n?u=RePEc:sec:bresem:0135&r=mac

mBank–CASE Seminar Proceedings are a continuation of BRE–CASE Seminar Proceedings, which were firstpublished as PBR–CASE Seminar ProceedingsZeszyty mBank–CASE są kontynuacją serii wydawniczej Zeszyty PBR–CASE i następującej po niej seriiBRE Bank–CASECASE – Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych – Fundacja Naukowaal. Jana Pawa II 61/212, 01–031 WarszawamBank SAul. Senatorska 18, 00–950 WarszawaCopyright: CASE – Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych – Fundacja Naukowa i mBank SAScientific editor/Redakcja naukowaEwa BalcerowiczSeries Coordinator/Sekretarz ZeszytówKatarzyna SidoTranslation/TumaczenieKatarzyna SidoDTPMarcin Dominik JabońskiKeywords: Ukraine, Ukrainian economy, transition, market liberalization, institutional developmentEAN: 9788371786181JEL codes: F5, P2, P26, P21, D02, E02, G2Publisher/WydawcaCASE – Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych – Fundacja Naukowa, al. Jana Pawa II 61/212,01–031 WarszawaDonor/NakadcaFundacja mBanku, ul. Senatorska 18, 00–950 Warszawa

Oleh HavrylyshynOleh Havrylyshyn, Ph.D. has been a professor atToronto University and the Joint Vienna Institute since2007. He has been teaching courses on Economics ofTransition, Eastward Enlargement of the EU, PoliticalEconomy of Transition in CIS Countries, The Economyof Independent Ukraine, and Trade and GlobalizationTendencies in Post-Communist Countries.After the Euromaidan, he again saw hope forreal reforms in Ukraine and has returned to work as anEconomic Advisor to the Presidential Administration.Until retirement in 2007 he was the IMF Deputy Directorof the European Department. Apart from that heserved in the Ukrainian government as a Deputy Ministerof Finance and International Affairs.Oleh Havrylyshyn has published numerous papers in thefields of economics, development, and transition. Hismost recent publications include: Divergent Paths inPost-Communist Transformation: Capitalism for All orCapitalism for the Few?, Return to Growth in CIS Countries:Monetary Policy and Macroeconomic Framework(co-edited with L. Vinhas de Souza) and StructuralChange in Transition: Comparing New EU States andCIS Countries.Oleh Havrylyshyn completed his BA at Queens University,Canada. Following the defense of his PhD thesis atMassachusetts Institute of Technology (MIT), he pursuedan academic career. He was a Professor of Economicsat Queens University and George Washington University,as well as a Visiting Professor at University Librede Bruxelles (1981–1982) and Geneva Institute of InternationalStudies (1986–1987).Dr Oleh Havrylyshyn jest wykadowcą Uniwersytetu wToronto oraz Joint Vienna Institute, gdzie wykada m.in.ekonomię transformacji ustrojowej, rozszerzenie UE, ekonomiępolityczną transformacji we Wspólnocie PaństwNiepodlegych (WPN), ekonomię niezależnej Ukrainy,handel oraz globalizację krajów post-komunistycznych.Po wydarzeniach na Euromajdanie ponownie uwierzyw możliwoć zmian na Ukrainie i powróci do pracy nastanowisku doradcy ekonomicznego Administracji PrezydentaUkrainy.Przed odejciem na emeryturę w 2007, Oleh Havrylyshynby zastępcą dyrektora generalnego w DepartamencieEuropejskim Międzynarodowego Funduszu Walutowego.Ponadto, peni funkcję zastępcy ministra finansówi spraw zagranicznych na Ukrainie.Oleh Havrylyshyn opublikowa wiele prac z zakresu transformacjiustrojowej, ekonomii, oraz rozwoju. Jego najnowszepublikacje to między innymi: Divergent Paths inPost-Communist Transformation: Capitalism for All orCapitalism for the Few? („Rozbieżne drogi transformacjiustrojowej w krajach post-komunistycznych: Kapitalizmdla wszystkich czy dla wybranych?), Return to Growthin CIS Countries: Monetary Policy and MacroeconomicFramework („Powrót na cieżkę wzrostu w WPN:Polityka monetarna w kontekcie struktury makroekonomicznej;ed. z L. Vinhas de Souza) oraz StructuralChange in Transition: Comparing New EU States andCIS Countries („Zmiany strukturalne w okresie transformacjiustrojowych: analiza porównawcza krajów UEz krajami WPN).Oleh Havrylyshyn ukończy studia na poziomie licenmBank–CASESeminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 2

Professor Havrylyshyn is passionate about languages —he is fluent in English, Ukrainian, and French, conversesin Croatian, Serbian, and Italian, and is able to readPolish, Portuguese, Spanish, and Russian.cjackim na Queens University w Kanadzie doktorat obroninatomiast na prestiżowej uczelni Massachusetts Instituteof Technology (MIT). W trakcie swojej karieryakademickiej pracowa na Queens University oraz nauniwersytecie Georga Waszyngtona, by także wizytującymwykadowcą na uczelni Libre de Bruxelles (1981–1982) i Geneva Institute of International Studies (1986–1987).Pasją profesora Havrylyshyna są języki obce. Pynniemówi po angielsku, ukraińsku oraz francusku, w stopniukomunikatywnym posuguje się serbskim, chorwackimoraz woskim, a ponadto czyta po polsku, hiszpańsku,portugalsku oraz rosyjsku.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 3

Table of ContentsSpis treciIntroduction 6Wstęp1. The inputs of transition 91. Nakłady transformacji1.1. The path of economic reforms 91.1. cieżka reform ekonomicznych1.2 Evolution of democracy and personal freedoms 171.2. Rozwój demokracji i wolnoci osobiste2. The outcomes of transition 192. Efekty transformacji2.1. Conventional economic indicators 192.1. Konwencjonalne wskaźniki gospodarcze2.2. Social well-being measures 222.2. Miary dobrobytu społecznego2.3. But it is still better than in the Soviet period... 252.3. Mimo wszystko jest lepiej, niż w czasach sowieckich...3. Explaining why Ukraine fell behind 273. Dlaczego Ukraina pozostała w tyle3.1. Why were reforms delayed? The Ukrainian Story 273.1. Dlaczego reform były opóźnione? Ukraińska historia3.2. Can early reform delays explain long-term performance? 293.2. Czy opóźnienia we wprowadzaniu reform mogą tłumaczyć długoterminowe wyniki?3.3. Towards a reform commitment model 333.3. W stronę modelu „zaangażowanego w reformy”Conclusions 35WnioskiEndnotes 38PrzypisyAppendix 41ZałącznikiBibliography 44LiteraturaThe list of previous PBR–CASE / BRE Bank–CASE and mBank–CASE Seminar Proceedings 46Lista Zeszytów PBR–CASE / BRE Bank–CASE i mBank–CASEmBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 4

Introduction 1Wstęp 1The first aim of this paper is to describe the main developmentsin the Ukrainian economy since its independencein 1991, focusing on the evolution of output, andthe path of economic reforms — that is, to simply showwhat happened. The bottom line on that is well known:Ukraines economy performed very poorly, and its reformsmoved quite slowly, lagging behind most of CentralEurope and the Baltic, and even behind some FSU(Former Soviet Union) countries. This first task is a relativelyeasy one, though some measurement issues doneed discussion. In comparison, the second aim — explainingwhy it happened, identifying the explanatory, causalfactors — is much more difficult and contentious.Indeed, causation here means two dynamics: the relationshipbetween performance and reform pace, and theunderlying determinants of the slow reforms. The papersmain effort will be to argue and present evidencethat the poor economic performance is primarily due tothe late and slow start on economic reforms. The paperwill only begin to point to the explanations for slow reformsand suggest a modeling approach to analyze thiseconometrically in future work.The beginning and the end of this story are in fact nicelytied together, so let me say a few words about the role ofpast reforms and past economic performance during theEuromaidan activities. From November 2013 onwards,a simple economic factoid played a huge role in the demandsof the street. It became widely known that whileat the end of the Soviet period Ukraine and Polandhad about the same standard of living, by 2013 PolandsGDP was about three times higher. The general publicperception was that this was attributable to Ukraineslagging reforms, its limited integration with the EuropeanUnion, and its overreliance on Russia both for energyimports and export markets. As noted, this paperwill show the first causation argument is indeed correct.For those on the streets demanding the resignation ofPresident Yanukovich, democratic freedoms and a movetowards the EU, the abovementioned disparity betweenUkrainian and Polish GDPs symbolized all that hadgone wrong since the independence. The on-the-groundfacts about Poland were by then well known to manyUkrainian travelers and part-time workers. Unlike Poland,Ukraine did not witness Big-Bang reforms and didNiniejsze opracowanie ma po pierwsze na celu opisaćgówne zmiany, jakie zaszy w ukraińskiej gospodarce odmomentu odzyskania niepodlegoci w 1991 roku, równoczeniezwracając uwagę na rozwój produkcji i cieżkireform gospodarczych — innymi sowy, ma po prostuza zadanie pokazać, co się wydarzyo. Dobrze znanymfaktem jest, iż gospodarka Ukrainy funkcjonowaa bardzosabo, a proces jej reformowania przebiega doć powoli,znacznie wolniej niż w większoci krajów Europyrodkowej i państw Batyckich, a nawet niektórych krajówbyego Związku Radzieckiego. To pierwsze zadaniejest stosunkowo proste, choć niektóre kwestie związanez dokonywaniem pomiarów muszą zostać poddane poddyskusję. Osiągnięcie drugiego celu — wyjanienie, dlaczegotak się stao, zidentyfikowanie czynników wyja-niających oraz przyczyn — jest o wiele bardziej problematycznei kontrowersyjne. W tym przypadku związekprzyczynowy powiązany jest z dwoma relacjami: zależnociąmiędzy wydajnocią (gospodarki, przyp. tum)i tempem reform, oraz czynnikami będącymi przyczynąwolnego tempa reform. Najważniejszym celem niniejszejpracy jest wykazanie oraz udowodnienie, że sabe wynikigospodarcze są przede wszystkim wynikiem późnegorozpoczęcia procesu reform oraz ich wolnego tempa.Będzie to jednak jedynie wstęp do penej analizy przyczynopieszaoci we wprowadzaniu zmian oraz propozycjasposobów zastosowania metod ekonometrycznychdo zbadania tego problemu w przyszoci.Początek i koniec naszej historii są bardzo zgrabnie zesobą powiązane, pozwolę więc sobie powiedzieć kilkasów o roli poprzednich reform i historycznych wynikówgospodarczych w wydarzeniach, jakie miay miejsce naEuromajdanie. Począwszy od listopada 2013 r., prostyfakt natury gospodarczej zaczą odgrywać ogromną rolęw procesie formuowania żądań ulicy. Stao się bowiempowszechnie wiadomym, że choć pod koniec okresusowieckiego standard życia w Polsce i na Ukrainieby mniej więcej taki sam, to już w 2013 r. PKB Polskibyo ok. trzy razy większe. W oczach ogóu spoeczeństwawinne takiemu stanu rzeczy byy znaczące opóźnieniawe wprowadzaniu reform, ograniczona integracjaz UE oraz nadmierne poleganie na Rosji, zarówno jakodostawcy energii, jak i gównym rynku eksportowym.Jak już zostao nadmienione, w niniejszej pracy udomBank–CASESeminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 5

not join EU, which was considered to be the reason forits huge lag in economic performance. This weltanschauungdiffered markedly from that of earlier generations,which largely accepted the thesis proposed by Ukrainesearly leaders like Kravchuk that the economic problemsof Ukraine were due to the harm caused by too rapidso-called shock therapy reforms. In fact, in this paperwe will show briefly clear evidence to the contrary: thatgreat economic costs and social pain were due to reformsthat were too late, too little, and too slow.After 25 years of transformation in the region, analystshave a great advantage compared to the early investigatorsin the late nineties: there is a huge amount ofdata on various aspects of resulting economic and socialperformance, for nearly thirty transition countries. Theseinclude not only GDP estimates by the World Bankand others, but trade, Foreign Direct Investment, andexcellent new measures of social well-being such as theHuman Development Index (HDI) of the UNDP. Evenmore importantly, the past decades have seen the developmentof new measures of the nature and qualityof policy, institutions and so on. To start, The EuropeanBank for Reconstruction and Development (EBRD)created the Transition Progress Index (TPI), which scorescountries on how far they had progressed towardsa market economy. The quality of institutions favorableto business, the Rule-of-Law (ROL), and the extentof corruption are also provided by several internationalorganizations. Indeed, without all this data, the secondaim of the paper would be virtually impossible to attain.The methodological approach of this paper is really quitesimple: in transition period a sort of production functionexists, with the inputs being the policy changes to movethe economic regime from socialist central planning to acapitalist market economy, and the outputs being the resultingeconomic performance, growth of output, diversificationto global markets, and improvements in livingstandards. It is not in my mind too phillistinic to suggestthat while the aims of transformation amongst intellectuals,dissidents, may have been lofty ones of freedoms,democracy, human rights — the mass of the populationwas most interested in reaching the standards of livingand material well-being that existed in the West. ThereforeI believe it is essential to include in any assessmentof success, measures such as GDP per capita and broaderones like HDI that capture income distribution andconcrete material consumption standards.wodnione zostanie, że powyższe rozumowanie jest poprawne.Dla tych, którzy na ulicach domagali się dymisjiprezydenta Janukowycza, swobód demokratycznychi zbliżenia z UE, wspomniane wyżej porównanie pomiędzyPKB Ukrainy i Polski symbolizuje wszystko, co poszonie tak od momentu uzyskania niezależnoci. Polskarzeczywistoć bya już wtedy dobrze znana wieluukraińskim turystom i pracownikom sezonowym. Uważano,że Ukraina pozostaje pod względem gospodarczymw tyle, ponieważ Polska wczenie przeprowadzia terapięszokową oraz zostaa czonkiem Unii Europejskiej.Takie poglądy różniy się znacznie od tych wyznawanychprzez wczeniejsze pokolenia, które w dużej mierzezaufay wyjanieniom przedstawianym przez wczesnychUkraińskich przywódców takich jak Krawczuk, którzytwierdzili, że problemy ekonomiczne Ukrainy byy spowodowaneprzez zbyt szybko przeprowadzoną tzn. terapięszokową. W niniejszym tekcie przedstawione zostanąkrótko jasne dowody, iż w rzeczywistoci jest dokadniena odwrót: olbrzymie koszty gospodarcze i spoecznebyy wynikiem reform przeprowadzonych za późno, zbytwolno, i w niedostatecznym stopniu.25 lat procesu transformacji w regionie dao dzisiejszymanalitykom olbrzymią przewagę nad badaczami pracującympod koniec lat 90. XX wieku: obecnie dostępnajest bowiem ogromna iloć danych dotyczących różnychaspektów stanu gospodarki i spoeczeństwa dla prawie30 krajów, które przeszy transformację. Należą do nichnie tylko publikowane przez Bank wiatowy i inne instytucjeszacunki PKB, ale również dane dotyczące handluczy bezporednich inwestycji zagranicznych, a takżedoskonae nowe miary dobrobytu spoecznego takie jakwskaźnik rozwoju spoecznego (ang. Human DevelopmentIndex - HDI, przyp. tum.) stworzony przez ProgramNarodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (ang. UNDP,przyp. tum.). Co ważniejsze, w ostatnich dekadach nastąpirozwój nowych miar charakteru i jakoci politykioraz instytucji itp. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju(EBOiR) stworzy na przykad Wskaźniki Przejcia(ang. Transition Progress Index - TPI, przyp. tum.),które mierzą postępy krajów w dążeniu do gospodarkirynkowej. Jakoć instytucji sprzyjających prowadzeniudziaalnoci gospodarczej, praworządnoć (ang. rule-oflaw)oraz poziom korupcji również mierzone są przez kilkaorganizacji międzynarodowych. Bez wszystkich tychdanych osiągnięcie drugiego celu niniejszego opracowaniabyoby praktycznie niemożliwe.Metodologia pracy jest naprawdę prosta: w okresie transmBank–CASESeminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 6

The rest of the paper is structured as follows. Section2 will detail the transition inputs using several indicatorsof progress in market reforms in Ukraine and itspolitical economy. For context, a brief discussion of developmentsin democracy is added. 2 Section 3 describesthe actual achievements and performance for economicand social dimensions. Here too some political economystories are told to flesh out the analysis. Section 4 undertakesa preliminary and indicative quantitative analysisof the causal relation, arguing that the performance lagis to a considerable extent attributable to the long delayin starting reforms, and their subsequent slow progress,never fully catching up to the leaders. Section 5 summarizesthe main conclusions and direction of furtherresearch.formacji istnieje pewien rodzaj funkcji produkcji, gdzie„nakadem są zmiany przepisów mające na celu przej-cie od socjalistycznej gospodarki centralnie planowanejdo kapitalistycznej gospodarki liniowej, a „wynikami— wydajnoć, wzrost produkcji, otwarcie na rynki wiatowe,a także poprawa jakoci życia. Wydaje mi się, iżnie będzie zbyt dosadnym stwierdzenie, że o ile dla intelektualistówi dysydentów transformacja miaa przyniećwzniose wartoci, takie jak wolnoć, demokracjaczy prawa czowieka, przeciętny obywatel zainteresowanyby przede wszystkim osiągnięciem poziomu życiai statusu materialnego takiego, jak na „Zachodzie. Dlategoteż sądzę, iż przy jakiejkolwiek próbie oceny, czytransformacja odniosa sukces czy nie, konieczne jestwzięcie pod uwagę miar takich jak PKB per capita czywskaźnik rozwoju spoecznego (HDI), które pokazująsposób dystrybucji dochodów oraz poziom konsumpcjimaterialnej.Dalsza częć pracy skonstruowana jest w następującysposób. W rozdziale drugim szczegóowo omówione zostay„nakady przy użyciu kilku wskaźników postępureform rynkowych na Ukrainie oraz jej ekonomii politycznej.Celem ukazania szerszego kontekstu, krótkoomówiona zostanie także historia przemian demokratycznych2 . W rozdziale trzecim opisane są rzeczywisteosiągnięcia oraz wyniki ekonomiczne i spoeczne. W tymmiejscu przytaczane również są dla nawietlenia problemuhistorie związane z ekonomią polityczną. Rozdziaczwarty zawiera wstępną, orientacyjną analizę ilociowązwiązku przyczynowego, dowodzącą iż spowolnionyrozwój gospodarczy spowodowany jest opóźnieniami wrozpoczęciu procesu reform oraz ich powolnym wdrażaniem,którego tempo nigdy nie osiągnęo tego podtrzymywanegoprzez liderów (transformacji, przyp. tum.).W rozdziale piątym znajduje się podsumowanie najważniejszychwniosków, a także sugestie co do kierunku dalszychbadań.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 7

