03.07.2015 Views

SLIL - Lapahie

SLIL - Lapahie

SLIL - Lapahie

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ED 232 802<br />

AUTHOR<br />

TITLE<br />

INSTITUTION<br />

SPONS AGENCY<br />

REPORT NO<br />

PUB DATE<br />

NOTE<br />

AVAILABLE FROM<br />

PUB TYPE<br />

LANGUAGE<br />

EDRS PRICE<br />

DESCRIPTORS<br />

IDENTIFIERS<br />

DOCUMENT RESUME<br />

RC 014 199<br />

Austin, Martha, Ed.; Lynch, Regina, Ed.<br />

Dual Language = Saad Ahaah Sinil. A Navajo-English<br />

Dictionary. Revised Edition.<br />

Rough Rock Demonstration School, AZ. Navajo<br />

Curriculum Center.<br />

Office of Indian Education (ED), Washington, D.C.<br />

ISBN-0-936008-18-0<br />

83<br />

47p.<br />

Navajo Curriculum Center, Rough Rock Demonstration<br />

School, Star Route 1, Rough Rock, AZ 86503 ($5.00; 5<br />

or more, 15% discount).<br />

reference Materials -<br />

Vocabularies/Classifications/Dictionaries (134)<br />

Multilingual/Bilingual Materials (171)<br />

English; Navajo<br />

MF01 Plus Postage. PC Not Available from EDRS.<br />

American Indians; Animals; Bilingual Instructional<br />

Materials; Cultural Background; Diseases; Elementary<br />

Secondary Education; *English; Equipment; Family<br />

Structure; Food; Human Body; Kinship Terminology;<br />

Maps; Municipalities; *Navajo; Numbers; Occupations;<br />

Regional Characteristics; Time; *Translation;<br />

*Vocabulary<br />

Insects; Money; Navajo (Nation); Plants (Botany)<br />

ABSTRACT<br />

A dual-language Navajo-English dictionary provides a<br />

chart of the Navajo kinship system, a two-page map of the Navajo<br />

Nation, and English equivalents for Navajo words in 46 linguistic and<br />

cultural categories. Included are words for: races (Indian and other<br />

ethnic groups); Navajo clans; ag(a groups; Navajo ceremonies; body<br />

parts; sickness; clothing; grooming; jewelry; different types of<br />

hogans/houses and their contents; outdoor surrroundings; tools;<br />

kitchen utensils; food; domestic and wild animals; birds; insects;<br />

plants; heavenly bodies; minerals; sacred mountains; rivers, creeks<br />

and washes; weather; geograhical directions and spatial<br />

relationships; time; days, months, and seasons; office and school<br />

supplies; numbers; shapes, lines, and textures; colors; games and<br />

sports; community places and people; equipment and transportation;<br />

weaving; riding gear; towns and cities; adjectives; counting money;<br />

and mathematical terms. (MN)<br />

***********************************************************************<br />

*<br />

Reproductions supplied by EDRS are the best that can be made *<br />

*<br />

from the original document. *<br />

***********************************************************************


(<br />

"PERMISSION TO REPRODUCE THIS<br />

MATERIAL IN MICROFICHE ONLY<br />

HAS BEEN GRANTED BY<br />

/11.012144..<br />

TO THE EDUCATIONAL RESOURCES<br />

INFORMATION CENTER (ERIC)."<br />

U.S. DEPARTMENT Of EDUCATION<br />

NATIONAL INSTITUTE OF EDUCATION<br />

EDUCATIONAL RESOURCES INFORMATION<br />

CENTER (ERIC)<br />

ri This document has been reproduced as<br />

;rived from the person or organization<br />

riginating it.<br />

Minor changes have been made to improve<br />

reproduction quality.<br />

Points of view or opinions stated in this documint<br />

do not necesurily represent official NIE<br />

position or poky.


SAAD AH.4.4.H<br />

<strong>SLIL</strong><br />

Dual Language<br />

A Navajo-English Dictionary<br />

REVISED EDITION<br />

Edited by<br />

Martha Austin and Regina Lynch<br />

Revisions by Regina Lynch<br />

Cover Art by Fred Bia<br />

Produced by<br />

Title IV-B Navajo Materials Development Project<br />

Rough Rock Demonstration School<br />

Rough Rock, Arizona 86503<br />

1983


COPYRIGHT 1983<br />

by<br />

Navajo Curriculum Center<br />

Rough Rock Demonstration School<br />

Rough Rock, Arizona 86503<br />

ALL RIGHTS RESERVED.<br />

No part of this book may be reproduced by any means<br />

without permission in writing from the publisher.<br />

ISBN No. 0-936008-18-0<br />

Library of Congress No. 83-062048<br />

Printed in the United States of America by<br />

Imperial Litho/Graphics, Inc., Phoenix, Arizona


TABLE OF CONTENTS<br />

I. LINGUISTIC AND CULTURAL CATEGORIES<br />

Races<br />

1<br />

Clans 3<br />

Birth to Old Age 5<br />

Navajo Ceremonies (Religion) 5<br />

Parts of Body 6<br />

Sickness 9<br />

Clothing 10<br />

Grooming 10<br />

Jewelry 11<br />

Different Types of Hogans and Houses 12<br />

Things In the Hogan and House 12<br />

Outdoor Surroundings 13<br />

Tools 14<br />

Kitchen (Cooking) Utensils 14<br />

Food 15<br />

Farm Animals 16<br />

Wild Animals 17<br />

Birds 17<br />

Reptiles and Amphibians 18<br />

Insects 19<br />

Plants 21<br />

Universe (Heavenly Bodies) 22<br />

Minerals 23<br />

Sacred Mountains 23<br />

Rivers, Creeks and Washes 24<br />

Weather 25<br />

Directions 25<br />

Spatial Relationships 25<br />

Time of the Day and Night 26<br />

Time According to Clock 26<br />

Days of the Week 27<br />

Months 27<br />

Seasons (Year) 27<br />

Office and School Supplies 27<br />

Numbering System 28<br />

Shapes, Lines and Textures 29<br />

Colors 30<br />

Games/Sports 30<br />

Community Occupations 31<br />

Equipment and Transportation 32<br />

Weaving 33<br />

Riding Gear 33<br />

Towns and Cities 36<br />

Page


Adjectives 38<br />

Counting Money/Coin-Dollar Amounts 39<br />

Mathematics Terms 41<br />

II. MAPS AND CHARTS<br />

Navajo Kinship System 2<br />

Map of Navajo land 34-35


AVAAH DADINVE<br />

RACES<br />

Anaashashi Santa Clara Pueblo KétVáhi Pima<br />

BAybodzin Paiute Kiis'Aanii Hopi<br />

Beehai Jicarilla Apache KinTichifnii San Juan<br />

Bilagaanaa Caucasian (Anglo) Ma'iideeshgiizhnii Jemez<br />

BinAA'Adaalts'ózi Oriental Naabeehó (Dine) Navajo<br />

Bitsi' yishaizhii American Indians NaaTáni or AnaaTáni Comanche or Siowe<br />

Chishi Chiricahua Apache Naakaii Mexican<br />

Dilzhi'i Yavapai Naakainahi Spaniard<br />

Dzilgh4'i White Mountain Naashgali Mescalero Apache<br />

Apache Naasht'ézhi Zuni<br />

GoOhniinii Haulapai-Havasupai Nexklal Ute<br />

Haak'oh Acoma Tówol'nii Taos<br />

Hak'az dine'e Eskimo Tóhojilohnii Santa Domingo<br />

Kdawa Kiowa Zhinii or Naakaii Negro<br />

Kegiizhii Papago Lizhinii


NAVAJO KINSHIP SYSTEM<br />

The Extended Family<br />

shináli<br />

(paternal<br />

grandfather)<br />

shináli<br />

(paternal<br />

grandmother)<br />

shicheii<br />

(maternal<br />

grandmother)<br />

shimásáni<br />

0 (maternal<br />

grandmother)<br />

shibizhi; shibizhi;<br />

shizhe'dyázhi shima<br />

(father's brother) (father's sister)<br />

1<br />

shizhee<br />

(father)<br />

0 A 0<br />

shima shidal shimAyázhi<br />

(mother) (mother's brother) (mother's sister)<br />

0<br />

shideezhi<br />

(younger sister)<br />

El<br />

shAdi shi shinaai shitsili<br />

(older sister) (me) (older brother) (younger brother)<br />

Key<br />

= male<br />

= female<br />

= no gender indicated<br />

= affinal (marriage) tie<br />

= consanguineal (blood) tie<br />

2


DOONE'E<br />

CLANS<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 1<br />

Kinyaa'danii<br />

(Original clan)<br />

Dzileaadi<br />

Azee'tsoh dine'é<br />

T4zhii dine'é<br />

Bit'ahnii<br />

Halgai dine'é<br />

(Adopted clan)<br />

Shash dine'é<br />

(Adopted clan)<br />

Naad4' dine'é<br />

(Adopted clan)<br />

The Towering House<br />

clan<br />

Near the Mountain<br />

clan<br />

The Big Medicine<br />

People clan<br />

The Turkey People<br />

clan<br />

His Sheaves . . . Leaf<br />

clan . . . Under His<br />

Cover clan<br />

People of the Valley<br />

clan<br />

The Bear People clan<br />

The Corn People clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 2<br />

Honaghdahnii<br />

(Original clan)<br />

TO'dhani<br />

Ta'neeszahnii<br />

Hashk44 hadzohi<br />

Nihoobdanii<br />

Ts'ah yisk'idnii<br />

Dzatrahnii<br />

DziT nd'oodanii<br />

One-walks-around<br />

clan<br />

Near the water clan<br />

Tangle clan<br />

Yucca Fruit-Strung-<br />

Out-In-A-Line clan<br />

Gray Streaked-Ends<br />

clan<br />

Sage Brush Hill clan<br />

Mountain Cove clan<br />

The Turning<br />

Mountain People<br />

clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 3<br />

Tódich'ii'nii (Original Bitter Water clan<br />

clan)<br />

Tséikeeheé<br />

Tsin sikaadnii<br />

Yoo'o dine'é<br />

Bgh bitoodnii<br />

Trógi<br />

Tódik'Qzhi<br />

To baazhni'dzhi<br />

(Adopted clan)<br />

NaakétI'dhi (Adopted<br />

clan)<br />

Two Rocks-Sit clan<br />

Clamp Tree clan<br />

The Bead People clan<br />

Deer Spring clan<br />

Hairy Ones or<br />

Weaver-Zia clan<br />

Salt Water clan<br />

Two Who Came To<br />

the Water clan<br />

Flat Foot People-Pima<br />

clan<br />

Bgh yddzh dine'é<br />

(Adopted clan)<br />

K'aa' dine'é (Adopted<br />

clan)<br />

K'aahanaanii<br />

(Adopted clan)<br />

Yoo'ó dine'é<br />

Tódich'ii'nii<br />

(Adopted clan)<br />

Little Deer People clan<br />

The Arrow People clan<br />

The Living Arrow clan<br />

The Bead People of<br />

Bitter Water clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 4<br />

Tótsohnii (Original Big Water clan<br />

clan)<br />

Hooghan /Atli Many Hogans clan<br />

Dzaanééz Tdni Many Mules clan<br />

Tsé deeshgizhnii Rock Gap clan<br />

Hashtrishnii Mud clan<br />

Lók'aa' dine'é Reed People clan<br />

Bit'ahnii<br />

Within His Cover clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 5<br />

Tdb44hd<br />

Water's Edge clan<br />

Haltsooi<br />

Meadow People clan<br />

TO baazhni'dzhi Two Who Came to<br />

Water clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 6<br />

Tdchifnii<br />

Red Running Into the<br />

Water people clan<br />

NAt'oh dine'e Tobacco People clan<br />

Yé'ii dine'é<br />

Giant People clan<br />

Bh dine'é Tdchii'nii The Deer People of the<br />

Red Running Into<br />

the Water clan<br />

Gah dine'é Tdchirnii The Rabbit People of<br />

the Red Running<br />

Into the Water clan<br />

Naaneesht é zhi The Charcoal Streaked<br />

Division of the Red<br />

Running Into the<br />

Water clan<br />

dine'é The Ute People<br />

Tdchii'nii<br />

Division of the Red<br />

Running Into the<br />

Water clan<br />

Dólii dine'é<br />

Blue Bird People clan<br />

Naasheézhi dine'd Zuni clan<br />

The Red House People<br />

(Adopted clan) clan<br />

3


CLAN RELATIONSHIP GROUP 7<br />

Tséhjikini<br />

Honey Combed Rock<br />

People or the Cliff<br />

Dwellers People clan<br />

Black Sheep clan<br />

deeshgiizhinii Coyote Pass Jemez<br />

clan<br />

KinTitsonii<br />

Ashhnii<br />

AshhI<br />

DziT nd'oodiTnii<br />

Yellow House People<br />

clan<br />

Salt People-Extinct<br />

clan<br />

Salt People clan<br />

The Turning<br />

Mountain People<br />

clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 8<br />

TO'aheedhinii<br />

Naakaii dine'd<br />

NóOdal dine'é<br />

(Adopted clan)<br />

Keha'atiinii (Adopted<br />

clan)<br />

The Water Flow<br />

Together clan<br />

The Mexican clan<br />

The Ute clan<br />

The Foot Trains<br />

People clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 9<br />

Tsi'naajinii<br />

Black Streak Wood<br />

People clan<br />

Deeshchii'nii Start of the Red<br />

Streak People clan<br />

Red House clan<br />

TVizi láni<br />

Many Goats<br />

TI'dáshchil<br />

The Red Bottom<br />

People clan<br />

Tsenabahanii Sleep Rock People<br />

clan<br />

Shash dine'é or The Bear People clan<br />

Nashashi (Adopted<br />

clan)<br />

Thisch'ébdanii Gray Cottonwood<br />

(Adopted clan) Extending Out clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 10<br />

Ats'oos dine'é The Feather People<br />

clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 11<br />

Bkh tsoh dine'é The Big Deer People<br />

clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 12<br />

Iich'ah dine'é The Moth People-<br />

Extinct clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 13<br />

Jaa'yaaloolii The Sticking Up Ears<br />

People clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 14<br />

Kéha'atiinii<br />

The Foot Trails people<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 15<br />

Naashaashi<br />

The Bear Enemies, the<br />

Tewa clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 16<br />

Naashgali dine'é The Mescalero Apache<br />

clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 17<br />

Naayizi dine'é The Squash People<br />

clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 18<br />

Ncióda'i dine'é The Ute clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 19<br />

