ;kfjpkB s'A fijV/ fBt/eb/ ekft o{g ngBkJ/ jB 

T[jBK d/ BK fJ; gqeko jBófdB o?D, fpojV/, nzibhnk, rkEk, c[Bj/, uT[p'b/, w[zdktDh ns/ ;[ywBh. 

fdB o?D ekft o{g ftZu fdB ns/ oks ˘ ehs/ ikD tkb/ Ù[G ekoiK dk toDB W. 

fpojV/ fpojk d/ rhs jB. 

nzibhnK pko/ ekjB f;zx BkGk fbyd/ jB, dkj fgZS'A gq/s ˘ (fsb nkfde gdkoEK Bkb fwbh j'Jh 

gkDh dh u{bh) fsbKibh fdZsh iKdh W. 62 r[o{ noiB d/t ih dh ekft ouBk nzibhnK fJ;/ b'e ohsh Bkb 

;zpzXs W. 

rkEk b'e ;kfjs dk fJZe ekft o{g W. fjzdh, ;kfjs e'Ù ftZu rkEk dh gfoGkÙk d;fdnK fbfynk W, 

rkEk b'e-rhs dh T[j tzBrh W fi; ftZu rkT[D d/ Bkb-Bkb eEkBe dh gqXkBsk ofjzdh W.” ;G s'A gfjbK 

63 

rkEk Ùpd dk gq:'r for t/d ftZu j'fJnk W. 

r[o{ noiB d/t ih okj] gq:'r ehs/ rkEk ekft o{g ftZu joh d/ i; dh eEk r[zEB ehsh rJh W. 

c[Bj/ b'e ekft ftZu gqubs wzrb rhs rkJ/ jz[d/ jB i' pZu/ d/ iBw ;w/A s/ ftnkj t/b/ d[bjB d/ 

64 jko fÙzrko eo b?D fgZS'A rkJ/ iKd/ jB. r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; ekft o{g dk gq:'r ;cbsk Bkb ehsk 

W. 

65 uT[p'b/ ekft o{g r[o{ ekb ftZu gqubs ;h. w[zdktDh ekft o{g ˘ ÙpdkoE ftZu gj/bh iK p[Mkos 

66 fejk W. ekjB f;zx BkGk w[zdktDh dk noE w[jo eod/ jB. 67 go vka tDikok p/dh w[zdktDh pko/ fbyd/ 

jBów[zdktDh fJZe rhs W i' XBh-g'm'jko ftZu izR d/ o'Nh ykD ;w/A Ekbh pzBQ e/ ehsh iKdh W. fJ; ohs ;w/A 

i' rhs rkJ/ iKd/ s/ p[MkosK gkJhnK iKdhnK jB, T[j g'm'jko ftZu w[zdktDh nytkT[AdhnK jB. fJjBK 

68 rhsK ftZu Ekbh s/ T[; ftZu gJhnK t;sK dk f˜eo bk˜wh W. r[o{ noiB d/t ih B/ w[zdktDh ekft o{g 

ftZu fJj Ù?bh jh ngBkJh W. 

9

[o{ noiB d/t ih dh ;G s'A gqf;ZX ns/ ftbZyD pkDh ;[ywBh W. vka w'jB f;zx dhtkBk nB[;ko 

fJj wZXekbhB GkostoÙ dh ;G s'A bzwh nfXnkswe ouBk W. 69 

vka tDikok p/dh nB[;ko fJ; pkDh dk Bkw i'rhnK ftZu gqubs ;[ywBk ohsh s/ nXkos W. 70 fJ; 

pkDh dhnK 24 nÙNgdhnK jB, jo nÙNgdh ftZu 8-8 gT[VhnK jB ns/ jo gT[Vh dhnK 10-10 s[eK jB. 

fJ; soQK fJj ekft ouBk ftÙ/, ft;Eko ns/ o{g gZy'A ftbZyDsk oZydh W. 

r[o{ s/r pjkdo ih B/ e/tb gfdnK ns/ ;b'eK ftZu jh ekft ouBk ehsh W. 

fJ; soQK T[gob/ nfXn?B s'A fJj gsk brdk W fe r[o{ ethnK B/ g[oksB ekft o{gK ˘ th fBt/ebh 

Ù?bh ftZu ngDkfJnk W. pktB nkyoh, gNh, ;b'e, fEsh, pkojwkj, o[sh, gd/, nÙNgdhnK nkfd g[oksB 

ekft o{g jB go fJjBK ˘ ftÙ/Ù okrK s/ rkT[D d/ nkd/Ù d/ e/ fJjBK ekft o{gK dk BthBheoD eo fdZsk 

frnk W. 

fJ;/ soQK r[o{ ;kfjpkB B/ b'e-ekft o{gK dk gq:'r ehsk W, go ftÙ/Ù okrK nB[;ko rkT[D 

Bkb fJj ekft-o{g ftbZyD j' fBpV/ jB. 

(n) 

okr gozgok 

;BksBh okr gozgok 

okr Gkosh ;zrhs dh BhAj j?. nukohnK B/ rhs dh gfoGkÙk eofdnK rkfJB, tkdB ns/ Bfos 

fszBK B{z ;zrhs fejk j?. fJBQK fszBk ftu rkfJB gqw[Zy j?. rkfJB dk nB[eoD tkdB ns/ tkdB dk 

nB[eoD Bfos eodk j?. 71 fJ; bJh rkfJB ;G s'A tZX wjZstg{oB j?. rkfJB ftu ;[oK ns/ toDK Bkb 

;ih j'Jh X[Bh B{z okr fejk iKdk j?. ;zrhs gkfoiks ftu ;[oK d/ fJe wzB'ozie ;w{j B{z okr fejk frnk j?. 72 

g{op r[o{ ekb dh okr gozgok 

okr dh T[sgsh ed'A j'Jh, fJ; ;zpzXh ;zrhs nukohnK B/ ;gZÙN e[M BjhA fbfynk ;zrhs rqzEK dh 

wB"s nB[;ko okr dh f;oiDk Ùzeo GrtkB B/ ehsh. ;zrhs dogD ftu fbfynk j?, “fÙt ns/ Ùesh fJBQK 

d'jK d/ w/b Bkb okr T[sgzB j'J/. Ùzeo GrtkB d/ gziK w{zjK s'A gzi okr ns/ S/tK okr gkopsh d/ w{zj s'A 

fBefbnk ;h.” 73 Gkosh ;zrhs d/ fJfsjk; s'A gsk bZrdk j? fe okr dh T[sgsh e'Jh E'VQ/ ;w/A dh d/D BjhA 

;r'A fJ; ftu bzw/A ;w/A dh gqefonk dk :'rdkB j?. 

Gkos ftu ;zrhs t/dK s'A gfjbK f;zX{ xkNh dh ;fGnksk t/b/ w"i{d ;h. 74 t/dK d/ wzso fiBQK ;[oK 

ftu rkJ/ iKd/ ;B T[BQK B{} z T[dks, nB[dks ns/ ;tfos fejk iKdk ;h. go fJE/ okr ;zpzXh e'Jh fttoD 

75 BjhA fwbdk. Gkosh ;zrhs ;zpzXh gfjbk gqwkfDe gqkgs rqzE Gos dk BkN Ùk;so j?. fJ; rqzE ftu 

gqkuhB Gkosh BkNe d/ ft;Eko ;kfjs ftt/uB d/ Bkb Bkb ;zrhs dk th T[b/y ehsk frnk j?. fJ; rqzE 

ftu rkfJB ;zpzXh Ùo[sh, ÙVi rokw, wXwrokw ns/ 18 ikshnK nkfd dk toDB sK ehsk frnk j? go 

okr dk ;gÙN T[b/y fJZE/ th BjhA fwbdk. fJ; s'A eJh ftdtkB fJj Bshik eZY b?Ad/ jB fe fJ; t/b/ okr 

rkfJB dk gquko BjhA ;h j'fJnk. 76 go eJh ftdtkB fJ; ws Bkb ;fjws BjhA. nukfonk pqj;gsh B/ BkN 

Ùk;so ftu'A e[M T[dkojBK d/ e/ f;ZX eoB dh e'fÙÙ ehsh j? fe T[; t/b/ okr rkfJB gqubs ;h. 77 

okr Ùpd dk gfjbh tkoh ;gÙN gq:'r wszr ofus fpqjd/Ùh rqzE ftu j'fJnk j?. fJ; B/ fijV/ okrK 

dk T[b/y ehsk j? T[BQK ftu'A e[M okrK d/ BK fJ; gqeko jB L Ù[X Ùkvt, Ù[X ;kXkfos, Ù[X e?fÙe wfXnw, Ù[ZX 

e?fÙe fGzB Ùv˜, fGzB gzuw, fGzB e?fÙe wkfXnw, fGzBskB, r"v gzuw, r"v e?fÙe, r"v e?fÙe wkfXnw, NZe, 

;'thoe, wkbt gzuw, p/Go Ùkvt t'ZN, fGzdb'e, NZe e'fÙe, wkbte'fÙe, Bos, Ùe, ee[G wzwkD gzuw, o{g 

;kXkos, rKXko gzuw, gzuw Ùkvt, o/t r[gs, NZe ;'AXt. 78 

fJ; s'A pknd ;zrhs weozd rqzE dh ouBk j'Jh. Bkod ofus fJ; rqzE ftu 93 gqubs okrK B{z uko 

YzrK Bkb tzfvnk frnk j? L 

10

(T) fbzr nB[;ko L g[oy okr, fJ;soh okr, Bg[z;e okr 

(n) ezgB nB[;ko L g{oB ezgB tkb/ okr B{z “w[esKr” ezfgs, xZN ezgB tkb/ okrK B{z noXezfgs 

s/ fiBQK okrK ftu ezgB dk nGkt fdZf;nk T[BQK B{z ezg ftjhB Bkw fdZsk frnk. 

(J) iksh nB[;ko L e[M okrK dh tzv ikshnK d/ nkXko s/ ehsh rJh j? fit/A ;zg{oD, Ùkvt s/ 

n"vt 

(;) u"Eh gqDkbh ftu okrK dh ;w/A nB[;ko tzv ehsh rJh j?. 79 

fJ; rqzE s'A pknd pkoQthA ;dh ftu fJe wjZstg{oB rqzE ;zrhs osBkeo ofunk frnk. Ùkozr d/t 

dk fJj rqzE Gkosh ;zrhs d/ fJfsjk; ftu fJe wjZstg{oB eVh j?. fJ; ftu g{ot-gqf;ZX okrK dk ns/ 

ssekbhB gqubs okrK dk toDB ehsk frnk j?. 

;kozrd/t s'A pknd 14 thA ;dh ftu Gkosh ;zrhs ftu fJe wjkB gfotosB nkfJnk. w[;bwkBK d/ 

Gkos ftu nkT[D Bkb w[;bwkBh ;ZfGnkuko dk fiZE/ Gkosh ;fGnkuko d/ j'o gZyK s/ gqGkt fgnk T[E/ 

;zrhs T[s/ th fJ; dk v{zxk gqGkt g?Dk e[dosh ;h. T[; t/b/ d/ ftdtkB nwho y[;o' B/ Gkosh ;zrhs B{z eJh 

Bt/A okr, Bt/A ;k˜ ns/ BthnK rkfJB Ù?bhnK gqdkB ehshnK. 80 fJ; s'A pknd r[o{ ekb nozG j' iKdk j?. 

T[; dk nfXn?B nZr/ uZb e/ eoKr/. 

b'e okr 

Ùk;soh ;zrhs ftu okr B{z gfjb fdZsh iKdh j?. go b'e ;zrhs ftu ekft dh gqXkBsk j?. Ùk;soh 

;zrhs ftu gfjbK okr dh u'D fco T[; nB[;ko fe;/ ekft-pzd B{z rk e/ okr dk ;o{g do;kfJnk iKdk j? go 

b'e ;zrhs ftu ekft d/ nB[;koh okr B{z ;jkfJe d/ o{g ftu gq:'r ehsk iKdk j? ns/ eJh tko b'e rhs 

nkgD/ nkg jh e'Jh okr torh X[B f;oi b?Adk j?. pj[s/ okr fJBQK b'e rhsK nB[;ko nkgD/ nkg T[gihnK 

X[BK dk jh ;'fXnk j'fJnk o{g jB. id'A X[BK d/ okrK B{z Ùk;so pZX eo fbnk iKdk j? sK fJBQK B{z jh Ùk;soh 

okr fejk iKdk j?. 

g[oksB ekb ftu th d' soQK dhnK ;zrhs gXshnK gqubs ;B. gfjbh ;zrhs gXsh B{z rzXop ns/ 

d{ih B{z rkB fejk iKdk ;h. rzXop gXsh d/ nzsors wkorh ;zrhs ns/ rkB gXsh d/ nzsors d/;h ;zrhs 

gqubs ;h. 

rzXop noEks wkorh ;zrhs gXsh T[go em'o fB:wK dk fB:zsoD ;h. fJ; ftu gozgokrs ub/ 

nk oj/ em'o fB:wK dk gkbB eoBk g?Adk ;h. ;zrhs gkfoiks ftu dZf;nk frnk j? fe wkorh ;zrhs Ù[X o{g 

ftu pqjwk ih B/ Gos B{z f;ykfJnk s/ Gos B/ ng;oktK ns/ rzXopK B{z fJ; dh f;Zfynk fdZsh. 81 

d{;o/ gk;/ iB ;XkoB Ùk;so d/ pzXBK s'A w[es gqd/Ùe b'e rhsK ns/ b'e X[BK ftu nkgDk 

wB'oziB eodk ;h. fJBQK b'e X[BK d/ nkXko s/ jh e[M okrK dh f;oiDk j'Jh fit/A fe G[gkbh, i"Bg[oh, 

w[bskBh, njho, gjkVh, wKv, nk;k, rT[Vh, wkM, f;zXVk, ekBVk, fsbzr, p?okVh, N'vh, r"Av nkfd. 

T[go'es okr nkgD/ Bkw nB[;ko nkgD/ nkgD/ ;EkB d/ b'e ;zrhs dk gqshfBXst eod/ jB. 

gzvs Unzeko BkE mke[o dk eEB j?, šw/oh XkoBk j? fe nZi th i/ y'i ehsh ikt/ sK gqubs rkJ/ 

ikD tkb/ okrK dk T[sgkde b'e ;zrhs jh f;ZX j't/rk.@ 82 

b'e okr gXsh ns/ Ùk;soh okr gXsh dk ;[w/b Xkofwe ekft ftu j'fJnk j?. Xkofwe ekft B{z 

b'e ns/ Ùk;soh d'jK soQK d/ okrK nB[;ko rkfJnk iKdk fojk j?. 

okrK s/ nkXkos ekft gozgok 

gfdnK B{z okrK d/ nkXko s/ rkT[D dh gozgok p'Xh f;ZXK s'A Ù[o{ j' iKdh j?. fJjBK f;ZXK B/ fijV/ 

okrK dk gq:'r ehsk T[BQK d/ Bkw fJ; gqeko jB L 

1a r'V 

2a wko{ 

11

3a r{ioh 

4a gNwzioh 

5a d/tekoh 

6a d/;ky 

7a G?oth 

8a ekw'd 

9a XBk;oh 

10a okwebh 

11a tokNh 

12a f;tko (nk;ktoh) 

13a toKdh 

14a wbkdh 

15a wkb;qh 

16a wbk;h r"Av 

17a pzrkbk 

18a okfrBh t/d 83 

fJBQK ftu'A i? d/t B/ nkgD/ rqzE rhs r'fpzd ftu j/m fby/ okrK dk gq:'r ehsk j? L 

G?oth, r{ioh, d/;ky, okwebh, tokVh. f;ZXK d/ okrK ftu r'V ns/ wkb;h r'Av okrK dk gq:'r 

j'fJnk ns/ i? d/t d/ rqzEK ftu wkbt r'V okr dk gq:'r ehsk frnk j?. fJ; s'A fpBK rhs r'ftzd ftu 

fijV/ okr gq:'r j'J/ jB T[BQK d/ Bkw fJ; gqeko jB L 

p;zs, eoDkN, d/;h, pokVh, r[Debh, wkbt, ftGk;. 

i?d/t ih s'A T[gozs fJfsjk;e s"o s/ Ù/y ¯ohd ih dh ouBk nkT[Adh j?. fijVh ;{jh ns/ nk;k okrK 

ftu doi j'Jh j? . cohd ih Gkt/A w[;bwkB ;{ch eth ;B go T[BQK dh ouBk dk gd-o{g ns/ okrK s/ 

fBoXkos j'Dk fJj do;kT[Adk j? fe T[; t/b/ gfdnK B{z okrK ftu rkT[D dk fotki fJBk gqubs ;h fe ;{ch 

eth th fJ; d/ gqGkt s'A nS{s/ BjhA ofj ;e/. 

¯ohd ih s'A pknd Grs Bkwd/t dk ouBk ekb j?. Grs Bkwd/t dh fijVh ouBk r[o{ rqzE ;kfjp 

ftu doi j? T[j nmkoK okrK s/ fBoXkos j?. 

rT[Vh, nk;k, r{ioh, ;'om, XBk;oh, N'vh, fsbzr, fpbktb, r"V, okwebh, wkbh r"Vk, wko{, G?oT[, 

p;zs, ;kozr, wbko, ekBVk s/ gqGksh. 

fJ;/ ekb d/ Grs fsqb'uB B/ fszB okrK ftu ekft ouBk ehsh. r[o{ rqzE ;kfjp ftu fJj ouBk 

f;oh, r{ioh ns/ XBk;oh okrK nXhB ehsh rJh j?. 

s/jothA ;dh ftu j'J/ Grs ;XBk dk fJe gd okr fpbktb ftu doi j?. Grs p/Dh B/ nkgDh 

ouBk bJh f;oh, okwebh s/ gqGksh okrK B{z gq:'r ehsk j?. okwK Bzd ih dk fJe gdk okr p;zs ftu doi 

j?. 

fJ; soQK r[o{ ekb s'A gfjbK gfdnK B{z okrK ftu rkT[D dh gozgok gqubs ;h. j[D sZe fijV/ okrK 

dk T[b/y j'fJnk j? brGr T[BQK jh ;ko/ okrK dk gq:'r ;wekbhB Grs ethnK B/ ehsk j?. 

epho ih B/ f;oh, rT[Vh, nk;k, r{ioh, fpjkrVk, ;'ofm, XBk;oh, fsbzr, ;{jh, fpbktb, r"Av, 

okwebh, wko{, e/dkok, G?oT[, p;zs, ;kozr ns/ gqGksh okrK ftu pkDh ouBk ehsh j?. 

Grs oftdk; ih dh r[o{ rqzE ;kfjp ftu fijV/ okrK ftu pkDh fwbdh j? T[j jB-f;oh, rT[Vh, 

nk;k, r{ioh, ;'ofm, XBk;oh, i?sf;oh, ;{jh, fpbktb, r"Av, okwebh, wko{, e/dkok, G?oT[, p;zs wbko. 

12

Grs ghgk ih ns/ ;?D ih B/ XBk;oh okr ftu ns/ Grs XzBk ih B/ XBk;oh d/ Bkb nk;k okr dk 

th gq:'r ehsk j?. Grs GhyD B/ ;'fom okr ns/ Grs ;{odk; B/ ;kozr okr ftu ekft ouBk ehsh i' r[o{ 

rqzE ;kfjp ftu doi j?. 

r[o{ ekft ns/ okr gozgok 

r[o{ rqzE ;kfjp ftu r[o{ ethnK B/ e[b 31 okrK ftu ekft ouBk ehsh j?. fJBQK ftu'A r[o{ BkBe d/t ih B/ 

e/tb 19 okrK B{z nkgDh ekft ouBk dk wkfXnw pDkfJnk j?. 19 okrK ftu'A e[M okrK dk gfjbK jh Grs 

ethnK B/ gq:'r ehsk j?. f;oh, rT[Vh, nk;k, r{ioh, ;'ofm, XBk;oh, fsbzr, ;{jh, fpbktb, okwebh, wko{, 

G?oT[, p;zs, ;kozr ns/ gqGksh dk gq:'r Grs epho ih B/ ehsk j?. wbko okr dk gq:'r Grs Bkwd/t ih B/ 

ehsk j?. 

r[o{ BkBe d/t ih B/ g{opekbh okr gozgok d/ eJh okr BjhA ngDkJ/. r[o{ rqzE ;kfjp d/ jh 12 

okr, d/trzXkoh, fpjkrVk, i?s;oh, N'vh, p?okVh, r"Av, BN BokfJD, wkbh rT[Vk, e/dkok, ekBVk s/ 

efbnkD r[o{ BkBe d/t ih B/ nkgDh ekft pkDh bJh gq:'r BjhA ehs/. 

fJBQK okrK ftu fpjkrVk, r"Av ns/ e/dkok okrK dk gq:'r Grs epho ih B/ ehsk j? ns/ N'vh ns/ 

wkbh rT[Vk okrK ftu Grs Bkwd/t B/ ekft ouBk ehsh j?. 

r[o{ BkBe d/t ih B/ wkM, tvjz; ns/ s[ykoh Bt/A okr gq:'r ehs/ jB. 

r[o{ nzrd d/t ih d/ e/tb 62 ;b'e jB i' r[o{ rqzE ;kfjp ftu d; tkoK ftu doi ehs/ rJ/ jB. 

r[o{ nwo dk; ih B/ fijV/ 17 okrK ftu ouBk ehsh j? T[j ;ko/ r[o{ BkBe d/t ih okjhA gq:'r ehs/ rJ/ jB. 

T[BQK B/ r[o{ BkBe d/t ih okjhA gq:'r ehs/ fsbzr ns/ s[ykoh okr B{z nkgDh ekft ouBk dk wkfXnw BjhA 

pDkfJnk. 

r[o{ okw dk; ih B/ nkgD/ s'A gfjb/ r[o{ ;kfjpK okjhA gq:[es 19 okrK dh frDsh ftu tkXk eoe/ 

30 okrK sZe gj[zuk fdZsh. T[jBQK r[o{ BkBe d/t ih d/ 19 okrK s'A fpBK 11 Bt/A okrK dk gq:'r ehsk. 

fJj okr jB, d/t rzXkoh, fpjkrVk, i?s;oh, N'vh, p?okVh, r"Av, BN BokfJD, wkbh rT[Vk, e/dkok, 

ekBVk ns/ efbnkD. fJBQK 11 okrK ftu'A 7 okr r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi j? Grs ethnK dh pkDh ftu 

gq:'r j'J/ jB. N'vh, wkbh r'Vk, r"Av ns/ ekBVk okrK ftu Grs Bkwd/t B/ ouBk ehsh j?. epho ih B/ 

fpjkrVk, e/dkok ns/ r"Av okr dk gq:'r ehsk j?. Grs oftdk; ih dk i?s;oh okr ftu fJe gdk T[gbGX 

j?. 

fJ; soQK r[o{ okw dk; ih B/ r[o{ rzqE ;kfjp ftu doi Grs ns/ r[o{ ethnK okjhA gq:'r ehs/ okrK 

s'A tZyo/ d/t rzXkoh, p?okVh, BN BokfJD ns/ efbnkD, Bt/A okr gq:'r ehs/ jB. 

r[o{ noiB d/t ih B/ gfjb/ r[o{ ;kfjpkB okjhA gq:'r j'J/ ;ko/ okrK ftu ekft ouBk ehsh j?. 

r[o{ s/r pjkdo ih B/ 15 okrK ftu ekft ouBk ehsh j?. fJBQK ftu'A 14 okr gfjb/ r[o{ ;kfjpkB 

okjhA gq:'r j'J/ jB. e/tb i?iktzsh okr jh ni/jk j? fijVk e/tb r[o{ s/r pjkdo ih B/ jh gq:'r ehsk j?. 

fJj okr r[o{ rqzE ;kfjp d/ Grs ethnK B/ th gq:'r BjhA ehsk. 

fJ; ;w[Zu/ nfXn?B s'A fJj ;gÙN j[zdk j? fe r[o{ ekft ftu gq:[es 31 okrK ftu'A wkM, tvjz;, 

s[ykoh, d/trzXkoh, BN BokfJD, efbnkD ns/ i?iktzsh ni/j/ okr jB fiBQK B{z r[o{ ;kfjpkB B/ jh gq:'r 

ehsk j?. 

r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi okrwkbk L 

wZX ekb ftu okrK dk torheoD gsh, gsBh, g[Zs ns/ B{zjK nkfd d/ o{g ftu ehsk iKdk ;h. fJ; 

;zpzX B{z do;kT[D bJh eJh ;zrhsekoK B/ ekft ouBk ehsh j?. fJj' fijh ouBk B{z okrwkbk fejk iKdk j?. 

r[o{ rqzE ;kfjp ftu th fJe nfijh okrwkbk doi j'Jh j?. fJj okrwkbk r[o{ rqzE ;kfjp d/ nyho ftu doi 

j?. fJ; ftu uko d'fjo/, fJe ;'omk ns/ gzi gzi pzdK dk fBÙkBh Szd j?. gfjbK gzi pzd fBÙkBh Szd d/ fco 

13

d'fjok doi j?. fJ; okrwkbk ftu S/ w[Zy okrK d/ Bkw, okrK dhnK gsBhnK ns/ g[ZsoK pko/ dZf;nk j?. 

nkyoh d'fjo/ ftu g{o/ okrK ns/ okrDhnK dh frDsh fdZsh rJh j? L 

y;N okr T[fB rkJ/ ;zfr okrBh sh;. 

;G? g[sq okrB e/ nkmkoj d; ph; .. 84 

okr-okrDh torheoD dh fJ; gXsh dk gqX'r gfjbh tko ;zrhs weozd Bkwe rqzE ftu j'fJnk j?. 

fJj rqzE nZmthA ;dh ftu Bkod B/ fbfynk ;h. ftdtkBK dk ftuko j? fe nZmthA iK B"AthA ;dh sZe okr 

ns/ T[;d/ ;[oK ;zpzXh fJzBh y'i j' u[Zeh j? fe ;zrhs nukohnK B/ okr ns/ T[;d/ ;[oK d/ ;[Gkn ns/ gqfeqsh dk 

ftÙb/ÙD eoe/ T[BQK d/ gq:'r ;zpzXh Ù'X-ekoi ;zg{oB eo fbnk ;h. wszr B{z rqkw okrK ftu g[oÙ sZs ns/ 

d/;h okrK ftu Bkoh sZs dh Mbe fdZ;h. fJ; bJh fJBQK B{z g[oÙ ns/ fJ;soh okr fejk ikD bZr fgnk. 

fiBQK okrK ftu fJj fBy/Vk ;gÙN BjhA j'fJnk T[BQK B{z Bg[z;e fejk frnk. 14 Bg[z;e okrK dk ;ze/s fwbdk 

j?. 85 fJ;/ gqEk B/ pkd ftu okr wkbk dk o{g XkoB eo fbnk. 1540 Jha ftu wfbe w[jwzd ik:;h B/ nkgD/ 

gqf;ZX rqzE gdwkts ftu 528 thA ;gsgdh ftu fJe okrwkbk fbyh j? fi; ftu gfjbk okr G?ot, d{ik 

wkbe';, shik fjzv'b, u"Ek w/x, gzitK f;oh, S/tK dhge okr j?. fJ; okrwkbk ftu e[b 36 okrDhnK dk 

T[b/y j?. go okrK d/ BK ns/ okr-g[ZsoK nkfd dk e'Jh f˜eo BjhA j?. 86 

1556 Jha ftu g[zvohe B/ gfjbK S/ w[Zy okr, gzi gzi gsBhnK ns/ gzi gzi g[ZsoK dk fttoD 

fdzfdnK fJe okr wkbk fbyh j?. 87 fJ; dk t/otk fJ; soQK j? L 

1a 

Ù[ZX G?ot 

okrDhnK -XzBk;h, G?oth, ;?AXth, wkoth, nk;ktoh 

okr g[Zso -G?ot, Ù[X bfbs, gzuw, goi, pzrkb. 