1. The inputs of transition1. Nakłady transformacji1.1. The path of economic reforms1.1. cieżka reform ekonomicznychThe basic story of this section is easily told by referenceto Figure 1, which traces Ukraines TPI compared toother countries. It is evident that for three years until1994, under President Kravchuk, virtually no reformsoccurred and Ukraine was second to last, ahead onlyof Turkmenistan. As I argue later, the 1994-1997 jumpin reforms under President Kuchma was too late toprevent the embryonic establishment of future oligarchpowers. Also, while his efforts were real enough through1998, they were too little to stop the process ofoligarch consolidation, and far too little to catch up tothe leaders in central Europe. While the leap forwardwas substantial, the leading reformers continued resolutelyon their path to a market economy and Ukrainesposition by 1998 left it still very far behind. From thattime on the reform pace slowed considerably, was clearlytoo slow to make a big difference any more. Most disappointingly,TPI was nearly flat after the Orange Revolutionof 2004, under the supposedly reformist Yushchenkoregime. That reforms continued to be limited from 2010under Yanukovich is of course not much of a surprise. 3Treć tego podrozdziau najlepiej oddaje Wykres 1, naktórym ukazane są wartoci Wskaźników Przejcia (TPI)dla Ukrainy na tle innych krajów. Widać wyraźnie, żew ciągu trzech lat do 1994 roku, czyli za prezydenturyKrawczuka, nie zostay przeprowadzone dosownie żadnereformy i Ukraina zajmowaa przedostatnie miejsce wrankingu, wyprzedzając jedynie Turkmenistan. Jak dowodzęw dalszej częci pracy, podjęte w latach 1990-1997 przez prezydenta Kuczmę reformy przeprowadzonezostay zbyt późno, aby zdawić w zarodku ksztatującąsię wówczas klasę przyszych oligarchów. Co więcej,chodź w 1998 roku podejmowano rzeczywiste wysikina rzecz wdrażania reform, byy one niewystarczająceby zatrzymać proces konsolidacji klasy oligarchówi zdecydowanie nie doć daleko idące by nadgonićosiągnięcia liderów reformacji z Europy rodkowej.Chodź poczyniono znaczące postępy, czoowi reformatorzykonsekwentnie kroczyli na drodze reform obranymwczeniej, niepiesznym tempem(pod względem gospodarczymUkraina znajdowaa się więc w 1998 roku bardzodaleko w tyle). Od tego czasu tempo procesu reformznacznie spowolnio i byo zdecydowanie zbyt wolne,by mieć znaczący wpyw na zmianę istniejącej sytuacji.Ku wielkiemu rozczarowaniu, po Pomarańczowej Rewolucji,która miaa miejsce w 2004 roku, za czasów teoretycznieproreformatorskiego rządu Juszczenki, krzywapokazująca zmiany w wartociach Wskaźników Przej-cia bya niemal paska. Nie byo natomiast oczywiciewielkim zaskoczeniem, że od momentu przejęcia wadzyw 2010 roku przez Janukowycza reformy nadal byy bardzoograniczone 3 .mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 8

Figure 1: The EBRDs Transition Progress Index in selected countries / Wykres 1: Wskaźniki Przejcia EBRD dlaposzczególnych krajów4,54,03,53,02,52,01,51,00,50,019891990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012PolandRussiaUzbekistanKazakhstanUkraineArmeniaAzerbaijanBelarusEstoniaGeorgiaKyrgystanLatviaLithuaniaMoldovaTajikistanTurkmenistanSource: European Bank for Reconstruction and Development(EBRD), Annual Transition Reports.Źródło: Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBRD), RoczneSprawozdania Przejciowe.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 9

As early as mid-1980s, well before formal independencewas declared for Ukraine on August 24, 1991, increasingdisarray in the Soviet Union began to change the hopesfor greater autonomy into real expectations of independence.Indeed, a Declaration Of Sovereignty waspassed by the Verkhovna Rada of Ukraine in June 1991,formally short of independence but a clear expressionof autonomy from Moscows centralized rule. With thiscame increasing talk of establishing full independenceto allow breaking the bonds of the misguided socialistsystem, increasing personal freedoms, democratic governanceand economic reforms towards a market economy,that is to become a civilized country. While withina very short period the hopes for formal independenceand a move towards relatively more democracy didoccur, similar hopes for economic reforms which wouldmove Ukraine towards a conventional market economynever fulfilled, and turned into a great disappointmentwithin a decade. The evolution of economic reforms isseen in Figure 1 in the context of other transition countries.As already noted above, Ukraine was very late toeven start, and when it did in 1994, the progress was farfrom enough to catch-up to the leading reformers. Worse,the 1994 surge was halted and even slightly reversedby 1998, and continued forward very slowly after that.While governing institutions indeed became independentof the former imperial control of centuries, theseinstitutions, as well as purely economic ones, were capturedby insider interests for whom an open, competitivemarket economy was not optimal. Without he lustrationthat one saw in Central Europe 4 , Ukraines ruling groupcomprised former communist party, nomenklaturaofficials, who unsurprisingly wanted to retain their toppositions in the new capitalist society, and understoodthat this could be achieved by becoming the new capitalists.These insiders accepted the move to privateownership which allowed for their non-transparent preferencesin privatization — legal, semi-legal, illegal —but prevented reforms from creating a fully competitivemarket economy with open entry to new entrepreneurs.The political ruling cliques under the first president,Leonid Kravchuk, justified the delay in serious reformsto the population as necessary to avoid the great socialpain of rapid reforms allegedly seen in Polands shocktherapy. Section 3 provides hard evidence that in factthe social pain caused by delayed reforms far exceededthat in Poland and other Central European countrieswhich pursued early and rapid reforms. While the latterexperienced 3-4 years of economic decline, UkrainesJuż w poowie lat 80. XX wieku, na dugo przed uzyskaniemprzez Ukrainę niepodlegoci 24 sierpnia 1991 roku,narastające niepokoje w ZSRR zaczęy sprawiać, żemarzenia o większej autonomii zaczęy być zastępowanenadziejami uzyskania niepodlegoci. Speniy się one wczerwcu 1991 roku, kiedy Rada Najwyższa Ukrainy (VerkhovnaRada, przyp. tum.) uchwalia Deklarację Suwerennoci,formalnie nie przyznającą co prawda penejniepodlegoci, jasno podkrelającą jednak autonomię odprowadzącej scentralizowaną politykę Moskwy. Wraz zjej podpisaniem zintensyfikoway się rozmowy o uzyskaniuniepodlegoci penej i cakowitej, która pozwoliabyna odcięcie się od uomnego systemu socjalistycznego,zwiększenie swobód osobistych, oraz na wprowadzeniedemokracji i reform ekonomicznych prowadzących doustanowienia gospodarki wolnorynkowej, czyli na staniesię w peni „cywilizowanym krajem. Choć marzenia oniepodlegoci i zwrocie w kierunku demokracji ziciysię w stosunkowo krótkim czasie, osoby liczące na przeprowadzeniena Ukrainie wolnorynkowych reform ekonomicznychgorzko się w ciągu kolejnej dekady rozczaroway.cieżkę reform ekonomicznych przeprowadzanychna Ukrainie na tle innych krajów transformacji przeledzićmożna na Wykresie 1. Jak już zostao nadmienione,Ukraina rozpoczęa proces wdrażania reform bardzopóźno, a kiedy w końcu rozpoczęa go w 1994 roku, jegotempo byo zdecydowanie zbyt wolne, aby nadrobić zalegocii dogonić liderów (transformacji, przy. tum.). Cogorsza, w 1998 roku tempo zmian zostao wyhamowane— niektóre reformy wręcz cofano — i od tego momentupozostao już niezwykle powolne.Pomimo, iż instytucje zarządzające rzeczywicie stay sięniezależne od trwającej od wieków imperialnej kontroli,zarówno one, jak i te zajmujące się jedynie gospodarką,znalazy się w centrum zainteresowania wewnętrznychgrup interesu, dla których wolna, konkurencyjna gospodarkabya nie na rękę. Brak procesu lustracji podobnegotemu, jaki zosta przeprowadzony w Europie rodkowej 4spowodowa, że w grupie rządzącej Ukrainą znaleźli siębyli czonkowie nomenklatury komunistycznej, którymoczywicie zależao na pozostaniu przy wadzy w nowymkapitalistycznym spoeczeństwie i którzy rozumieli,że mogą ten cel osiągnąć jedynie stając się „nowymikapitalistami. Zaakceptowali oni przejcie do systemuwasnoci prywatnej, które to umożliwio im przeprowadzeniew nieprzejrzysty sposób procesu prywatyzacji— w legalny, pó-legalny lub nielegalny sposób — jednoczenieuniemożliwiając przeprowadzenie reform prowadzącychdo powstania w peni konkurencyjnej gospomBank–CASESeminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 10

transformational recession 5 lasted for a decade, and wasone of the deepest in the entire post-communist region.Equally important, the insider advantages provided bythe delay planted the seeds of an embryonic oligarchgroup already under Kravchuk. Avioutskii (2009) andAslund (2009) give considerable detail on the formationof new capitalists, from which it is evident that the processalready started under Kravchuk, even if the magnitudesof wealth were still small. 6Upon election to President in 1994, Kuchma undertookthe first serious reform effort in Ukraine, stabilizinginflation by budgetary discipline under the First IMFprogram, liberalizing many prices and foreign trade, andsuccessfully introducing the Hryvnia as Ukraines Currency.That Kuchma was initially serious about reformsis suggested by his support for two leading reformers,Viktor Pynzenyk as Minister of Finance, and ViktorYushchenko as head of the National Bank. But this surgewas short-lived and not completed; by 1997Pynzenyk was dismissed, an embryonic oligarch,Lazarenko, was appointed Prime Minister, and as Aslund(2009) concludes, Kuchma clearly expressed unhappinessthat reforms had not brought economic recoveryor a more welcoming position by the EU. There is littledoubt amongst experts on Ukraine that whateverKuchmas initial intentions, by his second term he hadclearly been pulled into the circle of influence of the newoligarchs, and indeed pursued policies that were most favorableto their full blossoming.The poor economic performance of Ukraine, the egregiousabuses of power and arrogant displays of wealth bythe new rich, were the root causes of the so-called OrangeRevolution demonstrations, though the immediate catalystwas the fraudulent election of November 2004.The victory of the demonstrators with a new electionthat brought to the Presidency and Prime-Ministershiptheir two leading champions — Viktor Yushchenko andYulia Tymoshenko, raised anew the hope of correctingpast shortcomings. History knows too well this was notto be, as enormous personal difference indeed hatred —resulted only in squabbles about policy, power sharingand as noted, Figure 1 clearly shows at best limited forwardmovement in market reforms.Indeed, it is particularly striking that in the Yushchenkoyears, while liberalization of markets did continue andreached near completion approaching levels in Poland,the quality of institutions, (Figure 2),ease-of-doing-business and rule-of-law (Figure 3)darki rynkowej bez barier wejcia dla nowych przedsiębiorców.Polityczne kliki rządzące za czasów pierwszegoprezydenta, Leonida Krawczuka, usprawiedliwiay opóźnieniawe wprowadzaniu reform chęcią uniknięcia wysokichkosztów spoecznych, które — jak twierdzili —ponieli w związku z „terapią szokową Polacy. W rozdzialetrzecim dowodzę, że w rzeczywistoci koszty spo-eczne spowodowane opieszaocią we wprowadzaniu reformbyy znacznie wyższe od tych, które stay się udzia-em mieszkańców Polski i innych krajów Europy rodkowej,w których wprowadzono wczesne i szybkie zmiany.O ile bowiem przez 3-4 lata odczuwali oni skutki za-amania gospodarczego, Ukraińcy musieli zmierzyć sięz trwającą 10 lat, jedną z najcięższych w caym regioniepostkomunistycznym recesją 5 . Co więcej, opóźnienia(w reformach, przy. tum.) już za Krawczuka stworzyypodatny grunt pod powstanie grupy oligarchów.Avioutskii (2009) i Aslund (2009) w szczegóowy sposóbopisują proces ksztatowania się nowych kapitalistów,jasno pokazując, że proces ten rozpoczą się już w czasachprezydentury Krawczuka, nawet jeżeli poziom (ich)bogactwa by jeszcze wtedy niski 6 .Po uzyskaniu nominacji na prezydenta w 1994 rok,Kuczma podją pierwsze poważne próby wprowadzeniareform na Ukrainie, stabilizując inflację za pomocą dyscyplinybudżetowej oraz pierwszego programu pomocowegoMiędzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW),liberalizując częć cen oraz handel zagraniczny, a takżez sukcesem ustanawiając hrywnę walutą narodowąUkrainy. Wydaje się, że początkowo Kuczma rzeczywi-cie mia zamiar wprowadzać reformy — wiadczy otym chociażby jego poparcie dla dwóch naczelnych reformatorów:Wiktora Pynzenyka, będącego na stanowiskuMinistra Finansów, i Wiktora Juszczenki,peniącego funkcję szefa Narodowego Banku Ukrainy.W postanowieniu tym nie wytrwa jednak zbyt dugoi procesu reform nigdy w peni nie przeprowadzi: już w1997 roku Pynzenyk zosta zdymisjonowany, a na stanowiskoPremiera powoany zosta początkujący oligarchaLazarenko. Jak zauważa Aslund (2009), Kuczma w dobitnysposób pokaza swoje niezadowolenie z faktu, żereformy nie przyniosy poprawy sytuacji gospodarczejani bardziej przyjaznego nastawienia ze strony Unii Europejskiej.Wród ekspertów ds. Ukrainy panuje penazgoda co do tego, że jakiekolwiek by początkowo intencjeKuczmy nie byy, podczas drugiej kadencji dosta sięw orbitę wpywów nowych oligarchów i rozpoczą proceswdrażania przepisów korzystnych dla rozkwitu tej klasy.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 11

emained far behind. Worse yet, Figure 4 shows one ofthe most disappointing things about the Yuschenko years:corruption indicators — the consequence of poor institutions— did not improve at all. Thus, the transitionliterature is full of articles on the debate about the sequencing;at the beginning of Yushchenkos presidencyWorld Banks Ease of Doing Business Report rankedUkraine on corruption as 124 th of 155 countries (80 thpercentile), and by the end of it, in 2009 — as 147 th of183 countries (80 th percentile). Most analysts attributethe failure of the Orange Revolution to the internal politicalsquabbles, especially that of the two top people;some blame Tymoshenko more, some put more blameon Yuschenko. The ego-wars are not without relevanceof course, but more importantly, almost all analystsagree on their consequences; the defeated oligarchs soonreturned to their position of influence, whether becauseof the Orange splits, or because of unconfirmed buyoutsof top leaders. These issues are beyond the scope ofthe present paper, though I argue (Havrylyshyn 2014)that Yuschenko had the greater responsibility as the seniorleader and President, Tymoshenkos period in powerwas in any event very short-lived. By September2005 she was out and in her last cadence as PM, asAslund (2009) put it, Yushchenko blocked virtually allher efforts.Consider finally the much-debated issue of sequencing ofliberalization vs. institutional development. Many criticsof big-bang reforms (Stiglitz 1999; Kolodko 2004) haveargued that the Washington Consensus focus on stabilizationand liberalization have been costly to transitioncountries because this impeded institutional development,which in turn led to lower growth. The mostrecent and thorough counter-arguments to this are inHartwells book (2013), which demonstrates two things.First, while good institutions do contribute to growth,liberalization measures are also necessary. Havrylyshynand van Rooden (2008) and Havrylyshyn (2010) had putthis slightly differently: in transition the initial boostto economic recovery comes primarily from early marketliberalization measures, but in later stages sustainedgrowth does require institutional improvements. Secondly,Hartwell (2013) points to the critical political economyreality that the countries which moved sloweston institutions were not the early liberalizers, the Big-Bang cases but the slow reformers, in particular those ofthe FSU group. Thus, the logic of the critics that rapidliberalization somehow impeded institutional developmentis shown to be incorrect.Sabe wyniki gospodarcze Ukrainy, rażące nadużycia wadzyi aroganckie obnoszenie się z bogactwem przez nuworyszybyy gównymi przyczynami wybuchu tzn. PomarańczowejRewolucji, choć bezporednim katalizatorembyy nieuczciwie przeprowadzone w listopadzie 2004 rokuwybory. Zwycięstwo demonstrantów i ponowne przeprowadzeniewyborów, w wyniku czego stanowiska prezydentai premiera objęy dwie czoowe postaci (rewolucji,przyp. tum.) — Wiktor Juszczenko i Julia Tymoszenko— na nowo rozbudziy nadzieje na skorygowanieniedociągnięć z przeszoci. Jak się wkrótce okazao,nadzieje te nie zostay w żaden sposób spenione;olbrzymie różnice personalne, a wręcz wzajemna nienawić,przyniosy w efekcie jedynie kótnie politycznei spory o podzia wadzy oraz, jak widać na Wykresie 1,w najlepszym wypadku ograniczone postępy we wdrażaniureform wolnorynkowych.To, co jest rzeczywicie uderzające, to fakt, że za czasówJuszczenki, pomimo postępującej liberalizacji rynków,która zostaa niemal sfinalizowana i osiągnęa poziomPolski, jakoć instytucji (Wykres 2), atwoć prowadzeniadziaalnoci gospodarczej i praworządnoć (Wykres3) nie ulegy poprawie. Co gorsza, jak widać na Wykresie4, jednym z największych rozczarowań prezydenturyJuszczenki by niezmiennie wysoki poziom korupcji,będący konsekwencją sabych instytucji. W literaturzedotyczącej okresu transformacji znajdziemy wieleartykuów zajmujących się rankingami; wedug przygotowanegoprzez Bank wiatowy Wskaźnika atwociProwadzenia Interesów (ang. Ease of Doing BusinessReport), Ukraina znajdowaa się pod względem korupcjina 124. miejscu na 155 krajów (80. percentyl), za podkoniec prezydentury (Juszczenki, przyp. tum.)w 2009 roku — na miejscu 147. na 183 przebadane kraje(80. percentyl). Większoć analityków winą za niepowodzeniePomarańczowej Rewolucji obarcza wewnętrznespory polityczne, zwaszcza te pomiędzy dwoma najważniejszymaktorami na scenie politycznej: niektórzyuważają, że większa wina leży po stronie Tymoszenko,inni — Juszczenki. Powodowane wybujaymi ego wojnymiędzy politykami z pewnocią miay duże znaczenie,jednak ważniejsze są ich konsekwencje, co do którychpanuje pomiędzy większocią badaczy pena zgoda: pokonanioligarchowie odzyskali swoje dawne wpywy, czytylko w efekcie kótni wewnątrz pomarańczowej frakcji,czy też dlatego, że liderzy rewolucji dali się — co jest coprawda niepotwierdzone — przekupić. Dochodzenia tesą poza strefą zainteresowania niniejszej analizy, choćgdzie indziej (Havrylyshyn 2014) dowodzę, że większamBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 12