Sei bee hoghanii The Sand Hogan<br />

people<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 20<br />

WaszolTi<br />

The Light Water<br />

People clan<br />

CLAN RELATIONSHIP GROUP 21<br />

Tsin yee na'dlo'ii Tree Stretcher clan<br />

1 0<br />

4


HO'DICHiiH DOO S4.11'<br />

BIRTH TO OLD AGE<br />

Auréé' Baby Ch'ikéi Young ladies<br />

Awééchi'i Newborn baby Dine Man<br />

Awééyázhi Little baby Asdzáni Woman<br />

Awée diich'iish Older baby Hastiin Elder man<br />

Ashkii Boy Asdzaári Elder woman<br />

Ashiiké Boys Hastóii Men folks<br />

At'ééd Girl SAanii Women folks<br />

At'ééké Girls Hastiinsáni Old man<br />

Atchini Children Asdzáánsáni Old woman<br />

Dinééh Young man (lad) Hastedisáni Old men folks<br />

Tsitkéi Young men SAaniisani Old women folks<br />

Ch'ik4h<br />

Young lady (Maiden)<br />

DINE BINAHAGHA'<br />

NAVAJO CEREMONIES (RELIGION)<br />

Akeshgaanji Hoofs (Claws) anáshjinji hatáál Mountain Chant Way<br />

Ak'ina'adzoh Figure Painting Kázee hatáál Corn Stalk Way<br />

Anaa'ji Enemy Way Ma'ii ná'ooljilji Coyote Way<br />

And'Alnééh Figuration Naayéé'ee Monster Way<br />

Anit'eesh Blackening Rite Na'akai Yei bei chei Dance<br />

Atsáji Eagle Chant Na'at'oliiji Shooting Way Chant<br />

Ats'osee or Ba'aliiI Feather Chant Na'at'oii Female Shooting<br />

Béeshee Flint Way Chant Evil Way<br />

Béeshee bik4lináaji Male Flint Life Na'at'oii bika' Male Shooting Chant<br />

Chishiji Chiricahua Apache bihochó'iji Evil Way<br />

Dine binitch'iji Navajo Wind Way Názhnoodahi Round Dance<br />

Doo iighaásh One Night Chant NidAA' Squaw Dance<br />

Mountain Top Way NIIóhjI Hail Chant<br />

Dzillátahji Mountain Chant Way Nitch'ihji Wind Way<br />

Hádhegyátééh Restoration Prayer NiTch'ih Chiricahua Wind or<br />

Ha'neeTnéhee Upward-Reaching Small Wind Way<br />

Way Nitts4 bi'áád Female Rain Chant<br />

Hatáálji Ceremonial Way Nilts4 bik4' Male Rain Chant<br />

Hochyiji Evil Way Sp'tsohji Big Star Chant<br />

HclahVji Blessing Way TVéeji Night C'hant<br />

Iikdah Sand Painting WOldchifji Red Ant Way<br />

Iinááji Life Way Yoo'ee Bead Chant<br />

IizhniidAdh<br />

Fire Dance<br />

5


Aatkliz<br />

Abe<br />

Abe'astse'<br />

Abe' bilataha<br />

Abid<br />

Abid rlijooli, abid<br />

dikini<br />

Ach'aayah<br />

Ach4shjish,<br />

ats4shjish<br />

Ach'ii'<br />

Ach'ii' bits'anfnis4<br />

Ach'iidiil<br />

Ach'ii' dootrizhi<br />

Achgh<br />

Achiin<br />

Achiisht4<br />

Achiishtah<br />

Achiishtaha<br />

Achiishtah az4<br />

Achiishtah ch'iish<br />

Achgshts'iin<br />

Acho', aziz<br />

Acho' biyzhii<br />

Acho' bizis<br />

Ach'oozlaa'<br />

Ach'ozh<br />

Adaa'<br />

Adaghaa'<br />

Adaj66zh, adaziz<br />

Adayi'<br />

Adoh<br />

Adoh bits'id<br />

Adziil<br />

Agaal<br />

4466'<br />

44066' bph ni'ahi<br />

Agaan<br />

Agaan bita' sitani<br />

Agpstsiin,<br />

aganighah<br />

Aghaa'<br />

Aghas<br />

Side of trunk<br />

Breast, teat, pap or<br />

ducts<br />

Udder or mammary<br />

gland or milk ducts<br />

Nipple or areola<br />

Stomach<br />

Duodenum<br />

Armpit<br />

Diaphragm<br />

Intestine<br />

Appendix<br />

Large intestine<br />

Small intestine<br />

Nose or snout<br />

Dirt of body<br />

Tip of nose<br />

Nostril or sinus<br />

Nasal membrane<br />

Adenoid<br />

Septum<br />

Bones of nose<br />

Male genitalia or<br />

penis<br />

Testicle or scrotum<br />

Prepuce or scrotum<br />

Elbow<br />

Calf or leg<br />

Lips<br />

Mustache or whiskers<br />

Epiglottis<br />

Throat or gullet<br />

Muscle<br />

Tendon or ligament<br />

Strength<br />

Power of moving<br />

Lower arm or ulna<br />

Radigs bone<br />

Arm<br />

Humerus<br />

Shoulder blade or<br />

scapula<br />

Fur, wool, fleece or<br />

pubic hair<br />

Dorsal aorta<br />

PARTS OF BODY<br />

Agod<br />

Agod diseani<br />

Agostis<br />

Ahaghat, aasita'<br />

Ajaa'<br />

Ajaa' deezt'i'igii<br />

Ajáad<br />

Ajaad bita' sitani<br />

Ajaagiizh<br />

Ajaat'aastaan<br />

Ajaayi'<br />

Ajaayi' daadinibaali<br />

Ajastis<br />

Ajéétlizh<br />

Ajéi<br />

Ajéi attahneediz<br />

Ajéidishjool<br />

Ajéi nidinibaali<br />

bits'66z<br />

Ajéists'iin<br />

Ajéi yilzólii, ajéi<br />

Aj6i yilzólii<br />

bik'esti'igii<br />

Ajilchii'<br />

Aj66zh, atsil,<br />

hwiishchosh<br />

Ak'aashjaa'<br />

Ak'aasht'ah<br />

Akaaz<br />

Akagi<br />

Akagi anoolingi<br />

Ak'ah<br />

Ak'ahtani<br />

Ak'ai'<br />

Ak'aists'iin<br />

Ak'aiyi'<br />

Akashtt'oh<br />

Akédinibini<br />

Akee'<br />

Akégiizh<br />

Akélatah<br />

Akénic<br />

Knee<br />

Knee cap<br />

Above knee<br />

Area between upper<br />

scapulae<br />

Ear<br />

Ear lobe<br />

Leg<br />

Femur or thigh bone<br />

Crotch<br />

Mastoid process<br />

Inner Ear<br />

Ear drum<br />

Shin bone or tibia<br />

Ear wax<br />

Pleural organs or<br />

heart-lung<br />

Blood vessels of heartlung<br />

Heart<br />

Phrenic nerves<br />

Thorax or trunk of<br />

body<br />

Lung<br />

Pleura<br />

Anus or rectum<br />

Vagina<br />

Pelvis or iliac crest<br />

Torso-leg juncture<br />

Tonsil or glands<br />

Skin, hide or pelt<br />

Complexion<br />

Fat<br />

Greater omentam<br />

Hip or pelvis hone<br />

Bones of' hip<br />

Loin<br />

Body hair<br />

Toes<br />

Foot or feet<br />

Gap between toes<br />

Tip of toes<br />

Mid-fbot or arch<br />

6


Akeshgaan Toenail, hoof or claws Anáts'oostI'OOl Optic neme<br />

Akeshgaant'ah Under tip of toenail Anayaah Under eye<br />

Akétal Calcaneous or heel Anázhiin Pupil or iris<br />

Akévt'ddh Sole Andzis, Anáziz Eyelid<br />

Akéts'iil Metatarsals or small Ané'éshtil' Shot or nasal mucus<br />

bones of foot Anichxoosha'ah Corner of eye<br />

Akétsiin Ankle Anii' Nares or nostrils<br />

Akéts'iin Tarsus or ankle joint Anii', oozhnii' Waist<br />

Akéts'in Bones of foot Anii' Face<br />

Akéwos Bunion Aniishjaa' Cheek bone<br />

Akézhoozh<br />

Toes or phalanges of Aniishtl'ah<br />

Dimple of cheek<br />

foot<br />

Flesh of cheek<br />

Ak'onat'i' Back of neck tendon AniTch'ih Spirit or character<br />

Ak'os Neck Ataa' Forehead<br />

Ak'os doolwal Atlas bone Atdd' ha'noots'ee'i Cowlick of head<br />

Ala' Hand Atági Bangs or forelock<br />

Ala' ah44hdadedhigii Knuckles Atahazhosh Muscle under femur<br />

Alagiizh Gap between fingers Atásiil, atáshto' Perspiration<br />

Aláldni Mid palm to fingers Atéél Ventral area<br />

Alálc'ee In the hand Atéli Spleen<br />

Alálátah Tip of fingers Buttocks or rump<br />

Alánic<br />

Mid hand<br />

Atl'aalcdd'<br />

Upper area of<br />

Alashgaan<br />

Fingernails or claws<br />

buttocks<br />

Alashgaant'ah Under fingernails AtVaak'id Highest of buttocks<br />

Alatal Heel of hand AtVaayah Area below buttocks<br />

Alátrádh Palm AtT'eh Crotch of legs<br />

Alátsiints'in Wrist bones AtVizh Bile or gall<br />

Aláts'iil Carpals of hand At'og Clavicle or collar bone<br />

Alátsoh Thumb Ats4siléii Internal organs<br />

Alázhaazh Knuckles Ats44' Ribs<br />

Alázhoozh Metacarpals or Ats4' bito Intercostal<br />

phalanges of hand Ats4'ashch'ozh Kidneys and<br />

Alizh Urinate associated organs<br />

Alizh bilcdaz Prostate gland Ats4'ashk'azhi Kidneys<br />

Alizhk'ee Lower abdomen Atsagah Side of abdomen<br />

Alohk'e Pancreas Ats4'niih Side of ribcage<br />

Anád' Eyes Ats'Aoz'a' Limbs<br />

Anadiz Eyelash Atsáts'id Achilles tendon<br />

Anagaii Cornea or lens Atseak'id Lower spine<br />

Anaghaha Muscle of back Ats'éé Navel umbilicus<br />

Análc'ee Eye socket or ocular Atsee' Tail or coccyx<br />

area Atsék'ee Lap<br />

Análc'eeshto' Tears Atsézill Lumbar or sacrum<br />

Anani'a' Pubis or lower portion Atsi' Meat or flesh<br />

of pelvic bone Ateid Tendon or ligament<br />

Anáta' Bridge of nose Atsii' Hair or head<br />

Anat'ah Under eyelid Atsiigh44' Brain or spinal<br />

Anat'éézh Eyebrow Atsiigh44' Meninges or<br />

Anátoo' Anterior chamber membrane covering<br />

Anátslin Eyebrow or brain<br />

supraorbital Atslis Body<br />

7<br />

13


Ats'its bitoo' Body Ihiid Saliva ot foam<br />

Ats'its naalnish Metabolism Azhi' Torso Or bodv<br />

Ats'asts'in Skeleton Azhi, Voice<br />

Atsiit'aad, Maa' (-town (4 howl Azid Lire)<br />

Aziz<br />

Penis<br />

Atsiits'iin Head or mum,: Azoo trachea or windpipe<br />

Atsiiyaki Back of head=occiput Azoo Muscle Of larval.<br />

Atsiiyah a Parietal «tea Azoo 1 dahyiskith Adarrts appIe<br />

dahyisk'idt Bee lull! tzhidt*. Urinary meatus<br />

Atsiiyah haldzisi Nape of neck Chpie Feces Or (.Actervent<br />

Atsiiyask'id Lambdoid SlaUre Chat I 'ish Phlegm<br />

A tsiiyast Back (f neck muscle Chooyin Menstrual blood<br />

Bones<br />

Blood<br />

Msoo' l'()Prgue Di bitoo' Blood serum<br />

MS'oos Blood ves.iels Or hiyi' naa'ee Cotpuscle<br />

troves doot 'iiht Vemms Hoot!<br />

Ats'oos (loot I ithigit Veins Di I khei Arterial 1,10)od<br />

Msooskid Fiord of lemur ita'a 1 kidigti Blom! pressure<br />

Ats'oos t kheigit it rterie8 Abdomen<br />

Ats'oostsoh 1alge1Vill% !laza' Belched up gas<br />

(loot t iiliiii<br />

Semen Or glan penis<br />

Ats'oosts)i hshghaaa, g,haatt Backbone OP mtebto<br />

Ats'oos vita' 'Pulse lislighaa a !nit' Mid spine<br />

Ats'OOt Noyes Itshghati deedza'agOo Ridge of spiNe<br />

AwOchaan l'atmr on teeth hslighaantsiighop. Spinal con!<br />

Awol Marton. Inhalation<br />

Awoo' Teeth Or tooth Life<br />

Awos SlumIder Soul<br />

AwOistin Gum lishchld Womb ot uterus<br />

AwOzhah Fre tmth or canine JAst ists'in hi Fibrda<br />

AwOdittibint<br />

Incisors<br />

Awoo' bee at 'aa I igii Molars and premobas Ankle<br />

Awoosht t 'agi Wisdom war K'Ovzh Body Odor<br />

Awoo' biket 1'0(4 Root ()I tooth Kwih Vomitus<br />

AwOchlish Bony ridges ()I gum 1,1-twin Wrist<br />

Avaats'iiti Chin, jaw Or mandible IAA Urine<br />

Ayaayaalt I/twat or tinder chin hee dahsiyintgit Bladder<br />

Ayaayaah Goiter Ne'edi Nose blood<br />

Ayaayaahts'(-)Oz Sternomatsoid )(trimly Ne'eshti Snot Or mucus<br />

Ayavi' Hollow above Nter111011 Ne'esitto' Watety (mows<br />

Ayvvzhii Fgg in testicle Nledidzih Respiration<br />

Ayid CheSt, SterlIMII Ooshg4th Gristle or cartilage<br />

breaSt 01 Mink 00(1 Vision of Night<br />

Ayidizsee'<br />

Ayidtts,i'<br />

Ayol, ayih<br />

Xiph(ild<br />

Upper chest muscle<br />

Breath<br />

Ootsit<br />

'Ft 1o1<br />

Tsiitah'aba'<br />

Aza bop It Around lips Tsiits'in Skull<br />

/Wart Esophagus' or gullet Tsiizis, Scalp<br />

Azahat'agi Palate Ts'in Mates<br />

Azee' Mouth Ya'ale<br />

Azenaghaan<br />

Around PleCk or neck<br />

wain chin<br />

Pregnaitcv<br />

Flatulent ekpulsion<br />

Dim& till<br />

8


ATAHONHGAAH<br />

SICKNESS<br />

Aa'adiniih (lisease Ais(i' din I lizh Gauwerie<br />

410 dahaz'il,<br />

Sickness, illuess<br />

Aisiighop' 1)6' hasdi I<br />

da'msaah<br />

aillueut 101er/ti Alsiighpo'<br />

Aah dahool atIniii i)iSeaSe 01 i:eint.% dideeshchir<br />

tl laajeoh Chickeri in? Ais'os aship I ikao<br />

sake<br />

coucussiou<br />

Aleniunitis<br />

SlIgat diabetic<br />

Aph Measle.s Ats'oos dahyilyc' V.411i(*(1%e<br />

Abid StaMaCh aChe Ats'ooi. luta/Awed<br />

atsiihodiniih Awoo' thiiiiih Tooth ache<br />

Achaan aghadaana', i)itorifea Ayi'det'' di I in. Di 1 !len:aril:age<br />

Alsahodiniih<br />

diocesta<br />

Avi' hodilid<br />

Heart burns<br />

Acho'ashk'azhi Nephritis Azoo I hiih vi I k %tat Moue/this<br />

dideeshchir thach'osh Chanel(' or syphilis<br />

bits'iffirtosa ppeudicitis th'osh duo Bactelia o? germs<br />

Ach,Ohiah Sirius trouble Diilid Burnt<br />

nahasdtain Dikos (*ough a? cold<br />

inichaad Dikosisoh Whoopirig coligh<br />

Adavi' Dipthei ia analishi I ign<br />

tlaahodinichaad Di I adeidaachn (.4)11,11,e41011 0/ 111444141<br />

Agiiii, Agizec Rheumatism Di 1 va.hxy' SeptieeMi0<br />

Clirouic dieumatimi<br />

P001 01' clehe<br />

Agi/velsoh Doo it 'vehotincla 1111C011Ar1011811eS,S<br />

Ajaat'ah niichaad Mumps I ladiovah 110111p, o?<br />

ayaay:6h niichaad<br />

heolia<br />

Ajaayi' IiodiiiiiI Far ache yithp,ish Laceoitialt<br />

Afri hiih Prieum(mia (yizhgish)<br />

yi I k'aai Ills Pus<br />

AjO yiliolii<br />

naahsaii<br />

Pry Melo isy<br />

I Iwiighaao diniih<br />

Jot adipi<br />

Kaa' thiiIlI<br />

Back pair?<br />

tubercula,i,<br />

Small pat<br />

Akaa' thu lith evarimis Lichirgo Akales<br />

Akaa' Rash pidiadaajechigii<br />

Akaa' iIs Puuritis al itch /We 01 aci(1it V 4)/ the<br />

Akaai dideeshchiC Tonsillitis stomach<br />