G?ot 

G?oth, r[oioh, okw feoh, r[Dfeoh, pzrkbh, ;?AXth 

gzuw 

ftGkÙk, G[gkbh, eoBkNh, tvfjz;ek, wkbth, gNwzioh 

w/x 

wbkoh, ;'oNh, ;kt/oh, e'fÙeh, rKXkoh, jo f;zrko 

ftqjkBkN 

ekw'dh, efbnkDh, nkGhoh, BkfNek, ;kozrh, BNjzphok 

;qh Ua;ha rKr[bh 88 B/ ebhBkE ws d/ okrK dk torheoD fJ; soQK fdZsk j? L 

;qh okr 

r'oh, e'bkjb, Xtbk, to'okih, wkbe';, d/trzXko 

gzuw 

fsqt/Dh, ;szGsh oXek, ywkfJu, nkGhoh, e[e[G, tokoh, nk;ktkoh 

G?ot 

G?oth, r{ioh, t/bktbh, ftjkr, eoBkN, ekBVk 

w/x 

pzrkbh, wX[ok, ekw'dh, XBk;oh, d/t shoEh, fdtkbh 

BN BokfJD 

sqtzeh, s/bzrh, g{oth, rKXkoh, okw, f;Xwbkoh 

pz;s 

14

nKXkbh, r[Bebh, gNwzioh, r[zvfroh, Nzek, d/t;koh 

Gkos d/ BK s/ fijVk ws gqubs j? T[;d/ nB[;ko 6 okr ns/ jo/e okr dhnK gzi okrDhnK ns/ 

gzi g[Zso jB L 

G?ot 

okrDhnK L wX[wkXth, G?oth, pzrkbh, pokVh, ;?Xth 

okr g[Zso L fpbktb, gzuw, d/t;ky:, d/trzXko, ftGk; B{zjK L 

okwebh, ;[jkJh, ;[xoJh, gNwzioh, s'Vh 

wkbe'; 

okrDhnKL r[Debh, yzGksh, r[oioh, G[gkbh, r"Vh. 

g[ZsoL ;'w, gokw[B, tvjz;, e[e[G, pzrkb 

B{zjKL ;[omh, fsqt?Dh, eoBkNh, nk;ktoh, r'ofroh 

fjzv'b 

okrDhnKL t/bktbh, d/;kyh, bfbsk, Ghwgbk;h, wkbth 

gZ[soL foytjz;, t;zs, b'ejk;, rzXot, bfbs 

B{zjKL e/dkok, ekw'dh, ftjkrVk, ekch, goi 

dhge 

okrDhnKL BN, wbkoh, e/dkoh, ekBok, Gkfoek 

g[Zso L Ù[X efbnkD, ;'om, d/Ùeko, jwho, wko{o 

B{zjK L tvjz;, d/Ù tokNh, t?okNh, d/tfroh, f;Xth 

;qh okr L 

okrDhnK L t;zsh, wkbth, wkb;qh, ;kjkBk, XBk;oh 

g[Zso L BN, Sk:kBN, ekBVk, JhwB, ÙzeokGoD 

B{zjKL Ù:kw, g{ohnk, r[oioh, jwhoh, nVkBk 

w/x okr 

okrDhnKL ;kozr, tzek, rzXoth, wbkoh, w[bskBh 

g[ZsoL pjkd[oh, BNBokfJD, wbtk, i:fs, ekw'd 

B{zjK L gjkVh, i?:zsh, rzXkoh, g{oth, i?itzsh 

jB[wzs ws dh okr wkbk dk ;zrhs dogD ftu j/m fby/ nB[;ko t/otk fdZsk j?L 

G?ot 

okrDhnKL wX:kwkfd, G?oth, pzrkbh, tokNh, ;?Xth 

fjzv'b 

okrDhnKL p/bktbh, okwfeoh, d/Ùy:, gNwzioh, bfbsk 

e'Ùe 

okrDhnKL N'Vh, yzGktsh, r"oh, r[Deqh, e[e[Gk 

dhge 

okrDhnKL e/dkoh, ekBVk, d/Ùh, ekw'dh, BkfNek 

;qh okr 

okrDhnKL tk;zsh, wkbth, wkb ;qh, XzBkf;ek, nk;ktoh 

w/x okr 

okrDhnKL wbkoh, d/Ùekoh, G[gkbh, r[oioh, Nzeh 

15

z 

fit/A fe gfjbK dZf;nk ik u[Zek j? fe r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi okrwkbk ftu okrK dk gsh, gsBh 

s/ g[Zso torheoD nB[;ko toDB ehsk j?. fJ; dk t/otk fJ; soQK j? L 

G?ot okr 

okrDhnK L G?oth, fpbktbh, g[B:keh, pzrkbh, n;b/yh 

g[Zso L gzuw, joy, fd;ky, pzrkb, wX[, wkXt, bfbs, 

fpbktb 

wkbe'; 

okrDhnK L r"Avfroh, d/trzXkoh, rzXkoh, ;hj[sh, XBk;oh 

g[Zso L wko{, w;sKr, w/tko, gqpb, uzve';, yT[yN, 

GT[o, nBzd 

fjzv'b 

okrDhnK L s?bzrh, d/teoh, p;zsh, f;zX{oh 

g[Zso L ;[owkBzd, Gk;eo, uzdqfpzp, wzrb, ;o;pkB, 

fpB'd, p;zs, ekw'd 

dhge 

okrDhnK L eS/bh, gNwzioh, N'vh, ew'dh, r{ioh 

g[Zso L ebzek, e[zsb, okw, ewb, e[;w, uzge, r"ok, 

ekBVk, efbnkB f;oh okr 

okrDhnK L p/okoh, eoBkNh, rtoh, nk;ktoh, f;zXth 

g[Zso L ;kb{, ;kor, ;krok, r"Av, rzGho, e[zG, jwho 

w/x okr 

okrDhnK L ;'om, r"Av, wbkoh, nk;k, ;{j' 

g[Zso L p?okXo, riXo, e/dkok, ipbhXo, BN,ibXkok, ;zeo, 

f;nkwk 

r[o{ rqzE ;kfjp dh okrwkbk dk pkeh wsK dhnK okr wkbktK Bkb s[bBkswe nfXn?B eoB s'A 

gsk bZrdk j? fe fJj okr wkbk okrwkbk-gozgok dh jh fJe eVh j? go fJ; B/ fejV/ ws dk nB[;oD ehsk 

j? fJ; pko/ e'Jh ;ze/s BjhA fwbdk. 

fgS/ fdZs/ wsK dhnK okrwkbK ftu'A fJj g{o/ s"o s/ fe;/ th okrwkbk Bkb BjhA fwbdh. Gosws 

ns/ jB[zws Bkb fJ; d/ w[Zy okr w/b yKd/ jB go gfotko ftu ekch nszo j?. 

fJj okr wkbk r[o{ rqzE ;kfjp d/ okr gqpzX Bkb'A ekch fGzB j?. f;Zy irs ftu dh r[o{ rqzE ;kfjp 

ftu j'Ad pko/ th tkd-fttkd j[zdk j?. GkJh tho f;'zx ns/ T[jBK d/ nB[nkJh fJ; okrwkbk B{z r[o{ noiB 

d/t ih dh feqs wzB e/ fJ; B{z r[opkDh fizBk ;fseko d/D dh b'V wfj;{; eod/ jB. go d{;o/ gk;/ e[M 

ftdtkBK tb'A fJ; okr wkbk B{} nkbw eth dh feqs wzB e/ r[o{ rqzE ;kfjp ftu'A pkjo eZYD dh wzr ehsh 

iKdh j?. r[o{ rqzE ;kfjp ftu fJ; okr wkbk dh j'Ad mhe j? iK rbs, fJ; fttkd B{z SZv e/ okrwkbk dk 

nfXn?B ehfsnK fJj gsk brdk j? fe fJj okrwkbk T[; ;w/A d/ okr-gqpzX dh fJe ;{uh j?. 

fJ; okr wkbk s'A ;kB{z eJh Bt/A okrK dk gsk bZrdk j?. fit/A g[fBnkeh, n;b/yh, joy, ;hj[sh, 

w;sKr, w/tko, gqpb, uzve";, yT[yN, GT[o, nBzd, f;zX{oh, njhoh, ;[owkBzd, Gk;eo, uzdqfpzp, wzrb, 

16

;o;pkB, fpB'd, ;kb{, ;krok, rzGho, r[zv, e[zG, eS/bh, ekbzek, e[zsb, ewb, e[;w, uzge, r"ok, nk;k, 

p?okXo, riXo, ibXkok, ;zeo nkfd . fJBQK okrK dk fieo ;BksBh okr gozgok ftu BjhA fwbdk. 

okrwkbk ftu r[o{ ekft d/ fijV/ okrK dk T[b/y j'fJnk j?, T[BQK dh f;Esh fJ; gqeko j?L 

okr 

okrwkbk ftu ;EkB 

f;oh okr 

w[Zy gzitK okr 

rT[Vh 

;qh okr dh okrDh 

nk;k 

w/x okr dh okrDh 

r{ioh 

dhge dh okrDh 

d/t rzXkoh 

wkbe'A; dh okrDh 

;'om 


XBk;oh 

wkbe'A; dh okrDh 

N'vh 

dhge dh okrDh 

p?okVh 

f;oh okr dh okrDh 

fsbzr 

fjzv'b dh okrDh 

;{jh 


fpbktb 

G?ot dk g[Zso 

r'Av 

f;oh okr dk g[Zso 

BN BokfJD 

w/x okr dk g[Zso 

wko{ 

wkbe'A; dk g[Zso 

G?oT{ 

w[Zy gfjbk okr 

p;zs 

fjzv'b dk g[Zso 

;kozr 

f;oh okr dk g[Zso 

wbko 

w/x okr dk g[Zso 

ekBVk 

dhge okr dk g[Zso 

efbnkB 

dhge okr dk g[Zso 

fijV/ okr r[o{ ekft ftu tos/ rJ/ jB ns/ T[BQK dk okr wkbk ftu fieo BjhA T[BQK d/ Bkw jB L 

wkM, fpjkrVk, tvjz;, i?s;oh, okwebh, wkbh rkT[Vk, s[ykoh, gqGksh s/ i?iktzsh. 

T[go'es nfXn?B s'A Bshik eZfYnk ik ;edh j? fe r[o{ eth okr gozgok d/ ;BksBh gZy s'A Gbh 

GKs ikD{z ;B, go T[BQK B/ fBo'b fJ; gozgok B{z BjhA ngDkfJnk ;r'A pj[s ;ko/ ni/j/ gq:'r ehs/ fijV/ 

;BksBh gozgok nXhB BjhA nkT[Ad/. r[o{ rqzE ;kfjp ftu e[M ;BksBh okrK dk gq:'r e[M j'o okrK B{z fwbk 

e/ fwÙos o{g ftu j'fJnk j?. okrK dk fJj w/b r[o{ rqzE ;kfjp dh w"fbe d/D j?. fJ; dh T[djkoD fe;/ j'o 

rqzE ftu T[gbGX BjhA j?. okr w/bK dh ;{uh fJ; soQK j? L 

1a rT[Vh r[nko/oh 

2a rT[Vh dyDh 

3a rT[Vh u/sh 

4a rT[Vh p?okrD 

5a rT[Vh dhgeh 

6a rT[Vh g[oph dhgeh 

7a rT[Vh g{oph 

8a rT[Vh wkM 

9a rT[Vh wkbk 

17

10a rT[Vh Gh ;'om Gh 

11a tvjz; dyDh 

12a fsbzr ekch 

13a ;{jh ekch 

14a ;{jh bfbs 

15a fpbktb r"Av 

16a fpbktb dyDh 

17a okwebh dyDh 

18a wko{ ekch 

19a wko{ dyDh 

20a p;zs fjzv'b 

21a efbnkD G[gkbh 

22a gqGksh dyDh 

23a gqGksh ftGk; 

24a nk;k n;ktoh 

25a n;ktoh ;[Xzr 

r[o{ ethnK B/ okr d/ Bkb Bkb b'e X[BK dk th gq:'r ehsk j?. fe;/ okr dk ;[szso gq:'r fpbe[b 

BjhA ehsk. fJE/ okr ;jkfJe j?. r[o{ ekft ftu gfjbK okr dk Bkw j? c/o ekft o{g dk. fit/A tkoK B{z rkT[D 

bJh okrK d/ Bkb Bkb e[M yk; X[BK B{z ngDkT[D dk nkd/Ù fdZsk j'fJnk j?. 

r[o{ ethnK dk Gkosh ekft ns/ ;zrhs gozgok d/ ;zdoG ftu nfXn?B eoB Bkb fJj ;gÙN j' 

iKdk j? fe 

r[o{ ekft ftu gq:[es g[oksB Gkosh ekft ns/ b'e ekft o{g ftÙ/Ù okrK ns/ X[BhnK Bkb ;zpzXs 

j' ikD ekoB g[oksB Gkosh ekft gozgok ftu fJe BtK tkXk eod/ jB. 

r[o{ ekft ftu gq:[es okr Gkt/A Gkosh ;BksBh okr gozgok Bkb ;zpzXs jB, go T[BQK d/ fwÙos 

o{gK dk gq:'r r[o{ ;kfjpkB dh ftbyDsk j?. fJBQK okrK B{z b'e ekft-o{gK dhnK X[BhnK ns/ skb-gqpzX 

nB[;ko rkT[Dk r[o{ ;kfjpkB dh fJe w"fbe d/D j?. fJ;/ soQK ;ko/ r[o{ ekft ftu eftsk ns/ ;zrhs dk 

go;go ;zi'r fiE/ gozgok Bkb ;zpzXs j?, T[E/ eJh rZbK ftu w'fbe th j?. r[o{ ekft dh ekfte ns/ ;zrhse 

fgmG{wh d/ nfXn?B s'A fJj ;gZÙN j? fe r[o{ ethnK B/ pj[s e[M g[oksB gozgok s'A ngDkfJnk j? ns/ gozgok 

dk pj[s e[M T[BQK B/ ngDkT[D s'A r[o/˜ ehsk j? . 

vka joGiB f;zx d/ ÙpdK ftu šr[o{ ekft pkDh B/ gqkuhB gozgoktK d/ nB[;ko uZbfdnK th rqfjD 

ns/ fsnkr d/ nfXeko dk pV/ f;nkDg Bkb gq:'r ehsk j?.@ 94 w?eb'v d/ r[o{ BkBe d/t ih pko/ fJj Ùpd 

;w[u/ r[o{ ekft s/ Y[Ze iKd/ jB, šr[o{ BkBe d/t ih dh ;koh ;zouBk dk skDk pkDk fe;/ Bk fe;/ gkozgfoe 

;'w/ ftu fwb iKdk j? go T[; dh nzsbh ouBk ftXh r[o{ BkBe d/t ih dh nkgDh w"fbe ftXh j?.@ 95 fJ; 

soQK ;ko/ r[o{ ekft ftu gozgok ns/ w"fbesk dk pVk ;[zdo ;[w/b j'fJnk j?. 

jtkb/ ns/ fNZgDhnK 

1a fÙtdZs “frnkBh” Gkosh: ;z;feqsh, gzBk 239-40 

2a okj[b ;Kfeqs:kB, doÙB fdrdoÙB, gzBk 382 

3a fÙtdZs “frnkBh” Gkosh: ;z;feqsh, gzBk 247 

4a Skd'r:'gfBÙd, ;zeo GkÙfoE (fjzdh nB[tkd), gzBk 33 

5a ekfbek gq;kd (;za) pqjs fjzdh e'Ù, gzBk 808 

18

6a nkukfonk pqfj;gsh, ;zrhs fuzskwDh, gzBk 31 

7a rDgsh uzdo r[gs, fjzdh ;kfjs: ek ftfrnkfBe fJfsjk;, gzBk 78 

8a T[w/Ù i'Ùh “Gkosh ;zrhs ek fJfsjk;”, gzBk 119-120 

9a Maurice Winternitz, History of Indian Literature, Vo.ll, Page 257 

10a irB BkE Ùowk, jwkok ;K;feqse ;kfjs, gzBk 56 

11a Maurice Winternitz, History of Indian Literature, Vol. ll. Page 257 

12a ghsKpo pVEtkb (;za) r'oypkDh 

13a j˜koh gq;kd fdt/dh, BkE ;zgodkfJ, gzBk 221 

14a R.G. Bhandarkar, Vaisnavism, Savism and other Minor Religious Systems. Page 142 

15a Parjanand, Historical Development of Indian Music, Page 259-261-262 

16a ;[Gdok u"Xoh, šgqpzX e/ fJfsjk; w/A “rhs r'ftzd” ek ;EkB@, ;zrhs, (iBtoh 1970), gzBk 38 

17a gqekÙ f;zx (vka) šGrsh bfjo, Grs oftdk; s/ T[BQK dh pkDh@, gzikph d[fBnK (i[bkJh-nr;s, 1971), 

gzBk 6 

19a go;{ okw us[ot/dh, (nkukfonk) T[soh Gkos eh ;zs gozgok, gzBk 10 

19a ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 340 




23a ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 676-677 

24a r'oy pkDh, gzBk 157-158 

25a tDikok p/dh, ekft s/ b'e ekft, gzBk 63 

26a fÙt Ù/yo fw;o (vka) “Gkosh: ;z;feqsh w/A b'e rhs'A eh nfGftnesh”, ;zw/bB gsqek (b'e ;z;feqsh) gzBk 

134 

27a ;[Gdok u"Xoh, šgqpzX e/ fJfsjk; w/A “rhs r'ftzd” ek ;EkB@, ;zrhs (iBtoh 1970), gzBk 38 

28a oftzdo e[wko Gqwo, fjzdh Grsh ;kfjs: w/A b'e-sst, gzBk 179 

29a r'oy pkDh, gzBk 157-158 

30a r'oy pkDh, gzBk 181 

31a j˜koh gq;kd fdt/dh, BkE ;zgodkfJ, gzBk 221 

32a oftzdo BkE Gowo, fjzdh Grsh ;kfjs: w/A b'e-sst, gzBk 149 

33a “gdwkts” gzBk 101 

34a ihs f;zx ;hsb, šr[o{ BkBe dh nkfd pkDh gdh fbyh@, gzikph d[BhnK, (Btzpo-d;zpo 1969) gzBK 320 

35a wjkB e'Ù, gzBk 172 

36a tDikok p/dh, gzikph b'e Xkok ftÙte'Ù, gzBk 551 

37a oftzdo BkE Gowo, fjzdh Grsh ;kfjs: w/A b'e-sst, gzBk 132 




41a nkfd ;u[ i[rkfd ;u j? Gh ;u[ BkBe j';h Gh ;u[ 


43a tko wkM, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 146 

44a nk;k wjbk 1, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 462 

19



47a gzikph b'e Xkok ftÙte'Ù, gzBk 462 

48a rDgsh uzdo r[gs, fjzdh ;kfjs: ek ftfrnkfBe fJfsjk;, gzBk 180 




52a ;zs f;zx ;/y'A, gzikph ekft fÙo'wDh, gzBk 197 

53a ÙpdkoE, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 234 







60a oftzdo e[wko Gowo, fjzdh Grsh ;kfjs: w/A b'e sst, gzBk 149 

61a gdwkts, gzBk 98 

62a r[ows gqGkeo (1922), gzBk 365 

63a fjzdh ;kfjs e'Ù, gzBk 258 

64a tDikok p/dh, gzikph b'eXkok ftÙt e'Ù, gzBk 240 





69a jtkbk, gzikph ;kfjs dk fJfsjk;, gzBk 254, (GkÙk ftGkr gzikp) 

70a gzikph b'e Xkok ftÙte'Ù, gzBk 240 

71a ;kozr d/t, ;zrhs osBkeo (Gkr 1), gzBk 15 

72a njp'b, ;zrhs gkfoiks, gzBk 91 

73a dw'do gzvs, ;zrhs dogD, gzBk 73 

74a T[w/Ù i'Ùh, Gkosh ;zrhs ek fJfsjk;, gzBk 53-59 

75a T[w/Ù i'Ùh, Gkosh ;zrhs ek fJfsjk;, gzBk 70 

76a Gksyzv/, T[so Gkosh: ;zrhs ek ;zefÙgs fJfsjk;, gzBk 4 

77a pqfj;gsh, ;zrhs fuzskwDh, gzBk 13 

78a pqfj;gsh, ;zrhs fuzskwDh, gzBk 118-119 

79a skok f;zx, ;[oihs e"o, tkdB ebk, gzBk 244-245 

80a nkukfonk pqfj;sh, Gkosh: ;zrhs e' who y[;o' ek :'rdkB, “nwho y[;o'” ((;za) vka wfbe w[jzwd), gzBk 33 

81a nj'pb, ;zrhs gkfoiks, gzBk 6-7 

82a Unzeko BkE mke[o, Gkosh: b'e ;zrhs eh nkswk, “;zw/bB gfsqek”, (b'e ;z;fesh nze) gzBk 301-02 

83a gq'a NzvB, gzikph d[BhnK, iBtoh-cotoh 1965, gzBk 93 


85a gzBk bkb wdkB, ;zrhskX:kgB, gzBk 50 

20

86a ;[o?D f;zx ftby{, r[o{ rqzE ;kfjp w/A gozgokrs sst'A ek nfXn?B, gzBk 393 

87a Gksyzv/, ;zrhs-gXsh:'A ek s[bBkswe nfXn?B, gzBk 64-66 

88a O.C. Gangoli, Ragas and Raginis, Page 192 

89a ftwbkeKs okfJ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'Ù, gzBk 85 

90a dkw'do gzvs, ;zrhs dogD, gzBk 78 

91a ekBVk ns/ efbnkB d' tZyo/ tZyo/ okr jB. go i/ fJzM wzB fbnk ikt/ sK dhge okr d/ g[Zso B" pD iKd/ 

jB id'A fe jo okr d/ nZm g[Zso toDB ehs/ rJ/ jB. 

92a r[ows ;zrhs go j[D se fwbh y'i (Gkr gfjbk) gzBk 9-51 

93a noiB f;zx (;zgkde), okrwkbk fBoD? (1965) 

94a jfoGiB f;zx (vka) r[ow[yh fbgh w/A fjzdh ekt:, gzBk 38-39 

95a In the case of Guru Nanak, this was certainly the result. We may trace the threads to a 

variety of sources, the ultimate pattern remains uniquely his own. 

W.H. Machleod, Sikhism and Indian Society, jtkbk vka gq/w f;zx gqekÙ f;zx, r[o{ BkBe ns/ 

fBor[D Xkok, gzBk 22 

r[opkDh ns/ ;zrhs L fJfsjk;e gfog/y 

gfjb/ nfXnkfJ ftu n;hA f;ZX eo u[Ze/ jK fe fi; ;kfjfse s/ ;z;feqs fgZm-G[Zwh ftu r[opkDh 

ouh rJh T[; ftu ekft s/ ;zrhs d/ ;[w/b dh pVh bzwh gqEk ubh nk ojh ;h. fJ; gqEk nB[;ko r[o{ ;kfjpkB 

d/ ihtB, f;Zy ;z;Ek s/ r[o{ rqzE ;kfjp ftu ekft s/ ;zrhs B{z fJe' fizBk wjZst fdZsk frnk j?. r[o{ ekft 

ftu eftsk s/ ;zrhs d/ nfXn?B bJh õ{oh j? fe n;hA r[o{ ;kfjpkB d/ ihtB, f;Zy ;z;EktK s/ r[o{ rqzE 

;kfjp ftu i' ekft s/ ;zrhs B{z wjZst gqkgs j'fJnk j? T[; T[s/ fJZe Mks gk bJhJ/. fJ; wB'oE nXhB n;hA 

fJ; nfXnkfJ B{z fsB GkrK ftu tzv ;ed/ jK. 

1a 

2a 

3a 

r[o{ ;kfjpkB d/ fBih ihtB ftu ekft s/ ;zrhs dk wjZst 

f;Zy ;z;EktK ftu ekft s/ ;zrhs (ehosB) dk wjZst 

;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu ekft s/ ;zrhs dk T[b/y 

1a 

r[o{ ;kfjpkB d/ fBih ihtB ftu ekft s/ ;zrhs dk wjZst L 

f;Zy wZs d/ d; r[o{ ;kfjpkB ftu'A r[o{ jor'fpzd ih, r[o{ jfo okfJ ih ns/ r[o{ jfo feqÙB dh e'Jh 

pkDh r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi BjhA ns/ Bk jh fJjBK tb'A pkDh ouD dk e'Jh ;ze/s BjhA fwbdk j?. r[o{ 

r'fpzd f;zx ih B/ pkDh ouBk sK ehsh j? go T[j r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi BjhA j?. r[o{ rqzE ;kfjp ftu 

e/tb r[o{ BkBe d/t ih, r[o{ nzrd d/t ih, r[o{ nwo dk; ih, r[o{ okw dk; ih, r[o{ noiB d/t ih ns/ r[o{ 

s/r pjkdo ih dh pkDh doi j?. fJ; bJh n;hA fJE/ eqwtko T[BQK d/ fBZih ihtB ftu ekft s/ ;zrhs d/ 

wjZst pko/ ftuko eoKr/. 

(T) 

r[o{ BkBe d/t ih 

r[o{ BkBe d/t ih pkDh dh ouBk eoB t/b/ nkgD/ ouBkswe nwb s'A ;[u/s ;B, fJ;/ bJh T[BQK B/ 

nkgD/ nkg bJh “;kfJo” ftÙ/ÙD dk gq:'r ehsk j?L 

BkBe[ ;kfJo[ J/t ejs[ j? ;u/ gotodrkok.. 

(;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 660) 

21

“Ykvh” fejk j?. 

T[jBK B{z nkgD/ ekft d/ rkfJB ehs/ ikD dk g{ok fXnkB ;h. fJ;/ bJh T[jBK B/ nkgD/ nkg B{z 

jT[ YkYh t/eko eko? bkfJnk.. 

------------------------ 

YkYh ;u? wfjb y;fw p[bkfJnk.. 

------------------------ 

YkYh eo/ g;kT[ ;pd[ tikfJnk.. 


;B L 

T[jBK bJh nkgDh pkDh ;XkoB ekft BjhA ;h, T[j fJ; B{z “y;w eh pkDh” ns/ “;u eh pkDh” efjzd/ 

i?;h w? nkt? y;w[ eh pkDh s?;Vk eoh frnkB[ t? bkb'.. 

-------------------------------------- 

;u eh pkDh BkBe[ nky? ;u[ ;[DkfJ;h ;u[ eh p/bk.. 

(;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 721-22) 

fiZE/ r[o{ BkBe d/t ih nkgDh pkDh ftu ekft ns/ ;zrhs d/ ;zpzX pko/ ;[u/s ;B, T[E/ T[jBK d/ 

ihtB pko/ fbyD tkb/ ftdtkBK B/ f;ZX/ s"o s/ r[o{ ;kfjp d/ ekft ns/ ;zrhs d/ frnkB pko/ uouk BjhA 

ehsh. fit/A iBw ;kyh ns/ fJfsjk;-g[;seK ftu feXo/ feXo/ T[jBK d/ ihtB s/ T[gd/ÙK dk toDB 

eofdnK ekft-frnkB ns/ ;zrhs ;[u/sBk dk toDB th j' frnk j?. fJjBK g[;seK s'A n;hA r[o{ BkBe d/t 

ih d/ ftneshrs ihtB ftu ekft ns/ ;zrhs dk i' wjZst ;h, T[; B{z ikD ;ed/ jK. 

r[o{ BkBe d/t ih pko/ nkw gqubs j? fe T[j pugB ftu okrpZX pkDh T[ukoB bZr gJ/ ;B. 

;kyheko B/ nk;k okr ftu gZNh 1 dk T[ukoB r[o{ BkBe d/t ih d/ pugB Bkb ;zpzXs ehsk j?. nkgD/ iBw- 

;EkB, sbtzvh ftu ofjzfdnK jh r[o{ BkBe d/t ih dk w/b GkJh wodkB/ Bkb j'fJnk. wodkBk nkgD/ ;w/A 

dk wjkB ;zrhseko ;h. fgqz;hgb ;fspho f;zx nB[;koL š;z;ko gqf;ZX rkfJe skB;/B d/ r[o{ ;[nkwh jfodk; 

wodkBk 2 ih d/ jh Ùfrod ;B.@ GkJh wodkB/ Bkb r[o{ BkBe d/t ih dh v{zxh ;KM dk ;G s'A tZvk ekoB 

;zrhs ;h. wodkBk opkp tikT[D ftu gqphB ;h. 

Gbk opkp tikfJdk wib; wodkBk whok;h.. 3 

r[o{ BkBe d/t ih id'A sbtzvh s'A ;[bskB g[o rJ/ sK T[BQK T[E/ w'dhykB/ ftu B"eoh eofdnK 

j'fJnK th pkDh ns/ ;zrhs d/ ;zrw, ehosB-gqtkj B{z ikoh ofynk. iBw ;kyh ftu fbfynk j?, ši' feS[ 

nb{ck r[o{ i'r fwb/ ;' ykt/, j'o gow/;o d/ noE d/t/ ns/ fBskgqsh oks eT[ ehosB j't/. 4 

iBw ;kyhnK s'A gsk brdk j? fe id'A r[o{ BkBe d/t ih pkDh T[ukod/ gfjbK wodkB/ B{z opkp 

tikT[D dk j[ew fdzd/ jB, šwodkfBnK opkp tik pkDh nkJh j?.@ 5 fJzR r[o{ BkBe d/t ih ekft f;oiB d/ 

nkozG s'A jh ;zrhs s/ ekft B{z fJe d{i/ d/ ;zrh - ;kEh ;wMd/ ;B. 

r[o-fJfsjk; ftu e[M ni/j/ jtkb/ th fwbd/ jB fiBQK s'A fJj nB[wkB ehsk ik ;edk j? fe r[o{ 

BkBe d/t ih nkgDh pkDh B{z fi; okr ftu rkT[Ad/ ;B T[;d/ rkfJB ;w/A th ;[u/s ;B. T[BQK B/ eJh okrK 

ftu okrK d/ ;w/A nB[;ko jh ekft ouBk ehsh L 

22

iBw ;kyhnK ns/ fJfsjk;-g[;seK ftu fpbktb 6 ns/ r{ioh 

7 okrK ftu ;t/o/, fsbzr 

8 ns/ 

XBk;oh okrK 9 ftu Ùkw B{z, nk;k okr ftu ;t/o/ ns/ Ùkw B{z 10 , ;qh okr ftu Ùkw B{z 11 ns/ ;'ofm 12 okr 

ftu oks B{z pkDh dk rkfJB ehsk dZf;nk iKdk j? . 

T[dk;hnK s'A pknd r[o{ BkBe d/t ih B/ nkgDk fBtk; eosko g[o fty/ eo fbnk. fJE/ th ;t/o/ 

Ùkw ehosB eoB dh gqEk ikoh oZyh L 

13 

;'do nkosh rkthn? nzfwqs t/b/ ig T[ukok.. 

fJ; ;w/A se ehosB eoB ftu eJh f;Zy th gqphB j' rJ/ ;B. GkJh r[odk; ih B/ GkrhoE BK d/ 

f;Zy B{z r[D rkfJB eoB tkbk f;Zy dZ; e/ T[; dh tZfvnkJh ehsh j?. 

14 

w?b ;hjK nkyhn?, GkohrE ekbh r[D rkt?.. 

Grs wkb ftu wkb' ns/ ;hjK Bkwe f;ZyK B{z T[gd/Ù fdzfdnK r[o{ BkBe d/t ih B/ ehosB B{z ;G 

s'A tZX bkGekoh t;s{ dZf;nk j?. 15 r[o{ BkBe d/t ih B/ ehosB dh wjZkBsk B{z ;wMfdnK nkgD/ s'A pknd 

th fJ; gqEk B{z ikoh oZyD d/ gqpzX ehs/ . r[o{ nzrd d/t ih B{z r[o{ rZdh d/D t/b/ fiZE/ pkDh dhnK g'EhnK 

fdZshnK, T[E/ pkDh rkfJB eoB tk;s/ pbtzv opkph B{z th T[BQK Bkb G/fink. 

pbtzv opkph s[w;zr ikt?.. 

16 

;w/ ;w/ jfo ehosB rkt?.. 

fJ; soQK r[o{ BkBe d/t ih d/ ;w[Zu/ ihtB ftu ekft ns/ ;zrhs dk ftÙ/Ù ;EkB fdqÙNhr'uo j[zdk 

j?. 