This sequencing is clearly seen in Figure 2. Central Europeand the Baltics (CEB) were from the early yearsand continued to the present to be far ahead of the FSUin both liberalization and institutions. As in Figure 1,we see a big gap opening over time, and again a comparisonof just Poland and Ukraine captures the generaltendency nicely.I summarize now the story of reforms in Ukraine. Tothe best of my knowledge of the literature, there is nodisagreement that Ukraine was one of the laggards ineconomic reforms, and that since independence it hasfallen far behind the leading reformers of Central Europe.But all is not bad news. Even on economic reforms,Ukraine did eventually reach very high levels of marketliberalization if not quality of institutions as noted above.Indeed, starting at second to last within the FSU groupin 1994, by 2013 it rose close to the top of that group,with only Georgia (thanks to its much more successfulRose Revolution), and nearly-forgotten little Moldova. 7This seems at first inconsistent with the earlier claimsthat Ukraines economic reforms were too little and tooslow; the explanation is that unlike several other FSUcountries which saw reversals of reform progress — Russia,Kazakhstan, Azerbaijan, Uzbekistan — Ukraine didnot — not even under Yanukovich. Thus despite the poorbeginning, eventually Ukraine becomes an incompletebut functioning market economy.odpowiedzialnoć spoczywaa na Juszczence, jako że byon prezydentem i najważniejszym liderem, a dodatkowookres, kiedy Tymoszenko bya u szczytu wadzy by bardzokrótki. Już we wrzeniu 2005 roku zostaa bowiemodsunięta od wadzy, a za czasów jej ostatniej kadencjijako premier rządu, Juszczenko — jak dowodzi Aslund(2009) — blokowa dosownie wszystkie jej dziaania polityczne.Zajmijmy się wreszcie szeroko debatowaną kwestią: sekwencjonowanieliberalizacji verus rozwój instytucjonalny.Wielu krytyków terapii szokowej (Stiglitz 1999;Kolodko 2004) twierdzio, że nacisk, jaki KonsensusWaszyngtoński kad na stabilizację i liberalizację, bykosztowny dla krajów transformacji, ponieważ hamowarozwój instytucjonalny, co z kolei prowadzio do spowolnionegowzrostu (gospodarczego, przyp. tum.). Najbardziejaktualne i dogębne kontrargumenty do ich tezyznaleźć można w książce Hartwella (2013), w którejdowodzi dwóch rzeczy. Po pierwsze, pomimo iż dobreinstytucje wspomagają wzrost, reformy liberalizujące sąrównież niezbędne. Havrylyshyn i van Rooden (2008)i Havrylyshyn (2010) ujęli to nieco inaczej: w okresieprzejciowym początkowy impuls dla ożywienia gospodarczegopochodzi przede wszystkim z wczesnych instrumentówliberalizacji rynku, na dalszych etapach usprawnieniainstytucjonalne nie są jednak konieczne dla zrównoważonegowzrostu. Po drugie, Hartwell (2013) wskazujena niezwykle istotny fakt rzeczywistoci ekonomiczno-politycznej,a mianowicie pokazuje, że państwa,które najwolniej reformoway swoje instytucje, należa-y nie do grupy szybko wprowadzających zdecydowanereformy liberalne reformatorów, ale reformatorów powolnych(mowa tu zwaszcza o krajach byego ZSSR).W zawiązku z tym twierdzenie, jakoby szybka liberalizacjamiaa w jakikolwiek sposób hamować rozwój instytucjonalny,jest będne.Sekwencjonowanie to jasno ukazuje Wykres 2. Europarodkowa i Państwa Batyckie (CEB) od samego początkuaż do dzi wyprzedzają kraje byego ZSSR podwzględem zarówno liberalizacji, jak i rozwoju instytucjonalnego.Na Wykresie 1 widzimy duże luki powstającez biegiem czasu, i po raz wtóry wystarczy dla dobregozilustrowania tej tendencji spojrzeć na różnice międzyPolską a Ukrainą.Dokonam teraz podsumowania historii reform na Ukrainie.Z tego co wiem, nie występują w literaturze różnicezdań co do tego, że Ukraina należaa do grupymBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 13

maruderów jeżeli chodzi o reformy gospodarcze, oraz żeod momentu uzyskania niepodlegoci pozostawaa dalekow tyle za czoowymi reformatorami Europy rodkowej.Są też jednak dobre wieci. Nawet na polu reformekonomicznych Ukrainie udao się w końcu osiągnąć wysokipoziom liberalizacji rynku, choć jakoć instytucji,jak już wspomniano powyżej, nadal nie jest zadowalająca.Pomimo, iż na początku swojej drogi, w 1994 roku,zajmowaa ona przedostatnie miejsce wród państwbyego ZSRR, w roku 2013 znajdowaa się już na szczycietego zestawienia, razem z Gruzją (zawdzięczającejswoją pozycję o wiele bardziej udanej [niż PomarańczowaRewolucja przyp. tum.] Rewolucji Róż) oraz zapomnianą,niewielką Modawią 7 . Początkowo wydawać sięto może niespójne z wczeniejszymi stwierdzeniami mówiącym,iż reformy na Ukrainie przeprowadzone zostayzbyt wolno i w niewystarczającym stopniu; odpowiedziąjest fakt, iż w przeciwieństwie do kilku państw byegoZSSR, w których nastąpio odwrócenie procesu reform— Rosji, Kazachstanu, Azerbejdżanu czy Uzbekistanu— na Ukrainie sytuacja taka nie miaa miejsca, nawetza Janukowycza. Tak więc pomimo sabych początków,Ukraina z czasem staa się państwem o niepenej, alejednak dziaającej gospodarce rynkowej.Figure 2: Liberalization and institutions, 1994-2010 / Wykres 2: Liberalizacja i instytucje, 1994-2010Sequence of Economic Liberalization /Sekwencja liberalizacji ekonomicznejSequence of Institutional Development /Sekwencja rozwoju instytucjonalnego4.504.504.004.003.503.503.003.00LIB1.50INST1.5050%50%1.501.501.001.0019941999 2005 201019941999 2005 2010Central EuropeBalticsCentral EuropeBalticsSouth-East EuropeFSUREFSouth-East EuropeFSUREFPolandUkrainePolandUkraineSource: Author’s computations from EBRD Transition ProgressIndex online files.Źródło: Wyliczenia autora na bazie Wskaźników Przejcia EBRDdostępnych online.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 14

Figure 3: Business climate in selected transition countries, 2011 and 2012 / Wykres 3: Klimat biznesowy w wybranychkrajach transformacji, 2011 i 2012Business Environment / Warunki prowadzenia działalności gospodarczejGeorgiaLatviaLithuaniaArmeniaPolandAzerbaijanMoldovaRussiaUkraine200 150 100 50 050100150200Ease of Doing Business 2011 (country ranking)Łatwość prowadzenia biznesu 2011 (ranking krajów)Index of Econmic Freedom 2012 (country ranking)Indeks wolności gospodarczej 2012 (ranking krajów)Source: World Bank, Ease of Doing Business Report (2011);Heritage House, Annual Report on Economic Freedoms (2012).Źródło: Bank wiatowy, atwoć Prowadzenia Biznesu (2011);Heritage House, Roczny Raport dot. Swobód Ekonomicznych (2012).Figure 4: Corruption rankings, 2012 / Wykres 4: Ranking korupcji, 2012160140120100806040200Ukraine Russia Belarus Kazakhstan Serbia Latvia Turkey Hungary PolandSource: Transparency International (2013). Źródło: Transparency International (2013).mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 15

1.2. Evolution of democracy and personal freedoms1.2. Rozwój demokracji i wolnoci osobisteUkraines transition differs considerably from that of itsFSU group on the dimensions of democracy, personalfreedoms, civil society. Thus one sees in Figure 5 thatwhile Ukraines Freedom House Rating is far from thatof Central Europe and Baltics, it has, though, most ofthe period scored better than the FSU groups (FSU REFbeing countries with moderate levels of reforms, FSU-LAG the most lagging and authoritarian cases: Belarus,Uzbekistan, Turkmenistan). While one sees a clear movetowards authoritarianism in most of the FSU afterthe limited initial improvements of the early nineties,Ukraine does not exhibit such a trend, although somevacillations towards less democracy in the second Kuchmaterm, and under Yanukovich since 2010. Togetherwith Georgia, Ukraine remains among the most democraticin the FSU.The focus in this paper is economic performance, henceI do not expand on other indicators of democracy likepersonal freedoms, freedom of the press, etc. But it is notablethat these generally show Ukraine to be among thebest among the FSU countries, even if it is still laggingbehind Central Europe. Indeed, offsetting many economicfailures of the Orange Revolution, one must notethat organizations such as Freedom House, UN HumanRights Commission, and others give Ukraine very highscores in the years 2005-2010 (see: Havrylyshyn, Burlyuk,Kobzar, forthcoming).While we analysts insist on panting the pictures of thecities with sometimes dry statistics, the worlds populationneeds little convincing that the Ukrainian peopleyearn for personal freedoms an democracy. The strongunderlying desire for democracy on the part of the demos,is evidenced by the Orange Revolution, and evenmore so by the Euromaidan. After the great disillusionmentof the Orange Revolution, most analysts didnot expect the people to be prepared to come out onthe streets again despite the egregious abuses of authorityby the Yanukovich regime — that they did is a clearsign of the strength of democratic urges in society.It is beyond the scope of this paper to discuss why andthe consequences for future prospects. I make only onetentative assertion without evidence: the demonstratorstoday have learned the mistakes of the Orange demonstrators,assuming that their chosen leaders will bePrzebieg procesu transformacji na Ukrainie różni się znaczącood tych mających miejsce w pozostaych krajachbyego ZSRR pod względem demokratyzacji, swobód osobistychi występowania spoeczeństwa obywatelskiego.Dlatego też, jak widać na Wykresie 5, choć w rankinguFreedom House Ukraina znajduje się daleko za państwamiEuropy rodkowej i Batyckimi, w prawie każdymokresie wypada lepiej od pozostaych państw by-ego ZSRR (ang. FSU; FSU REF oznacza w niniejszejpracy kraje byego Związku Radzieckiego z umiarkowanympoziomem reform, FSU LAG za — najbardziej zacofanei autorytarne kraje byego Związku Radzieckiego:Biaoru, Uzbekistan i Turkmenistan). W przypadkuwiększoci z tych krajów, po początkowym okresiepozytywnych zmian na początku lat 90., zauważyć możnawyraźną tendencję do powrotu do autorytaryzmu.Na Ukrainie jednak trend ten nie występowa, nawetpomimo skonnoci do ograniczania demokracji podczasdrugiej kadencji prezydenckiej Kuczmy, czy za rządówJanukowycza od 2010 roku. Obok Gruzji Ukraina pozostajejednym z najbardziej demokratycznych krajówbyego ZSRR.Niniejsza praca dotyczy przede wszystkim kwestii związanychz wynikami gospodarczymi, toteż nie będę dalejomawia innych związanych z demokratyzacją miar, takichjak wolnoci osobiste, wolnoć prasy itp. Warto jednakzauważyć, że jeżeli weźmie się je pod uwagę, Ukrainaokazuje się być zwykle jednym z najlepiej wypadającychpaństw byego ZSRR, nawet jeżeli wciąż pozostaje wtyle za krajami Europy rodkowej. Niejako dla zrównoważeniaporażek natury ekonomicznej PomarańczowejRewolucji, należy zauważyć, że organizacje takie jakFreedom House czy Komisja ds. Praw Czowieka ONZi inni oceniali Ukrainę bardzo wysoko w latach 2005-2010 (pod względem jakoci demokracji, przyp. tum.)(zobacz: Havrylyshyn, Burlyuk, Kobzar, w druku).O ile my, analitycy, nalegamy na opisywanie miast zapomocą niejednokrotnie suchych statystyk, wiatowa opiniapubliczna nie potrzebuje przekonywania żeby uwierzyć,że Ukraińcy marzą o wolnociach osobistychi o demokracji. Silne pragnienie demokracji wród mieszkańcówUkrainy jest widoczne poprzez fakt wybuchuPomarańczowej Rewolucji, a w jeszcze większymstopniu — powstanie Euromajdanu. Po wielkimmBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 16

etter, and have formed numerous civil society NGOgroups to monitor the leaderships actions, and manymaidantsyi have gone into politics directly — witnessthe large role of a new party called Samopomich (Self-Help), which came third in the October 26 elections.rozczarowaniu pomarańczową rewolucją, większoć analitykównie spodziewaa się, że ludzie są gotowi ponowniewyjć na ulice, nawet pomimo rażących nadużyć wadzyreżimu Janukowycza — to, że to zrobili, najlepiej wiadczyo godzie demokracji w spoeczeństwie. Wyjanienie,dlaczego tak się stao i jakie to będzie miao w przyszo-ci konsekwencje, wykracza poza zaożenia niniejszegoopracowania. Pozwalam sobie na postawienie tylko jednejniemiaej tezy bez przytaczania dowodów: osobydzisiaj demonstrujące nauczyy się na będach „pomarańczowychdemonstrantów, którzy zakadali, że „ichliderzy okażą się lepsi, i stworzyli liczne obywatelskie organizacjepozarządowe w celu monitorowanie poczynańobecnych liderów. Ponadto, wielu „maidantsyi (protestującychna Euromajdanie, przyp. tum.) bezporedniozaangażowao się w politykę, czego dowodem jest dużeznaczenie nowoutworzonej partii „Samopomich (Samopomoc),która zajęa trzecie miejsce podczas wyborów26 października 2014 roku.Figure 5: Freedom rating by country groups, 1990-2013 / Wykres 5: Ranking wolnoci wg. grup krajów, 1990-201387CEBalticsSEEFSUREF FSULAG Poland Ukraine65Freedom Rating4321019901991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013Source: Freedom House annual Reports on Democracy,various years.Źródło: Coroczne raporty Freedom House „Reportson Democracy, różne lata.Country Groups:SEE — South East Europe.FSU REF — Former Soviet Union countries with moderate levelsof reforms.FSU LAG — Former Soviet Union most lagging and authoritariancountries: Belarus, Uzbekistan and Turkmenistan.Grupy państw:SEE — Europa Poudniowo-wschodnia.FSU REF — kraje byego Związku Radzieckiego z umiarkowanympoziomem reform.FSU LAG — najbardziej zacofane i autorytarne kraje byegoZwiązku Radzieckiego: Biaoru, Uzbekistan i Turkmenistan.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 17

2. The outcomes of transition2. Efekty transformacji2.1. Conventional economic indicators2.1. Konwencjonalne wskaźniki gospodarczeThe central economic performance issue of the transitionperiod has been how rapidly a country recoveredfrom the inevitable decline of output in the early years.Just how much output declined tends to be exaggeratedby the problem of comparing socialist measures of output(NMP) and the market economy definition, GDP.But no one questions there was a substantial decline formore than 10-15% on countries which recovered early —between 1993 and 1995 — while in those that did notsee the recovery until the late nineties, the fall was over50%. This difference is often taken to mark out the moresuccessful from the less successful ones. Ukraine, as isclear in Figure 6, was in the latter group. 8 Since 1989,there has been a clear divergence of GDP per capita inUSD, with Central Europe and the FSU countries, witha gap opening wider and wider in the same way we sawfor TPI in Figure 1. Comparing Ukraine and Poland,one sees the same gap. Ukraine was among the last toexperience a recovery and even after 20+ years to be nearthe low end of per capita income rankings. Just howmuch of a disappointment this was can better be understoodby noting that at the end of the Socialist period,Ukraines estimated per capita GDP was considered tobe about the same as that of Russia, Belarus, and Poland.By 2012, World Bank data showed Ukraine wasfar behind:• Russia∼15,000 USD• Poland∼13,000 USD• Ukraine∼4,000 USDNajistotniejsze dla wyników gospodarki okresu przejciowegojest to, jak szybko kraj poradzi sobie z nieuniknionymspadkiem produkcji w pierwszych latach transformacji.To, jak szybko wielkoć produkcji ulega obniżeniu,jest zwykle wyolbrzymiane ze względu na porównywaniesocjalistycznego Produktu Krajowego Netto (ang.Net Material Product) z miernikiem stosowanym dla gospodarkirynkowej, PKB (Produktu Krajowego Brutto,przyp. tum.). Nikt nie kwestionuje oczywicie, że w krajach,w których sytuacja gospodarcza poprawia się doćwczenie — pomiędzy 1993 a 1995 rokiem — nastąpispadek (produkcji, przyp. tum.) o 10-15%, natomiastw państwach, w których ożywienia gospodarczego nienastąpio aż do końca lat 90., spadek ten sięga ponad50%. Różnicy tej używa się często jako miary sukcesu(procesu transformacji, przyp. tum.). Jak jasno widaćna Wykresie 6, Ukraina znajduje się w grupie krajów,które nie poradziy sobie najlepiej 8 . Począwszy od 1989roku pogębiaa się — osiągając coraz większe rozmiary— różnica pomiędzy poziomem PKB per capita w krajachEuropy rodkowej i byego ZSRR, podobny procesmia też miejsce w przypadku przedstawionych na Wykresie1 Wskaźników Przejcia (TPI). Podobne różnicemożna zauważyć porównując Ukrainę z Polską. Ukrainadowiadczya ożywienia gospodarczego jako jedna zostatnich i nawet po ponad 20 latach znajduje się naszarym końcu rankingów dochodu per capita. To, jakbardzo jest to rozczarowujące, najlepiej widoczne jestgdy przypomnimy sobie, że pod koniec ery socjalistycznejszacunkowe PKB per capita dla Ukrainy byo namniej więcej tym samym poziomie co Rosji, Biaorusii Polski. Dane Banku wiatowego z 2012 roku pokazują,jak daleko w tyle Ukraina znajduje się obecnie:• Rosja∼15,000 USD• Polska∼13,000 USD• Ukraina∼4,000 USDmBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 18