Akilaz jei adiih Ake Tubecular glarld ashiih I ikan Glyeosio ia<br />

Anaa'<br />

Ptelgium<br />

diniih Fre Pain 11'gid SOP (scab)<br />

Anafis dilid Coujurictivitis I.Ood ditieesdl,t,e Lesion<br />

Aiwa' yilch'ozh Sive I.O6d doo<br />

Anak'c'oohsaid Foreign bat& 111 ere Naa I duid<br />

Anazis hii' thivuihii Tule/Ionia na'aghathigit<br />

Anazhiin viiha' Cataract hindisoh Small pot<br />

Anc'etsah Pimples .Fpidemic<br />

At I Iflits starle Nevigai Severe pail?<br />

Atsii na'alyol Flatuleuce Niichaad Swollen<br />

AO' hil' now? Niilk'aazh Pa?alysis<br />

9 1 5


Nidajildoh<br />

SOWIWNS (SW<br />

IMISC419<br />

yit'6od ,<br />

Abmsipm<br />

Tahoniigaah blfilteitZt1 (Ihl) b(*.et'OOd<br />

nitsaaigit Yileh'oth Boil in holm&<br />

Fuji ttii Water blister Yisht I ish Bhwd blister<br />

Isestitn, nth I Co elnonic Disheh'id Eczema/Scabies<br />

'1'iitsiiii diniih Headache Na'at I eeh Impetigo<br />

Et BEE HADIDIT'Ell<br />

CIAYIIIING<br />

Abe'bik'esti Bra Kejeeht Tennis shoes<br />

Ajaa'bpith nina'ni Ii Ear-mulls Keleht Moccasin<br />

Akaadi ee' Overall Kenidows'osii High topped shoes<br />

Avaadi ee Iluderwear Kenitsaat Women's mociasin<br />

Ayaadi eel gat i Slip Kc't6hi Wahl' boots<br />

Ayaadi I 1 'aa<br />

eeyathi<br />

Brief pants, shor/s<br />

OtIord shoes<br />

WON'S (Jr Millelfs<br />

Bee na'alkol Swimsuit Sis Belt<br />

Iliihnidilta 1 t (logs Sis lkhii SaSh belt<br />

Ch'ah Hat, /wok op' Actiri Sis t igai Conch() belt (silve0<br />

Ch'ah bitaa'W l'op T 'aaVee' Pali IS<br />

adeez'aln T.t'aaka Skil"<br />

Da hodishdv'i<br />

Vest<br />

II aaka I<br />

chakeko<br />

ithistisgobigti<br />

Moose or shirt<br />

'aaka I al ts'itsigit<br />

fie'naats'yvdt Sweater, sweats/MI Or 'aaka I nineezign Ma.t<br />

T-shirt Tt 'ee'go bee da`ni Night gmvn<br />

1tsob t'p't Windbreaker jalitgii<br />

Eetsoll Coat or pmscho Yasgo ke Snow boots<br />

Eelohi, Ili I tsit'ee' Rain coat or overcoat Yist te Socks<br />

ladiiree', Bill Dress or IN dress Yist te at Stockings or nvlous<br />

Slu1e5 Zekke No.ken.hiet<br />

Ke biketal danineett COIV1H1V boots Zeedee I isoozt Seal/ lieekefehiet<br />

Kegi lib ha'azt'il Thongs Necktie<br />

Ketal nineezt<br />

Iligh heel shoes<br />

'FAA JIZINIGI BEE ADAVAHAY4G0 CHOWINIGII<br />

GROOMING<br />

Atha bee yielnin Anetet:ezh bee 'Wee:AIN<br />

Adaa bee yi I t 1 aht Chapstkk yrnizb<br />

Adejiht Potvder Awoo' bee yiehlishi Tooth brush<br />

At la k'eeh bee Eve make. up Awoo' yiehlishi<br />

lwe<br />

Anadiz bee yiikh'i Eve lash curler alzhOlit<br />

To(1th paste<br />

Conti)<br />

10


Bee aditt !Ai Crean? Lashgaan bee Fingetnail polish<br />

yffichilit<br />

Bee aditt tam<br />

Lotion<br />

Lashgaan bee Fingerimil<br />

ni t toOtign (tohigil)<br />

yichlisht<br />

Ike tidit'oodi ToWel Talawosh SOap<br />

Bee ;Atilt 'Ott& Bath towel Talawosh bee ilgisi FattlidrV soap<br />

nitsaahigti Talawosh bee /*dee and halal soap<br />

Bee adit'ooth yailn Wash cloth ta'adigist<br />

Biratkest'g' Mirtor Tsiigha bee yilt 1 alit Ilair cream of hail<br />

Dngha bee yilibeht Shaver or wor lotion<br />

Ee' bee yilzhohl Clothes brush Tsiighn bee yilzhOht Hair brush<br />

Ke bee neilchiln Blown shoe polish Tsiigha lye hegeshi Bait clipper<br />

1(( bee neilgtiht White shoe polish Tsiigha bee tanagist Amnon)<br />

Ke bee neitt14ht Black shoe polish Tsiigha bee /lair curlers<br />

Ke bee yilzh)hi Shoe briish Tsiighti hi! dalintitpit Hair pins<br />

Keshgaatt bee nienail dipper<br />

Tsiigha bee Ilair (Ilya<br />

hegCshl<br />

na'altsaht<br />

Lashgaan bee Fitigeniail clipper<br />

hegeslit<br />

ILIGO NAALYEHE<br />

JEWELRY<br />

Abant Buckskin Na 'oolki I i Watch<br />

(yigeeh) Dowry or gilt Nn'oolki 1 boat) Watch balk/<br />

A 1 datin4ht Pins dahsraingli<br />

Jet Nazhalit Pendatit<br />

Bees() Money Nil. I I,. a 1 laas'el Med pwcious stones<br />

BéCsh t igaii<br />

BeCsh I igaii sis<br />

Sam<br />

Concho belt<br />

Ntmtlyntii<br />

Sis<br />

4(1(i:is/dial; )<br />

BeCshligaii aniit 1 001 Silver bridle Sis I khi'i Sash belt<br />

Ch'ah binaz'ain Silver hat band TsegWdi'oidioi i Rock crystal<br />

BullWo skin tchie Redstone<br />

DkIze'y )0' Ghost beads Tsiigha bit daltsittitn Hair pill<br />

Diichi 1 i Abalone Tsiit I 06 Hair string<br />

Diyogi Rug Yoo' Necklace or beads<br />

Doot I 'ithii Turquoise Yott'achaat Small bells<br />

Doot t yoo' Turquoise beads Yoo 1 gait White .shell beads<br />

ifadahoniye' Anigoniw Yoostsah Ring<br />

Jaat t '001 Fairings Y001100 Red (wild n('cklace<br />

K'eet 'oh Bow guard Yoo'niniazi Squash4dossoms<br />

LAtsint Bracelet Yoo'yist 1 'tint necklai.e<br />

Wrist guard<br />

(woven)<br />

11 17


HOOGHAN AVAAH ArtHiGit<br />

DIFFERENT TYPES OF !MANS AND HOUSES<br />

A I CI14' Fotked truth, hogan 1 loughan hijaad dee Finn-legged hi)gatt<br />

(male)<br />

(female)<br />

Asiki Ntaiti post Ikoghan hijaad Ilogan leg.s suppoing<br />

ginind(ition) sahdii tool<br />

Chalheoh Summer shade house llooghan iiiinati Round hoot: (female)<br />

Doorivay Ilooghan naadiM Mobile home<br />

Dootway (main pltst) Lecye loglhuIi nderground hogan<br />

ch'dadeii Chimney Or smoke Tst:. bediooghant C'ircular stone hogan<br />

hole<br />

(female)<br />

Daadilka Door Isinchceshjie bee kill Modern house<br />

Daadinibaal )or covethig TacheOh Sweatlunise<br />

I looghan dah Stacked log hogan<br />

diit I<br />

(female)<br />

HOOGHANGoNE SILEH<br />

THINGS IN THE HOGAN AND HOUSE<br />

Aham<br />

Att'el si t tsoozi<br />

Adec'<br />

Asaa'<br />

Asaa t gai hie<br />

ta'adigist<br />

Atsinilt rish<br />

Hee nehaemdi<br />

iigisi<br />

Bee ak'inida'imili<br />

Dec k'ee'iIdvphi<br />

nahalzhoohi<br />

Beenedildlaadi<br />

Beenedildlaadi<br />

hinatoce<br />

Becnedildlaadi<br />

hiihna'ni ii<br />

I36,sh bee<br />

Becnalaltsahi<br />

Ii&sh bee hancl<br />

Mesh hii'kv'i<br />

I3e6sh hii'kv'i bizoit<br />

Bet"!sh adec'<br />

.13c:c"!sh ha taa t i<br />

Msh ha taa t<br />

bik'ihnehy'ai I<br />

nuekSkin<br />

Apnms<br />

Gourd or ladle<br />

Pots and pans<br />

Sink<br />

Flectricitv<br />

Mop<br />

Washing machine<br />

Camera<br />

Innt<br />

Blatiket<br />

Broom<br />

Flashlight<br />

Fl(lshlight 1)1111)<br />

klashlight batteries<br />

TypetiTiter<br />

Dryer<br />

Telt,phone<br />

Stove<br />

Stove pipe<br />

Silverware<br />

Plunu)graph<br />

Plunwgraph nwords<br />

na'a 1 kadi<br />

Ikeso bizis<br />

Bienida'ani I i<br />

Bieta'adigisi<br />

adani<br />

dah'asdahl<br />

I3ikaa' datezisdahi<br />

ilaardige nincezigii<br />

k'Oe''ddvvhi<br />

tsask'ch<br />

Iiikaa' dale anitohi<br />

t ts'OOzigii<br />

Chpie bee yildai<br />

Chizh<br />

Chliyaan<br />

arbgone'<br />

Ak'ali (lilt I<br />

Dalist t hinaalye'<br />

1)a'nijahg6ne'<br />

Diyogi<br />

Dkesh<br />

atia'iti I gOne'<br />

fie' bee<br />

dalinahidieni I i<br />

Sewing machine<br />

Purse or wallet<br />

Dtawers Of ChMel<br />

Wa.sh pan<br />

Table<br />

Grinding sheepskin<br />

Chairs<br />

Couch or sofa<br />

bon boanl<br />

Bed<br />

Cot<br />

lOilet Paper<br />

Firewood<br />

Food<br />

Kitchen<br />

Dining mom<br />

Parts of weaving<br />

Bedroom<br />

Navajo rug<br />

Gypsum<br />

lioset<br />

elothe.s hanger or<br />

clothes pin<br />

12


Colchoon<br />

IIane', Satid<br />

yikIhn iyi in i 1 )<br />

Ilonneshgish<br />

Ilkgo iialyehe<br />

Jish<br />

Kin biyi' ni'goo<br />

sikaad)<br />

Kin bee yidleeshi<br />

Leeschchlili<br />

Leescheh'iih bee<br />

naakaln<br />

lects'aa'<br />

Lects'aa' bee tanagisi<br />

1,ects'aa' bee<br />

ch'ilyaan<br />

1.ii binaalye'<br />

Naaltsoos<br />

Naaltsoos bikaalg<br />

e'elyaa<br />

Naidtsoi)s bee<br />

adit'oodi<br />

Na'oolki 1<br />

Ne'esht it bee<br />

yit'oodi<br />

N) ch'ih Iudne'e,<br />

hataal)<br />

(huh<br />

Shaul<br />

Tape recomler or<br />

magtietic tape<br />

Fire poker<br />

Jove/ries<br />

Medit.ine pouch<br />

t'mpets or rug<br />

!louse paint<br />

Fireplace<br />

Ashes<br />

Ash bucket<br />

Dishes<br />

Di.sh soap (detetgen0<br />

Pots and pans<br />

Riding gem<br />

Paper<br />

Pictures or<br />

plumograph<br />

Paper towels<br />

(lock<br />

kleenet or tissue<br />

pap'?<br />

Radio<br />

Nifeh'ih<br />

Olta'gOne' bee<br />

na'anishi<br />

Tli'adazdigisgone'<br />

Tadithin<br />

raa jimnigi bee<br />

&idaa'ahayaago<br />

Ti 'Iztkagt<br />

To<br />

'IOkv't<br />

TOkv't 1 igaai<br />

Toshjeeh<br />

Ts'aa'<br />

Tstisleeh<br />

Tsask'eli<br />

TsesV<br />

Tsesv'<br />

niunbaale<br />

Ts i aat<br />

biih<br />

Tsit )<br />

Isits'aa' naadh)'i<br />

Tsits'aa' naaltsoos,<br />

Naaltsws<br />

Yaateel<br />

Television<br />

011me and sclund<br />

supplio<br />

WasInoom<br />

Corn pollen<br />

Gnnaning things<br />

Goat skin<br />

Water<br />

LanhIn ketosene<br />

White gaN<br />

tvicker,-iitg, keg<br />

Basket<br />

Bed spread<br />

Sheets<br />

Windows<br />

Curtaims<br />

"rash can<br />

Atwell<br />

Suitcase<br />

Pap? botes<br />

Sheepskni bedding<br />

Akgi<br />

Ak'inaaztT<br />

Atiin<br />

Atsiniltl'ish<br />

Bee na'anishi<br />

BikeeV adeet'alii<br />

Chaha'oh<br />

Ch'e'ediw'<br />

(bidi<br />

Chizh nehe'tui1<br />

Daane'e<br />

Da'aVeh<br />

Dibe bighan<br />

I laaiei<br />

HOOGHAN BINAAGOo BIL HAVANIGii<br />

OlITDOOR SIIRROIINDINGS<br />

Hides of skims<br />

Harness<br />

Road or highway<br />

Flectricity line.s<br />

Tools<br />

Pickup it itek<br />

Sluule house<br />

Fund porch or Yard<br />

Car or automobile<br />

Fiwwood piles<br />

Gaiden<br />

Sheep tViTa/<br />

Clothes line<br />

hulder<br />

bahooghan<br />

Jrizi (atilt))<br />

Kin<br />

Lecshchlih nehekaah<br />

14r bighan<br />

binaalye'<br />

fZiioIi bii' nida'aldah<br />

'Lichee!)<br />

TO bee halialt'oodi<br />

To bii'<br />

jeedighaiii<br />

TO halladleell, to<br />

TOoshjeeh<br />

t 'oh hahooghan<br />

Storage /muse<br />

Bicycle or unwell'<br />

House<br />

Ash piles<br />

Horse cmral<br />

Ridnig 1:em-<br />

I'Mlet house<br />

Sweat house<br />

Siphone lumse<br />

Water larse<br />

Water WW1<br />

nay hOUSe<br />

barn


Tsénddleehi bikáá'<br />

nida'aldeehi<br />

Tsinaabggs<br />

Sidewalk<br />

Wagon<br />

Ts'iilzéi<br />

Ts'iilzéi nehekaah<br />

Trash barrel<br />

Trash dump<br />

BEE NA'ANISHI<br />

TOOLS<br />

ATts'gg deenini Pick Behegod Hoe<br />

ATts'4' tsenai Double edge ax Bikdá atsidi Anvil<br />

Bee ach'iishi File Bikád'naa'diilzhohi Dust pan<br />

Bee aghada'anili Bit drill or hand drill Bi la' naakii Fork pick<br />

Bee atsidi Hammer Chidi bee Jack<br />

Bee atsiditsoh Sledge Hammer dahnahidiit'Ahi<br />

Bee iVada'agizi Screwdriver IVadaagizi Screws<br />

Bee nahadziidi Rake IVadaalkaaT Nails<br />

Bee nahalzhohO Broom Leezh bee Shovel<br />

Bee nihwiildlaadi Plow hahalkaadi<br />

Bee ni'iijihi Saw TVoh bee naal joai Pitchfork<br />

Bee ida'difthi Welding equipment ll'oh bee yilchéhi Scythe<br />

Bee'citsagi Pliers Tséna Ax<br />

Béesh Shearing scissors TséniTyázhi Hatchet or tomahawk<br />

Béesh bee yich'iishi Steel file Tsésg' bee nehelgeshi Glass cutter<br />

Béeshts'Osi<br />

Wires<br />

LEETS'AA'<br />

KITCHEN (COOKING) UTENSILS<br />

Adee' Ladle Bee nA'ayoo'nai (egg) Turner<br />

Ashgh bee naat'Ahi Salt shaker Béesh Knife<br />

AshghTikan bee Sugar bowl Béesh adee' Spoon<br />

naakáhi Béesh biindwool Pocket knife<br />

Asaa' Pots and pans Béesh bee na'agizhi Butcher knife<br />

Asaa' ditáni Skillet pot or dutch Bii'addni Plate<br />

oven Bii'ta'oo'nihi Mixing bowls<br />

Asaa' niteeli Tub Bila'tááli or Forks<br />

Asaayddzh Pottery pot Bila'ditii or<br />

Azeedich'ii' bee Pepper shaker Bila'naakii<br />

naat'dhi BikdA' at'eesi Metal grill<br />

Bgghalizhahi Cup Daa'i, jaa'i, gohweeh Coffee pot<br />

Bee abézhi Cooking pan bee yibézhi<br />

Bee'aghadaagizhi Can opener Idistsiin Beater sticks (navaio)<br />

Bee ha'iikaahi Dipper or ladle Leets'aa' nimazi Bowls<br />

Bee'agha'nildehe Sifter Leets'aayázhi Small bowls<br />

Bee ak'dhi Grinder Nimasii bee bilzhehé Potato peeler<br />

Bee na'akáhi Plater TO bee naakáhi Pail or bucket<br />

14<br />

2u


To bee nániildohi Kettle Tsé'bee na.lzhsióh Millstone brush<br />

Tózis Jar, bottle or glass Tsédaashch'ini Upper millstone<br />

Tsee'e Skillet or frying pan Tsédaashjee Lower millstone<br />

Tsee'e ditáni Skillet pan Tsét'ees Griddle or stone grill<br />

