Tiraj 1000

I Madrid konqresində formalaşan Avropa Ali Audit İnstitutlarının Təşkilatıolan EUROSAI-dir. EUROSAI-nin hazırda 47 üzvü vardır ki, bunlar 46Avropa ölkəsinin ali audit institutları və Avropa Auditorlar Palatasıdır.EUROSAI-nin məqsədləri: üzvlər arasında peşəkar əməkdaşlığıninkişafı; informasiya və sənədləşmə mübadiləsinin təşviqi; maliyyənəzarətində istifadə olunan anlayışların harmonizasiyası; peşəkarmaliyyə nəzarətçilərinin və auditorların hazırlanması.Amortizasiya (amortization) – vaxt keçdikcə meydana gələn aşınmanəticəsində aktivlərin real dəyərinin getdikcə azalması.Anderraytinq (underwriting) – yeni buraxılmış qiymətli kağızlarıninvestisiya şirkətləri, broker firmaları, yaxud banklar tərəfindən ilkinbazarda yerləşdirilməsi.Annuitet (annuity) – investora müəyyən müddətdən sonra (məsələn,pensiyaya çıxdıqdan sonra) müntəzəm gəlir gətirmək imkanı verəninvestisiyalar. Əsasən bu vəsait pensiya və sığorta fondlarına qoyulanvəsaitlərdir.Antidempinq rüsumları (anti-dumping duties) – antidempinq rüsumlarıidxal olunan malların qiyməti Azərbaycan Respublikası gömrükərazisinə gətirildiyi anda ixrac olunduğu ölkədəki real dəyərindənxeyli aşağı olduqda və belə bir idxal bu qəbildən olan malların yerliistehsalçılarına ziyan vurduqda və ya bu hal istisna edilmədikdə,Azərbaycan Respublikasında onların istehsalının təşkilinə və yagenişləndirilməsinə maneçilik törədildikdə tətbiq edilir.Antiinhisar siyasəti (antimonopoly policy) – inhisarçılıq fəaliyyətininqarşısının alınması, məhdudlaşdırılması, aradan qaldırılması üzrədövlət siyasətidir. Antiinhisar siyasətinin tərkib hissəsi olan tənzimləmətədbirlərindən aşağıdakıları qeyd etmək olar:1) İnhisarçı təsərrüfat subyektlərinin məhsullarının (xidmətlərinin)qiymətləri üzərində dövlət nəzarətinin müəyyən olunması, bəzi hallardaisə maksimal qiymətin müəyyən edilməsi.2) Təsərrüfat subyektlərinin birləşdirilməsinə və qovuşmasına dövlətnəzarəti.3) Təsərrüfat subyektlərinin gəlirlərindən tutulan vergilərə onlarınbazardakı payına uyğun olaraq mütərəqqi vergi dərəcələrinin tətbiqedilməsi.4) Barter əməliyyatlarının qadağan edilməsi və kredit verilməsişərtlərinin sərtləşdirilməsi.5) İnhisarçı təsərrüfat subyektlərinə dövlət köməyinin bütün növlərinindayandırılması, xüsusi hallarda həmin müəssisələrin məcburibölünməsinin təşkili.A

AArаlıq istehlак (intermediate consumption) – müəyyən bir dövrərzində məhsul və yа хidmətlər istehsаl etməк məqsədilə istifаdəоlunmuş məhsul (əsаs fоndlаr istisnа оlmаqlа) və bаzаr хidmətlərinindəyəridir. Mаddi хərclər, qeyri-mаddi хidmətlərə görə ödənilən pul,əsаsən gediş hаqqını və mehmаnхаnа хidmətlərini ödəməyə sərfedilən ezаmiyyət хərcləri də burаyа dахildir. Аrаlıq istehlакı məhsulvə хidmətlərin istehsаl prоsesinə dахil оlduğu vахt mövcud оlmuş vəticаrət-nəqliyyаt əlаvəsini və məhsulа görə subsidiyаlаr çıхılmаqlа,məhsulа görə vergiləri (əlаvə dəyər vergisindən bаşqа) özündəbirləşdirən istehsаlçının qiymətləri ilə qiymətləndirməк tövsiyə оlunur.Ardıcıl mühasibat metodları prinsipi (consistent accountingmethods principle) – maliyyə bəyanatlarının komponentlərininstrukturu, mühasibat metodları və qiymətqoyma qaydaları bir ildənnövbəti ilə keçiddə oxşardır.Arrounun mümkünsüzlük teoremi (Arrow’s impossibility theorem) –Amerika iqtisadçısı Kennet Arrou 1952-ci ildə “İctimai seçim və fərdidəyərlər” (Social choice and individual values) adlı əsərində öz məşhur“mümkünsüzlük nəzəriyyəsi”ni belə ifadə etmişdir: əgər mümkünalternativlərin sayı ikini keçirsə, rasional kollektiv seçim etmək mümkündeyil.Artan yekun mühasibatı (Accrual accounting) – artan yekunmühasibatı gəlirlərin qazanıldığı, xərclərin isə baş verdiyi vaxt uçotununəzərdə tutur. Bu, nağd hesablaşma və əsas mühasibatla müəyyənfərqliliklər təşkil edir ki, razılaşmaları və başqa prosesləri yalnız nağdödəniləndə və qəbul ediləndə tanıyır.Artırılmış balans (augmented balance) – tam balans üstəgəl mərkəzibankın səbəb olduğu istənilən itkilər.Asimmetrik informasiya (asymmetric information) – hər hansı birrazılaşmanın tərəfləri arasında bərabər bölünməyən informasiya. Bu,tərəflərin optimal qərarqəbuletmə şansını differensiasiya edir.Audit (audit) – əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi vəiş görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində mühasibatuçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyəhesabatlarinin müstəqil yoxlanılmasıdır. Audit yoxlaması məcburi və yakönüllü ola bilər (təsərrüfat subyektinin öz təşəbbüsü ilə). Təsərrüfatsubyektlərində müqavilə əsasında maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətisahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil aparmaq və yazılı rəy vermək,mühasibat uçotu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü

təsdiq etmək və auditorun (audit fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektin)peşə fəaliyyətinə – nizamnamə məqsədlərinə uyğun olaraq maliyyətəsərrüfatmünasibətləri sahəsində digər xidmətləri göstərmək isəauditor xidməti hesab edilir. Auditor xidmətini sərbəst auditorlarvə auditor təşkilatları göstərir. Sərbəst auditor dedikdə, müvafiqstrukturdan (AR-da Auditorlar Palatasından) aldığı lisenziyaya əsasənrespublika ərazisində auditor xidməti göstərən fiziki şəxs başa düşülür.Auditor təşkilatı isə lisenziya əsasında müvafiq xidmət göstərən hüquqişəxsdir. Audit həm də maliyyə-büdcə ekspertizası ilə əlaqədar milliaudit standartlarına uyğun olaraq dövlət büdcə vəsaitləri və digər dövlətvəsaitləri ilə maliyyə əməliyyatlarının aparılmasının, dövlət büdcəsininvə büdcədənkənar dövlət fondlarının (təxsisatlarının) büdcələrininicrasının, dövlət əmlakının idarə edilməsi və onun barəsində sərəncamverilməsinin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalara və müddətlərəuyğun həyata keçirilməsini müəyyən etmək üçün aparılan nəzarətmetodudur.Audit Komitəsi (Audit Committee) – təsərrüfat subyektində yaradılan,daxili audit siyasətinin və strategiyasının hazırlanması, həyatakeçirilməsi və auditor nəzarətinin təşkilinə məsul olan strukturbölmədir.Audit standartları (auditing standarts) – hər bir institut özxüsusiyyətlərinə və tələblərinə uyğun təyin edir, daxili auditorlarınmissiyasının imkanları və daxili audit funksiyasının məqsədvə prosedurları beynəlxalq daxili audit standartlarına hörmətləaparılmalıdır.Avropa Birliyi agentlikləri (EU agencies) – Avropa Birliyi (AB)daxilində fərqli hüquqi səlahiyyətə malik və büdcə fəaliyyəti ilə məşğulolan, ciddi şərtlər altında nümayəndəlik prinsipi ilə fəaliyyət göstərənqurumlar. Onların növləri:– İcraedici agentliklər (Executive agencies) – AB Komissiyasının qərarıilə yaradılmış, birbaşa AB büdcəsi ilə bağlı Birlik proqramının bütün vəya müəyyən hissəsini həyata keçirən agentliklərdir.– Ənənəvi agentliklər (Traditional agencies) – AB Şurası və AvropaParlamenti tərəfindən yaradılmışdır. Onlar AB büdcəsindən aldıqlarıqrantlarla büdcənin həyata keçirilməsinin müəyyən məsələlərini həlledirlər.– Milli agentliklər (National agencies) – AB büdcəsindən aldıqlarıqrantla müəyyən məsələləri həll edirlər.Avropa Kənd Təsərrüfatı Zəmanəti və Rəhbərlik Fondu (EuropeanAgricultural Guarantee and Guidance Fund) – Avropa ümumi kəndtəsərrüfatı siyasətini maliyyələşdirən alətdir.A

yaratmaq, maliyyə ehtiyatlarını müxtəlif səviyyəli büdcələr arasındabölüşdürmək vasitəsilə büdcələrin qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanır.Büdcə sisteminin vahidliyi eyni büdcə təsnifatı, büdcə sənədləri vəformalarından istifadə olunması, büdcələrin icrasına dair müntəzəmhesabatın və icmal büdcə hesabatının hazırlanması və qanunvericilikləmüəyyən olunmuş qaydada təqdim edilməsi yolu ilə təmin edilir.İllər 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008ÜDM-indinamikası (%)İnflyasiyasəviyyəsi (%)Dövlətbüdcəsiningəlirləri (mln.AZN)Dövlətbüdcəsininxərcləri (mln.AZN)Dövlət NeftFondunungəlirləri (mln.AZN)Dövlət NeftFondununxərcləri (mln.AZN)Dövlət NeftFondundandövlətbüdcəsinətransferlər(mln.AZN)Neft gəlirləri(mlrd.dol.)10.6 11.2 10.2 26.4 34.5 25.4 18.23.3 2.2 6.7 9.7 8.3 16.7 21.2910.2 1225.5 1481.2 2055.2 3881.2 6006.6 10484931.7 1234.0 1501.0 2140.7 3789.7 6086.2 11060.6176 244 185.8 215.6 986 1886.2 10144.730.8 243.6 168.7 214.6 981.4 1061.2 4380.9- 100 130 150 585 585 3800- - - - 2.97 5.36 15.55AYoxsulluqsəviyyəsi (%)46.7 44.7 40.2 29.3 20.8 18 – 20 15Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu (State Oil Fund ofAzerbaijan Republic) – büdcədənkənar dövlət fondudur. AzərbaycanRespublikası Prezidentinin 29 dekabr 1999-cu il tarixli 240 saylı Fərmanıilə neft yataqlarının xarici şirkətlərlə birgə işlənməsindən əldəedilən mənfəət neftinin satışından daxil olan valyuta vəsaitlərinin və11

Adigər gəlirlərin toplanması və səmərəli idarə edilməsi, həmin vəsaitlərinöncül sahələrin inkişafına və sosial-iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyətkəsb edən layihələrin həyata keçirilməsinə yönəldilməsini təmin etməkməqsədilə yaradılmışdır. ARDNF büdcədənkənar dövlət təsisatıolmaqla hüquqi şəxsdir, yalnız Azərbaycan Respublikasının Prezidentiqarşısında hesabat verir və məsuliyyət daşıyır. ARDNF-in gəlirləriaşağıdakı mənbələr hesabına formalaşır: Azərbaycan RespublikasınınDövlət Neft Şirkəti və ya səlahiyyətli dövlət orqanı ilə sərmayəçilərarasında bağlanmış, Azərbaycan Respublikasında, o cümlədənXəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olanbölməsində neftin və qazın kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın paybölgüsünə dair sazişlərin həyata keçirilməsindən əldə edilən gəlirlər;Fondun aktivlərinin yerləşdirilməsindən və idarə olunmasından əldəedilən gəlirlər, o cümlədən faiz gəlirləri, dividendlər, valyuta aktivlərininyenidən qiymətləndirilməsindən alınan gəlirlər və sair; qrantlar və digərtəmənnasız yardımlar; qanunvericiliyə uyğun olaraq digər gəlirlər vədaxilolmalar. 2008-ci il iyunun 30-na Fondda 5 488 milyon manat(6 762,1 milyon ABŞ dolları) vəsait olub.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafiə Fondu (StateSocial Protection Fund of Azerbaijan Republic) – büdcədənkənardövlət fondudur. Əhalinin ayrı-ayrı təbəqələrinin sosial müdafiəsinitəşkil etmək məqsədilə mərkəzləşdirilmiş pul fondunun yaradılmasıvə istifadəsi formasıdır, fondun gəlirləri məcburi dövlət sosial sığortahaqları və dövlət büdcəsindən ayırmalar (transferlər) hesabınaformalaşır. Fondun başlıca xərc istiqamətləri aşağıdakılardır: 1.Əhaliyə ödənişiər (pensiyaların ödənilməsi; sosial pensiyaçıların vəonlara bərabər tutulanların pensiyalarının ödənilməsi; müavinətlərinödənilməsi); 2. Sığorta olunanların sanatoriya-kurort müalicəsi vəsağlamlaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsi üzrə AzərbaycanHəmkarlar İttifaqı Konfederasiyası vasitəsilə maliyyələşdirilən xərclər;3. Pensiya və müavinətlərin əhaliyə çatdırılması, bank əməliyyatlarınınaparılması üzrə xidmət haqqı xərcləri; 4. Məşğulluq tədbirlərinin həyatakeçirilməsi, məşğulluq orqanlarının saxlanılması xərcləri; 5. Əlillərinsosiaf müdafiəsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi və əlillərin sosialmüdafiəsi orqanlarının saxlanılması xərcləri; 6. Sığorta olunanlarınfərdi uçot sisteminin tədbiqi ilə bağlı xərclər və s.Azərbaycan Respublikası ərazisindən tranzit (transit throughthe territory of Azerbaijan Republic) – gömrük qanunvericiliyi iləmüəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan Respublikası sərhədindəki ikiməntəqə arasında Azərbaycan Respublikası ərazisi ilə daşıma.12

Azərbaycan Respublikasının gömrük tarifi (custom duty tariff ofthe Azerbaijan Republic) – Azərbaycan Respublikasının gömrüksərhədindən keçirilən mallara tətbiq edilən və xarici iqtisadi fəaliyyətinəmtəə nomenklaturasına uyğun olaraq sistemləşdirilmiş gömrükrüsumu dərəcələrinin məcmusudur.Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti (Cabinet of Ministriesof the Azerbaijan Republic) – Azərbaycan Respublikasının Prezidentitərəfindən onun icra səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinin təşkiliməqsədilə yaradılan, öz fəaliyyətində birbaşa Prezidentə tabe vəonun qarşısında cavabdeh olan, iş qaydası Prezident tərəfindənmüəyyənləşən yuxarı icra orqanıdır. Nazirlər Kabinetinin tərkibinəAzərbaycan Respublikasının Baş naziri, onun müavinləri, nazirlər vəbaşqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri daxildir. Onuniclaslarına, bir qayda olaraq, Baş nazir sədrlik edir. Baş nazir isə, öznövbəsində, Milli Məclisin razılığı ilə Prezident tərəfindən təyin edilir.Ümumi qaydalar müəyyən etdikdə Nazirlər Kabineti qərarlar, başqaməsələlər üzrə sərəncamlar qəbul edir. Nazirlər Kabineti dövlət büdcəsilayihəsini hazırlayıb Prezidentə təqdim edir, dövlət büdcəsi icrasınıtəmin edir, maliyyə-kredit və pul siyasətinin həyata keçirilməsini təminedir, dövlət iqtisadi proqramlarının həyata keçirilməsini təmin edir,dövlət sosial təminat proqramlarının həyata keçirilməsini təmin edir,nazirliklərə və digər mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarına rəhbərlik edir,onların aktlarını ləğv edir.Azərbaycan Respublikasının pul vahidi (currency of AzerbaijanRepublic) – Azərbaycan Respublikasının pul vahidi manatdır.Azərbaycan Respublikasının ərazisində manatdan başqa pulvahidlərinin ödəniş vasitəsi kimi işlədilməsi qadağandır. Manatınemissiyası və tədavüldən çıxarılması hüququ yalnız dövlətin müstəsnamülkiyyətində olan Milli Banka mənsubdur.Azərbaycan Respublikasında vergi sistemi (tax system of theAzerbaijan Republic) – Azərbaycan Respublikasında aşağıdakıvergilər müəyyən edilir və ödənilir: dövlət vergiləri; muxtar respublikavergiləri; yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri). Dövlət vergiləri dedikdəVergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən və Azərbaycan Respublikasınınbütün ərazisində ödənilməli olan vergilər nəzərdə tutulur. Muxtarrespublika vergiləri dedikdə, Naxçıvan Muxtar Respublikasında buməcəlləyə müvafiq olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının qanunlarıilə müəyyən edilən və Naxçıvan Muxtar Respublikasında ödənilənvergilər nəzərdə tutulur. Yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri) dedikdə,bu məcəllədə və müvafiq qanunla müəyyən edilən, bələdiyyələrinqərarlarına əsasən tətbiq edilən və bələdiyyələrin ərazilərindəA13

Aödənilən vergilər nəzərdə tutulur. Bələdiyyələr tərəfindən tətbiqedilən digər məcburi ödənişlər müvafiq qanunla müəyyən edilir. Yerlivergilərin (bələdiyyə vergilərinin) dərəcələri vergi qanunvericiliyindətəsbit edilmiş hədlər daxilində müəyyən edilir. Vergi qanunvericiliyinəuyğun olaraq bələdiyyələr öz ərazilərində vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrıkateqoriyalarını yerli vergilərdən tam və ya qismən azad etmək, vergidərəcəsini azaltmaq barədə qərar qəbul edə bilərlər.14

BBBalans mənfəəti (zərəri) (balanced profit/damage) – məhsulun (iş vəxidmətlərin), material ehtiyatlarının satışından əldə edilən mənfəət dədaxil edilməklə, müəssisələrin fəaliyyətinin ümumi maliyyə nəticələrini,habelə qeyri-kommersiya əməliyyatlarından alınan gəlir və məsrəfləriəhatə edir. Qeyri-kommersiya əməliyyatlarından alınmış və ödənmişcərimələrin, peniyaların, dəbbə pullarının və digər iqtisadi sanksiyaların(qanunvericiliyə uyğun olaraq büdcəyə ödənən sanksiyalar istisnaolmaqla); müəssisələrin hesablarında olan vəsaitin məbləğindənalınan faizlərin; xarici valyuta ilə əməliyyatlar və valyuta hesablarıüzrə məzənnə fərqlərinin; hesabat ilində aşkara çıxarılmış ötən illərinmənfəət və zərərlərinin; təbii fəlakətlər nəticəsində dəymiş zərərlərin;borcların və debitor borclarının siyahıdan silinməsi nəticəsində itkilərin;ödənilməsi mümkün olmayan, ümidsiz kimi siyahıdan silinmiş borclarındaxil olmasının; mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq mənfəət vəzərərlərə aid edilən sair gəlir, itki və məsrəflərin ümumi yekunu balansmənfəətinə (zərərinə) daxildir.Balanslaşdırılmış büdcə (balanced budget) – hökumətin planlaşdırdığıxərclərlə onun gözlənilən gəlirlərinin bərabər olduğu büdcə. Dövlətmaliyyəsində bu elə bir fiskal situasiya hesab olunur ki, burada vergivə digər daxilolmalar mal və xidmətlər, transferlər və faiz ödənişlərinitam əhatə edə bilsin. Ayrı-ayrı dövlətlərin büdcələrinin təhlili göstərirki, büdcələr balanslı vəziyyətdən daha çox kəsirli olurlar və bu kəsirborclanma və əlavə emissiya yolu ilə örtülür. Büdcə balansının və onunmaliyyələşdirilməsinin iqtisadiyyatda xüsusi önəmi ondan ibarətdir ki,o, tələbə və qiymətlərə təsir edə bilər.Bank (bank) – fiziki və hüquqi şəxslərdən depozitlərin və ya digərqaytarılan vəsaitlərin cəlb edilməsi, öz adından və öz hesabınakreditlərin verilməsini, habelə müştərilərin tapşırığı ilə köçürmə vəhesablaşma-kassa əməliyyatlarını məcmu halda həyata keçirən hüquqişəxsdir.Banka aidiyyəti olan şəxslər (bank insider persons) – bankıninzibatçıları, struktur bölmələrinin rəhbərləri, qərarların qəbuledilməsində iştirak edən digər əməkdaşları və onlarla yaxın qohumluqmünasibətlərində olan şəxslər (əri/arvadı, valideyni, o cümlədən ərinin/arvadının valideyni, babası, nənəsi, övladı, o cümlədən övladlığagötürülən, qardaşı və bacısı); bankda mühüm iştirak payı olan hər hansışəxs və ya bankın mühüm iştirak payı olan hüquqi şəxs və həmin hüquqi15

Bşəxsdə mühüm iştirak payı olan hər hansı şəxs, habelə bu cür mühümiştirak payına malik olan hüquqi şəxslərin icra orqanlarının rəhbərləri.Banka aidiyyəti olan şəxs adından hərəkət edən şəxslər (personsacting on behalf of bank insider person) – aralarında bağladıqlarımüqavilə əsasında banka aidiyyəti olan şəxs adından hərəkət etməyəhüququ olan şəxs; banka aidiyyəti olan şəxsin mühüm təsir göstərəbildiyi hüquqi şəxs; banka aidiyyəti olan şəxsin nümayəndəsi.Bank filialı (bank branch) – hüquqi şəxs olmayan, bankın olduğuyerdən kənarda yerləşən, öhdəlikləri üçün bankın özünün məsuliyyətdaşıdığı, banka icazə verilmiş bank fəaliyyətinin hamısını və ya birhissəsini həyata keçirə bilən bankın ayrıca bölməsidir. Kommersiyabanklarının və onların filiallarının sayı, ilin axırına olan vəziyyətə görə,qeydə alınmış kommersiya banklarının və onların filiallarının sayıdır.Bank holdinq şirkəti (bank holding company) – bank lisenziyasınamalik bir və ya bir neçə törəmə bankı olan, fəaliyyəti baş ofisininyerləşdiyi ölkənin bank tənzimləməsi orqanları tərəfindən tənzimlənənvə nəzarət olunan şirkətdir.Bankın nümayəndəliyi (bank representation office) – hüquqi şəxsolmayan, bankın olduğu yerdən kənarda yerləşən, bank fəaliyyəti iləməşğul olmağa hüququ olmayan, yalnız onun mənafelərini təmsil vəmüdafiə edən bankın ayrıca bölməsidir.Bankın məcmu kapitalı (bank capital) – prudensial hesabatlıqməqsədləri üçün istifadə olunan kapital olmaqla, mərkəzi bankınnormativ xarakterli aktları ilə müəyyən etdiyi birinci dərəcəli (əsas) vəikinci dərəcəli (əlavə) kapitala daxil olan komponentlərin (elementlərin)cəmi və onlardan tutulmaların fərqidir.Bank krediti (bank loan) – bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraqqaytarılmaq, müəyyən müddətə (müddətin uzadılması hüququ ilə) vəfaizlər (komisyon haqlar) ödənilmək şərti ilə, təminatla və ya təminatsızmüəyyən məbləğdə borc verilən pul vəsaitidir. Həmin şərtlərlə pulvəsaitinin verilməsi haqqında götürülmüş hər hansı öhdəlik, qarantiya,zəmanət, borc qiymətli kağızlarının diskontla və ya faizlər alınmaqlasatın alınması və müqaviləyə əsasən hər hansı formada verilmişvəsaitin qaytarılmasını tələb etməklə bağlı digər hüquq da kreditanlayışına aiddir.Bank kreditləri üzrə müəssisələrin borcları (company debts forbank loan) – bankdan alınmış kreditlər üzrə borcların məbləğini əksetdirir.16