Figure 6: Evolution of GDP per capita by Transition Country Groups, Poland and Ukraine / Wykres 6: Zmianyw PKB per capita w grupach krajów okresu przejciowego, w Polsce i na Ukrainie20 00018 000CE Baltics FSU9 Poland Ukraine16 000GDP per Capita (current US $)14 00012 00010 000800060004000200001990 1995 2000 20052010 2012Source: World Bank, World Development Indicators.Źródło: Bank wiatowy, Wskaźniki Rozwoju wiata.Country Groups:CE — Central Europe (Croatia, Czech Republic, Hungary,Poland, Slovak Republic, and Slovenia).FSU9 — Former Soviet Union (Armenia, Azerbaijan, Georgia,Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Moldova, Russia Federation,Tajikistan, and Ukraine).Baltics — (Estonia, Latvia, and Lithuania).Grupy państw:CE — Europa rodkowa (Chorwacja, Czechy, Węgry, Polska,Sowacja i Sowenia).FSU9 — Kraje byego Związku Radzieckiego (Armenia,Azerbejdżan, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Modawia, Rosja,Tadżykistan i Ukraina).Baltics — Kraje Batyckie (Estonia, Litwa i otwa).Of course, Russias high number can be attributed tothe luck of having oil and gas. But to see Poland outpaceUkraine to reach a value three times higher canonly be attributed to Polands much more vibrant movetowards a market economy, including the consequent acceptanceinto EU membership. 9 Indeed, this comparisonplays a huge role in understanding why Ukrainians fromthe western regions are overwhelmingly in favor of anEU orientation; they have more opportunities — throughTV, travel, work — to see Polands achievementsdirectly. And attribute its success to the EU orientation.If one speaks of hopes and disappointments, forUkrainian people, this GDP comparison is a very realthing, unlike the abstract TPI values we social scientistsuse to measure transition progress, on the grounds thatit is the TPIs that create the means for achievement ofthe end goals of living standards. 10Oczywicie, dobry wynik Rosji można przypisać „szczę-liwemu przypadkowi posiadania ropy naftowej i gazu.Jednak to, że Polska przegonia Ukrainę trzykrotnie,wytumaczyć można jedynie jej znacznie szybszym zwrotemw stronę gospodarki rynkowej, w tym także wynikającąz tego decyzją o wstąpieniu do UE 9 .Porównanie to pozwala w dużej mierze zrozumieć, dlaczegomieszkańcy Zachodniej Ukrainy są tak zdecydowaniepro-europejscy; mieli szansę — czy to dzięki telewizji,czy poprzez pracę lub podróże — żeby z bliska przyjrzećsię polskim osiągnięciom, które przypisują czonkostwuw UE. Mówiąc o nadziejach i rozczarowaniach naroduukraińskiego, przedstawione porównanie PKB per capitajest dla Ukraińców bardzo odczuwalne, w przeciwieństwiedo abstrakcyjnych miar w stylu WskaźnikówPrzejcia (TPI), używanych przez naukowców do mierzeniapostępów procesu transformacji, ze względu nato, iż dotyczą czynników pozwalających na osiągnięciemBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 19

Many other economic performance statistics could be citedto confirm Ukraines inflows per capita, cumulatedsince 1990 by the EBRD. I choose only one, FDI, whichis important for its contribution to growth and a goodindicator of external assessment of an economy. A fewselected countries are shown in Table 1. In 2012, FDItotaled 1,469 USD for Ukraine, far below the levels ofthe leading Central European and Baltic recipients ofFDI, with Estonia at the top of the list with 11,177 USDand the CE average at 5,671 USD. Not shown, Kazakhstanleads the way in the FSU with 5,993 USD thanksto oil investment, and strikingly, tiny embattled Georgiahad 2,245 USD. It is little comfort that Ukraine hadmore than four FSU countries — Moldova, Kyrgyz, Uzbekistanand — no surprise —Tajikistan, at the bottomwith 167 USD.ostatecznego celu, jakim jest wysoki standard życia 10 .Na potwierdzenie poziomu dochodów per capita na Ukrainiemożna by przytoczyć wiele innych wskaźników ekonomicznych,gromadzonych od 1990 roku przez EBRD.Osobicie zdecydowaem się na wybór Bezporednich InwestycjiZagranicznych (BIZ) , gdyż jest on istotny dlawzrostu gospodarczego i dobrze suży zewnętrznej oceniesytuacji gospodarczej. Dane dla kilku wybranych krajówprzedstawione zostay w Tabeli 1. W 2012 roku wartoćBIZ dla Ukrainy wynosia 1 469 USD — znacznie poniżejpoziomu w Europie rodkowej i krajach Batyckich,z Estonią i jej 11 177 USD na czele, oraz rednią dla Europyrodkowej na poziomie 5 671 USD. Niewidoczny wtabeli Kazachstan prowadzi w rankingu krajów byegoZSRR z 6 993 USD, który to wynik zawdzięcza dochodomz ropy, a niewielka, pogrążona w chaosie Gruzjamoże się o dziwo pochwalić wynikiem na poziomie 2 245USD. Pewne pocieszenie stanowi fakt, że wynik Ukrainyjest lepszy od wyników czterech byych republik radzieckich:Modawii, Kirgistanu, Uzbekistanu i — bezniespodzianki — znajdującego się na końcu zestawieniaTadżykistanu, z jego 167 USD.Table 1: Cumulative FDI per capita in USD – 2012 / Tabela 1: Skumulowane BIZ per capita w USD – 2012Estonia 11,177Central Europe Average 5,671Poland 4,334Romania 3,534Georgia 2,225Former Soviet Union Ref. Average 1,878Ukraine 1,469Uzbekistan 264Source: EBRD, Transition Report (2013). Źródło: Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBRD),Sprawozdanie Przejciowe (2013).mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 20

2.2. Social well-being measures2.2. Miary dobrobytu społecznegoIt is well-known in the early transition literature thatthe central debate about how to proceed divided intotwo schools of thought: the Big-Bang — or rapid — reformers,vs. the Gradualists. A number of issues differentiatedthe two, but in practice the key difference hadto do with the social pain inflicted by the transition. 11That some GDP decline, joblessness, and social pain wereinevitable all agreed, starting with Kornais (1994)exposition of the inevitable transformational recession.The most popular argument of the gradualists concernedminimizing any pain by avoiding what was labeledas the Shock Therapy 12 of the Big-Bang. It is nothard to imagine that for politicians worried about votesthis would have great appeal; Aslund and Djankov(2014) allude to such a populist sentiment. Indeed inUkraine the leaders of the first government very oftenexplained publicly their decision to delay reforms as away to avoid the pains of shock therapy seen in Polandand Russia. A central part of the argument in thispaper is that such incorrect reasoning was the key to aslow start and a wrong direction for reforms in Ukraine.It is today easy enough to show this reasoning waswrong, as the ex post empirical evidence overwhelminglyshows a correlation contrary to that argued by gradualism:countries that delayed reforms and moved sloweron liberalization (the FSU) suffered the greatest socialpain. 13In the long run, the much better performance of the rapidreformers is clear in the sharp divergence of GDP percapita; recovery came much earlier there, and after 20+years the levels reached are far higher. But for those whohave any doubts about GDP per capita as a measure ofwelfare, there has been available for two decades a fullermeasure thereof, in the form of the UNDPs HumanDevelopment Index, which adds to GDP direct measuressuch a s provision of health, education, measures ofincome distribution, poverty and the like. Figure 7 illustratesthis evidence confirming the superiority of rapidreform strategy. The countries of Central Europe andthe Baltics are unquestionably the leaders in speed of liberalization,and their HDI values suffered very little inthe first 5-10 years, unlike the FSU countries includingUkraine. By 1995, CEs welfare levels are back to theirstarting point, and continue to rise steadily — in effectLiteratura wczesnego okresu przejciowego dokadnie opisuje,w jaki sposób gówny nurt debaty dotyczącej tego,jaki kurs zmian należy obrać, koncentrowa się wokódwóch szkó mylenia: zwolenników szybkich reform(ang. Big-Bang) oraz zwolenników transformacji gradualistycznej.Nie zgadzali się oni w wielu kwestiach, jednakkluczowa różnica sprowadzaa się do odmiennegopodejcia do problemu spoecznych kosztów reform 11 .Co do tego, że spadek PKB, bezrobocie oraz koszty spo-eczne byy nieuniknione, nie byo wątpliwoci; jużKornai (1994) zwróci uwagę na recesję jako nieuniknionenastępstwo transformacji. Najbardziej popularnymargumentem zwolenników transformacji gradualistycznejbya możliwoć zminimalizowania kosztów dla spoeczeństwapoprzez uniknięcie tak zwanej „terapiiszokowej 12 związanej z szybkim wprowadzaniem zmian(Big-Bang). Jak nietrudno się domylić, teoria ta byaatrakcyjna dla troszczących się o gosy wyborców polityków;Aslund i Djankov (2014) wspominają o takichpopulistycznych przesankach. Ukraińscy liderzy polityczniz pierwszego rządu (po odzyskaniu niepodlego-ci, przyp. tum.) rzeczywicie wielokrotnie tumaczyliswoją decyzję o odroczeniu reform chęcią uniknięciawysokich kosztów spoecznych „terapii szokowej, jakiebyy udziaem obywateli Polski i Rosji. Koronnym argumentemniniejszego opracowania jest przekonanie, iżpowyższe będne rozumowanie byo kluczową przyczynąpóźnego startu i nieodpowiedniego kierunku reformna Ukrainie. Dzi niezwykle atwo jest udowodnić, żerozumowanie to rzeczywicie byo niepoprawne, jako żedowody ex post w zdecydowany sposób pokazują wspózależnociodwrotne do tych przedstawianych przez zwolennikówgradualizmu: państwa (sporód byych republikradzieckich), które zwlekay z wprowadzaniem reformi opóźniay proces liberalizacji, poniosy najwyższekoszty spoeczne 13 .W duższej perspektywie lepsze wyniki krajów, któreszybko wprowadziy reformy, są widoczne w ostrych rozbieżnociachw PKB per capita; o wiele wczeniej doznayone ożywienia gospodarczego, a w ponad 20 latpóźniej ich wyniki są o wiele bardziej imponujące. Dlatych, którzy mają wątpliwoci co do tego, czy PKB percapita jest dobrą miarą dobrobytu, dostępna jest peniejszastatystyka w postaci stworzonego UNDP wskaźnikamBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 21

fulfilling the popular expectations that transformationto a market economy would improve living standards. 14The Baltics, with a slightly later start, and perhaps moredistorted economies, needed 10 years to recover fully,but by 2010 were far ahead of their starting pointas well. The FSU 9 (and Ukraine) only started around2010. While this last underestimates how much betteroff are their middle classes, it may in fact capture wellthe broader reality of the lagging economic position ofrural and low income segments of their societies.There are many other indicators that could be shownon performance, and they almost all point to the sameconclusion: since independence Ukraines economic performancehas been worse than that of most countriesin Central Europe and even worse than some of its closerneighbors of the FSU. A similar conclusion aboutthe lag of reforms was shown by the data in Section2, which of course immediately suggests a possible causeand effect relation: that the poor performance wasdue to the lagging reforms. For the people on the Euromaidan,and indeed much of the population of Ukraineand other FSU countries, this is quite compelling. But Ihave no illusions that the visual appearance of a correlationof such data is enough to convince all the critics ofBig-Bang, who can of course immediately point to moresophisticated logical methodology arguments, startingwith noting a comparison of this sort is simply Post HocErgo Propter Hoc, and going on to point out the manyother variables that can explain the performance differencelike historical inertia, distance from Europe, EUmembership and so on. This paper will not pretend tohave a complete response to these criticisms, but will inthe Section 4 begin to provide a more rigorous analysiswith some initial, simple econometrics. But first, to avoidoverstating how bad the performance of Ukraine hasbeen, let me note that there has been significant progresssince independence.rozwoju spoecznego (ang. Human Development Index,przyp. tum.), która oprócz PKB uwzględnia bezporedniemiary takie jak zdrowie, edukacja, dystrybucja dochodów,ubóstwo i inne. Zależnoci te, potwierdzającewyższoć strategii szybkich reform, widoczne są na Wykresie7. Państwa rodkowoeuropejskie i batyckie są bezwątpienia liderami jeżeli chodzi o szybkoć procesu liberalizacji,a podawane dla nich wartoci HDI niewielezmalay w ciągu ostatnich 5-10 lat, w przeciwieństwiedla tych obliczanych dla byych republik radzieckich,w tym również dla Ukrainy. Już w 1995 roku poziomdobrobytu w państwach Europy rodkowej powróci dopoziomu wyjciowego i od tamtej pory systematyczniewzrasta, w efekcie speniając oczekiwania, że przejciedo gospodarki rynkowe poprawi standard życia 14 . Krajebatyckie, które rozpoczęy proces transformacji niecopóźniej, a dodatkowo już na początku miay nieco większeproblemy gospodarcze, potrzeboway 10 lat żeby wpeni wyjć z zapaci, ale w 2010 roku również byy już(pod względem wyników gospodarczych, przyp. tum.)daleko od punktu wyjcia. Dziewięć byych republik radzieckich(FSU 9) oraz Ukraina w 2010 roku byy dopierona początku drogi. Chodź ten ostatni fakt nie pokazuje,jak poprawia się sytuacja ich klasy redniej, wdobry sposób oddaje szerszą rzeczywistoć zacofanychekonomicznie terenów wiejskich oraz warstw spoeczeństwao niższych dochodach.Istnieje wiele wskaźników, których można używać dlaoceny stanu państwa, i większoć z nich jasno wskazuje,że od odzyskania niepodlegoci sytuacja gospodarczaUkrainy pozostaje gorsza od tej w państwach Europyrodkowej, a co gorsza — nawet niektórych bliższychsąsiadów z byego ZSRR. Podobne wnioski dotycząceopóźnień we wprowadzaniu reform widoczne sądzięki danym przytoczonym w rozdziale 2.1, co naturalniekaże myleć o możliwym związku przyczynowo skutkowym,a mianowicie, iż sabe wyniki gospodarcze sąwynikiem opieszaoci w implementacji procesu reform.Takie rozumowanie jest doć przekonujące dla osób zEuromajdanu i większoci spoeczeństwa na Ukrainie,oraz w innych byych republikach radzieckich. Nie mamjednak żadnych zudzeń co do tego, że samo przedstawieniewynikających z dostępnych danych korelacji przekonawszystkich krytyków szybkiego wprowadzania reform,którzy mogą naturalnie natychmiast wysunąć wyrafinowaneargumenty logiczne, począwszy od wytknięciapowyższemu rozumowaniu będu Post Hoc ErgoPropter Hoc przez wskazanie na inne czynniki, którymimożna wytumaczyć sabe wyniki gospodarcze, takie jakmBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 22

to historyczne, odlegoć od Europy, przynależnoć doUE lub jej brak itp. W niniejszym opracowaniu nie udasię co prawda w peni odeprzeć wszystkich krytycznychzarzutów wysuwanych przez zwolenników teorii gradualistycznej,w Rozdziale 4 zostanie jednak przedstawionabardziej rygorystyczna analiza przeprowadzona przyużyciu prostego modelowania ekonometrycznego. Zanimjednak to nastąpi, pozwolę sobie zauważyć, że Ukrainadokonaa jednak od momentu uzyskania niepodlegocipoważnych postępów i nie chciabym, żeby czytelnicyodnieli wrażenie, że jej sytuacja gospodarcza jest cakiembeznadziejna.Figure 7: Human Development Index (HDI) for Selected Country Groups and Countries, 1990-2013 / Wykres 7:Wskaźnik Rozwoju Spoecznego (HDI) dla wybranych grup krajów i poszczególnych państw, 1990-20130.90.85CE Baltics FSU9 Poland Ukraine0.8Human Development Index0.750.70.650.60.550.51990 1995 20002005 20102013Source: United Nations Human Development Reports.Źródło: Wskaźniki Rozwoju Spoecznego Organizacji NarodówZjednoczonych.The HDI compiled by UNDP is an index of humanwell-being/welfare. Range 0.0-1.0; top value 2010 — Norway=0.944;lowest value: Sierra Leone=0.275Wskaźnik Rozwoju Spoecznego stworzony przez ONZ jest miarądobrostanu czowieka. Zakres: 0.0-1.0; najwyższa wartoć w 2010— Norwegia=0.944; najniższa wartoć: Sierra Leone=0.275.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 23