(n) 

r[o{ nzrd d/t ih 

r[o{ BkBe d/t ih B{z fwbD s'A gfjbK r[o{ nzrd d/t ih d/ ihtB pko/ pj[s xZN t/otk fwbdk j?. 

fJjh gsk bZrdk j? fe T[BQK d/ fgsk t?ÙDt Grs ;B ns/ jo ;kb t?ÙB' d/th dh :ksok eoB iKd/ ;B. 

r[o{ nzrd, fiBQK dk gfjbk BK “bfjDk” ;h, th fJ;/ gqGkt ;dek t?ÙB' d/th d/ g[ikoh pD rJ/. t?ÙDt ws 

ftu “ehosB” dh pVh wjZssk j?. fJ; bJh j' ;edk j? “bfjDk” ih th ;zrhs dk frnkB oZyd/ j'D, go fJ; 

pko/ e'Jh gqwkD gqkgs BjhA j?. fJj õ{o fejk ikgdk j? fe nkg ftu ekft ns/ ;zrhs d/ nkBzd B{z wkDB dh 

o[uh pVh gqpb ;h. fJ; pko/ fJE/ fJe gq;zr dk jtkbk d/Dk :'r j't/rk, šfJe i'Xk Bkwh iZN pkp/ BkBe dk 

T[gd/Ùh yzv{o ftu t;dk j?. nzfwqs t/b/ nÙBkB eo nk;k dh tko dk T[uko vkYh fwZmh ;[o ftu eodk j[zdk 

;h. bfjD/ dk xo B/V/ ;h, jw/Ùk ;[DfdnK ;[DfdnK fJBQK B{z g{} opb/ ;z;ekoK d/ ;pZp gq/w ikr fgnk-nzfwqs 

t/b/ dh fwZmh g:koh ;[ohbh nktk˜ bfjD/ ih d/ wB ftu ni/jh t; rJh i' nkgD/ xo'A T[m e/ GkJh i'X/ gk; 

ik p?mk, sK UB J/j g"Vh gVQh L 

fis[ ;/ftn? ;[y[ gkJhn? ;' ;kfjp[ ;dk ;wkbhn?.. 

fis[ ehsk gkJhn? nkgDk ;k xkb p[oh feT[ xkbhn?.. 


fJj ;[D e/ j'o Gh fizd ftu fizd g? rJh, ni/jk Ù"Ae bZrk i' jw/Ùk nzfwqs Goh X[o eh pkDh ;[D 

17 

;[D r[o{ BkBe ih d/ doÙB dh T[sezmk j' rJh. 

r[o{ BkBe d/t ih Bkb w/b j' ikD T[gozs r[o{ nzrd d/t ih B/ r[o{ rZdh ;zGkbD s'A gfjbK e'Jh 

pkDh BjhA ehsh. r[o rZdh ;zGkbD T[gozs r[o{ BkBe d/t ih d/ i'sh i's ;wkT[D ”s/ nkg B/ i' ;b'e ofunk 

T[j ekft ebk dk ;[zdo Bw{Bk j? L 18 

23

fXqr[ ihtD[ ;z;kfo sk e? gkS/ ihtDk.. 


fi;[ fgnko/ f;T[ B/j[ fs;[ nkr? wfo ubhn?.. 

nkg dh pkeh pkDh pko/ jtkb/ fwbd/ jB fe fJj tZy tZy frnkB r'ÙNK ftu ns/ T[gd/Ù fdzfdnK 

T[ukoh rJh. T[E/ fJBQK ouBktK ftu okr dk ;ze/s gqkgs BjhA j[zdk. r[o{ nzrd d/t ih dh ;koh pkDh ;b'eK 

ftu j? ns/ fJj ;koh dh ;koh tZy tZy r[o{ ;kfjpkB okjhA ouhnK tkoK ftu doi ehsh rJh j?. 

fJ; soQK r[o{ nzrd d/t ih d/ fBZih ihtB ftu ekft s/ ;zrhs pko/ pj[s xZN jtkb/ fwbd/ jB. 

(J) 

r[o{ nwodk; ih 

r[o{ ekft Xkok d/ shi/ eth r[o{ nwo dk; ih ;B. r[o{ nzrd d/t ih d/ ;zgoe ftu nkT[D s'A 

gfjbK nkg t?ÙBt ws d/ XkoBh ;B. t?ÙBt ehosB Grsh ftu fdqV ftÙtk; oZyd/ jB fJ; bJh j' ;edk 

j? fe nkg B/ ;zrhs dh f;Zfynk gqkge ehsh j't/ go fJ;dk e'Jh ;p{s BjhA fwbdk. vkeNo skoB f;zx ih dk 

ftuko j?, “j' ;edk j? fe r[o rZdh dh gqkgsh s'A gfjbK e'Jh gfdnK dh ouBk ehsh j't/A fit/A fe nkw t?ÙBt 

Grs eod/ jB, go T[j ;kv/ she BjhA g[Zih. 19 fJBQK ekft ;zGktBktK dk ekoB fJj j? fe nkg id'A r[o{ 

nzrd d/t ih B{z fwb/ T[d'A nkg dh T[wo bZrGr 61 ;kb dh ;h. nkg B{z 72 ;kb dh T[wo ftu r[o rZdh 

gqkgs j'Jh. nkg dh fijVh pkDh r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi j? T[; dk ouBk ekb 72 ;kb s'A b?e/ 90 ;kb dh 

T[wo sZe j?. fJ; dh Ùq/Ùmsk ns/ pkDh ftu EK go EK okrK ;zpzXh fdZs/ T[b/yK s'A fJ; ;zGktBk dk g?dk 

j'Dk e[dosh j? fe nkg B/ gfjbK th ;zrhspZX ekft ouBk ehsh j't/rh. 

Gkt/A nkgdh ekft ouBk pko/ ;ze/s BjhA fwbdk go fJj rZb fpBK fMie ejh ik ;edh j? fe r[o{ 

nzrd d/t ih Bkb fwbkg s'A gfjbK nkg B{z ekft wow dh uzrh ;{M ;h sK jh nkg r[o{ nzrd d/t ih ;g[Zsoh 

e'b'A pkDh ;[DfdnK jh T[; dh wjkBsk ;wM rJ/. 

r[o{} nzrd d/t ih e'b nk e/ ;/tk, f;woB, ;zrhs ns/ ekft d/ tksktoD Bkb nkg dh gqfsGk j'o 

fByo nkJh. frnkBh frnkB f;zx nB[;ko id'A nkg r[o{ nzrd d/t ih B{z fwb/ T[d'A nkg B{z nkBzd ;kfjp dh 

gfjbh s[Ze c[oh L 20 

nBzd GfJnk w/oh wkfJ ;fsr[o{ w? gkfJnk.. 


r[o{ nwodk; ih B/ id'A r[o rZdh ;zGkbh T[d'A T[jBQK B/ th r[o{ nzrd d/t ih d/ fBsB/w dk 

nB[;oD ehsk. stkohy r[o{ ykb;k nB[;ko “gj[c[Nh s'A ;[c?d g[Ùkek gfjB e/ f;zxk;B T[s/ nk p?md/l GkJh 

;kd{ pkd{ ehosB eod/--. 21 

fJ; soQK r[o{ nwodk; ih d/ ihtB ftu ekft s/ ;zrhs pko/ pV/ E'V/ gqwkDhe jtkb/ fwbd/ jB. 

go fJBQK jtkfbnK s'A fJj õ{o fejk ik ;edk j? fe nkg d/ ihtB ftu ekft ns/ ;zrhs dk wjZstg{oB 

;EkB ;h. 

(;) r[o{ okw dk; ih 

u"E/ pkDheko r[o{ okw dk; ih th nkgD/ nkg B{z “YkYh” 22 efj e/ fJ; sZE tZb ;ze/s eod/ jB fe 

T[j ;zrhs d/ wjZst s'A u/sB ;B. r[o{ ekft ftu nkg B/ okrK dh frDsh 19 s'A 30 eo fdZsh. r[o{ BkBe 

d/t ih ns/ r[o{ nwo dk; ih Bkb'A tZX 11 Bt/A okrK ftu pkDh ouDk nkgD/ nkg ftu fJe ftÙ/Ùsk j?. 

r[o{ BkBe d/t ih ns/ r[o{ nwodk; ih B/ nkgDh pkDh f;oh okr, wkM, rT[Vh, nk;k, r{ioh, tvjz;, ;'ofm, 

XBk;oh, fsbzr, ;{jh, fpbktb, okwebh, wko{, s[ykoh, G?oT[, p;zs, ;kozr, wbko s/ gqGksh okrK ftu ouh. 

r[o{ okw dk; ih B/ T[go'es s'A fpBK j/m fby/ Bt/A okrK B{z nkgDh pkDh dh nfGftnesh bJh wkfXnw d/ o{g 

ftu gq:'r ehsk. 

24

d/t rzXkoh, fpjkrVk, i?s;oh, N'vh, p?okVh, r"Av, BN BokfJD, wkbh rT[Vk, e/dkok, ekBVk s/ 

efbnkD. nkg B/ nkgDh ekft ouBk ftu b'e ekft, o{gK B{z ngDkT[AfdnK tDikok, eojb/, x'VhnK s/ 

bktK dk ftÙ/Ù o{g ftu gq:'r ehsk. r[o{ okw dk; ih dh pkDh B{z t/yD Bkb T[jBK dh Ùy;hns dk ekfte 

s/ ;zrhse gfjb{ pVk o'ÙB bZrdk j? go T[BQK d/ f;Zy ;;zEk d/ ;zgoe ftu nkT[D s'A gfjbK tkb/ ihtB dk 

pVk fjZ;k ni/ nfrnks j?. fJzi bZrdk j? fe r[o{ okw dk; ih B/ nkgDh ;koh f;Zfynk r[o{ nwodk; ih dh 

Sso SkfJnk Eb/ r'fJzdtkb ;kfjp fty/ jh gqkgs ehsh. T[BQK fdBK ftu r'fJzdtkb ;ukJh dh y'i dk fJe 

wjkB e/Ado pD u[Zek ;h. fJE/ r[o-;zrs s'A bkG gqkgs eoB bJh ftdtkB, gzvs, ebkeko, ;zrhst/sk 

nkfd fJeZm/ j'fJnk eod/ ;B. r[o{ okw dk; ih B/ fJE/ Szd-;k;sq dk nfXn?B eoe/ eJh G/d f;Zy/. 23 j' 

;edk j? nkg B/ fJE/ ;zrhs-f;Zfynk th gqkgs ehsh j't/ feT[Afe nkg r[o f;Zy d/ fBsB/w ftu r[opkDh dk 

rkfJB eoBk io{oh ;wMd/ ;B L 

r[o ;fsr[o ek i' f;y[ nykJ/ 

;[ Gbe/ T[fm jfo Bkw[ fXnkt?.. 

--------------------- 

fco uV? fdt;[ r[opkDh rkt? 

pjfdnk T[mfdnk jfo Bkw fXnkt?.. 

(r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 305) 

e[M ftdtkBK nB[;ko nkg B/ e[M pkDh r[o{ gd gqkgs eoB s'A gfjbK th T[ukoh ;h. fBjkb f;zx 

o; 24 nB[;ko r[ioh okr dk fJe Ùpd r[o{ okw dk; ih B/ T[d'A T[ukfonk id'A ftnkj ;w/A r[o{ nwodk; ih B/ 

e[M wzrD bJh fejk ;h L 

jfo e/ iB ;sr[o ;s g[oyk fpBT[ eoT[ r[o gkf;.. 


r[o-rZdh s/ p?mD T[gozs nkg fBsB/w nB[;ko pkDh dk ehosB ;[Dd/ ofjzd/ ;B. frnkBh f;zx 

nB[;ko, “g'j c[Nh s'A nk;k dh tko dk ehosB ;[Dd/aaaaaa. 25 

fJ; soQK r[o{ okw dk; ih d/ ihtB ftu th gfjb/ r[o{ ;kfjpkB tKr eftsk s/ ;zrhs dk ftÙ/Ù 

wjZst fojk j?. 

(j) 

r[o{ noiB d/t ih 

r[o{ noiB d/t ih gfjb/ r[o{ eth ;B fijV/ fe;/ r[o{ ih dh ;zskB ;B ns/ fiBQK dh f;ybkJh 

r[owfs nB[;ko j'Jh ;h. r[o{{ nwodk; ih B/ r[o{ noiB d/t ih d/ wjkB eth pDB dhnK ;zGktBktK pugB 

s'A jh t/y bJhnK ;B. fJ;/ bJh T[BQK B/ fJBQK B{z “d'fjsk pkDh ek p'fjEk” 26 nkfynk ;h. 

r[owfs ;kfjs ftu ni/j/ jtkb/ fwbd/ jB fiBQK s'A gsk brdk j? fe nkg r[o{ gd gqkgs eoB s'A 

gfjbK ;zrhswJh pkDh T[ukoB bZr gJ/ ;B. fJe tko r[o{ okw dk; ih B/ nkg B{z bkj"o G/fink s/ fpB 

p[bkfJnK tkg; Bk nkT[D dk j[ew eo fdZsk. šid eJh wjhB/ bkj"o oj/ sK e'Jh p[bktk r[o{ okw dk; tb'A 

Bk nkfJnk, sK ed/ e'm/ T[s/ uVQ e/ okj tZb sed/, ed/ Ùfjo'A pkjo okj T[s/ ik yVQ/ j[zd/ s/ r[o{ ;kfjp d/ 

doÙB dk ni/jk gq/w bZrk i' ykDk ghDk, ;"Dk jZ;Dk ;G S[ZN frnk, no t?okr ftu nk e/ J/j[ Ùpd 

T[ukfonk.@ 27 

;'om wjbk 5 

dj fd; Ssq w/x xNk xN dkwfB uwfe vokfJU.. 

;/i fJe/bh Bhd Bj B?Bj fgo[ god/f; f;XkfJU.. 

25

fpbg eo/ ukfsqe eh fBnkJh.. 



bkj"o s'A r[o{ noiB d/t ih B/ nkgD/ fgsk-r[o{ okw dk; ih bJh fuZmh o{g ftu wkM okr dk j/m 

fbfynk Ùpd th ofunk L 28 

w/ok wB[ b'u/ r[o do;B skJh.. 

r[o rZdh s/ p?mD T[gozs nkg B/ nkgDh ekfte ns/ ;zrhse gqfsGk dk ;p{s fdzfdnK r[o{ rqzE 

;kfjp dk ;zebB ns/ ;zrhs B{z f;ZyD bJh jo f;Zy B{z gq/fos ehsk. ;s/ s/ pbtzv tkbh ;kyh s'A gsk bZrdk 

j? fe nkg r[o{ xo d/ ehosBhnK dk ekch ;fseko eod/ ;B. 29 

r[opkDh dk ;zebB eoB t/b/ ;ko/ GrsK dh pkDh dk nfXn?B eoe/ T[; ftu'A r[owfs nB[;ko 

pkDh dh u'D eoBh r[o{ ;kfjp dh wjkB ;kfjse gqfsGk dk bykfJe j?. ;zrhs d/ y/so ftu nkg B/ ;ozdk 

Bkwe Bt/A ;k˜ dk nkftÙeko ehsk. 30 

fJ; soQK r[o{ noiB d/t ih dk ;zg{oB ihtB f;Zy ;z;Ek B{z nogB ;h s/ T[BQK d/ ihtB dhnK 

;kfjfse s/ ;zrhse gqkgshnK T[BQK fBZih ihtB ftu th ekft ns/ ;zrhs d/ ftÙ/Ù ;EkB dh dZ; gkT[AdhnK 

jB. 

(e) 

r[o{ s/r pjkdo ih 

r[o{ rqzE ;kfjp ftu r[o{ noiB d/t ih s'A T[gozs r[o{ ;kfjpkB ftu r[o{ s/r pjkdo ih dh pkDh 

doi j?. nkg S/t/A r[o{ jfo r'fpzd ih d/ ;g[Zso ;B. r[o{ rqzE ;kfjp ftu nkg d/ 59 Ùpd ns/ 57 ;b'e 

doi jB. nkg d/ Ùpd rT[Vh, nk;k, d/t rzXkoh, fpjkrVk, ;'ofm, XBk;oh, i?s;oh, N'vh, fsbzr, 

fpbktb, okwebh, wko{, p;zs fjzv'b, p;zs, ;kozr ns/ i?iktzsh okrK ftu doi jB. nkg tb'A okrK 

nXhB pkDh ou/ ikD ekoD fJ; ftu sK e'Jh Ùzek BjhA fe nkg B{z ekft ns/ okr dh g{oh ;{M ;h ns/ ekft 

ns/ ;zrhs dk ;[w/b th nkg B/ ;cb Yzr Bkb ehsk j?. go nkgB/ ;zrhs s/ ekft dh f;Zfynk fe;/ T[;skd 

gk;'A jk;b ehsh ;h fJ; dk e'Jh Go';/ :'r gqwkD, fbysh o{g ftu ni/ jZE BjhA nkfJnk. vkeNo dftzdo 

f;zx ftfdnkoEh 31 nB[;ko, T[; ;w/A d/ oki xokfDnK dh gozgok nB[;ko, ;zrhs s/ ekft-frnkB, 

fusoekoh s/ Ù;so ftfdnk, w[ZYbh f;Zfynk dk nzr wzB/ iKd/ ;B ns/ r[o{ s/r pjkdo ih dk gkbD-g';D, 

“whoh-ghoh d/ Ùkj˜kd/” d/ o{g ftu j'fJnk ;h. ekft-ebk 32 , fuso ebk 33 , s/ Ù;so ebk dh ;[uZih 

ikDekoh d/ gqwkD Gh w'i{d jB, fJ; bJh fJj wzBD ftu emBkJh BjhA j'Dh ukjhdh fe ;zrhs Ùk;so dh 

f;Zfynk Gh nkg B{z pkb nt;Ek s'A jh fwbh j't/rh. vkeNo r[ouoB f;zx wfjsk 34 B/ pkpe opkph, BEk s/ 

npd[bk Ykvh B{z nkg d/ ;zrhs f;ykT[D tkb/ T[;skd wzfBnk j?. frnkBh frnkB f;zx ofus gzE gqekÙ 35 

ftu fJe ;kyh fdZsh j'Jh j? fi; ftu dZf;nk j? fe r[o{ s/r pjkdo ih B/ g{op dh :ksok ;w/A fJe f;Zy d/ 

ehsoB s'A gq;zB j' e/ fBih fwqdzr fJBkw ti'A d/ fdZsk ;h. 

fJ; ;kyh s'A fJj nzdk˜k bkT[Dk rbs BjhA fe r[o{ ih fwqdzr tikT[Dk ikDd/ ;B s/ nkg dk 

fwqdzr tikT[D dk Ù"e fJsBk gqpb ;h fe fwqdzr fijk tZvk ;k˜ :ksok ;w/A Gh Bkb ofjzdk ;h. r[o{ ih dk 

fwqdzr-tkde j'Dk fJj f;ZX eodk j? fe nkg B{z b?n ns/ skb dk g{ok frnkB ;h. 

T[go'es nfXn?B s'A r[o{ s/r pjkdo ih d/ ihtB ftu ekft pkDh ns/ ;zrhs dk ftÙ/Ù wjZst 

;fji/ jh ;wfMnk ik ;edk j?. 

2a 

f;Zy ;z;Ek ftu ekft ns/ ;zrhs dk wjZst 

26

f;Zy ;z;Ek ftu ekft B{z pkDh fejk iKdk j?. id'A fJ; pkDh B{} z ;[o skb ns/ b?n Bkb ;zrhs ftu 

rkfJnk iKdk j? sK fJj ehosB pD iKdk j?. 36 ehsoB dk wjZst r[o{ BkBe d/t ih B/ jh gSkD fbnk ;h 

fJ; bJh GkJh r[odk; ih B/ T[BQK d/ ;w/A Xow;kb ftu ehosB ehs/ ikD dk f˜eo ehsk j?L 

37 

xfo xfo nzdo Xow;kb j't? ehosB ;dk ft;'nk.. 

r[o{ BkBe d/t ih B/ sbtzvh, ;[bskBg[o ns/ eoskog[o ftu ehosB eoB dh wo:kdk B{z ikoh 

oZfynk. eosko g[o d/ fBsB/w dk toDB eofdnK GkJh r[odk; ih fbyd/ jBL 

38 

;'do nkosh rkthn? nzfwqs t/b/ ig[ T[ukok.. 

fJ; gT[Vh dk Nhek GkJh wBh f;zx B/ ehsk j? T[BQK nB[;koL 

“eoskog[o ftu nzfwqs t/b/ ;tk gfjo fdB uVfdnK seho pkDh dh uouk j't? c/o nkosh gVQhJ/. 

sh;o/ gfjo ehosB eokJ/. ;zfXnk ofjok; gVQhJ/, c/o ehosB rkthJ/, gfjo oks rJh ;'jbk gVQhJ/ no 

fgSbh oks ig gVQhJ/ no nk;k dh tko gVQhJ/. 39 

fJ; soQK d' tko ehosB ns/ fJe tko nk;k dh tko gVQB dk f˜eo fJj f;ZX eodk j? fe r[o{ BkBe 

d/t ih d/ t/b/ ehosB ;z;Ekswe o{g ftu ;Ekgs j' u[Zek ;h. 

r[o{ BkBe d/t ih t/b/ ehosB eoB ns/ ;[BD dh wjZssk pko/ th ftukoK j[zdhnK ;B. ehosB dh 

wjZssk pko/ f;ZyK dh Grswkbk ftu “wkb' ns/ wKrk” d'A f;ZyK dh ;kyh ftu pkeh eowK d/ w[ekpb/ s/ 

ehosB cb dh wfjwK B{z pV/ ;[zdo fdqÙNKsK Bkb tkosbkg ftu fJT[A do;kfJnk frnk j?L 

“s[;K puB ehsk j? i/ eow ;[rw j? eEk ehosB, s/ cb[ tvk j?, J/j n;kv/ ;wM ftu e?;/ nkt/< 

puB j'fJnk i' beVjko/ bZeVhnK fbnkAd/ j?fB s/ gKvh gzvK fbnktAd/ j?B, ;' wi{oh tZvh eod/ j?fB s/ Bck 

E'VQk j[zdk j? s/ i' b{D nzB dh jZNh eod/ j?fB, wi{oh UBQK dh E'Vh j[zdh j? s/ Bck tXhe j[zdk j? s/ ;okc s/ 

piki UBQK EhA Gh wi{oh xN eod/ j?fB, G{yDk s/ o{g:K dk ;"dk eod/ j?B s/ Bck pj[s j[zdk j? s/ itkjoh jho/ 

w'sh dk ;"dk eod/ j?fB s/ ;[y Bkfb p?m/ ofjzd/ jB, go Bck pj[s T[BQK B{z j[zdk j?. s/ i' T[BQK dh ;/tk eodk 

j? ;' Gh w'sh jho/ dh goy f;ydk j?. s?;/ j'o i' sg j?fB, ;' ;oho T[go eÙN j[zdk j?, s/ frnkB dh gqkgsh 

BjhA j[zdh eEk ehosB d/ gVQB ;[DB eo fgqEw? sK T[gk;Bk fdqV j[zdh j?, fgZS'A fJ; d/ ftu'A frnkB gqkgs j' 

iKdk j? sK s/ fJj ;Kseh sg j? Bck pj[s j? sK J/j[ puB[ ;[De/ GkJh wkb' g'Eh r[o{ eh pkDh dh eEk eo/ s/ 

GkJh wKrk ;Bw[Zy p?m e/ ;G fJzdqhnK s/ wB B{z ;ze'u e? ;[D?, s/ d'B' fwb e/ c/o ehosB eofB, sK UBQK dh 

o;Bk EhA n?;k ;G f;ZyK B{z o; nkt? fe i' e'Jh ;[D/, ;G gkgK dk fsnkr[ eofB.@ 40 

r[o{ BkBe d/t ih B/ fiE/ ehsoB dh wjZssk dZ;h j? T[E/ ehsoB d/ ;o'fsnK pko/ th fBoDk eo 

fdZsk j?. GkJh wBh f;zx ih frnkB osBktbh ftu fJ; ;zpzXh fJe ;kyh d;d/ jB L 

“ekr G;[zv pkp/ nr/ wZEk N/fenk. pkp/ efjnk gzi gqekoK 41 d/ ;q's/ ehosB e/ j's/ j? L 

fJe okr okrBhnK ;wMd/ j?B.. 

fJe ;[o B{z ;wMd/ j?B.. 

fJe ;ki B{z ;wMd/ j?B.. 

fJe ;pd d/ sksgoi B{z ;wMd/ j?B.. 

s[w tv/ ;q's/ j? i' ;pd d/ sksgoi B{z ;wMd/ j'. ekr G;[zv efjnk T[sw j? fe wjkoki d/ ehosB 

42 

d/ sksgoi B{z ;wMd/ j?A, ;' o; gkts/ j?A. i' okrK B{z skoK ;wMd/ j?A ;' fSb yks/ j?A. 

fJ; ;kyh ftu fiE/ ;o's/ dk ;EkB fBÙfus ehsk frnk j? T[E/ fJj th gsk bZrdk j? fe r[o{ BkBe 

d/t ih B/ ;zrhs B{z pkDh d/ nXhB oZfynk j?. 

27

pkDh s rktj[ r[o{ e/oh pkDhnk f;fo pkDh.. 


;fsr[o{ fpBk j'o euh j? pkDh 


ehosB dh ;z;Ek B{z ;dk ;dk bJh ikoh oZyD bJh r[o{ BkBe d/t ih B/ nkg jh gqpzX eo fdZsk ;h. 

fit/A fe n;hA gfjbK dZ; u[Ze/ jK fe id'A r[o{ nzrd d/t ih B{z r[o rZdh fdZsh sK pkDh dhnK g'EhnK d/D d/ 

Bkb Bkb pkDh dk rkfJB eoB bJh pbtzv opkph th Bkb G/fink s/ fejkL 

pbtzv opkph s[w ;zr ikt?.. 

43 

;w/ ;w/ jfo ehosB rkt?.. 

r[o{ BkBe d/t ih s'A pknd f;Zy ;z;Ek dk e/Ado T[j ;EkB jh pfDnk fiE/ r[o{ ;kfjpkB dk fBtk; 

;h. r[o{ nzrd d/t ih eosko g[o s'A yv{o nk rJ/. fJE/ nk e/ nkgB/ T[j wo:kdk jh ekfJw ehsh fijVh r[o{ 

BkBe d/t ih d/ t/b/ eoskog[o fty/ ;h. fJE/ th ;t/o/ Ùkw pbztv opkph ns/ ;sk 44 ehosB eoB bZr/. 

GkJh tho f;zx ih nB[;ko L 

“n?T[A ;Zs/ pbtzv dh u"eh yv{o fty/ r[o{ ih (nzrd d/t ih) d/ ji{o nozG j'Jh. fiBQK dh nT[bkd 

j[D skJhA yv{ohJ/ opkph ejkT[Adh j?.” 45 

r[o{ nzrd d/t ih d/ dopko ftu ehosB B{z ftÙ/Ù wjZst gqkgs ;h feT[Afe fJE/ ;Zsk ns/ pbtzv 

s'A fpBK GkJh wodkB/ d/ g'so/ GkJh ;kd{-pkd{ 46 ns/ oikdk 47 BK d/ opkphnK d/ ehosB eoB d/ jtkb/ 

fwbd/ jB. 

r[o{ nzrd d/t ih s'A pknd f;Zy ;z;Ek dk e/Ado r'fJzdtkb pD frnk. shi/ r[o{ nwodk; ih B/ 

nkgDh fojkfJÙ fJE/ jh oZyh. ;qh r[o{ nwodk; ih B/ ;w{j f;ZyK B{z pkDh rkT[D dh gq/oBk fdZsh j?L 

nktj[ f;y ;fsr[o{ e/ fgnkfoj' rktj[ ;uh pkDh.. 

fJj s[eK do;kT[AdhnK jB fe r[o{ xo ftu e/tb ;uh pkDh dk jh ehosB gqtkB ;h. fJ; pkDh s'A 

fpBK j'o pkDh dk rkfJB eoBk T[fus BjhA feT[Afe r[o{ nwodk; ih ;ze/s ehsk j? L 

r[o{ nwodk; ih d/ dopko dh wo:kdk dk toDB frnkB f;zx B/ fJzi ehsk j? L 

“r[o{[ nwodk; ih fBZs nzfwqs t/b/ v/Y gfjo d/ sVe/ ikrd/. ;kX ;zrs B{z Gh T[; t/b/ ikr eoe/ 

fJÙBkB s/ Bkw igD dk j[ew oZfynk frnk ;h.aaaaa gj[ c[Nh s'A ;c/d g[ÙkeK gfjB e/ f;zxk;B T[s/ nk p?md/, 

GkJh ;kd{ pkd{ ehosB eod/ s/ r[o{ ih f;ZyK B{z doÙB T[gd/Ù d/ e/ fBjkb eod/.” 48 

nkg d/ dopko ftu vbk fgzv d/ ofjD tkb/ GkJh gKXk ns/ p{bk th ehosB efonk eod/ ;B. fJ; 

rZb dh g[ÙNh GkJh r[odk; ih B/ ehsh j? L 

49 

“gkXK p{bk ikDhn? r[opkDh rkfJD[ b?ykoh.. 

fJ; soQK r[o{ nwodk; ih d/ t/b/ th pkDh dk rkfJB eoB dh gqEk gfjbK tKr jh gqubs ;h. 

r[o{ nwodk; ih s'A pknd r[o{ okw dk; ih B{z r[fonkJh gqkgs j'Jh. r[o{ okw dk; ih d/ t/b/ f;Zyh 

dk e/Ado nzfwqs;o ;h. nkg d/ dopko dh wo:kdk dk gsk fBsB/w s'A brdk j?. fJj r[o{ ;kfjp Gh gfjb/ 

r[o{nK tKr fBsB/w ;tk gfjo d/ sVe/ ;"u fJ;BkB eo nkswk gowkswk d/ ;o{} g ftu wB B{z i'V e/ skVh 

bk p?md/. g'j c[Nh s'A ;Gk ftu nk eo nk;k dh tko dk ehosB ;[Dd/ i' ;Zsk pbtzv efonk eod/. 50 r[o{ 

okwdk; ih B/ f;Zy pDB bJh r[opkDh dk rkfJB eoBk th bk˜wh dZf;nk j?. 