CHIIYAAN<br />

FOOD<br />

Abe' Milk Ch'il Tigaai Cabbage, lettuce or<br />

Abe'dibahi Powdered milk cauliflower<br />

Abe'neesklh Cottage cheese Ch'il Titsool Orange<br />

Abe'neezmasi Pancake Ch'il Titsool bitoo' Orange juice<br />

Abe' yistini Ice cream Ch'il Titsool Lemon<br />

Ach'ii' Sheep or goat dik'Ozhigii<br />

intestines Ch'il Titsool Lemon juice<br />

Aywhii Eggs dik'Ozhigii bitoo'<br />

Ajéi<br />

Sheep or goat heartlung<br />

organ<br />

Prune<br />

Grape<br />

Ak'ddn Flour Dahdiniilghaazh Fried bread<br />

Ak'dándichlzhi Cream of wheat Da'neesk'dni Muskmelon or<br />

Ak'ah Lard or grease dich'izhigii cantaloupe<br />

Akee' Sheep or goat feet Da'neesk'dni Cucumber<br />

Aloós Rice dik'ozhigii<br />

Candy Dééh, ch'il ahwehé Tea<br />

Ashgh Salt Dibé Mutton<br />

Ashglaikan Sugar Didéitsoh, Didzétsoh Peaches<br />

Atoo' Stew or soup Didzé Berries<br />

Ats44a' Rib Didzétsoh dik'Ozhigii Plum<br />

Atsii' Sheep or Goat head Diik'osh Yeast<br />

Atsi' Meat Géeso Cheese<br />

Ground meat Gohweeh Coffee<br />

Bádh Bread Gohweeh hastrishi Cocoa<br />

Bádh cld'dkal Cracker Hosh bineese4' Cactus fruit<br />

Baah Tikani Cookies fighaan Spine of mutton<br />

daazganigii Jeeh Gum<br />

Bádh nimazi Biscuit Jelii Jam<br />

Beegashii bit4' Beef Jelii ditsxizi Jelly or jello<br />

Bilasdanaa Apple Leesádn Bread (cooked in<br />

BilasAanaa bitsee'i Pear<br />

outside oven or in<br />

Baking powder<br />

the ground)<br />

Bisoodih bit4' Pork meat too' F ish<br />

Bizhee hólôni Beer Manidagiiya Butter<br />

Chaasheezhiitsoh Carrot Masdéél Pie<br />

Ch'eéhjiydán Watermelon Naac144' Corn<br />

Ch'il bitoo' Fruit juice Naac144' ak'44n Corn meal<br />

Ch'il Tomato NaacI44' Corn meal dumpling<br />

Ch'il bitoo' Tomato juice k'ineeshbizhii<br />

15 21


Naad44' Tees'dán Corn bread bitw Goat meat<br />

Naayizi Squash TVohchin Onion<br />

Naayizi Pumpkin To Water<br />

Beans TOdilchxoshi Pop<br />

dootVizhi Green beans TOdilchxoshi dl'ini Kool-aid or punch<br />

Naa'oli nimazi Peas juice<br />

Na'ahóóhai Chicken meat Whiskey<br />

Naneeskaadi Tortilla Tódi nit wdan Wine<br />

Neeshch'ii' Nuts TOoshchiin Cereal (hot)<br />

Nimasii Potatoes TOoshchiin dl'ini Yellow corn meal<br />

Nimasii likani Sweet potatoe (Yam) litsooigii<br />

Shiigo nit'ihi, Apricot<br />

Tsisnd bitl'izh Honey<br />

didzétsohydzhi<br />

Waa'<br />

Spinach<br />

Taa'niil, tanaashgiizh Corn mush Yilk44d, Broil sweet bread or<br />

Nitsidigo'i Corn bread kneel<br />

Teehyilzhoozh, bread or cake or<br />

down bread<br />

alk44d<br />

sweet-cornbread<br />

Taaskaal Ground corn baked in hot coal<br />

TVizi bibe'<br />

Goat milk<br />

DINE BHA<br />

FARM ANIMALS<br />

Beegashii Cow or cattle Lchodii Stallion or stud<br />

Beegashii bicho' Steer<br />

Gelding horse<br />

ddinii<br />

Mare<br />

Beegashiiyaazh Calf Wish, NUM, Gidi Cat<br />

Béhé Pet lamb MOsiyázhi or Kitten<br />

BisOodih Pig gidiyazhi<br />

Deendsts'aa' Ram MOsik4', gidik4' Tom-cat<br />

Dibé Sheep Na'ahOohai Chicken<br />

Dibé cho'ddinii Wether Na'ah66hai bi'dddii Hen<br />

Dibé deedif Four-horned sheep Na'ahoohai biyázhi Chicks<br />

Dibéts'a'ii Ewe Na'ahoohaik4' Rooster<br />

Dibéyázhi Lamb Naareell Goose or duck<br />

DOolaa Bull T4zhii Turkey<br />

Dzaanééz Mule Télii Donkey or burro<br />

Dzaanéézyázhi Young mule Téliiyázhi Young burro<br />

Gah Pet rabbit TVizi Goat<br />

La' binddhaii Yearling<br />

chtiph, Billy goat<br />

teéch441<br />

Dog<br />

TVizik4'<br />

Leéciwydzhi Puppy Angora goat<br />

Le'éyázhi Pony TVizitsali Nanny goat<br />

Horse TViziyazhi Kid goat<br />

16 22


NAALDLOOSHII NiDAALDZIDIGii<br />

WILD ANIMALS<br />

Ayani<br />

Buffalo<br />

Na'ats'cysi,<br />

Mouse<br />

Bh<br />

Deer<br />

Na'asts'ppsi<br />

Bghtsali Doe Na'azisi Gopher<br />

Buck<br />

Nahasch'id,<br />

Badger<br />

Biihyddzh<br />

Fawn<br />

Nahach'id<br />

BisOodih yázhi Shoat or wild pig Nahat'e'ii Kangaroo rat<br />

Chaa' Beaver Nahat'e'iitsoh Kangaroo<br />

Chip yee adilohii Elephant Nashd6i' Wildcat<br />

Dahsdni Porcupine NashdOinei Bobcat<br />

Dee lgeed Rhinoceros NashdOitsoh Mountain lion<br />

Deetea Moose NashdOitsoh African lion<br />

Dine', Dini' Game animals dahditroolgii<br />

Weasel NdshdOitsoh Tiger<br />

D1Otsoh, dilcha' Ground hog dahnood@igii<br />

D14X; Prairie dog Ndshd6itsoh Leopard or Jaguar<br />

D1ozagaii<br />

Pine squirrel<br />

Dlozishzhiin Black pine squirrel NashdOitsoh Black cougar<br />

Dzeéh<br />

Elk<br />

Gah Rabbit Shash Bear<br />

Gandhi Cottontail rabbit Shash Polar bear<br />

Gahtsoh Jackrabbit Shash Black bear<br />

GOlizhii Skunk Shashtsoh Grizzly bear<br />

GhWask'idii Camel Shashyddzh Bear cub<br />

Haazei' Small squirrel Tabg#h ma'ii Raccoon<br />

Haazéitsoh Larger squirrel Tabgptiin Otter<br />

Haazdists'osi Chipmunk Zebra or Gnu<br />

Jadi Antelope Tea hooTtsOdii Hippopotamus<br />

Le'étsoh Rat Trizi da'aTchini Mountain goat<br />

da'a/chini Wild horse Tsétah dibé, Bighorn mountain<br />

Ma'ii Coyote dibétsétah sheep<br />

Ma'iidootTlzhi Silver fox Tsétah trizi Rocky mountain goat<br />

Malatsooi Kit fox Tsidit'inii Rock squirrel<br />

Ma'iitsoh Wolf Tsinlatah aydnii Giraffe<br />

Magi Monkey T6 aydni Water buffalo<br />

Magitsoh Gorilla or Ape WOldchii yildeeTi Anteater<br />

4411,<br />

Magpie<br />

Eagle<br />

NAAT'A'GII<br />

BIRDS<br />

AtsáTgaii<br />

Rough-legged hawk<br />

bald eagle<br />

Atsd<br />

Atsdndhi Gray hawk Atsd Yellow-tailed hawk<br />

AtsáTchic Western red-tailed Atscatsoii Red-tailed hawk<br />

hawk Biizhii Night hawk or bull<br />

bat<br />

17 23


Binii'dootVizh<br />

Tsiishgahi<br />

Ch'agii<br />

Ch'agiitsoh<br />

Chgshghglitgaii<br />

Chiish tigaii,<br />

naal'eetitsoh<br />

Ch'il taat'agii<br />

Ch'il haat'a'ii<br />

Ch'ishiibeezhii<br />

Ch'iyiit'ogii,<br />

ch'ayiit'ogii<br />

Choozhghddlii<br />

DahiithI<br />

Dahtoo'nooghdalii<br />

Déét<br />

Déatdni, ditddnii<br />

Dibé'nii'i<br />

Dijddid10<br />

Dijoo'gii,<br />

Dilch'Oshii<br />

Dilt'óshii<br />

DWdtah né'éshjaa'<br />

Dólii<br />

Doliitgai<br />

Dzili<br />

Gaagii<br />

Gini<br />

Ginitsoh<br />

Ginitsoh doott'ish<br />

Hasbidi<br />

Hasbiditbdhi<br />

Hooshdódii<br />

Jaa'abani<br />

JddishdVii<br />

JeeshoO'<br />

Joogii<br />

Naal'eeti<br />

Pigmy owl<br />

Nutcracker<br />

Blackbird<br />

Red-winged blackbird<br />

Rockymountain<br />

nuthatch<br />

White goose<br />

Marsh hawk<br />

Pigeon hawk<br />

Chickadee (titmouse)<br />

Kingbird<br />

Bullock oriole<br />

Hummingbird<br />

Long-tailed chat<br />

Crane<br />

Quail<br />

Grouse<br />

Thrasher phoebe<br />

Horned lark<br />

Long-crested jay<br />

Junco sparrow<br />

Gray titmouse<br />

Burrowing owl<br />

Mountain bluebird<br />

Western bluebird<br />

Pigeon hawk<br />

Crow<br />

Prairie hawk<br />

Sparrow hawk<br />

Blue hawk<br />

Mourning dove<br />

Pigeon or gray dove<br />

Whipponvill<br />

Bat<br />

Prairie wren<br />

Turkey buzzard<br />

Blue jay<br />

Duck<br />

Naal'eetii<br />

Naatsédlózii,<br />

Naatsédlózhii<br />

Na'ahO6hai<br />

Na'ahOOhai bi'ddd<br />

Na'ahemihaikg'<br />

Né'éshjaa'<br />

Né'ézhiin<br />

Tdbggsdisi<br />

Tdshchozhiitchic<br />

Tdshchozhii<br />

doott 'izhi<br />

Tdshchozhiizhiin<br />

T'a'yaatchic<br />

Tgzhii<br />

Téél<br />

Téél halchii'ii<br />

Toohji' nootnah<br />

Tátt,rddh ha'alééh<br />

Ts'dni (haach'g'ii)<br />

Ts'dnitdni<br />

Tsénoolch'óshii<br />

Tsénoolch'óshiitbdhi<br />

Tsidiitbdhi<br />

Tsidiittsooi<br />

Tsiditdwhii<br />

Tsiitkaatii<br />

Ts'iiyahwozhii<br />

Ch'ishiishdshii<br />

Tsineeshbizhii<br />

Tsinyggdzoot'ihi<br />

Tsiyaatsiitchic<br />

Tsiyaalzhahi<br />

Yddhalzhiin<br />

Zahaldnii<br />

Gdagii atchini<br />

Green-winged teal<br />

Roadrunner or cuckoo<br />

Chicken<br />

Hen<br />

Rooster<br />

Horned owl<br />

Rockymountain<br />

sapsucker<br />

Cardinal<br />

Snipe or killdeer<br />

Barn sparrow<br />

Purple martin<br />

Black phoebe<br />

Red-shafted flicker<br />

Turkey<br />

Robin<br />

Plumbeous vireo<br />

Blue heron<br />

Pinon jay<br />

Pinon jays<br />

Woodhouse blue jay<br />

Canyon wren<br />

Rock wren<br />

Sparrow (finch)<br />

Green-back goldfinch<br />

Screech owl<br />

Woodpecker<br />

Meadow lark<br />

Crested titmouse<br />

Rockymountain<br />

creeper<br />

Black-eared nuthatch<br />

Vermillion flycatcher<br />

Chicken hawk<br />

Desert sparrow<br />

Mockingbird<br />

Raven<br />

NA'ASHVII<br />

REPTILES AND AMPHIBIANS<br />

Bitsee' yee adithatii<br />

Ch'at<br />

Ch'attsoh<br />

Alligator<br />

Frogs<br />

Toads<br />

Ch'eehdighdhii,<br />

tsisteet<br />

Dipiosh, ttlishtsoh<br />

Turtle<br />

Bull snake<br />

18


Le'esanii, TsVasánii Tadpoles Tinildi Gila Monster<br />

Loo' Fish Na'ashO'ii Snake<br />

1.66'tsoh Whale Yriish Aninigii Rattlesnake<br />

Naalnoodi Striped race runner Yriish bichóhi Sidewinder<br />

lizard Yriishk'aa Racer snake<br />

Na'asWii dich'izhii Horned toad Tót,riish Water snake<br />

Na'ashO'ii dootrizhi Collared lizard Tsék'ina'azólii Chuck walla lizard<br />

Na'ashO'ii<br />

hfiA'achlidi<br />

Na'ashOlinahi<br />

Na'ashOlabahitso<br />

Leopard lizard<br />

Gray lizard<br />

Dinosaur (Big<br />

Reptiles)<br />

Tsi1gh4h,<br />

T silagh4411<br />

Salamander (mud<br />

puppies)<br />

Antreanii<br />

Anat'Anii biyázhi<br />

Anat'anii Tibáhi<br />

Asaa' yooyeen<br />

C44' neiThizii<br />

ChW ntrmasii<br />

Ch'il biya'<br />

Ch'osh aTchozhii or<br />

Ch'osh aTch'ozhii<br />

Ch'osh bikpl<br />

Ch'osh bijáad nineezi<br />

Ch'osh dilwo'igii<br />

Ch'osh ditrooi<br />

Ch'osh na'a4101<br />

Ch'osh nahachagii<br />

Dibé biya'<br />

Didzé yooyée4ii<br />

DifTdzidyiyfini<br />

Hashk'aan bich'osh'<br />

Iich'4hii<br />

bit'a'<br />

ahéédinfahf<br />

dinilzhini<br />

Iich'4hii l'ibáhI<br />

Lacewing fly or Tree<br />

cricket<br />

Psyllid<br />

Damsel bug<br />

Pobberfly<br />

Hister beetle<br />

Carrion beetle<br />

Leaf bug or plant bug<br />

or aphid<br />

Hide beetle or<br />

Dermestid beetle<br />

Firefly or Lightning<br />

Bug<br />

Crane fly<br />

Tiger beetle<br />

Woolly bear<br />

(caterpillar)<br />

Water scavanger beetle<br />

Leafiropper, Lantern<br />

fly, webworm or flea<br />

beetle<br />

Sheep tick<br />

Blister beetle<br />

Rove beetle<br />

Yucca moth<br />

Moth<br />

Acheman Sphinx<br />

Hawk moth<br />

Miller<br />

Tiger moth<br />

Skipper, eyed hawk<br />

moth or Footman<br />

CH'OSH<br />

INSECTS<br />

noodOzi<br />

Iich4hiitsoh<br />

Jáad Tánii<br />

Jáadneishoodii<br />

Jáadneishoodii ts'66z<br />

K'aalogii<br />

K'aalOgii biyázhi<br />

K'aalogii dootrizhi<br />

K'aalogii<br />

K'aalogii<br />

K'aalOgii Titsooi<br />

K'aalogiitsoh<br />

K'aalógii yistrini<br />

noodOzi<br />

Lééch441 biya'<br />

Le'esoon<br />

Lig bichaan bich'osh<br />

Ma'iichaan<br />

Mourning cloak<br />

White lined sphinx<br />

Poplar hawk, Elegant<br />

sphinx, Glover's<br />

giant silk moth or<br />

Tobbaco sphinx<br />

Brown lacewing or<br />

Caddisfly<br />

Centipede or Millipede<br />

Bee hawk, spider<br />

wasp, tarantula<br />

hawk, mud daubler<br />

or diager wasp<br />

Ichneumon fly<br />

Butterfly<br />

Hairstreak<br />

Blues<br />

Wood nymph or Satyr<br />

Cabbage butterfly<br />

Milkweed butterfly,<br />

Silver-spot tritillary<br />

Alfalfa butterfly,<br />

Sulfurs<br />

Swallowtail<br />

Westcoast lady or<br />

painted lady<br />

Darkling beetle<br />

Burying beetle<br />

Sexton beetle<br />

Flea (dog tick)<br />

Bristle tail<br />

Tumble bug<br />

Dung beetle<br />

19 25


Naac144' bich'osh Cornworm or Tsé'ed0i dootnzhi Blow fly<br />

cutworm<br />

Tsachaa'<br />

Cockchafer, junebug,<br />

Naakai ndáséel Praying mantis or<br />

scarab beetle<br />

walkingstick Tsachaa'tsoh Rhinoceros beetle<br />

NaaVaashii Tarantula Tséyoo'dalii Snout beetle, weevil<br />

Na'ah6Ohai biya' Chicken mite Gnat or midget<br />

Na'ashjé'ii Spider Ts'i'ii daa'nineezi Mosquito<br />

Na'ashjé'ii biják: Daddy long legs' Sun spider<br />

danineezi or Tsiits'iin Jerusalem cricket<br />

Na'ashjeii ts'iizisi Tsina'ay4'ii Termites<br />

Na'ashjé'ii diThili or Black widow Tsin'ahighanii Grub or white ant<br />

bijéi Tsisnd Bee<br />

Na'ashjé'ii Jumping Spider Tsisnd dootrizhi Cuckoo wasp<br />