Bank lisenziyası (bank licence) – müəyyən edilmiş qaydada verilən,fiziki və hüquqi şəxslərdən depozitlər və ya digər qaytarılan vəsaitlərcəlb etmək, öz adından və öz hesabına kreditlər verməklə bağlıfəaliyyəti, habelə müştərilərin tapşırığı ilə köçürmə və hesablaşmakassaəməliyyatlarını məcmu halda həyata keçirməyə müstəsna hüquqverən xüsusi razılıqdır.Bank olmayan kredit təşkilatı (non bank credit organization) – özvəsaiti və/və ya cəlb edilmiş vəsait hesabına (depozitlər istisna olmaqla)yalnız pul formasında kreditlər verməklə məşğul olan hüquqi şəxsdir.Bankomat (ATM – automatic cash terminal) – bank kartlarından istifadəedərək kart hesabından nağd pul vəsaitləri çıxarmağa, hesab barədəməlumat almağa, kommunal və digər xidmətlərin haqqını ödəmək üçünnağdsız hesablaşmalar aparmağa imkan verən aparatdır.Bank sirri (bank secret) – sirr kimi saxlanmasına bankın təminat verdiyibank hesabının, hesab üzrə əməliyyatlar və qalıqların, habelə müştərihaqqında məlumatların, o cümlədən müştərinin adı, ünvanı, rəhbərlərihaqqında məlumatların məcmusu. Müştərilərin bank saxlancındaəmlakının mövcudluğu, bu cür əmlakın sahibləri, xarakteri və dəyərihaqqında məlumatların sirrinə də bank təminat verir.Bank sistemi (bank system) – ölkənin mərkəzi (milli) bankından vəkredit təşkilatlarından ibarət sistemdir.Bank ssudaları üzrə vaxtı keçmiş borc (expired debt on bank loans) –ssuda alanların maliyyə çətinlikləri nəticəsində qarşılıqlı hesablaşmalarüzrə vaxtında qaytara bilmədikləri ssuda və öhdəliklərdir.Bank ssudalarının qalıqları (bank loans remainders) – dövrünaxırına olan vəziyyətə görə qısamüddətli və uzunmüddətli ssudalarınqalıqlarını səciyyələndirir.Bank şöbəsi (bank section) – hüquqi şəxs olmayan, bankın olduğuyerdən kənarda yerləşən, öhdəlikləri üçün bankın özünün məsuliyyətdaşıdığı, onun respublika ərazisində depozitlər cəlb edən və/və yaköçürmə, hesablaşma-kassa əməliyyatları aparan ayrıca bölməsidir.Baumol effekti (Baumol effect) – iqtisadi inkişaf dövründə xidmətlərinqiymətlərinin tədricən bahalaşması, sənaye məhsullarının qiymətlərininisə bunun əksinə ucuzlaşmasını nəzərdə tutan iqtisadi effekt. Bueffekti 1967-ci ildə Nyu-York Universitetinin professoru VilyamBaumol aşağıdakı kimi təsvir edirdi: məhsuldarlığın artması və yeniB17

Btexnologiyalara qoyulan investisiyalar kapitaltutumlu sahələrdəqiymətləri azaldır. Daha çox əməktutumlu olan xidmət sektorunda isə əksproses baş verir. Eyni zamanda, biz zəif inkişaf etməkdə olan ölkələrdəsənaye məhsullarının xidmətlərə nisbətən baha olduğunu görürük.Bütün bunlara baxmayaraq, Baumol effekti mütləqləşdirilməməlidir.Belə ki, bəzi qeyri-sənaye sahələri, məsələn, telekommunikasiyaqiymətlərin azalmasından yararlanır. Xidmət sahəsində məhsuldarlığınölçülməsinin çətin olması da nəzərə alınmalıdır. Baumol effektimüəyyən qədər dövlət xərclərinin artımının izahında da istifadə olunur.Çünki hökumətlər də, öz növbəsində, əhalinin əmtəələrdən çox xidməttəchizatçıları kimi çıxış edirlər.Bazar qiyməti (market price) – bazar qiyməti malın (işin, xidmətin)tələblə təklifin qarşılıqlı təsiri nəticəsində təşəkkül tapan qiymətideməkdir.Bencmarkinq (benchmarking) – təşkilatın fəaliyyətinin əsasgöstəricilərini və təşkilati strukturunu digər təşkilatların göstəriciləri vəstrukturları ilə müqayisəli təhlil etmək. Bu metod təşkilati strukturun vəfəaliyyət predmetlərinin üstün cəhətlərini müəyyənləşdirməyə imkanverir.Beveric əyrisi (Beveridge curve) – işsizliyin səviyyəsi ilə işvakansiyalarının səviyyəsini göstərən qrafik təsvirdir. Qrafikinordinatında vakansiyaların səviyyəsi absisində isə işsizliyin səviyyəsiverilmişdir. İşsizliyin yüksək səviyyəsinə vakansiyaların aşağı səviyyəsiuyğun gəlir. Əgər müşahidə etsək, uzun müddət boyunca əyrinin kənarahərəkətində vakant yerlərin verilmiş səviyyəsi işsizliyin yüksək səviyyəsiilə əlaqələnəcək və bu da əmək bazarının səmərəsiz idarə edilməsi,işsizlər və mümkün iş yerləri arasında uyğunsuzluğa səbəb olar.Beynəlxalq bank bazarı (interbank market) – bankların təsbit edilmişmüddət ərzində qısamüddətli likvidlik problemlərini uyğunlaşdırmaqüçün öz aralarında borc alıb verdiyi pul bazarıdır. Faiz dərəcəsinimüəyyənləşdirən birinci dərəcəli bankların faiz dərəcəsi inter-bankoffered rate adlanır.Beynəlxalq daşıma (international transportation) – yüklərin vəsərnişinlərin Azərbaycan Respublikası ilə (Azərbaycan Respublikasınınsərhədlərindən) digər dövlətlərdəki məntəqə arasında daşınma sayılır.Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) dövlət maliyyəsi sənədləri(IMF’s public finance documents) – bu sənədlər aşağıdakılardır:18

– BVF Dövlət Xərclərinin İdarə Olunması Normativləri (IMF Guidelinesfor Public Expenditure Management);– BVF-in Fiskal Şəffaflıq Təlimatı (IMF Manual on Fiscal Transparency);– BVF-in Hökumət Maliyyəsi Statistikası Toplusu (IMF GovernmentFinance Statistics Manual (GFSM 2001));Bəxşiş (baksheesh) – ərəb sözü olub dilənçiyə və ya müəyyən xidmətişçilərinə verilən puldur, rüşvətlə sinonimdir.Bilik iqtisadiyyatı (knowledge economy) – yaradıcılıq, informasiyanınemalı və interpretasiyasının daxil olduğu bilik fəaliyyətlərinin üstünlüktəşkil etdiyi müasir iqtisadiyyatdır. Bilik iqtisadiyyatı məşğulluq vəməhsul buraxılışının proporsiyasını böyüdür. Təhsil, peşəkar xidmət,media, kommunikasiya, tədqiqat bu iqtisadiyyatın əsas ünsürləridir.Birbaşa investisiya (foreign direct investment) – gəlir əldə etmək vəmüəssisənin idarə edilməsində iştirak etmək məqsədilə kompaniyanınnizamnamə kapitalına və əsas vəsaitlərə qoyulan investisiyadır.Birbaşa şəxsi vergilər (direct private/personal taxes) – gəlirmənbəyindən və ya bəyannamə üzrə hüquqi və fiziki şəxsləringəlirlərinə və əmlakına görə vergiləri əks etdirir. Buna görə də, realbirbaşa vergilərdən fərqli olaraq, vergi yığımı obyektləri orta hesabladeyil, konkret olaraq hər bir vergi ödəyicisi üzrə nəzərə alınır.Birbaşa şəxsi gəlirlərə əhalidən yığılan gəlir vergisi, hüquqi şəxsləringəlirlərindən vergi, kapital dövriyyəsindən əldə olunan gəlirlərdən vergi,əlavə mənfəətdən vergi və əmlak vergisi aid edilir.Birbaşa vergilər (direct tax) – vergi ödəyicilərinin gəlirlərindən vəəmlakdan bilavasitə yığılan vergidir. Bu gəlirlər vergi ödəyicilərininəldə etdiyi gəlirləri xərcləməmişdən əvvəl tutulur. Birbaşa vergilər vergiödəyicilərinin gəlirlərini nominal ixtisara salır. Belə ki, burada gəlirlər(əməkhaqqı, faiz, renta və s.) və ya daşınar və daşınmaz əmlakın (vergiödəyicisinin torpağı, evi, maşını, qiymətli kağızları və s.) dəyəri vergiyığımının obyekti hesab olunur. Birbaşa vergitutma vergi ödəyicisiningəliri və ailə vəziyyətini nəzərə alır.Birgə əmanət hesabı (joint deposit account) – iki və ya daha çox fizikişəxsin sahibliyində olan və onlardan birinin və ya bir neçəsinin imzasıilə sərəncam verilə bilən bank hesabıdır.Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları (consolidatedfinancial reports) – əsas cəmiyyətin (ortaqlığın) və onun törəməcəmiyyətlərinin vahid mühasibat uçotu subyekti kimi təqdim etdiyimaliyyə hesabatlarıdır.B19

BBonus (bonus) – faydalı qazıntıları şirkətlərə istismara verdiyi üçünhəmin ehtiyatların üzərində mülkiyyət hüququnu saxlayan dövlətəbuna görə ödənilən vəsait. Bonus hasilatın pay bölgüsü sazişlərininimzalanması və ya icrası ilə bağlı hökumətə ödənilən mükafatdır.Bonuslar adətən mərhələlərlə ödənilir. Onun bir hissəsi layihəninəvvəlində, digər hissəsi isə layihədə müəyyən mərhələlərə çatdıqcaödənilir. Adətən hasilatın pay bölgüsü (PSA) tipli müqavilələrdəbonuslar müqaviləyə daxil edilmir. Çünki onun daxil edilməsi halındabonusun hasilat başladıqdan sonra kompensasiyası məsələsi qaldırılabilər.Borc neytrallığı (debt neutrality) – borc pul götürməklə maliyyəxərcləmələri başqa maliyyə xərcləmələri ilə eyni effekt verəcəkdir.Korporativ investisiya və dövlət xərcləmələrində tətbiq edilmişdir.Borcun idarə olunması (public debt management) – dar mənadaborc vəsaitinin alınmasından, əsas borc və faizlərinin ödənərək borcunbağlanmasına qədər həyata keçirilən işlərin məcmusu. Geniş və elmimənada isə pul və maliyyə siyasətindən ayrı olmaqla birlikdə, onlarlauyğunlaşdırılmış şəkildə aparılan borc siyasəti.BOT (build-operate-transfer) – “qur-işlət-ötür” sistemi olaraqdövlət tərəfindən müəyyən olunan bəzi sahələrdə özəl şirkətlərin özinvestisiyaları ilə təsisat yaratmasını, həmin təsisatın müvafiq şirkəttərəfindən bir müddət işlədilməsini, müqavilə müddəti qurtardıqda isədövlətə əvəzsiz verməsini əhatə edən maliyyələşmə modeli.Büdcə (budget) – hər maliyyə ili üçün iqtisadi subyektin xərclərinivə gəlirlərini əhatə edən illik maliyyə planıdır. Bu, gələcək xərclərivə gəlirləri, onların detallaşdırılmış təsvir və tətbiqini hesablayır.Sonuncuya büdcə qeydləri də daxildir.Büdcə avansı (budget advance) – hər hansı dövlət xərcinin icraedilməsi üçün büdcə sənədlərinə xərc yazılmadan ödənilən nağdvəsaitdir. Məsələn, tenderi udan hər hansı bir şirkətin işə başlayabilməsi üçün ona avans verilir. Bu avansın qarşılığı olan iş görülübxərcləmə sənədləri təqdim edildikdə büdcəyə həmin xərclər yazılır vəavans müqaviləsi bağlanır.Büdcə boşaltması (budget discharge) – konkret olaraq AB-də AvropaParlamentinin təklifləri və Auditorlar Palatasının deklarasiyası əsasındabüdcə tapşırıqları dövrünün bağlanmasını bildirən qərarıdır.20

Büdcədənkənar federal agentliklər (off-budget federal agencies) –federasiya prinsipinə görə mövcud olan və idarə edilən agentliklərdir,onların fiskal fəaliyyəti qanunamüvafiq olaraq ümumi büdcədənçıxarılır.Büdcədənkənar fondlar (extrabudgetary funds) – büdcədənkənardövlət gəlirlərinin və xərclərinin toplandığı və xərcləndiyi fondlar vəya xüsusi hesablar. Belə fondlar orta hesabla inkişaf etmiş və inkişafetməkdə olan ölkələrin mərkəzləşmiş hökumət xərclərinin 40%-ni təminedir. Büdcədənkənar fondlar fiskal siyasətə, dövlət maliyyəsinin idarəedilməsinə və makroiqtisadi sabitliyə təsir etmək imkanına malikdir.Büdcədənkənar fondlarınxərcləriümumiÜDM-də,xərclərdə,faizləfaizləBSosial müdafiəfondlarının xərcləriümumiÜDM-də,xərclərdə,faizləfaizləİnkişaf etmiş ölkələr 14.3 4.4 35.6 12.5Keçid/inkişafetməkdə olan ölkələr13.2 2.8 26.2 5.4Bütün ölkələr 13.4 3.1 30.2 8.4Bu halda biz sosial müdafiə fondlarına büdcədənkənar fondlarınbir növü kimi baxırıq və onlar ümumi xərclərin 30%-dən çoxunuqarşılayır. Büdcədənkənar fondların öz məqsədinə görə digər növləriaşağıdakılardır: xüsusi fondlar, inkişaf fondları, rezerv fondları, yığımfondları, sabitləşdirmə fondları, humanitar fondlar, bərpa fondları,məxfi fondlar, ticarət fondları. Fondların institusional-idarəetmə dizaynı3 cür ola bilər: (a) fondlar maliyyə nazirlikləri və ya xəzinədarlıqlartərəfindən mərkəzləşmiş qaydada idarə oluna bilər; (b) fondlar xəttinazirliklər və ya digər agentliklər tərəfindən idarə oluna bilər; (c)fondlar avtonom agentlik kimi öz-özünü idarə edə bilər. Eyni zamanda,büdcədənkənar fondlar dövlət büdcəsi ilə yanaşı, vəsaiti icra orqanlarıtərəfindən tənzimlənən və müəssisə, təşkilat və ev təsərrüfatlarındandaxil olan vəsaitin əvəzi ödənilmək və yenidən qruplaşdırılmaq üçünəlavə ehtiyat mənbəyi sayılan ölkə miqyasında maliyyə ehtiyatlarınıntəşkili formalarıdır. Sosial sığorta fondu büdcədənkənar fondların əsashissələrindən biridir.Büdcədənkənar kəsir (off-budget deficit) – büdcədənkənar xərc vəgəlirlərdən yaranan kəsir.Büdcədən və büdcədənkənar fondlardan maliyyələşdirmə (financingfrom budget and extra-budgetary funds) – ölkədə iqtisadi və sosialinkişaf üzrə dövlət proqramlarının həyata keçirilməsinə yönəldilmiş pulvəsaitini göstərir.21

BBüdcə hakimiyyəti (budgetary authority) – büdcə məsələləri iləqərar verə bilən institutlar – (məsələn, Avropa Birliyində bu, AvropaParlamenti və Nazirlər Şurasıdır).Büdcə hesabı (budget account) – hər hansı məqsədlərin reallaşmasıüçün dövlət tərəfindən birbaşa maliyyələşdirilən müəssisənin, təşkilatınbank hesabı. Həmin müəssisə bu hesabdan yalnız nəzərdə tutulanməqsədlər üçün istifadə edə bilər.Büdcə xərcləmələrinə nəzarət (control on budget expenditure) – əsasəniki növü fərqləndirilir: (a) daxili nəzarət (Maliyyə Nazirliyinin və digəricra qurumlarının daxili audit bölmələri); (b) kənar nəzarət (HesablamaPalatası). Dövlət maliyyə nəzarətinin formaları: ilkin, cari (operativ),sonrakı nəzarət. Dövlət maliyyə nəzarətinin metodları: təftiş, audit,yoxlama, monitorinq, ekspertiza.Büdcə intizamı (budgetary discipline) – çoxillik büdcə planınınəsas məqsədidir. Bununla büdcə qəbul olunarkən büdcə xərcləriməhdudiyyətlərinə büdcə hakimiyyəti tərəfindən hörmətləyanaşılmasına nail olunur. Bu tərzdə dövlət xərclərinin inkişafı bir neçəil boyunca idarə edilir.Büdcə məhdudiyyəti (budget constraint) – alıcının gəlirinə vəqiymətlərə uyğun etdiyi seçim.Büdcə nəzarəti (budgetary control) – büdcə gəlir və xərclərinin qarşıyaqoyulan məqsədlər yönümündə realizasiyasını yoxlamaq və zəruritədbirləri vaxtında həyata keçirməyi nəzərdə tutan tədbirlər sistemi.Beynəlxalq təcrübədə müəssisə səviyyəsində cari və gözlənilənxərcləri də əhatə edən büdcə-nəzarət bəyannamələri hər həftə dərcolunmalıdır.Büdcənin icrası, kassa icrası (budget execution) – dövlət büdcəsininkassa icrası Maliyyə Nazirliyinin tabeliyindəki Baş Dövlət Xəzinədarlığıvasitəsilə həyata keçirilir. Dövlət xəzinədarlığının öhdəsində olan nağdpul vəsaiti onun müvəkkil banklardakı vahid hesabında saxlanılır. Vahidxəzinə hesabının idarə edilməsinin və bu hesabdan vəsaitin silinməsinəsərəncam verilməsinin müstəsna səlahiyyəti dövlət xəzinədarlığınaməxsusdur. Büdcə təşkilatları əldə etdikləri büdcə və büdcədənkənargəlirləri tam həcmdə və vaxtında vahid xəzinə hesabına köçürməlidirlər.Dövlət büdcəsinin icrası barədə aylıq hesabat hesabat ayından sonrakıayın 25-dək tərtib olunur və müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarına təqdimedilir. Dövlət büdcəsinin icrası barədə rüblük hesabat növbəti rübünbirinci ayının sonunadək Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə və22

müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarına təqdim olunur. Dövlət büdcəsininicrası barədə illik hesabat müvafiq qanun layihəsi təsdiq olunmaq üçünnövbəti ilin may ayının 15-dən gec olmayaraq müvafiq icra hakimiyyətiorqanı tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə təqdimolunur.Büdcə prinsipləri (budgetary principles) – büdcə həyata keçirilərkənistinad olunan prinsiplər. Həmçinin bu prinsiplərə diqqət yetirin: dəqiqlik,büdcə prosesi dövrü, tarazlıq, səs maliyyə sistemi, spesifikasiya,şəffaflıq, hesab vahidliyi, vahidlik, universallıq.Büdcə prosesi dövrü (annuality) – büdcə prinsipinə uyğun olaraqyanvarın 1-də başlayır, dekabrın 31-də sona çatır.Büdcə prosesində iştirakçılıq (participatory budgeting) – büdcəprosesində iştirakçılıq yerli icmaların dövlət büdcəsi və ya bələdiyyəbüdcəsi ilə bağlı qərarqəbuletmə prosesinə yerli hakimiyyət orqanlarıtərəfindən cəlbini nəzərdə tutan mexanizmdir. O, “demokratiya defisiti”problemini həll etmək üçün istifadə edilən alətdir. Büdcə prosesindəiştirakçılığın əsas məqsədləri bunlardır:• İctimai təlim (savadlılıq) və fəal vətəndaşlığı stimullaşdırmaq;• Təkmilləşdirilmiş siyasətlər və resursların bölgüsü vasitəsiləsosial ədalətə nail olmaq;• İnzibati aparatda islahatlar aparmaq;• Yerli hökumətin maliyyəsinin düzgün hesablanmasını təminetmək və fərdlər tərəfindən həm sistemdaxili, həm də sistemdənkənarda sui-istifadə potensialını azaltmaq;• Şəhərin aşağı gəlirli təbəqələrini özündə birləşdirən birliklərin(icmaların) prioritetin müəyyən olunmasına və büdcə prosesinəcəlb olunması;• Lokal demokratik mədəniyyəti gücləndirmək, vətəndaş öhdəliyinitərbiyə etmək və sosial kapitalın inkişafını stimullaşdırmaq.Büdcə riskləri (budget risks) – daha sıx qarşılaşılan və geniş yayılmışbüdcə riskləri bunlardır: (a) xarici risklər (external risks) – neftin qiymətdəyişkənliyinin büdcənin gəlir və xərclərinə fluktual təsiri; (b) əməliyyat/təşkilati risklər (operational/organisational risks) – təşkilatlararasıdisbalans; ləngimələr; (c) maliyyə riskləri (financial risks) – xərclərinsüni şişirdilməsi ehtimalı, gəlir və xərc proqnozlarının tam yerinəyetirilməməsi; (d) kənarlaşma riskləri (fiduciary risks) – büdcəxərclərinin ümumi iqtisadi inkişaf məqsədlərindən kənarlaşma meyli.Büdcə sistemi çatışmazlıqları (budget system failures) – bir çoxölkədə, xüsusilə tranzitiv ölkələrdə rast gəlinən büdcə sisteminin əsasçatışmazlıqları aşağıdakılardır:B23