28

;fsr[o G/fN jfo i;[ w[fy GDhn?.. 


r[o ;sr[o ek i' f;y[ nykJ/---.. 

-------------- 

fcfo uV? fdt;[ r[opkDh rkt?---.. 


fJ; soQK r[o{ okw dk; ih d/ dopko ftu r[opkDh d/ ehosB dk gqtkj ubdk ofjzdk ;h. 

r[o{ noiB d/t ih d/ t/b/ pkDh ns/ ehosB dh wjZssk f;yoK s/ g[Zi rJh. r[o{ noiB d/t ih B/ 

r[o{ rqzE ;kfjp dh phV dk ;zebB s/ ;zgkdB ehsk. phV dk gqekÙ jfowzdo ftu eoe/ pkDh d/ ehosB eoB 

dh wo:kdk B{z gqubs ehsk frnk. jfowzdo ftu GkJh ;Zsk s/ pbtzvk ehosB efonk eod/ ;B. 

r[o{ noiB d/t ih B/ ;zrhs ftfdnk B{z ykBdkBh ukodhtkoh ftu'A eZY e/ jo f;Zy B{z ;zrhs 

ftfdnk f;ZyD dh gqo/Bk fdZsh. nkgD/ d' f;ZyK MkM{ ns/ w[ezd B{z ehosB dh wjZssk dZ;fdnK fejk, “pkDh 

dk gkm J/j[ j? i' nkgD/ y{j dh g?bh gkDh d/ e/ Mpd/ gekJh dh j? ns/ nBki dk p'jb xo b? nkthdk j?. s?;/ 

pkDh d/ gkm dk cb j'sk j?. go y{j dk gkDh d{i/ dh g?bh Bidhe j't/ sK T[; B{z Gh gj[zudk j?, go d{o dhnK 

g?bhnK B{z BjhA gj[zudk s/ ehosB n?;k j? i?;/ w/x roi e? poyk eodk j? sK ;G? g?bhnK johnK j[zdhnK jB. 

51 

T[go'es eEB s'A ;gÙN j? fe r[opkDh d/ gkm s'A r[opkDh dk ehosB tX/o/ gqGkttÙkbh ;wfMnk 

iKdk ;h. 

r[o{ noiB d/t ih d/ t/b/ ehosB dh wjkBsk B{z GkJh r[odk; ih B/ th do;kfJnk j? L 

;u tDi r[o jNhn? ;kX ;zrfs 

ehosB eoskok.. 52 

;kuh Grs Gzvko ;u 

53 

okr osB ehosB Gktzdk.. 

r[o{ noiB d/t ih dk nkgDk eEB j? L 

r[od[nko? jfo ehosB[ ;[Dhn? .. 

r[o{ noiB d/t ih B/ ehosB eoB tkb/ ehosBhJ/ dh tfvnkJh rkT[AfdnK fejk j? L 

Gb' Gb' o/ ehosBhnk 

okw owk okwk r[B rkT[.. 


GkJh r[odk; ih ehosB eoB tkfbnK dh T[;ssh eod/ jB L 

es g[fB okr Bkd pkd j? ;zrfs ohfs 

54 

;qh okr ;pfd X[fB ;[fB g[fB rkJhn?.. 

GkJh r[odk; ih jZEK dh ;cbsk bJh j'o Ù[G eowK ftu fwqdzr ns/ opkp tikT[Dk th dZ;d/ jBL 

r[opkDh fby g'EhnK skb fwqdzr opkp tikt/.. 55 

29

ikrBk ikrB[ Bhek jfo ehosB wfj ikrBk.. 


rJh j? L 

r[o{ noiB d/t ih d/ t/b/ ehosB eoB dh wjssk d/ Bkb ehosB ;[DB dh wjZssk th do;kJh 

GkJh r[odk; ih ehosB ftu ikD B{z ;G s'A g[Bhs eow d;d/ jB. 

es g[fB wkB; iBw es ;kX ;zr 

56 

fB;fdB ehosB ;w/ ufb ikJhn?.. 

r[o{ noiB d/t ih d/ t/b/ f;Zy ;z;Ek ftu ehosB fJsBk ;[zdo j'D bZr fgnk ;h fJe tko 

skB;/B B/ th fJj ehosB ;[D e/ ;kÙsoh ;zrhs d/ T[Zu gZXo dh dkd fdZsh. 57 

r[o{ noiB d/t ih d/ t/b/ pkDh dk ehosB f;ZyK d/ ;z;ekoK ;w/A th j'D bZr fgnk ;h. r[o{ jfo 

r'fpzd ih B/ r[o{ noiB d/t ih d/ i'sh i's ;wkT[D s/ fijVh ohs ehsh GkJh ;zs'y f;zx nB[;ko T[; ftu 

ehosB gqw[Zy ;h L 

eofj opkph ehosB nke' 

efp f;y rkfJ fi okrh pB?.. 58 

r[o{ jfo r'fpzd ih B/ ehosB dh wo:kdk ftu fJe wjZstg{oB tkXk ehsk. fiZE/ e/tb r[opkDh dk 

ehosB ehsk ;[fDnk iKdk ;h T[E/ r[o{ jfo r'fpzd ih Ùkw B{z ftÙ/Ù dhtkB ;ik e/ T[; ftu YkvhnK gk;'A 

pho-o;h tkoK dk rkfJB ;[Dd/ ;B. GkJh BZEk ns/ npd[bk toDB :'r Ykvh ;B. 59 

fJ; t/b/ f;Zy ;zrs ftu ni/j/ wjKg[oÙ w"i{d ;B i' j'o ekoiK ftu gqphD j'D d/ Bkb Bkb ;zrhs 

ebk d/ th wkfjo ;B. GkJh pkpe fJe wjkB :'Xk j'D d/ Bkb Bkb fJe uzrk opkph th ;h. r[o{ s/r pjkdo 

ih B/ ;zrhs ebk dk frnkB GkJh pkpe s'A th gqkgs ehsh ;h. 60 

r[o{ jfo okfJ ih t/b/ th ehosB dh fJjh ohs gqubs ojh j?. r[o{ jfookfJ id'A :ksok s/ j[zd/ T[d'A 

T[j EK go EK dhtkB ;ik e/ ehosB ;[Dd/ ;B. wkbt/ d/; dh :ksok ;w/A dk jkb fbyfdnK frnkBh frnkB 

f;zx f;zx dZ;d/ jB, “fiZE/ r[o{ ih ikD d' t/b/ dhtkB bZr/, GkJh i;, dfonk, usok, BZE{ nkfde opkph 

fJZe t/b/ u"Aeh eoB d{i/ t/b/ GkJh ;/tk, oZsk gzikp nkfde ehosB eoB, eEk ehosB ;s;zr dk gqtkj 

61 

ufbnk oj/. 

GkJh jopz; f;zx 62 nB[;ko r[o{ jfo feÙqB ns/ r[o{ s/r pjkdo ih th ;qh r[o{ BkBe d/t ih dh 

ubkJh j'Jh ehosB dh oj[ ohsh B{z fgnkod/ ns/ ;fsekod/ oj/. 

r[o{ s/r pjkdo ih nkg ;zrhs frnksk ;B ns/ ehosBhJ/ f;ZyK B{z fJBkw d/ e/ ;fsekod/ ;B. 

i'Bg[o d/ fJe w;zd r[opyÙ B/ r[o{ ih B{z ehosB ;[DkfJnk. r[o{ ih T[; d/ ehsoB s'A fJsB/ gq;zB j'J/ fe 

T[;B{z nkgDk fBZih fwqdzr fJBkw ti'A d/ fdZsk. 63 

64 

r[o{[ r'fpzd f;zx ih B/ ehosB B{z bk˜wh nzr pDk fdZsk. nkg ih d/ dopko ftu ;Zd{ ns/ wZd{ 

nk;k dh tko dk ehosB eod/ ;B. r[o f;ZyK dh ofjs ftu ehosB õ{oh j?. 

r[o f;y ofjs ;[Bj[ o/ whs 

goGks/ T[m eo fjsuhs 

tkjr[o{ r[o wzsq ;[ ikg . 

eo fJ;BkB gV' ig ikg. 

30

Ta nktj[ f;y ;fsr[o{ e/ fgnkfoj' rktj[ ;uh pkDh.. 


;zX:k ;w/ ;[B? ofjok;. 

ehosB eEk ;[B? jfo :k;.. 65 

r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ t/b/ ;kX ;zrs ftu Bk ikD tkbk f;Zy ns/ ;zrs ftu ike/ eEk ehosB t/b/ 

rZbK eoB tkbk f;y ;ik :'r frfDnk frnk j? L 

gqksekb ;s;zr B ikt/.. 

sBykj dko tk pvk ejkt?.. 

;fs;zr ikfJ eo fos v[bkt?.. 

jfo :; ;[Bs/ pks ubkt?.. 

------------------ 

66 

;' sBykjh w{b ejkt/.. 

fJ; soQK r[o{ BkBe d/t ih s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx ih sZe pkDh ns/ ;zrhs fJe nN[ZN foÙs/ ftu 

pZM e/ ehosB pD u[Ze/ ;B ns/ ehosB f;Zy ;z;Ek dk fJe õ{oh nzr ;h. 

j[D sZe d/ nfXn?B s'A fJj gZy T[ikro j'J/ jB fe r[opkDh fi; fgZm G} {wh ftu g?dk j'Jh T[; ftu 

ekft ns/ ;zrhs dk nN[ZN foÙsk ;h, fiBQK r[o{ ethnK B/ pkDh ouh T[j nkg ekft ns/ ;zrhs d/ wjZst B{z 

;wMd/ ;B ns/ fJBQK d'jK ebktK ftu wkfjo ;B ns/ r[opkDh fi; ;z;Ek Bkb ;zpzXs j? T[; ftu ekft ns/ 

;zrhs d/ ;[w/b-gqpzX (ehosB) dk ftÙ/Ù ;fseko :'r ;EkB j?. j[D n;hA r[opkDh dk nfXn?B eofdnK fJj 

;wMD dh e'fÙÙ eoKr/ fe r[opkDh ftu r[o{ ;kfjpkB B/ ekft ns/ ;zrhs d/ ;zpzX pko/ fejV/ Gkt gqrNkJ/ 

jB ns/ r[opkDh ftu ehosB dh eh wjZssk j?< 

3a 

r[opkDh ftu ekft ns/ ;zrhs d/ ;zpzX dh u/sBk 

r[opkDh e'Jh ;XkoB eftsk BjhA ;r'A fJj “y;w eh pkDh”, “;u eh pkDh”, ns/ “X[o eh pkDh” j? L 

i?;h w?A nkt? y;w[ eh pkDh s?;Vk eoh frnkB[ t/ bkb'.. 

;u eh pkDh BkBe nky? ;u[ ;[DkfJ;h ;u[ eh p/bk.. 

X[o eh pkDh nkJh.. fsfB ;rbh fuzs fwNkJh... 

(;qh r[o{ 

rqzE ;kfjp, gzBk 722) 



r[opkDh d/ ftu jh fJj ;[MkT[ fdZsk frnk j? fe fJ; B{z ;XkoB eftsk tKr BjhA gVQBk ;r'A ;[o 

ns/ skb Bkb fJ;dk rkfJB eoB j?L 

na r[opkDh rktj GkJh.. Uj ;cb ;dk ;[ydkJh.. 

Ja jfo fdB[ o?fD ehosB[ rkJhn?.. 

;a i?;' r[fo T[gd/f;nk w? s?;' efjnk g[ekfo.. 

BkBe ej? ;[fB o/ wBk efo ehosB j'fJ T[Xko[.. 




31

ja ;kX' r'fpzd e/ r[B rktT[.. 


jfo ehosB ek nkjo' jfo d/j[ BkBe e/ whs.. 


na gqG[ ehi? feqgk fBXkB jw jfo r[B rktjr/.. 


Ja efo dfJnk wfJnk dfJnkb ;ku/ ;pfd fwfb r[D rktU.. 


ik e/ ehosB[ jfo X[Bh.. 


okw owk okwk r[B rkU.. 


ea 

wB wfj f;zuj[ jfo jfo Bkw.. 

nB fdB[ ehosB[ jfo r[D rkw.. 


r[o pkDh ftu r[o{ ethnK B/ fiE/ ;o'fsnK B{z pkDh dk rkfJB eoB dh gqo/Bk fdZsh j? T[E/ gowkswk 

e'b'A wzr th r[D rkT[D noEks ehosB eoB dh jh wzrh j? L 

Ta 

wB wfj fustT[ fustBh T[dw[ eoj[ T[m Bhs.. 

j? L 

pkDh ftu ehosB dh pVh wfjwk ehsh rJh j?. ehosB ;ko/ :rK, dkBK ns/ fJÙBkBK Bkb'A T[sw 

n;[w/X irB/.. s[bk g[oy dkB/.. gqkr n;BkB/....1.. 

sT[ B g[ifj jfo ehofs Bkwk.. 


pkDh Bkb ;zrhs dh wjZssk j'o th tZX iKdh j? id'A fejk iKdk j? L 

efbi[r wfj ehosB[ goXkBk.. 

r[ow[fy ighn? bkfJ fXnkBk.. 

ehosB[ fBow'be jhok.. 

nkBzd r[Dh rjhok.. 

frqfj sk e/ p;zs[ rBh.. 



fiZE/ pkDh d/ ehosB dh fJsBh wjZssk do;kJh j? T[E/ ehosB eoB tkb/ dh wfjwk th e'Jh xZN 

fpnkB BjhA ehsh rJh L 

Gb' Gb' o/ ehosBhnk.. 

i' s[wok i;[ rkftj eos/ ;/ iB epj[ B wos/ M{fo .. 

ej[ BkBe ;'Jh Bo ;[yhnk okw Bkw r[B rkt?.. 


32

[D rkt? jfo gqG e/o/ okw.. 


jfo ehosB[ ;[Dfj jfo s/o/ okw.. 


efb eb/; fwNkJ/ ;fsr[o[ jfo dorj d/t? wkBk j/.. 


;dk jfo ;u[ wfB t;? fBjub wfs ngko[.. 


GkD? ub? ;fsr[o{ e? n?;k ;hrko[ eo/fJ.. 


r[o e? ;pfd thukfo nBfdB[ jfo ig[ ikgDk.. 


;u[ ;zrqjfj ;d ;fu ojfj ;u? Bkfw fgnkfo.. 


;k o;Bk XzB XzB j? w/oh fizdVhJ/ 


rJ/ jBL 

ehosB eoB tkb/ pko/ jh BjhA ;r'A ehosB ;[DB tkb/ pko/ th r[opkDh ftu wjZstg{oB eEB ehs/ 

s/ ;qtB Gb/ ;'GBhe jfj w/oh fizd[VhJ/ 

r[od[nko? jfo ehosB[ ;[Dhn?.. 

;fsr[o G/fN jfo i;[ w[fy GDhn?.. 

i' i' eE? ;[B? jfo ehosB[ sk eh d[owfs Bk;.. 


fJ; soQK r[opkDh d/ rkfJB dh wjZssk d;D d/ Bkb Bkb ehsoB eoB ns/ ;[DB tkb/ dh wfjwk 

th ehsh rJh j?. go fJ; d/ Bkb jh r[opkDh dk rkfJB fet/A eoBk j?. fJ; pko/ ftuko do;kJ/ rJ/ jB. 

r[opkDh B{z rkfJB eoB bJh okrK dk fBod/Ù sK fdZsk jh frnk j?. go okrK d/ gq:'r s'A th r[o{ 

;kfjpkB pV/ ;[u/s jB< fJ; ftu okr d/ gq:'r eoB s'A Gkt fpbe[b BjhA fbnk ik ;edk fi; soQk dk T[; 

t/b/ dopkoh rkfJe b?Ad/ ;B. dopkoh rkfJeK d/ okr e/tb fÙzrko o;h Gkt g?dk eoe/ nkgD/ dkfsnK dhnK 

ftbk;h o[uhnK B{z fsqgs eod/ ;B go r[opkDh ftu tZy tZy okrK d/ Bkw b? e/ T[BQK ;zpzXh fusktBh fdZsh 

rJh j? L 

;qh okr pko/ L 

okrK ftfu ;qh okr[ j? i/ ;fu Xo/ fgnko[.. 

rT[Vh okr pko/ L 

rT[Vh okfr ;[byDh i/ y;w? fufs eo/fJ.. 

r{ioh okr pko/ L 

r{ioh ikfs rtkfo ik ;j[ gkJ/ nkgDk.. 

tvjz; okr pko/ L 

;pfd os/ tvjz; j?, ;u[ Bkw[ T[foXkfo.. 

;'om okr pko/ L 

33

BkBe okw Bkw r[B rkJhnfj dorj fBowb ;'fJ.. 


b?D j[efw fcokT[.. 


T[gd/;[ r[o{ ;[fD wzfBnk X[fo w;sfe g{ok Gkr[.. 


r[o e? ;pfd ewb[ fprf;nk sk ;T[fgnk Grfs Gzvko[.. 


ihs/ gzu p?okJhnk BkBe ;cb wko{ fJj okr.. 


;s ;zrfs f;T[ fwb d' ;u/ Xo/ fgnko[.. 


S'fv wkfJnk e/ XzX ;[nkT[.. 


;'ofm ;' o;[ ghihn? epj{ B chek j'fJ.. 

XBk;oh okr pko/ L 

XBk;oh XBtzsh ikDhn? GkJh 

iK ;fsr[o eh eko ewkfJ.. 

sB[ wB[ ;T[g? ihn ;T[ GkJh 

fpbktb okr pko/ L 

jfo T[sw[ jfo gqG[ rkftnk efo Bkd[ fpbktb[ okr[.. 

okwebh okr pko/ L 

okwebh okw[ wfB tf;nk sK pfBnk ;hrko.. 

wko{ okr pko/ L 

r[o e? ;pfd nokXhn? Bkfw ozr p?okr[.. 

e/dkok okr pko/ L 

e/dkok okrk ftfu ikfDn? GkJh ;pd/ eo/ fgnko[.. 

;w[Zu/ o{g ftu r[opkDh ftu T[jBK okrK B{z Gbk fejk frnk j? fi; Bkb pkDh dk Gkt fjod/ ftu 

t; ikt/ L 

;GBk okrK ftfu ;' Gbk GkJh fis[ tf;nk wfB nkfJ.. 

fJ;/ soQK T[j okr th XzB frD/ rJ/ jB fijBK Bkb wB[Zy dh fsqÙBk p[M iKdh j? L 

(;qh r[o{ rqzE ;kfjp gzBk 1423) 

XzB ;[ okr ;[ozrV/ nkbkgs ;G fsy ikfJ.. 


pkDh Bkb ;zrhs dk ;[w/b eoB t/b/ pkDheko e/tb okrK pko/ jh ;[u/s BjhA ;h ;r'A ;zrhs d/ 

;ko/ nzrK pko/ ;[u/s ;B. pkDh ftu rkfJB tkdB ns/ Bfos fszBK pko/ w"fbe f;XKs fdZs/ rJ/ jB. 

rkfJB L 

Unzekfo J/e X[fB J/e? J/e? okr[ nbkg?..aaa 

Gb' Gb' o/ ehosBhnk.. okw owk okwk r[B rkT[.. 

34

jT[w? ftu rktfj fpoEk ;G ikfJ.. 


fJs[ ozfr Bkfuj ofy foy gkT[.. 


wkfJnk ekofD fgV pzfX Bku? d{i/ GkfJ d[y gktfDnk.. 


opkp[ gykti skb x[zxo{ ;pd[ tikt?.. 


pkik wkD[ skD[ sfi skBk gkT[ B phrk xkb?.. 


e rkts oj/ wB ;kd Bk gkfJ.. 

tkdB ns/ fBqs L 

tkik wfs gykti[ GkT[.. 

j'fJ nBzd[ ;dk wfB ukT[.. 

J/jk Grfs J/j' sg skT[.. 

fJs[ ozfr Bkuj[ ofy ofy gkT[..1.. 

g{o/ skb ikt? ;kbkj.. 

j'o BuDk y[;hnk wB wkj..1.. ojkT[.. 

;s[ ;zs'y[ tifj d[fJ skb.. 

g?oh tkik ;dk fBjkb.. 

okr[ Bkd[ BjhA d{ik GkT[.. 

pj[ skb g{o/ tki/ tikJ/.. Bk e' ;[D/ B wzfB t;kJ/.. 

s/ok iB[ fBofs eo/ r[D rkt?.. 

gzu pfisq eo/ ;zs'yk ;ks ;[ok b? ukb?.. 

fJ; soQK r[opkDh ftu ;zrhs Ùpdktbh dk gq:'r eofdnK fJ; B{z pkDh Bkb ;zpzXs ehsk frnk j?. 

T[go'es ;ko/ nfXn?B s'A fJj ;gÙN j? fe r[o{ ;kfjpkB d/ ihtB ftu, r[o-;z;Ek ftu ns/ r[opkDh 

ftu ekft ns/ ;zrhs dk ;[w/b Gbh GKs fdqÙNhr'uo j[zdk j?. 


1a g[oksB iBw ;kyh, gzBk 1 

2a ;fspho f;zx, g[oksB fJfsjk;e ihtBhnK, gzBk 5 

3a tkoK GkJh r[odk;, tko 2 gT[Vh 13 


5a g[oksB iBw ;kyh, gzBk 11, 12, 13, 14, nkfd 

6a GkJh tho f;zx ouBktbh, (Gkr 4) gzBk 78 



9a gq'a g{oB f;zx, d; r[o doÙB, gzBk 23-24 

35




13a tkoK GkJh r[odk;, tko 1, gT[Vh 38 

14a tko GkJh r[odk;, tko 1, gT[Vh 14 

15a jopz; f;zx, fBopkD ehosB, gzBk 36 

16a ;o{g dk; GZbk, wfjwk gqekÙ, Szs 165 

17a frnkB f;zx, stkohy r[o{ ykb;k, gzBk 286 


19a skoB f;zx, r[o{ rqzE ;kfjp dk ;kfjfse fJfsjk;, gzBk 323 

20a stkohy r[o{ ykb;k, gzBk 314 


22a jT[ YkYh jfo gqG y;w[ ek jfo e/ dfo nkfJnk.. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 91 

23a sob'uB f;zx (vka) šr[o{ okw dk; ih dk ;kfjse s/ dkoÙfBe fdqÙNhe'D@, r[o{ okw dk; ih, ;za ihs f;zx 

;hsb, gzBk 70 

24a ;qh r[o{ okw dk; ih, frL fBjkb f;zx “o;”, gzBk 18 


26a Macauliffe, The Sikh Religion, Vol. III, Page 1 

27a frnkB f;zx, stkohy r[o{ ykb;k, gzBk 354, 

28a g{oB f;zx, d; r[o doÙB, (nB[a) 1972, gzBk 61 


30a ekjB f;zx, wjkB e'Ù, gzBk 171 

31a šr[o{ s/r pjkdo ih dh pkDh ns/ ;zrhs@, BT[fBX, gzBk 43 

32a šr[o{ s/r pjkdo ih dh pkDh ns/ ;zrhs@, BT[fBX, gzBk 43 

33a gqf;ZX j? fe nkgB/ Yke/ ftu pbkeh dk; w;zd dh wkJh dh wzr T[s/ nkgDk fuso nkg g{ok eoe/ fdZsk ;h. 

;o{g dk; GZbk, wfjwk gqekÙ, ;kyh 14 th jtkbk BT[AfBX, gzBk 47 

34a r[ows gqekÙ (wkf;e) nzzfwqs;o, d;zpo 1975, gzBk 145 

35a gzE gqekÙ, frL feqgkb f;zx ;zgkfds 1972, gzBk 1025 

36a ekjB f;zx BkGk, r[ows gqGkeo, gzBk 617 

37a GkJh r[odk;, tko 1 gT[Vh 27 

38a GkJh r[odk;, tko 1 gT[Vh 38 

39a frnkB osBktbh, jtkbk-jopz; f;zx, fBopkD ehosB, gzBk 32 

40a GkJh wBh f;zx, f;ZyK dh Grswkbk, gzBk 45-47 

41a fJE/ uko gqeko d/ ;o's/ pDd/ jB “gzi gqeko” d/ fbyD/ fbykoh dh G[Zb j?. 

42a GkJh wBh f;zx, frnkB osBktbh, jtkbk fBopkD ehosB, fra jopz; f;zx, gzBk 31-52 

43a ;o{g dk; GZbk, wfjwk gqekÙ, Szd 165 

44a j[s? v{w pbtzv wjkBk, 

;sk fs;e' nB[i ;[ikBk. ;{oi gqekÙ okr 3-43 

45a tho f;zx (vka) nÙNr[o uwseko, gzBk 251 



36

48a frnkB f;zx, stkohy r[o{ ykb;k, gzBk 317-318 



51a wBh f;zx (Gka), f;ZyK dh Grs wkbk, gzBk 91-92 



54a GkJh r[odk; ih, efpZs ;tZ:/, gzBk 227 


56a GkJh r[odk; ih, efpZs ;tZ:/, gzBk 227 

57a skok f;zx, tkdB ebk, gzBk 280 

58a r[o gqskg ;{oi, okf; 4, nfXnkfJ 45 

59a BZE YZv pikfJnk L npd[Zbk jE opkp 

60a vka r[ouoB f;zx wfjsk, r[o s/r pjkdo ;kfjp ih dk ihtB pbhdkB ns/ ;zd/Ù, r[owfs gqekÙ, d;zpo, 

1975, gzBk 145 


62a fBopkD ehosB, gzBk 47 


64a ;d{ wd{ nk;k tko 

ehosB eos? okr ;[Xko 

GkJh ;zs'y f;zx, jtkbk, fBopkD ehosB, gzBk 49 

65a gqÙB T[so GkJh Bzd bkb ek, jtkbk, ekjB f;zx BkGk, r[ows ;[Xkeo, gzBk 261 

66a sBykjBkwk, jtkbk, ekjB f;zx BkGk, r[ows ;[Xkeo, gzBk 254 

37

[opkDh ftu ekft nB[Gt ns/ ;zrhs 

gfjb/ nfXnkfJ ftu n;hA f;ZX eo u[Ze/ jK fe r[opkDh fi; ;kfjfse s/ ;z;feqs fgZm-G[Zwh ftu 

ouh rJh T[; ftu ekft s/ ;zrhs d/ ;[w/b dh pVh bzwh gqEk ubh nk ojh ;h. d{i/ nfXnkfJ ftu n;hA r[o{ 

ftneshnK d/ ihtB, f;Zy ;z;Ek s/ r[o{ rqzE ;kfjp ftu ekft s/ ;zrhs d/ wjZst T[go Mks wkoh ;h. 

fJ; nfXnkfJ ftu n;hA r[opkDh ftu ekft nB[Gt dh ftÙ/Ùsk ns/ T[; d/ ;zrhs Bkb ;zpzXs j'D 

pko/ uouk eoKr/. fJ; wB'oE nXhB fJ; nfXnkfJ B{z d' GkrK ftu tzfvnk ik ;edk j? L 

1a 

2a 

r[opkDh ftu ekft nB[Gt ns/ gqrNkT[ dh ftÙ/Ùsk 

r[opkDh ftu ekft nB[Gt ns/ okr dk ;zpzX 

r[opkDh ftu ekft nB[Gt ns/ gqrNkT[ dh ftÙ/Ùsk L 

wB[Zy id'A pkjob/ irs d/ ;zgoe ftu nkT[Adk j? T[d'A T[; B{z pkjob/ irs dk nB[Gt gqkgs j[zdk 

j?. eJh tko wB[Zy nkgDh ebgBk Bkb nkgD/ nzdob/ ns/ pkjob/ :EkoE d/ w/b Bkb fJe ekbgfBe ;z;ko 

f;oi e/ T[; B{z th nB[Gt eoB bZr g?Adk j?. nB[Gt B{z fBÙfus eoB bJh wB[Zy dh ebgBk, wB' Gkt, 

frnkB ns/ wzst nfjw o'b ndk eod/ jB. fJjBK eoe/ eJh tko e'Jh nB[Gt pVk ;ob j[zdk j? ns/ e'Jh 

nB[Gt pVk ifNb j[zdk j? nkw s"o s/ wB[Zy dh p[ZXh dh geV ftu Bk nk ;eD tkb/ nB[Gt ifNb j[zd/ jB. 

fJj nB[Gt gqkgs th ;kXkoB wB[ZyK B{z BjhA j[zd/. ;r'A fiBQK g[oyK B{z fJj nB[Gt gqkgs j[zd/ jB T[BQK B{z 

;kXkoB b'e wjK-g[oy ;zs, pqjw frnkBh nkfd dh gdth d/ fdzd/ jB. nfXnkswe y/so ftu nfij/ nB[Gt 

B{z “r{zr/ dh wfmnkJh” Bkb s[bBk fdZsh rJh j?. ni/j/ nB[GtK B{z j'o wB[ZyK Bkb ;KMk eoBk ;kXkoB ;kXBK 

d/ tZ; dh rZb BjhA. fJBQK B{z nk;kXkoB Yzr Bkb jh gqrN ehsk ik ;edk j?. eJh nB[Gth wjK g[oyK B/ 

fJ; B{z gqrN eoB bJh u[Zg B{} z jh nkgDk ;kXB pDkfJnk j?. wjKswk p[ZX pko/ fejk iKdk j? fe fJe tko 

T[BQK e'b'A wjK ;Zu d/ ;zpzX ftu fszB gqÙB g[ZS/ rJ/, T[BQK fszB/ tko u[Zg XkoB ehsh oZyh. id'A T[BQK s'A T[so 

Bk d/D dk ekoB g[ZfSnk frnk sK T[jBK B/ fejk, šw?A T[so d/ u[Zek jK. T[j wjK ;Zu “u[Zg” tKr nÙpd j?.@ 

fJ;/ soQK epho ih pko/ fJe dzs-eEk gqubs j? fe fJe tko fJe ceho S/ e'j g?Avk wko e/ T[jBk B[z fwbD 

nkfJnk ns/ d't/A iD/ fJe d{i/ dk jZE cVh ;koh oks u[Zg ukg p?m/ oj/. d{i/ fdB T[j ceho tkg; ubk 

frnk sK b'eK B/ epho ih B{z g[ZfSnk, šn?Bh d{o s'A nk e/ T[j ceho ih u[Zg oj/ ns/ s[;hA th e[M BjhA p'b/, 

fJ; dk eh ekoB j?

id'A T[j ;Zu d/ nB[Gt Bkb fJzB/ Gog{o j' iKd/ ;B sK T[; nB[Gt dh fÙds nXhB T[j pkDh dh 

ouBk eod/ ;B. fJ;/ pkDh B{z “y;w eh pkDh” ns/ “X[o eh pkDh” Bkb ;ze/ss eofdnK nkw GkÙk Bkb'A 

fBy/V fdzd/ ;B L 

i?;h w? nkt? y;w eh pkDh s?;Vk eoh frnkB[ t/ bkb'.. 