nahacha'igii Tsisnálbáhi Honey bee<br />

Na'ashjeiitsoh Wolf Spider Tsisnáltsooi Hornet, wasp, yellow<br />

Na'az(mii<br />

Spider ant or velvet<br />

ant<br />

Nahachagii Grasshopper or locust Tsisnátsoh Bumble bee<br />

Nahachagii biyázhi Plant louse or tree Tsisndyázhi Sweat bee<br />

hopper Waa'biya' Leaf beetle<br />

jacket,<br />

threadwaisted wasp<br />

Nahachagii<br />

dootrizhi<br />

Nahak'izii Cricket WOde'cichicii Assassin bug or<br />

Nahak'izii bitsee' Long-horned cricket chinch bug<br />

hOlOnigii (grasshopper) WOltichic Red ant or harvester<br />

Ni'bich'osh Earthworm ant<br />

Nidishchii' bich'osh Metallic wood-borer WOlitItsooi Yellow and<br />

or bronze beetle WOlázhini Black ant<br />

Nidiyiliitsoh bich'osh Checked beetle WOlázhinitsvh Carpenter ant<br />

Nilts4go' Long-horned beetle or WOlázhiniyázhi Grease ant<br />

Katydid WOdc'atsahii Pinching ant, queen<br />

ant or wood ant<br />

Prionid<br />

Inch worm<br />

Seigo' Scorpion or WOnachoni Stink bug<br />

Pseudoscorpion WOnitVizi Bark beetle, skin<br />

Td lkdd' na'ashjé'ii Water spider beetle, saw bug, pill<br />

TáltVádh ch'osh Diving beetle bug or click beetle<br />

Dragonfly WOOneeshch'iidii Cicada or 17 yr.<br />

Tániil'éiits'Ociz Damsel fly locust<br />

Tééldzitsooi Ground beetle WOOseck'idii Tobacco hornworm<br />

Tl'ézhii Horsefly WOOsects'inii Sand cricket<br />

TVézhiilbithi Tachina fly WOOsects';nii Camel cricket<br />

To bich'osh Water goatman WOOshiiyishi Measuring worm or<br />

Tsé'aleiyali'dhi or Hormvonn Looper<br />

wOseek'idii WOOsits'ili Bedbug<br />

Tsé'oVii Housefly Yaa' Louse or tick<br />

Tsé'edtili biyázhi Maggat Zahalchi'ii Sol-pugid<br />

Tsé'aWii dishooi Syrphid fly<br />

20<br />

2, 6


NANISE'<br />

PLANTS<br />

'Ajeinayoogishi The heart twister! Ch'il na'atro'ii Grapevine<br />

Crimson Hedgehog Ch'il na'atrolitsoh Prune<br />

Sego Lilly Ch'ó Douglas fir<br />

Awééts'adl Cliff rose or quinene Ch'ó deenini Spruce<br />

bush Chinh Wild rose<br />

'Azee'dich'ii' Chili pepper Dahts'aa' Mistletoe<br />

'Azee'dich'ic Green chili pepper Dahyiitihid44' Indian paintbrush<br />

dootrizhi Da'neesk'dni Muskmelon or<br />

Blue flower lupine dich'izhigii cantaloupe<br />

'Azee' HaTdzid Decayed medicine! Da'neesk'dni Cucumber<br />

Hymenopappus<br />

dik'Ozhigii<br />

'Azee'hókánii Arizona thistle Dibéd44' Buffalo berry<br />

'Azee' K'ahii Heart Leaved Twist Dibé haich'iidii Silky sophora<br />

flower Didzédik'Ozhii Choke berry<br />

Fleabane Didzedit'odii Alder-leaved service<br />

'Azee'nitrini Glovemallow berry<br />

Bilasaanaa bitsin Apple tree Didzénitrizi Wild cherry<br />

Bilasaanaa bitsee' Pear tree Didzétsoh Peach tree<br />

hólóni bitsin<br />

Didzétsohyázhi, Apricot<br />

Chaasht'ezhiitsoh Wild carrot<br />

Shggo<br />

Chd'oT (deestiin) Pinon tree Didzétsoh Plum<br />

Chéch'il, Tséch'il Oak tree Dikózhi Shadscale<br />

Chech'il nitrizi Scrub oak or holly Diwózhii Greasewood<br />

Tséchi'il nitrizi oak bush DiwózhiiIbéi Chamiza or chamisa<br />

Ch'ééhjiyáán Watermelon Gad Juniper<br />

Chiachin Sumac Gad nfeeTii Cedar tree<br />

Ch'il abe'é Dandelinn Gadts'oosii Tamarack (salt cedar)<br />

Ch'il abe'étsoh Poisonous milkweed Haashch'ééd44' Rabbit thorn or box<br />

Ch'ohojilyééh jimson weed thorn<br />

Ch'il aghani Loco weed Haazéild41 Aquilegia formosa<br />

Ch'ildtah hózhóón, Flowers<br />

Haza'aleehtsoh Wild celery<br />

ch'il bildtahi<br />

Hosh<br />

Cactus<br />

Ch'il Tomato Hosh dijooli Green pitaya cactus<br />

Ch'ildeenini,<br />

Tumbleweeds<br />

Hosh ditsahii Candelabrum cactus<br />

Trohdeindayisii,<br />

Hosh ibáhi<br />

Cliff prickly pear<br />

ch'il ahoshi<br />

cactus<br />

Ch'ildiilyésii Snakeweed or Hosh niteeli Prickly pear cactus<br />

broomweed Hoshtsoh Saguaro cactus<br />

Ch'il gohwehe Lesperma gracile Jeinayoogisii Crane cholla cactus<br />

Ch'il ibáhi, tsin Russian olive tree or Crimson hedgehog<br />

tibahi wild date tree Chaat'inii Wild rhubard, stem<br />

Ch'il Xigaai<br />

Cabbage, lettuce or<br />

and root,<br />

cauliflower<br />

respectively<br />

Ch'il litsxool Orange tree K'aabizhii Fish hook cactus or<br />

Ch'il Titsxooi Lemon tree barrel cactus<br />

dik'§zhigii K'ai' Willow tree


KétIoh, Western thoroughwort T'iisbei Aspen<br />

Ket1'ohts'65z, bi or Beebalms Tné yigaahii, Evening primrose<br />

haazhch'ih<br />

K'iatsoiitsoh Rubber rabbit brush TI'oh azihii Mormon tea<br />

K'atsiniih Yellow mariposa tulip TI'ohchin Onion<br />

Wild currant or wild TI'ohdei<br />

Freemont goosefoot or<br />

gooseberry<br />

white goosefoot<br />

K'ish Alder TI'oh Green grass<br />

K'ishishjgzh Poison Ivy TTohnastasi Foxtail grass<br />

K'ineeshd1ishiid44' Small flowered<br />

TI'oh waa'i<br />

Alfalfa hay<br />

abronialSand<br />

Fine leaf goosefoot<br />

berbena TOlchiin Tule mint<br />

Lók'aa' Reed Tsahalts'aa Hollow stomachl<br />

Le'aze' Buckwheat Bristly Hidden<br />

1,044' Lupine flower<br />

Naad44' Corn Tsa'aszi' Yucca<br />

Naayizi Squash Tsa'aszi'niteeli Datil yucca (banana<br />

Naayizachil Pumpkin yucca)<br />

Beans Tsa'aszi'ts'óóz Soapweed yucca<br />

nimazi Peas Ts'ah Sage brush<br />

Ne'eshjaa' yilkeedi South American Tsé'asdaazii Mountain mahogany<br />

Naazkaadii Amaranth Tsidideeh Purple four o'clock<br />

Nidishchii' Ponderosa Pine tree Fendler Bush<br />

Nidiyilii Sunflower Tsédlaad, ni'hadlaad Rock lichen or ground<br />

Nits'oosiitsoh Prairie clover lichen<br />

Nimasii Potatoes Tsé'ésgizii Golden currant<br />

Shiyinaldzidi Fringed brome grass Waa' Beeweed or stinkweed<br />

Tadidiin dootVizh Larkspur pink cleome<br />

Ta'neets'éhii Cocklebur WO1achifd44' Wild buckwheat<br />

Teel' Cat-tail Zee'iilwo'ii Wild rye or foxtail<br />

T'iis Cottonwood grass<br />

YADILHIL<br />

BIL HAVANIGII<br />

UNIVERSE (HEAVENLY BODIES)<br />

ChahaThee Darkness Ooljée, TVéhonaa'éi Moon<br />

Dahyiit4 Quarter moon ShabitT'Ool Sunbeam or sunray<br />

Dilyéhi Pleiades or seven stars Sp' Star<br />

HaniibOz Full moon Sp' doo nidizidi Morning star<br />

Jihonaa'éi,<br />

Sun<br />

Splarn<br />

Constellation<br />

Jóhonaa'éi<br />

Sp'nidiilwod<br />

Meteor<br />

K'os Clouds Sp'tsoh Evening and morning<br />

K'osdiThi Dark clouds star<br />

Nahasdzaan Earth Yah Sky<br />

Nahookps Big dipper or little Yak diThi Dark or blue sky<br />

dipper Yah'44sh Heaven<br />

Ndats'iilid Rainbow Yahk'ashb44h Skyline, horizon<br />

Nik'ashb44h Earth horizon Yikaisdahh Milky way<br />

22


NAHASDZAAN BII' BIL HAVANIGII<br />

MINERALS<br />

Bááshzhinii Jet Séi Sand<br />

Béésh adaaszooligii Aluminum T6 Water<br />

Béésh Copper Dahtoo' Dew drops<br />

Béésh Silver TOhááli, tO Spring water<br />

Béésh Brass ha'nahosh<br />

Béésh ast'ogii Flint or arrowhead TOniteel Sea or ocean<br />

Bis Adobe or banks Tooh Rivers or lakes<br />

ChIfh Red ochre Tsé Rocks<br />

DA'deestrin Dams or reservoir Tsé bee nátseeI Agate<br />

Abalone shell Tséghádi'nidinii Rock crystal<br />

Dleesh White clay or gypsum Tsachir Redstone<br />

Dootrizhii Turquoise Tsagaii White (cleansing)<br />

Dza Mountain sandstone<br />

Halgai, dadzigai Valleys or plains Tsénádleehi Cement or concrete<br />

Hashtrish Mud or clay Tsé'áwOzi Quartz<br />

Jeeh digházii Rubber Tsé'áán Rock caves<br />

Jeeh 41zhini Tar Tséyi' Canyons<br />

Leejin Coal Tsézéi Gravel<br />

Leezh Earth, dirt or ground TOdik'Ozh Alkaline water<br />

Hadahoniye' Aragonite Yoagaii Shell (white sea)<br />

Noolymnii Obsidian Yoo'Xichil Coral (red)<br />

Oolaa<br />

Gold<br />

Aghaa4<br />

Ak'idahnast'ani<br />

Baalók'aal<br />

BA'AdOwaii<br />

Bééshnaha,i'daas<br />

Chooh dinéeshzhee'<br />

Ch'Ooshgai<br />

Dibé nitsaa<br />

Dibé shijé'é<br />

Deez'd<br />

Dook'o'oosIiid<br />

DZIL DADIYINtal<br />

SACRED MOUNTAINS<br />

El Capitan<br />

Hosta Butte<br />

Bahlaki Mesa<br />

Badway Butte<br />

Flint Butte<br />

Cove Mesa<br />

(EAST OF CENTER<br />

Gobernador<br />

Knob) (Precious<br />

stones)<br />

Chuska Mountains<br />

La Plata Mountains<br />

(Obsidian Mtn:)<br />

Sheep Hill Mountain<br />

Paiute Mesa<br />

(WEST San<br />

Francisco Peak)<br />

(Abalone Shell<br />

Mtn.)<br />

Dza dahneeztiinii<br />

DziXditroii<br />

DziTditroil<br />

DzilklhOzhOnii<br />

DziX Tibéi<br />

DziX 41zhinii<br />

DziInaajini<br />

DziInA'neests'ee<br />

Dza bizhi ddin<br />

Dza nineez<br />

Dzihrijiin<br />

Roof Butte of<br />

Lukachukai Mtn.<br />

Abaja Peak<br />

Zilditloii Mountain<br />

Beautiful Mountain<br />

Gray Mountain<br />

Shadow Mountain<br />

Carrizo Mountain<br />

Pastora Peak<br />

Ute Mountain<br />

Mountain Region<br />

(CENTER<br />

Huerfano<br />

Mountain) (Soft<br />

Goods or Banded<br />

Rock Mtn.)<br />

Hewry Mountain<br />

Tall Mountain<br />

Black Mesa<br />

23<br />

29


Hashkéneiniih<br />

Lichi'ii<br />

ta'aach'égai<br />

Leeshchlihdeesgai<br />

Loci' Hddli<br />

Naatsis4<br />

Ndshdóits'91<br />

Ndeohdziil<br />

Seiheets'ózi<br />

Shashjaa'<br />

Sisnaajini<br />

Sisnádt'eel<br />

Sp'sild<br />

Tadzootse'<br />

Trohchini<br />

To ddin dah'azk4<br />

Tsé ahiThalnel<br />

Tsé álts'eOz ii'dhi<br />

Tsé<br />

Tsé awe'e<br />

Tsé bii'nidzisgai, Tsé<br />

deelzhah<br />

Tsé bindayai<br />

Intermountain<br />

Hoskinni Mesa<br />

Lechee Rocks<br />

Lukachukai Mountain<br />

Fish Point or Trout<br />

Sprout<br />

Navajo Mountain<br />

Wild Cat Butte<br />

Mount Linneus<br />

White Cone<br />

Bears Ears<br />

(EAST Blanca<br />

Peak) (Down, or<br />

White Shell Mtn.)<br />

Wide Belt Mesa<br />

Sonsela Butte<br />

Black Rock<br />

Ramah Mountain<br />

Waterless Mountain<br />

near Rock Point<br />

Los Gigantes Buttes<br />

Thief Rock<br />

Baby Rocks<br />

Monument Valley<br />

Matthews Peak<br />

Tsé bit'a'i<br />

Tsé biyah anii'dhi<br />

Tséch'izhi<br />

Tseesgizii<br />

Tseghahoodzani<br />

Tse ii ahd<br />

Tsa'chif<br />

Tsachii' dah azkáni<br />

Tsé'na'ashjelY<br />

Tsénaajiin<br />

Tsé ndshchii'<br />

Tsénikáni<br />

Tsénitsaa deez'dhi<br />

Tsézhin<br />

Tsézhin bii'<br />

Tsézhin dits' in<br />

Tsézhin sitree<br />

Tséyi'<br />

Tséyi' ch'inili<br />

Tsin badeez'd<br />

Tsin Kiikaad<br />

TsoodziX<br />

Yoo'tsoh<br />

Shiprock Pinnacle<br />

Pueblo Pintado<br />

Rough Rock<br />

Tsaiskizzi Rock<br />

Window Rock<br />

The Fingers<br />

Red Mesa<br />

Red Rock<br />

Red Rock<br />

Spider Rock<br />

Cabezon Peak<br />

Hunters Point<br />

Round Rock<br />

Black Rock<br />

Black Rock<br />

Moqui Buttes<br />

Tsaile Butte<br />

Black Pinnacle<br />

Canyon de Chelly<br />

Tsegi<br />

Wooded Mesa<br />

Skeleton Mesa<br />

(SOUTH Mount<br />

Taylor) (Blue bead,<br />

or Turquoise Mtn.)<br />

Fortified Mesa of San<br />

Mateo<br />

TO DAHNILINIGII<br />

RIVERS, CREEKS AND WASHES<br />

Ane'e Tséyi' bikooh Del Muerto Canyon Oozeidk' Oraibi Creek<br />

Beegashiinit4 Cattle Creek ch'inilinigii<br />

Ch'inili Chinle Creek Tóclikh ch'inili Aqua Sal Wash<br />

Bd'azchini Paiute Canyon TOnehelgh Red Lak Wash<br />

Dine' bito' Dinnebito Wash Tónits'Osikooh Colorado River<br />

ch'inilinigii Tooh San Juan River<br />

Jáditó Jeddito Wash Iota' Animas River<br />

K'ai' bii'tó Kaibeto Wash Tótsoh Totso Wash<br />

Kiniteel ch'inili Wide Ruin Wash Tsé biyah anii'dhi Chaco Canyon River<br />

Lók'aadeesjin bikooh Keams Canyon bikooh<br />

Lok'aach'egai ch'inili Lukachukai Wash TseXcheekooh Grand Canyon<br />

Lok'aaniteel ch'inili Ganado-Cottonwood Tséyi' Canyon de Chelly<br />

Wash Tséyi' ch'inili Tsegi Creek or Laguna<br />

Naakai kihoniiTkaad Naakai Canyon Cree<br />

Ooljéé'tó Oljeto Creek Tséyi' hats'ózi Narrow Canyon Creek<br />

24


T'AA AKWthi NiLCH'IH AL4411ANAANILIGtt<br />

WEATHER<br />

Adinidiin Sunshine Ni lóh Hail<br />

Ahd, dig Fog NilOhtsoh Big Hail Storm<br />

BitáVah, bikáVah Niche Nilóhyázhi Sleet<br />

Da'di'niigo nahaTtin Thunderstorm Natse bi'Add Female rain<br />

Dahtoo'<br />

Dew<br />

Natsá bee Wee, Cloudburst<br />

Deesk'aaz<br />

Cold day<br />

Natse bee<br />

Deesdoii Hot day chahaThee<br />

Hastin, tin Ice or frozen ground Nittse bike' Male rain<br />

Hastrish Muddy Niyol Wind<br />

Honeezili Warm day Niyoltsoh Tornado or hurricane<br />

K'os Cloudy Sho Frost<br />

Leezh bit niyol Sandstorm To nichiil Rain and snow mix<br />

Naha Ttin Rain Yas, zas Snow<br />

Nadts'O'oadisii Whirlwind Yastsoh, yasyitsoh Big snow storm<br />