B24- vaxt horizontu uyğunsuzluğu, yəni ləngimələr və s.;- büdcə prosesinə xüsusi maraqların müdaxiləsi;- ayrılan resurslar üzrə qeyri-adekvat mexanizmlər;- yerli ehtiyacların büdcədə zəif əks olunması;- effektiv olmayan idarəetmə və nəzarət sistemi;- hesabatlılıq və şəffaflığın tam təmin edilməməsi;- donorlarla effektiv olmayan qarşılıqlı əlaqələr.Büdcə təsnifatının beynəlxalq standartları (international standartson budget classification) – büdcə təsnifatlarının beynəlxalqstandartları da mövcuddur. Xüsusən bir çox milli təsnifatlarınformalaşmasında əsas kimi qəbul edilən Birləşmiş Millətlər Təşkilatınınhökumət funksiyalarına uyğun xərc təsnifatını (COFOG) göstərməkolar. COFOG 10 bölmədən ibarətdir:1. Ümumi dövlət xidmətləri;2. Müdafiə;3. İctimai intizam və təhlükəsizlik;4. İqtisadi əlaqələr;5. Ətraf mühitin qorunması;6. Məskunlaşma və icma məsələləri;7. Səhiyyə;8. Rekreasiya, mədəniyyət və din;9. Təhsil;10. Sosial müdafiə;Göründüyü kimi, bu təsnifat hökumətin baza funksiyalarına uyğun olaraqvə çox lakonik tərtib edilmişdir. Milli büdcə sistemimizi təkmilləşdirərkənBMT-nin həmin təsnifat sistemindən yararlanmaq mümkündür. Bir sıraölkələr UN COFOG təsnifat sistemini olduğu kimi (məsələn, Slovakiya)və ya modifikasiyalı milli versiyası ilə birgə (məsələn, Latviya) qəbuletmişlər. Beynəlxalq büdcə təcrübəsində büdcə xərcləri elastik olan vəelastik olmayan xərclərə bölünür. Azərbaycanda tətbiq edilən dövlətbüdcəsinin təsnifat sistemində iqtisadi, funksional və inzibati təsnifatdanistifadə edilir. Proqram əsaslı təsnifata keçid isə planlaşdırılır.Büdcə təsnifatının tərtibində və büdcənin ümumi sistemləşdirilməsindənəzərə alınmalı digər mühüm bir sistem isə Beynəlxalq ValyutaFondunun 2001-ci ildə işlənib hazırlanmış “Hökumət MaliyyəsiStatistikası”dır (GFS). Bu sənəd maliyyə axınının hərəkətini izləməyəvə korporativ mühasibatlığın üstünlüklərinin büdcələşdirmə fəaliyyətinətətbiqinə imkan verir. Həmçinin bu, makroiqtisadi və fiskal statistikanındaha təkmil forması hesab edilə bilər. Bu sistemin təqdim etdiyi fiskalstatistika dövlət sektorunun ölçülərini, onun məcmu tələbə, investisiyavə yığıma təsirini, fiskal siyasətin iqtisadiyyata, resurslardan istifadəyə,monetar şərtlərə və borclanmaya təsirini, habelə vergi yükü, tarifsiyasəti və sosial müdafiə sistemini təhlil etməyə imkan verir. GFS

sektorların və təşkilatların geniş təsnifatı ilə başlayır. Bu belə bir iqtisadiməntiqdən irəli gəlir ki, dövlət maliyyə sisteminin bütün komponentlərivə bu sistemin bütün oyunçularının rolu bəlli olmalıdır.Büdcə təşkilatı (budget organization) – büdcə smetası əsasındafəaliyyəti tamamilə və ya qismən büdcə vəsaiti hesabınamaliyyələşdirilən, hesablaşma hesabı olmayan qeyri-kommersiyatəşkilatıdır.Büdcə tətbiqi aktı (budget enforcement act) – konkret olaraq AvropaBirliyi üçün 1990-cı ildə ilkin variantı qüvvəyə minmiş illik dövlətxərclərini və federal büdcə gəlirlərini təyin edən akt.Büdcəyə ödəmələr (payments to budget) – müəssisənin öz vəsaitivə borc vəsaiti hesabına dövlət büdcəsinə ödəmələrdir. Belə vəsaitlərəmənfəətdən (gəlirdən) vergi, əmlak vergisi, təbii resurslardan istifadəyəgörə vergi, torpaq vergisi, əlavə dəyər vergisi, aksizlər, gəlir vergisivə mövcud dövlət qanunvericiliyinə uyğun olan digər ödəmə və verginövləri aiddir.Bürokratik korrupsiya (bureaucratic corruption) – bürokratikvə ya xırda korrupsiya siyasəti. Bürokratik korrupsiya iri və siyasikorrupsiyadan fərqlənir.Bütün mənbələrdən sosial-mədəni tədbirlərə çəkilən xərclər (socialculturalexpenses from all sources) – dövlət büdcəsi, büdcədənkənarfondlar, müəssisələr (təşkilatlar) və xüsusi şəxslər tərəfindən təhsilə,mədəniyyətə, səhiyyəyə çəkilən xərcləri əks etdirir.B25

CCCari hesab (current account) – müştərinin adına açılır və pulvəsaitlərinin saxlanılması və nağdsız hesablaşmalar aparmaq üçün, pulköçürmələrinin alınması və göndərilməsi üçün istifadə edilir. Hesablaəməliyyatları yalnız onun sahibi və ya hesab sahibinin göstərdiyişəxslər apara bilər.Cаri trаnsferlər (current transfers) – elə əməliyyаtlаrdır кi, bu zаmаnbir institusiоnаl vаhid (seкtоr) bаşqа bir institusiоnаl vаhidə (seкtоrа)əvəzində heç nə аlmаdаn əmtəə, хidmət və yа pul vəsаiti təqdim edirvə bu, акtivlərə sаhibкаrlıq hüququnun bаşqаsınа verilməsi, yахudакtivlərin аlınmаsı və çıхdаş edilməsi ilə əlаqədаr deyildir. Trаnsferlərpul və nаturа şəкlində verilə bilər.Cаri trаnsferlərin аşаğıdакı əsаs növləri vаrdır:а) gəlirlərə, əmlака və s. görə cаri vergilər;b) sоsiаl sığоrtаyа və sоsiаl müаvinətlərə аyırmаlаr;v) digər cаri trаnsferlər; sığоrtа müкаfаtlаrı, əvəzi ödənilməyən yаrdım,кönüllü hаqlаr və iаnələr, cərimə və peniyаlаr, lоtereyа uduşlаrı və s.Cəlb edilmiş borc vəsait və müəssisələrdən əmanətlər (collecteddeposits and loans) – ölkə daxilində və xarici ölkələrdə qarşılıqlıolaraq bir-birinə borc verənlərdən alınmış kreditlər və cəlb edilmiş digərvəsait üzrə onlarla hesablaşmanın vəziyyəti haqqında informasiyanıəks etdirir.26

ÇÇÇek (cheque) – bank tərəfindən hər hansı ödənişin həyata keçirilməsiüçün hüquqi və maliyyə əsasını təşkil edən sənəd. Burada adətənhesab sahibi kimin adına və hansı məbləğdə vəsaitin bank tərəfindənödənilməsini göstərir. Hal-hazırda elektron bankçılığın inkişafı kağızçeklərdən istifadənin formasına təsir etmişdir.“Çirkli pulların yuyulması” (money laundering) – qeyri-qanuni yollaəldə edilmiş gəlirlərin leqallaşdırılması prosesidir. Qeyri-qanuni gəlirlərdedikdə isə, narkotik maddələrin və silahların qeyri-qanuni alverindən,qaçaqmalçılıqdan, korrupsiyadan, gizli iqtisadiyyatdan, şantajdan vəmaliyyə dələduzluğundan əldə edilmiş vasitələr nəzərdə tutulur. “Çirklipulların yuyulması”na qarşı tədbirləri koordinasiya edən və mütəmadimonitorinqlər aparan iki beynəlxaq qrup mövcuddur. Bunlar MaliyyəCinayətləri ilə Mübarizə üzrə Beynəlxalq Qrup (FATF) və AvropaŞurasının “Money Wall” adlanan xüsusi ekspert qrupudur. “Çirklipulların yuyulması” prosesinin realizə mexanizmi konkret maliyyə-bankəməliyyatlarından ibarətdir. Məsələn, adsız depozit sertifikatları iləəməliyyatlar (bu zaman qiymətli kağızın faktiki sahibi və ondan faktikimənfəət götürən şəxs məlum olmur) və kodlaşdırılmış bank hesablarınınaçılması. Bir sözlə, “çirkli pulların yuyulması” qanuni mənbədən gələnqeyri-qanuni mənimsənilən pulların mənbəyinin gizlədilməsidir. Pulların“yuyulması” korrupsiyanın maskalanması prosesidir və narkotik vəinsan ticarəti, kleptorat və dövlət qulluqçularının cinayətinin ört-basdıredilməsində geniş tətbiq olunur. Bank sirləri, vergi sığınacaqları“yuyulmuş” pulların izlənməsini çətinləşdirir. Pulların “yuyulması”nıidarə etmək üçün bir çox təşkilatlar hüquqi səylər göstərir: BMT-ninKorrupsiyaya qarşı Konvensiyası və BMT-nin transmilli cinayətkarlığaqarşı konvensiya və protokolu.27

DDDaxili audit (internal audit) – təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinininkişafına və səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş risklərin idarəolunması, nəzarət və idarəetmənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi vəinkişafına sistemli yanaşmaqla, təsərrüfat subyektinə öz məqsədlərinənail olmaqda köməklik edən obyektiv, təminatverici və məsləhətvericifəaliyyətdir. Daxili audit obyekt çərçivəsində audit müstəqil sertifikatlıictimai mühasibdən daha çox öz heyəti tərəfindən aparılır. Daxiliauditorun (DA) funksiyası səlahiyyət verən məmurun və mühasibatməmurunun funksiyası ilə bir araya sığmazdır. DA müstəqil instituttərəfindən müəyyən edilir, belə ki, onlar risklərlə bağlı məsləhət verməli,idarəetmənin və idarə sistemlərinin keyfiyyəti ilə bağlı müstəqil fikir vəinkişaf üçün məsləhətlər verməlidir.Daxili audit xidməti (internal audit service) – təsərrüfat subyektindədaxili audit fəaliyyətini həyata keçirən struktur bölmədir (Audit Komitəsi,departament, şöbə, bölmə, daxili auditor);Daxili auditor (internal auditor) – daxili audit xidmətinin daxili auditihəyata keçirən əməkdaşıdır.Daxili Auditorlar İnstitutu (The institutions of Internal Auditors) –daxili audit peşəsi üzrə beynəlxalq sertifikatlaşdırma, tədris, tədqiqatişinə və xüsusi təlimatların hazırlanmasına rəhbərlik edən peşəkarassosiasiyadır.Daxili audit standartları (internal audit standarts) – Daxili Auditorlarİnstitutunun Daxili Audit Standartları üzrə İdarə Heyəti tərəfindəntəsdiq edilən, daxili nəzarət sistemini və daxili audit xidməti fəaliyyətinitənzimləyən normativ sənədlərdir.Daxili dövlət borcu (domestic public debt) – Azərbaycan Respublikasıadından Azərbaycan Respublikasının rezidentləri ilə bağlanmışmüqavilələrin öhdəlikləri üzrə borc.Daxili kredit genişlənməsi (domestic credit expansion) – ödəməbalansında dəyişikliklərə imkan verən monetar artımın göstəricisidir.Bu bərabərdir: dövlət bölməsinin borc tələbatı çıxılsın daxili qeyri-banközəl bölməsi üstəgəl ölkədə və xaricdə daxili valyuta ilə özəl bölməyəbank ssudası. Bunun əhəmiyyəti BVF tərəfindən təqdir edilmişdir.Kapital və ödəmə balansının cari hesabında xarici kapital axınıtərəfindən yaradılmış pul təklifində dəyişiklikləri müəyyən edir.28

Davamlı borclanma metodu (permanent lending method) – bumetodda xəzinədarlıq bəlirli miqdar və müddətləri əks etdirən faizlidaxili borclanma qiymətli kağızlarını davamlı satışa çıxarır.Davamlı inkişaf (sustainable development) – ətraf mühitdə və təbiiresurslarda uzunmüddətli dövrdə çirklənmə və tükənmə olmadan əldəedilən iqtisadi inkişaf. Davamlı inkişafın səviyyəsini qiymətləndirməyəimkan verən indikatorlar sistemini bir nümunə kimi nəzərdən keçirək:http://www.sustainable-development.gov.uk/progress/regional/summaries/index.htm1. Davamlı istehlak və istehsal (iqlim dəyişiklikləri və enerji indikatorlarıdaxil olmaqla): İstixana qazlarının emissiyası; Son istifadəçilərin CO2emissiyası; Su ehtiyatlarından istifadə; Daxili su istehlakı; Tullantılar;Ev təsərrüfatı tullantıları.2. Təbii ehtiyatların və ətraf mühitin səmərəli istifadəsi və qorunması:Quşların məskunlaşması; Torpaqdan istifadə; Torpaqdan təkrar istifadə;Mənzillə təminat və məskunlaşma intensivliyi; Hava çirkləndiricilərininemissiyası; Çay sularının keyfiyyəti; Su təzyiqi.3. Dayanıqlı icmaların və ədalətli mühitin yaradılması: Aktiv icmaiştirakçılığı; Qeydiyyata düşən cinayətkarlıq; Cinayətkarlıq xofu (fearof crime); Məşğulluq; İşsiz ailələr; İqtisadi aktiv olmayanlar; Uşaqlararasında yoxsulluq; Təqaüdçülər arasında yoxsulluq; Təhsil xidmətləri;Səhiyyə xidmətlərinin bərabərsizliyi; Səhhətli ömür gözləntisi (healthylife expectancy); Ölüm səviyyəsi; Siqarət çəkilməsi səviyyəsi; Uşaqlarınkökəlməsi səviyyəsi; Əhalinin mobilliyi; Məktəbə cəlbedilmə səviyyəsi;Xidmətlərin əlçatanlığı; Yol qəzaları; Ekoloji bərabərlik; Havanıntəmizliyi və səhiyyə; Mənzil şəraiti; Yanacaq çatışmazlığı şəraitindəyaşayan ailələr; Evsizlik; Lokal ekoloji keyfiyyət; Lokal ərazidəqaneedicilik; Beynəlxalq yardımlar; Ümumi rifah.Digər kontekstual indikatorlar: İqtisadi buraxılış (economic output);Məhsuldarlıq; İnvestisiya; Demoqrafiya; Ev təsərrüfatları və mənzillər.Debet plastik kartı (debet plastic card) – debet (və ya elektron) plastikkartı müvafiq kart hesabında faktiki olan məbləğ daxilində xərcləraparmaq və ya bankomatlardan nağd pul çıxarmaq imkanını verir.Defisit maliyyələşdirmə (deficit financing) – gəlirdən çox xərclərinartıqlığını maliyyələşdirmək üçün borc götürməkdən istifadə. Tez-tezbu termin hökumətlərə şamil edilir. Onlar vergiləri qaldırmaqdan dahaçox xərcləyirlər. Bu termin normal olaraq planlaşdırılmış büdcə kəsirinəistinad edir. Bu siyasət 1930-cu illərdə işsizlik probleminin həlli üçünKeyns tərəfindən müdafiə edilmişdir.D29

DDefolt (default) – iqtisadi subyekt tərəfindən pul və borc öhdəliklərindənqismən və ya tamamilə imtina edilməsi. Ağır maliyyə böhranlarızamanı likvidlik problemi ilə üzləşən iqtisadi subyektlər, o cümlədəndövlət defolta əl ata bilər. Defolt adətən daha çox dövlət borcumünasibətlərində müşahidə olunur. Aşağı inkişaf səviyyəli ölkələr fiskalimkanların məhdudluğu üzündən daxili borc öhdəlikli maliyyə alətləriningeri alınmasından, eləcə də xarici borc öhdəliklərindən qismən, yaxudtam imtina etmiş olur ki, bu da dövlət borcunun defoltu adlanır.Deklarant (declarant) – gömrük sərhədindən mal keçirən və malıgömrük rəsmiləşdirilməsi məqsədilə bəyan və təqdim edən şəxs.Denominasiya (denomination) – köhnə pul nişanlarının qəbul edilmişnisbət qaydasında yenisi ilə əvəz edilməsi, pul tədavülünün qaydayasalınması və hesablaşmaların asanlaşdırılması məqsədilə milli pulvahidinin miqyas dəyişikliyidir. Buna sadə dillə “sıfırların silinməsi” dədeyilir. Mal və xidmətlərin qiymətləri, tariflər, əməkhaqqı, pensiyalar,təqaüdlər, idarə və müəssisələrin balanslarında, bank hesablarındaolan pul vəsaitlərinin qalığı da bu nisbətlə yenidən hesablanır.Departament xərcləri limiti (departmental expenditure limits) – bəziölkələrdə (məsələn, Böyük Britaniya) dövlət xərclərindən mühümhökumət departamentlərinə ayrılan 3 illik maliyyə vəsaitinin maksimumhəddi.Depozit (deposit) – müvafiq müqavilə şərtləri ilə faizlər və ya komisyonhaqlar ödənilməklə və ya ödənilmədən müştərilərin (əmanətçilərin)tələbi ilə qaytarılmasını və ya başqa hesaba köçürülməsini nəzərdətutan bankın balansında aparılan cari, əmanət (depozit) və ya digərhesaba qoyulmuş və ya köçürülmüş pul vəsaitidir.Depozit sertifikatı (deposit certification) – üzərində göstərilənməbləğin bank tərəfindən əmanətə qəbul edilməsini bildirən adsızqiymətli kağızdır.Depozit seyfi (depositary safe) – xüsusi avadanlıqla təchiz edilmişotaqda yerləşən və müxtəlif qiymətlilərin və bu kimi sair əşyalarınsaxlanılması üçün müştərilərə icarəyə verilən seyfdir.Desentralizasiya (decentralization) – mərkəzi hakimiyyətdənyerli hakimiyyətə doğru səlahiyyətlərin, vəzifələrin, məsuliyyətinvə resursların hərəkətindən ibarət müasir tendensiya. Bu zamanmüvafiq ərazi problemləri üzrə qərarqəbuletmə, planlaşdırma, resursfomalaşdırma funksiyaları məhz həmin ərazinin insanlarından ibarət30

yerli idarəetmə strukturlarına ötürülür. Desentralizasiyanı zəruri edənamillər: mərkəzi hakimiyyətin funksiyalarının kompleksləşməsi vəiş yükünün artması; əhaliyə göstərilən xidmətləri daha da effektivetmək üçün qərar qəbulu və informaiya toplanması məsuliyyətinin vəfunksiyasının əhaliyə, problemli məkana yaxınlaşdırılması zərurəti.Ölkədə desentralizasiyanın səviyyəsini müəyyən etmək üçün aşağıdakıkriteriyalardan istifadə olunur: yerli idarəetmə orqanlarının (ilk növbədəyerli özünüidarəetmə orqanlarının) funksiyalarının keyfiyyəti və həcmi;yerli orqanların xərclərinin ölkədəki məcmu sosial xərclərə nisbəti;qərarqəbuletmədə mərkəzi və yerli orqanların payı; yerli orqanlarıngəlirlərinin məcmu gəlirlərdəki payı; yerli hakimiyyət orqanlarındaçalışanların ümumi məşğul əhaliyə nisbəti.Desil əmsalı (decile coefficient) – gəlirlərin diferensiasiya göstəricisi.Əhalinin ən yüksək təminatlı 10%-nin gəlirləri ilə ən aztəminatlı 10%-ningəlirləri arasındakı münasibətlə müqayisə ilə ifadə edilir. Əhali qrupları,eyni qayda ilə məlumatlar düzülərək 10 bərabər hissəyə bölünür. Təhlilvə müqayisə üçün eyni göstəricilər istehlak xərclərinə görə də alınır.Təqdim olunan yekunlarda əhatə olunmuş göstəricilərin əksəriyyətibeynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılaraq Azərbaycanda ilk dəfə tətbiqolunmuşdur. Eyni zamanda göstəricilər ilk dəfə olaraq yüksək analitikkeyfiyyətə malik olan SPSS proqram paketindən istifadə əsasındaişlənərək yekun cədvəlləri alınmışdır. Tədqiqatda bütün seçməmüşahidələrə xas olan bəzi göstəricilərin baş məcmudan orta məntiqikənarlaşması mövcuddur. Eyni zamanda bəzi göstəricilərin statistikcəhətdən çatışmazlığı halları mövcuddur. Ev təsərrüfatları büdcələrininseçmə tədqiqatı əhalinin həyat səviyyəsinin dövlət tərəfindən statistikmüşahidə metodudur və “Azərbaycanda statistik işlərin reqlamenti”nəuyğun olaraq dövlət statistika orqanları tərəfindən aparılır. Evtəsərrüfatları büdcələrinin seçmə tədqiqatı əhalinin müxtəlif qrup vətəbəqələrinin həyat səviyyəsi haqqında iqtisadi-statistik məlumatlaralmaq üçün keçirilir. Onun məlumatlarından İstehlak Qiymətləriİndeksinin hesablanmasında, Milli Hesablar Sisteminin aparılmasında,əhalinin həyat səviyyəsində baş verən dəyişikliklərin təhlil edilməsi vəəhalinin sosial müdafiəsi üçün tədbirlər sisteminin hazırlanmasındageniş istifadə olunur.Dəqiqlik (büdcə prinsipi) (accuracy (budgetary principle)) – əsasənbüdcə xərclərinin lazım olandan çox xərclənməyəcəyini göstərir. Buprinsipə görə, əgər hər hansı bir xərc zəruri hesab edilməzsə, təxsisatbüdcəyə daxil olmayacaq.Dəmir üçbucaq (iron triangle) – üç qrupdan ibarət kooperasiya: birinciqrup səlahiyyət verir, ikinci qrup idarə edir, üçüncü qrup gəlir götürməkmarağı olan qrupdur.D31