X[o eh pkDh nkJh.. 



r[o{ ethnK B/ ;kXkoB GkÙk bJh “nyo” Ùpd dk gq:'r ehsk j?. T[j d;d/ jB fe nZyo b'fee 

irs d/ gogzu B{z gqrN eodk j?. ig[ih dh T[BhthA gT[Vh ftu dZf;nk j? fe Bkw, f;cs, frnkB, rhs, 

r[D, fbyDk, p'bDk nkfd ;G nZyoK s/ nkXkos jB go fJj nZyo nekb g[oy iK gowkswK dk b/yk BjhA 

eo ;ed/ L 

nyoh Bkw[ nyoh ;kbkj.. 

nyoh frnkB[ rhs r[D rkj.. 

nyoh fbyD[ p'bD[ pkfD.. 

nyok f;fo ;zi'r[ ftykfD.. 

fifB J/fj fby/ fs;[ f;fo Bkfj.. 

fit c[owkJ/ fst fst gkfj.. 


fJ; bJh gowkswk Bkb ;zpzXs nB[Gt B{z gqrN eoB bJh e'Jh nfijk ;kXB ukjhdk j? fijVk 

gowkswk tKr ;op ftnkge j't/. wB[Zy dh gj[zu ftu ;G s'A B/V/ dk ;kXB j? Bkd. Bkd jh nfijh j;sh j? 

fijVh r'uo irs s'A gko d/ toskfonK dh Ekj bkT[Adh j?. “Gkosh: ;zrhs e'Ù” ftu Bkd pko/ fbfynk j?, 

šÙk;soK ftu Bkd B{z pqjw d/ o{g ftu fpnkB ehsk frnk j?. Bkd nd[sh ns/ nkBzd ;o{g j?. Bkd dh 

T[gk;Bk Bkb gow bkG j[zdk j?. fit/A gqekÙ dh y'i eofdnK wDh dh gqkgsh j' iKdh j?. fJt/A jh Bkd dh 

T[gk;Bk eofdnK pqjw dh gqkgsh j' iKdh j?. @ 3 

;z;feqs d/ fJe ;b'e ftu dZf;nk j? fe Bk sK Bkd fpBk rhs j?, Bk Bkd fpBK Bfos j?, fJj ;kok 

irs jh Bkdkswe j?. 4 Bkd T[go nkXkos ;zrhs ebk ftu th gqwkswk tKr e[M nfij/ sZs j[zd/ jB 

fijV/ g{oh soQK ;XkoB GkÙk ftu fpnkB BjhA ehs/ ik ;ed/. 

i/ n;hA ;zrhs B{z g{} oh soQK ;wMD dk isB eohJ/ sK th T[; ftu ekch e[M ni/jk pkeh pZu iKdk 

j? fijVk ;kvh p[Xh dh geV ftu BjhA nk ;edk. e[M b'eK dk ftuko j? fe Bkd fdqÙ Bkb'A fñkdk gqGkts 

eodk j?. fJ;/ bJh ÙkgBnkto 5 B/ fJ; B{z pqfjwzvh (universe) GkÙk dk BK fdZsk j?. T[; nB[;ko ;w[Zuk 

;z;ko jh ;zrhs o{g j?. r[o{ BkBe d/t ih th ;'do[ tkbh gT[Vh ftu oZph dopko d/ ;zrhsekoK dk f˜eo 

dofdnK dZ;d/ jB fe T[;d/ dopko ftu fuso-r[gs, Xowoki, JhÙto, pqjwk d/th d/ts/, f;ZX ish, ;sh, 

i'X/ nkfd BjhA rk oj/ ;r'A g"D gkDh nZr, skfoek wzvb ns/ ;w[uk pqfjwzv, ;w[Zuh fÙqÙNh rk ojh j? L 

;' do[ e/jk ;' xo[ e/jk fis[ pfj ;op ;wkb/.. 

tki/ Bkd nB/e n;zyk e/s/ tktDjko/ .. 

e/s/ okr goh f;T[ ejhnfB e/s/ rktDjko/.. 

rktfj s[jB' gT[D[ gkDh p?;zso rkt? okik Xow[ d[nko/.. 

rktfj fus[ r[gs[ fbfy ikDfj fbfy fbfy Xow[ thuko/.. 

39

;pd? jh fcfo Ugfs j't?.. 


rktfj Jh;o[ powk d/th ;'jfB ;dk ;tko/.. 

rktfj fJzd fJdk;fD p?m/ d/tfsnk dfo Bkb/.. 

rktfj f;X ;wkXh nzdfo rktfB ;kX ftuko/.. 

rtkfB ish ;sh ;zs'yh rktfj tho eoko/.. 

rktfB gzfvs gVfB oyh;o i[r[ i[r[ t/dk Bkb/.. 

rktfj w'jDhnk wB[w'jfB ;[ork wS gfJnkb/.. 

rktfB osB T[gkJ/ s/o/ nm;fm shoE Bkb/.. 

rktfj i'X wjkpb ;{ok rktfj ykDh uko/.. 

rktfj yzv wzvb toGzvk efo efo oy/ Xko/.. 


fJzi ;zrhs th brGr gowkswk tKr jh ;op ftnkge j?. 

r[opkDh ftu Bkd d/ noEK bJh “;pd” dk gq:'r ehsk frnk j?. r[o{ nwo dk; ih “;pd” B{z fÙqÙNh 

d/ nkfd ns/ nzs dk ekoB dZ;d/ jB- 

T[sgfs gobT[ ;pd/ j't?.. 

fJ; bJh Bkd iK Ùpd nfXnkswe nB[Gt B{z gqrN eoB bJh ;kXoB GkÙk Bkb'A tX/o/ ekoro 

;kXB j?. wB[Zy dhnK nfs ;{yw ns/ pqfjwzvh GktBktK dk gqrNktk Bkd okjhA tX/o/ Y[et/A ns/ ;zfygs Yzr 

Bkb ehsk ik ;edk j?. vka ;hw?B ;zrhse ;[o dh Ùesh d;dk fbydk j? fe n;hA nkgDhnK GktBktK dh 

nfGftnesh fJe bzw/ b/y Bkb'A e/tb fJe jh ;[o okjhA Gbh GKs ns/ tX/o/ gqGktÙkbh Yzr Bkb eo ;ed/ 

6 

jK. vkeNo jfoGiB f;zx ebk dk gq:'iB fpnkB eofdnK fbydk j?, šwB[Zyh nB[Gt d/ i' gZy ftfrnkB 

okjhA o{gwkB BjhA ehs/ ik ;ed/ T[BQK B{z g/Ù eoBk jh ebk dk w[Zy gq:'iB j?.@ 7 r[o{ ethnK B/ nfXnkswe 

nB[Gt d/ nkXko gowkswk B{z nr'uo, ni{Bh, neE, nekb nkfd ftÙ/ÙDK Bkb g[ekofdnK Gkt/A T[; sZe 

p[Xh gj[zu n;zGt d;h j? go Bkb jh T[; B{z fpnkB eoB bJh “Ykvh” B{z :'r eoko fdZsk j?. T[BQK B/ fiE/ 

nkgD/ nkg B{z Ykvh 8 fejk j? T[E/ Bkb jh fJj ;gÙN ehsk j? fe gowkswk Gkt/A neZE j? go Ykvh T[;B{z 

9 

“;pd” dh ;jkfJsk Bkb eE ;edk j?. 

Gkosh ;zrhs ftu “Ykvh” fJe yk; soK dk rkfJe j?. fJj i; rkT[D bJh ;zrhs ns/ GkÙk d'jK B{z 

;[fwbs o{g ftu gq:'r eodk j?. fJ; bJh gowkswk d/ nB[Gt B{z gqrN eoB bJh r[o{ ;kfjpkB B/ e/tb 

GkÙk B{z jh BjhA ;r'A GkÙk d/ Bkb ;zrhs B{z th ;zpzXs ehsk j?. fJ; soQK fJj nB[Gt fiZE/ ;kXkoB wB[Zy dh 

geV ftu nkT[D d/ ekfpb j' frnk T[E/ ;zrhs B/ fJ; dh g/Ùekoh B{z shyD ns/ rfjo rzGho th pDk fdZsk 

j?. ;zrhs fi;dk nXko Bkd j? fi;dh ebk feos okr j?, dk gq:'r r[o{ ekft ftu pV/ ftnkge ns/ 

tzB;[tzB/ o{g ftu j'fJnk j?. fJ; dh tzB ;[tzBsk dk nkXko r[o{ ;kfjpkB d/ nB[Gt dh tzB;[tzsk s/ nXkos 

j?. ;koh pkDh ftu ekft nB[Gt e/tb gqwkswk Bkb ;zpzXs j?. go T[; gqwkswk dk fustB eJh o{gK ftu 

ehsk frnk j?. gqwkswk ns/ r[o{ eth dk foÙsk eJh o{g XkoB eodk j?. feXo/ r[o{ eth dkoÙfBe pD e/ 

gqwkswk dh nrzwsk B{z nB[Gt eod/ jB. eJh EKtK s/ gqhsw-gq/wek, gsh gsBh, Grs-fJÙN, fgsk-g[Zso 

nkfd foÙfsnK okjhA nB[Gt B{z gqrN ehsk frnk j?. r[o{ BkBe d/t ih j/m fby/ Ùpd ftu nkgD/ ns/ 

gqwkswk d/ foÙs/ B{z jh ;wMk oj/ jB L 

joDh j'tK pfB t;k ezd w{b u[fD ykT[.. 

40

[o go;kdh w/ok ;j[ fwb? tkfo tkfo jT[ ikT[ ihT[..1.. 

w? pBikofB okw eh.. s/ok Bkw[ tyo[ tkgko[ ih..1..ojkT[.. 

e'feb j'tk nzfp p;k ;jfi ;pd phuko[.. 

;jfi ;[GkfJ w/ok ;j[ fwb? do;fB o{fg ngko[..2.. 

wSbh j'tk ifb p;k ihn izs ;fG ;kfo.. 

T[otkfo gkfo w/ok ;j[ t;? jT[ fwbT[rh pkj g;kfo..3.. 

BkfrB j'tk Xo t;k ;pd[ t;? GT[ ikfJ.. 

BkBe ;dk ;[jkrDh fiB i'sh i'fs ;wkfJ..4.. 


fJ;/ soQK r[o{ eth gqwkswk B{z tZy tZy ;fEshnK ftu nB[Gt eod/ jB . 

fJ; bJh fJBQK ;fEshnK nB[;ko ekft nB[Gt ftu nzso nk iKdk j?. fJ; ekft nB[Gt dh 

ftÙ/Ùsk ekoB T[BQK B/ okr th ftÙ/Ù jh gq:'r ehs/ jB. okr tZy tZy ;[oK d/ gqpzX Bkb pDd/ jB. tZy tZy 

okrK ftu tZy tZy ;[oK dk tX/o/ gq:'r ehsk iKdk j?. fi; ekoB okrK d/ Gkt th pdbd/ ofjzd/ jB. 

rZbpks eofdnK Gkt dh fe;w nB[;ko wB[Zyh nktk˜ ftu th spdhbh nk iKdh j? ns/ eJh tko tkX{ 

nktk˜ dk th gq:'r ehsk iKdk j?. GkÙk dh ftneoD pko/ ;zehoB fdqÙNhe'D oyD tkfbnK bJh fJj 

nktk˜ e'Jh noE Gkt/A Bk oZydh j't/ go fit/A “nfGBt Gkosh” 10 ftu dZf;nk j?, šGkt gqrNkt/ d/ ;kXBk 

ftu Bkd d/ T[; o{g dk th wjZstg{oB EK j? fijVk ftnkeoD dh fdqÙNh s'A fBokoEe j[zdk j?.@ 

GkÙk d/ ;kXkoB Ùpd d/ Bkb id'A Bkd iK ;[o B{z ;zpzfXs ehsk iKdk j? sK T[; d/ noE ;kXkoB BjhA 

ofjzd/ ;r'A n;XkoD j' iKd/ jB. Ùpd dk T[ukoB wB[Zy d/ wB dh GktBk T[go nkXkos j[zdk j?. fJ; 

T[ukoB Bkb noEK ftu th nzso nk iKdk j?. fJ;/ bJh fouov˜11 

dk ftuko j? fe ÙpdK ftu e'Jh 

nzsoht, fBZih iK ;fjfse ozr BjhA j[zdk. Bk e'Jh Ùpd e'M/ j[zd/ jB Bk ;[zdo, Bk u[Gt/A iK gq;zB eoB tkb/, 

;r'A jo Ùpd d/ eJh gqeko d/ y/so jB fiBQK ftu nzso fJT[A nkT[Adk j? fe n;hA T[BQK dk gqGkt fezi rqfjD 

eod/ jK. fe;/ Ùpd dh nktk˜ n;hA nkgD/ wzB ftu ezw oj/ Gkt d/ nB[;ko T[ukod/ jK. mke[o i? d/t f;zx 

B/ th J/;/ bJh fbfynk j?, šGkt/A Ùpd fJe jh j[zdk j? go fco th T[; Ùpd B{z tZy tZy ;[oK ftu T[j rkfJnk 

ikt/ sK T[j fGzB fGzB GktK B{z ftnes eodk j?.@ 12 wB[Zyh GktK ns/ ÙpdK d/ T[ukoB ;zpzXh nktk˜ d/ 

T[sok-uVkU B{z ;zrhs fuzskwDh ftu pV/ ;gÙN o{g ftu g/Ù ehsk frnk j?, ftfGzB GktK B{z gqrN eod/ ;w/A 

;kvh p'bh ftu T[sokU uVkU d/ Bkb jh ;kvhnK u/ÙNktK ns/ gq:[es ÙpdK dh rsh ftu fttXsk nkT[Adh 

j?. ekjbh dk vo gqrN eofdnK ;kv/ ÙpdK dh rsh s/˜ j' iKdh j?. ftuko iK soe nkfd nt;EktK ftu 

;kv/ ÙpdK dh rsh ftbzps j' iKdh j?. nkw T[ukoB ftu ;kv/ p'bK dh rsh wZX (Bk pj[sh s/i s/ Bk pj[sh 

j"bh) ofjzdh j?. 13 

fJ; soQK wB[Zyh Gkt gqrN eoB t/b/ wB[Zy dk T[ukoB noEks nktk˜ dk T[sokT[-uVkT[ T[; Gkt 

d/ nB[e{b j[zdk j?. r[o{ ;kfjpkB dh pkDh dk nfXn?B eoB t/b/ ;kB{z fJj nfj;k; j' iKdk j? fe T[BQK B/ 

pkDh ftu g/Ù tZy tZy GktK d/ nB[e{b jh okrK dh u'D ehsh j?. 

okr tZy tZy soQK dhnK T[uhnK BhthnK ;[oK d/ tZy tZy gqpzX ekoB pDd/ jB. fJBQK ;[oK dk tZy 

tZy soshp ftu ns/ tZy tZy wksok ftu ehsk gq:'r okrK B{ ztZy tZy GktK d/ nB[e{b pDkT[Adk j?. 

r[o{ ekft ftu nB[Gt ns/ okr dk ;zpzX 

n;hA t/y u[Ze/ jK fe r[opkDh dk ekft nB[Gt fJZe ftbZyD nB[Gt j?. fJ; bJh fJ;B{z okr ns/ 

ekft d/ ;zi'r Bkb jh gqrN ehsk ik ;edk j?. r[o{ ethnK B/ nkgD/ nB[Gt dhnK tZy tZy tzBrhnK B{z 

gqrN eoB bJh tZyo/ tZyo/ okrK dh u'D ehsh j?. r[o{ rqzE ;kfjp ftu w[Zy okrK d/ Bkb Bkb eJh fwÙos 

okrK dk th gq:'r ehsk frnk j?. fJe okr nXhB nkJh pkDh d/ ekft nB[Gt dh ftÙ/Ùsk t/yD bJh T[; 

41

J/s/ o; ;oho e/ e? xfN Bkw fBtk;[.. 


ftub/ Gkt, ebgBk nkfd dk nfXn?B eoBk g?Adk j?. wB[Zyh wB iK nkswk ftu tos ojhnK xNBktK s'A 

nB[Gt dh ftÙ/Ùsk T[ikro j[zdh j? šfJ; ftu Gkte, p'fXe, ekbgfBe ;G soQK dhnK xNBktK Ùkwb jB. 

fpzpK dhnK tos'A t/b/ eth pkjob/ irs dh Nz[p Bkb g?dk j'J/ nkgD/ nzdob/ nB[GtK B{z gqrN eodk j?. 

ojZ;tkdh eftsk ftu nkswe nB[GtK B{z fpzpK dh ;jkfJsk Bkb nzdo'A pkjo fbnKdk iKdk j?.@ 14 fJ; 

bJh n;hA fJe okr nXhB nkJh pkDh d/ fpzpK T[go fXnkB e/Adfos eoe/ T[;d/ nB[Gt B{z gSkDB dk isB 

eoKr/ ns/ c/o Bkb jh T[; nB[Gt ns/ T[; okr d/ ;zpzX dk nfXn?B eoKr/. fJ; gq:'iB bJh 31 okrK dh 

soshp nB[;ko nfXn?B eoBk T[fus j?. 

f;oh okr 

f;oh okr dh pkDh ftu w[Zy Gkt wkfJnk dh Ùesh B{z fpnkB eoe/ fco T[;dh ftnoEsk B{z do;kT[Adk j?. 

fJ; okr d/ gfjb/ Ùpd ftu fiBQK fpzpK dk gq:'r j'fJnk j? T[BQK s'A gsk bZrdk j? fe wB[Zy Gkt/A fe;/ y/so 

ftu th wkfJnk-;z;ko dh T[Zusw gqkgs eo bt/, T[j oph ;z;ko dh gqkgsh nZr/ fBr[Dh j?. fJE/ w'sh, osB, 

jho/, bkb, e;s{oh, nro, uzdB, w'jBh, fJ;soh, iVkT{, gbzx, foXhnK, f;XhnK dk XkoBh j? r[gs gqrN 

ÙeshnK dk wkbe f;ZX ns/ bÙeoK tkbk ;[bskB fJj ;G wkfJnk ;z;ko dhnK gqkgshnK jB go fJE/ Bkb 

jh fJBQK dk yzvB ns/ Bkw dh gqkgsh dh dks wzrh rJh j? L 

w'sh s wzdo T{;ofj osBh s j'fj iVkT[.. 

e;s{fo ez[r{ nrfo uzdfB bhfg nkt? ukT{.. 

ws[ d/fy G{bk th;o? s/ok fufs B nkt? BkT[..1.. 

jfo fpB[ ihT[ ifb pfb ikT[.. 

w? nkgDk r[o[ g{fS d/fynk nto[ Bkjh EkT[..1..ojkT[.. 

Xosh s jho/ bkb iVsh gbfx bkb iVkT[.. 

w'jDh w[fy wDh ;'j? eo/ ozfr g;kT[.. 


f;X[ j'tk f;fX bkJh fofX nkyk nkT[.. 

r[gs[ gorN[ j'fJ p?;k b'e[ oky? GkT[. 


;[bskB[ j'tk w/fb b;eo syfs okyk gkT[.. 

j[ew[ jk;b[ eoh p?mk BkBek ;G tkT[.. 



fJ; okr dh j'o pkDh ftu th nfij/ Gkt gqshfBX jB L 

o;[ ;[fJBk o;[ o[gk ekwfD o; gowb eh tk;[.. 

o;[ x'V/ o;[ ;/ik wzdo o;[ whmk o;[ wk;[.. 

uzdB[ w'fb nDkfJnk e[zr{ wKr ;zX{o[.. 

u'nk uzdB[ pj[ xDk gkBk Bkfb eg{o[.. 

i/ XB ezfs B GktJh s ;fG nvzpo e{V[.. 

42

ik XB ezfs B okthnk sk fpoEk i'pB[ ikfJ.. 


i/ by fJ;sohnK G'r eofj Btyzv oki[ ewkfj.. 

fpB[ ;fsr[o ;[y[ B gktjh fcfo fcfo i'Bh gkfj.. 



fJ;/ soQK jh eJh ÙpdK ftu wfjb, feb/, x'V/, jkEh, bÙeo, oki, fwby SsqXkoh pkdÙkjhnK ns/ 

;[fJBk, o{gk, XB[ d"bs nkfd dk yzvB eofdnK gqG{ wkor dk ihtB ihT[D dh gqo/Bk fdZsh j?. 

do xo wjbk ;'jD/ ge/ e'N jiko.. 

j;sh x'V/ gkyo/ b;eo by ngko.. 

fe;jh Bkfb B ufbnk yfg yfg w[J/ nk;ko.. 

oki fwbe f;edkohnK o; G'rD fp;Eko 

pkr ;[jkt/ ;'jD/ ub? j[ew[ ncko.. 

wfB fpbk;[ pj[ ozr[ xDk fdq;fN G{fb y[;hnk.. 

SsqXko pkfd;kjhnk ftfu ;j;/ gohnk.. 

;[fJBk o{gk ;zuhn? wkb ikb[ izikb[.. 

;G ir wfj d'jh c/ohn? fpB[ Bkt? f;fo ekb[.. 





fJ; okr dh pkDh ftu wkfJnk dh nZr s'A pZu e/ pkDh d/ fBowb frnkB ftu ftuoB dk T[gd/; 

fdZsk frnk j?. 

fJ; okr dh pkDh ftu fsnkr dk Gkt SkfJnk ofjzdk j?. fsnkr d/ fJBQK GktK B{z gqrN eoB bJh 

f;oh okr pVk Y[etK okr j?. fJ; d/ ;[o-gqpzX dk nfXn?B ehsk ikt/ sK fJj rZb j'o th ;gÙN j' iKdh j?. 

fJ; okr ftu foÙG ns/ X?ts e'wb o{g ftu gq:'r ehs/ iKd/ jB. ;zrhs nukfonk d;d/ jB fe fiBQK okrK 

ftu fJj ;[o gq:'r j'D T[j okr ÙKs ns/ eo[D GktK B{z gqrN eoB bJh pV/ jh Y[Zet/A j[zd/ jB. 15 eJh 

ftdtkB d;d/ jB fe f;oh okr B{z i/m jkV ns/ wkx cZrD d/ wjhB/ ftu sgZ;th b'e pBK ftu rkT[Ad/ ;B. 

16 

fJ; okr dh pkDh ftu fes/ fes/ fÙzrkoe GktK dh Mbe g?Adh j?. go fJBQK GktK ftu fti'r 

gqXkB j?. fit/A L 

fBf; nfXznkoh ;[shJ/ feT[ fgo fpB[ o?fD ftjkfJ.. 

nze ibT[ sB[ ikbhnT[ wB[ XB[ ifb pfb ikfJ.. 

fJj Gkt f;oh okr ftu pV/ Y[et/A o{g ftu gqrN j' ;ed/ jB feT[Afe f;oh okr ftu bZrD tkbk 

shpo wZXw Gkt/A fÙzrkoe GktK d/ nB[e{b j? go fJ; ftu e'wb foÙG ns/ rzXko dk gqGkt fñkdk j? fi; 

Bkb shpo wZXw dk gqGkt ew˜'o g? iKdk j? ns/ fJ; soQK fJ; okr ftu gqfeqsh ÙKs ns/ eo[D jh pDh 

ofjzdh j?. ;' Gkt/A fes/ fes/ fJ; okr dh pkDh ftu e[M j'o Gkt th Mbed/ jB go ;w[Zu/ o{g ftu pkDh ÙKs 

ns/ eo[D d/ GktK B{z gqrN eodh j?. 

43

jfo ibfBfX jw ib e/ whB/ iB BkBe ib fpB[ wohn? ihT[.. 


fsqyktzs ib[ ghts mzYk fsT[ jfo ;zfr fJj[ wB[ GhBk ihT[. 


okr wkM 

wkM okr ftu e/tb f;y r[o{ ;kfjpkB dh pkDh jh doi j?. vka skoB f;zx nB[;ko, šfJj gzikp d/ 

wkM/ fJbke/ dh ;EkBe d/;h okrDh j?. i' d'gfjo s'A fgZS'A rkJh iKdh j?. GrsK dh fJ; okr ftu e'Jh pkDh 

17 

BjhA feT[Afe fJj gzikp dk ;EkBe okr j?.@ 

fJ; okr ftu r[o{ ;kfjpkB B/ gqG fwbkg bJh shpo fJZSk ns/ ;EkBe Bekokswe ehwsK dk fto'X 

eoB tkb/ GktK dk gqrNktk ehsk j?. 

gqG{ fwbkg dh y[Ùh d/ Gkt fpnkB eofdnK whAj dk gqshe tX/o/ gq:'r ehsk frnk j?L 

fMfw fMfw to;? nzfwqs Xkok.. 

j[ewh to;D bkr/ w/jk.. 

GJ/ feqgkb r'ftzd r[;kJh.. 

w/x to;? ;GBh EkJh.. 

whj gfJnk gow/;fo gkfJnk.. 

ihn izs ;fG ;[yh t;kfJnk.. 

gkopqjfw gqfG w/x[ gmkfJnk.. 

ifb Efb wjhnfb djfdf; to;kfJnk.. 

;Kfs GJh p[Mh ;G fsq;Bk nBd[ GfJnk ;G mkJh ihT[.. 






ni/j/ GktK dk gqrNktk T[;/ fJbke/ d/ okr ftu Y[ZetK j' ;edk ;h, fi; fJbke/ ftu b'e whAj bJh 

shpo fJZSk oZyd/ jB. wkM okr fiE/ gzikp dk ;EkBe okr j?, T[E/ fJ; okr B{z toyk o[Zs Bkb th ;zpzXs 

ehsk frnk j?. 18 fJ;/ bJh fiE/ fJ; okr ftu whAj d/ nbzeko tos/ jB T[E/ fJ; okr dh pkDh ftu “ukfsqe”, 

“p[zd ns/ “ib” fpzp dk ftÙ/Ù o{g ftu gq:'r ehsk frnk j? L 

jw ukfsqe dhB ;fsr[o ;oDkJh.. 

jfo jfo Bkw[ p{zd w[fy gkJh.. 

s{ ibfBfX jw whB s[wko?.. 

s/ok Bkw p{zd jw ukfsqe fsyjko/.. 

s[woh nk; fgnk;k s[woh s[wjh ;zfr wB bhBk ihT[.. 

------------------------------------------ 

w/ok wB[ b'u/ r[odo;B skJh.. 

fpbg eo/ ukfsqe eh fBnkJh.. 


44

fwfb to[ Bkoh wzrb[ rkfJnk.. 


wkM okr dh pkDh ftu fÙzrkoe Gkt th gqrN j'J/ jB. r[o{ BkBe d/t ih 19 r[o{ okw dk; ih 

20 ns/ r[o{ noiB d/t ih 21 ofus eJh gfdnK ftu fÙzrko d/, yk; eoe/ fti'r Bkb ;zpzXs GktK dk 

gqrNktk j'fJnk j?. fJBQK GktK B{z gqrNkT[D bJh th wkM okr fJe Y[etK okr j? feT[Afe fJ; okr ftu 

foÙG ;EkJh ;[o j? ns/ fiBQK okrK ftu foÙG ns/ X?ts ;[o Ù[X o{g ftu gq:'r j'D T[j Gksyzv/ nB[;ko 

fÙzrko d/ GktK B{z gqrNkT[D d/ nB[e{b j[zd/ jB. 22 

fJ; okr ftu ouh tko nzdo phosk d/ Gkt T[ikro j'J/ jB. fJj okr fJBQK GktK B{z th ;cbsk Bkb gqrN 

eodk j? feT[Afe BkNÙk;so ftu fbfynk j? fiBQK okrK ftu foÙG tkdh ;[o j't/ T[j okr tho o"do ns/ 

ndG[s GktK dk gqrNktk eoB d/ nB[e{b j[zd/ jB. 23 

;' fJ; okr dh pkDh fiE/ fe;/ fJe Gkt dh EK, fÙzrko, fti'r, tho nkfd GktK B{z gqrN eodh j? 

T[E/ fJ; ftu fJBQK GktK dk rkfJB eoB bJh gq:'r j'fJnk fJj okr fJBQK GktK dk ;cbsk g{oB gqrNktk 

eo ;edk j?. 

rT[Vh 

rT[Vh okr ftu ;ko/ r[o{ ;kfjpkB B/ rzGho ftfÙnK Bkb ;zpzXs pkDh ouBk ehsh j?. fJ; ftu 

wB[Zy dh n;bhns, pqjw, nkswk, gqfeqsh ns/ Grsh pko/ dkoÙfBe gZXo d/ f;XKse ftuko gqrN ehs/ jB. 

vka skoB f;zx fJ; okr dh pkDh dk ftÙb/ÙD eofdnK fbyd/ jB, šr[o{ BkBe ;kfjp B/ “G?” s/ “Grsh” dk 

;zpzX dZf;nk j?, Uj B w{nk i' ofjnk ;wkfJ” s/ ˜'o fdZsk j?l “gkg g[zB[ phi eh g'N” dk u/sk eokfJnk j?, 

“soto gzyh pj[ fBf; pk;k” dh n;fbns gqrN ehsh j?. r[o{ nwo dk; ih B/ “r[fo fwfbn? ;G ;fs p[fX 

j'Jh” “eow[ j't/ ;fs;zfr fwbkJ/”, wB wko/ Xks[ wfo ikJ/” jT[w? ftfu ;G ir[ pT[okBk.” “J/e; s/ ;fG o{g jfo 

ozrk”, “r[o ;/tk i[r uko/ j'Jh” d/ f;XKs do;kJ/ jB. r[o{ noiB d/t ;kfjp B/ ;[ywBh s/ pktB nyoh ftu 

fcbk;ch B{z ekft o{g ftu g/Ù ehsk j?.@ 24 fJ; okr dh pkDh ftu sZs frnkB ns/ nksw frnkB d/ ukBD/ 

ftu ;oho, irs ns/ pqjw dk toDB ehsk frnk j?. fiE/ frnkB j? T[E/ uzubsk BjhA j' ;edh fJ; bJh 

okr ftu r[o{ ethnK dk nB[Gt ÙKs Gog{o j?. ni/j/ nB[Gt B{z gqrN eoB bJh okr rT[Vh fJe nB[e{b 

okr j?. 

fJ; okr ftu e'wb foÙG ns/ e'wb X?ts ;[oK dk gq:'r j[zdk j?, fJ; bJh fJj okr eo[D ns/ ÙKs 

GktK B{z gqrN eoB ftu ;jkfJe j[zdk j?. rT[Vh okr ftu rzzGhosk d/ Gkt gqrN eoB dh ftÙ/Ù Ùesh j?. 