Nichiil<br />

Snowing<br />

Ha'a'aah<br />

Shddi'dáh doo<br />

ha'a'aah bita'gi<br />

ShAdVAAh<br />

Shddi'ddh dOO<br />

E'e'aah bita'gi<br />

E'e'aah<br />

Ndhookoes deof) e'e'aah<br />

bita'gi<br />

'AkOnaa<br />

Aleeji% bilaaji or<br />

bileet<br />

Beenástirahgi<br />

Bidaadi, addadi<br />

Bidaa'gi<br />

Bideigigo<br />

Biighah, biighahgi<br />

Bik'eecW'<br />

Bikaa'gi<br />

Bighee'gi<br />

Bilgehd0'<br />

East<br />

Southeast<br />

South<br />

Southwest<br />

West<br />

Northwest<br />

DA'NtLTS'44'GOO<br />

DIRECTIONS<br />

Ndhookvs<br />

Ndhookvs d(56<br />

ha'a'aah bita'gi<br />

Atra<br />

Adah, hadah<br />

Deigo<br />

Yaago<br />

SPATIAL RELATIONSHIPS<br />

Across there<br />

Ahead of<br />

Corner<br />

Up front<br />

Edge<br />

Above it<br />

Beside<br />

Tip or end of an<br />

object<br />

Above<br />

On top<br />

Straight behind<br />

something<br />

Binaji<br />

Bine', bikée*'<br />

Bine' do<br />

Bine , gi<br />

Bita', bita'gi<br />

BitVádh<br />

Bitsiigi<br />

Biyaagi<br />

Biyaajigo<br />

Biyaa<br />

Boosh k'iizh<br />

Genlaa', ha'naa,<br />

kóriaa, tsé'naa<br />

Hadááhd0'<br />

North<br />

Northeast<br />

Center<br />

Down<br />

Up<br />

Downward<br />

Against it<br />

Behind<br />

In back of<br />

Behind<br />

Between<br />

Bottom<br />

Beside<br />

Beneath<br />

Below<br />

Under, beneath it<br />

Along side of<br />

Across<br />

In front of a person<br />

25 31


Hane'*' In back of a person Nishnááji Right<br />

Honi'ooshiidk' Shadowside NishtVahji Left<br />

H6t'áadi In the sky NohokAA Ground level<br />

Just above the ground<br />

level<br />

Hwint'Agi<br />

High up on the wall<br />

in the back center<br />

Nohoshkaagi<br />

Kónaa Across T'áánáás Straight ahead<br />

Nabinaashii<br />

Across<br />

YOOLKAALiGit<br />

TIME OF THE DAY AND NIGHT<br />

Yidiisk4 Early dawn Chahatheet Darkness<br />

HayiiIk4 Dawn Ooljéé' hááyá Moon rise<br />

Ha 11# Sunrise Ooljéé' bee hool'in Moonlight<br />

Abini Morning Ooljéé'iiyá Moon set<br />

Dei adeez'a, dah Forenoon Nahootsoii Evening twilight<br />

adii'4 Kaah/ Daylight breaking on<br />

K'adOg' aInéVaah Before noon Naaniinaka eastern horizon<br />

Atnio'nf'4 Noon Hoos'iid Daybreak (morning)<br />

ATni'nf'44d66 Afternoon Tl'éd'ianfc Midnight<br />

Mid-afternoon d66 After midnight<br />

Hach a Before sunset bik'iji'<br />

Bika'agi az4 Sunset Ad4444' Yesterday<br />

I'ff'4 Evening Dfiji Today<br />

TT'66'<br />

First nightfall Yisk4go Tomorrow<br />

Nightfall<br />

Day<br />

Night<br />

T'Aál'ádi azlit<br />

Naakidi azla'<br />

Táadi azlit<br />

Diidi azlit<br />

Ashdladi azlir<br />

Hast4di azlit<br />

Tsosts'idi azlit<br />

Tseebiidi azlit<br />

NAhásféidi aziw<br />

Neeznáadi azlif<br />

La'ts'áadadi azlit<br />

Naakits'áadahdi<br />

azlif<br />

OOLKILIGII BIKTHGO<br />

TIME ACCORDING TO CLOCK<br />

1:00 a.m.<br />

2:00 a.m.<br />

3:00 a.m.<br />

4:00 a.m.<br />

5:00 a.m.<br />

6:00 a.m.<br />

7:00 a.m.<br />

8:00 a.m.<br />

9:00 a.m.<br />

10:00 a.m.<br />

11:00 a.m.<br />

12:00 a.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

or p.m.<br />

Ahéé'flkid<br />

Dah'alzhin<br />

tsiggo<br />

ATnif'<br />

Táadi do6 atnic<br />

Bee bilá' ooskid<br />

Neeznáá dah'alzhin<br />

bee bilá'ooskid<br />

Yidziih<br />

Neeznáá dah'alzhin<br />

yidziih<br />

Hour<br />

Minute<br />

Second<br />

Half an hour<br />

3:30 a.m. or p.m.<br />

Minutes after hour<br />

10 minutes after the<br />

hour<br />

Minutes until the<br />

hour<br />

10 minutes until the<br />

hour<br />

26<br />

32


Damiigo<br />

Damiigo biiskani<br />

Damiigo doó naaki<br />

nida'anish<br />

Damiigo doo tagig<br />

nida'anish<br />

ji<br />

TSOSTSID<br />

DAYS OF THE WEEK<br />

Sunday<br />

Monday<br />

Tuesday<br />

Wednesday<br />

Damiigo doo drig<br />

nida'anish<br />

Nida'iiniish<br />

Damiigoyazhi<br />

Thursday<br />

Friday<br />

Saturday<br />

Yasnat'ees<br />

Atsábiyáázh<br />

Wekahch'gd<br />

T'44chil<br />

T'44tsoh<br />

Ya'iishjáfishchili<br />

January (Crusting or<br />

icing of snow)<br />

February (Hatching of<br />

baby eagles)<br />

March (Sound of baby<br />

eagles)<br />

April (Beginning of<br />

plants and animal<br />

life)<br />

May (Growth of plant<br />

and animal life)<br />

June (Early planting<br />

time)<br />

NAHIDIZIDI<br />

MONTHS<br />

Yalishjááshtsoh<br />

Binf anit'aats'ozi<br />

Bini'anit'44tsoh<br />

G4M'<br />

NiTch'ihts'ósi<br />

Nach'ihtsoh<br />

July (Sprouting of<br />

July plants)<br />

August (Maturing of<br />

early crops)<br />

September (Maturing<br />

of late crops)<br />

October (Dividing of<br />

the seasons)<br />

November (Mild cold<br />

and light winds)<br />

December (Increasing<br />

cold winds)<br />

Aak'eed, Aak'eedgo<br />

Hai, Haigo<br />

Hafianif<br />

Daan, Daango<br />

Shggo<br />

Autumn<br />

Winter<br />

Mid-winter<br />

Spring<br />

Summer<br />

NINAHAGHAHIGIt<br />

SEASONS (YEAR)<br />

Daniyolgo<br />

NidahaTtingo<br />

Danichiilgo<br />

Mid-summer<br />

Windy season<br />

Rainy season<br />

Snowy season<br />

OLTA'GONE' BEE NA'ANISHI<br />

OFFICE AND SCHOOL SUPPLIES<br />

Ahii daa' nili Puzzles Bee'ada' atsihgoh Pegs<br />

Attin bikád' naash Map wolta'igii<br />

Bee'ahida'diil jeehi Glue<br />

Awee' chiin Dolls Bee ida'nee1'411 Ruler<br />

27 33


Bee ak'e'alchihi<br />

Bee ak'e'alchihi<br />

teohigii<br />

Bikaa'gi naaltsoos<br />

dahna'nitigii<br />

Bee k'éé'alchnphi<br />

Bee k'éé'alchnchi<br />

tóhIgII<br />

Bee na'ach'nhi<br />

Bee na'ach'nhi<br />

ak'ahigii<br />

Bee na'ach'nhi bee<br />

ak'e'alchihigii<br />

Bee na'ach'nhi<br />

dibahgo<br />

na'adzooigii<br />

Bee na'ach'nhi<br />

tohIgII<br />

Béésh ahédiTi<br />

Béésh bee<br />

ak'e'elchihi<br />

Bikáá'dah asdahi<br />

Bikaa'na'anishi,<br />

bikaa'adani<br />

Bik'i na' adzooigii<br />

Bii'adéés t'icahani<br />

déé'<br />

Bii' idigisi<br />

Dah naat'al<br />

WadaaTkaaTi<br />

Pencil<br />

Pen<br />

Bulletin board<br />

Eraser<br />

Ink correction fluid<br />

Crayons<br />

Oil paint<br />

Colored pencils<br />

Colored chalk<br />

Ink drawing or<br />

watercolor<br />

Scissors<br />

Typewriter<br />

Chair<br />

Tables or desk<br />

Chalkboard<br />

Microscope<br />

Sink<br />

Flag<br />

Thumbtacks or small<br />

nails<br />

Kéyah bikaa'<br />

naashchaa'igii<br />

Naaltsoos<br />

Naaltsoos<br />

ahiyatOgii<br />

Naaltsoos bee<br />

ana'al'ini<br />

Naaltsoos bee<br />

ana'al'ini<br />

Naaltsoos bikaa'<br />

Naaltsoos<br />

bifak'e'achihi<br />

Naaltsoos bee niT<br />

dahdaati'i<br />

Naaltsoos<br />

Naaltsoos bee<br />

nihelgeshi<br />

Olta' gi bii' da<br />

adaniigii<br />

Taa'go naaltsoos<br />

yighadeiThazhigii<br />

Tsé so'áhani<br />

T'eesh<br />

Yoo'<br />

Globe<br />

Paper<br />

Paper clip, clamp, or<br />

paper clipboard<br />

Writing paper<br />

Envelope<br />

Lined paper<br />

Notebook<br />

Stapler<br />

Textbook, pamphlets<br />

or paperback<br />

Paper cutter<br />

Tray<br />

3-ring paper puncher<br />

Magnifying glass<br />

Charcoal<br />

Beads<br />

ANEELT'E<br />

NUMBERING SYSTEM<br />

One Ditts'áadah Fourteen<br />

Naaki Two Ashdla'áadah F ifteen<br />

MA' Three Hast4'áadah Sixteen<br />

Dif' Four Tsosts'idts'áadah Seventeen<br />

Ashdla' F ive Tseebifts'aadah Eighteen<br />

Hastaan Six Nahast'éfts'aadah Nineteen<br />

Tsosts'id Seven Naadiin Twenty<br />

Tseebiih Eight Naadiin dó6 bi'aan . .onty-one<br />

Nahast'ei Nine t'aaTa'i<br />

Neeznfia Ten Naadiin dóó bi'aan Twenty-iwo<br />

La'ts'aadah Eleven naaki<br />

Naakits'aadah Twelve Naadiin &xi bi'aan Twenty-three<br />

Taa'ts'aadah Thirteen taa'<br />

28<br />

34


Naadiin dOo bi'aan Twenty-four T'dállhddi<br />

neeznádiin dexi<br />

Naadiin doo bi'aan Twenty-five bi'aan ashdladiin<br />

ashdla' T'Aállhádi mfilyázhf One thousand<br />

Naadiin doó bi'aan Twenty-six<br />

T'Aállhádi mfflyázhi<br />

hastáán<br />

doo bi'aan<br />

One hundred fifty<br />

One thousand fifty<br />

Naadiin &xi bi'aan Twenty-seven ashdladiin<br />

tsosts'id Neeznáadi mfilyázhf Ten thousand<br />

Naadiin doo bi'aan Twenty-eight Neeznáciiindi One hundred<br />

tseebffh mfilyazhi thousand<br />

Naadiin doo bi'aan Twenty-nine Neeznáciiindi One hundred<br />

náhAst'éf miflyázhf doo thousand fifty<br />

Tádiin Thirty bi'aan ashdladiin<br />

Dzdiin Forty T'Aállhádi miil One million<br />

Ashdladiin Fifty Neeznáadi miil Ten million<br />

Hast4diin Sixty Neeznádiindi miil One hundred million<br />

Tsosts'idiin Seventy Miiltsoh One billion<br />

Tseebidiin Eighty Neeznáadi miiltsoh Ten billion<br />

Náhásfédiin Ninety Neeznádiindi One hundred billion<br />

T'áálahádi<br />

neeznádiin<br />

One hundred<br />

miiltsoh<br />

NIDA'ASDZOOtGti<br />

SHAPES, LINES AND TEXTURES<br />

Ahdeldzoh Curve, border lines Dits'id Tough<br />

Alnahadalisdzah Cross lines Dits'oz Long-hairy<br />

Alts'emizi Slender or narrow Diwol Rough, rutted, bumpy<br />

Shallow or thin Diwozh Thorny<br />

Bii'halts'aa' Hollow Dizél Crumbly<br />

Dah ats'os Conical, hill or peak Doolghas Blade-like saw or<br />

Dahdeeshzhah Pronged, thistle-like screw<br />

Deenf Sharp Doolk'ool Wave-like<br />

Deeshgizh Gap Doolwa Spine-like<br />

Deez'd Painted HAAheeshchii' Sharp-pointed<br />

Dich'ifzh Asperate, scratchy Ha'noots'ee' Spiral<br />

Dichosh Stubby or scrubby Hanoolzhee'<br />

Di'il Hairy Hazgan Dried up<br />

Dijée Sticky Heeneez, Dik'O#go Rectangle or oblong<br />

Dik'Oo Angle Heets'65z Tapering<br />

Digizgo na'asdzoh, Crooked line<br />

idzoh, na'axdzoh Lines<br />

Naneeshtriizhgo<br />

K'éhézdon idzoh Straight line<br />

na'asdzoh Kikizh Spotted<br />

Dfigo, Dik'0 Square Naat'ood Flexible, stretchy<br />

Di lkak Smooth Názb#s Circle<br />

DitO Thick and deep Nfyiz Rod-like or cylindrical<br />

Dit'oodi Marshy or pliab;e, soft Nfyizgo heets'eOz Cone<br />

Ditroh Hairy or hirsuite Nfmaz, dijool Spherical<br />

29 35


Nineez Long Sigan Dried or dessicated<br />

Nitriz Hard Sittée Mushy like ((a rest)<br />

Nitsaa Large or big Tfifi'g66 adeez'a Triangle<br />

NoodOz Striped Ashdla'g66 adeez'A Pentagon<br />

Noojfh Rugged or corrugated Hashtafing66 adeez'a Hexagon<br />

NooltViizhgo Zig-zag line Yilcháázh Spongy soft<br />

na'asdzoh- Yfttseii Thy and withered<br />

Noolzhee' or Parallel lines Yilzh661f Fluffy, soft<br />

alwh'idzoh<br />

ALTAH AAT 'EELGO NIDAASHCWWGI1<br />

COLORS<br />

Dibachil or Brown Litso Yellow<br />

yishtlizh Li tsxo Orange<br />

Dina Jet black Lizhin Black<br />

Dithitgo doottlzh Navy blue Neigaii Faded color<br />

Dithitgo Maroon red Nidiniichxi'' Rust color<br />

Dinilbá Light gray Nithin Brownish<br />

Dinilchif' Pink Ni1t661f Clear color<br />

Dinilgai Greamy color or tan Oolaago titsxo Gold color<br />

Diniltso Light yellow TfitVid Green<br />

Diniltsxo Light orange TatVidgo ditha Dark green<br />

Dinilzhin Dark gray TatVidgo Light green<br />

DinooltVizh Light sky blue dinooltVizh<br />

Disns Glittering Tsédidééh Purple<br />

DootVizh Sky blue Yeego doottlzh Dark sky blue<br />

DootVizhii Turquoise Yeego doottlzhii Dark turquoise<br />

Libá Gray Yeego Tichii' Dark red<br />

Lichii' Red Yeego litso Heavy yellow<br />

Ligai White Yeego litsxo Dark orange<br />

Ligalhiyee' Sparkling white Yeego niThin Brownish red<br />

DAANE't BAANA'ALDEEH<br />

GAMESISPORTS<br />

Adildinh Gun shooting Joot nfnadiilghalf Baseball or softball<br />

Ch'ida'filgeed, Rodeo<br />

Ahééjolyeedf game<br />

na'ahoohai<br />

K'aa' bee adilt'oh Archm<br />

Daané'é Small toys Kéeshjée, tsidit or Moccasin or stick<br />

DA'aka' Card game t6na'AtsiT game<br />

Da'azhish Dance aIghaadfkah Horse race<br />

Jáadee Foot racing Na'azhcysh Gambling game<br />

JooT bee nida'anéhl Basketball game Nid44' da'azhish Squaw dance<br />

JooT neitaIlgff or Football game Ookith Gambling<br />

JooT da'neesk'finf Tt'ooT aghaalye Tug-of-war<br />

30 36


n'dilkal Golf Ni'ch'itkNh Swimming<br />

Lajish bee<br />

Boxing<br />

bikee' bee Wrestling<br />

na'ahiznilts'ini<br />

naahnii<br />

Tin bikfiá' n6Atee4 Ice skating Naasnodaii String game<br />

NAA'teet Skating Késhjee' Shoe game<br />

Yaas bikAa'<br />

Skiing<br />

nateeligif<br />

DINE BINAANISH<br />

COMMUNITY OCCUPATIONS<br />

Aa'ahályaanii Body Guard Baah if Vini Baker<br />

Abe'neiyéhi Milkman Teacher<br />