DDiferensial vergiyə cəlbolunma (differential tax incidence) – dövlətxərcləri sabit saxlayarkən vergi gəlirlərinin bölüşdürülməsi dəyişikliyieffekti.Digər banklara verilən kreditlər (credits to other banks) – qaytarılmaq,təcililik, təminatlılıq və öhdəçilik şərti ilə digər banklara verilən pulunməbləğini göstərir.Dividendlər (dividends) – səhmdar cəmiyyətin mənfəətinin hər ilsəhmdarlara ödənilən hissəsi. Sahib olunan səhmlərə uyğun dividendödənilir. Yəni dividendlər hüquqi şəxsin öz təsisçilərinin (payçılarının)və yaxud səhmdarlarının xeyrinə xalis mənfəətinin (sadələşdirilmişvergi ödəyiciləri tərəfindən vergi və xərclər çıxıldıqdan sonra gəlirin)bölüşdürülməsi ilə bağlı pul və ya digər ödəmələr şəklində etdiyiödənişdir. Hüquqi şəxsin ləğvi ilə bağlı əmlakın bölüşdürülməsinəticəsində əldə edilən gəlir, həmçinin səhmdarların səhmlərininfaiz nisbətini dəyişdirməyən səhmlərin bölüşdürülməsi, səhmlərin(hissələrin, payların) nominal dəyəri hüdudlarında geri alınması iləbağlı edilən ödənişlər dividend sayılmır.Dolayı vergilər (indirect taxes) – əmtəə və xidmətlərin tarif vəya qiymətlərinə edilən əlavələrdən tutulan vergilərdir. Əmtəəninmülkiyyətçisi və xidmət göstərən şəxs vergiyığan hesab olunur. Beləki, onun ödəyicisi kimi xidməti və ya məhsulu onun öz qiymətindən vəya maya dəyərindən yuxarı qiymətdə alan istehlakçı çıxış edir.Dotasiya (dotation) – dövlət büdcəsindən digər səviyyəli büdcələrə(məsələn, Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsindən NaxçıvanMR büdcəsinə və yerli büdcələrə) onların gəlir və xərclərini tənzimləməkməqsədilə əvəzsiz verilən maliyyə vəsaitidir.Dövlət, bələdiyyə müəssisə-təşkilatlarının özəlləşdirilməsindəngəlirlər (revenues from privatization of state, municipalinstitutions/organizations) – özəlləşdirmə obyektlərinın satışındanəldə edilən bütün gəlirləri və özəlləşdirmə nəticəsində daxilolmalarıəks etdirir.Dövlət borcalması (public borrowing) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikası adından Azərbaycan Respublikasınınrezidentləri və qeyri-rezidentləri tərəfindən qaytarılma şərtləriborcverənlə razılaşdırılmaqla müəyyən müddətə maliyyə vəsaitinincəlb edilməsi. Xarici dövlət borcu, rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikası adından Azərbaycan Respublikasının qeyrirezidentləriilə bağlanmış müqavilələrin öhdəlikləri üzrə borc.32

Dövlət borcalmalarının məqsədi (purpose of public indebtedness) –dövlət borcalmaları ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına yönəldilmiş proqramlarınhəyata keçirilməsini təmin etmək, dövlət büdcəsinin kəsirini örtmək,dövlət investisiyalarını maliyyələşdirmək və Azərbaycan Respublikasınınqanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilən digər məsələlərin həlli məqsədiləhəyata keçirilir.Dövlət borcu (public debt) – dövlətin hüquqi və fiziki şəxslərə, habeləxarici dövlətlərə və beynəlxalq təşkilatlara müvafiq faiz ödənilməkləqaytarmalı olduğu, milli və ya xarici valyuta ilə ifadə edilmiş borcöhdəlikləridir. Dövlət borclanmaya əsasən təxirəsalınmaz sosial-iqtisadixərclərin maliyyələşdirilməsi və büdcə kəsirinin yerinin doldurulmasıməqsədilə gedir. Dövlət borcu ötən illərin borcundan və yeni yarananborcdan ibarət olur. Müddətinə görə isə qısamüddətli, ortamüddətli,uzunmüddətli borc öhdəlikləri fərqləndirilir.Azərbaycan Respublikasında dövlət borcu aşağıdakı formalarda olabilər:1. Hökumətin aldığı kreditlər.2. Hökumət adından buraxılan qiymətli kağızlar şəklində dövlət istiqrazları.3. Hökumətin təminat verdiyi digər borc öhdəlikləri.Dövlət borcu müvafiq xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün dövlətzəmanəti ilə alınan və dövlətin öhdəliyi əsasında müəyyən edilmişmüddətlərdə qaytarılması nəzərdə tutulan maliyyə vəsaitidir. Büdcəili ərzində alınan dövlət borcunun məbləği, onun istifadəsi və dövlətborcuna xidmət göstərilməsi ilə bağlı xərclər dövlət büdcəsində əksetdirilir. Büdcə gəlirlərinin həcmindən və ayırmaların səviyyəsindənasılı olmayaraq dövlət borcu üzrə xidmətlər (əsas borc və faiz) tam vəvaxtında həyata keçirilməlidir. Faizlər və borclar kredit müqaviləsinə,yaxud dövlət qiymətli kağızlarının şərtlərinə əsasən vaxtındaödənilməlidir. Daxili və xarici dövlət borclarının yuxarı həddi müvafiqbüdcə ili üçün dövlət büdcəsi haqqında qanunla müəyyənləşdirilir.Azərbaycan Respublikasında dövlət borcu dövlətin adından bağlanmışmüqavilələrin öhdəlikləri üzrə ödənilməli olan borc.Dövlət borcuna xidmət (service for public debt) – konkret borcvəsaitinin müəyyən edilmiş mənbə hesabına qaytarılmasına xərcləmələrprosesini nəzərdə tutur. Azərbaycan Respublikasının dövlət borcunaxidməti müvafiq icra hakimiyyəti orqanı təmin edir. Dövlət borcunaxidmət xərcləri müvafiq büdcə ili üzrə Azərbaycan Respublikasınındövlət büdcəsi haqqında qanununda nəzərdə tutulur. Dövlət borcunaxidmət, o cümlədən əsas məbləğin və faizlərin ödənilməsi üzrə xərclərmüvafiq il üzrə Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsində kifayətməbləğdə nəzərdə tutulmadıqda, həmin xərclər dövlət büdcəsinəmüvafiq dəyişikliklər edilməklə və ya digər mənbələr hesabına ödənilir.D33

DDövlət borcundan və ya dövlət zəmanəti ilə alınmış borcdanistifadəyə nəzarət (control over the use of public debt or debtwith government guarantee) – dövlət borcalmaları və ya dövlətzəmanəti yolu ilə cəlb olunan vəsaitdən istifadə edən şəxs kreditorlabağladığı müqavilə və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə bağladığıtəkrar müqavilə üzrə aldığı vəsaitlərin bölüşdürülməsini, istifadəsinivə qaytarılmasını təmin etməlidir. Bu zaman əsas və təkrar borcalancəlb olunmuş vəsaitin istifadəsi və qaytarılması (istifadəçiyə şamilolunmur), öz bank hesablarının vəziyyəti haqqında məlumatları vədigər zəruri məlumatları müvafiq icra hakimiyyəti orqanına təqdimedir. Cəlb olunmuş vəsaitlərin vaxtında qaytarılmasını təmin etməkməqsədilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı bu qanunun 8.1-cimaddəsində göstərilən şəxslər barəsində Azərbaycan Respublikasınınqanunvericiliyinə və onlarla bağlanmış müqavilələrə uyğun olaraqmüvafiq tədbirlər görür. Göstərilən şəxslərin təşkilati-hüquqi formasıdəyişdikdə, onlar yenidən təşkil edildikdə və ya ləğv olunduqda onlarınborc öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi Azərbaycan Respublikasınınmüvafiq qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Dövlət borcalmaları və ya dövlətzəmanəti ilə alınmış vəsaitlərdən istifadəyə nəzarəti müvafiq icrahakimiyyəti orqanı həyata keçirir.Dövlət borcunun idarə edilməsi (public debt management) –dövlət tərəfindən uyğun borc mənbələrinin tapılması, cəlb edilmişvəsaitlərin səmərəli istifadə olunması, borcun qaytarılması məqsədiləpul fondlarının səfərbər edilməsi və son nəticədə qaytarılmasındanibarət tədbirlər kompleksi. Dövlət borcu idarə edilərkən həmin borcprolonqasiyaya (müddətin uzadılması), konversiyaya (şərtlərindəyişdirilməsi), konsolidasiya və limitləşdirməyə məruz qala bilər.Dövlət borcunun idarə olunması prosesində aşağıdakılar yerinəyetirilir: Azərbaycan Respublikasının dövlət borcalmalarınınstrategiyası hazırlanır; borc öhdəliyinin şərtləri, maliyyə bazarlarındanvəsaitlərin cəlb edilməsi imkanları qiymətləndirilir; dövlət borcununvə dövlət zəmanətinin müvafiq il üçün dövlət büdcəsi haqqındaAzərbaycan Respublikasının qanunu ilə müəyyənləşdirilmiş yuxarıhədlərinə (limitlərinə) əməl olunması təmin edilir; dövlət borcuna vədövlət zəmanəti üzrə yaranmış borca xidmət göstərilməsi və onlarınvaxtında qaytarılması təmin edilir; dövlət borcunun və dövlət zəmanətiüzrə yaranmış borcun strukturunu təkmilləşdirmək sahəsində zəruritədbirlər görülür; dövlət borcunun təkrar maliyyələşdirilməsi və borcöhdəliklərinin təkrar strukturlaşdırılması əməliyyatları aparılır; dövlətborcu və dövlət zəmanəti ilə bağlı proseslərin qanunvericiliklə müəyyənedilmiş qaydada şəffaflığı təmin edilir.34

Dövlət borcunun konversiyası (conversion of public debt) – dövlətdaxiliborc öhdəlikləri (məsələn, istiqrazlar) üzrə ilkin müəyyənləşdirilmiş(onların ödənilməsi müddətlərinin, faiz dərəcələrinin, onlara xidmətqrafikinin və s.) şərtlərin dəyişdirilməsini nəzərdə tutur. Konversiyaməcburi və könüllü ola bilər. Məcburi konversiyada kreditor köhnəistiqraz vərəqələrini aşağı faiz dərəcəli yeni istiqraz vərəqələrinədəyişməyə məcbur edilir. Könüllü konversiya zamanı yeni şərtlərləkreditorun münasibəti mütləq nəzərə alınır, yəni kreditor həmin şərtlərlərazılaşmazsa, o, borcunu dövlətdən əvvəlki şərtlərlə geri tələb edəbilər.Dövlət borcunun və dövlət zəmanətinin reyestri (register of publicdebt and public guarantee) – dövlət borcunun və dövlət zəmanətininuçotu və idarə olunması məqsədilə müəyyən qaydada aparılanreyestr. Azərbaycan Respublikasının borc öhdəlikləri və verilən dövlətzəmanətləri müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən aparılan dövlətborcunun və dövlət zəmanətinin reyestrində qeydiyyata alınır. Reyestrelektron və kağız daşıyıcılardan istifadə edilməklə aparılır. AzərbaycanRespublikasının borc öhdəlikləri və dövlət zəmanətləri haqqındaməlumat müvafiq öhdəliyin rəsmiləşdiyi gündən ən geci 10 iş günüərzində reyestrə daxil edilməlidir. Reyestrə öhdəliyin yaranma tarixi,qüvvədə olma müddəti, məbləği, valyutası, faiz dərəcəsi, öhdəlik üzrəödənişlər, öhdəliklərin təminatı formaları və sair barədə məlumatlardaxil edilir. Reyestrin aparılması qaydasını müvafiq icra hakimiyyətiorqanı müəyyənləşdirir. Azərbaycan Respublikasının dövlət borcununhəcminə və tərkibinə dair məlumat açıqdır və internet şəbəkəsindəyerləşdirilmə yolu ilə elan olunur. Bu məlumat müvafiq icra hakimiyyətiorqanı tərəfindən dövlət büdcəsinin icrasına dair hazırlanan vəqanunvericiliyə uyğun dərc edilən hesabatlara daxil edilir. Məlumatlarındərc edilməli olduğu kütləvi informasiya vasitələrini müvafiq icrahakimiyyəti orqanı müəyyən edir.Dövlət borcunun yuxarı həddi (up limits of the state debt) – müvafiq ilüçün dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunundaölkənin sosial-iqtisadi inkişafını təmin edən dövlət proqramlarınınhəyata keçirilməsi ilə bağlı əlavə maliyyələşməyə tələbat və dövlətborcunun digər göstəriciləri (borcun ümumi daxili məhsula nisbəti,borcun mal və xidmətlərin ixracının həcminə nisbəti, borca xidmətxərclərinin büdcə xərclərinə nisbəti və s.) nəzərə alınmaqla aşağıdakılarmüəyyənləşdirilir: büdcə ili ərzində cəlb edilən daxili və xarici dövlətborcunun yuxarı hədləri (limitləri); əvvəlki illərdə alınmış və cari büdcəilinin sonunadək qaytarılması nəzərdə tutulan daxili və xarici dövlətborcunun yuxarı hədləri (limitləri). Daxili və xarici dövlət borcununyuxarı hədləri (limitləri) Azərbaycan Respublikasının milli valyutasıD35

Dilə müəyyənləşdirilir. Yeni dövlət borcalması dövlət borcunun əsasməbləğinin qaytarılması üzrə vaxtı çatmış öhdəliklərin ödənilməsinəyönəldildikdə, bu borcalma dövlət borcunun yuxarı həddinə (limitinə)daxil edilmir. Dövlət borcunun yuxarı həddi (limiti) yalnız müvafiq ilüçün dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununadəyişikliklər edilməklə artırıla və ya azala bilər.Dövlət büdcəsi (state budget) – dövlət xərcləri və onların ödənilməsimənbələri üzrə illik maliyyə planı. Dövlət büdcəsinin məqsədi ölkəniniqtisadi, sosial və digər strateji proqramlarının və problemlərinin həlli,dövlətin funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün qanunvericilikləmüəyyən edilmiş qaydada maliyyə vəsaitinin toplanmasını vəistifadəsini təmin etməkdir. Büdcə həm də ölkənin iqtisadi-sosialinkişaf proseslərini tənzimləmək alətidir (bax: büdcə, dövlət büdcəsiningəlirləri, dövlət büdcəsinin xərcləri).Dövlət büdcəsi gəlirlərinin təsnifatı (classification of state budgetrevenues) – dövlət büdcəsi gəlirlərinin yaranma mənbələrinə görəqruplaşdırılmasıdır. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyininhazırladığı Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinin gəlirlərinintəsnifatına əsasən, dövlət büdcəsinin ümumi gəlirləri 4 bölmədə və 18köməkçi bölmədə qruplaşdırılır, köməkçi bölmələr isə, öz növbəsində,paraqraflara ayrılır. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin qruplaşdırıldığı bölmələrvə köməkçi bölmələr aşağıdakılardır:I. Vergilərdən daxilolmalar1. Gəlirlərdən (mənfəətdən) vergilər1.1. Əhalidən tutulan gəlir vergisi1.2. Mənfəətdən (gəlirlərdən) vergi1.3. Əmtəə-material dəyərlərinin yenidən qiymətləndirilməsindəndaxilolmalar2. Məcburi dövlət sosial sığorta haqları3. Əməkhaqqı fonduna və işçi qüvvəsinə vergilər (ehtiyat)4. Mülkiyyətdən vergilər4.1.Torpaq vergisi4.2. Əmlak vergisi4.3. Hədiyyələrdən və vərəsə qalan əmlakdan vergi4.4. Qiymətli kağızlarla əməliyyatlardan vergi5. Mal və xidmətlərdən alınan daxili vergilər5.1. Əlavə dəyər vergisi5.2. Aksiz vergisi5.3. Malların istifadəsinə, yaxud istifadə hüququ verilməsinə vergilər5.4. Hər hansı bir fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün vergilər5.5. Mədən vergisi6. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilər (gəlirlər)36

II. Vergi olmayan gəlirlər7. Mülkiyyətdən və sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər7.1. Büdcə təşkilatlarının xüsusi vəsaitlərinin daxilolması7.2. Maliyyə və qeyri-maliyyə müəssisə və idarələrindən vergi olmayandaxilolmalar7.3. Xarici dövlətlərdən mülkiyyətlə bağlı gəlirlər7.4. Xarici qeyri-dövlət strukturlarından mülkiyyətlə bağlı gəlirlər7.5. Daxili xüsusi sektordan daxil olan mülkiyyətlə bağlı gəlirlər7.6. Mülkiyyətdən daxil olan sair gəlirlər8. İnzibati tədiyələr və rüsumlar9. Cərimə və sanksiyalar üzrə daxilolmalar10. Dövlət idarəçiliyi daxilində dövlət qulluqçularının sosial təminat vətəqaüd fondlarına ayırmalar (ehtiyat)11. Vergi olmayan sair daxilolmalarIII. Əsaslı gəlirlər12. Əsaslı vəsaitlərin özəlləşdirilməsi13. Dövlətin maddi ehtiyatlarının satışından daxilolmalar14. Torpağın və qeyri-maddi aktivlərin satışından daxilolmalar15. Qeyri-rəsmi mənbələrdən əsaslı ödənişlər (transferlər)IV. Rəsmi qaydada alınan vəsaitlər (transferlər)16. Xaricdən alınan vəsaitlər17. Digər səviyyəli büdcələrdən alınan vəsaitlərQeyd etmək lazımdır ki, 1-ci (vergilərdən daxilolmalar) və 2-ci (vergiolmayan gəlirlər) bölmələrin cəmi büdcənin cari gəlirlərini əmələgətirir. Cari gəlirlərə 3-cü (əsaslı gəlirlər) və 4-cü (rəsmi qaydadaalınan vəsaitlər) bölmələr üzrə gəlirlər əlavə edildikdə büdcənin ümumigəlirləri alınır.Dövlət büdcəsinə borclar (debts to state budget) – vergi orqanlarıilə hüquqi şəxslər arasında təsdiq edilmiş üzləşmə aktlarına görədövlət büdcəsinə ödənilməli olan, lakin ödənilməmiş vergilər, qeyrivergiödənişiəri üzrə borclar və vergi qanunvericiliyinin pozulmasınagörə vergi orqanları tərəfindən hesablanmış peniya və maliyyəsanksiyalarıdır.Dövlət büdcəsinin gəlirləri (budget revenues) – büdcə gəlirləribüdcə və vergi sisteminə uyğun olaraq əsasən mülkiyyət növlərindən,təsərrüfatçılığın təşkilati-hüquqi formalarından asılı olmayaraq vergiödəmələri bazasında formalaşır və özündə müəssisələrin, təşkilatlarınvə əhalinin büdcəyə ödəmələrini birləşdirir. Büdcə gəlirləri vergi vəoxşar ödəmələri, qeyri-vergi ödəmələrini (material ehtiyatlarınınsatışından və özəlləşdirmədən daxilolmaları) və “Ümumi dövlətidarəetmə” sektorunun digər səviyyələrinin institusional vahidlərindənvə beynəlxalq təşkilatlardan alınmış qrantları əhatə edir. Dövlət gəlirləriD37

Dmilli gəlirin bölgüsü və yenidənbölgüsü prosesi nəticəsində dövlətədaxil olan pul, yaxud material resursları. Dövlət bunlardan öz daxili vəxarici funksiyalarını həyata keçirmək məqsədi üçün istifadə edir. Dövlətgəlirlərinin məzmunu, yaranma və istifadə edilməsi prinsipləri bilavasitəistehsal üsulu və hakim istehsal münasibətləri ilə müəyyən edilir.Dövlət büdcəsinin xərcləri (budget expenditures) – dövlət idarəetməsəviyyələrinə uyğun olan məlumatları və yerli büdcələr haqqındaməlumatları əhatə edir və dövlətin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsiüçün nəzərdə tutulmuş vəsaiti əks etdirir. İctimai təyinatına görə büdcəxərclərinin strukturu dörd qrupa bölünür: iqtisadiyyat sahələri, sosialmədənitədbirlər, müdafiə, idarəetmə. Xərclərə, həmçinin, borc kimiverilən istiqrazlar (qaytarılmış kreditləri çıxmaqla) və dövlət tərəfindəniqtisadiyyatın digər bölmələrinə verilən ssudanın digər növləri dədaxil edilir. Dövlət xərcləri – geniş mənada bu, dövlət büdcəsindənhəyata keçirilən bütün xərclərdir. Lakin bəzi hallarda bu terminibüdcə vəsaitlərinin bilavasitə dövləti funksiyaların (məsələn, dövlətidarəetməsinin və milli müdafiənin təşkili, hüquq-mühafizə və məhkəməxidmətlərinin təmin edilməsi və s.) icrasının maliyyələşdirilməsinəyönəldilmiş hissəsini fərqləndirmək üçün istifadə edirlər.Dövlət büdcəsi kəsiri (budget deficit) – büdcənin xərcləri gəlirlərindənçox olduğu halda baş verir.Dövlətdaxili borc (public internal/domestic debt) – dövlətproqramlarının və sifarişlərinin həyata keçirilməsi zamanı əhalidən vəmüəssisələrdən vəsaitlərin cəlb olunması ilə əlaqədar yaranır. Daxiliborc əvvəlki illərin borclarını və yenidən yaranmış borcları əhatə edir.Daxili borc qiymətli kağızların buraxılması vasitəsilə həyata keçiriləndövlət istiqrazları, kreditlər və hökumət tərəfindən zəmanət veriləndigər borc öhdəlikləri şəklində ola bilər. Borc öhdəlikləri qısamüddətli(1 ilə kimi), ortamüddətli (1 ildən 5 ilə kimi) və uzunmüddətli (5 ildən 30ilə kimi) olur.Dövlət gömrük orqanları (state custom authorities) – ölkənin gömrüksərhədindən mallar keçirildikdə iqtisadi təhlükəsizliklə əlaqədarqanunvericiliklə nəzərdə tutulan hüquq və vəzifələri həyata keçirən,habelə malların gömrük sərhədlərindən keçirilməsi zamanı ödənilməliolan vergilərin (məsələn, tranzit vergisi, idxal-ixrac əməliyyatları üzrəvergilər) və rüsumların tutulması sahəsində qanunvericilikiə müəyyənedilən funksiyaları yerinə yetirən müvafiq dövlət icra hakimiyyətiorqanıdır. Azərbaycan Respublikasında belə qurum Dövlət GömrükKomitəsidir. Gömrük orqanları eyni zamanda öz səlahiyyətləriçərçivəsində hüquq-mühafizə orqanlarının funksiyalarını da həyatakeçirirlər.38