Gkosh ;zrhs e'Ù nB[;ko gzi rkfJB rhs gdshnK Ù[Xk fGzBk, r"Vh, t?;ok iK t?r;ok ns/ ;XkoDh ftu 

rT[Vh shi/ EK s/ j?. r"Vh pko/ dZf;nk j? L rzGho, wzdfo, wZX d/ ;EkB s/ mhe rwe Gog{o ns/ nyzv rhs 

j?. 

Xo[gd rkfJB ftu fJe r"Vjko pkDh gqufbs j?. fJ; pko/ fbfynk j?- ;ob ns/ rzGho rfs ftu 

fJ; pkDh dk fttjko j[zdk j?. 25 r[opkDh dh rzGhosk ns/ rT[Vh okr d/ nB[e{b j'D dk gsk fJE'A th 

bZrdk j? fe fJ; okr dh pkDh Bkb opkp dk gq:'r ehsk iKdk j?. 26 

fJ; okr dh pkDh ftu eJh EkJhA ;zi'r-fÙzrko ns/ fti'r fÙzrko d/ GktK dk gqdoÙB th j'fJnk 

j?. fit/A L 

;zi'r fÙzrko 

w/oh fJS g[Bh ihT[ jw xfo ;kiB nkfJnk.. 

fti'r fÙzrko 

;[fD Bkj gqG[ ihT[ J/ebVh pB wkj/.. 

45

T[dw[ eoj[ tvGkrhj' f;woj[ jfo jfo okfJ.. 


nk;k wB;k d'T{ fpBk;s fsqj[ r[D nk; fBok; GJh.. 


feT[ Xho?rh Bkj fpBk gqG t/gotkj/.. 


fJj Gkt th rT[Vh okr ftu gqrN j' ;ed/ jB. fJ; okr Bkb g[oksB ekb ftu ns/ nkX[fBe ekb 

ftu fÙzrko d/ Gkt th ;zpzXs ehs/ iKd/ jB. g[oksB ekb d/ ;zrhs rqzE “;zrhs dogD” 27 ftu rT[Vh okr 

dk fijVk Gkt fuZso toDB ehsk frnk j? T[j fÙzrkoe j? ns/ nkX[fBe ekb d/ ftdtkB vka fdB/Ù uzdo 

th fJ; okr B{z fÙzrko o; dk gqshe wzBd/ jB. 28 fJ; bJh fJj okr fiE/ rzGho GktK bJh Y[ZetK j? T[E/ 

fÙzrko d/ GktK B{z gqrNkT[D d/ nB[e{b th j?. 

okr nk;k 

nk;k okr dh pkDh ftu nkÙk tkdh fdqÙNhe'D dk gqrNktk j'fJnk j?. fJ; pkDh ftu ;[;sh B{z d{o 

eoB d/ Gkt gqpb jB L 

tzR w/o/ nkb;k jfo gkf; p/Bzsh.. 

T[fm tRz tNkT{fVnk s? fenk fuo[ bkfJnk.. 



fJ; okr ftu nkÙktkdh GktK d/ Bkb Bkb r[o{ ;kfjpkB “nk;k” Ùpd dk gq:'r uzrh ns/ wkVh 

“nk;k” tk;s/ eod/ jB. T[; nk; dk yzvB ehsk j? fijVh wB[Zy B{z o;ksb tZb b? iKdh j?. “nk;” Ùpd fJ; 

okr dh pkDh ftu pj[s gq:'r j'fJnk j? L 

ykD ihtD eh pj[sh nk;.. 


nk; fBok;h sT[ ;zfBnk;h.. 


J/;/ soQK r[o{ rqzE ;kfjp d/ gzBk 354 s'A b? e/ gzBk 462 se 31 s'A th tXhe tko “nk;” Ùpd dk gq:'r 

j'Dk fJ; okr dh pkDh B{z Gkt gZy'A ftbZyD pDkT[Adk j? ns/ fJ; okr dk nk;k Bkb B/Vbk ;zpzX do;kT[Adk 

j?. 

okr nk;k fJBQK nkÙk tkdh GktK d/ nB[e{b j? feT[Afe r[owfs ;zrhs osB Gzvko 29 nB[;ko fJ; 

okr ftu foÙG tkdh j? ns/ Gos d/ ;zrhs f;XKs nB[;ko 30 fiBQK okrK ftu fJj ;[o tkdh j't/ T[j pho 

o;h GktK fiBQK dk ;EkJh Gkt T[sÙkj j?, B{z gqrN eoB d/ nB[e{b j[zd/ jB. fJ; bJh T[sÙkj d/ GktK B{z 

tX/o/ wksok ftu fJ; okr okjhA gqrN eoBk e'Jh nu/s ekoi iK nY[ZetK BjhA. fJ; okr ftu ;EkJh 

fÙzrko Bkb ;zpzXs Gkt th gqrN j'J/ jB L 

fBefN nkfB fgqn ;/i Xoh.. 

ekfD eYB s/ S[fN goh.. 

w/oh ;/iVhn? nkvzpo pfDnk.. 


46

wfB nBd[ GfJnk gqG[ nkts[ ;[fDnk.. 


eoDh ez[r{ i/ ob? xN nzsfo g{ik j'fJ.. 


r[o e? GkD? Bkufj sk ;[y[ gktfj nzs/ iw GT[ Gkr?.. 


w/o/ mke[o ofy b/tj[ feogkXkoh.. 


nkukohnk pqj;gsh, Gos d/ ;zrhs f;XKs pko/ fbyfdnK d;d/ jB fe fiBQK okrK ftu wXw ;[o 

tkdh j[zdk j? T[j okr fÙzrko o; B{z gqrNkT[D d/ :'r j[zd/ jB. 31 nk;k okr ftu feT[Afe wXw ;[o tkdh j? 

fJ; bJh fJ; okr okjhA fÙzrko o;h GktK dk gqrNkU eoBk p/w/b BjhA j?. 

;w[Zu/ o{g ftu fJ; okr dh pkDh ftu eo[Dk dk nGkt j? ns/ T[sÙkj ns/ y[Ùh dk gqrNktk tX/o/ 

j?. fJ; bJh fJj okr fJBQK GktK B{z gqrNkT[D ftu tX/o/ ;cb j?. fJ; okr dh pkDh d/ Gkt ns/ okr pko/ 

vka Xowgkb w?Dh d/ Ùpd pV/ Y[Zet/A jB-šrzGho nksw-fuzsB fi; ftt/e B{z ikfrqs eodk j?, T[j “nk;k” 

b? e/ nZr/ tZXdk j? ns/ fJj okr T[;/ nkÙk tkdh fdqÙNhe'D dh gSkD ftu jh nkgD/ Bkw dh ;koEesk 

fSgkJh p?mk j?.@ 32 

okr r{ioh 

okr r{ioh dh pkDh ftu g{ik dk tksktoD pfDnk ofjzdk j?. fJ; ftu g{ik d/ nzr w{osh, Bfos 

nkfd pko/ ftuko gqrN ehs/ rJ/ jB. go fJ; eoweKvh g{ik B{z nksfwe g{ik d/ v[zx/o/ noE gqdkB eoe/ 

toDB ehsk frnk j? L 

s/ok Bkw[ eoh uBDkmhnk i/ wB[ T[o;k j'fJ.. 

fjzd{ g{ik gXsh ftu Bfos dk ftÙ/Ù ;EkB fojk j? fJ; bJh r[o{ ethnK B/ “Bfos” pko/ nkgD/ 

ftuko ftbZyD o{g ftu gqrN ehs/ jB L 

Bku o/ wB r[o e? nkr?.. 

fJ; okr dh pkDh ftu r[o{ eth nkgD/ nkg B{z ÙoXkb{ ns/ g[ikoh d/ o{g ftu g/Ù eofdnK 

gowkswk gqsh ÙoXk Gkt gqrNkT[Ad/ jB. fJE/ rzGho f;XKse ftuko dk gqrNktk BjhA j'fJnk ns/ Bk jh 

gq/wh-gq/wek, gsh-gsBh nkfd foÙfsnK d/ fpzpK dk ;jkok fbnk frnk j?. 

g{ik ;zpzXh GktK dk gqrNktk r{ioh okr ftu T[fus o{g ftu j' ;edk j?. vka skoB f;zx fJ; okr 

B{z feqÙB g{ik dk okr dZ;d/ jB. 33 fJ; okr dk Bkw “r{ioh” th r'ghnK ns/ feqÙB d/ foÙs/ tZb ;ze/s eodk 

j?. 

fJ; okr d/ pj[s/ ÙpdK ftu p/Bsh ns/ T[gd/Ù d/ o{g ftu ;ztkd ubdk j?L 

r'ftzd s[M fpB[ nto[ B mkT[.. 


T[gd/ÙwJh ÙpdK ftu GkJh, pho, wkJh, g{sk, ;kiB nkfd ;zp'XB gq:'r ehs/ rJ/ jB. 

eJh EktK s/ fJ; okr ftu T[sÙkj Gog{o GktK dk gqrNktk j'fJnk j? L 

T[dw[ eo/fdnk ihT[ s{ ewktfdnk ;[y Gz[u[.. 

fXnkfJfdnk s{z gqG{ fwb[ BkBe T[soh fuzs.. 

47

[ow[fy e'Jh rkoV{ fsfB wfb dfb bkJh gkfJ.. 


;cb nkfJnk ihtB cb[ sk e' gkopqjw fbt bkt?.. 


wkfJnk j'Jh BkrBh irfs ojh bgNkfJ.. 

-------------------------------- 


fJ; okr ftu Gkt/A e'wb foÙG ns/ e'wb X?ts i' eo[D ns/ ÙKs GktK B{z gqrN eoB d/ nB[e{b j[zd/ 

jB, dk gq:'r j[zdk j?. go shpo wXw ns/ e'wb rzXko ÙKs ns/ eo[D GktK B{z ew˜'o eo fdzd/ jB ns/ fJj 

okr T[sÙkj ns/ j'o bfbs Gkt gqrNkT[D d/ :'r j' iKdk j?. 

fJ; bJh fJ; okr okjhA fe;/ yk; Gkt B{z jh ;zpzXs BjhA ehsk ik ;edk. r[o{ ethnK B/ fJ; okjhA 

fijV/ Gkt gqrNkJ/ jB, T[BQK eoe/ fJ; okr dh pkDh d/ Gkt ns/ okr dk ;zpzX ftbZyD o{g XkoB eo b?Adk 

j?. 

okr d/t rzXkoh 

fJ; okr ftu e/tb r[o{ okwdk; ih, r[o{ noiB d/t ih ns/ r[o{ s/r pjkdo ih d/ gd/ jh doi 

jB. fJBQK gfdnK ftu gqwkswk Bkb fwbkg, T[;d/ r[D rkT[D ns/ T[gd/ÙwJh Gkt gqrN ehs/ rJ/ jB. 

fes/ fes/ ;t?gVu'b th ehsh rJh j?. 

gqwkswk d/ fwbkg Bkb ;zpzXs Gkt L 

w/o' ;[zdo ejj[ fwb? fes[ rbh.. 

;' gqG[ is es[ g/fyU B?Dh.. 

whsk n?;' jfo ihT[ gkJ/.. 

S'fv B ikJh ;d jh ;zr/ nBfdB r[o fwfb rkJ/.. 




T[gd/ÙwJh gfdnK ftu w[y[j jfo jfo p'bD ns/ r[o uoDh fus bkT[D bJh gq/fonk frnk j? L 

w/o/ wB w[fy jfo jfo jfo p'bhn?.. 

wkJh r[o uoBh fus[ bkJhn?.. 



gqwkswk d/ r[D rkT[D tkb/ gqsh ÙoXk gqrN eofdnK fejk frnk j?L 

jfo r[D rkt? jT[ fs; pfbjkoh.. 

wkJh i' gqG e/ r[B rkt?.. 


fJ; soQK fJ; okr ftu eo[DK iK fÙzrko nkfd d/ GktK dk nGkt j?. fJ; okr ftu pj[s/ rzGho 

GktK dk gqrNktk BjhA j' ;edk feT[Afe fJ; okr dh sk;ho y[Ùh tkbh dZ;h rJh j?. 34 Gkt/A fJ; okr ftu 

wXw ;EkJh ;[o j? go fJ; okr ftu fÙzrko o; tkbh uzubsk dk gqrNktk th BjhA j'fJnk. feT[Afe fJ; okr 

48

fJS g[zBh wfB ;Ks sgfs p[MkfJnk okw.. 


;fG ;[y gorfNnk d[y d{fo gokfJnk okw.. 


ftu e'wb rzXko ns/ e'wb fBÙkd 35 th gq:'r ehs/ iKd/ jB. fJ; bJh fJj okr tho o;h GktK dk gqrNktk 

eo ;edk j?. go fJ; okr ftu o/ Xk shpo gq:'r j[zd/ jB fJ; bJh fJ; ftu fÙzrkoe GktK dk gqrNktk th 

j' ;edk j?. 36 ;' ;w[Zu/ o{g ftu fJj okr fe;/ yk; fJe Gkt Bkb ;zpzXs BjhA ehsk ik ;edk fJ; bJh r[o{ 

ethnK okjhA fJ; okr dh pkDh ftu gqrNkJ/ Gkt nk;kBh Bkb ;zpzXs ehs/ ik ;ed/ jB. 

okr fpjkrVk 

fJ; okr ftu gqwkswk Bkb fwbkg ns/ ftS'V/ d/ Gkt Gkt[e gZXo s/ fpnkB ehs/ rJ/ jB. ftS'V/ 

d/ Gkt tkb/ ekft pzdK ftu fwbkg bJh sKx dk gqrNktk j'fJnk j? L 

eo feogk gqG nkfJ fwb[ w/oh fizd[VhJ/ 

r[owfs Bkw[ gork;/ okw.. 

jT[ jfo pkM[ T[vhDhnk w/oh fizd[VhJ/.. 

fiT[ ib fpB[ ewb T[dk;/ okw .. 


fJ;/ soQK r[o{ noiB d/t ih B/ gqG[ do; bJh sKx dk gqrNktk ehsk j? . 

fJ; okr dh pkDh ftu fwbkg dh y[Ùh dk th Gog{o toDB ehsk frnk j? L 

;/i J/e fgqT[ ;zfr do;[ B gkJhn? okw.. 

ntrB w'fj nB/e es wjfb p[bkJhn? okw.. 

;szB e? go;kfd jfo jfo gkfJnk okw.. 


fss frqfj ;'fjbV/ e'v nBzdk.. 

wfB sfB oft ofjnk gqG gowkBzdk.. 


;' fdB[ ;cb[ rfDnk jfo gqG{ fwbkfJnk okw.. 

okr fpjkrVk T[go'es GktK B{z gqrNkT[D bJh fJe Y[ZetK okr j? feT[Afe fJ; okr ftu tkdh ;[o 

wXw bZrdk j?. 37 fJj n;hA gfjbK dZ; nkJ/ jK fe fiBQK okrK ftu wZXw ;EkJh ;[o j[zdk j? T[j okr fÙzrkoe 

GktK B{z gqrNkT[D ftu tX/o/ ;cb j[zd/ jB. fJ;/ bJh fJ; okr dh ;koh pkDh ftu rzGho GktK dh xkN j?. 

fJZe ftÙ/Ù dh soQK ;o;sk ns/ bfbs GktK dk gqrNkn j?. 

okr tvjz; 

fJ; okr dh pkDh ftu nfs dh rwh d/ Gkt doi j'J/ jB. r[o{ BkBe d/t ih dh fti'r d/ GktK B{z 

gqrN eoB tkbh j/m fbyh gqf;ZX ouBk fJ;/ okr ftu ouh rJh j? L 

w'oh o[DM[D bkfJnk G?D? ;ktD[ nkfJnk.. 

s/o/ w[Xz eNko/ i/tvk fsfB b'Gh b'G b[GkfJnk.. 

s/o/ do;B ftNj[ yzBhn? tzRk s/o/ Bkw[ ftNj[ e[opkD'.. 

ik s{ sk w? wkD[ ehnk j? s[X[ e/jk w/ok wkD'.. 

49

u{Vk GzB[ gbzx f;T[ wz[X/ ;D[ pkjh ;D[ pkjk.. 

J/s/ t/; eo/dhJ/ w[zX/ ;j[ oks' ntokjk.. 

Bk wBhnko[ B u{Vhnk Bk ;/ tzr[Vhnkjk .. 

i' ;j ezfm B brhnk ibB[ f; pkjVhnkjk.. 

;fG ;jhnk ;j[ oktfD rJhnk jT[ dkXh e? dfo iktk.. 

nzwkbh jT[ yoh ;[uih s? ;j J/fe B Gktk.. 

wkfm r[zdkJh gNhnk Gohn? wkr ;zX{o/.. 

nr? rJh Bk wzBhnk woT[ ft;{fo ft;{o/.. 

w? o'tzdh ;G[ ir[ o[Bk o[BV/ tDj[ gzy/o{.. 

fJe[ B o[Bk w/o/ sB ek fpojk fifB jT[ fgoj[ ftS'Vh.. 

;[gB? nkfJnk Gh rfJnk w? ib[ Gfonk o'fJ.. 

nkfJ B ;ek s[M efB fgnko/ G/fi B ;ek e'fJ.. 

nkT[ ;[Gkrh BhdVhJ/ ws[ ;j[ d/yk ;'fJ.. 

s? ;kfjp eh pks fi nky? ej[ BkBe fenk dhi?.. 

;h;[ tY/ efo p?;D[ dhi? ftD[ f;o ;/t eohi?.. 

feT[ B wohi? ihnVk B dhi? ik ;j[ GfJnk ftvkDk.. 


fJ; ouBk dk fti'rh Gkt fJzBk shpo j? fe ;ko/ okr dh pkDh fJ; s'A gqGkfts j'Jh bZrdh j? L 

d'jkrDh yohnk fpbbkdhnk fsBk wjb[ B gkfJ.. 

d{i/ GkJh eo{gh d[y[ gktfj nkr? ikfJ.. 

w/ok jfo gqG[ ;[zdo[ w? ;ko B ikDh.. 

jT[ jfo gqG[ S'fv d{i? b'GkDh.. 

jT[ GJh T[vhDh ezs eT[ nzwkbh ;' fgo[ efd B?Dh d/yk.. 

;fG o; G'rD ft;o/ fpB[ fgo fes? B b/yk.. 

fJj ekgV[ sfB B ;[yktJh efo B ;eT[ jT[ t/;k.. 




fti'r d/ GktK tkbh fJj pkDh tvjz; okr ftu fJ; bJh ouh rJh j? feT[Afe tvjz; okr ftu 

gzuw ;[o tkdh j? ns/ nkukohnk pqfj;gsh nB[;ko fiBQK okrK dk gzuw ;[o ;EkJh j[zdk j't/ T[j okr fti'r 

fÙzrko d/ GktK bJh gq:'r ehs/ ik ;ed/ jB. 38 fJ; okr ftu x'VhnK th ouhnK rJhnK fijVhnK y[Ùh dk 

gqshe jB ns/ nbkj[DhnK B{z i' ;'r B{z gqrNkT[AdhnK jB th doi ehsk frnk j?. fJj rZb Gkt/A pVh nihp 

bZrdh j? go ;:Zd Biw j[;?B j'oK dk j/m fbfynk eEB fJ; r[ZEh B{z pV/ ;gÙN o{g ftu ;wMk fdzdk j?, 

šftnkj ihtB dk fJe i{B ftu'A fBeb e/ d{ih ftu g?D tkbh rZb J/. J/;/ eoe/ ftnkj dk p{jk th w"s jko 

j:ksh d/ fJe o{g dk nzs J/ s/ nrw dhnK e'Jh BjhA ikDdk. J/;/ eoe/ ftnkj dh o;w ohs s/ w"s dh o;w 

ohs ftu xDh B/V J/. jko Ùzrko, v'bh ejko d'thA EkJh j'Adk j? s/ ftnkj d/ ;[jkr rktD s/ yko/ w"s dhnK 

t?DK Bkb ik yfjzd/ B/.@ 39 fJ; bJh x'VhnK B{z fJE/ y[Ùh dk gqshe BjhA wzfBnk ik ;edk j?. T[Ai th fJBQK 

x'VhnK dk ftÙk w"s Bkb ;zpzXs j?. wB[Zyh d/j B{z x'Vh ns/ w"s s'A pknd tkb/ ;w/A B{z ftnkj[sk ;wK fejk 

frnk j?. 

50

;uh pkDh jfo r[D rkt? Bdoh Bdfo fBjkb.. 


fJ; bJh tvjz; okr ftu okr dh gqfeqsh nB[;ko ft:'r d/ Gkt jh doi j'J/ jB. 

okr ;'ofm 

;'ofm okr dh pkDh ftu gqwkswk d/ r[D rkT[D dh uouk tX/o/ j'Jh j?L 

;ji/ wksk ;dk ozfr oksk ;ku/ e/ r[D rkt?.. 


jw YkYh jfo gqG y;w e/ fBs rktj jfo r[D Szsk.. 

jfo ehosB[ eoj jfo i;[ ;[Dj[ fs;[ etbk ezsk.. 


r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; okr ftu ou/ fJe gd/ ftu dZf;nk j? fe ehosB ;ko/ eoweKvK s'A T[uk 

;EkB oZydk j?. eoweKvK pko/ nkg dZ;d/ jB L 

gkm[ gfVU no[ p/d[ phukfoU fBtfb G[nzrw ;kX/.. 

gzu iBk f;T[ ;zr[ B S[NfeU nfXe njzp[fX pkX/ ..1.. 

fgnko/ fJB fpfX fwbD B ikDh w? ehJ/ eow nB/ek.. 

jkfo gfoU ;[nkwh e? d[nko? dhi? p[fX fpp/ek.. ojkT[.. 

w'fB GfJU eogksh ofjU BrB fcfoU pB wkjh.. 

sN shoE ;G Xosh GqfwU d[fpXk S[Ne? Bkjh..2.. 

wB ekwBk shoE ikfJ pf;U f;fo eots XokJ/.. 

wB eh w?b[ B T[so? fJj[ fpfX i/ by isB eokJ/..3.. 

efBe ekfwBh j?to r?to pj[ fpfX dkB[ dkskok.. 

nzB[ p;sq G{fw pj[ nog/ Bj fwbhn? jfo d[nkok..4.. 

g{ik nouk pzdB vzvT[s yN[ eowk os[ ojsk.. 

jT[ jT[ eos pzXB wfj gfonk Bj fwbhn? fJj i[rsk..5.. 

i'r f;X nk;D uT[ok;hj J/ Gh efo efo ofjnk.. 

tvh nkoik fcfo fcfo iBw? jfo f;T[ ;zr[ B rfjnk..6.. 

oki bhbk okiB eh ouBk efonk j[ew[ nckok.. 

;/i ;'jBh uzdB[ u'nk Boe x'o ek d[nkok..7.. 

jfo ehofs ;kX ;zrfs f;fo eowB e? eowk.. 

ej[ BkBe fs;[ fGT[ gokgfs fi;[ g[op fby/ ek bjBk..8.. 

fJ; Ùpd d/ nzs ftu ehosB dh wfjwk ehsh rJh j? L 

s'o' ;/te[ fJj ozfr wksk.. 

GfJU feqgkb[ dhB d[y GziB jfo jfo ehosB fJj[ wB oksk.. ojkT[ d{ik.. 


51

;qtB r'fpzd r[B[ ;[BT[ no[ rkT[ o;Bk rhfs.. 


r[o{ s/r pjkdo ih dh pj[sh pkDh Gkt/A ÙKs GktK Bkb Gog{o j?, go fJE/ T[BQK B/ th gqG[ r[D 

rkT[D dh gq/oBk fdZsh j? L 

o/ wB okw f;T[ eo gqhfs.. 

;'ofm okr ftu foÙG ns/ X?ts dk ;[ZX o{g ftu gq:'r j[zdk j?. ;[o gqpzX d/ gZy'A fJj fÙzrkoe GktK 

B{z gqrNkT[D tkbk okr j?. 40 go r[o{ ethnK B/ fJ; okr okjhA fijV/ Gkt gqrN ehs/ jB T[BQK ftu fÙzrkoe 

GktK dh xkN j?. fJZe d' EktK s/ fÙzrkoe Gkt fwbd/ jB L 

;pfd os/ jT[w? rJh ;'Gktzsh Bkfo.. 

fgo e? GkD? ;dk ub? sk pfBnk ;hrko.. 

;/i ;[jkth ;dk fgo[ okt? jfo to[ gkfJnk Bkfo[.. 


go pj[sh pkDh ftu r[o{ ethnK B/ fJ; okr dk nkgD/ ftÙ/Ù Gkt gqrN eoB d/ bJh gq:'r ehsk j? 

feT[Afe r[o{ ;kfjpkB B/ okrK dk gq:'r T[BQK dh gozgokres o[VQh ftu'A eZY e/ ehsk j?. T[jBK df;nk j? fe 

;'ofm okr okjhA fÙzrkoe GktK s'A fpBK th Gkt gqrN ehs/ ik ;ed/ jB L 

;'ofm ;dk ;[jktDh i/ ;uk wfB j'fJ.. 

dzdh w?b B es[ wfB ihG? ;uk ;'fJ.. 

;'ofm skfw ;[jktDh ik jfo Bkw[ YzY'b/.. 

;'ofm ;' o;[ ghihn? epj{ B chek j'fJ.. 




fJ; okr dh pkDh ftu fiE/ joh r[D rkT[D dh gq/oBk fdZsh rJh j? T[E/ fJ; ftu jB/o/ ns/ gqekÙ 

d/ gqsheK B{z th ftÙ/Ù o{g ftu gq:'r ehsk frnk j?L 

r[o ;kyh ek T[ihnkok.. 

sk fwfNnk ;rb nzXkok.. 

jw w[V w[rX ;dk ;/ GkJh r[o e? ;pfd gqrk;k.. 

g{o? r[fo w/fNU Gow[ nzX/ok.. 




jB/o/ ns/ gqekÙ d/ fJjBk gqsheK okjhA Gkt gqrNktk ;'ofm okr d/ ;w/A nB[e{b j?. fJj okr oks B{z 

rkfJnk iKdk j?. 41 fJ; bJh fJ; okr okjhA ni/jk tksktoD g?dk eoBk Y[ZetK gqshs j[zdk j?. 

go ;w[Zu/ o{g ftu r[o{ ethnK B/ fJ; okr dh pkDh d/ GktK dk ns/ okr ;'ofm d/ GktK dk ;zi'r 

gozgok s'A jZN e/ ftbZyD o{g ftu ehsk j?. fJzi T[j ekft ns/ okr d/ ;zi'r dhnK ftbZyD bhjK gkT[Ad/ 

Bõ nkT[Ad/ jB. 

okr XBk;oh 

52

XBk;oh okr dh pkDh ftu e'Jh fJe Gkt doi BjhA j'fJnk. fJ; pkDh ftu nkosh d/ ÙpdK dk 

ftÙ/Ù ;EkB j?. r[o{ BkBe d/t ih dh gqf;ZX ouBk “rrB w/ Ekb oft uzd dhge pB/ skfoek wzvb iBe 

w'sh 42 fJ;/ okr ftu doi j?. vka skoB f;zx dZ;d/ jB, “fJ; okr dh nkswk ftu nkosh ;wkJh j'Jh j?. 43 

gowkswk dh nkosh T[ukoB ;w/A e[dosh j? fe T[; dh wjkBsk dk rkfJB ehsk ikt/rk fJ; bJh gowkswk 

d/ nB[o{g tZy tZy GktK dk gqrNktk j't/rk . fJ; okr dh pkDh ftu fJj Gkt ;gÙN o{g ftZu gqrN j'J/ 

jB. 

gowkswk B{z fwbD dh sKx ns/ fti'r dh e;e B{z fJzi fpnkB ehsk j? L 

fgo ;zfr w{mVhJ/ ypfo B gkJhnk ihT[.. 

w;sfe fbfynVk b/y[ g[ofp ewkfJnk ihT[.. 

------------------------------- 

ntr[fDnkoh ezfs ft;koh S{Nh ftXD o?Dh.. 


fJBQK GktK B{z gqrN eoB bJh XBk;oh okr dh u'D Y[ZethA j?. XBk;oh okr ftu gzuw ;[o ;EkJh j? 

fJ; bJh fJ; okr ftu fti'r fÙzrko d/ GktK dh nfGftnesh j[zdh j?. 44 XBk;oh okr dh pkDh ftu fijV/ 

th GktK dk gqrNktk j'fJnk T[BQK ;kfonK bJh fJj okr pVk jh nB[e{b j?. 

ekb[ BjhA i'r[ Bkjh Bkjh ;s[ ek Yp[.. 

EkB;N ir Gfo;N j'J/ v{psk fJt ir[.. 

----------------------------- 

ysqhnk s Xow[ S'fvnk wb/S Gkfynk rjh.. 


r[o{ noiB d/t ih “;{o/” dh gqfoGkÙk fdzd/ jB L 

ik eT[ jfo ozr[ bkr' fJ;[ i[r wfj ;' ejhns j? ;{ok.. 

nksw fiD? ;rb tf; sk e? ik ek ;fsr[o g{ok.. 