Adahnánidaahii Chairman BA'61ta'i yilaanAwo'i Teacher-aide<br />

Adizii Wool spinner Bddsh b44h dahsi'Ani Councilman or<br />

Adókeedi Beggar councilwoman<br />

Agha'diit'aahii Defense Attorney or Béésh tigaii yitsidi Silversmith<br />

Lawyer Bédsh nááball Windmill<br />

Ahida'diiljeehi Welder Bééso bá hooghan Bank<br />

Ah &Thai yaa halne'i Rodeo Announcer Béeso yaa'Ahályáni Banker<br />

Ahoóhaidi ta' Rode9 clown Chidi 'aneilini Mechanic<br />

Akat bistteeli Cowpuncher Chidi bitoo' Gas station<br />

Akatii Cowboy bá'a'f<br />

Atchini neiyéhi School bus driver Chidf bitoo' Gas attendant<br />

Atahaádleehgi Chapter house iihnAyiikaahf<br />

Anahwiit'aahgi Court Christ/Diyin Christian<br />

Anahwii'aahii Judge dayoodlAanii or<br />

Thief, robber or stealer Oodlánf<br />

Ata'adiits'a'i Interpreter Bi'éé'Aclaatts'isi Presbyterian<br />

Atiin yaa'Ahályáni Highway Patrol Bi'éedahnineezf Catholic<br />

Atrohl Rug weaver Da'nijahijf yaa Dorm-aide<br />

Atsinilttish Electrician Ahályánf<br />

yinaalnishi Daachaaigif Penecostal or Baptist<br />

neet<br />

Electrical Engineer teneishoodii Priest, Evangelist or<br />

Clergyman<br />

káhi<br />

Awaalyah Jail GAamalii Mormons<br />

AwAalyahi, Prisoner, convicts or Da'adá bahooghan Restaurant or cafe<br />

Awaalyaai jailbird DA'Ak'eh Farming<br />

AwAalyah heltsaai Penitentiary Da'iigisgi Laudromat<br />

AwAalyah<br />

yaa'Ahályárif<br />

Jailer Dine yinanit'a'f Navajo Tribal<br />

Chairman<br />

Awoo' yinaalnishi Dentist Diyin (God) bizaad Preacher<br />

Azee'414 Hospital or clinic yaahalne'i<br />

Azee' ba hooghan Drugstorelpharmacy Naaltsoos Photographer<br />

Azee'fft'ini Doctor yik'inida'anili<br />

Azee' Druggist Ha'asidi Watchman, Security<br />

Azee' yee nahatáhi Peyote Religion Guard<br />

BAAh Bakery Ha'nitchaadii Wool carder


Hashtlish ásaa' Pottery Maker Naat' aanii Leader, president or<br />

superintendent<br />

Hataatii Medicine man, Singer Naalyéhi bahooghan Trading post<br />

or Chanter Naalyéhi yá sidáhi Storekeeper or<br />

Hooghan Hogan Merchant<br />

Hooghan Hogan builder Na'ach'##hii Artist or Painter<br />

Iisxiinii Murderer Na'ahexThai Rodeo ground<br />

Bitsi' yishttizhii Commissioner of na'adleehgi<br />

yinanit'a'i Indian Affairs Na'atb#4sii Driver<br />

J'ó1ta' Day School Ná'átkadii Seamstress<br />

K'éé'didléhi F armer Na'ateali Airplane pilot<br />

Shoemaker Nideilniihii Hand Trember or<br />

Kéyah binanit'al Secretary of Interior Diagnostician<br />

Kin House Náhagodii Hoe or cultivator<br />

Kin ifflinii House builder Store clerk<br />

K2' deinittsési Fireman Na'nitkaadii Shepherd<br />

Leejin haigedi Coalminer Nahataii Jo1 er<br />

OTaa haigedi Goldminer C, nvn<br />

yishwhii Horse tamer Oita' School<br />

Naabaahii Warrior Olta' binanit'a'i Principal or<br />

Carpenter<br />

Superintendent<br />

Naalchil Agent, Ambassador or Oo'iinii Witness<br />

Deputy or spy<br />

Siláo,<br />

Sheriff<br />

fiaaltsoos<br />

Printer or paper maker SilaoTtsooi<br />

Soldier<br />

Naaltsoos neiyéhi Mail Carrier,<br />

Siláog66 ndaaskaii Veteran<br />

Mailman<br />

Táá'naaznili<br />

Chapter house officers<br />

Naaltsoos yaa Librarian Ts'aa' Basket weaver<br />

Ahalyáni Tsiigha yishéhi Barber<br />

Naaltsoos<br />

Curriculum Writer Tsiigha yilzhééh Barber shop<br />

hadeiidile'é<br />

bahooghan<br />

Tsosts'id sinili School Board Member<br />

BEE NA'ANISIII Doe) BEE GAALNAATTII<br />

EQUIPMENT AND TRANSPORTATION<br />

Ak'ah neiyéhé Oil truck Chidi nimazi Car or Automobile<br />

Bikéé' ji' adeez'Alif Pickup truck Chiditsoh Diesel truck<br />

Chidi Car or automobile Chiditsoh nidaazgo Heavy equipment<br />

Chidi bitoo' neiyéhé Gasoline truck na'ayéhé<br />

Chidi dine naagehi Bus Chiditsohyázhi Half, quarter or one<br />

Chidi K9' yinittsési Fire truck ton truck<br />

Chidi naa'na'i Tractor or Grader Chidatsoosi School bus<br />

Chidi naa'na'i Crane or a loader Ji'izi,<br />

B icycle<br />

ha'iileehigii<br />

Vizitsoh<br />

Motorcycle<br />

Chidi naa'nai teezh Dozer or Scraper Viziyazhi Tricycle<br />

neiziidi Kp'na'atb44sii Train<br />

Chidi naat'a'i Airplane K'os neatTi Jet plane<br />

Chidi naat'a'i Helicopter Tsinaalws Wagon<br />

na' oobati Tsinaalwsyázhi Toy wagon or cart<br />

32


DM-MST/NO BINAALYE'<br />

WEAVING<br />

Abp.h<br />

Side warp<br />

Bee dahnidiiltsVi, Wrapped watp stick<br />

Adahsitani<br />

Top cross beam<br />

bee<br />

Aghaa' Wool or mohair aThdd'ayoo'niXi<br />

Aghaa' deilchii' Red dyed wool Bee ha'nilchaadi Hand carders<br />

Aghaa' deiltnizh Turquoise dyed wool Bee nd'Adloh Rug darning needle<br />

Aghaa' deiltsoii Natural color (plant) Bééshts'ósi, Béesh Bailing wire<br />

dyed wool<br />

dTts'ózi<br />

Aghaa' deilzhif Black dyed wool BikTdeesdizigii Wrapped pole<br />

Aghaa' dibachil Brown wool DahlistrO Upright loom<br />

Aghaa' Xibahigii Gray wool Dahneilo'i Middle tension pole<br />

Aghaa' Xigaaigii White wool Dahneilo'i bee Lower tension twine<br />

Aghaa' Red dyed wool be'estVOnigii<br />

At1'45 Weaving Diyogi Navajo rug<br />

AtI'Otsin Cross beam and Hahaasdiz, Bee Spun wool for<br />

upright loom posts atrOhi weaving or weft<br />

AtVótsin Wrapped loom beam Hanoolchaad Carded wool<br />

bik'i'deesdizigii Ii'sinil, Adei sitáni Warp sticks<br />

Ayaa sitáni, Lower cross beam adeestI'0<br />

Wrap separating warp<br />

Side posts<br />

anikidifdhi<br />

asitani Nanoolzhee' Warp<br />

Ayaa sitáni Wrapped lower cross Ta'digeesh Shearing sheep or<br />

bik'i'deesdizigii beam goat<br />

Bee adizi Spindle TVOM Loom card<br />

Bee adzooi Batten comb Tsints'Osi Weaving sticks and<br />

Bee ak'ididisi Wrapping twine poles<br />

Bee akTniltXish Batten<br />

BINAALYE'<br />

RIDING GEAR<br />

4#hddei' Saddle straps Bee nd'nitaXi Spurs<br />

AchxoshtI'&51 Cinch or girth Lic bee yilzhOhi Cuny comb<br />

Addahdd'aii<br />

Saddle horn<br />

behétrool, Hobbles<br />

Saddle blanket<br />

aghaasis<br />

Ak'inaazt'i' Harness bikee' Horse shoe<br />

AniitT'Ool Silver bridle Lir biyeel Saddle<br />

AtVaayah náztT Breeching biyeel bikeedg Cantle<br />

Ayaayddh náztT Breast collar hdd'dhi<br />

Awosgonaa nazt'i' biyeel bee Saddle soap<br />

Azdátl'i Bridle tanagisi<br />

Azdátt Azaatnial Reins biyeel bee Saddle wax<br />

.,<br />

Azéédéetarn Horse collar yiltTahi<br />

Azéé' sinili, Azéé' Bridle bits<br />

Loh<br />

Noose<br />

st ant<br />

TVOM<br />

Rope<br />

Bee atsxis Whip Troa bee adidlohi Lariat<br />

33 39


&RC,<br />

Iff.t./<br />

dftf.ref h.'<br />

Le- cbee<br />

)<br />

Kalbeto<br />

rt'ac rtLfi inscriptIon<br />

( ue<br />

Dennehott,o<br />

Mtn, Yzoi-.1-43<br />

Me. !curl<br />

Water<br />

rioalsoliw<br />

Hard rccw:,<br />

1I<br />

ri<br />

if<br />

Chi,*<br />

+ 4<br />

No.<br />

GO.Teron<br />

N3'n<br />

any WfwArlo.<br />

Dg)<br />

uri<br />

ldito ,<br />

Gonad-)<br />

L,skt",,14,411<br />

LoWef Greasewood<br />

`ttc190<br />

Leupp<br />

TSHZ1:' 1.111kc,T, +.1142.11.,<br />

Snahlrieeh<br />

I<br />

Bird Spring:;<br />

Tsrd.. +07<br />

Inh 01510,1<br />

1514.t,f,<br />

Atli k,r,xIA<br />

T,ns lor_Acn<br />

4u<br />

Navajo Nation Map<br />

BEST COPY MMUABLE


Aneth<br />

Mes4<br />

Teec Nos Pos<br />

'PHs NaZbit<br />

1ter<br />

Wet4Cnr<br />

Beclabito<br />

ShI4r0c<br />

Naa+Vanlin<br />

I Rol<br />

ik6nr<br />

tin,<br />

Kni"<br />

Kinlithee<br />

Kin)tichrr><br />

1(114<br />

4.1eIgikiatz*<br />

Recf<br />

Rock<br />

Ts6.kieh,clali az ken,'<br />

II<br />

Sanostee<br />

P<br />

N<br />

e<br />

n 1<br />

a n<br />

Fr<br />

h a<br />

n h<br />

aj<br />

Tti SS<br />

Lukochukqi mite..., 110<br />

k'aechti ei<br />

Tolulif If<br />

e ,<br />

*Nava<br />

Two Grey 1-1i1 Is<br />

Burnham<br />

Bisclah,litso<br />

73115+s:415i kaad<br />

0<br />

Tsaiie-Wheatf belds<br />

-rseanhrif Tic ozre..a.<br />

Sheep Springs<br />

D.bi bd.o,<br />

Houck<br />

Arii-te.r"<br />

W<br />

rtl<br />

a<br />

5<br />

I h-<br />

"tit?<br />

Michaels<br />

Ts'6hootso<br />

Oak Spri<br />

"fieo Ch.rnrh<br />

ge<br />

(Lupton Ts*" Soa<br />

Crys-tal.<br />

TS kihor<br />

d Mexican<br />

1"...5pr1ng5<br />

Lake Naokal<br />

Fort<br />

,efiance<br />

'Tsi'hoo-Fsoor<br />

JT<br />

itgittoL. TE3waiinasLaa kes<br />

Isayatoh<br />

.e.y&-4/175<br />

,s<br />

Manue-<br />

. Ilia<br />

in tiscNV<br />

1<br />

1 District Boundary<br />

Chapter Boundary<br />

Sprin<br />

t4baschith<br />

Nahashch,tdr<br />

VFW.<br />

Tohatchi<br />

Kiacky<br />

rkeriiihcoz1II<br />

Gallup<br />

Lit_its...La.<br />

Red Rcek ri<br />

Bread<br />

Springs<br />

Bas14,irrhr<br />

t<br />

r<br />

? 10<br />

a z<br />

d i 0<br />

Whrte rock<br />

T5e...Liqa<br />

71Tdh<br />

Stand<br />

ing<br />

Rick<br />

amti<br />

Hue rfono<br />

Dzi,k Ne'''cccl<br />

411i<br />

L. Kinntlails Akigeezi<br />

Naayiir<br />

Lake<br />

Valley "11"<br />

pe,,.V.,;d Haiqi<br />

Becenti<br />

Diaeqhen<br />

daNciddlo,r<br />

Chi'-chil -tah<br />

T5i Ch'i I-tall<br />

4._..r-<br />

Coyote Canyon Ddit'n Pais<br />

Ntylili-ehyr-1-,t.izhr Nahodisgish<br />

N5Iloode,11 to npoint Little<br />

= -mists Nu=shliinki+si<br />

....,o.....NAlith<br />

Church<br />

7sPE:fd,,,ar,sle ita!-(i)cri,cohi.,..4?,<br />

r<br />

nr<br />

lyon-,<br />

=win, .b<br />

Trading Posts<br />

Smith<br />

Lake<br />

W6lcichir<br />

horeau<br />

hr<br />

Chapters<br />

4. Agency<br />

4 Navajo Tribal Headquarters<br />

i<br />

Cosa meris<br />

Twirtah Lake<br />

TON1Kb1(<br />

Boca<br />

f<br />

Ai buctierie ctu.<br />

BveSch. dcAlstnil<br />

41<br />

Whitehorse<br />

Pueblo<br />

Counselor<br />

ilatrielnos'nfir<br />

Pintado<br />

kin Puteel<br />

Lake<br />

fiamah<br />

Ojo Encino<br />

ch'Iz.hr<br />

TOrreon<br />

ycrniilzhiin<br />

BESt COPY MIME


KIN DAHNAAZHJAA'GOO<br />

TOWNS AND CITIES<br />

ATts4da'aztiini Compressor Station,<br />

New Mexico<br />

Dibé bito'<br />

Sheepsprings, New<br />

Mexico<br />

Ane'i Tséyi' Del Muerto, Arizona Dibéyázhi habitiin Borrego Pass, New<br />

Ashigi Salt Lake, New Mexico<br />

Mexico Dine bi'ólta' Navajo Community<br />

Atsee' riáákOzi Di Icon, Arizona hodahgoigii College, Arizona<br />

Ayáni bito' Buffalo Springs, New D10'áyázhi Thoreau, New Mexico<br />

Mexico Dówóshii bifte Greasewood, Arizona<br />

Bááh diilid Fruitland, New (Upper)<br />

Mexico Dów6zhii bii'tó Greasewood, Arizona<br />

Be'ak'id Pinon, Arizona (Lower)<br />

baa'ahoodzdni<br />

DziX Xibéi<br />

Gray Mountain,<br />

Be'ak'id halchii' Red Lake, Arizona<br />

Arizona<br />

Be'ak'id halgaai Lake Valley, New<br />

Black Mountain,<br />

Mexico<br />

Arizona<br />

Be'ak'id hóteeli, Mariano Lake, New DziTná'oodiXii Huerfano, New<br />

be'ak'id hatéli Mexico<br />

Mexico<br />

Bee'eldiildahsinil Albuquerque, New DziX nineez<br />

Tall Mountain,<br />

Mexico<br />

Arizona<br />

Beegashii bito Cowspring, Arizona DziTyf Intermountain, U tah<br />

Béésh haageéd Coppermine, Arizona DziTyijiin Black Mesa, Arizona<br />

Béésh sinil Winslow, Arizona Gad deelzha Mesa Verde, Colorado<br />

BiddA' ha'azt'i' Grand Canyon,<br />

Gahyázhi<br />

Jones Ranch, New<br />

Arizona<br />

Mexico<br />

Bidahoochii' Bidahochee, Arizona Haak'oh Acoma, New Mexico<br />

Biina<br />

Ignacio, Colorado Halchiitah<br />

Painted Desert,<br />

Bis deez'Ahi<br />

Nava, New Mexico<br />

Arizona<br />

Bis dalaitso Two Grey Hills, New Hanáádli Carson, New Mexico<br />

Mexico Hoozdoh Phoenix, Arizona<br />

Bis dootflzh Newcomb, New 1-163/66' Steamboat, Arizona<br />

deez'Ahi Mexico Hwééldi Ft. Sumner, New<br />

Bis dootflzh Round Rock Trading Mexico<br />

deez'Ahi Post, Arizona Jáditó Jeddito, Arizona<br />

Bis dootVizh Blue Gap, Arizona JeesAA' deez'A Low Mountain,<br />

nideeshgiizh<br />

Arizona<br />

BitT'Aábito' Beclabito, Arizona K'aabizhii Cove, Arizona<br />

Bitáfahkin Navajo National K'aa' Táni China Springs, New<br />

Monument, Arizona<br />

Mexico<br />

Chéch'iRáni Cheechilgeethoro, New K'ai' biftó Kaibeto, Arizona<br />

Mexico K'ai' nit'i'i Two Wells, New<br />

Chiachin biftó Chilchinbeto, Arizona Mexico<br />

Ch'ihootso St. Michaels, Arizona KliTtsoitah Cornfields, Arizona<br />

Chambers, Arizona Kiis'Aanii bikéyah Hopi Indian<br />

Ch'inili Chinle, Arizona Reservation<br />

Ch'ooshgai Chuska, New Mexico Kin dahrichil Kinlichee, Arizona<br />