Dövlət xarici borcu (public foreign debt) – dövlətin maliyyə öhdəliklərizamanı ortaya çıxan, xarici mənbələrdən (xarici dövlətlərdən,xarici hüquqi şəxslərdən və beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından)hökumətin adından və yaxud onun zəmanəti ilə cəlb edilmiş borcdur.Azərbaycanda beynəlxalq müqavilələr və mülki-hüquqi saziş əsasındahəyata keçirilən dövlət xarici borclarının həyata keçirilməsi hüququhökumətin səlahiyyətinə daxildir. Dövlət xarici borcunun yolverilənölçüsü hər il dövlət büdcəsi haqqında qanunla tənzimlənir. Azərbaycanbeynəlxalq maliyyə təşkilatlarından (Dünya Bankı, BVF, AYİB, İslamİnkişaf Bankı və s.) aşağı faizlə uzunmüddətli kreditlər alır. HazırdaAzərbaycanın dövlət xarici borcu 1,5 milyard ABŞ dollarından çoxdur.Azərbaycanın dövlət xarici borcları üç qrupda təsnifləşdirilir:- bilavasitə hökumətə verilən kredit (G);- hökumətə verilən və icraçıya ötürülən kredit (G/O);- hökumət zəmanəti ilə təqdim edilən kredit (GG).Hökumətə birbaşa verilən kreditlərə (G) BVF və DB-nin iqtisadiislahatların dəstəklənməsi üçün ayırdığı bütün kreditlər, İİB-ingüzəştli şərtlərlə ayırdığı investisiya kreditləri, eləcə də DB-nin buməqsədlə ayırdığı bəzi kreditlər, Özbəkistan, Türkmənistan və İsveçrəhökumətlərinə olan borclar daxildir. İkinci qrupa (G/O) Almaniya KfWnin,KTİBF-in, Yaponiya “Eksimbank”ının, İİB-in kommersiya şərtiləayırdıqları kreditləri aid etmək olar. Nisbətən kiçik olan üçüncü qrupa(GG) Türkiyə və Amerika “Eksimbank”ları ilə, AYİB-lə, “Niçimenkorporeyşin”lə və Britaniya Banklar Qrupu ilə imzalanmış layihələrdaxildir.Dövlət idarəçiliyi (public administration) – dövlətin öz hakimiyyətgücünə əsaslanaraq həyata keçirdiyi, insanların ictimai həyat fəaliyyətiniqaydaya salmaq, qorumaq, dəyişdirmək məqsədi güdən tətbiqi,təşkiledici, tənzimləyici təsirdir. Bu anlayışı Maks Kefer funksionalvə səlahiyyət spesifikası ilə fərqlənən, dövlət hakimiyyətinin həyatakeçirilməsinin konkret forması kimi xarakterizə edib. “Hökumətin siyasətvə proqramlarının həyata keçirilməsi fəaliyyəti” – digər bir tərifdir. Dövlətidarəçiliyinin məzmununa isə ən azı 2 müxtəlif yanaşma mövcuddur.Amerikan yanaşması adlanan 1-ci yanaşmada diqqət idarəetməprosesi və funksiyalarına dövlətin səlahiyyətləri prizmasından baxışayönəlir. Başqa sözlə, dövlət idarəçiliyi hakimiyyətin 3 qolunu əhatəedən və “intizam sistemi”nin mövcud olduğu sahə kimi qiymətləndirilir.Avropa yanaşması adlanan 2-ci mövqe isə diqqəti “yalnız icraedicisərəncamvericifəaliyyətə” yönəldir.Dövlət idаrələrinin əmtəələrə və хidmətlərə çəкdiкləri хərclər (publicauthorities expenses to goods and services) – dövlət idаrələrininfərdi istehlак üçün аyrılmış əmtəə və хidmətlərin istehlакınа çəкdiкləriD39

Dхərclərdən ibаrətdir. Belə хərclər dövlət büdcəsi və büdcədənкənаrfоndlаr hesаbınа mаliyyələşdirilir. Kоlleкtiv tələbаtı təmin edənхidmətlərə dövlət idаrələrinin sоn istehlакınа çəкdiкləri хərclər isə аyrıаyrıev təsərrüfаtının yох, cəmiyyətin bütövlüкdə və yа əhаlinin аyrıаyrıhissəsinin tələbаtını təmin edən müəssisə və təşкilаtlаr tərəfindəndövlət büdcəsi hesаbınа göstərilən хidmətlərin ödənilməsini dахiledir. Bu göstəriciyə müdаfiə хərcləri, ümumi dövlət idаrəetməsi, şоsetəsərrüfаtı və qeyri-bаzаr elminə хərclər, коmmunаl təsərrüfаt, кəndtəsərrüfаtınа хidmət edən təşкilаtlаrın хidmətləri dахil edilir.Dövlət inhisarları (state monopolies) – yalnız xüsusi lisenziyayamalik dövlət müəssisələrinin fəaliyyət göstərdiyi, rəqabət mühitininməqsədəuyğun olmadığı spesifik sahələr. Bu sahələrdə yalnıziqtisadi effektivsizliyə görə yox, həm də ölkənin sosial-iqtisadiinkişafında oynadıqları müstəsna rola, milli təhlükəsizliyin təmininə,müvafiq sahənin mal və xidmətlərinin əhali üçün xüsusi əhəmiyyətinəgörə rəqabət yaradılmalıdır. Dövlətin inhisarında olan sahələr pulemissiyası fəaliyyəti, xarici iqtisadi fəaliyyətin bəzi növləri (ayrı-ayrıməhsulların idxalı və ya ixracı), bəzi məhsul növlərinin istehsalı vəsatışı, kütləvi xidmətlərin bəzi növləri və s.-dir. Dövlət inhisarı rejimimüstəsna xarakterlidir və xüsusi qanunla tənzimlənir. Bu müstəsnalıqancaq təsərrüfat subyektlərinə deyil, dövlət və yerli özünüidarəetməorqanlarına da şamil edilir.Dövlət istehlakı (public consumption) – ümumi milli məhsulun (ÜMM)dövlət aparatının, dövlət idarəetmə orqanlarının saxlanılmasına vədövlətin funksiyalarının həyata keçirilməsinə sərf olunan hissəsi.Buraya dövlət sifarişlərinə, dövlət satınalmalarına və dövlət qulluğunaçəkilən xərclərin məcmusu daxildir.Dövlət investisiyası (public investment) – dövlət büdcəsindən vəbüdcədənkənar dövlət fondlarından əsaslı tikintinin müxtəlif formalarınınmaliyyələşdirilməsinə yönəldilən dövlət kapital qoyuluşlarıdır.Dövlət korporasiyası (public corporation) – dövlətin xüsusitapşırıqlarını həyata keçirmək məqsədilə təşkil edilmiş və dövlətmülkiyyətində olan korporasiya.Dövlət krediti (state credit) – dövlət tərəfindən verilir və bir qaydaolaraq məqsədli səciyyə daşıyır (müəyyən növ məhsulun istehsalınıntəşkilinə, konkret iqtisadi inkişaf məqsədləri üçün). Özəl bank kreditləriilə müqayisədə dövlət kreditləri güzəştli olur, uzun müddətə, ayrı-ayrıhallarda, hətta faizsiz də verilə bilər.40

Dövlət qısamüddətli istiqrazları (DQİ) (short-term state loans) –Maliyyə Nazirliyi və ya digər səlahiyyətli orqan tərəfindən buraxılangüzəştli və müəyyən dövriyyə müddəti olan (1 ilədək) qiymətli kağızdır.İstiqrazların parametrləri Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyənləşdirilir.DQİ-nin ilkin və təkrar bazarda yerləşdirilməsi Fond Birjasında həyatakeçirilir. Dövlət istiqrazlarının və digər qiymətli kağızların satışındandaxilolmalar aşağıdakılardır: ölkənin daxili uduş istiqrazlarınınsatışından daxilolmalar; əhali arasında yayılan dövlət xəzinədarlıqöhdəlikləri; qısamüddətli dövlət istiqrazları; sair daxilolmalar.Dövlət qiymətli kağızları (state securities) – hökumətin dövlət adındandövriyyəyə buraxdığı müddətli borc öhdəlikləridir. Məsələn, MaliyyəNazirliyi büdcə kəsirini örtmək üçün qısamüddətli istiqrazlar buraxır.Dövlət qiymətli kağızları yerli və xarici hüquqi və fiziki şəxslərə satılabilər. Dövlət qiymətli kağızları müəyyənləşdirilmiş vaxtda sahibinəistiqrazların nominal dəyərinin alınmasına hüquq verən dövlət borciltizamıdır.Dövlətin maliyyə nəzarəti (public finance control) – dövlət büdcəsininvə büdcədənkənar dövlət fondlarının vaxtında icra edilməsi, pultədavülünün təşkili, kredit resurslarından istifadə, daxili və xarici dövlətborcunun və dövlət ehtiyatlarının vəziyyəti, maliyyə və vergi güzəştlərivə üstünlükləri üzərində dövlət nəzarətini nəzərdə tutur. Müasir dövrdəbir sıra Qərb mənbələrində də maliyyə nəzarəti “audit” anlayışı iləassosiasiya edilir. Bu zaman onun 3 növü fərqləndirilir: maliyyə auditi(financial audit); icra fəaliyyətinin auditi (performance audit); effektivliyinauditi (“value for money” audit). Əgər birincidə yalnız maliyyəəməliyyatlarının və xərcləmələrin qanuniliyi və mühasibat uçotundadüzgün əks olunması yoxlanılırsa, ikincidə maliyyə vəsaitindən nədərəcədə qənaətcil, səmərəli və nəticəli istifadə (“3 E” prinsipi) önplana keçir. Dövlət vəsaitindən effektli istifadənin yoxlanılması 3 əsasmərhələdən ibarətdir: yoxlamanın planlaşdırılması; yoxlamanın həyatakeçirilməsi; yoxlamanın nəticələri haqqında hesabatın hazırlanması.Dövlət maliyyə nəzarətinin formaları (forms of public financecontrol) – maliyyə nəzarəti üzrə kompleks tədbirlərin effektli həyatakeçirilməsi üçün onun mövcud iqtisadi şəraitə adekvat olması vəbu şəraiti nəzərə alması çox vacibdir. Büdcə prosesinin ayrı-ayrımərhələlərinin və komponentlərinin yoxlanılması və bütövlükdə onlaranəzarət forma baxımından konkret klassifikasiyaya bölünür. Büdcəprosesinin mərhələli nəzarət sistemi aşağıdakı kimi klassifikasiyaolunur: ilkin nəzarət büdcə layihəsinin hazırlanması, onun müzakirəsivə təsdiqi mərhələsinə aiddir. İlk baxışdan mücərrəd görünən bunəzarət növü, əslində, çox vacib bir işin – büdcənin ayrı-ayrı sahələrD41

Dvə onlara məsul instansiyalar tərəfindən ortalığa çıxarılan ehtiyaclarbir daha nəzərdən keçirilir və büdcə layihəsinin hazırlanması zamanımüxtəlif şişirdilmələrin qabağı alınır. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki,Azərbaycanda büdcə prosesinin bu mərhələsinə nəzarət hələ kifayətqədər amorf şəkildə həyata keçirilir və nəticə etibarilə növbəti ilin büdcəehtiyacları hökumət səviyyəsində əldə edilmiş razılığın (konsensus)nəticəsi kimi öz əksini tapır. Cari (operativ) nəzarət əslində bütövlükdəbüdcəyə nəzarətin əsas bel sütunu kimi ən geniş yayılmış mərhələsidir.Büdcənin icrası cəmiyyət və dövlət üçün nə qədər vacib və taleyüklübir məsələdirsə, həmin prosesə nəzarət də bir o qədər önəmli işdir.Büdcənin icrası prosesi kifayət qədər çoxşaxəli və mürəkkəb birproses olduğundan ona nəzarət də olduqca böyük zəhmət, bilik vəbacarıq və çox halda siyasi iradə tələb edir. Bütün bu işləri səmərəlişəkildə həyata keçirmək üçün dövlət maliyyə nəzarəti sistemi işləkvə çevik olmalıdır. Azərbaycanda büdcənin icrasına nəzarət tamqənaətbəxş səviyyədə olmasa da, son illər Hesablama Palatasının yenitəşəbbüsləri sayəsində bu istiqamətdə aktivlik nəzərə çarpmaqdadır.Sonrakı nəzarət əsas etibarilə artıq sona çatmış maliyyə ili büdcəsininyoxlanılması ilə bağlıdır. Bu mərhələdə ilk öncə büdcənin ayrı-ayrıistiqamətləri üzrə icranın onun planlaşdırılmış səviyyəsinə uyğunluğu,əgər fərq qeydə alınıbsa, onun səbəbləri və s. araşdırılır. O cümlədənbüdcənin icrasının səmərəliliyi də nəzərdən keçirilir ki, bu da növbətiilin büdcəsinin hazırlanmasında böyük əhəmiyyət daşıyır. Maliyyənəzarətinin subyektləri müxtəlifdir. İlk öncə onlara dövlət idarəetməorqanları (prezident, hökumət, parlament, vergi orqanları, digərixtisaslaşmış maliyyə-yoxlama strukturları), o cümlədən nazirliklərindaxili yoxlama qurumları, müəssisələrin iqtisadi-maliyyə idarələri, audityoxlamaları, qeyri-hökumət təşkilatları və s. Dövlət maliyyə nəzarətihəm də kənar nəzarət və daxili nəzarət kimi təsnifləşdirilir. Kənarnəzarət xüsusi olaraq yaradılmış və nəzarət obyektindən funksional,təşkilati asılılığı olmayan dövlət maliyyə orqanları tərəfindən icrahakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətləri üzərində maliyyə nəzarətinitəmin etmək məqsədilə həyata keçirilir. Daxili nəzarət icra hakimiyyətiorqanlarının fəaliyyətləri üzərində maliyyə nəzarətini təmin etməkməqsədilə həmin orqanlar tərəfindən xüsusi olaraq yaradılmış qurumtərəfindən aparılır.Dövlət maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi prinsipləri (principlesof public finance control implementation) – dövlət maliyyənəzarətinin həyata keçirilməsi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: dövlətmaliyyə nəzarətini həyata keçirən nəzarət orqanları və onların vəzifəlişəxsləri tərəfindən mövcud qanunvericilikdə müəyyən olunmuşnormalara və qaydalara tam əməl edilməsi ilə qanunilik; nəzarətinhəyata keçirilməsi zamanı qərəzsizliyi müəyyən edilmiş nəticələrin və42

əylərin obyektivliyini, düzgünlüyünü təmin etmək məqsədilə nəzarətorqanlarının və onların işçilərinin sərbəstliyi; nəzarətin daha yüksəkkeyfiyyətlə həyata keçirilməsi üçün nəzarət orqanları işçilərininpeşəkarlığı; dövlət sirlərinin, habelə qanunla qorunan digər sirlərinməxfiliyinin təmin olunması ilə aşkarlıq; dövlətin maliyyə sferasınınbütün istiqamətlərinin nəzarət tədbirləri ilə daha geniş əhatə olunmasıməqsədilə dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının işində sistemlilik vəplanlaşdırma.Dövlət maliyyə nəzarətinin təşkili prinsipləri (principles oforganization of public finance control) – dövlət maliyyə nəzarətinintəşkili aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: dövlət maliyyə nəzarətiorqanlarının fəaliyyət dairəsinin Azərbaycan Respublikasınınqanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının vəzifə və səlahiyyətlərininmüəyyən edilməsi barədə mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraqvəzifə və səlahiyyətlərinin bölgüsü; dövlət maliyyə nəzarətini həyatakeçirən orqanlar arasında onların fəaliyyət dairələrinə uyğun olaraqvəzifə və səlahiyyətlərin bölgüsü; öz vəzifələrinin sərbəst və obyektivicrasını təmin etmək məqsədilə dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarınınvə onların vəzifəli şəxslərinin nəzarət obyektlərindən şəxsi vəfunksional asılı olmaması; dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarınınfəaliyyətlərində təkrarçılığa yol verilməməsi və dövlət hakimiyyətininbütün səviyyələrində dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının vahidsisteminin təmin edilməsi məqsədilə həmin orqanların fəaliyyətlərininkoordinasiya olunması; nəzarətin həyata keçirilməsi zamanı əldəolunan məlumatların qorunub saxlanılması və onlardan istifadəninməhdudlaşdırılması ilə məxfiliyin təmin olunması.Dövlət maliyyəsi (public finance) – dövlətin vergiqoyma, borclanma vəxərc siyasətini analiz edən iqtisadiyyatın bir sahəsidir. Dövlət maliyyəsidövlətin yaşamasının və onun fəaliyyət göstərməsinin maddi cəhətdəntəmin edilməsinə xidmət göstərən dövlət pul vasitələri fondlarınınyaranması, bölgüsü və istifadə edilməsində cəmiyyətin iqtisadimünasibətləri məcmusu. Dövlət maliyyəsi iqtisadi münasibətlərinməcmusudur. Bunun əsasında pul resursları fondu yaradılır və geniştəkrar istehsal prosesi üçün istifadə olunur.Dövlət məvacibi (public salary) – dövlət qulluqçusuna pul ilə ödənilənhaqdır. Dövlət məvacibinin məbləği səlahiyyət həcmindən, məsuliyyətdərəcəsindən, tələb olunan peşəkarlıq səviyyəsindən, vəzifədə qulluqstajından asılıdır. Dövlət məvacibi vəzifə maaşından, mükafatlardan vəvəzifə maaşına əlavələrdən (dövlət qulluqçusunun ixtisas dərəcəsinə,qulluq stajına və s. görə verilən əlavələr) ibarətdir. Xüsusi hallardavəzifə maaşları üçün müxtəlif əmsallar (məsələn, yerli əmsallar)müəyyən edilə bilər.D43

DDövlət mülkiyyəti (public property) – xüsusi, yerli özünüidarəetməmülkiyyəti ilə yanaşı mövcud olan, müəyyən iqtisadi obyektlər üzərindədövlətin sərəncamvermə, sahibolma və idarəetmə hüquqlarınınməcmusunu əhatə edən mülkiyyət növü. Ölkənin bütün vətəndaşlarıeyni dərəcədə bu mülkiyyətin sahibləridir. Bunu dövləti təmsil edənorqan idarə edir. Ölkədə torpaq, yerin təki, sular və meşələr dövlətinmüstəsna mülkiyyətidir. Sənayedə, tikintidə və kənd təsərrüfatında əsasistehsal vasitələri, nəqliyyat və rabitə vasitələri, dövlət bankları dövləttərəfindən təşkil edilmiş ticarət və kommunal müəssisələrinin, başqamüəssisələrin əmlakı, şəhərlərin mənzil fondunun bir qismi, məktəblər,xəstəxanalar, eləcə də dövlətin vəzifələrinin həyata keçirilməsi üçünlazım olan başqa əmlak dövlət mülkiyyətidir.Dövlət nəzarəti (public control) – dövlət hakimiyyətinin həyatakeçirilməsinin elə bir formasıdır ki, dövlət orqanları tərəfindən qəbuledilən normativ-hüquqi aktlara tam riayət olunmasını təmin edir.Dövlət öhdəliyi yaratmayan xarici borcalmalar (foreign debts withno public responsibility) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən Azərbaycanrezidentlərinin onun qeyri-rezidentləri qarşısında cari şərtsiz, dövlətöhdəliyi yaratmayan, xarici valyutada olan borc öhdəlikləri dövlətborcu hesab edilmir və Azərbaycan Respublikası bu borc üzrə heç birməsuliyyət daşımır. Ölkənin tədiyə balansını tərtib etmək üçün müvafiqicra hakimiyyəti orqanı hər rübün yekunları üzrə bankların dövlətöhdəliyi yaratmayan xarici borcalmaları barədə məlumatları AzərbaycanRespublikasının Milli Bankına təqdim edir. Belə məlumatların tərkibivə təqdim olunma qaydası Azərbaycan Respublikasının Milli Bankıtərəfindən müəyyənləşdirilir.Dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı (public-private partnership) –dövlət agentlikləri ilə mənfəət güdən korporasiyalar arasında elə birrazılaşmadır ki, bütövlükdə cəmiyyətin və ya razılaşma tərəflərininümumi xidmətlərdən optimal yararlanması üçün bacarıqların vəaktivlərin səfərbər edilməsinə imkan verir.Dövlət proqramı (state program) – ümumdövlət əhəmiyyətli sosialiqtisadi,ekoloji, elmi-texniki istiqamətlərin inkişaf strategiyasınımüəyyən edən sənəddir. Burada məqsədəçatmanın başlıca vəzifələri,bu vəzifələr çərçivəsində nəzərdə tutulan konkret tədbirlər, onlarınhəyata keçirilməsi müddəti (başlanğıc və son) və icraçı subyektlərtəsvir edilirlər. Dövlət proqramında nəzərdə tutulan tədbirlər layihələrşəklində rellaşdırılır. Məhz bu mərhələdə resurslardan istifadə vənəticəlilik məsələləri gündəmə gəlir. Dövlət proqramları adətənnazirliklər, komitələr, agentliklər və digər dövlət orqanları tərəfindən44

formalaşdırılsa da, texniki və informasiya təminatını istənilən mülkiyyətformasında olan təsərrüfat subyektlərinin iştirakı və dəstəyi ilə həyatakeçirmək olar. Dövlət proqramları adətən 1-5 illik müddəti əhatə edir.Dövlət reyestri (public register) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, habelə AzərbaycanRespublikasında daimi yaşayan əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayanşəxslər barədə sənədləşdirilmiş informasiyanı əks etdirən dövlətinformasiya ehtiyatı. Geniş mənada istənilən obyektin xüsusi dövlətqeydiyyat sistemində qeydə alınmasını və müvafiq məlumatlarınmərkəzləşdirilməsini nəzərdə tutur.Dövlət reyestrinin aparılmasının məqsədi (purpose of publicregister) – dövlət reyestrinin aparılmasının əsas məqsədləriaşağıdakılardır: əhalinin yerləşməsinə və tərkibinə, miqrasiyanın əhatədairəsinə və istiqamətinə, demoqrafiya məsələlərinə, eləcə də digərməsələlərə dair məlumatlar toplamaq, onları daim təzələmək; müəyyənedilmiş hallarda və qaydada dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarını,habelə fiziki şəxsləri həmin məlumatlarla təmin etmək; əhalinin müxtəlifkateqoriyaları üzrə informasiya sistemlərini aparan dövlət orqanlarınınqarşılıqlı fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq.Dövlət reyestrinin informasiya sistemi (informational system ofpublic register) – dövlət reyestrinin fəaliyyətini təmin edən xüsusiproqram, texniki, telekommunikasiya, linqvistik, hüquqi və təşkilativasitələrin nizama salınmış məcmusu.Dövlət reyestrinin istifadəçiləri (users of public register) – özsəlahiyyətlərinə uyğun olaraq dövlət reyestrinin məlumatlarındanistifadə edən dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanları, AzərbaycanRespublikasının vətəndaşları, habelə Azərbaycan Respublikasındadaimi yaşayan əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər.Dövlət reyestrinin tərkibi (contents of public register) – rəsmiqanunvericiliyə görə, dövlət reyestri aşağıdakılardan ibarətdir:Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları barədə məlumatlar;Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayan əcnəbilər barədəməlumatlar; Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayan vətəndaşlığıolmayan şəxslər barədə məlumatlar; dövlət reyestrinin aparılması iləbağlı xidməti məlumatlar (məlumatlarda düzəlişlər edilməsi və sorğularbarədə məlumatlar).Dövlət rüsumu (state duty) – müvafiq dövlət orqanlarının göstərdiklərixidmətlərə və hüquqi hərəkətlərə görə müəssisə, təşkilat və fizikiD45