2.3. But it is still better than in the Soviet period...2.3. Mimo wszystko jest lepiej, niż w czasach sowieckich...The benchmark used in this paper to assess Ukrainesperformance are other transition countries — with specificreference to Poland for emphasis. I contend thatthis is an appropriate benchmark, given the desires ofthe population who voted for independence in the beliefthis would bring a normal life no worse than in Germanyor France (translation from Ukrainian in Hrytsak,2014, p.11). The focus on Poland also has specific justification:they are of similar size, they started at aboutthe same level of development, their economic structureswere broadly similar though Ukraine had a little highershare of agriculture. As any analogy, this one is not perfect,and many Ukrainian analysts especially point toPolands fully-fledged nation status, and it shorter historybeing under a communist regime. A detailed analysisof such similarities and differences is beyond the scopeof the present paper, though the most relevant aspectswill be addressed briefly in Section 4. Before moving tothat analysis, however, it is useful to make the pointthat with a different benchmark — Ukraine in the Sovietperiod — one must conclude that progress has beenmade and that the standard of living for a very largepart of the population today is much improved.Let me note only qualitatively the three main ways inwhich Ukraine today is better off, including a criticalnon-economic dimension — nationhood. First, consumptionstandards of all but the very poorest, eldest partsof the population are far ahead of these in the Soviet period.Automobile ownership, modern housing appliances,diversity of food, clothing household goods are vastlydifferent. That there is a large middle class is evidencedby many things: traffic jams that a thousand oligarchscould not possibly cause even if they all came in theirconvoys at the same time; considerable internationaltravel for vacation, shopping, studies, business, etc.Secondly, Ukrainian exports and imports have becomeincredibly diversified geographically, starting from a virtuallyclosed economy. In the last years of Soviet period,a study showing trade within the Socialist camp, andamongst FSU republics showed Ukraines exports outsidethis camp were about 4-5% of GDP (Baltic republicshad similar values). By today, Ukraines trade toGDP ratio is slightly higher than Polands and most importantanalytically, at about the norm one expects inPunktem odniesienia dla oceny sytuacji gospodarczejUkrainy są w niniejszym opracowaniu inne kraje transformacji,ze szczególnym naciskiem poożonym na Polskę.Uważam, że jest to odniesienie odpowiednie, gdyżodzwierciedla marzenia o „normalnym życiu, nie gorszymniż w Niemczech czy we Francji (tumaczenie zukraińskiego, Hrytsak, 2014, s.11.) gosujących za niepodlegociąUkraińców. Skupienie się na porównaniachz Polską również jest uzasadnione: oba kraje są podobnejwielkoci, startoway z mniej więcej tego samego poziomurozwoju, a ich struktura gospodarcza bya bardzopodobna, chodź na Ukrainie nieco większe znaczenie odgrywaomoże rolnictwo. Nie jest to porównanie idealnei wielu ukraińskich analityków zwraca uwagę na fakt, iżPolska cieszya się statusem oddzielnego narodu, a do tegokrócej znajdowaa się pod komunistycznym reżimem.Szczegóowa analiza tych podobieństw i różnic wykraczapoza ramy niniejszego opracowania, choć najistotniejszedla naszych celów aspekty zostaną omówione pokrótcew Rozdziale 4. Zanim przystąpimy jednak do samej analizy,warto zauważyć, że przyjmując inny punkt odniesienia— Ukrainę z czasów sowieckich — nie można niezauważyć, że dokonay się pewne zmiany, a standard życiadużej częć spoeczeństwa uleg znacznej poprawie.Pozwolę sobie wspomnieć pokrótce o trzech paszczyznach,na których Ukraina radzi dzi sobie o wiele lepiej.Uczynię to przy uwzględnieniu niezwykle istotnegowymiaru pozaekonomicznego — faktu posiadania państwanarodowego. Po pierwsze, standardy konsumpcyjnewszystkich Ukraińców poza najbiedniejszą, najstarszączęcią populacji ulegy olbrzymiej poprawie w stosunkudo ery sowieckiej. Posiadane samochody, nowoczesnysprzęt gospodarstwa domowego, odzież, czy zróżnicowanadieta — wszystko to jest obecnie na zupenie innympoziomie. To, że istnieje liczna klasa rednia, widocznejest chociażby na zakorkowanych ulicach, których nawetwszyscy oligarchowie razem wzięci nie byliby w stanieswoimi konwojami w takim stopniu, w jakim są zakorkowane,zablokować, czy też po liczbie osób wyjeżdżającychna zagraniczne wakacje, na zakupy, na studia, czyw podróże biznesowe.Po drugie, na Ukrainie, która zaczynaa jako gospodarkapraktycznie zamknięta, nastąpia niesamowita dywersyfikacjaimportu i eksportu. W wietle wyników badańmBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 24

Chenery-type equations of economic structure (see: Broadman2005). To the present day, Ukraines economicdependence on Russia is a central issue of political importance,but while there is no doubt that virtually completedependence on energy imports continues, exportdependence has been sharply reduced.Havrylyshyn (2008) demonstrates that after 20 yearsexports to Russia are about 25% of total, while those tothe EU are even slightly higher and closely approximatevalues simulated by gravity model estimates. 15 Finally,regarding globalization, FDI may be far below potential,but even at the levels of Table 1 they do amount to morethan 40b USD, a substantial foreign presence.One might add the latest signs of globalization: signatureof the EU Association Agreement, and appointmentsof three foreigners to the new Cabinet of December 2,2014.The third important achievement is not per se of economicnature but has enormous significance for understandingUkraine: its being accepted in the world as a sovereignnation distinct from Russia. This includes not onlythe formal membership of Ukraine in all official bodies ofthe Worlds nations (UN, its affiliates, WTO, IMF, WB,etc.) but also identification of individuals in sports, 16 entertainment,politics, etc. as Ukrainians. The recognitionof Ukrainian as a language distinct from Russian has notgone as far, perhaps paradoxically because of Ukrainesvery democratic acceptance of human rights; whilst inRussia the nearly 10 million Ukrainian population doesnot enjoy Ukrainian speaking-schools, in Ukraine the17% of population who consider themselves Russian, haveextensive access to the 17% (sic!) of public schoolsthat provide teaching in Russian.przeprowadzonych w ostatnich latach istnienia ZSRR,analizujących wymianę handlową wewnątrz bloku socjalistycznegooraz pomiędzy poszczególny republikami sowieckimi,wartoć eksportu Ukrainy poza ZSRR i jegosojuszników wynosia ok. 4-5% PKB (podobnie sytuacjamiaa miejsce w republikach nadbatyckich). Dzi wielkoćhandlu zagranicznego w stosunku do PKB jest naUkrainie nieco większa niż w Polsce i, co ważniejsze, wynosimniej więcej tyle, ile spodziewać się można w strukturzegospodarczej opisanej w modelachCheneryego (patrz: Broadman (2005)). Ekonomicznazależnoć od Rosji nadal jest kluczową kwestią o olbrzymimznaczeniu politycznym, jednak chodź bez wątpieniauzależnienie od importu energii jest praktycznie cakowite,udao się znacznie zredukować zależnoć od eksportudo tego kraju. Havrylyshyn (2008) dowodzi, że wciągu ostatnich 20 lat eksport do Rosji zmala ącznieo 25%, podczas gdy do krajów UE jest nieco większyod szacunkowych wielkoci wyestymowanych przy pomocymodelu grawitacyjnego 15 . Wreszcie, skupiając sięnieco na aspekcie globalnym, BIZ znajduje się co prawdao wiele poniżej swoich możliwoci, jednak nawet napoziomie przedstawionym w Tabeli 1 wynosi ponad 40miliardów USD, co oznacza znacząca obecnoć na zagranicznychrynkach.Warto również wspomnieć o najnowszych przejawachzwrócenia się ku spoecznoci międzynarodowej: podpisaniuumowy stowarzyszeniowej z UE oraz mianowaniutrzech obcokrajowców do nowopowstaego 2 grudnia2014 roku rządu.Trzecie ważne osiągnięcie nie jest natury ekonomicznejper se, ma jednak olbrzymie znaczenie dla zrozumieniaUkrainy: uznanie w wiecie jej statusu jako niepodlegego,odrębnego od Rosji państwa narodowego. Dotyczy tonie tylko formalnego czonkostwa Ukrainy w uznanychorganach międzynarodowych (ONZ i jej agend, WTO,MFW, Banku wiatowego, itp.), ale również rozpoznaniareprezentujących ją sportowców 16 , artystów czy politykówjako Ukraińców. Jeżeli chodzi o uznanie językaukraińskiego za odrębny od rosyjskiego sytuacja niewygląda aż tak dobrze, w dużej mierze z winy samychUkraińców i ich powszechnej akceptacji praw czowieka;o ile na terenie Rosji blisko 10-milionowa spoecznoćukraińska nie ma dostępu do szkó z wykadowym językiemukraińskim, o tyle na samej Ukrainie 17% populacjisamookrelającej się jako Rosjanie ma do dyspozycjistanowiące 17% (sic!) wszystkich publicznych placówekszkoy z wykadowym językiem rosyjskim.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 25

3. Explaining why Ukraine fell behind3. Dlaczego Ukraina pozostała w tyle3.1. Why were reforms delayed? The Ukrainian Story 173.1. Dlaczego reformy były opóźnione? Ukraińska historia 17There is a wide consensus that the government ofKravchuk had very little interest in economic reforms,but why exactly was that the case is still argued.The most common answer then and now is that his dealto support independence meant the first policy prioritybecame nation-building: its political institutions, philosophy,mythology, and symbols such as the trident andthe Blue-and-Yellow flag. That he maintained his partof the bargain is not questioned here, but I will argue asomewhat revisionist position: that the consequent delayin economic reforms caused the poor performance,opened the door to oligarch formation, and weakenedthe economy so much that today this threatens sovereignty.How did this happen? Despite the popular strengthof the Rukh movement in public demonstrations for independencethroughout 1991-1992, Kravchuk handilywon the first presidential election, with Chornovil,Rukhs leader, getting a mere 23%. But Kravchuk wonby striking, in the words of Kuzio and Wilson (1994,p. 41), a Faustian Bargain with Rukh: he would steadfastlysupport independence on condition that he and hiscolleagues of the renamed communist party would providethe major part of a new government; in a word — aslong as there was to be no lustration. As noted, bothsides kept to the bargain, resulting in the common andfavorable interpretation on why economic reforms weredelayed: the priority had to be put on nation-buildingtasks like Ukrainization of the institutions of government,its laws, structures, symbols — economic reformwas supposed to come later.It was often said at the time that reforms should notbe rushed because Ukraine lacked a cadre of knowledgeableeconomists. But reform voices were many, in government,in parliament, or advisors local and foreign.As early as 1990-1991, Anders Aslund and many others,including myself, were amongst the last category. Theiraim was to convince those in power of the need for rapidreforms similar to the ones introduced in Poland or atIstnieje powszechna zgoda co do tego, że rząd Krawczukanie by szczególnie zainteresowany reformami, nadalpozostaje jednak przedmiotem sporów, dlaczego waciwietak byo. Najczęciej uważano — i uważa się nadal— iż zaangażowanie Krawczuka w odzyskanie niepodlegocirównoważne byo z przyjęciem za priorytet polityki„budowania narodu: jego instytucji politycznych,filozofii, metodologii, a także symboli takich jak trójząbi niebiesko-żóta flaga. Nie zamierzam kwestionować tego,że swoich zobowiązań w tym względzie dotrzyma,przedstawię natomiast niejako rewizjonistyczną tezę, iżwynikające z takiej polityki opóźnienia w implementacjireform gospodarczych miay konsekwencje w postaci sabychwyników (gospodarczych, przyp. tum.) i stworzeniawarunków dla rozwoju klasy oligarchów, a ponadtoosabio gospodarkę na tyle, że dzi zagrożona jest niepodlegoćkraju. Jak do tego doszo? Mimo popularno-ci i aktywnego uczestnictwa Ludowego Ruchu Ukrainy(ukr. „Rukh, Нард Рух Ураї) w demonstracjachniepodlegociowych w latach 1991-1992, Krawczuk zatwocią wygra wybory prezydenckie, a lider Rukhu,Czornowi, uzyska jedynie 23% poparcia. Pomimo, iżKrawczuk wygra miażdżącą przewagą gosów, zawarz Rukhem umowę, którą Kuzio i Wilson (1994, s. 41)nazwali „faustowskim paktem: obieca bowiem konsekwentniepopierać niepodlegoć pod warunkiem, że onsam i jego koledzy z byej partii komunistycznej stanowićbędą w nowym rządzie większoć; innymi sowy —że nie wszczęty zostanie proces lustracji. Jak jużwspomniano, obie strony transakcji umowy dotrzymay,w efekcie czego opóźnienia we wprowadzaniu reform gospodarczychpowszechnie i doć wygodnie tumaczonokoniecznocią uznania za priorytet procesu budowanianarodu, czyli ukrainizacją instytucji państwowych, jegopraw, struktur i symboli — o reformy ekonomiczne postanowionozatroszczyć się później.W tamtym okresie często powtarzano, że nie należy pieszyćsię zanadto z implementacją reform, ponieważ namBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 26

the least those of Gaidar in Russia in early 1992. Theremight have been less economists with market trainingin Ukraine than in Russia, Poland, or Czechoslovakia,but surely not than in the Baltics or faster moving neighborslike Moldova or Kyrgyz republic. Furthermore,the number of capable, knowledgeable individuals neededto lead the way was not great in any of the rapidreformer countries — they were counted in tens, nothundreds, and that many were available in Ukraine.The Rukh opposition, despite the fact that it did notwin the first Presidential election, still had considerablepower. However, its major leaders were not convincedof the need to move on the economic front, and indeedargued against this as a philistinic, dishonorable approachto building an independent Ukraine. Major Rukhfigures often referred to economic reforms derisively askovbasna polityka (sausage politics). A personal incidentreflects very well this democratic forces view. Ina York University Conference, organized in Toronto inthe fall of 1993 to assess the new direction of independentUkraine, both Viktor Pynzenyk, a member of Rukhand a reform-oriented economist, and I gave presentationssuggesting that a strong economy must also beone of the pillars of nation-building. This was thoughtphilistinic by the diaspora crowd, and they euphoricallyconcurred with the Kravchuk/Rukh position that thiscould be done later — in the words of the former, afterall, a baby must first crawl before it walks.Today, it is more widely accepted that the delays werea mistake. But back then many believed the reasonsfor the delay given by politicians to the public, like thepriority of nation-building, the social pain of rapid reforms,the lack of knowledgeable market economists,were sincere and correct. In retrospect, though, one mayquestion not only the objective validity of these arguments,but also the sincerity of the leadership. Is it possiblethat the real reason political leaders from formercommunist ranks delayed reforms was self-interest? Surely,it was not in the interest of the re-colored communistelite of Ukraine to move fast on economic reforms;like all former communist ruling classes, they were nothappy to simply go away and let the changes occur: theiraim was to try to retain elite power by having enoughtime to turn themselves into the new capitalists.Ukrainie brakowao odpowiednio dowiadczonych ekonomistów.Jednak za reformami opowiadao się wieleosób, zarówno w rządzie i parlamencie, jak i w kręgachlokalnych i zagranicznych doradców. Już w 1990-1991roku zarówno ja, jak i Anders Aslund i inni znajdowalimysię w tej ostatniej grupie. Naszym celem by-o przekonanie osób znajdujących się u wadzy o koniecznociprzeprowadzenia szybkich reform podobnychtym wprowadzonym w Polsce, albo chociaż tym autorstwaGajdara w Rosji na początku 1992 roku. Ekonomistówzaznajomionych dobrze z gospodarką rynkową faktyczniebyo na Ukrainie mniej niż w Rosji, Polsce czyCzechosowacji, jednak z pewnocią co najmniej tylu,ilu w krajach batyckich czy szybciej postępujących naprzód sąsiadach — w Modawii i Kirgistanie. Co więcej,w żadnym z krajów, które szybko przeprowadziy reformy,nie byo olbrzymiego zapotrzebowania na wyszkolonychspecjalistów — wystarczyo ich kilkudziesięciu,a nie kilkuset, a tylu z pewnocią można byo na Ukrainieznaleźć.Znajdujący się w opozycji Ludowy Ruch Ukrainy (Rukh),pomimo iż nie wygra wyborów prezydenckich, cieszysię za czasów pierwszego rządu znaczącymi wpywami.Jego liderzy nie tylko nie byli jednak przekonani o koniecznociwprowadzania zmian na polu gospodarczym,ale wręcz uważali ich popieranie za filistyńskie i niehonorowepodejcie do zadania budowania niepodlegejUkrainy. Najbardziej wpywowi dziaacze Rukhu reformygospodarcze okrelali pogardliwie mianem kovbasnej(kiebasianej, przy. tum) polityki. Poglądy te dobrzeoddaje pewna anegdota; na powięconej nowymkierunkom zmian na Ukrainie konferencji, zorganizowanejw York University w Toronto jesienią 1993 roku, zarównoWiktor Pynzenyk, proreformatorski ekonomistai czonek Rukhu, jak i ja sam, sugerowalimy podczasnaszych wystąpień, że dbaoć o silną ekonomię jest jednymz koniecznych elementów procesu budowania narodu.Diaspora ukraińska okrelia nasze poglądy mianemfilistyńskich i z entuzjazmem popara plany Krawczukai Rukh, by zająć się ekonomią w dalszej kolejnoci —cytując tego pierwszego „dziecko musi nauczyć się raczkować,zanim zacznie chodzić.Dzi co raz częciej uważa się, że opóźniania (w reformach,przyp. tum.) byy będem. Wówczas jednak wieluuważao je na usprawiedliwione i wynikające z jak najlepszychintencji, przyjmując za dobrą monetę tumaczeniapolityków o priorytetowej sprawie budowania narodu,kosztach spoecznych reform czy brakumBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 27

specjalistów od gospodarki rynnowej. Z perspektywy czasumożna jednak nie tylko podważyć powyższe wyja-nienia od strony merytorycznej, ale również zastanowićsię nad szczerocią wysuwających je polityków. Czymożliwym jest, że prawdziwe powody odsuwania reformprzez liderów wywodzących się z byego obozu komunistycznegobyy natury osobistej? Szybkie wprowadzeniereform gospodarczych nie leżao przecież w interesiewystępujących pod zmienionymi kolorami komunistycznychelit; jak wszyscy czonkowie byych komunistycznychklas rządzących nie chcieli przecież po prostu odsunąćsię od wadzy i patrzeć z boku na zmiany: ich celembyo zyskanie na czasie tak, by móc pozostać przy wadzyw nowym wcieleniu — jako kapitalici.3.2. Can early reform delays explain long-term performance?3.2. Czy opóźnienia we wprowadzaniu reform mogą tłumaczyć długoterminowe wyniki?That delays in reform implementation resulted in eventualpoor performance is strongly suggested in the numerouscharts and tables presented in this paper.The growing gap between market reform progress inUkraine and Poland, as well as other countries, is repeatedlymirrored in the numbers for various indicatorsof performance, including the broadest of those measures,the HDI. But can the casual empiricism seen visuallybe tested more rigorously? Will the hypothesis thatreform delays in early years are a significant variable inexplaining later performance differences withstand econometrictesting?A rigorous quantitative analysis of the too late hypothesisjust for Ukraine is not appropriate, as the thesisis a comparative one. Ukraine performed worse thanthe countries that did not delay reforms. Consequently,one needs to make this a comparative cross-country analysisdemonstrating whether indeed in case of transitioncountries, those that liberalized earlier and more quickly,performed better. Indeed, a key lesson drawn fromthe Ukraine story is that the model of transition reformsand results is not as simple as past literature has madeit. Instead, in this paper I will do the following. Firstly,using very crude OLS regressions, I shall demonstratethat there is enough indication of a positive correlationFakt, iż opóźnienia w implementacji reform skutkowaysabymi wynikami (gospodarczymi, przyp. tum.) jestwyraźnie widoczny na licznych wykresach i w tabelachumieszczonych w niniejszej publikacji. Rosnąca przepaćpomiędzy postępem we wprowadzaniu reform wolnorynkowychna Ukrainie i w Polsce oraz innych krajach znajdujewielokroć odzwierciedlenie w wartociach różnorakichwskaźników wydajnoci, ącznie z najszerszym znich — HDI. Czy możliwe jest jednak przetestowanie wrygorystyczny sposób atwych do zaprezentowania graficzniewyników empirycznych? Czy hipoteza mówiąca,iż opóźnienia we wprowadzaniu reform w pierwszych latach(niepodlegoci, przyp. tum.) są istotną zmiennąwyjaniającą różnice w wynikach gospodarczych, okażesię prawdziwa po przeprowadzeniu testów ekonometrycznych?Przeprowadzenie rygorystycznej analizy ilociowej dlatezy mówiącej o „zbyt późnych dziaaniach dla samejUkrainy jest niewystarczające, jako że postawiona hipotezajest natury porównawczej. Wyniki gospodarczeUkrainy są gorsze od wyników państw, które reform nieodwlekay. Celem sprawdzenia, czy rzeczywicie te krajetransformacji, w których proces liberalizacji przebiegwczeniej i szybciej, poradziy sobie lepiej pod względemgospodarczym, konieczne jest więc przeprowadzeniemBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 28