XBk;oh okr ftu e'wb rzXko ns/ e'wb fBÙkd gq:'r ehs/ iKd/ jB. fJ; bJh fJ; okr okjhA tho 

ns/ T[sÙkj tkb/ GktK dk gqrNktk eoBk T[fus j?. 

r[o{ BkBe d/t ih B/ nkosh tkb/ Ùpd ftu ft;wkd Gog{o ndG[s Gkt dk gqrNktk ehsk j?. Gos 

B/ nkgD/ BkN Ùk;so ftu df;nk j? fe T[sÙkj iK tho o; d/ GktK s'A ndG[s GktK dk gqrNktk j[zdk j?. 45 

fJ; soQK XBk;oh okr ftu r[o{ ethnK B/ fijVh ekft ouBk ehsh j? T[; ftu Gkt ns/ okr dk ;cb ;zi'r 

j'fJnk j?. 

okr i?s;oh 

fJ; okr ftu ekft ouBk xN wksok ftu j?. go fJ; ftu w[Zy Gkt, ÙKs, eo[Dk ns/ fÙzrko d/ 

jB. ÙKs GktK ftu dZf;nk frnk j? fe fJ; ir ftu gowkswk s'A fpBK e'Jh whs BjhA. ;G foÙs/dko nzs 

ftu ;jkJh BjhA j'D bZr/ L 

e'Jh ikB? etB[ Jhjk ifr whs[.. 

fi; j'fJ feqgkb ;'Jh fpfX p{M? sk eh fBowb ohfs.. 


53

fJe[ fyB[ ofj ;eT[ fpB[ gqhsw do;B d/yB eT[ Xkoh wfB nk;.. 


r[o{ s/r pjkdo ih B/ th ;z;ko B{z fwfEnk dZf;nk j? L 

wB o/ ;kuk rj' fpukok.. 

okw Bkw fpB[ fwfEnk wkB' ;ro' fJj[ ;z;kok.. 

fes/ fes/ eo[Dk dk Gkt th T[gikfJnk frnk j? L 

jfo i{ okfy b/j[ gfs w/oh.. 

iw e' sqk; GfJU T[o nzsfo ;ofB rjh feogk fBfX s/oh.. 



fJBQK GktK dk gqrNktk i?s;oh okr okjhA j' ;edk j? feT[Afe fJ; okr ftu e'wb foÙG ns/ e'wb 

X?ts ;[o bZrd/ jB. fit/A fe gfjbK n;hA dZ; nkJ/ jK fe fiBQK okrK ftu fJBQK ;[oK dk gq:'r j't/ T[j okr 

eo[D ns/ ÙKs GktK dk gqrNktk eoB d/ nB[e{} b j[zd/ jB. 

i?s;oh okr dh pkDh ftu y[Ùh d/ Gkt th gqrNkJ/ rJ/ jB L 

:ko t/ fBs ;[y ;[y/dh ;k w? gkJh.. 

to[ b'Vhdk nkfJnk tih tXkJh.. 


fJ; okr okjhA y[Ùh d/ GktK dk gqrNktk th j' ;edk j? feT[Afe r[ows ;zrhs osB Gzvko ftu fJ; 

46 

B{z y[Ùh Bkb ;zzpzXs ehsk frnk j?. 

fJ; soQK i?s;oh okr dh pkDh ftu Gkt ns/ okr dk ;cb ;zi'r f;ofink frnk j?. 

okr N'vh 

fJ; okr dh pkDh ftu wkfJnk d/ gqGkt, ihn dk wkfJnk nXhB j'Dk, fti'r dh sVg nkfd 

ftfÙnK B{z fpnkB ehsk frnk j?. fJBQK ftfÙnK Bkb ;zpzXs Gkt dhnK e[M s[eK fJ; gqeko jB L 

wkJh wkfJnk Sb[.. 

fsqD eh nrfB w/x eh SkfJnk. 

r'fpd GiB fpB[ jV ek ib[.. 

ejT[ ejk ngBh nXwkJh.. 

T[ofMU eBe ekwBh e/ o; Bj ehofs gqG rkJh.. 


(;qh r[o{ rqzE 

;kfjp, gzBk 718) 

okr N'vh ftu fJBQK GktK dk gqrNktk mhe o{g ftu j' ;edk j? feT[Afe fJ; okr ftu foÙG ns/ 

X?ts e'wb o{g ftu gq:'r ehs/ iKd/ jB. fJ; bJh fJj ÙKs ns/ eo[D GktK B{z gqrNkT[D ftu ;jkfJe 

j?. 47 fJ; okr nXhB doi j'Jh pkDh ftu'A eJh nfijhnK T[dkjoBk th fwbdhnK jB fijBK ftu gqG{ s'A 

ftS'V/ dh jkbs dk toDB eofdnK fwbD dh sKx do;kJh rJh j? L 

wkJh w/o/ wB eh fgnk;.. 

jfo fpB[ ofj B ;e? wB[ w/ok.. 

54

s?;h p[fX eoj[ gork;k bkr? gqG ;zfr gqhfs.. 


w/o/ gqhsw gqkB jfo gqG[ r[o[ w/b/ pj[fo B Gtifb c/ok.. 


N'vh okr ftu fJBQK GktK dk gqrNktk j'Dk e'Jh nDT[fus BjhA feT[Afe vka uoB f;'zx, B/ fbfynk 

j? fe N'vh okr fti'r GktK B{z gqrNkT[D ftu ;jkJh j[zdk j?. 48 go fJ; okr ftu eJh EkJhA y[Ùh d/ Gkt th 

gqrNkJ/ rJ/ jBL 

wkJh w/o/ wB e' ;[y[.. 

e'fN nzBd oki ;[y[ G[rt/ .. 

jfo f;wos fpB;? ;G d[y[.. 


wk;No w'jB f;zx B/ fJ; okr B{z y[Ùh Bkb ;zpzXs ehsk j?. 49 okr N'vh e/tb fJe Gkt B{z BjhA 

gqrNkT[dk ;r'A nkgDh buhbh fposh ekoB eJhnK GktK B{z gqrNkT[D ftu ;jkJh j[zdk j?. fJ; bJh fiE/ fJj 

ÙKs, eo[D, fti'r, y[Ùh nkfd GktK dk gqrNktk eoB ftu ;jkJh j[zdk j? T[E/ fJj Grsh GktBk B{z th gqrN 

eoB ftu ;jkJh j[zdk j?. r[o{ ethnK B/ nfij/ GktK tkbh ekft ouBk th ehsh j? L 

feqgk fBfX p;j[ fod? jfo Bhs.. 

T[go'es Gkt th N'vh okr okjhA gqrN ehsk ik ;edk j? feT[Afe wk;No w'jB f;zx fbyd/ jB, N'vh 

Grsh o; bJh pj[s nkBzddkfJe j?. 50 

;' ;w[Zu/ o{g ftu fiE/ N'vh okr ftu ouh pkDh ftu GktK dh tzB-;[tzBsk j? T[E/ N'vh okr B{z fJQBK 

tzB;[tzB/ GktK B{z gqrNkT[D dh ;woEk th jk;b j?. 

okr p?okVh 

fJ; okr dh pkDh ftu joh r[D rkT[D dh gqo/Bk fdZsh rJh j?. 

jfo iB okw Bkw r[B rkt?.. 

i/ e'Jh fBzd eo/ jfo iB eh ng[Bk r[B[ B rtkt?.. 

;zs iBk fwfb jfo i;[ rkfJU.. 

e'fN iBw e/ d{y rtkfJU.. 



fJ; okr dh pkDh ftu fijV/ Gkt gqrNkJ/ rJ/ jB T[j okr d/ Gkt s'A tZyo/ jB. p?okVh okr ftu 

rzXko tkdh ;[o j?, fJ; bJh fJj okr eo[D o; dk gqrNktk eoB d/ nB[e{b j?. 51 go fJ; okr dh pkDh ftu 

ni/j/ Gkt ;gÙN o{g ftu BjhA gqrNkJ/ rJ/. r[o{ ethnK B/ w[Zy o{g ftu Grsh GktBk B{z jh fJ; okr ftu 

ftnes ehsk j?. 

okr fsbzr 

okr fsbzr dh pkDh ftu w[;bwkBh Ùpdktbh dh Gowko j?. e[M Ùpd fpbe[b jh cko;h ftu 

T[uko/ rJ/ jB L 

:e noi r[csw g/f; s' do[ r'; e[B eosko.. 


55

yke B{o eodz nkbw d[BhnkfJ.. 


fJ; okr ftu doi Grs epho ns/ Grs Bkwd/t ih d/ ;ko/ gfdnK ftu w[;bwkBh Ùpdktbh dk 

pj[sk gq:'r j'fJnk j?. vka Xowgkb w?Dh d;d/ jB fe fsbzr okr w[;bwkBK dk wB GkT[Adk okr j?. 52 fJ; 

bJh w[;bwkBh Ùpdktbh Bkb Gog{o Gkt i' fsbzr okr ftu g/Ù j'J/ jB sK fJj e'Jh nDT[fus rZb BjhA. 

fJ; okr ftu eo[D Gkt dh g/Ùekoh th j'Jh j?. 53 fJj okr fJ; Gkt B{z th gqrNkT[D ftu ;jkfJsk 

eo ;edk j? feT[Afe fJ; okr dk tkdh ;[o rzXko j? ns/ n;hA gfjbK dZ; u[Ze/ jK fe fijBK okrK ftu rzXko 

tkdh ;[o j[zdk j? T[j okr eo[D Gkt dk gqrNktk eoB d/ nB[e{b wzB/ iKd/ jB. 

r[o{ ;kfjpkB B/ fJ; okr ftu fÙzrkoe Ùpdktbh Gog{o e[M gd/ th ou/ jB fJBQK ftu Grsh Gkt 

gqXkB j? L 

fJj sB[ wkfJnk gkfjnk fgnko/ bhsVk bfp ozrkJ/.. 

w/o? ezs B Gkt? u'bVk fgnko/ feT[ XB ;/i? ikfJ.. 

------------------------------------ 

fiBe/ u'b/ osV/ fgnko/ ezs[ fsBk e? gkf;.. 

------------------------------------- 

nkg/ ;ki/ nkg/ ozr/ nkg/ Bdfo eo/.. 

BkBe ekwfD ezs/ Gkt? nkg/ jh okt/fJ.. 

fJnkBVhJ/ wkBVk ekfJ eo/fj.. 

nkgBV? xfo jfo ozr' eh B wkD/fj.. 

;j[ B/V? XB ezwbhJ/ pkjo[ fenk Y{zY/fj.. 



fsbzr okr B{z eJh ftdtkBK B/ fÙzrko o; Bkb th ;zpzXs ehsk j?. 54 

;w[Zu/ o{g ftu fejk ik ;edk j? fe fsbzr okr ftu ouh pkDh Gkt ns/ okr gZy'A ;[w/bsk oZydh j?. 

okr ;{jh 

fJ; okr dh pkDh ftu xo'rh tksktoD g;fonk j'fJnk j?. fJ; dk Gkt gqpzX dzgsh ihtB (gshgsBh) 

d/ d[nkb/ T[;fonk j'fJnk j?. r[o{ ;kfjpkB B/ pj[s/ nbzeko, fuzB ns/ fpzp ftnkj dh o;w ftu'A bJ/ 

jB L 

XB[ ;'jkrfB i' gqG{ gSkB?.. 

wkB? j[ew[ si? nfGwkB?.. 

;fG ntrD w? r[D[ BjhA e'Jh.. 

feT[ efo ezs fwbktk j'Jh.. 



fJ; okr ftu dZf;nk frnk j? fe p[oh gsBh 55 ns/ uzrh gsBh 56 ftu eh nzso j?. fJ; okr d/ 

e[M gfdnK ftu ftnkj dk tksktoB fJzBk gqpb j? fe nZi th f;Zy Xow Bkb ;zpzXs ftnkj dh o;w ftu 

fJj gVQ/ ;[D/ iKd/ jB L 

poks d/ Y[ekT[ t/b/ L 

56

;shnk J/fj B nkyhnfB i' wfVnk bfr ibzfB.. 


jw xfo ;kiB nkJ/.. 

;ku? w/fb fwbkJ/.. 

bktK t/b/ L 

jfo gfjbVh bkt goftosh eow fdqVkfJnk pfbokw[ ihT[.. 



bktK b?D ;w/A fJBQK uko pzdK dk rkfJB ehsk iKdk j?. r[o{ ;kfjpkB B/ fJ; okr ftu gsh ns/ 

gsBh d/ n;bh foÙs/ pko/ dZf;nk j? L 

XB fgo J/fj B nkyhnfB pjfB fJem/ j'fJ .. 

J/e i'fs d[fJ w{osh XB fgo[ ejhn? ;'fJ.. 


fJ; okr ftZu gsBh pko/ ;sh j'D ;zpzXh th ftuko gqrN ehs/ rJ/ jB . 

okr ;{jh fJjBK GktK ˘ gqrNkT[D ftZu pVh uzrh soQK ;woE W feT[Afe fJ; okr ftZu gzuw ;[o 

;EkJh W fJ; bJh fJ; okr ftZu fÙzrko d/ GktK dk gqrNktk j' ;edk W. 

;{jh okr dh pkDh ftZu “osh” (bkb) Ùpd dk gq:'r fJ; okr dk Bkw ;{jh (oZsh iK bkb) d/ nB[e{b 

brdk W. tko ;{jh ftZu “osh” Ùpd bkb ozr d/ noEK ftZu gq:'r ehsk frnk W. 

fJ; okr dh pkDh ftZu “p;zs” o[Zs pko/ th e[M ;b'e doi j'J/ jB. feT[Afe ;{jh okr ˘ eJh 

ftdtkBK B/ p;zs o[Zs Bkb ;zpzXs ehsk W L 57 

gfjb p;zs? nkrwfB gfjbk wT[fbU ;'fJ.. 

BkBe fsBk p;zs[ j? fifB xfo tf;nk ezs[.. 

gfjb p;zs nkrwfB fs;ek eoj[ phuko[.. 




;w[Zu/ o{g ftZu fJ; okr dh pkDh ftZu ekfte Gkt ns/ okr d/ ;z[do ;[w/b dh fJZe fw;kb ekfJw 

j'Jh W. 

okr fpbktb 

okr fpbktb dh pkDh dk pj[sk fjZ;k fÙzrkoe ns/ y[Ùh d/ GktK ˘ gqrNkT[D tkbk W L 

fGzBVh o?fD Gbh fdt; ;[jkJ/ okw.. 

jfo jfo jko ezfm W pfBnk.. 

wB[ w'sh u{o[ tv rjB rjBJhnk.. 

jfo jfo ;oXk ;/i ftSkJh.. 

gqG[ S'fv Bk ;e? pj[s[ wfB GJhnk.. 

;Kfs gkJh r[fo ;fsr[fo g{o/.. 



57

ekw[ eq'X[ fJ;[ sB s/ wkfo.. 


;[y T[gi/ pki/ nBjd s{o/.. 

wzrb ;ki[ GfJnk gqG[ ngBk rkfJnk okw.. 



fpbktb okr ftZu ni/j/ y[Ùh d/ Gkt okr d/ Gkt nB[e{b jh gqrN j'J/ jB feT[Afe fJj okr e/tb 

y[Ùh d/ GktK dk gqrNktk jh eo ;edk W. fJ; okr dk ;[o ftXkB dZ;dk W fe fJ; ftZu foÙG ns/ X/ts ;[o 

Ù[X o{g ftZu gq:'r ehs/ ikd/ jB fJ; bJh Gksyzv/ nB[;ko fJj okr fÙzrko o;h GktK ˘ gqrNkT[Adk W. 58 

fJ; okr d/ fusoK ftu'A th fÙzrkoe GktK dh fBÙgsh jz[dh W. 59 

r[o ethnK B/ fJ; okr ftZu ouh pkDh ftZu p;zs o[[s d/ tksktoD ˘ th fuoso ehsk W L 

;'j/ pze d[nko ;rbk pB[ jok.. 

tDfsqD fsqGtD jfonk j'J/ ;rb/ ihn ;kXkfonk.. 



fJj th fpbktb okr d/ nB[e{b W feT[Afe fpbktb okr ˘ p;zs o[Zs Bkb ;zpzXs ehsk iKdk W. 60 

;w[u/ o{g ftZu fJ; okr dh pkDh ftZu Gkt ns/ okr dk g{oB ;zi'r ehsk frnk W. 

okr r"Av 

fJ; okr ftZu ouh pkDh eJh GktK Bkb ;zpzXs T[dkjoBK fwb iKdhnK jB L 

ftS'V/ dk d[Zy 

jfo do;B eT[ w/ok wB[ pj[ sgs? 

fiT[ fsqyktzs[ fpB[ Bho.. 

w/o? wfB gq/w[ br' jfo sho.. 

jwoh p/dB jfo gqG[ ikB? w/o/ wB nzso eh gho.. ojkT[.. 


;zi'r dh y[Ùh 

r'fpzd Grs ek wjb[ B gkfJnk.. 

okw iBk fwfb wzrb[ rkfJnk.. 


eJh EktK s/ gziK d[ÙwDK (ekw, eq'X, b'G, w'j, jzeko) ˘ wkoB dk toDB eofdnK tho o;h T[sÙkj 

d/ Gkt gqrN jz[d/ jB L 

T[B eT[ y;fw ehBh mkejko/.. 

dk; ;zr s/ wkfo fpdko/.. 


gzu d{s Gkr/ fpeokb .. 


fes/ wkfJnk d/ dzd GzBD dh rb eofdnK i'Ù T[Gkfonk frnk W L 

58

BkokfJD ejs iw[ Gkfr gbkfJD.. 

BkokfJD dzs GkB/ vkfJD.. 


fBzde dh fBy/Xh eofdnK r[Z;/ dk gqrNktk ehsk frnk W L 

fBzde e? w[fj bkr? Sko[.. 

fBzde e? w[fy ehB/ o'r[.. 

---------------------- 

iB fBot?o fBzde njzekoh.. 

iB Gb wkBfj fBzde t/ekoh.. 

---------------------- 

iB T[po/ fBzde Bofe gkfJnk.. 



GktK dh frDsh J/E/ jh p; Bj] jz[dh ;r'A gqG{ ns/ nkswk dk fpnkB eofdnK n;uoisk d/ Gkt 

th gqrNkJ/ rJ/ jB L 

;G[ eosk ;G[ G[rsk..1.. ojkT[.. 

;[Bs' eosk g/ys eosk.. 

nkuoi eEk wjk nB{g.. 

gqkswk gkopqjw ek o{g.. 



fJ; okr dh pkDh ftZu fJzB/ GktK dk gqrNktk j'fJnk. go WokBh tkbh rZb fJj W fe fJj ;ko/ Gkt 

r"Av okr okj] gqrN j' ;ed/ jB. fJ; okr ftZu foÙG ns/ X?ts ;[o ;[X o{g ftZu gq:'r jz[d/ jB fJ; bJh 

fJ; okr ftZu fÙzrko o;h Gkt gorN j' ;ed/ jB. fJ;dk ;EkJh ;[o Ùvi W fJ; bJh fJj okr tho o"do 

ns/ ndG[s GktK dk gqrNktk eoB d/ th nB[e{b W . 61 

okr okwebh 

fJ; okr dh pkDh ftZu i'r ws dh Ùpdktbh dk tX/o/ gq:'r j'fJnk W. n;bh i'r ns/ n;bh 

nkBzd dh gqkgsh dk nB[Gt gqrNkfJnk frnk WL 

w'fj rfJnk p?okrh i'rh xfN xfN fezr[oh tkJh.. 

n?;h fezr[oh tikfJ i'rh.. 

fis[ fezr[oh nBjd[ tki? jfo f;T[ oW fbt bkfJ.. 

feze[oh nB{g tki?.. 

i'rhnk wstko' o/.. 

(;qh r[o{ rqzE 

;kfjp, gzBk 907) 



fJ; okr ftZu doi Grs pkDh ftZu th i'r ws Bkb ;zpzXs GktK dk gqrNktk j'fJnk W L 

59

jw v'bs p/Vh gkg Goh j? gtD[ br? ws[ ikJh.. 


ikBhnVk jfo ikBhnVk B?D nb'fJnVk jfo ikBhnVk.. 


n?;k i'r ewktj[ i'rh.. (;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 970) 

f;X r';fN dh ouBk th fJ; okr dk i'rhnK Bkb ;zpzX do;kT[Adh j?. ÙpdkoE ftu sK ;gÙN 

fbfynk j'fJnk j? fe okr okwebh i'rhnK ftu pVk gqubs fojk j?. 62 

Gkt/A fJ; okr ftu i'r ws Bkb ;zpzXs ftuko gqrN j'J/ jB go fco th fJ; okr ftu fszB Gkt 

gqpb jB. i'rhnK B{z GNeD s'A puk e/ r[ows wkor tb gq/ofdnK ÙKs Gkt T[ikro ehs/ jB L 

i'rh i[rfs ;ji xfo tk;?.. 

J/e fdq;fN J/e' efo d/fynk Ghfynk GkfJ ;pd fsqgsk;?. 

-------------- 

r[o ek ;pd thukfo i'rh.. 

d[y ;[y ;w eoDk ;'r fpUrh.. 

----------- 

BkBe fuzsk wfs eoj[ fuzsk fs;jh j/fJ.. 

ib wfj izs T[gkfJnB fsBk fG o'ih d/fJ.. 



iht dh GNeD d/ fpnkB ftu'A eo[Dk d/ Gkt gqrN j'J/ jB L 

epj[ ihnVk T{fG uVs[ j? epj{ ikfJ gfJnkb/.. 

b'Gh ihnVk fEo[ B ojs[ j? uko/ e[zvK Gkb/.. 

woD[ fbykfJ wzvb wfj nkJ/ ihtD ;kifj wkJh.. 

-------------- 

gqDtfs BkBe i' s{ d/tfj nzs/ j'fJ ;ykJh.. 

------- 


fJ; soQK fJ; okr ftu ÙKs ns/ eo[D Gkt gqrN j'J/ jB. fJ; okjhA fJBQK GktK dk gqrNktk 

;[Gkte j?. feT[Afe fJ; okr ftu foÙG ns/ X?ts ;[o e'wb o{g ftu gq:'r ehs/ iKd/ jB. fJj n;hA gfjbK 

jh dZ; nkJ/ jK fe fiBQK okrK ftu fJj ;[o gq:'r j[zd/ jB T[j okr ÙKs ns/ eo[D o; d/ GktK B{z gqrN eoB 

ftu ;jkfJe j[zd/ jB. 

fJ; okr dh pkDh ftu fiE/ ÙKs ns/ eo[D GktK dk gqrNktk j'fJnk j? T[E/ gqG{-fwbkg d/ nBzd dk 

nB[Gt th do;kfJnk j? L 

;kiBVk w/ok ;kiBVk fBefN yb'fJnVk w/ok ;kiBVk.. 

wzrb jfo wzrbk w/o/ gqG e? ;[Dhn? wzrbk.. 

;rb fJS w/oh g[zBhnk fwfbnk fBoziB okfJ ihT[.. 

nBd GfJnk tvGkrhj' frqfj gqrN/ gqG nkfJ ihT[.. 


60

okwebh okw wfB tf;nk sK pfBnk ;hrko[.. 


do;B fgnk; pj[s[ wfB w/o? BkBe do; fBjkb.. 



Gkt/A fJ; okr dk ;[o gqpzX ÙKs ns/ eo[D GktK Bkb ;zpzXs ehsk iKdk j?. go fJ; okr d/ ;o{g dk 

toDB “;zrhs dogD” 63 ftu y[Ùh d/ GktK B{z gqrNkT[Adk j?. fusoekoK B/ fJ; okr d/ fuso pDkT[D t/b/ 

fÙzrko B{z yk; EK fdZsh j?. 64 ÙkfJd J/;/ bJh r[o{ nwodk; ih B/ okwebh okr pko/ nkgD/ ftuko gqrN 

eofdnK fbfynk j? L 

;' fJ; okr dh pkDh ÙKs, eo[D ns/ fÙzrko GktK B[z gqrNkT[Adh j?. go fJ; ftu ftÙ/Ù tksktoD 

i'r ws tkbk jh j?. okwebh okr fJ; pkDh d/ Gkt bJh T[fus okr j?. 

okr BN BokfJD 

fJ; okr ftu e/tb r[o{ okw dk; ih ns/ r[o{ noiB d/t ih dh pkDh jh doi j?. fJ; pkDh ftu 

gqG{ fwbkg dh y[Ùh dk gqrNktk pj[sh wksok ftu j'fJnk j? L 

jfo nkgBh feqgk eoh nkg frqfj nkfJU 

jw jfo eh r[o ehJh j? p;hmh 

jw jfo d/y/ GJh fBjkb fBjkb fBjkb fBjkb.. 

jT[ tkfo tkfo ikT[ r[o r'gkb.. 

------------- 


fJBQK GktK dk okr BN BkokfJD ftu gqrNktk j'Dk ;[Gkfte j? feT[Afe fJ; okr ftu foÙG ns/ 

X?ts Ù[X o{g ftu gq:'r ehs/ iKd/ jB. fJ; bJh fJj okr fÙzrko d/ GktK dk gqrNktk eoB d/ nB[e{b j?. 

Gkt ns/ okr dh pkDh ftu fes/ fes/ poyk o[Zs d/ tksktoD d/ ;ze/s fwbd/ jB L 

T[Bt? xB[ xB[ xfBjo[ roi? wfB fpB;? w'o w[ob/.. 

w/o ;[w/o w'o[ pj[ Bku/ ip T[Bt? xB xBjko/.. 



ni/j/ tksktoD d/ gqrN j'D dk ekoD j? fe okr BN BokfJD B{z ;zrhs nkukohnK B/ poyk o[s dk 

okr dZf;nk j?. 65 ;' ;w[Zu/ o{g ftu fJ; okr dh pkDh ftu Gkt ns/ okr gZy'A ;[zdo ;[w/b j'fJnk j?. 

okr wkbh rT[Vk 

fJ; okr ftu pj[s E'VQh pkDh doi j?. fJ; pkDh ftu gqrN w[Zy Gkt y[Ùh tkb/ jB L 

gqfG w;se/ X[fo bhfynk r[owsh jfo fbtbkfJU.. 

gzu ;pd dorj pkfink jfo fwfbU wzrb[ rkfJU.. 

pj[ w?b/ fBowb j'fJnk ;G febfpy jfo if; ikbk.. 

wfB nB[d GfJnk r[o[ gkfJnk iB BkBe ;pfd fBjkbk.. 



61

;kX ;zrfs Gi[ g{oB ekw.. 


ekw eq'X b? rodfB wko/ jT[w? b'G[ u[ekfJnk.. 


eJh EktK s/ gqG[ T[;ss nXhB Grsh GktK dk gqdoÙB j[zdk j? L 

nfBe isB efo oj/ jfo nzs[ Bkjh gkfJnk.. 

jfo nrw nrw nrkfX p'fX nkd/; jfo gqG okfJnk.. 


Bkw dh wfjwk dk rkfJB th ehsk frnk j? L 

n?;' ;jkJh jfo e' Bkw.. 

fJ; okr dh pkDh dk Gkt okr d/ ;[oK Bkb ;zpzXs ehs/ iKd/ gozgokrs Gkt Bkb fwbdk i[bdk 

BjhA. fJ; okr ftu e'wb foÙG ns/ edh edh e'wb X?ts dk gq:'r j[zdk j?. fJ; bJh fJ; okr okjhA ÙKs 

ns/ eo[D GktK dk gqrNktk j' ;edk j?. go eJh nB[Gth ftdtkBK B/ fJ; okr B{z y[Ùh g?dk eoB tkbk okr 

df;nk j?. 66 fJ; nB[;ko fJ; okr dh pkDh ftu Gkt ns/ okr fJe d{i/ d/ nB[e{b wzB/ ik ;ed/ jB. 

okr wko{ 

okr wko{ dh pkDh ftu r[owfs Bkb ;zpzXs Gkt sK gqrN j'J/ jh jB go fJBQK GktK ftu'A phosk d/ 

Gkt pV/ ;gÙN o{g ftu T[xVd/ jB. r[o{ ;kfjpkB B/ fJ; pkDh ftu izr-i[X Bkb ;zpzXs Ùpdktbh dk 

gq:'r ekch ehsk j? L 

gq/w e/ ekB br/ sB Ghsfo t?d[ fe ikD? ekoh ihT[.. 

gzu pkD b/ iw eT[ wko? rrBzsfo XDy[ uVkfJnk. 



L 

Ù;soK ftu'A XD[y pkD jh BjhA ;r'A yVr, yzvk, rdk, ueo, fsy/ Ù;soK nkfd dk f˜eo j'fJnk j? 

frnkB yVr[ b? wB f;T[ b{M/ wB;k wBfj ;wkJh j/.. 


yzv/Xko rbh nfs GhVh.. 


;zy ueq rdk j? Xkoh wjk;koEh ;fs;zrk.. 


;;fsq shyfD ekfN vkfoU wB B ehB' o';.. 


fJ; okr dh pkDh ftu wkoB ns/ ;zxkoB nkfd ÙpdK dk gq:'r fJj do;kT[Adk j? fe fJ; ftu 

phosk d/ Gkt gqrN j' oj/ jB L 

ekw[ eq'X[ njzeko[ fBtko/.. 

s;eo gzu ;pfd ;zxko/.. 


gowkswk d/ ;o{g B{z toDB eofdnK T[; d/ phosk tkb/ ;[Gkn B{z tX/o/ T[ikro ehsk j? L 

62

g[oik g[oik efN wo? epj{ Bj Skv? y/s[.. 


n;[o ;zxkoD okw[ jwkok .. 

nkg/ ;esh ;pb ejkfJnk.. 

nkg/ ;{ok nwo[ ubkfJnk.. 

wX[ ;{dB dkw'do ;[nkwh.. 

w'jB wkXt feqÙB w[oko/.. 

irdh;[o jfo ihT[ n;[o ;zxko/.. 





wB[Zy B{z fdZs/ T[gd/ÙK ftu th phosk d/ Gkt jh T[ikro j[zd/ jB- 

nkrkjk e{ sqkfx fgSk c/fo B w[jvVk.. 