Dşəxslərin dövlət büdcəsinə ödədikləri məcburi ödənişdir. Məsələn,notarial xidmətlərə görə ödənilən rüsumlar. Ayrı-ayrı xidmətlər və hüquqihərəkətlər üzrə ödənilməli olan dövlət rüsumunun dərəcələri xidmətindəyərinə görə faizlə, yaxud şərti maliyyə vahidi ilə təyin edilə bilər. Dövlətrüsumu müəssisə, təşkilat və ayrı-ayrı vətəndaşların marağını qoruyanxidmətə və hüquqi əhəmiyyət kəsb edən sənədlərin verilməsinə görəonlara xüsusi səlahiyyətə malik olan (məhkəmə, polis, dövlət arbitrajıvə s.) dövlət idarələri tərəfindən alınan pul məbləği. O, qanunvericilikləmüəyyən edilmiş hallarda və qaydada dövlət orqanlarının müəssisə,təşkilat və fiziki şəxslərə göstərdikləri xidmətlərə və hüquqi hərəkətlərəgörə dövlət büdcəsinə ödənilən məcburi ödənişdir.Dövlət satınalmaları (public procurement) – dövlət ehtiyaclarınınödənilməsi, habelə müxtəlif təyinatlı ehtiyatların yaradılması vəartırılması üçün səlahiyyətli dövlət qurumları tərəfindən məhsulların(xidmətlərin, işlərin) sifarişlə əldə edilməsi və ödənilməsi sistemidir.Dövlət satınalmaları vasitəsilə zərurət olduqda strateji ehtiyatlar,xüsusilə neft və neft məhsullarının ehtiyatı, ərzaq ehtiyatı və s. yaradılırvə genişləndirilir. İri məbləğlərlə ifadə olunan dövlət satınalmalarızamanı tender (müsabiqə) elan edilir.Dövlət sektoru (public sector) – bu terminlə dövlət mülkiyyətindəolan və dövlət büdcəsinin vəsaitləri ilə maliyyələşdirilən müəssisə vətəşkilatlarin məcmusu ifadə olunur. Dövlət sektorunun ÜDM-dəki vəbüdcə gəlirlərinin formalaşmasındakı payı aralarında uyğunluğun olabiləcəyi 2 mühüm göstəricidir. “Dövlət sektoru” anlayışı ilə yanaşı, “özəlsektor” və ya “xüsusi sektor” anlayışları da mövcuddur ki, bu da xüsusimülkiyyətdə olan və dövlət büdcəsindən birbaşa maliyyələşməyənmüəssisə və təşkilatların cəmini ehtiva edir.Dövlət sifarişi (state order) – dövlətin xüsusi marağının olduğuməhsulların istehsalı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi üçünsəlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən verilən və dövlət büdcəsi vəsaitihesabına ödənilən sifarişdir. Belə sifarişlər yalnız dövlət müəssisələriyox, eyni zamanda digər müəssisələr tərəfindən də yerinə yetirilə bilər.Dövlət sifarişləri müvafiq müqavilələrlə rəsmiləşdirilir.Dövlət sirri (state secret) – dövlətin hərbi, xarici-siyasi, iqtisadi,kəşfiyyat, əks-kəşfiyyat və əməliyyat-axtarış fəaliyyəti ilə bağlıolub, dövlət tərəfindən mühafizə edilən və yayılması AzərbaycanRespublikasının təhlükəsizliyinə ziyan vura bilən məlumatlardır.Dövlət sirri ilə işləməyə buraxılma vətəndaşların dövlət sirri təşkil edənməlumatlarla tanış olmağa, müəssisə, idarə və təşkilatların isə beləməlumatlardan istifadə etməklə işlərin icrasına buraxılması hüquqununrəsmiləşdirilməsi qaydasıdır.46

Dövlət sirrinin mühafizəsi sistemi (state secret protectionsystem) – dövlət sirrini mühafizə orqanlarının, dövlət sirri təşkil edənməlumatların və həmin məlumatların daşıyıcılarının mühafizəsi üçün buorqanların istifadə etdikləri vasitə və metodların, habelə bu məqsədləhəyata keçirilən tədbirlərin məcmusudur. Dövlət sirri təşkil edənməlumatların daşıyıcıları dövlət sirri təşkil edən məlumatların rəmzlər,obrazlar, siqnallar, texniki qərarlar və proseslər şəklində əks olunduğumaddi obyektlər, o cümlədən fiziki sahələrdir. Dövlət sirri təşkil edənməlumatların siyahısı müvafiqliyinə görə məlumatların qanunvericilikləmüəyyən olunmuş əsaslarla və qaydada dövlət sirrinə aid edildiyi vəməxfiləşdirildiyi məlumat qruplarının məcmusudur. Dövlət sirri təşkiledən məlumatlarla tanış olmağa buraxılma səlahiyyətli vəzifəli şəxsinicazəsi ilə konkret şəxsin dövlət sirri təşkil edən məlumatlarla tanışolması qaydasıdır.Dövlət vergiləri (state taxes) – ölkə qanunvericiliyi ilə müəyyən edilənvə ölkənin bütün ərazisində ödənilməli olan və mərkəzi büdcəyə (yəni,dövlət büdcəsinə) keçirilən vergilər nəzərdə tutulur. Dövlət vergiləriölkənin vergi sisteminin əsasını təşkil edir. Dövlət vergilərinin siyahısıvə dərəcələri, vergi tutulması obyektləri, imtiyazların növləri, vergiödəyiciləri, vergilərin hesablanması qaydaları və onların büdcəyə vəya büdcədənkənar fondlara ödənilməsi proseduru Vergi Məcəlləsinə,həmin məsələlərin əks olunduğu digər qanunlara və dövlət icrastrukturlarının müvafiq aktlarına əsasən tətbiq edilir. AzərbaycanRespublikasında dövlət vergilərinə aşağıdakılar aiddir: fiziki şəxsləringəlir vergisi; hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi (bələdiyyə mülkiyyətindəolan müəssisə və təşkilatlardan başqa); əlavə dəyər vergisi; aksizlər;hüquqi şəxslərin əmlak vergisi; hüquqi şəxslərin torpaq vergisi; yolvergisi; mədən vergisi; sadələşdirilmiş vergi.Dövlət vergi orqanları (state tax bodies) – rəsmi qanunvericiliyəəsasən, Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi və bilavasitəona tabe olan ərazi vergi orqanlarını təşkil edir. Vergi orqanları eynizamanda öz səlahiyyətləri çərçivəsində hüquq-mühafizə orqanlarınınsəlahiyyətlərini də həyata keçirirlər. Onlar fəaliyyətlərini yerli dövləthakimiyyəti orqanlarından asılı olmayaraq müstəqil həyata keçirirlər.Vergi orqanları tərəfindən qəbul edilən qərarlar bütün hüquqi və fizikişəxslər üçün məcburidir. Vergi orqanları vergilərin (tranzit vergisi,idxal-ixrac əməliyyatları üzrə vergilərdən başqa) tam və vaxtındaödənilməsinə nəzarəti həyata keçirirlər.Dövlət zəmanəti (government guarantee) – əsas borcalan özöhdəliklərini yerinə yetirmədikdə onun zəmanət verilmiş öhdəliyi üzrəborcunun tam məbləğdə və ya qismən ödənilməsinə dair AzərbaycanRespublikasının öhdəliyi.D47

DDövlət zəmanəti ilə alınan borcların təminat hesabı (provisionaccount of state guaranteed loans) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının dövlət zəmanəti üzrə öhdəliklərininyerinə yetirilməsini təmin etmək üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanıtərəfindən xüsusi büdcə hesabı (təminat hesabı) açılır. Dövlət zəmanətiüzrə öhdəliklərin təminat hesabı aşağıdakı mənbələrdən formalaşır:dövlət büdcəsinin vəsaiti; dövlət zəmanətinin verilməsi üçün əsasborcalandan alınan haqq. Haqqın miqdarı tələb edilən dövlət zəmanətiüzrə riskin dərəcəsi nəzərə alınmaqla müvafiq icra hakimiyyəti orqanıtərəfindən müəyyənləşdirilir. Əsas borcalanın təminat hesabınaköçürdüyü haqq dövlət zəmanəti verildikdən sonra geri qaytarılmır.Təminat hesabının açılması, uçotunun aparılması və idarə olunmasıqaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilir.Dövlət zəmanəti üzrə öhdəliklərin icrası (implementation ofobligations on government guarantee) – əsas borcalan dövlətzəmanəti ilə təmin edilmiş borc öhdəliyini icra edə bilmədiyi təqdirdəzəmanətçi verilmiş dövlət zəmanətinin müddəalarına uyğun olaraqöhdəliyi yerinə yetirir. Təminat hesabında toplanmış vəsait dövlətzəmanəti üzrə öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün kifayət etmədikdəçatışmayan vəsait dövlət büdcəsinin ehtiyat fondundan ayrılır. Əsasborcalanın öhdəliklərini yerinə yetirmiş zəmanətçi ödədiyi məbləğin vədigər xərclərin əvəzini əsas borcalandan Azərbaycan Respublikasınınqanunvericiliyində və onunla bağladığı müqavilədə nəzərdə tutulanhəcmdə və qaydada ödənilməsini tələb etməlidir.Dövlət zəmanətli borc (government guaranteed loan) – dövlətinborcu ödəməmə şərtində dövlətin borcu qaytaracağı zəmanəti iləictimai qeyri-hökumət bölməsi idarəsi tərəfindən müqavilə bağlananborc.Dövlət zəmanətinə xitam verilməsi (termination of state guarantees) –dövlət zəmanətinə aşağıdakı hallarda xitam verilir: zəmanət verilmişöhdəliklər əsas borcalan və ya zəmanətçi tərəfindən tam icra edildikdə;zəmanət müddəti başa çatdıqda; kreditor zəmanət üzrə hüquqlarındanimtina etdikdə; zəmanət sazişinin şərtlərində başqa qayda nəzərdətutulmayıbsa, əsas borcalanla kreditor arasında razılığa əsasənzəmanət verilmiş borcun təkrar strukturlaşdırılması aparıldıqda;zəmanət sazişində nəzərdə tutulan digər hallarda. Zəmanətçi ən geci 3iş günü ərzində dövlət zəmanətinə xitam verilməsi barədə kreditora vəəsas borcalana məlumat verməlidir.Dövlətin ələ keçirilməsi (state capture) – xarici maraqların (özəlsektor, mafiya şəbəkəsi) dövlət qanunları, qaydaları və siyasətiniməmur və siyasətçilərlə korrupsiya razılaşmalarından keçən faydasına48

tabe etməsini ifadə edən fenomendir. Dövləti ələ keçirmə anlayışıkorrupsiyanın ənənəvi konsepsiyalarından kənara meyil edir – beləki, bürokrat gücsüz adamlardan rüşvəti zorla ala və ya şirkətlər, yasiyasətçilər özləri dövlət avadanlıqlarını oğurlaya bilərdi. Tranzitivölkələrdə daha dərin olan problem ən dağıdıcı və təhlükəli korrupsiyaproblemidir.Dövlətin fiaskosu (government failure) – hökumət qərarlarınınsəmərəsizliyi və resurs bölgüsünün ədalətsizliyi ilə xarakterizə olunantendensiya. Bunun əsas səbəbi məmurların informasiya da daxilolmaqla, bütün resurslar üzərində monopol olmasıyla öz maraqlarınaxidmət etmələridir.Dövlətin gəlirlər siyasəti (government’s income policy) – dövlətingəlirlər siyasəti sosial siyasətin tərkib hissəsi olmaqla 2 mühümməsələnin həllinə yönəlmişdir:1) Sosial təminat sistemi vasitəsilə əhalinin yoxsul təbəqələrinə birbaşayardım göstərilməsi.2) Əhalinin gəlir və əmanətlərinin inflyasiya nəticəsində dəyərdəndüşməsinin qarşısını almaq (indeksasiya vasitəsilə).Bu siyasət gəlirlərin dövlət büdcəsi vasitəsilə təkrarbölgüsü prosesindənbirbaşa asılıdır. Belə təkrarbölgü diferensial vergitutmaya əsaslanaraqmilli gəlirin müəyyən hissəsinin əhalinin yüksək gəlirli təbəqələrindənaşağı gəlirli təbəqələrinə doğru hərəkətini təmin edir. Sosial transferlərsiyasətin mühüm icra vasitəsidir. Sosial transferlər – vətəndaşlarakeçmişdə və indi, təsərrüfat fəaliyyətində iştirakından asılı olmayaraqverilən natural və ya pul ödənişləri sistemidir. Dövlət öz gəlirlər siyasətivasitəsilə nəinki aztəminatlı ailələrin gəlirlərini artırır, işçi qüvvəsinənormal həyat şəraiti yaradır, həmçinin sosial gərginliyin azalmasınacəhd göstərmiş olur.Dövlətin iqtisadi siyasəti (government’s economic policy) – istehsal,bölgü, mübadilə, istehlak, yığım, idxal, ixrac sahələrində dövlətinhəyata keçirdiyi tədbirlər kompleksi və ümumi fəaliyyət istiqamətidir.Onun tərkibinə aşağıdakılar daxildir:a) Büdcə-vergi siyasəti;b) Struktur siyasəti;c) İnvestisiya siyasəti;ç) Qiymət siyasəti;d) Maliyyə-kredit siyasəti;e) Xarici ticarət siyasəti;f) Sosial siyasət;g) İnstitusional siyasət;h) Əmək-məşğulluq siyasəti.D49

DDövrün axırına ssudaların qalığı, DASQ (ending period loan margin)–DASQ = dövrün əvvəlinə ssudaların qalığı + cari dövrdə verilən kreditlər– cari dövrdə ödənilən kreditlər.DuPont modeli (DuPont model) – bu model ənənəvi performansmenecmenti alətləri ilə bu və ya digər təşkilatın mənfəətliliyini ölçməyəimkan verir. DuPont modeli aşağıdakı formula əsaslanır: Rentabellik(return on assets) = Xalis mənfəət marjası * Ümumi aktiv dövriyyəsi == vergi çıxılmaqla xalis əməliyyat mənfəəti/Satış həcmi * Satış həcmi/Orta xalis aktivlər.Dünya Bankı (World Bank) – dünyada qlobal iqtisadi inkişaf məqsədlərinəxidmət edən və maliyyə resurslarının bölgüsünü təmin edənən böyük donor təşkilatlardan biri. Bankın əsas məqsədi kasıbölkələrə struktur islahatlarının həyata keçirilməsində və yoxsulluğunazaldılmasında yardım göstərməkdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə sabit və davamlıinkişafa nail olmaq üçün Dünya Bankı öz maliyyə resurslarından,yüksək ixtisaslı kadrlarından və biliklər bazasından istifadə edir. DünyaBankı heç də klassik mənada bank deyil, ixtisaslaşmış agentlikdir. BMTtərəfindən yaradılan bu agentliyin hazırda 184 üzvü var. Həmin ölkələrbu qurumun fəaliyyətinə nəzarət edir. Dünya Bankı inkişaf etməkdəolan ölkələrə çox aşağı faiz dərəcəsi ilə və ya faizsiz uzunmüddətlikreditlər və qrantlar verir. Dünya Bankı Azərbaycan hökuməti ilə dəstruktur islahatlarının aparılması istiqamətində əməkdaşlıq edir. DBninstrukturları: IBRD; IFC (International Finance Corporation); IDA(International Development Agency ); MIGA (Multinational InvestmentGuarantee Agency); ICSID (International Center for Settlement ofInvestment Disputes).Düzgünlük paktı (integrity pact) – düzgünlük paktı ictimai müqavilələrdəkorrupsiyanın qarşısını almaq üçün razılaşmadır. Tərəflərdən birimərkəzi, lokal və ya bələdiyyə hökumətini, dövlətə məxsus müəssisənitəmsil edir. Digər tərəf isə adətən müqavilə imzalamaq və ya özxeyrinə müqaviləni həyata keçirmək istəyən özəl kompaniyadır. Həriki tərəf qiymətqoyma, müqavilə və onun icrası məsələsində rüşvətgötürməmək haqqında razılığa gəlir.50

EEEdgevort qutusu (Edgeworth box) – resursların müxtəlif bölgüsünügöstərən xüsusi metod.Ehtiyat hesabı (reserve account) – kommersiya banklarının mərkəzibankda ehtiyat tələbi hesabı.Ehtiyat tələbi (reserve requirements) – kommersiya banklarınınmərkəzi bankda xüsusi hesabda cəlb edilmiş, nağd pul vəsaitinin vədigər likvid aktivlərinin müəyyən məbləğdə saxlanması üzrə mərkəzibank tərəfindən kommersiya banklarına tələbi.Ehtiyatlar (reserves) – tədiyə balansının kapital hesabında ayrıca maddə.Ehtiyatlar, mərkəzi hakimiyyət tərəfindən ölkənin beynəlxalq ödəmələriüzrə öhdəliklərini ödəmək üçün (qızıl, hökumətin xarici banklardakıdepozitləri, BVF-də ehtiyatları və s.) nəzərdə tutulan aktivlərdir.Ehtiyat valyuta (reserve currency) – dövlət və beynəlxalq institutlarınqızıl və xarici valyuta ehtiyatlarında saxladığı və xarici ticarətinəhəmiyyətli proporsiyasını maliyyələşdirmək üçün istifadə etdiyivalyutadır. Bunun üçün iki şərt tələb olunur: başqa valyutalara nisbətənbu valyutanın dəyəri sabit olmalıdır, dünya ticarətində əhəmiyyətli payamalik ölkənin valyutası olmalıdır, çevrilən valyuta olmalıdır və inkişafetmiş maliyyə institutlarına malik ölkənin valyutası olmalıdır. BVF-əgörə, hazırda ehtiyat valyutaların 69%-i ABŞ dollarının payına düşür.Ekspertiza (expertise) – nəzarət obyektində maliyyə məsələləri üzrəqərarların iqtisadi səmərəliliyini və hüquqi nəticələrini müəyyən etməkməqsədilə onların qəbul edilməsinin ilkin qiymətləndirilməsidir.Emissiya krediti (emission credit) – ümumilikdə dövlətin hökuməti(Nazirlər Kabineti) kreditləşdirdiyi bir formadır. Emissiya yolu ilə verilənkrediti qaytarmaq barədə hökumət öhdəlik götürür. Emissiya kreditininmənası heç də kreditləşdirmə deyil, onun əsas iqtisadi məqsədi növbətiildə büdcə kəsirinin real azaldılması üçün hökumətin məsuliyyətiniartırmaqdır.Ev təsərrüfatlarında ərzağın dəyəri (value of product in households) – evtəsərrüfatlarında istehlak üçün alınmış ərzaq məhsullarının alınmasınavə evdən kənarda qidalanmaya çəkilən pul xərclərindən, eləcə dənatura şəklində daxil olmuş ərzaq məhsullarının dəyərindən ibarətdir.51

EEv təsərrüfatlarının istehlak xərcləri (consumption expenses ofhouseholds) – ərzağa, qeyri-ərzaq məhsullarına, alkoqollu içkilərinalınmasına, xidmətlərin ödənilməsinə çəkilən xərcləri əhatə edir. Evtəsərrüfatlarının vergi, rüsum, ödəmə, borc, aliment, qohumlara yardım,cərimə, kreditlərin ödənilməsi və s. istehlaka aid olmayan xərcləristehlak xərclərinə aid edilmir. Ev təsərrüfаtının sоn istehlак хərcləriev təsərrüfаtının bütün ticаrət müəssisələrindən, şəhər bаzаrlаrı vəqeyri-mütəşəккil (кüçə) ticаrətdən, məişət хidməti müəssisəsi, sərnişinnəqliyyаtı, rаbitə, mehmаnхаnаlаr, pullu mədəniyyət idаrələri, səhiyyə,təhsil müəssisələrindən əmtəə və хidmətlərinin əldə оlunmаsınаçəкilən хərclər, həmçinin nаturаl fоrmаdа əmtəə və хidmətlərin əldəоlunmаsı, özü üçün istehsаl оlunmuş (şəхsi кənd təsərrüfаtı məhsulu,şəхsi mənzillərdə yаşаyаnlаr üçün şərti hesаblаnmış хidmətlər) vəəməкhаqqı кimi ödənilmiş хərclər. Ev təsərrüfаtlаrınа хidmət edənqeyri-коmmersiyа təşкilаtlаrının sоn istehlак хərcləri ev təsərrüfаtlarınаpulsuz təqdim edilən istehlак оlunmuş mаl və хidmətlərə ictimаitəşкilаtlаrın çəкdiкləri хərclərdən ibаrətdir. Burа, həmçinin, müəssisəvə təşкilаtlаr tərəfindən təhsil, səhiyyə və mədəniyyət sаhəsində özişçilərinə göstərdiкləri pulsuz хidmətlər dахil edilir. Satın alınmış ərzaqməhsullarından ev təsərrüfatı daxilində istifadə edilmək üçün nəzərdətutulmayanların dəyəri son istehlak xərclərinə daxil edilmir.Ev təsərrüfatlarının pul gəlirləri (household income) – əmək gəlirləri,pensiyalar, müavinətlər, təqaüdlər və digər sosial transferlər, kəndtəsərrüfatı məhsullarının satışından əldə olunan gəlirlər, mülkiyyətdənəldə olunan gəlirlər, qiymətli kağızların faizləri, dividendlər, sahibkarlıqfəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslərin gəlirləri, xarici valyutalarınsatışından əldə olunan gəlirlər və ailə üzvlərinin digər gəlirləridaxildir. Natura şəklində daxil olmuş ərzaq məhsullarının, yardım vəgüzəştlərin pulla ifadəsi də pul gəlirlərinə aid edilir. Ev təsərrüfatlarınınsərəncamda qalan gəlirləri ev təsərrüfatında xərcləri təmin etmək vəəmanətlər yaratmaq üçün pul vəsaitlərinin, eləcə də natura şəklindədaxil olmuş ərzaq məhsullarının, yardım və güzəştlərin dəyərinincəmindən ibarətdir. Ssuda və kreditlərin, əvvəl yığılmış pul kütləsininvə ev təsərrüfatlarının ümumi gəlirinin cəmi kimi hesablanır (tədqiqatmüddətində ev təsərrüfatının təmin olunmuş xərcləri ölçüsündə).Ev təsərrüfatlarının pul xərcləri (household expenses) – evtəsərrüfatı üzvlərinin tədqiqatda iştirak etdiyi dövr ərzində çəkdiyicəmi faktiki xərcləri özündə əks etdirir. İnvestisiyalar, xarici valyutavə qiymətli kağızların alınmasına çəkilən xərclər və banklara qoyulanvəsaitlər pul xərclərinin tərkibinə daxil edilmir.52