etween early liberalization and long-term performanceto merit further exploration. Secondly, I will drawout from the Ukraines story a conceptual model labeledthe reform commitment model of transition, which wouldallow for a more sophisticated and thorough testingfor the causal relations amongst the following key elementsin transition: the initial political economy changes,the degree of commitment to reforms in societyand the elites, the path and pace of reforms followed,the interrelations among the three major policy areas:stabilization, liberalization, and institutional development— and finally the consequent performance of theeconomy and social standards.Main points of transition growth literatureBut first let me present a very brief summary ofthe empirical literature of growth in transition. As earlyas 1996-1997, the first econometric analyses of growthdeterminants in transition economies began to appear.De Melo et.al. (1996) mostly found that progress of reformsdid have a positive effect, but so too did othervariables tested like inflation or budget control, historicaldummies for distance and length of the communistexperience. This early equations were mostly testing notpositive growth performance, but a spectrum of lesser orgreater degree of GDP decline — though several CentralEuropean countries did begin to show positive growthrates from about 1994. Surveys or meta studies startedin 2001 (Havrylyshyn), and continued to recent years:Campos and Coricelli (2002) and Babestski and Campos(2007). Many of these firmly pointed to the positiverole of reforms, but also of initial conditions, financialstability, and sometimes of institutional quality. Othersobtained results that indicated that reforms were notstatistically significant, but institutions were. For themost part it seemed that no single variable dominatedthe econometric results and most recognized that bothreforms and institutions in some way mattered. The debateon which variable was more important, and onthe relative role of liberalization and institutions, continuesto the present day. As noted, Hartwell (2013) demonstratesthat while institutions may indeed play alarge role in determining growth performance, the argumentsof Kolodko (2004), and others that the push forearly liberalization somehow impeded institutional developmenthas little basis in reality. Indeed, the evidenceof Figure 2 in this paper further confirms his conclusion.przekrojowej analizy porównawczej. Najważniejszą lekcją,jaką można wyciągnąć analizując przypadek Ukrainy,jest fakt, iż modelowanie reform przejciowych i ichrezultatów nie jest tak proste, jak twierdzono w przeszociw literaturze przedmiotu. W niniejszym opracowaniuzrobię więc co następuje; po pierwsze, za pomocąbardzo prostych regresji liniowych MNK (Metody NajmniejszychKwadratów, przy. tum.) zademonstruję, żeistnieją dostateczne dowody na istnienie pozytywnej korelacjipomiędzy wczesnym przeprowadzeniem procesuliberalizacji a dugoterminowymi wynikami gospodarczymi,aby wartym byo przeprowadzanie dalszych badań.Po drugie, na bazie historii Ukrainy stworzę modelkoncepcyjny, który okrelam mianem „modelu okresuprzejcia wedle stopnia zaangażowania w reformy, któryto pozwoli na bardziej wyrafinowane i gruntowne zbadanierelacji przyczynowo skutkowych pomiędzy następującymikluczowymi czynnikami procesu transformacji:początkowymi zmianami gospodarczymi, stopniemzaangażowania spoeczeństwa i elit w proces implementacjireform, cieżką i tempem wprowadzanych reform,zależnociami między trzema gównymi obszarami polityki:stabilizacją, liberalizacją i rozwojem instytucjonalnym,a także osiągniętymi w rezultacie wynikami gospodarczymii normami spoecznymi.Najważniejsze tezy literatury dynamiki transformacjiNajpierw pozwolę sobie jednak omówić pokrótce literaturęempiryczną dotyczącą okresu przejciowego. Już wlatach 1996-1997 pojawiy się pierwsze ekonometryczneanalizy determinantów wzrostu w gospodarkach okresuprzejciowego. De Melo et.al. (1996) wykaza, że postępw implementacji reform mia pozytywne skutki,jednak podobne efekty uzyskiwano przy testowaniu innychzmiennych takich jak inflacja czy kontrola budżetu,a także historycznych zmiennych fikcyjnych dla czasutrwania okresu komunistycznego. Te wczesne rozważaniadotyczyy zwykle nie wzrostu gospodarczego, alemniejszych lub większych spadków PKB — choć kilkakrajów rodkowoeuropejskich osiągnęo dodatnie tempowzrostu już ok. 1994 roku. Badania i metaanalizy pojawiysię już w 2001 roku (Havrylyshyn) i powstajądo dzi (patrz: Campos i Coricelli (2002) lub Babestskii Campos (2007)). Wiele z nich wskazywao na pozytywnąrolę reform, ale też warunków początkowych, stabilnocifinansowej, a czasami także jakoci instytucji.Inne dowodziy, że reformy nie są statystycznie istotne,w przeciwieństwie do instytucji. Wydaje się,mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 29

Some simple correlations of early reforms andlong-term growthLet me now turn to some very indicative and simple OLSregression results to support the qualitative argumentabove that delayed reforms were a major explanation forUkraines (and others) poor performance. The full definitionof variables, data, and regression results are shownin the Appendix. Figure 8 provides a crude confirmationof the hypothesis indicated visually in the various figurespresented above: that countries which undertook a largeearly jump in basic liberalizing reforms, performed besteven in the long-run he fit is not very high (R2=0.32,Regression 6, Appendix, Table A.3), suggesting otherimportant determinants are missing, and the scatter itselfsuggests possible non-linearity. The conceptual reformcommitment model outlined below will in factpropose there are undoubtedly other significant determinants,and that the relationship amongst all the variableis surely non-linear and simultaneous — which cannotbe captured by a simple OLS regression. Nevertheless,the casual empiricism in the first part of the paper seemsto be confirmed by this simple correlation.That there is something not yet understood in the literatureabout the special position of the (non-Baltic)FSU countries is suggested by the results here: when anFSU dummy is used, they are significant and negative:that is something about being located in this region thatimpedes performance. One possibility is the lack of anyserious lustration; another is the difficulty or lack of interestin tying the country to the EU anchor — a limitedcommitment to go West.Yet another hint for constructing an ex-post transitionmodels in Regression 5, explaining short-term growth to2000, is Liberalization being positive, and Institutions —negative. In Regression 8, explaining long-term performance,Institutions also became positive. This is entirelyconsistent with the notion noted earlier (Hartwell 2013;Havrylyshyn and van Rooden 2003) that institutions canlag behind liberalization without harming growth if theyare eventually put in place. It is also consistent with anew idea set forth below, that those society leaders whoare committed to liberalization, are also committed toeventual institutional development.że żadna zmienna nie zdominowaa wyników badań ekonometrycznych,natomiast większoć przyznawaa, że zarównoreformy, jak i instytucje, są w jakim stopniuistotne. Debata na temat tego, która zmienna ma największeznaczenie, oraz jaką rolę penią liberalizacjai instytucie, trwa do dzi. Jak już zostao nadmienione,Hartwell (2013) dowodzi, że choć instytucje mogą odgrywaćznaczącą rolę w determinowaniu poziomu wzrostugospodarczego, argumenty Koodki (2014) i innych,którzy twierdzi iż liberalizacja w jaki sposób hamujerozwój instytucjonalny, są bezpodstawne. Prawdziwoćtezy tej potwierdza Wykres 2.Kilka prostych powiązań pomiędzy wczesną implementacjąreform a długoterminowym wzrostemgospodarczymPozwolę sobie teraz przejć do przedstawienia kilku bardzoznaczących wyników prostej regresji MNK potwierdzającychtezę natury jakociowej, iż opóźnienia w reformachw dużym stopniu tumaczą sabe wyniki gospodarczeUkrainy (i innych państw). Pene definicjezmiennych, dane, oraz wyniki regresji znajdują się wZaącznikach. Wykres 8 potwierdza w prosty sposób hipotezęukazywaną graficznie na znajdujących się w niniejszymopracowaniu wykresach: państwa, które na początkuzdecydoway się na poważny krok i postawiyna podstawową liberalizację, radziy sobie o wiele lepiejnawet w dugim okresie. Wyniki nie są determinujące(R2= 0.32, Regresja 6, Zaączniki, Tabela A.3), co oznaczaże w modelu brakuje innych istotnych czynników,otrzymany rozrzut sugeruje natomiast potencjalną nieliniowoć.Koncepcyjny „model okresu przejcia wedlestopnia zaangażowania w reformy naszkicowany poniżejzakada, że bezdyskusyjnie istnieją inne ważne determinanty,a także, że relacja pomiędzy wszystkimi zmiennyminie jest z caą pewnocią liniowa i jednoczesna, czegoniestety nie da się wykryć za pomocą prostej regresjiMNK. Mimo to wyniki empiryczne zaprezentowanew pierwszej częci pracy wydają się być potwierdzoneprzez tę prostą korelację.Otrzymane wyniki sugerują, że literatura nie wyjania wpeni specjalnej sytuacji (nie batyckich) krajów byegoZSSR (FSU): przy użyciu zmiennej fikcyjnej FSU okazujesię ona istotna i negatywna; wydaje się, że sam faktbycia poożonym w tym regionie hamuje rozwój. Jednąz możliwych odpowiedzi jest brak jakiejkolwiek poważnejlustracji; inną — trudnoci lub brak zainteresowaniaw przyączeniu do UE — ograniczone zaangażowanie wwesternizację.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 30

Susznoć konstruowania ex-post modelu transformacjipotwierdza również fakt, że w Regresji 5, wyjaniającąwzrost w krótkim okresie w 2000 roku, zmienna Liberalizacjaprzyjmuje wartoci dodatnie, Instytucje natomiast— ujemne. Jest to cakowicie spójne z przedstawionymwczeniej stwierdzeniem (Hartwell, 2013; Havrylyshyni van Rooden, 2003), że rozwój instytucjonalny może byćopóźniony w porównaniu z procesem liberalizacji, nieblokując jednoczenie wzrostu gospodarczego pod warunkiem,że ostatecznie osiąga ekwilibrium. Jest to równieżspójne z tezą, iż spoeczeństwa/liderzy oddani ideiliberalizacji popierają także wsparcie w którym momencierozwoju instytucjonalnego.Figure 8: Scatter and fit for Transition Progress Index — liberalization change in first 4 years of transition andratio of GDP per capita 2013/1989 / Wykres 8: Rozproszenie i Wskaźniki Przejcia EBRD — zmiany w liberalizacjiw ciągu 4 pierwszych lat transformacji a PKB per capita 2013/198932,52∆GDPI1,510,500 0,5 1 1,5 2 2,53 3,5∆LIBsSource: Author’s computations using data from European Bankfor Reconstruction and Development (EBRD), Annual TransitionReports and World Bank’s, World Development Indicators.Źródło: Wyliczenia autora na bazie Rocznych SprawozdańPrzejciowych Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBRD),oraz Wskaźników Rozwoju ’Swiata Banku wiatowego.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 31

3.3. Towards a reform commitment model3.3. W stronę modelu „zaangażowanego w reformy”While the larger part of economic literature on transitionaddresses the question of how different reform strategiesaffect eventual performance, the part of it pennedby political scientists gives more prominence to the questionof why different countries chose different reformstrategies. 18 Here, I take inspiration from the story ofUkraines relative failure, to suggest how the two strandsof literature could be best combined into an ex-post modelof transition.This paper has reviewed for Ukraine the quantitativemeasures of economic reform progress on the one hand,and various measures of eventual economic performanceafter 25 years of transition on the other. To make thismore realistic and meaningful, the analysis has been putas a comparison with other transition economies, especiallyPoland. The clear conclusion is that Ukraine haslagged far behind the majority of countries in movingto a market economy and in a seeming consequence, fellfar behind in economic and social performance. Whileseveral others have also been slow in reforming, Ukraineis unique because of a very late start. A deeper investigationof how this happened points to a relativelynew interpretation of the complex process of transition,relating the political economy of how communism wasended, the choices made about reforms in the beginning,the subsequent path of liberalizing and institutional reforms,and finally — the consequent economic and socialperformance.A new model would start with the idea that the degreeof commitment to reform in society and among leadersdetermines how quickly reform begins and how resolutelyit proceeds. For econometrics, the first major problemis how to measure commitment. One option is to usea proxy, such as how quickly government policy dealswith inflation — notably, this was a policy that all sidesin the early transition debates agreed on necessarilybeing the first step. Some more sophisticated econometrictechniques — instrumental variable for example —are also a possibility. Next, the model must go beyondsimple bi-variate correlations of the OLS type, and recognizethat the political economy of transition involves alot of simultaneity and feedback loops. Thus, for example,since institutions are more difficult and take moretime to change, the earlier liberalization reforms arePodczas gdy większoć literatury ekonomicznej okresutransformacji skupia się na pytaniu, jak różne strategieimplementacji reform wpywają na rzeczywiste wynikigospodarcze, analizy autorstwa politologów próbują wytumaczyć,dlaczego różne kraje obierają różne strategiejej implementacji 18 . W niniejszym opracowaniu posikujęsię historią relatywnej porażki Ukrainy aby pokazać,jak te dwa nurty w literaturze mogyby zostać poączone,tworząc ex-post model transformacji.W pracy przedstawione są ilociowe miary postępu reformna Ukrainie z jednej strony, oraz różne miary wynikówgospodarczych tego kraju po 25 latach okresu przej-ciowego z drugiej. W celu urealnienia i wzmocnieniaanalizy, przeprowadzona zostaa ona w porównaniu doinnych gospodarek państw transformacji, zwaszcza Polski.Oczywistą konkluzją jest, że Ukraina pozostaa dalekow tyle za większocią krajów na polu wprowadzaniagospodarki rynkowej oraz — jak się wydaje, w rezultaciepowyższego — na polu wyników gospodarczych i sytuacjispoecznej. Choć kilka innych państw wprowadzaoreformy równie opieszale, nikt nie rozpoczą tego procesutak późno, jak Ukraina. Bardziej dogębna analizapowodów takiej sytuacji prowadzi do relatywnie nowejinterpretacji zożonego procesu transformacji, ączącej wsobie ekonomię polityczną tego, jak zakończy się komunizm,analizę początkowych decyzji dotyczących reform,następującego w dalszej kolejnoci procesu liberalizacjii reform instytucjonalnych, a wreszcie także będącychefektem końcowym wyników gospodarczych i sytuacjispoecznej.Nowy model zawieraby przede wszystkim tezę, że stopieńzaangażowania w proces reform w spoeczeństwiei wród liderów politycznych determinuje, jak szybkoproces implementacji reform się rozpocznie i jak szybkobędzie przebiega. Pierwszym poważnym wyzwaniemdla ekonometryka będzie tutaj zmierzenie „zaangażowania.Jedną z możliwoci jest użycie zamiennika — naprzykad zbadanie, jak szybko rząd upora się z inflacją;krok, co do którego wszyscy uczestnicy wczesnych debatzgadzali się, że powinien być tym pierwszym. Możliwebyo również użycie bardziej zaawansowanych technikekonometrycznych, takich jak zmienne instrumentalne.Co więcej, model musi wykraczać poza prostą analizędwuzmiennową, taką jak w MNK, i brać pod uwagę,mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 32

conducted, the faster institutions can follow. And, of course,both liberalization and institutions are a cause offuture growth. This is not the place for a more detailedand rigorous specification of such a model, but onelast point merits attention. With such a huge new set ofdata for 25+ years, and nearly thirty countries, as wellas numerous variables, coming up with a new, quite sophisticatedeconometric specification should be possible.że w ekonomii polityczna transformacji wystękuje wielesymultanicznoci oraz pętli sprzężenia zwrotnego. Dlaprzykadu, skoro reforma instytucji jest skomplikowanai zabiera więcej czasu, im więcej reform liberalizującychzostanie przeprowadzonych szybko, tym więcej instytucjipójdzią w ich lady. A jak powszechnie wiadomo, zarównoliberalizacja, jak i zmiany instytucjonalne, są źródemprzyszego wzrostu. Nie jest to miejsce na bardziejszczegóowy i rygorystyczny opis proponowanego modelu,jednak przynajmniej jeden punkt przykuwa uwagę— przy tak olbrzymich zbiorach danych z ponad 25 latokresu przejciowego dla ponad 30 państw i przy użyciulicznych zmiennych, duże bazy danych powinny pozwolićna stworzenie doć wyszukanego modelu ekonometrycznego.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 33