DA'Ak'ehaláni Many Farms, Arizona Kin doot Vizhi Towaoc, Colorado<br />

Deinahootso Denehotso, Arizona Kin hóchO'i Manuelito, New Mexico<br />

36<br />

42


Kiniteel<br />

Aztec, New Mexico<br />

Sawmill, Arizona<br />

Kiniteel<br />

Pueblo Pintado, New<br />

Navajo, New Mexico<br />

Mexico OoljeetO Oljeto, Arizona<br />

Kiniteel<br />

Wide Ruins, Arizona Sahdii bis<br />

Petrified Forest,<br />

KinTani<br />

Denver, Colorado<br />

Arizona<br />

KintánI Flagstaff Arizona Séi bee hooghan San Felipe, New<br />

Kin XichiC San Juan, New Mexico<br />

Mexico Séi bidaagai Seba Dalkai, Arizona<br />

Kin Tigaai Baca, New Mexico Sh44'tóhi Shonto, Arizona<br />

Kin Xigaai Box Canyon, Arizona Shash bitooh Ft. Wingate, New<br />

Kin Tigaai Moehave, Arizona Mexico<br />

Kin Titso sinili Church Rock, New Shash bito' Bear Spring, New<br />

Mexico<br />

Mexico<br />

LOk'aa'ch'egai Lukachukai, Arizona SiwOolaa Socorro, New Mexico<br />

LOk'aa'deeshjin Kearns Canyon,<br />

TAA' sinili<br />

Three Hogan, Arizona<br />

Arizona<br />

T'dd<br />

Aneth, Utah<br />

LOk'aahniteel Ganado, Arizona Tachee, Arizona<br />

T'iis haazt'i' Tse Nez Tah, Arizona Tee'nideeh Diversion Dam near<br />

Leejin haageed Coalmine, Arizona Kayenta, Arizona<br />

Leeyi't6 Klagetoh, Arizona T'iis Wag Pine Springs, Arizona<br />

tichu deez'ahi Sanders, Arizona T'iis názb4s Teesnospos, Arizona<br />

Lid naagaii<br />

Smoke Signal,<br />

T'iis nitsaach'ééli<br />

Arizona<br />

Ligai yaa'Ahi Gamerco, New Mexico T'iistsoh Puertocito, New<br />

Ma'iideeshgiizh Jemez, New Mexico Mexico<br />

Malitééhyitilzhi Coyote Canyon, New T'iistsoh sikaad Burnham, New<br />

Blue Water, Arizona<br />

Teesto, Arizona<br />

Mexico<br />

Mexico<br />

Ma'iito'i Houck, Arizona Thists'66z Crownpoint, New<br />

Naakai bich'ah Mexican Hat, Utah nideeshgiizh Mexico<br />

Naakai bito'i Mexican Springs, New T'iis yaakin Holbrook, Arizona<br />

Mexico TiisyddzhIáni Valley Store, Arizona<br />

NaakaitO, Leechaa'i Mexican Water,<br />

TVizichwtchic Wild Cat, New Mexico<br />

ch'ini'éli<br />

Arizona<br />

TVohchini<br />

Ramah, New Mexico<br />

Nahashch'idi Naschitti, New TObeehwiisgani Pinedale, New Mexico<br />

Mexico<br />

Bittersprings, Arizona<br />

Naashashi Santa Clara, New Snowflake, Arizona<br />

Mexico TOdinéeshzhee' Kayenta, Arizona<br />

Naasht'ézhi Zuni, New Mexico T6dzis4 Wheatfield, Arizona<br />

Naat'Aaniinéez Shiprock, New Mexico T6 dootrizhi Bluewater, New<br />

Naatoohi Isleta, New Mexico Mexico<br />

Naatooh sik'ai'i Grants, New Mexico TOhaach'i' Tohatchi, New Mexico<br />

Naatsis'dán<br />

Navajo Mountain, Tóhááli<br />

Toadlena, New<br />

Arizona<br />

Mexico<br />

Naayizi Nageesi, New Mexico TOhahadleeh Indian Wells, Arizona<br />

Na'nfa. Cameron, Arizona TOhaijiileehé Canoncito, New<br />

Na'nfa. hOtsaa Page, Arizona Mexico<br />

Na'nizhoozhi Gallup, New Mexico TOhojilohnii Santo Domingo, New<br />

Názlini Nazlini, Arizona Mexico<br />

Nideelk1d Cedar Ridge, Arizona T6hwiisxini Whitehorse Lake, New<br />

Niinahnizaadi Neenahnizaad, New Mexico<br />

Mexico Tadni Tolani Lake, Arizona<br />

37<br />

4 3


Tótikan Sweetwater, Arizona Tsétigai deez'Ahi Bluff City, Utah<br />

Tónaneesdizi Tuba City, Arizona Tsétigai deez'Ahi Cottonwood, Arizona<br />

Telnehelgh<br />

Tonalea (Red Lake), Tsénahadzoh Twin Lakes, New<br />

Arizona<br />

Mexico<br />

Crystal, New Mexico Tsé nancáhi or Rainbow Bridge, Utah<br />

Tónitsaa Tunicha Lake Tóháálini<br />

Tótá'<br />

Farmington, NM<br />

Tsénáshchii' Hunters Point,<br />

TówoI'<br />

Taos, Pew Mexico<br />

Arizona<br />

Ts'ah bii'kin Inscription House, Tsénikáni<br />

Round Rock, Arizona<br />

Arizona<br />

Tsénitsaadeez'Ahi Rock Point, Arizona<br />

TseatnáoztTi Sanostee, New Mexico Tsési'Ani Lupton, Arizona<br />

Tsé bii'nidzisgai, Monument Valley, Tsétsohk'id Second Mesa, Arizona<br />

Tsédeelzhah Arizona-Utah Tséyaa'ak'ah Watetflow, New<br />

Tsé bit'a'i<br />

Shiprock Pinnacle,<br />

New Mexico<br />

Tséyaaniichii<br />

Tsé biyah anii'áhi Chaco Canyon, New Mexico<br />

Mexico<br />

Rehoboth, New<br />

Mexico Tséyaatai Cortez, Colorado<br />

Tséyi'<br />

Tséch'izhi<br />

Rough Rock, Arizona<br />

Canyon de Chelly,<br />

Tsegháhoodzáni Window Rock,<br />

Arizona<br />

Arizona<br />

Tséyi' ch'inili Tsegi, Arizona<br />

Tsé'awe'e Baby Rock, Arizona Tsézhiindeezli St. Johns, Arizona<br />

Tsegiizh Gouldings, Utah Tsidiito' Bird Springs, Arizona<br />

Tséhootsooi<br />

Ft. Defiance, Arizona Tsidiito'i<br />

Whipporwill Mesa,<br />

Tséláni<br />

Salina, Arizona<br />

Arizona<br />

Tsé'ii'áhi<br />

Standing Rock, New Tsinaab44s habitiin, Gap, Arizona<br />

Mexico<br />

Yaaniilk'id<br />

Tsé Red Rock, Arizona Tsiizizii Leupp, Arizona<br />

dah'azkáni Yootó Santa Fe, New Mexico<br />

dah'azkáni Red Mesa, Arizona Ya'niilzhin Torreon, New Mexico<br />

NAHALIN DOO AAT'EELiGit<br />

ADJECTIVES<br />

Agod Cut-off short Dik4 Squared<br />

Ahodilwosh Fake sleep Dik'Ozh Salty or sour<br />

Aszóli, Aszóóli Light in weight Dilch14' Crackling or popping<br />

Att'44'i Thin Dense<br />

Attaas'éi Varied or assorted Ditá Thick<br />

Attslisi Small or little Dittid Shaky or quivery<br />

Atts'óózi Slender Ditroh Hirsuite or hairy<br />

BA'Ahwiinit'i Friendly Dit'oódi Soft<br />

Bii'hoolts'aa' Hollow Ditsxiz Jerky<br />

Biinéi Lively Dizéi Crumbly<br />

Dich'ii' Bitter Doo hahagoo Early<br />

Diik'psh Spoil Doo hahda Late<br />

Diilid Burnt Doo yA'AshOpda No good or bad<br />

Hairy Hazhóo'igo Slower or carefully<br />

Diadzid Rotten Flódéelty' Slippery<br />

38


Hoozdoh Hot (weather) NiltOoli Clear or transparent<br />

Biyahgo, woyahgo Low or lower Nitsaa Big or large<br />

HOyée Awful or dreadful Nilts'ili Clear or oystalline<br />

Iiddet44' Thickness (depth) Nitsxaaz Large or huge<br />

tikan Sweet or tasty NizhOni Pretty, nice or good<br />

tikizh Spotted (freckle) Shibéézh Boiled<br />

tikon Inflammable Shich'il Burnt<br />

Naashch'W Decorated or drawn Sidoh Hot (object)<br />

Nahateel" Slippery ground Sik'az Cold (object)<br />

Naneeshtt 'iizh Zig-zag Sisii' Piquant<br />

Násade Wet Sit'd Cooked or roasted<br />

Ndzbgs Circular Sits'il Shattered or broken<br />

Ndzhah Bent Siyih In place as water<br />

Neesk'ah Fat Siziili Warm (lukewarm)<br />

Neesk'ih Gel set T'dd ákwIIjI Daily<br />

NichxWi No good or awful T'4545 baa'ih No good or dirty<br />

Nidaaz Heavy Tsxiiho Faster or hurry<br />

Wet or soak Yd'dt'édh Good, nice, beautiful<br />

Nidon Tight or taut Ydzhi Small or little<br />

Nadzil Firm or solid Yiddelt9' Slippery<br />

Nihoodii'd Steep Cured (hide)<br />

Niasinz Rugose or flat Yisk'0.4z Straightened<br />

NiTchxon Stink Yistin Frozen<br />

Nineez<br />

Tall or long<br />

Siddo/tichii'<br />

Tichif<br />

Naaki tichic<br />

Tad' Tichic<br />

Ashdla'<br />

titso<br />

Hast44 sinddo<br />

Tsosts'id siddo<br />

Tseebii siddo<br />

Nalidst'di sidáo<br />

Neeznád siddo<br />

dootVizh<br />

Naaki dootVizh<br />

Tad' dootTlzh<br />

dootVizh<br />

Ashdla' dootVizh<br />

(Dgyddl) Dig' yddl<br />

Hast44 dootVizh<br />

Tsosts'id dootVizh<br />

BEESO WOLTA'<br />

COUNTING MONEYICOIN-DOLLAR AMOUNTS<br />

39<br />

45<br />

Penny<br />

10 one penny<br />

20 two pennies<br />

30 three pennies<br />

40 four pennies<br />

50 five pennies<br />

50 five<br />

60 six pennies<br />

7 0 seven pennies<br />

80 eight pennies<br />

90<br />

100<br />

nine pennies<br />

ten pennies<br />

100 ten cents<br />

200<br />

300<br />

twenty cents<br />

thirty cents<br />

400 forty cents<br />

500 fifty cents<br />

500 fifty cents<br />

600 sixty cents<br />

700 seventy cents


Hast44 yaál 750<br />

Tseebif doottizh 800<br />

NAhást'éi dootVizh 900<br />

béeso $1.00<br />

béeso dOO bi'aan dootVizh $1.20<br />

béeso d66 bi'aan naaki ydál $1.25<br />

béeso &if) bi'aan (dgyáál) $1.50<br />

béeso do6 bi'aan hast44 yaál $1.75<br />

béeso &if) bi'aan tád'dootrizh d66 $1.32<br />

bi'aan naaki siddo<br />

Naaki béeso $2.00<br />

TdA' béeso $3.00<br />

Dii' béeso $4.00<br />

Ashdla' béeso $5.00<br />

Hastg béeso $6.00<br />

Tsosts'id béeso $7.00<br />

Tseebii béeso $8.00<br />

Nahást'él béeso $9.00<br />

Neeznád béeso $10.00<br />

Ashdla' béeso doe) bi'aan naaki yáál $5.25<br />

Tseebif béeso d66 bi'aan hast44 dootVizh<br />

$8.67<br />

dOO bi'aan tsosts'id sidáo<br />

Naadiin béeso $20.00<br />

Tddiin béeso $30.00<br />

Dizdiin béeso $40.00<br />

Ashdla'diin béeso $50.00<br />

Hastádiin béeso $60.00<br />

Tsosts'idiin béeso $70.00<br />

Tseebidiin béeso $80.00<br />

Ndhast'édiin béeso $90.00<br />

Neeznádiin béeso $100.00<br />

Neeznádiin béeso do() bi'aan dizdiin béeso<br />

dOO bi'aan tseebii dootVizh dOO bi'aan<br />

nAhást'éi siddo<br />

$140.89<br />

La'ts'áadah béeso $11.00<br />

Naakits'dadah béeso $12.00<br />

Tdd'ts'dadah béeso $13.00<br />

ts'dadah béeso $14.00<br />

Ashdla'áadah béeso $15.00<br />

Hastá'áadah béeso $16.00<br />

Tsosts'id ts'áadah béeso $17.00<br />

Tseebii ts'áadah béeso $18.00<br />

NAhast'éi ts'áadah béeso $19.00<br />

nééznádiin béeso $100.00<br />

Naakidi nééznádiin béeso $200.00<br />

Tdadi nééznádiin béeso $300.00<br />

Ddi nééznádiin béeso $400.00<br />

Ashdladi neeznádiin béeso $500.00<br />

Hast44di neeznádiin béeso $600.00<br />

- seventy-five cents<br />

- eighty cents<br />

- ninety cents<br />

- one dollar<br />

- One dollar and twenty cents<br />

- One dollar and twenty-five cents<br />

- One dollar and fifty cents<br />

One dollar and seventy-five cents<br />

One dollar and thirty-two cents<br />

- two dollars<br />

- three dollars<br />

- four dollars<br />

five dollars<br />

- six dollars<br />

- seven dollars<br />

- eight dollars<br />

Nine dollars<br />

- Ten dollars<br />

- Five dollars and twenty-five<br />

cents<br />

- Eight dollars and sixty-seven<br />

cents<br />

Twenty dollars<br />

Thirty dollars<br />

- Forty dollars<br />

Fifty dollars<br />

Sixty dollars<br />

- Seventy dollars<br />

Eighty dollars<br />

- Ninety dollars<br />

One hundred dollars<br />

One hundred forty dollars and<br />

eighty-nine cents<br />

Eleven dollars<br />

Twelve dollars<br />

Thirteen dollars<br />

- Fourteen dollars<br />

Fifteen dollars<br />

- Sixteen dollars<br />

- Seventeen dollars<br />

Eighteen dollars<br />

Nineteen dollars<br />

One hundred dollars<br />

- Two hundred dollars<br />

- Three hundred dollars<br />

- Four hundred dollars<br />

- Five hundred dollars<br />

- Six hundred dollars<br />

40<br />

46


Tsosts'id neeznádiin beeso<br />

Tseebiidi neeznádiin beeso<br />

neeznádiin beeso<br />

Nééznáadi neeznádiin beeso<br />

Miil yazhi<br />

Naakidi miil yázhi<br />

Miil tsoh<br />

$700.00<br />

$800.00<br />

$900.00<br />

$1,000.00<br />

$1,000.00<br />

$2,000.00<br />

$100,000.00<br />

Seven hundred dollars<br />

Eight hundred dollars<br />

Nine hundred dollars<br />

One thousand dollars<br />

One thousand dollars<br />

Two thousand dollars<br />

One hundred thousand dollars<br />

NAAKI DOO TAATI<br />

WOLTANA'ASDZOYIGit<br />

MATHEMATICAL TERMS<br />

Aheeneelee' Equal Naaltsoos bee 6 Flash cards<br />

Aláh &lee lee' Greater than hoo'ah<br />

kl'ghanahinii deeI Multiply Naazh jaa'go Sets<br />

Anihiidzo6h Addition Nasbp Circle<br />

AThinahidz6hi Addition Nineezijrgo Length<br />

Addition Niteelijrgo Width<br />

krefi daasnil goh Sets Saad %Oka' goh Word problems<br />

ATts'Anidaas dzohgo Division bik'ehgoh ang (multiplication)<br />

ATts'finidaas nilgo Division náhaniideh<br />

ATts'Anidaash jaa'go Divison Saad wólta' goh Word problems<br />

A'oh aneelee' Less than bik'ehgoh (addition)<br />

Baajinia Carry ayiidza<br />

Bee' ahi' a yii dzai Calculator Saad wólta' go Word problems<br />

Bihidiniideeh Subtraction bik'ehgo aTts'Ani (division)<br />

Bihiania Subtraction daas dzoh<br />

Bihididzooh Subtraction Saad wólta' go Word problems<br />

Bihiniideeh Addition bike'ehgo bihidi (subtraction)<br />

Bik'ehnijaa' Multiply a number dzooh<br />

Ch'iniidee' igii Remainders Sinilgoh Multiply a number<br />

bidaznesk4, Diamond<br />

Tsin AA'anee' Cuisaire rods<br />

hidee neez, táAdee'<br />

Anatso bee' 61ta'<br />

HaTna Borrowing or Tsin sit4h nAhásbas Radius<br />

renaming Tsin w61 ta' Counting sticks<br />

Hihdeeneez<br />

Rectangle<br />

4 "<br />

41

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!