ƏƏƏDV – əlavə dəyər vergisi (Value Added Taxes, VAT) – ƏDV vergitutulan dövriyyədən hesablanan verginin məbləği ilə verilən hesabfakturalaravə ya idxalda ƏDV-nin ödənildiyini göstərən sənədlərəmüvafiq surətdə əvəzləşdirilməli olan verginin məbləği arasındakıfərqdir. Əlavə dəyər vergisi aksizlərlə birlikdə dolayı vergi olmaqladövriyyədən vergini əvəz etmişdir.ƏDV-nin depozit hesabı (deposit account of VAT ) – ƏDV-nin mədaxili,uçotu, hərəkəti və dövlət büdcəsinə məxarici ilə bağlı əməliyyatlaraparılan vahid xəzinə hesabıdır.Əhalinin aztəminatlı təbəqələri (drags of society) – qanunvericilikləmüəyyən edilmiş minimum yaşayış səviyyəsində olan ailələr.Əhalinin əmanətləri (population’s deposits) – əhalinin əmanət vəkommersiya banklarındakı əmanətlərinin artımını, istiqraz vərəqələrininvə digər qiymətli kağızların alınmasını, habelə əhalidə olan nağdpul qalığının dəyişməsini (artmasını və ya azalmasını) özündə əksetdirir. Onlar əhalinin pul gəlirləri ilə pul xərcləri arasındakı fərqləmüəyyənləşdirilir. Buna görə də bu göstəricinin mahiyyəti milli hesablarsisteminin oxşar kateqoriyasından fərqlənir. Əhalinin əmanətlər şəklindəbanklara cəlb edilən vəsaiti müəyyən vaxt ərzində banklara daxil olmuşvəsaitin məbləğini göstərir. Əhalinin banklardakı əmanətlərinin qalıqlarıisə müəyyən tarixə olan vəziyyətə görə əmanət və digər banklardaəhalinin əmanətlərinin qalıqlarıdır.Əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları (main social-demographicgroups of society) – yaş-cins əlamətlərinə, sosial vəziyyətlərinə görəfərqlənən əhali qrupları (əmək qabiliyyətli əhali, pensiyaçılar, əlillər,uşaqlar və s.).Əhalinin pul gəlirləri (income of population) – əhalinin dövlət və qeyridövlətmüəssisə-təşkilatlardan və ictimai təşkilatlardan əməkhaqqı,mükafat, məzuniyyət xərclərindən əhaliyə daxil olan vəsait, kəndtəsərrüfatı məhsullarının satışından və digər satış mənbələrindəndaxilolmalar, habelə pensiya, müavinət, təqaüd, maliyyə sistemlərindəndaxilolma qaydasında faktiki olaraq aldığı pul gəlirləridir. Bu zamantəkcə nağd pulla deyil, hətta nağdsız köçürmələrlə əhaliyə çatanpul daxilolmaları, habelə vergilərin və digər tədiyələrin ödənməsiüçün tutulan məbləğ də hesaba alınır. Əhalinin adambaşına orta pul53

Əgəlirlərinin ölçüsünə görə bölgüsü müəyyən intervallar üzrə adambaşınapul gəlirlərinin ölçüsünə görə əhalinin sayını (xüsusi çəkisini) və maddivəziyyətinin ölçüsünə görə təbəqələşməsini səciyyələndirir. Əhalininsərəncamında olan real gəlirləri istehlak qiymətlərinin dəyişməsinəzərə alınmaqla şəxsi sərəncamda olan gəlirlərdir.Əhalinin pul xərcləri (expenses of population) – əhali tərəfindəndövlət və qeyri-dövlət müəssisə-təşkilatlarına, ictimai təşkilatlara pulödənməsi ilə əlaqədar xərclər (əmtəələrin satın alınması və xidmətlərinödənməsi, habelə vergi, rüsum, sığorta ödəmələri şəklində məcburitədiyə və müxtəlif haqlar) daxildir.Əhalinin şəxsi sərəncamında olan gəlirlər (population revenuesin private order) – əhalinin şəxsi gəlirlərindən vergilər, məcburiödəmələr və könüllü olaraq ictimai təşkilatlara ödəmələr çıxıldıqdansonra qalan məbləğ aid edilir. Gəlirlərin alıcılıq qabiliyyətini vaxta görəümumiləşdirilmiş formada qiymətləndirmək üçün əhalinin ümumi realgəlirləri göstəricisindən istifadə olunur.Əhalinin ümumi real gəlirləri (total real revenues of opulation) – istehlakqiymətlərinin dəyişməsi nəzərə alınmaqla, dövlət və qeyri-dövlətmənbələrindən əhaliyə verilən ödənişsiz və ya güzəştli gəlirlərindəyərinin əhalinin şəxsi sərəncamında olan gəlirlərə əlavə edilməsiyolu ilə müəyyənləşdirilir.Əlavə büdcə fondları (extra budgetary funds) – termin ümumiolaraq illik büdcə təqdimatına daxil edilməyən dövlət razılaşmalarınınyığımına istinad edir. Bu, yoxlama və mühasibat standartlarına illikbüdcə səviyyəsində daxil edilmir. Əlavə büdcə razılaşmalarının genişmüxtəlifliyindən istifadə olunur. Bunlara aşağıdakılar daxildir: ayrıqanunvericilik əsasında yaradılan fondlar (sosial müdafiə fondu);əmtəə yardımlarının daxil edildiyi əmtəə fondu; müxtəlif məqsədlərüçün gəlirin spesifik növlərindən yararlanmaq üçün fondlar.Əlavə rezerv imkanları (Supplemental Reserve Facility) – BVF-inçox qısa müddətdə valyuta rezervlərində kəskin azalma olan ölkələrətəqdim etdiyi əlavə maliyyələşmə imkanı. Bu məbləğ hər bir ölkəninkvotasının bir neçə misli ola bilər.Əmanət (deposit) – hesablanmış faizlər də daxil olmaqla, bankınmilli və xarici valyutada qəbul etdiyi və müvafiq qanunvericiliyə vəya müqaviləyə əsasən geri ödəməli olduğu pul vəsaitləri. Əmanətçibankda əmanəti olan, habelə qanunvericiliyə və/və ya müqaviləyəəsasən əmanətə sərəncam vermək hüququ olan şəxsdir.54

Əmanətə hesablanan faizlər (calculated interests) – faizhesablamaları bankın əmanətçiyə verdiyi pul məbləğləridir. Birqayda olaraq faiz ödəmələrinin miqdarı əmanətin müddətindən, faizdərəcəsindən və əmanətin valyutasından asılıdır. Əmanətin növündənasılı olaraq hesablanmış faizlər hər ay, hər rüb, hər il və ya əmanətinmüddəti başa çatdıqdan sonra ödənilə bilər.Əmanətlərin Sığortalanması Fondu (Deposit Insurance Foundation)– əhalinin kommersiya banklarına qoyduğu əmanətlərinmümkün risklərdən sığortalanması üçün formalaşdırılan fondlardır.Azərbaycanda artıq əmanətlərin sığortalanması məqsədləri üçünƏmanətlərin Sığortalanması Fondu yaradılıb. Fond hüquqi şəxsdir,qeyri-kommersiya təşkilatıdır və öz əmlakının mülkiyyətçisidir. O,üzərində öz adı olan möhürə, habelə Milli Bankda və müəyyən olunmuşqaydada digər banklarda hesablara malikdir. Fondun əsas məqsədimənfəət götürmək deyil və onun fəaliyyəti nəticəsində əldə etdiyi bütünmənfəət sığorta ehtiyatlarının artırılmasına yönəldilir. Dövlət və MilliBank fondun öhdəlikləri üzrə, fond isə dövlətin və Milli Bankın öhdəlikləriüzrə məsuliyyət daşımır. Sığorta qanunvericiliyinin müddəaları fondunfəaliyyətinə şamil edilmir və bu fəaliyyət üçün xüsusi razılıq (lisenziya)tələb olunmur. Fiziki şəxslərin əmanətlərinin cəlb edilməsi üçünbank lisenziyasına malik olan bütün banklar və xarici bankların yerlifilialları fondun məcburi iştirakçılarıdır. İştirakçı bankların AzərbaycanRespublikası ərazisindən kənarda yerləşən filiallarındakı əmanətlərfond tərəfindən sığorta olunmur və onlar üzrə kompensasiya ödənilmir.Xarici bankın öz ölkəsindəki əmanətlərin (depozitlərin) sığorta sistemionun Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən filialını (filiallarını)əhatə etdikdə xarici bankın yerli filialındakı əmanətlər Fond tərəfindənsığorta olunmur, bu şərtlə ki, həmin ölkədə əmanətlərin sığortalanmasısisteminin qaydaları müəyyən olunmuş şərtlərdən az əlverişli olmasın.Əks təqdirdə xarici bankın yerli filialındakı əmanətlər müəyyən edilmişqaydada əlavə sığortalanmalıdır. Fond ali idarəetmə orqanı olanHimayəçilik Şurası və icra orqanı olan icraçı direktor tərəfindən idarəolunur. İştirakçı bank fonda sığorta haqları ödəmək öhdəlikləri daşıyanbank və ya xarici bankın yerli filialıdır.Əmək pensiyası (work pension) – nəzərdə tutulmuş qayda və şərtlərləmüəyyən edilən və məcburi dövlət sosial sığorta olunan şəxslərinonlara əmək pensiyası təyin olunduqdan əvvəl aldıqları əməkhaqqıvə digər gəlirlərin, yaxud sığorta olunan şəxslərin ölümü ilə əlaqədaronların ailə üzvlərinin itirdikləri gəlirlərin kompensasiyası məqsədiləvətəndaşlara aylıq pul ödənişidir.Ə55

ƏƏmək pensiyasının baza hissəsi (basis part of work pension) –əmək pensiyalarının birinci pilləsi olmaqla əmək pensiyaçılarının sosialmüdafiəsinin dövlət təminatıdır.Əmək pensiyasının müəyyən edilməsi (determination of workpension) – əmək pensiyasının təyin edilməsi, onun məbləğinin yenidənhesablanması və əmək pensiyasının bir növündən digərinə keçiddir.Əmək pensiyasının növləri (types of work pension) – əməkpensiyasının aşağıdakı növləri müəyyən edilir: yaşa görə əməkpensiyası; əlilliyə görə əmək pensiyası; ailə başçısını itirməyə görəəmək pensiyası. Yaşa görə əmək pensiyası aşağıdakılardan ibarətdir:baza hissəsindən; sığorta hissəsindən; yığım hissəsindən. Əlilliyəgörə əmək pensiyası aşağıdakılardan ibarətdir: baza hissəsindən;sığorta hissəsindən; yığım hissəsindən. Ailə başçısını itirməyə görəəmək pensiyası aşağıdakılardan ibarətdir: baza hissəsindən; sığortahissəsindən.Əmək pensiyası ödənişinin maliyyə mənbələri (financial sources ofwork pension) – əmək pensiyasının baza hissəsi və baza hissəsinəəlavələr məcburi dövlət sosial sığorta vəsaitləri, dövlət büdcəsinintransferləri və qanunvericiliyə uyğun digər mənbələr hesabınamaliyyələşdirilir. Əmək pensiyasının sığorta və yığım hissələri, qulluqstajına görə əmək pensiyasına əlavələr məcburi dövlət sosial sığortavəsaitləri hesabına maliyyələşdirilir. Əmək pensiyasının yığım hissəsininmüəyyən edilməsi və ödənilməsi sığorta olunanın fərdi hesabının yığımhissəsində müvafiq vəsait olduğu halda həyata keçirilir.Əmək pensiyasının sığorta hissəsi (insurance part of work pension) – əməkpensiyalarının ikinci pilləsi olmaqla, fərdi hesabın sığorta hissəsindəqeydə alınmış pensiya kapitalının gözlənilən pensiya ödənişimüddətinin aylarının sayına nisbəti şəklində hesablanan məbləğdir.Əmək pensiyasının yığım hissəsi (saving part of work pension) – əməkpensiyalarının üçüncü pilləsi olmaqla, fərdi hesabın yığım hissəsindətoplanan pensiya kapitalının gözlənilən pensiya ödənişi müddətininaylarının sayına nisbəti şəklində hesablanan məbləğdir.Əmlak (property) – hər hansı daşınar və ya daşınmaz əmlak, ocümlədən qeyri-maddi aktivlər, dövriyyə vəsaitləri və mülkiyyəthüququnun digər obyektləri.Əmlakın qalıq dəyəri (property remainder) – əsas vəsaitlərin ilkindəyərinin həmin əsas vəsaitlərə hesablanmış amortizasiyanın məbləğiqədər azaldılan dəyəri.56

Әmlak vergisi (property taxes) – müəssisənin əmlak vergisi dedikdə,onun balansında olan əsas vəsaitlərə görə hesablanıb ödənilənvergi başa düşülür. Vergitutma obyekti olan rezident müəssisələr vəAzərbaycan Respublikasında özünün daimi nümayəndəliyi vasitəsiləsahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən qeyri-rezident müəssisələr əmlakvergisinin ödəyiciləridir. Əmlak vergisi üzrə aşağıdakılar vergitutmaobyekti sayılır: müəssisələrin balansında olan əsas vəsaitlərin ortaillik dəyəri; Azərbaycan Respublikasında özünün daimi nümayəndəliyivasitəsilə sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən qeyri-rezidentmüəssisələr üçün – yalnız daimi nümayəndəliklə bağlı olan əsasvəsaitlərin orta illik dəyəri. Azərbaycan Respublikasında müəssisələrəsas vəsaitlərin orta illik qalıq dəyərindən 1% dərəcəsi ilə əmlak vergisiödəyirlər.Ərzaq təhlükəsizliyi (food security) – ərzaq təhlükəsizliyi anlayışınaüç ünsür daxildir: yüksək keyfiyyətli ərzaq məhsullarının mövcudluğu;ailələrin bu ərzağı əldə edə bilməsi; ərzağın analoji qidalandırıcı tərkibi.Milli səviyyədə qeyri-ərzaq təhlükəsizliyi inkişafın aşağı səviyyəsininvə etibarlı bazarın olmamasının nəticəsidir. Ailə səviyyəsində bu,gəlirlərin kifayət qədər olmamasından, başqa sözlə, yoxsulluqdandoğan problemdir. Azərbaycanda Ərzaq Proqramı 1996-cı ildənhəyata keçirilir. Bu proqram kənd təsərrüfatının davamlı inkişafı vəyoxsulluğun azaldılması ilə birgə ərzaq təhlükəsizliyinin uzunmüddətlitəkmilləşdirilməsinə yönəlib.Əsas akt (basic act) – ikinci qanunun (tənzimləmə, direktiv, qərar) aktıbüdcənin həyata keçirilməsi üçün şərt və məqsədləri müəyyənləşdirir.Əsas borcalan (main borrower) – dövlət zəmanəti verilmiş öhdəliküzrə borclu olan hüquqi şəxs.Əsаs fоndlаr (ultimate funds) – ölкənin milli sərvətinin mühüm hissəsinitəşкil edir. Binаlаr, qurğulаr, ötürücü qurğulаr, mаşın və аvаdаnlıq,nəqliyyаt vаsitələri, аlətlər, işləк və məhsuldаr mаl-qаrа və əsаsfоndlаrın digər növləri оnlаrа аiddir. Bütün mülкiyyət fоrmаlаrındаnоlаn müəssisə və təşкilаtlаrın əsаs fоndlаrı, hаbelə vətəndаşlаrınmülкiyyətində оlаn əsаs fоndlаr, yəni yаşаyış binаlаrı, təsərrüfаttiкililəri, çохilliк əкinlər, işləк və məhsuldаr mаl-qаrа, кənd təsərrüfаtıteхniкаsı əsаs fоndlаrın tərкibində uçоtа аlınır. Əsаs fоndlаr bаlаnsvə bərpа dəyəri (tаm və qаlıq) ilə qeydə аlınır. Bаlаns dəyəri əsаsfоndlаrın аlındığı vахtdакı qiymətlərlə əldə edilməsi, qurаşdırılmаsıvə istismаrа verilməsi dəyəridir. Bərpа dəyəri nəzərdən кeçirilən dövrüzrə əsаs fоndlаrın təкrаr istehsаl qiymətləri ilə dəyərini göstərir. Tаmdəyər əsаs fоndlаrın аşınmаsının yığım кəmiyyəti çıхılmаzdаn əvvəlƏ57

Əmüəyyənləşdirilir. Qаlıq dəyəri əsаs fоndlаrın аşınmаsının yığımкəmiyyətinin (ilin əvvəlinə və ахırınа оlаn vəziyyətə görə) tаm dəyərdənçıхılmаsı ilə müəyyənləşdirilir.Əsаs каpitаlın istehlакı (consumption of main capital) – fiziкi,mənəvi аşınmа, həmçinin аğır хаrакterli оlmаyаn аdi zədələnmələrnəticəsində hesаbаt dövründə əsаs fоndlаrın dəyərinin аzаlmаsıdır vəəsаs fоndlаrın cаri bərpа dəyərindən və istifаdə dövründən asılı оlаrаqmüəyyənləşdirilir.Əsаs каpitаlın ümumi yığımı (general saving of main capital) –istehsаldа оnlаrdаn istifаdə etməк yоlu ilə gələcəкdə yeni gəlirləryаrаtmаq üçün əsаs каpitаl оbyeкtlərinə vəsаit qоyuluşudur. Əsаsкаpitаl istehsаl prоsesində dəfələrlə istifаdə edilən, istehsаlın nəticəsiоlаn акtivlərdir. Оnlаrа binа və qurğulаr, mаşın və аvаdаnlıq, nəqliyyаtvаsitələri, dаmаzlıq, məhsuldаr, işləк mаl-qаrа, bаğlаr, üzümlüкlər vədigər əкilmiş tоrpаqlаr, geоlоji-кəşfiyyаt işlərinə çəкilən хərclər, EHMüçün prоqrаm təminаtınа və məlumаt bаzаlаrınа çəкilən хərclər,ədəbiyyаt və incəsənət əsərlərinin оrijinаllаrı (tirаjını аrtırmаq üçünəsаs sаyılаn filmlər, səs yаzılаrı, əlyаzmаlаr və s.) dахildir. Əsаsкаpitаlın ümumi yığımı аşаğıdакı коmpоnentlərdən ibаrətdir:а) sırаdаn çıхmа nəzərə аlınmаdаn, mövcud əsаs fоndlаr və yeni əsаsfоndlаrın аlınmаsı;b) istehsаl оlunmаmış mаddi акtivlərin yахşılаşdırılmаsınа çəкilənхərclər;v) istehsаl оlunmаyаn акtivlərə sаhib оlmаq hüququnun bаşqаsınаverilməsi ilə əlаqədаr оlаn məsrəflər.Акtivlərin аlınmаsınа sаtınаlmаlаr, bаrter, nаturа şəкlində каpitаltrаnsferlərinin аlınmаsı, özünün istifаdəsi üçün istehsаl, əsаslı təmirdахildir. Акtivlərin sırаdаn çıхmаsı mənfi (–) işаrəsi ilə göstərilir.İstehsаl оlunmаyаn mаddi акtivlərin yахşılаşdırılmаsınа tоrpаğın, оnunаlt qаtlаrının və təbii mənşəli digər акtivlərin yахşılаşdırılmаsınа vəоnlаrdаn istifаdə etməкdən ötrü hаzırlаnmаsınа (meliоrаsiyа, qurutmаvə s., şахtаlаrın, meşə sаhələrinin, plаntаsiyаlаrın, bаğlаrın və digərкənd təsərrüfаtı sаhələrinin inкişаf etdirilməsi və genişləndirilməsinə)çəкilən каpitаl хаrакterli хərclər dахildir. İstehsаl оlunmаyаn акtivlərəsаhib оlmаq hüququnun bаşqаsınа verilməsi ilə əlаqədаr оlаnməsrəflərə vəкillər, dаşınmаz əmlакla əməliyyаtlаr аpаrаn аgentlərvə digər vаsitəçilər tərəfindən göstərilən хidmətlərin dəyəri, rüsumlаr,коmisyоn vergiləri, vergilər və s. dахil edilir. Əsаs каpitаlın ümumiyığımının tərкib hissələri аşаğıdакı кimi qiymətləndirilir: а) əsаs каpitаlsаtın аlınаrкən sаtınаlmа qiyməti (аlıcının qiyməti) ilə yəni sаhib оlmаqhüququnun bаşqаsınа verilmə хərclərinin hаmısı dахil edilməкlə;b) özünün istifаdə etməsi üçün əsаs каpitаl istehsаl edilərкən əsаsqiymətlərlə və yа istehsаlа çəкilən хərclərlə.58

Əsаs qiymət (main price) – məhsulа görə ödənilməsi nəzərdə tutulаnbütün vergilər çıхılmаqlа və məhsulа görə subsidiyаlаr dахil edilməкləistehsаlçının məhsul və хidmətlərə görə əldə etdiyi qiyməti ifаdə edir.Özünün sоn istehlакı üçün istehsаl edilən məhsul və хidmətlər охşаrbаzаr məhsul və хidmətlərinin əsаs qiymətləri ilə qiymətləndirilir.Dövlət idarəetmə оrqаnlаrı və ev təsərrüfаtlаrınа хidmət edən qeyriкоmmersiyаtəşкilаtlаrı tərəfindən göstərilən qeyri-bаzаr хidmətləriəsаs каpitаlın istehlакı dа dахil edilməкlə, bu təşкilаtlаrın cаri хərclərinəistinаd edilərəк qiymətləndirilir.Əsas öhdəlik (main obligation) – əsas müqavilədən yaranan və icrasıipoteka ilə tam və ya qismən təmin edilən borc və digər öhdəliklərdir.Əsas vəsaitlər (main finances) – Azərbaycanda qanunvericiliyə uyğunolaraq istifadə müddəti bir ildən çox olan və dəyəri 100 manatdan çoxolaraq amortizasiya edilməli olan maddi aktivlər.Əvəzetmənin marjinal dərəcəsinin azalması (diminishing marginalrate of substitution) – bizim birtərəflilik əyrisi boyu endiyimiz kimi,əvəzetmənin marjinal dərəcəsi də aşağı düşür.Ə59