ConclusionsWnioskiThe first aim of this paper was to describe what happenedto Ukraines transition since the independence,using the now vast amount of available data, and incomparison with other post-communist countries, particularlyits very similar neighbor, Poland.The most striking conclusion is that starting from a roughlysimilar point as Poland, Ukraine has fallen far behindboth on the reform progress and performance measures.This widening gap is best exemplified bythe time-path for EBRDs measure, Transition ProgressIndex (TPI) and that of GDP per capita. To test therobustness of this conclusion, a large number of differentindicators have also been used, and they all showthe same basic trend. This pairwise comparison is ofgreat political significance within Ukraine, but it is notunique to these two countries, being relevant also morebroadly for the Central Europe group of countries incomparison to the Former Soviet Union (FSU) group.Looking more narrowly into these data, two additionalfacts merit emphasis. Firstly, Ukraines significant lagin economic reforms is not mirrored by its path of democratization.While most other FSU countries also didpoorly on moving to democracy, with only limited initialimprovements in early years and the strong trend ofreversal to authoritarianism, in Ukraine, despite somevacillations, a much more steadfast democratizing pathwas followed. Anyone reading news about the region willunderstand this, being familiar with its two democratizingstreet revolutions: the Orange Revolution of 2004,and Euromaidan Revolution 2013-2014. Secondly, with25 years of data, it is easy to reveal the mythologicalnature of the early shock therapy arguments.The last point is that the clear failure of Ukraine relativeto Central Europe — and I contend its own potential— is not all bad news. Ukraine has — despite its lags— moved forward considerably from the Soviet period.Three achievements are worth noting. First, the standardof living of most of its population — and certainlythe urban population — is much improved. The secondachievement is extensive globalization with a big jumpin the trade/GDP ratio — which has probably achievedits expected equilibrium — and a considerable shiftof export orientation away from Russia and other FSUNiniejsze opracowanie miao na celu opisanie historiitransformacji na Ukrainie od momentu uzyskania niepodlegociprzy użyciu dostępnych obecnie w ogromnychilociach danych i w porównaniu do innych państwpostkomunistycznych, a przede wszystkim — jej bardzopodobnej sąsiadki, Polski.Najbardziej uderzającym wnioskiem jest to, że choć Ukrainastartowaa z mniej więcej tego samego miejsca, coPolska, obecnie zarówno pod względem postępu reform,jak i wyników gospodarczych, pozostaje za nią dalekow tyle. Tę rosnącą przepać najatwiej dostrzec możnaledząc zmiany w wartociach miary stworzonej przezEBRD, czyli Wskaźników Przejcia, a także PKB percapita. Celem przetestowania susznoci tego wnioskuużyto wiele różnych miar, wszystkie pokazay jednak tensam podstawowy trend. Takie porównanie między dwomakrajami, pomimo iż na samej Ukrainie ma olbrzymieznaczenie polityczne, nie jest w żaden sposób wyjątkowei można je traktować jako modelowe porównanie międzykrajami Europy rodkowowschodniej a państwami byegoZwiązku Radzieckiego (FSU).Patrząc na dostępne dane w nieco bardziej wąski sposób,należy podkrelić dwa dodatkowe fakty. Po pierwsze,znaczne opóźnienia w implementacji reform na Ukrainienie odzwierciedlają jej drogi do demokracji. Podczas gdywiększoć krajów byego ZSRR nie radzia sobie najlepiejz procesem demokratyzacji, Ukraina — pomimo jedynieczęciowych zmian na lepsze w pierwszych latachprzemian i silnej tendencji powrotu do autorytaryzmu,a także pomimo pewnych wahań — o wiele wytrwalejpodążaa cieżką demokratyzacji. Zrozumie to każdy(a)ledzący(a) informacje na temat wydarzeń w regionie,choćby ze względu na dobry wgląd w dwie rewolucje: pomarańczowąw 2004 roku i Euromajdan w latach 2013-2014. Po drugie, będąc w posiadaniu danych z ostatnich25 lat, relatywnie atwo jest ujawnić, w jaki sposóbmitologizowana bya i jest terapia szokowa.Ostatnią rzeczą, o której warto w tym temacie wspomniećjest fakt, że chociaż Ukraina pomimo caego swojegopotencjau odniosa relatywną porażkę w porównaniudo Europy Centralnej, w kilku obszarach poradzi-a sobie nie najgorzej i od czasów sowieckich poczyniaznaczne postępy. Trzy osiągnięcia zasugują na szczególmBank–CASESeminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 34

countries towards the EU and Asia. The third achievementis not an economic one per se, but too important toignore in any assessment of 25 years of change: Ukraineas a separate, sovereign nation that has been not onlyofficially recognized in all international fora, but widelyaccepted as a nation distinct from Russia by peoplearound the globe.The second aim of the paper was to explain why Ukrainestransformation lagged. First, using non-quantitativehistorical evidence the paper presents an admittedly revisionistargument, that the willingness of Rukh —the main democratic and opposition movement — to allowformer ruling communists led by President Kravchukto run the government, resulted in a probably intentionaldelay in reforms. The reform delays in 1992-1994were also the immediate cause of the embryonic evolutionof an oligarch class; these new capitalists were ofcourse interested in the private ownership part of a capitalisteconomy, but not in the market competition componentof Adam Smiths famous invisible hand. Thus,the second revisionist argument of this paper is that oligarchformation started not under Kuchma, but underKravchuk — though there is little doubt that they werenurtured and matured during Kuchmas second term(1998-2004).The paper goes on to argue its central hypothesis —that the economic reforms being too late, too little, andthen too slow, was the most important explanation ofthe poor economic performance. This is admittedly asort of casual empiricism, based on the striking similarityof the widening gap for the inputs (reforms) andthe outputs (performance) seen in the many charts inscientific papers. These comparisons are indeed visuallypowerful, but of course cannot be treated as a conventionalrigorous test of the hypothesis.Therefore, some very crude OLS regressions were done,and despite the weak results they do seem to beconsistent with the hypothesis, enough so to encouragefurther research on this hypothesis. These crude correlationsshow significance for the pace of liberalization(measured as a four-year change in TPI) as a factor inexplaining economic performance, not only in the firstdecade, but also over the full quarter century. Theyare also consistent with the arguments made by someanalysts that institutional development in first years isless important than liberalization, but over time it becomesa very significant determinant of performance.ne wyróżnienie. Po pierwsze, standard życia większocipopulacji — zwaszcza tej zamieszkaej w miastach —uleg zdecydowanej poprawie. Po drugie, dokona się naproces intensywnej globalizacji, ącznie ze znacznym polepszeniemwielkoci handlu zagranicznego w stosunkudo PKB — która najprawdopodobniej osiągnęa zamierzoneekwilibrium — i równie istotnym zwiększeniemeksportu do krajów EU i Azji kosztem Rosji i innychbyych republik radzieckich. Trzecie ważne osiągnięcienie jest natury ekonomicznej per se, jest jednak zbytistotne by je pominąć przy jakichkolwiek podsumowaniachostatnich 25 lat: status Ukrainy jako niezależnego,odrębnego państwa narodowego nie jest być możeuznawany przez wszystkie fora międzynarodowe, jednakwszędzie na wiecie Ukraińcy uważani są za odrębną odRosji nację.Drugim celem niniejszej pracy byo wyjanienie, dlaczegoproces transformacji na Ukrainie przebiega takpowoli. Po pierwsze, używając jakociowych danych historycznychw artykule przedstawiono rewizjonistycznątrzeba przyznać tezę, że przyzwolenie ze strony gównejdemokratycznej opozycji — Rukhu — na pozostanieprzy wadzy byych komunistów, którym przewodniczyprezydent Krwaczuka, doprowadzio do powstanianajprawdopodobniej zamierzonych opóźnień we wprowadzaniureform. Opóźnienia te, powstae w latach 1992-1994, byy ponadto bezporednią przyczyną narodzeniasię klasy oligarchów; ci nowi kapitalici byli oczywi-cie zainteresowani gospodarką kapitalistyczną, dopókioznaczaa ona zezwolenie na wasnoć prywatną — wolnakonkurencja istniejąca dzięi synnej niewidzialnej ręceAdama Smitha bya już jednak nie po ich myli. Takwięc druga rewizjonistyczna teza tej analizy brzmi następująco:klasa oligarchów zaczęa formować się nie zaKuczmy, lecz za Krawczuka — choć nie ma wątpliwocico do tego, że za drugiej kadencji tego pierwszego, w latach1998-2004, miaa wszelkie warunki ku temu, by sięrozwijać i w peni wyksztacić.W dalszej częci przedstawiona jest najważniejsza hipoteza— to, że reformy ekonomiczne byy wprowadzanezbyt późno, w niedostatecznym stopniu, i zbyt powoli,najlepiej wyjania sabe wyniki (Ukrainy, przyp.tum.). Jest to co prawda rodzaj pewnego empirycznegozwiązku przyczynowo skutkowego, opartego na obserwacjiuderzającego podobieństwa pomiędzy rosnącą przepaciąpomiędzy nakadem (mowa o wspomnianym napoczątku analizy równaniu, przy. tum) (reform)i wynikami (sytuacją gospodarczą), widocznego na wielumBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 35

The weakness of the results also strongly suggests thatmany other factors do indeed play a role, and that a properlyspecified conceptual model needs to incorporate amore complex set of cause-effect relations.z zaprezentowanych w niniejszy opracowaniu wykresów.Porównania te — chodź efektowne pod względem wizualnym— nie stanowią oczywicie rygorystycznego testuhipotezy w tradycyjnym tego sowa znaczeniu.W związku z tym przeprowadzono bardzo podstawoweregresje MNK i choć ich rezultaty są doć sabe, wydająsię potwierdzać hipotezę i zachęcają do dalszego jej testowania.W wietle tych prostych korelacji tempo liberalizacji(mierzone przy pomocy zmiany wartoci TPI naprzestrzeni czterech lat) jest istotnym czynnikiem pomagającymwyjanić wyniki gospodarcze nie tylko w pierwszejdekadzie, ale na przestrzeni caego ćwierćwiecza. Sąrównież spójne z argumentami wysuwanymi przez niektórychanalityków, twierdzących że rozwój instytucjonalnywe wczesnych latach jest mniej istotny od liberalizacji,z biegiem czasu staje się jednak istotnym determinantemrozwoju gospodarczego. Saboć wynikówprzeprowadzonej regresji sugeruje ponadto, że w procesietym rolę odgrywa wiele dodatkowych czynników, aw prawidowo skonstruowanym modelu koncepcyjnymnależy uwzględnić istnienie bardziej skomplikowanychzwiązków przyczynowo skutkowych.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 36

EndnotesPrzypisy1 I wish to thank the CASE – Center for Social andEconomic Research and mBank, Warsaw Poland, for thesupport in writing this paper, including an opportunityto present a first draft at a mBank-CASE Seminar No.135 that took place on December 18, 2014 in Warsaw.For many useful comments and suggestions I am gratefulto Ewa Balcerowicz and Christopher Hartwell, aswell the participants of the Seminar. Efficient and rapidresearch assistance was provided by Xiaofan Mengof George Washington University. Katarzyna Sidlo providedexcellent editing.1Pragnę podziękować CASE – Centrum AnalizSpoeczno-Ekonomicznych, mieszczącemu się w Warszawie,za wsparcie przy pracach nad niniejszym opracowaniem,oraz możliwoć zaprezentowania jego pierwszejwersji podczas 135. Seminarium mBank-CASE, któreodbyo się 18 grudnia 2014 roku w Warszawie. Jestemwdzięczny Ewie Balcerowicz i ChristopherowiA. Hartwellowi, a także uczestnikom Seminarium, zaliczne trafne uwagi i sugestie. Za sprawną i szybką pomocw pracach nad artykuem dziękuję Xiaofan Mengz George Washington University, za dokadną edycjęi korektę tekstu — Katarzynie Sido.2 A more thorough analysis of the political and economicforces underlying the nature of reforms is found inHavrylyshyn (2014).2 Bardziej dogębna analiza przyczyn natury polityczneji ekonomicznej leżących u podstawy reform znajduje sięw Havrylyshyn (2014).3 Indeed, if anything we would provocatively suggest thesurprise is that they were not reversed, and even show avery slight uptrend. We leave that to others to investigate.3 W zasadzie można tu zaryzykować nieco prowokacyjnatezę, że nie tylko nie zostay cofnięte, ale wręcz —w ograniczonym stopniu — kontynuowane. Zbadanie tejkwestii pozostawiam jednak innym.4 We use the term Central Europe here to include Balticcountries unless specifically qualified.4Europa rodkowa oznacza tutaj również krajeBatyckie, o ile nie zaznaczone jest inaczej.5 As it was labeled by the well-known Hungarian economist,Janos Kornai (1994).5 Jak okreli ją znany węgierski ekonomista, JanosKornai (1994).6 One instance of a new capitalist-future oligarch, Landyk,can be cited. He was Minister of Industry underKravchuk, today major shareholder of the NORDappliances factories in the Donbas.6 Jednym z przykadów takiego kapitalisty — przyszegooligarchy jest Landyk. Podczas prezydentury Krawczukapeni funkcję Ministra Przemysu, dzi jest gównymudziaowcem fabryki sprzętu gospodarstwa domowegoNORD w Donbasie.7 Moldova did not have a color revolution, but isfascinating under-studied case, slowly but surely, undera communist party government (Voronin) movingup and up, forward and forward.7 Modawia nie przesza „kolorowej rewolucji, jest jednakfascynującym, choć mao zbadanym, krajem którypod rządami komunistycznej partii (Voronin) krok pokroku, powoli idzie do przodu.8 I use values of GDP per capita in USD over the longterm rather than GDP growth rates, as the latter aredone in domestic currency and miss out on effect of8 Używam wartoci PKB per capita w USD w duższejperspektywie, a nie stopy wzrostu PKB, jako że ta drugamierzona jest w walucie krajowej i nie oddaje efektumBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 37

productivity gains then translated into appreciation.Figure 2 shows nominal rather than PPP, though thelatter also shows the same trend.wzrostu wydajnoci. Wykres 2 przedstawia produkt nominalnyzamiast PPP, pomimo, iż obie wartoci obrazujątę samą tendencję.9 In Havrylyshyn (2006, 2007) the analytical argumentis made that the economic success of CEB was indeeddue to reform advancement, and that EU membershipplayed a role, but not simply as pressure to reform, ratherin a more complex circular causation between acountrys inherent commitment to reform and the EUrequirements.9 Havrylyshyn (2006, 2007) dowodzi, że państwa Europyrodkowej i Batyckie zawdzięczają swój sukces postępomwe wprowadzaniu reform, a wstąpienie do UE, choćodegrao znaczną rolę, to jednak nie poprzez wywieraniebezporedniej presji na szybsze tempo implementacjizmian, ale raczej dzięki poączeniu wewnętrznej motywacjidanego kraju z wyznaczającymi kierunek zmiandyrektywami europejskimi.10 Many comparative assessments use growth rates data,usually in local currency. This understates top performanceas it misses the effect of productivity gains(Balassa-Samuelson effects). For this reason I use constantUSD.10 Wiele statystyk porównawczych wykorzystuje danedotyczące stóp wzrostu, zazwyczaj w lokalnej walucie,tym samym zaniżając maksymalną wydajnoć, jako żenie uwzględniają efektu wzrostu produktywnoci (efektuBalassy-Samuelsona). Z tego powodu w niniejszymopracowaniu używam wartoci w USD.11 Havrylyshyn (2006) provides a fuller statement of thesetwo viewpoints including the issues of sequencing institutionsbefore liberalization, and allowing the time toreestablish trading networks, wholesale-retail chains etc.11 Havrylyshyn (2006) zawiera dokadniejsze zestawienietych dwóch punktów widzenia, podejmując takżekwestię podejmowaniem się reform instytucjonalnychprzed procesem liberalizacji, co daje więcej czasu na ponownenawiązanie powiązań handlowych, sieci sprzedażyhurtowej i detalicznej itp.12 At first used in appositive sense emphasizing therapy,it later became a handy rhetorical device for critics whoof course emphasized the shock, often with the glibmodification shock without therapy.12 Termin ten początkowo używany by dla opisaniatempa wprowadzania zastosowanych rodków, jednakżez czasem jego krytycy zaczęli wykorzystywać niekorzystnekonotacje wyrazu „szok, przekuwszy termin w „szokbez terapii.13 I thank Andrei Illarionov for pointing out that evento the present day Belarus remains a puzzle, which highsubsidies from Russia are not quite enough to resolve.But Belarus is very much an outlier, the exception thatproves the rule.13 W tym miejscu pragnę podziękować AndreiowiIllarionovi za przypomnienie, że Biaoru do dzi pozostajezagadką, nie do rozwiązania nawet przy pomocyhojnych subsydiów rosyjskich. Państwo to jest jednakraczej wyjątkiem od reguy, zgodnie z porzekadem jąpotwierdzającym.14 They did see a brief deterioration of HDI in the first2–3 years not captured in the table.14 Przez pierwsze 2-3 lata da się jednak odczuć naznaczyspadek HDI, nie widocznym w zaprezentowanej tabeli.15 But for Russian geo-strategic aims, 25% has been highenough to inflict a great cost to Ukraines GDP throughimport restrictions —which are likely in violationof WTO rules.15 Przy rosyjskich celach geostrategicznych, wspomniane25% wystarczyo jednak, by wyrządzić PKB Ukrainyznaczne szkody przy pomocy — najprawdopodobniejsprzecznych z resztą z zasadami WTO — restrykcjiimportowych.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 38

16 For Canadian-Ukrainians like the present author ithas long been a source of irritation to always hear announcementsof the USSR hockey team referred to as theRussian team, with about 20–25 of its players beingUkrainians.16 Dla osób posiadających jednoczenie obywatelstwoKanady i Ukrainy, jak autor niniejszej pracy, niezwykleirytującym byo zawsze przedstawianie drużyny hokejowejZSSR jako Rosjan, tym bardziej że 20 z poród 25zawodników byo Ukraińcami.17 This part of the paper is largely based on Havrylyshyn(2014).17 Ta częć pracy oparta jest w dużej mierze naHavrylyshyn (2014).18 An excellent example of such work is Bunce (1999)and Havrylyshyn (2006).18 Doskonaymi przykadami takich prac są Bunce (1999)i Havrylyshyn (2006).mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 39

AppendixZałącznikiTable A.1: Definition of variables / Tabela A.1: Definicje ZmiennychVariable/Zmienna∆GDPs∆GDPl∆TPIs∆LIBs∆INSTs∆TPIl∆LIBl∆INSTlFSUDescription/OpisThe ratio of Year 2000 real GDP per capita (in2005 US dollars) to Year 1990 real GDP percapitaThe ratio of Year 2013 real GDP per capita (in2005 US dollars) to Year 1990 real GDP percapitaThe absolute change of TPI value from 1991 to1995 (for FSU countries) or from 1989 to 1993(for other countries)The absolute change of LIB value from 1991 to1995 (for FSU countries) or from 1989 to 1993(for other countries)The absolute change of INST value from 1991 to1995 (for FSU countries) or from 1989 to 1993(for other countries)The absolute change of TPI value from 1991 to2000 (for FSU countries) or from 1989 to 2000(for other countries)The absolute change of LIB value from 1991 to2000 (for FSU countries) or from 1989 to 2000(for other countries)The absolute change of INST value from 1991 to2000 (for FSU countries) or from 1989 to 2000(for other countries)Dummy variable indicating FSU countries(FSU=1) or non FSU countries (FSU=0).mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 40