BkBe f;fM fJt/jk tko pj[fV B j'th iBwVk.. 

gfjbk woD[ ep{fb ihtD eh Sfv nk;.. 

j'j[ ;GBk eh o/D[ek sT[ nkT[ jwko? gkf;.. 



fJ; okr dh pkDh ftu r[o{ ethnK ftu ns/ Grs ethnK ftu phosk d/ fJ; Gkt dh ftbZyD ;KM 

gqrN j[zdh j?. Grs epho ih B/ fbfynk j?L 

rrB dwkwk pkfiU gfoU Bh;kB? xkT[.. 

y/s[ i[ wKfvU ;{owk np i{MB e' dkT[.. 

;{ok ;' gfjukBhn? i' bo? dhB e/ j/s.. 

Grs Bkwd/t th gowkswk B{z n;[o ;zxkoB tkb/ o{g ftu :kd eod/ jB L 

Grs j/fs wkfoU joBky; Bo f;zx o{g j'fJ d/fj XfoU.. 


fJ; okr ftu ouh pkDh ftu fiE/ phosk d/ Gkt gqXkB jB T[E/ ;zrhs-ftdtkBK B/ fJ; okr B{z th 

pho GktK B{z gqrN eoB tkbk dZf;nk frnk j?. “p[ZX gqekÙ dogD” ftu fbfynk j? fe fJ; okr d/ rkfJB 

Bkb ekfJosk BjhA ofjzdh. 67 ekjB f;zx BkGk nB[;ko fJj okr i[ZX ns/ w"s ;w/A rkJ/ ikD dh gozgok 

j?. 68 fJ; okr dk i' fuso T[gbpZX j? T[; ftu th fJ; okr B{z “tho” ;o{g ftu fuZsfonk frnk j?. 69 

;' r[o{ ethnK dh fJ; okr ftu ehsh ouBk ftu Gkt ns/ okr dh g{oB fJefwesk j?. 

okr s[ykoh 

s[ykoh okr ftZu ouh pkDh gowkswk Bkb ftS'V/ ns/ fwbkg d/ nB[Gt ˘ gorN eodh W. fÙzrkoe 

GktK dk fizBk ebkwJh Yzr Bkb gqrNktk fJ; okr ftZu j'fJnk W T[Bk j'o EK bZGDk w[Ùeb W. fJ; okr dh 

63

nzsfo fgoh fgnko[ feT[ fgo fpB[ ihthn? okw . 


do;B s/o/ ;[fD gqG w/o/ fBwy fdq;fN g/fy ihtk .. 


fp;oh fsnk; fpvkBh..1.. 


fsT[ BkBe jfo rfb bkthn? o/.. 


w[Zy ns/ gfjbh ouBk r[o{ BkBe d/t ih ofus pkokwkj W. fJ; ftZu fÙzrko f;oiB ˘ nfXnkswe nB[Gt 

dk wkfXnw pDkfJnk frnk W. 70 

;ktfD ;o; wBk xD to;fj o[fs nkfJ.. 

w? wfB sfB ;j[ Gkt? fgo god/f; f;XkfJ.. 

cbr[fB wfB oj;h gq/w[ ;[GkfJnk.. 



r[o{ okwdk; ih ns/ r[o{ noiB d/t ih B/ th nfij/ GktK dk gqrNktk ehsk W L 

fJj[ sB[ wB[ s/ok ;fG r[D s/o/ .. 

yzBhn? tzRk do;B s/o/ .. 

fiE/ s[ykoh okr dh pkDh ftZu ;z:'r ns/ ft:'r d'jK soQK d/ GktK dk gqrNktk j'fJnk W T[E/ fJ; 

okr d/ ;[o-;zXoG okj] th fÙzrko Gkt tkb/ GktK ˘ T[ikro ehsk ik ;edk W. fJ; okr dk tkdh ;[o gzuw 

W. fJ; bJh nukohnk pqfj;gsh d/ f;XKs nB[;ko fJj okr fti'r fÙzrko d/ GktK ˘ gqrN eoB ftZu ;jkJh 

j' ;edk W. 71 foÙG ns/ X?ts dk Ù[ZX o{g ftZu gq:'r th fÙzrkoe GktK tZb ;ze/s eodk W. 72 

fJ; soQK fJ; okr dh pkDh ftZu nB[Gt ns/ okr dh J/esk ftdwkB jz[dh W. 

okr e/dkok 

fJ; okr dh pkDh ftu gowkswk d/ gq/w Bkb ;zpzXs GktK ˘ gqrNkfJnk frnk W L 

wkJh ;zs ;zfr ikrh.. 

fgqn ozr d/y? igsh Bkw[ fBXkBh .. ojkT[ .. 

do;B fgnk; b'uB sko bkrh. 

fgqn eh gqhfs fgnkoh.. 

wrB wB? wfj fustT[ nk;k B?Bj[ sko s[jkoh .. 


e/dkok okr ftZu fJjBK GktK dk gqrNktk okr dh fposh d/ nB[e{b j'fJnk W. feT[Afe fJ; okr 

ftZu wXw ;[o tkdh W fJ; bJh fJj fÙzrkoe GktK ˘ gqrN eoB ftZu ;jkJh jz[dk W. 

fes/ fes/ okr dh pkDh ftZu gqG{-fgnko, fgsk-g[Zso d/ foÙs/ okj] gqrN ehsk frnk W L 

jw pkfoe jfo fgsk gqG w/o/.. 

w'eT[ d/j[ wsh fis[ jfo gkthn? o/.. 

fiT[ pS[ok d/fy rT{ ;[y[ wkB?.. 

64

;op ;[yk jfo jfo r[D rkJ/.. 


r[o{ eth fJ; okr ftZu gqrNkJ/ fJjBK GktK ns/ okr dh ;KM s'A u/sB gqshs jz[d/ jB feT[Afe 

eJh ftdtkBK B/ fJ; okr Bkb tks;fbnk Gkt ˘ th ;zpzXs ehsk W. 73 

okr G?oT[ 

fJ; okr ftu ouh pkDh dh gqfeqsh rzGho W. fJ; ftZu ÙKs ns/ eo[D GktK dk gqrNktk ehsk 

frnk W L 

gqEw/ S'vh gokJh fBzdk.. 

T[sfo rJh ;G wB eh fuzdk.. 

;[y[ Bkjh pj[s? XfB ykN/.. 

;[y[ Bkjh g/y/ fBofs BkN?.. 

;[y Bkjh pj[ d/; ewkJ/.. 


wB[Zy dh o;ksb tkbh nt;Ek ˘ eo[Dk Go/ ÙpdK ftZu fpnkB ehsk frnk W L 

Gtib[ fpB[ ;pd? feT[ sohn?.. 

Bkw fpBk ir[ o'fr fpnkfgnk d[fpXk v[fp v[fp wohn?.. 


;rbh o?fD ;'ts rfb ckjh fdB;[ izikfb rtkfJnk.. 


d[fpXk wBw[y o'fr ftnkg/ fsq;Bk ibfj nfXekJh.. 


i' i' dh;? ;' ;' o'rh.. 


okr G?oT[ ftZu foÙG ns/ X?ts ;[o e'wb o{g ftZu bkJ/ iKd/ jB. fJ; bJh fJ; okr ftZu ÙKs ns/ 

eo[D GktK ˘ gqrN eoB dh ;woEk W. fJ; okr dh pkDh ftZu r[o{ ethnK B/ wB ˘ ;zp'XB eoe/ th T[gd/Ù 

fdZsk W L 

wB o/ okw Grfs fus[ bkJhn?.. 

w/o/ wB jfo Gi[ Bkw[ BokfJD[.. 



fJ; okr dh pkDh ftZu ni/j/ T[gd/Ù fdZs/ ikD/ okr G?oT[ dh gqfeqsh d/ nB[e{b jB feT[Afe gqf;ZX 

;zrhseko gzvs oth Ùzeo dk ftuko W fe G?ot okr d/ rkfJB Bkb wB[Zy dh uzub fposh Grsh Gkt tkbh 

j' iKdh W. 74 G?ot okr ;t/o t/b/ rkJ/ ikD tkbk okr W. fJ; bJh e[dosh W fe r[o{ ;kfjp “ikrD” dk 

T[gd/Ù fJ; okr okj] jh d/D L 

okw o;kfJD[ fBs T[fm ghtj[.. 

jfo jfo jfo jfo o;Bk ejj[.. 

ejs BkBe iB ikr? ;'fJ.. 


65

frnkB nziB[ ik eh B/sqh j'fJ.. 


pB;gfs wT[bh ufVQnk p;zs[.. 


p;zs ufVnk c{bh pBokfJ.. 


;G jh gfo vkoh fJj ck;.. 


fJ; soQK okr G?oT[ dh pkDh ftZu Gkt ns/ okr dk pVk B/Vbk ;zpzX fdqÙNhr'uo jz[dk W. 

okr p;zs 

okr p;zs dh pkDh ftu p;zs o[Zs Bkb ;zpzXs Ùpdktbh okj] y[Ùh d/ Gkt gqrNkJ/ rJ/ jB. fJ; 

pkDh d/ nbzeko fuzBQ, gqshe, o{ge, T[gwktK, fpzp nkfd p;zs o[Zs d/ tksktoD ˘ gqrN eod/ jBL 

wkjk wkj w[wkoyh ufVnk ;dk p;zs.. 

gocV[ fus ;wkfb ;'fJ ;dk ;dk r'fpzd[.. 


fJ; okr d/ Bkw s'A jh ;gÙN W fe fJj okr p;zs o[s Bkb ;zpzXs W. ;zrhs rqzEK ftZu fJ; okr dk 

fusoD fÙzrkoe GktK ˘ gqrNkT[Adk W. 75 fJ; okr dh pkDh fiE/ y/V/ d/ tksktoD ˘ g/Ù eodh W T[E/ fes/ 

fes/ ÙKs eo[D Gkt dhnK T[dkjoBK th fwb iKdhnK jB L 

;kX' fJj[ sB[ fwfEnk ikBT[.. 

:k Ghsfo i' okw[ p;s[ W ;ku' skfj gSkB'.. 

gkgh jhn? w? ekw[ p;kfJ.. 

wB[ uzub[ :k s/ rfjU B ikfJ..ojkT[.. 

i'rh izrw no[ ;zfBnk;.. 


fJ; okr ftZu fJjBK GktK dk gqrN j'Dk th nDT[fus Bj] feT[Afe fJ; okr ftZu bZrD tkb/ 

e'wb foÙG ns/ e'wb X?ts fJ; ˘ eo[D ns/ ÙKs Gkt gqrN eoB d/ ekfpb pDk fdzd/ jB. 

;' ;w[Zu/ o{g ftZu fJ; okr dh pkDh d/ Gkt fJZe nB[e{b okr okj] gqrN ehs/ rJ/ jB. 

okr ;kozr 

fJ; okr dh pkDh ftZu ukfsqe ns/ whAj d/ gqsheK okj] gqG{ d/ doÙBK dh fgnk; ns/ doÙB j'D s/ 

whAj toB tkbh y[Ùh dk gqrNktk ehsk frnk W L 

ip br[ do; B go;/ gqhsw sp br G[{y fgnk;h.. 

do;[B d/ys jh wB[ wkfBnk ib of; ewb fprk;h.. 

nzsfo fgnk; ukfsqe fiT[ ib eh ;cb do;B efd gkT[.. 

gqG ozr dfJnkb w'fj frqj wfj gkfJ 



iB BkBe sgfs p[MkJh.. 


66

po;[ fgnko/ wBfj ;Xko/ j'fJ nBd[ ;dk wfB ukT[.. 


“;kozr” Ùpd dk noE ukfsqe iK gghjk jz[dk W. fJ; bJh fgnk; ns/ ib okj] GktK dk gqrNk fJ; 

okr ftZu ehsk ikDk e[dosh W. fJ; okr dh pkDh ftZu poyk o[Zs Bkb ;zpzXs Gkt th gqrN j'J/ jB. fJj 

Gkt fJ; okr d/ poyk o[s Bkb ;zpzXs j'D tZb ;ze/s eod/ jB L 

T{Bft xBjo[ roi? po;? e'feb w'o p?okr?.. 

soto fpoy fpjzr G[fJnzrw xfo fgo[ XB ;'jkr?.. 

;ktD[ nkfJnk fMwfMwk jfo r[ow[fy Bkw[ fXnkfJ... 

T[m/ w/x ;[jktD/ j[ew[ ehsk eoskfo.. 




T[go'es GktK s'A fpBK fes/ fes/ fJ; okr ftZu wB[Zy dh o;ksbh dÙk ˘ fpnkB ehsk frnk W L 

np g{S/ fenk ejk.. 

b?B' Bkw[ nzfwqs o;[ Bhe' pkto fpy[ f;T[ rfj ojk..ojkT[.. 

d[bG iBw[ fuozekb gJhU iksT[ eT[vh pdbjk.. 


fJj Gkt ÙkfJd fJ; bJh gqrN j'J/ jB feT[Afe e[M ftdtkBK B/ ;kozr okr ˘ eo[D Gkt Bkb th 

;zpzXs ehsk W. 76 

okr wbko 

fJ; okr dh pkDh ftZu poyk o[s Bkb ;zpzXs tksotoD fusofdnK eJh GktK dk gqrNktk ehsk 

frnk W. feT[Afe fJj okr poyk o[s ftZu jo ;w/A rkfJnk iKdk W. 77 w]j bJh ikuBk ns/ T[;d/ toQB T[s/ 

y[Ùh dk gqrNktk fJzi ehsk W L 

po; xBk w/ok wB[ GhBk.. 

nzfwqs p{zd ;[jkBh jhno? r[fo w'jh wB[ jfo of; bhBk.. 

po;[ w/x ih fsb[ fpbw[ B bkT[.. 


gow/;o j'nk dfJnkb[.. 

w/x[ to;? nzfwqsXko.. 


;ktD d/ wjhB/ ftZu d[jkrD ns/ ;[jkrD fJ;soh dh ;fEsh dk toDB ehsk frnk j? L 

;ktD[ nkfJnk j/ ;yh ezs? fufs eo/j[.. 

BkBe M{fo wofj d'jkrDh fiB ntoh bkrk B/j[.. 


w]j tk;s/ so;d/ pkphj/ ˘ T[gd/Ù pVk wkofwe W L 

pkphjk Bk fpbbkfJ Bk so;kfJ J/j[ wB[ y;w ek j[ew[ wzfB.. 

BkBe j[efw wzfBn? fsy T[so? uV? utrfb tzB[.. 

67

jfo e/ ;zs fwfb gqhfs brkBh ftu/ froj T[dk;.. 



eJh EktK s/ fBo'b fti'r d/ GktK dk fusoD fwbdk W L 

wkJh w'fj gqhsw[ d/j[ fwbkJh.. 

;rb ;j/bh ;[y Gfo ;{sh fij xfo bkb[ p;kJh.. 


fti'r dk fJj nB[Gt th wbko okr ftZu gqrN j'Dk nDT[fus Bj] feT[Afe wbko okr ftZu gzuw 

tkdh ;[o W fJ; bJh Gos d/ ;zrhs f;XKs nB[;ko fJj okr fti'r fÙzrko d/ GktK ˘ gqrNkT[D ftZu 

;jkfJe jz[dk W. 78 

fJ; soQK okr wbko ftZu doi pkDh dk Gkt okr wbko d/ nB[e{b W. 

okr ekBVk 

fJ; okr dh pkDh ftZu fwbkg dh y[Ùh tkb/ Gkt gqrN j'J/ jB L 

w/ok wB[ ;kX iBk fwfb jfonk.. 

jT[ pfb pfb pfb ;kX iBk eT[ fwfb ;zrfs gkfo T[sfonk.. 


fJ; okr dh pkDh ftZu fiE/ y[Ùh d/ ns/ Bkw igD tkb/ Gkt gqrN j'J/ jB T[E/ fJ; okr dk ;[o- 

;zXoG ns/ gozgokrs Gkt tho o;h W. ;zrhs rqzEK ftZu fJ; dk fusoD thosk Gkt Bkb ;zpzXs eoe/ ehsk 

79 

W. 

fJ; soQK fJ; okr ˘ r[o{ ih B/ gozgokrs GktK s'A fBy/V e/ nkgD/ fBih GktK nB[;ko gq:'r ehsk 

W. 

efbnkD 

fJ; okr ftZu r[o{ ;kfjpkB B/ okr dh gqfeqsh s'A fBt/eb/ Gkt T[ikro ehs/ jB. 

gqG{ T[;ss eoB ;w/A T[; e fgsk d/ o{g ftZu fusftnk W L 

jw pkfoe gqfsgko/ s[wo/ s{ pv g[oy[ fgsk w/ok wkfJnk.. 


joh d/ r[D dh wfjwk dk toDB Gkt g{os Yzr Bkb ehsk frnk W L 

jfo iB[ r[B rkts jf;nk.. 

w/o/ wB ifg jfo r[B neE ;[BEJh.. 



r[o{ ethnK B/ fJ; okr okj] fJ; okr d/ ;[o ;zXoGh GktK Bkb ;zpzXs Gkt gqrN eoB s'A r[o/˜ 

ehsk W. fJ; ftZu foÙG ns/ X?ts ;[o ;[X o{g ftZu brd/ jB fJ; bJh fJj fÙzrko Gkt gqrN eoB ftZu 

;jkJh jz[dk W. go r[o{ ;kfjpkB B/ fÙzrko d/ Gkt Bj] gqrNkJ/. T[Ai eJh ftdtkBK nB[;ko fJj rzGho 

gqfeqsh 80 dk ns/ ÙKs o; 81 gqXkB okr W. 

r[o{ ;kfjp fJ; okr d/ Bkw d/ Ùkpfde noEK s'A u/szB ;B fJ; bJh “efbnkB” Ùpd dk gq:'r fJ; 

pkDh ftZu j'fJnk brdk W L 

68

;dk ikrfj xo[ nkgDk okyfj gzu s;eo ekYfj wkfo.. 


jT[w? ftfu ikrqD[ B j'tJh jfo Grfs B gtJh EkfJ.. 


wfB sfB ikghn? GrtkB.. 

r[o g{o/ ;[gq;zB GJ/ ;dk ;{y efbnkB.. 

;op ;[y nkBzd BkBe ifg okw Bkw[ efbnkD[.. 



fJ; soQK fJ; okr okj] r[o{ ethnK B/ nkgD/ Gkt fJzB fpzB okr d/ nB[e{b Bj] gqrN ehs/ ;r'A 

nkgD/ ftÙ/Ù GktK bJh fJ; okr ˘ gq:'r ehsk W. 

okr gqGksh 

fJ; okr dh pkDh ftZu goGks Bkb nkT[D tkb/ gqekÙ dk toDB W. wkfJnk s/ gkyzv nzXeko W, 

Bkw gork; W. fJ; bJh Bkw dh wfjwk dk toDB pj[s j'fJnk W . fiE/ ;[os ftZu s/o/ Bkw o{gh pyÙÙ j'Jh 

W T[E/ ukBD W L 

s/ok Bkw[ osB[ eow[ ukBD[ ;[ofs fsE? b'fJ.. 


fJ; okr ftZu wXw tkdh ;[o W fJ; bJh Ùk;soK d/ f;XKs nB[;ko fJj okr ;zi'r fÙzrko d/ GktK 

˘ gorN eoB ftZu ;jkfJe jz[dk W. go fJ; okr dh pkDh ftZu ni/j/ Gkt g/Ù Bj] j'J/. T[Ai fJ; okr ftu 

nkJh pkDh s'A eJh ;ze/s fwbd/ jB fijBK s'A gsk brdk W fe r[o{ ;kfjp fJ; okr d/ rkfJB ;w/A s'A ;[u/s 

;B J/;/ bJh T[jBK nkd/Ù fdZsk W fe d[BhnK dh gqhs Sv e/ ;t/o/ t/b/ r[opkDh d[nkok joh Bkw f;woB 

ukjhdk W. 

BkT[ gqGks? ;pfd fXnkJhn? S'vj[ d[Bh gohsk.. 


ikrD pko/ e[M ftuko fJ; okr dh pkDh ftZu gqrN j'J/ jB- 

ikrs[ fpr;? w[m' nzXk.. 

-------------------- 

ikrf; ihtD ikrDjkok.. 

nBfdB[ ikr? ;fu fbt bkJ/.. 

G? GkfJ ikr/ ;/ iB ikr[D eofj jT[w? w?b[ T[skfo.. 



df;nk W- 

gqGksh okr ftZu ikrD dk T[gd/Ù ns/ Bkw dh tfvnkJh eofdnK fJ; ˘ ukBD gqdkB eoB tkbk 

;Xk ;zfr j'nk gork;[.. 

Bkw[ igs j'nk gork;[.. 



69

;zs ;zrfs fwfb GfJnk gqrk;k.. 


ukBD, gork; nkfd d/ Gkt fJ; okr ftZu j'o Y[et/A brd/ jB id'A n;] t/yd/ jK fe okr goGksh 

d/ Bkb ftGk; okr dk th gq:'r j'fJnk W. fpGk; dk Ùkpfde noE ukBDk W ns/ fJ; okr dk rkfJB 

;wK th ;t/o dk W. 

fJ; soQK fJ; okr dh pkDh dk Gkt ns/ fJ; bJh gq:'r ehsk okr gqGksh fpGk; d't/A fJZe d{i/ d/ 

g} {oe j' fBpVd/ jB. 

okr i?iktzsh 

i 

okr i?iktzsh ftZu e/tb r[o{ s/r pjkdo ih d/ uko gd/ doi jB. fJjBK ftZu okw f;woB dk 

T[gd/Ù fdZsk frnk W. wB[Zy dh nbg nkoik ns/ irs dh n;fEosk dh rZb w[Zy o{g ftZu g/Ù j'Jh W. 

eJh ftdtkBK B/ fJ; okr ˘ y[Ùh d/ GktK Bkb ;zpzXs ehsk. go r[o{ s/r pjkdo ih B/ fJ; okr 

ftZu ouh pkDh ftZu y[Ùh d/ Gkt Bj] gqrNkJ/ ;r'A wBZ[yh ihtB d/ rzGhosw GktK ˘ g/Ù ehsk W. fJ; bJh 

fJj efjDk mhe W fe r[o{ ih B/ fJ; okr ˘ Ùk;so dh ;hwk ftZu'A eZY e/ e[M j'o ftÙ/Ù GktK ˘ gqrN eoB 

d/ ;woE pDkfJnk W. 

fJ; soQK r[o{ ;kfjpkB dh pkDh ftZu fiE/ e[M okrK dk ÙkÙsoh gZXsh nB[;ko dZ;/ rJ/ f;XKsK 

nB[;ko Gkt ns/ okr dk ;zi'r j'fJnk W T[E/ e[M okrK ˘ T[jBK B/ okrK dh Ùesh tXk e/ T[jBK ˘ nkgD/ 

wB GkT[Ad/ Gkt gqrN eoB d/ :'r th pDkfJnk W. 


1a fjzdh ekt: w/A fBor[D ;zgdk: (gzBk 375) 

2a r[o{ BkBe ns/ fBor[D Xkok, gzBk 271 

3a ftwbk eKs okfJ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'Ù, gzBk 66 

4a Bk d/B ftBk rhsz B Bkd/B ftBk ;to.. 

Bk Bkd/B ftB Bfosz s;wkBkswBz irs.. 

“;zrhs” ngo?b 1967 

5. Schopenhouer, The World as will and Idea, Vol. 1, Page 341 

6a jtkbk, gzBk bkb wdkB, ;zrhs ebk dk fJfsjk;, gzBk 5 

7a vka jfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkB, gzBk 53 

8a jT[ YkYh t?eko[ eko? bkfJnk, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 150 

9a YkYh eE/ neE[ ;pfd ;tkfonk, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 149 

10a jtkbk nukfonk pqj;gsh, Gos ek ;zrhs f;XKs, gzBk 256 

11a Richerd, Principals of Literary Criticism, Page 137 

12a “;zrhs ;[BB/ eh ebk”, ;zrhs (gqsek) ngo?b,1955, gzBk 3-4 

13a nukfonk pqj;gsh, ;zrhs fuzskwDh, gzBk 394 

14a gq'a okw f;zx, r[o{ BkBe dh ;[ji ebk, gzBk 16 

15a Gksyzv/, eqwe g[;se wkfbek (gKuthA g[;se) gzBk 37 

16a vka uoB f;zx, r[owfs ;zrhs go j[D se fwbh y'i, (Gkr u"Ek), gzBk 18 

17a ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ;kfjse fJfsjk;, gzBk 72 

18a gq'a ihan?;a NzvB, nkfd rqzE ftu ;zrhs, r[owfs ekft, GkÙk ftGkr. gzBk 91-102 

19a ;qh r[o{} rqzE ;kfjp, gzBk 19 

70



22a Gksyzv/, eqwe g[;se wkfbek (gKuthA g[;se) gzBk 37 

23a jtkbk-fdB/Ù uzdo r[gs (vka) Grsh ekbhB ekt: w/A okr n"o o;, gzBk 84 

24a skoB f;zx, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ;kfjse fJfsjk;, gzBk 73 

25a ftwbk eKs okfJ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'Ù, gzBk 30-31 

26a ftwbk eKs okfJ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'Ù, gzBk 10 

27a dw'do gzvs, ;zrhs dogD, gzBk 92 

28a Grsh ekbhB ekt: w/A okr n"o o;, gzBk 112 

29a g/qw f;zx, r[owfs ;zrhs osB Gzvko, gzBk 34 

30a pqfj;gsh, Gos ek ;zrhs f;XKs, gzBk 270 


32a vka Xowgkb w?Dh, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp J/e gqhu?, gzBk 61 

33a vka skoB f;zx, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ;kfjfse fJfsjk;, gzBk 75 

34a wk;No gq/w f;zx, r[ows ;zrhs osB Gzvko, gzBk 39 

35a nkukohnk Gksyzv/, eqwe g[;se wkfbek (Gkr 5) gzBk 37 

36a nkukohnk Gksyzv/, eqwe g[;se wkfbek (Gkr 5) gzBk 37 

37a okr e'Ù, gzBk 18 

38a nkukohnk pqj;gsh, ;zrhs fuzskwDh, gzBk 395 

39a ;/XK, ;zgkde g[od[wB f;zx p/dh, ;kfjs ebk gqekÙB, b[fXnkDk, 1997, gzBk 81 

40a Gksyzv/, eqwe g[;se wkfbek (gKuthA g[;se), jkEo; 1954, gzBk 37 

41a okik Btkp nbh, wkfocz[Brwks, gzBk 149 

42 ;qh r[o{} rqzE ;kfjp, gzBk 663 

43a vka skoB f;zx, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ;kfjfse fJfsjk;, gzBk 69 


45a Gos, BkN Ùk;so, rkfJetkV d{;ok ;z;eoD, nfXnkfJ 6, gzBk 297-98 


47a ;qh s[b;h dk;, d/tKrB, Gkosh ;zrhs e/ o;'sgkde nzr, ;zrhs (gsqek) cotoh, 1958, gzBk 15 

48a vka uoB f;zx, r[ows ;zrhs go j[D se fwbh y'i, (Gkr 4) gzBk 20 

49a w'jB r[ows, ;zrhs wkbk, gzBk 11 

50a w'jB r[ows, ;zrhs wkbk, gzBk 11 

51a Gos, BkN Ùk;so, nfXnkfJ 29 gzBk 32 jtkbk Grsh ekbhB ekt: w/A okr n"o o;, gzBk 84 

52a ;qh r[o{ rqzE ;kfjp J/e gqhu?, gzBk 67 

53a i?;h w? nkt? y;w eh pkDh s?;Vk eoh frnkB t/ bkb' 

t/y' fJj ;kok Ùpd -r[o{ BkBe d/t ih, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp , gzBk 722 

54a jopz; f;zx (frnkBh), fBopkD ehosB, gzBk 215 

55a r[o{ BkBe d/t ih, še[uih@ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 762 

56a r[o{ BkBe d/t ih, š;[uih@ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, gzBk 762 


58a eqwe g[;se wkfbek (gKut] g[;se), gzBk 27 

59a ;rs f;zx, “oki;EkBh fusoebk w/A okr'A ek ;o{g, fBpzX ;zrhs, 437 


71


62a ÙpdkoE, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp (shih g'Eh), gzBk 876 

63 dw'do gzfvs, ;zrhs dogD, gzBk 96 

64a ;rs f;zx, oki;EkBh fusoebk w/A okr'A ek ;o{g, fBpzX ;zrhs, gzBk 437 



67 ;[Be? ;[X B oj? ek:o eh ip pki? X[B wko{ 

r[ows ;zrhs go j[D sZe fwbh y'i (Gkr u"Ek) gzBk 3 


69a fjzdh e/ feqÙBkekbhB Grsh ekt: w/A ;zrhs sst, fuso Bzpo 3 

70a vka irpho f;zx, pkDh ;z;ko, gzBk 11 

71a Gos ek ;zrhs f;XKs, gzBk 271 

72a Gksyzv/, eqwe g[;se wkfbek, (gKuthA g[;se) 1954 jkEo;, gzBk 37 

73 vka fdB/Ù uzdo r[gs, Grsh ekt: w/A okr n"o o;, gzBk 159 

74 ;zrhs (gqsek), ngq?b 1953, jtkbk fjzdh e/ feqÙBkekbhB Grsh ekt: w/A ;zrhs sst, gzBk 226 

75 nj'pb, ;zrhs gkfoiks, gzBk 127 

76 vka T[Ùk r[gs, fjzdh e/ feqÙBkekbhB Grsh ekt: w/A ;zrhs sst, gzBk 221 

77a gzfvs ftBkfJe BokfJD gNtoXB, okr ftfrnkB (shik Gkr), gzBk 1-2 

78 pqfj;gsh, Gos ek ;zrhs f;XKs, gzBk 270 

79 dkw'do gzfvs, ;zrhs dogD, gzBk 101 

80 irdhÙ BokfJD gkme, ;zrhs Ùk;so whwK;k (Gkr gfjbk), gzBk 223 

81 jopz; f;zx, fBopkD ehosB, gzBk 218 

82 ÙpdkoE ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, u"Eh g'Eh, gzBk 1335 

83 wk;No gq/w f;zx, r[ows ;zrhs osB Gzvko, gzBk 105 

72

Kaav ate Sangeet - Gurbani Pripekh - Amrit Kirtan

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?