Table A.2: Data used in regressions / Tabela A.2: Dane użyte w regresjiCountry/Kraj FSU GDP2000/GDP1990GDP2013/GDP1990∆TPIshort ∆TPILIBshort ∆TPIINSTshort ∆TPIlong ∆TPILIBlong ∆TPIINSTlongHungary 0 1.042218142 1.316451827 1.776666667 1.886666667 1.6 2.441666667 2.44 2.6Poland 0 1.443798879 2.274889679 1.89 2.223333333 1.534 2.276666667 2.553333333 2.2SlovakRepublic0 1.002668765 1.686369246 2.333333333 3 1.534 2.776666667 3.22 2.066Slovenia 0 1.201254856 1.466859415 1.166666667 1.333333333 1.2 1.721666667 1.663333333 1.868Latvia 0 0.845681193 1.639661724 1.721666667 2.443333333 0.8 2.498333333 3.33 1.666Lithuania 0 0.761480977 1.57573698 1.888333333 2.443333333 1.134 2.445 3.11 1.868Albania 0 1.219514449 2.389913454 1.278333333 2.556666667 0.066 2.166666667 3.22 1.068Bulgaria 0 0.945180793 1.63867667 1.333333333 2 0.6 2.388333333 3 1.666FYRMacedonia0 0.893336768 1.184230473 0.555 0.776666667 0.266 1.443333333 1.443333333 1.334Romania 0 0.870785354 1.589642433 1.278333333 1.89 0.4 2.276666667 3.11 1.4Serbia 0 0.560368414 0.863174496 0.166666667 0.333333333 0 -0.223333333 -0.446666667 0Armenia 1 0.781294075 2.014924265 1.39 2.113333333 0.6 1.943333333 2.886666667 1.066Azerbaijan 1 0.523767849 1.949129673 0.89 1.223333333 0.534 1.666666667 2.553333333 0.802Georgia 1 0.407650975 0.863088382 1.278333333 1.89 0.6 2.331666667 3.22 1.266Kazakhstan 1 0.762543519 1.765072501 1.5 2.333333333 0.734 2.055 2.776666667 1.332KyrgyzRepublic1 0.597036984 0.895013143 2.221666667 3.11 1.134 2.276666667 3.22 1.2Moldova 1 0.36160399 0.704525218 1.945 2.556666667 1.2 2.056666667 2.78 1.266Tajikistan 1 0.326132099 0.668894777 1.055 1.443333333 0.4 1.721666667 2.443333333 0.6RussianFederation1 0.680789814 1.217834617 1.778333333 2.556666667 1 1.831666667 2.443333333 1Ukraine 1 0.458466995 0.809730262 1.445 1.89 1 1.888333333 2.443333333 1.2

Table A.3: Regression Results / Tabela A.3: Wyniki regresjiIndependentDependent VariablesVariables ∆GDPs ∆GDPs ∆GDPs ∆GDPl ∆GDPl ∆GDPl ∆GDPl ∆GDPl ∆GDPlLabel 1 2 3 4 5 6 7 8 9∆TPIs 0.1(0.37)0.012(0.96)0.12(0.55)-0.76(0.09)∆LIBs -0.003(0.98)0.11(0.57)0.23(0.29)0.76(0.03)*∆INSTs 0.18(0.48)-0.16(0.64)∆TPIl 0.27(0.00)**∆LIBl 0.12(0.31)-0.65(0.16)0.69(0.04)*∆INSTl 0.22(0.35)FSU -0.46(0.00)**-0.49(0.05)*-0.65(0.01)*Constant 0.64(0.00)**0.65(0.00)**0.76(0.00)**1.25(0.00)**1.11(0.00)**1.23(0.00)**0.89(0.00)**0.81(0.00)**1.24(0.00)**P-value ofF-tatisticsAdjustedR-squared0.37 0.49 0.0006** 0.55 0.53 0.04* 0.00* 0.00* 0.007**0.03 0.08 0.6 0.02 0.07 0.32 0.1 0.15 0.37mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 42

BibliographyLiteratura1. Aslund, Anders. How Ukraine Became a Market Economy and Democracy? Washington D.C.: The PetersonInstitute For International Economics, 2009.2. Aslund, Anders and Simeon Djankov (eds.). The Great Rebirth: Lessons from the Victory of Capitalism overCommunism. Washington DC.: Peterson Institute for International Economics, 2014.3. Babetskii, Ian and Nauro Campos. Does Reform Work? An Econometric Examination of the Reform-GrowthPuzzle? IZA Discussion Paper No. 2638, Bonn (Feb. 2007).4. Balcerowicz, Leszek. Post-Communist Transition Some Lessons. London: Institute of Economic Affairs, 2002.5. Broadman, Harry G. From Disintegration to Reintegration: Eastern Europe and the Former Soviet Union inInternational Trade. Washington D. C.: The World Bank, 2005.6. Bunce, Valerie. The Political Economy of Post-Socialism. Slavic Review Vol. 58, No. 4 (1999): pp. 756-93.7. Campos, Nauro and Brizio Coricelli. Growth in transition: What We Know, What We Dont, and WhatWe Should. Journal of Economic Literature Vol. XL (Sept. 2002).8. De Melo, Martha, Cevdet Denizer and Alan Gelb. From Plan to Market: Patterns of Transition in MacroeconomicStabilisation in Transition Economies. Edited by Mario I. Blejer and Marko Skreb, Cambridge,UK: Cambridge University Press, 1997.9. Hartwell, Christopher. Institutional Barriers in the Transition to Market. Houndmills, UK: Palgrave Mac-Millan, 2013.10. Havrylyshyn, Oleh. Recovery and Growth in Transition: A Decade of Evidence. IMF Staff Papers Vol.48.Special issue Transition Economies: How Much Progress, 2001.11. Havrylyshyn, Oleh and Ron Van Rooden. Institutions Matter in Transition, But So Do Policies. ComparativeEconomic Studies Vol.45 (1). (2003): 2-24.12. Havrylyshyn, Oleh. Growth Recovery in CIS Countries: The Sufficient Minimum Threshold of Reform.Comparative Economic Studies Vol.26. (2008): 1-26.13. Havrylyshyn, Oleh. Divergent Paths in Post-Communist Transformation: Capitalism for All or Capitalismfor the Few? Houndmills UK: Palgrave MacMillan, 2006.14. Havrylyshyn, Oleh. Structural Changes in transition 1990-2005: A Comparison of New Member States andSelected NIS Countries. In Economic Restructuring and Integration in Eastern Europe, edited by RuslanGrinberg, Peter Havlik and Oleh Havrylyshyn. Baden-Baden: Nomos Publishers, 2008.15. Havrylyshyn, Oleh. Ukraine: greatest Hopes, greatest Disappointment. In The Great Rebirth. Lessons fromthe Victory of Capitalism over Communism, edited by Anders Aslund and Simeon Djankov. Washington.D.C.: The Peterson Institute for International Economics, 2014.16. Havrylyshyn, Oleh, Olga Burlyuk and Svitlana Kobzar. A Quarter Century of Transformation in Ukraine:A Comparison with Other Post-Communist Countries Using Quantitative Indicators of Democratization andMarket Reforms (forthcoming, 2015).17. Hrytsak, Yaroslav. 26 Percent, or How to Overcome History Kyiv: Poroshenko Fund, 2014 (in Ukrainian:26 protsent, abo Yak Podalaty Istoriyu).mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 43

18. Kolodko, Grzegorz. Institutionalism, Policies and Growth. Warsaw: Center for Transformation, Integrationand Globalization Economic Research, 2004.19. Kornai, Janos. Transformational Recession: The Main Causes, Journal of Comparative Economics Vol. 19(1994): pp. 39-50.20. Kuzio, Taras and Andrew Wilson. Ukraine Perestroika to Independence. London: Macmillan Press, 1994.21. Stiglitz, Joseph, E. Whither Reform? Ten Years of Transition. The World Bank Economic Review, 1999.mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 44

The list of previous PBR–CASE / BRE Bank–CASE and mBank–CASE Seminar ProceedingsLista Zeszytów PBR–CASE / BRE Bank–CASE i mBank–CASEPrevious editions are available at http://www.case-research.eu/en/publications/list?series=48Poprzednie edycje dostępne pod adresem http://www.case-research.eu/pl/publications/list?series=481. Absorpcja kredytów i pomocy zagranicznej w Polsce w latach 1989–19922. Absorpcja zagranicznych kredytów inwestycyjnych w Polsce z perspektywy pożyczkodawców i pożyczkobiorców3. Rozliczenia dewizowe z Rosją i innymi republikami b. ZSRR. Stan obecny i perspektywy4. Rynkowe mechanizmy racjonalizacji użytkowania energii5. Restrukturyzacja finansowa polskich przedsiębiorstw i banków6. Sposoby finansowania inwestycji w telekomunikacji7. Informacje o bankach. Możliwoci zastosowania ratingu8. Gospodarka Polski w latach 1990–92. Pomiary a rzeczywistoć9. Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i banków10. Wycena ryzyka finansowego11. Majątek trway jako zabezpieczenie kredytowe12. Polska droga restrukturyzacji zych kredytów13. Prywatyzacja sektora bankowego w Polsce — stan obecny i perspektywy14. Etyka biznesu15. Perspektywy bankowoci inwestycyjnej w Polsce16. Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i portfeli trudnych kredytów banków komercyjnych (podsumowanieskutków ustawy o restrukturyzacji)17. Fundusze inwestycyjne jako instrument kreowania rynku finansowego w Polsce18. Dug publiczny19. Papiery wartociowe i derywaty. Procesy sekurytyzacji20. Obrót wierzytelnociami21. Rynek finansowy i kapitaowy w Polsce a regulacje Unii Europejskiej22. Nadzór wacicielski i nadzór bankowy23. Sanacja banków24. Banki zagraniczne w Polsce a konkurencja w sektorze finansowym25. Finansowanie projektów ekologicznychmBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 45

26. Instrumenty dużne na polskim rynku27. Obligacje gmin28. Sposoby zabezpieczania się przed ryzykiem niewypacalnoci kontrahentów. Wydanie specjalne: Jak dokończyćprywatyzację banków w Polsce29. Jak rozwiązać problem finansowania budownictwa mieszkaniowego30. Scenariusze rozwoju sektora bankowego w Polsce31. Mieszkalnictwo jako problem lokalny32. Dowiadczenia w restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw w krajach Europy rodkowej33. (nie ukazaa się / was not published)34. Rynek inwestycji energooszczędnych35. Globalizacja rynków finansowych36. Kryzysy na rynkach finansowych — skutki dla gospodarki polskiej37. Przygotowanie polskiego systemu bankowego do liberalizacji rynków kapitaowych38. Docelowy model bankowoci spódzielczej39. Czy komercyjna instytucja finansowa może skutecznie realizować politykę gospodarczą państwa?40. Perspektywy gospodarki wiatowej i polskiej po kryzysie rosyjskim41. Jaka reforma podatkowa jest potrzebna dla szybkiego wzrostu gospodarczego?42. Fundusze inwestycyjne na polskim rynku — znaczenie i tendencje rozwoju43. Strategia walki z korupcją — teoria i praktyka44. Kiedy koniec zotego?45. Fuzje i przejęcia bankowe46. Budżet 200047. Perspektywy gospodarki rosyjskiej po kryzysie i wyborach48. Znaczenie kapitau zagranicznego dla polskiej gospodarki49. Pierwszy rok sfery euro — dowiadczenia i perspektywy50. Finansowanie dużych przedsięwzięć o strategicznym znaczeniu dla polskiej gospodarki51. Finansowanie budownictwa mieszkaniowego52. Rozwój i restrukturyzacja sektora bankowego w Polsce — dowiadczenia 11 lat53. Dlaczego Niemcy boją się rozszerzenia strefy euro?54. Dowiadczenia i perspektywy rozwoju sektora finansowego w Europie rodkowo-Wschodniej55. Portugalskie dowiadczenia w restrukturyzacji i prywatyzacji banków56. Czy warto liczyć inflację bazową?57. Nowy system emerytalny w Polsce — wpyw na krótko- i dugoterminowe perspektywy gospodarki i rynkówfinansowychmBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 46

58. Wpyw wiatowej recesji na polską gospodarkę59. Strategia bezporednich celów inflacyjnych w Ameryce acińskiej59. (a) Reformy gospodarcze w Ameryce acińskiej60. (nie ukazaa się / was not published)61. Stan sektora bankowego w gospodarkach wschodzących — znaczenie prywatyzacji62. Rola inwestycji zagranicznych w gospodarce63. Rola sektora nieruchomoci w wydajnej realokacji zasobów przestrzennych64. Przyszoć warszawskiej Giedy Papierów Wartociowych65. Stan finansów publicznych w Polsce — koniecznoć reformy66. Polska w Unii Europejskiej. Jaki wzrost gospodarczy?67. Wpyw sytuacji gospodarczej Niemiec na polską gospodarkę68. Konkurencyjnoć reform podatkowych — Polska na tle innych krajów69. Konsekwencje przystąpienia Chin do WTO dla krajów sąsiednich70. Koszty spowolnienia prywatyzacji w Polsce71. Polski sektor bankowy po wejciu Polski do Unii Europejskiej72. Reforma procesu stanowienia prawa73. Elastyczny rynek pracy w Polsce. Jak sprostać temu wyzwaniu?74. Problem inwestycji zagranicznych w funduszu emerytalnym75. Funkcjonowanie Unii Gospodarczej i Walutowej76. Konkurencyjnoć sektora bankowego po wejciu Polski do Unii Europejskiej77. Zmiany w systemie polityki monetarnej na drodze do euro78. Elastycznoć krajowego sektora bankowego w finansowaniu MSP79. Czy sektor bankowy w Polsce jest innowacyjny?80. Integracja europejskiego rynku finansowego — Zmiana roli banków krajowych81. Absorpcja funduszy strukturalnych82. Sekurytyzacja aktywów bankowych83. Jakie reformy są potrzebne Polsce?84. Obligacje komunalne w Polsce85. Perspektywy wejcia Polski do strefy euro86. Ryzyko inwestycyjne Polski87. Elastycznoć i sprawnoć rynku pracy88. Bugaria i Rumunia w Unii Europejskiej – Szansa czy konkurencja dla Polski?89. Przedsiębiorstwa sektora prywatnego i publicznego w Polsce (1999–2005)mBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 47

90. SEPA — bankowa rewolucja91. Energetyka — polityka — ekonomia92. Ryzyko rynku nieruchomoci93. Wyzwania dla wzrostu gospodarczego Chin94. Reforma finansów publicznych w Polsce95. Inflacja — czy mamy nowy problem?96. Zaburzenia na wiatowych rynkach a sektor finansowy w Polsce97. Stan finansów ochrony zdrowia98. NUK — Nowa Umowa Kapitaowa99. Rozwój bankowoci transgranicznej a konkurencyjnoć sektora bankowego w Polsce100. Kryzys finansowy i przyszoć systemu finansowego101. Dziaalnoć antykryzysowa banków centralnych102. Jak z powodzeniem wejć do strefy euro103. Integracja rynku finansowego po pięciu latach czonkostwa Polski w Unii Europejskiej104. Nowe wyzwania w zarządzaniu bankami w czasie kryzysu105. Credit crunch w Polsce?106. System emerytalny. Finanse publiczne. Dugookresowe cele spoeczne107. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)108. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 2)109. Kryzys finansowy — Zmiany w regulacji i nadzorze nad bankami110. Kryzys fiskalny w Europie — Strategie wyjcia111. Banki centralne w zarządzaniu kryzysem finansowym — Strategie wyjcia112. Gospodarka niskoemisyjna — czy potrzebny jest Plan Marshala?113. Reformy emerytalne w Polsce i na wiecie widziane z Paryża114. Dostosowanie fiskalne w Polsce w wietle konstytucyjnych i ustawowych progów ostrożnociowych115. Strefa euro — kryzys i drogi wyjcia116. Zróżnicowanie polityki fiskalnej w trakcie kryzysu lat 2007–2009 i po kryzysie117. Perspektywy polskiej gospodarki w latach 2012–2013118. Problemy fiskalne w czasach malejącego popytu i obaw o wysokoć dugu publicznego119. Kondycja banków w Europie i Polsce. Czy problemy finansowe inwestorów strategicznych wpyną na zaostrzeniepolityki kredytowej w spókach–córkach w Polsce120. Zmiany regulacji a rozwój sektora bankowego121. Scenariusze energetyczne dla PolskimBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 48

122. Dlaczego nie wolno dopucić do rozpadu strefy euro123. Unia bankowa — skutki dla UE, strefy euro i dla Polski124. Procedura restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banku– dowiadczenia wiatowe, rozwiązania dla UEi dla Polski125. ad korporacyjny w bankach po kryzysie126. Sektor bankowy w Europie. Co zmieni kryzys?127. Austerity Revisited, czyli ponownie o zacienieniu fiskalnym128. Polityczne korzenie kryzysów bankowych i ograniczonej akcji kredytowej129. Dugofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowania polityki pieniężnej130. Kryzysy finansowe w ujęciu historycznym i co z nich dla nas wynika / Lessons learned for monetary policyfrom the recent crisis131. Skutki niekonwencjonalnej polityki pieniężnej: czego banki centralne nie uwzględniają w swoich modelach?/ The effects of unconventional monetary policy: what do central banks not include in their models?132. Czy w Europie jest za dużo banków? / Is Europe Overbanked?133. Polska transformacja ustrojowa w perspektywie porównawczej / The Polish Transition in a ComparativePerspective134. Jak ksztatowaa się konkurencja w sektorze bankowym w Polsce i w Europie przed kryzysem i w okresiekryzysu / Competition in the Polish and European Banking Sectors Prior to and During the Crisis135. Ćwierć wieku ukraińskich reform: za mao, za późno i zbyt wolno / A quarter century of economic reformsin Ukraine: too late, too slow, too littlemBank–CASE Seminar Proceedings No. 135 / Zeszyty mBank–CASE Nr 135 49