FFFaizlər (interest rates) – borc öhdəlikləri ilə bağlı olan hər hansı ödəmə,o cümlədən kreditlərin (ssudaların) və ya depozitlərin (hesabların)verilməsi üçün ödəmələr.Fакtiкi sоn istehlак (actual final consumption) – mаliyyələşməmənbəyindən аsılı оlmаyаraq ev təsərrüfаtlаrı-rezidentlər tərəfindənfərdi istehlак üçün аlınmış bütün əmtəə və хidmətlərin dəyərini vədövlət idаrəetmə оrqаnlаrı tərəfindən bütövlüкdə cəmiyyətə göstərilənкоlleкtiv хidmətlərin dəyərini özündə əкs etdirir. Ev təsərrüfаtlаrı üçünо, istehlак mаllаrının və хidmətlərin sаtın аlınmаsı хərclərini və nаturаşəкlində sоsiаl trаnsferlər кimi dövlət idаrəetmə оrqаnlаrındаn vəqeyri-коmmersiyа təşкilаtlаrındаn ev təsərrüfаtlаrının pulsuz аldıqlаrıfərdi əmtəə və хidmətlərin dəyərini özündə birləşdirir. Dövlət idаrəetməоrqаnlаrı üçün fакtiкi sоn istehlак коlleкtiv хidmətlərin dəyərinəbərаbərdir; ev təsərrüfаtlаrınа хidmət göstərən qeyri-коmmersiyаtəşкilаtlаrındа fакtiкi sоn istehlак yохdur. Bütövlüкdə iqtisаdiyyаt üzrəyeкunа görə fакtiкi sоn istehlак və sоn istehlак хərcləri göstəricilərieynidir.Favoritizm (favouritism) – favoritizm normal insan meylinə – tanışları,dostları və ailəni yadlardan üstün tutmaq meylinə istinad edir. Bu,həmişə korrupsiyanın forması olmur. Hər halda dövlət və özəl sektorrəsmiləri mövqe və resursların qeyri-qanuni bölüşdürülməsindəfavoritizm nümayiş etdirəndə xeyir götürənlə əlaqələrindən asılı olaraqkronyizmin günahkarları olurlar.Fəaliyyət bəyanatı (activity statement) – konkret olaraq AvropaBirliyinin fəaliyyətinin hər sahəsi üçün iş (icra) informasiyasınıntəqdimatı, onun ilkin layihə büdcəsində komissiya (səlahiyyət)tərəfindən tələb olunan resursların səviyyəsinə haqq qazandıranəsas elementləri təmin edir. Bəyanata fəaliyyət üçün resurslarınbölüşdürülməsi detalları, əlaqələndirimiş məqsədlər, indikatorlar,büdcədən çıxarışlar və nəticələr daxildir.Fəaliyyətə əsaslanan planlaşdırma (activity based budgeting) –büdcə təşkilatlarının məqsədli büdcə təxsisatları və resursları əhaliyəonlar çərçivəsində necə siyasət həyata keçirildiyini, onların hər birinənə qədər pul xərcləndiyini və bu işdə nə qədər adamın çalışdığınıgörməyə imkan verir.60

Fərdi hesab (private account) – dövlət sosial sığorta sistemində fərdiuçotu həyata keçirən müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən hər birsığorta olunan şəxsə uçot dövründə daimi (dəyişməz) sosial sığortanömrəsi ilə açılmış şəxsi hesabdır.Fərdi hesabın sığorta hissəsi (insurance part of individualaccount) – müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmişnisbətlərə uyğun olaraq sığorta olunan şəxslər üzrə ödənilmiş və əməkpensiyasının sığorta hissəsinin hesablanması üçün nəzərə alınanməcburi dövlət sosial sığorta haqlarının qeydə alındığı subhesabdır.Fərdi hesabın yığım hissəsi (saving part of individual account) –müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş nisbətlərəuyğun olaraq sığorta olunan şəxslər üzrə ödənilmiş və əməkpensiyasının yığım hissəsinin hesablanması üçün nəzərə alınanməcburi dövlət sosial sığorta haqlarının, eləcə də bu vəsaitlərindövriyyəsindən əldə edilən gəlirlərin toplandığı subhesabdır.Fərdi identifikasiya nömrəsi (private identification number) – rəsmiqanunvericiliyə əsasən, dövlət reyestrinə barəsində məlumat daxiledilən şəxsə müəyyən edilmiş qaydada verilən və şəxs barəsindəmüvafiq məlumatları birmənalı müəyyən etməyə imkan verənvahid, təkrarolunmaz koddur. Dövlət reyestrinə məlumatların daxiledilməsi onların birmənalı fərqləndirilməsinə, eyni şəxs barədəməlumatların tərkib hissələrinin əlaqələndirilməsinə, təkrara yolverilməməsinə və səmərəli istifadə edilməsinə imkan yaradan fərdiidentifikasiya nömrəsi əsasında aparılır. Fərdi identifikasiya nömrəsiAzərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşına, habelə AzərbaycanRespublikasında daimi yaşayan hər bir əcnəbiyə və vətəndaşlığıolmayan şəxsə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən verilir. Fərdiidentifikasiya nömrəsinin verilməsi avtomatlaşdırılmış rejimdə xüsusiproqram təminatı vasitəsilə həyata keçirilir. Fərdi identifikasiya nömrəsitəkrar olunmur və dəyişilmir.Fərdi uçot (individual registration) – sığorta olunanlarınqanunvericiliklə nəzərdə tutulan sosial müdafiə hüquqlarının təminatıüçün zəruri məlumatların fərdi qaydada qeydiyyatının və uçotununtəşkilidir.Fırıldaqçılıq (fraud) – aldatma, hiylə və yalan bəhanələrin daxil olduğuiqtisadi cinayətdir, beləi ki, onunla kimsə qeyri-qanuni fayda əldə edir.Həqiqi fırıldaqçılığa kimi isə aldatmaq yolu ilə zərər yaratmaq arzususəbəb göstərilir, konstruktiv fırıldaqçılq isə etibar münasibətlərindəngəlir götürməkdir.F61

FFilips əyrisi (Phillips curve) – qısamüddətli dövrdə işsizlik səviyyəsiilə inflyasiya tempi arasında tərs mütənasib əlaqə olduğunu göstərənəyri.Fiskal federalizm (fiscal federalism) – hakimiyyətin müxtəlifsəviyyələrini tədqiq edən sahə və onların qarşılqlı əlaqədə olduğuistiqamətlər.Fiskal illüziya (fiscal illusion) – vergiqoymada şəffaflığın təminolunmaması dövlətə əlavə gəlirləri əhalinin vergi yükünü nəzərəalmadan qaldırmağa imkan verir. Fiskal illüziya fiskal maneəninnəticəsidir. Bəzi iqtisadçılar belə hesab edir ki, hökumət bunu ictimaicəhalətin sayəsində asan etmiş və Qərb dövlətlərinin xərcləri ölçüsündəkonstitusional limitləri müdafiə etmişdir.Fiskal maneə (fiscal obstacle) – inflyasiyanın effektli vergi dərəcələriüzərində effekti və yaxud nominal ÜDM-in artımının vergi gəlirləriüzərində effekti. Proqressiv gəlir vergisi sistemi altında qazancdaartımlar vergi ödəyicilərini daha yüksək vergi dərəcələrinə irəli çəkəbilər. İnflyasiyaya uyğun indeksləşdirilməyən vergi sistemi şəraitindəisə qazancda artımlar inflyasiya ilə uyğunlaşmaq üçün vergi gəlirlərinidə artıracaq. 1980-ci illərdən bəri inflyasiya dərəcələrinin azalması ilə“fiskal maneə” termini bir fakta istinad etdi ki, hətta indeksləşdirilmişvergi sistemində əgər qazanclar qiymətlərə nisbətən sürətlə artırsa,aşkar siyasi dəyişikliklərdə vergi dərəcələrini artırmadan əlavə gəlirvergiləri əldə edir. Fiskal maneə fiskal siyasətdə tələb və məhsulburaxılışı artımı üzərinə azaldıcı effektlə bilərəkdən edilməmişdəyişikliklə nəticələnə bildi. Oxşar proses eyni zamanda deflyasiyaşəraitində baş verir.Fiskal siyasət (fiscal policy) – hökumətin büdcə xərcləri və vergi sistemiilə bağlı elə tənzimləyici siyasətidir ki, bu, son nəticədə milli gəlirin vəxərcləmələrin strukturuna və yenidənbölgüsünə təsir edir. Beynəlxalqpraktikada vergi dərəcələrinin artırılması və ya büdcə xərclərininkəskin azaldılması fiskal siyasəti gərginləşdirən amillər kimi nəzərdənkeçirilir. Optimal fiskal siyasət vergi dərəcələrinin dəyişməsininişgüzar aktivliyə, büdcə xərclərindəki dəyişikliklərin inflyasiya və faizdərəcələrinə, büdcə kəsirinin isə makroiqtisadi tarazlığa təsirini nəzərəalmaqla icra edilməlidir. Bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda büdcə-vergisiyasəti də adlandırılan fiskal siyasət iqtisadi tsikllərdən və monetarsiyasətdən də asılıdır. Fiskal siyasətin diskret və avtomatik olmaqla ikinövü fərqləndirilir ki, əsas fərq də onların stimullaşdırma funksiyalarınınvəziyyəti ilə bağlıdır. Fiskal siyasət mərkəzi hökumətin büdcəmövqeyidir. Məcmu tələbi stimullaşdırmaq üçün vergiləri azaltmaq və62

ya dövlət xərclərini artırmaq “zəiflədilmiş fiskal siyasətə” istinad edir.Yüksək vergi dərəcələri və dövlət xərclərinin azaldılması fiskal siyasətigərginləşdirir. Fiskal siyasətin iqtisadi idarəetmədə müvafiq çəkisi iləbağlı əhəmiyyətli ziddiyyət fiskal siyasətlə əlaqəlidir. Fiskal siyasətdənqısa müddət ərzində iqtisadiyyatı tənzimləmək üçün istifadə olunur vəonun yaxın məqsədi borc almağın münasib səviyyəsinin qorunmasınınsaxlanmasına və qızıl qayda, sabitlik və artım paktı qaydalarınaistiqamətlənmişdir.Fiziki şəxs (physical person) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı, əcnəbi və vətəndaşlığıolmayan şəxs.Fiziki şəxslərin gəlir vergisi (income tax of physical person) –rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər gəlir vergisinin ödəyiciləridir.Rezident fiziki şəxslərin gəliri onun Azərbaycan Respublikasındavə onun hüdudlarından kənarda əldə etdiyi gəlirdən ibarətdir.Qeyri-rezident fiziki şəxsin gəliri onun Azərbaycan Respublikasımənbələrindən əldə etdiyi gəlirlərdən ibarətdir. Gəlirlərə aşağıdakılaraiddir: muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlir; muzdlu işə aid olmayanfəaliyyətdən əldə edilən gəlir; vergidən azad edilən gəlirlərdən başqabütün digər gəlirlər. Rezidentlərin gəlirləri üzrə vergitutma obyekti vergiili üçün bütün gəlirlərlə həmin dövr üçün müəyyənləşdirilən gəlirdənçıxılan məbləğ arasındakı fərqdən, yəni vergiyə cəlb edilən gəlirdənibarətdir. Ödəmə mənbəyində vergi tutulduğu halda, vergitutma obyektivergiyə cəlb olunan gəlirdir. Azərbaycan Respublikasında daiminümayəndəlik vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-rezidentin vergiyəcəlb olunan gəliri Azərbaycan mənbələrindən daimi nümayəndəlikləbağlı əldə etdiyi ümumi gəlirlə həmin dövrdə bu gəlirlərin əldə edilməsiilə əlaqədar çəkdiyi və gəlirdən çıxılan məbləğ arasındakı fərqəbərabərdir. Qeyri-rezidentin ödəmə mənbəyində vergi tutulan ümumigəliri, gəlirdən çıxılan məbləğ nəzərə alınmadan, ödəniş yerindəvergitutma obyektidir.Forvard kontraktı (forward contract) – şəxsin qiymətli kağızlar, mallarvə ya pul vəsaitləri gələcəkdə müəyyən vaxtda və müəyyən şərtlərləbu cür forvard kontraktının bağlandığı anda təsbit edilmiş qiymətlə əldəetməyə (satmağa) öhdəliyini təsdiq edən müqavilədir.Fövqəladə büdcə xətti (emergency budget line) – bəzi federativölkələrdə büdcədən maliyyə əldə etmək üçün istifadə edilən xüsusitapşırıq kanalı. Belə vəsaitlər milli təhlükəsizlik və fövqəladə hallarüzrə xərclənməlidir. Bu xətlə əldə edilən vəsaitin auditi adətən məcburiolmur və ona nəzarət imkanı çətinləşir. ABŞ İraq müharibəsi üçünF63

Fsərf etdiyi vəsaiti federal büdcədən fövqəladə büdcə xətti ilə əldəedir və bu vəsaitin xərclənməsi üzərində Konqresin nəzarət imkanlarıməhduddur.Fövqəladə kömək ehtiyatı (emergency aid reserve) – əvvəlcədənmüəyyənləşdirilmiş büdcədə bloklaşdırılmış ehtiyat tərəfindənmaliyyələşdirilir, fövqəladə hal və böhranlar zamanı büdcəhakimiyyətinin razılığı ilə transfer oluna bilər.Funksional təsnifat (functional classification) – hazırkı BVF-inDövlət Maliyyəsi Statistikası Təlimatı (GFS Manual) xüsusi olaraqrazılaşmaların təşəbbüsü olan geniş məqsədlərə görə dövlət xərclərinintəsnifatı üçün beynəlxalq standart – Dövlət Funksiyalarının Təsnifatınaistinad edir. Ümumiyyətlə, termin dövlət tərəfindən müxtəlif məqsəd vəfəaliyyətlərin (məsələn, səhiyyə, təhsil, nəqliyyat, kommunikasiya və s.)təşviqi üçün resursların bölüşdürülməsini müəyyənləşdirməkdən ötrüistifadə edilir.64

GGGəlir effekti (income effect) – qiymət dəyişikliyi istehlakçını dahayüksək və ya daha aşağı birtərəflilik əyrisinə keçirdikdə alıcının realgəlirində baş verən dəyişiklik.Gəlirlərin Haiq-Simons tərifi (Haig-Simons definition of income) –müəyyən dövrdə fərdi gücün sərfində xalis artımın dəyəri.Gəlirlərin ilкin bölüşdürülməsi hesаbı (incomes preliminarydistribution account) – rezidentlər аrаsındа (institusiоnаl vаhid və yаsаhələr üzrə) istehsаl fəаliyyətindən və mülкiyyətdən аlınmış gəlirlərinilкin bölüşdürülməsini хаrакterizə edir.Gəlirlərin təкrаr bölüşdürülməsi hesаbı (incomes redistributionaccount) – dахil оlunmuş və verilmiş cаri trаnsferlər nəticəsindəinstitusiоnаl vаhidin və yа seкtоrun ilкin gəlirlərinin sаldоsununsərəncаmdа оlаn gəlirinə çevrilməsini əкs etdirir.Gəlirlərin yаrаnmаsı hesаbı (incomes generating account) –vаhidlərin – məhsul və хidmətlərin istehsаlındа bilаvаsitə iştirак edənrezidentlərin ilкin gəlirlərinin ödənilməsini əкs etdirir. Hər hаnsı birölкənin ərаzisində iqtisаdi mаrаqlаrı оlаn institusiоnаl vаhidlər həminölкə iqtisаdiyyаtının rezidentləri hesаb оlunur, оnlаr iqtisаdi fəаliyyətinhər hаnsı bir növü ilə məşğul оlur və yа məşğul оlmаğа hаzırlаşırlаr,yахud uzun dövr ərzində (аdətən bir ildən аrtıq) əməliyyаtlаr аpаrırlаr.Gizli iqtisadiyyat (underground/shadow economy) – beləiqtisadi fəaliyyətlər ya qeyri-qanunidir, ya da qanuni olsa belə vergiorqanlarından gizli fəaliyyət göstərir.Gömrük dəyərinin müəyyən edilməsi üsulları (determinationmethods of custom value) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə gətirilən mallarıngömrük dəyəri aşağıdakı üsullarla müəyyən edilir: gətirilən mallarınsövdələşmə qiyməti ilə; eyni malların sövdələşmə qiyməti ilə; eynicinslimalların sövdələşmə qiyməti ilə; dəyərin toplanması üsulu ilə; dəyərinçıxılması üsulu ilə; ehtiyat üsulu ilə. Gətirilən malların sövdələşməqiymətinə uyğun olaraq qiymətləndirilməsi gömrük dəyərinin müəyyənedilməsinin əsas üsuludur. Əsas üsuldan istifadə edilə bilinmədiyi haldabu maddənin 1-ci bəndində göstərilən üsullardan hər biri ardıcıl olaraqtətbiq edilir. Bu zaman hər bir sonrakı üsulun tətbiqi gömrük dəyərini65

Gəvvəlki üsulla təyin etmək mümkün olmadıqda həyata keçirilir. Dəyərinçıxılması və toplanması üsullarından istənilən ardıcıllıqla istifadə ediləbilər.Gömrük ərazisi (custom territory) – gömrük işi sahəsində müəyyəndövlətin müstəsna yurisdiksiyasında olan ərazidir. Gömrük sərhədi isəmüəyyən dövlətin gömrük ərazisinin sərhədidir.Gömrük rüsumu (custom duty) – ölkənin gömrük orqanları tərəfindənhəmin ölkənin gömrük ərazisində idxal, tranzit və ixrac məhsullarından,əmlakdan və qiymətli əşyalardan alınan ödənişlərdir. AzərbaycanRespublikasında gömrük rüsumu mallar ölkənin gömrük ərazisinəgətirilərkən və ya bu ərazidən çıxarılarkən Azərbaycan Respublikasınıngömrük orqanları tərəfindən tutulan haqq olmaqla yanaşı, həm də bucür idxal və ixracın mühüm şərtidir.Gömrük rüsumu dərəcələri və onların müəyyən edilməsiqaydaları (levels of state custom and their determinationrules) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən, qanunvericiliklə nəzərdətutulan hallar istisna olmaqla, gömrük rüsum dərəcələri AzərbaycanRespublikasının gömrük sərhədindən mal keçirən hüquqi və fizikişəxslərdən, sövdələşmə növlərindən və digər amillərdən asılı olaraqdəyişdirilə bilməz. İdxal gömrük rüsumlarının dərəcələri AzərbaycanRespublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təyin edilir. AzərbaycanRespublikasının əlverişli ticarət rejimi tətbiq etdiyi ölkələrin mallarıüçün idxal gömrük rüsumları dərəcələrinin son həddi AzərbaycanRespublikasının Milli Məclisi tərəfindən müəyyən olunur. Bu qanununmüddəalarına uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikası tərəfindən tarifimtiyazları verildiyi hallar istisna olmaqla, əlverişli ticarət rejimi tətbiqolunmayan ölkələrin mallarına və mənşə ölkəsi müəyyənləşdirilməyənmallara idxal gömrük rüsumlarının dərəcələri iki dəfə artırılır. İxracgömrük rüsumlarının dərəcələri və onların tətbiq olunduğu mallarınsiyahısı, həmçinin xarici iqtisadi tənzimlənmənin qeyri-tarif tədbirləriAzərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyənolunur. Azərbaycan Respublikasının əlverişli ticarət rejimi tətbiq etdiyiölkələrin malları üçün ixrac gömrük rüsumları dərəcələrinin son həddiAzərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təyin olunur.Gömrük rüsumunun növləri (types of custom duties) – rəsmiqanunvericiliyə əsasən, Azərbaycan Respublikasında aşağıdakıgömrük rüsumları tətbiq edilir: advalor – malların gömrük dəyərinəgörə faizlə hesablanan; spesifik – mal vahidinə görə müəyyən olunmuşdəyərlə hesablanan; kombinə edilmiş – hər iki növü birləşdirməkləhesablanan.66

Gömrük tarifi (custom duty) – gömrük sərhədindən keçirilən mallaratətbiq edilən və xarici iqtisadi fəaliyyətin əmtəə nomenklaturasına uyğunolaraq sistemləşdirilmiş gömrük rüsumu dərəcələrinin məcmusudur.Gömrük tarifi məhsulun kodunu, malın qısa adını, gömrük rüsumu vərüsum dərəcələri ilə tətbiqi vahidini özündə əks etdirir.Gözlənilən pensiya ödənişi müddəti (expected pension paymentduration) – müəyyən məqsədlər üçün müəyyən edilən və əməkpensiyasının sığorta və yığım hissələrinin hesablanmasında istifadəolunan göstəricidir.Gözlənilməyən hallar üçün fondlar və rezervlər (contingency funds/reserves) – ayrılmış fond və ya büdcə şərti yığımı büdcə ilində artabilən, kənardan gözlənilməyən və labüd tələbləri qarşılamaq üçün şərtiolaraq kənarda yaradılır. Borc zəmanət öhdəliklərinin qarşılanmasıkimi gözlənilməzliklərin tipləri belə fondlardan potensial istifadənimüəyyənləşdirir.GRECO (The Group of States against Corruption) – 1999-cu ildəAvropa Şurası tərəfindən üzv ölkələrin təşkilatın antikorrupsiyastandartlarına uyğunluğunu monitorinq etmək üçün yaradılanköməkçi təşkilat. GRECO-nun əsas məqsədi dinamik proses olanqarşılıqlı qiymətləndirmə və təzyiq yolu ilə üzv ölkələrin korrupsiya iləmübarizə imkanlarını və iradəsini yüksəltməkdir. GRECO-ya üzvlükAŞ-yə üzvlüklə tam üst-üstə düşməyə bilər. GRECO-ya AŞ Baş katibitərəfindən təyin edilən icraçı katib rəhbərlik edir və təşkilatın katibliyiStrasburq şəhərində yerləşir.G67

HHHaavelmo teoremi (Haavelmo theorem) – dövlət xərclərinin büdcənibalanslaşdırmaq üçün vergi artımı ilə müşayiət olunan proporsionalartımı gəlirlərin də elə bir o qədər artımına gətirib çıxarır. Belə olanhalda balanslaşdırılmış büdcə multiplikatoru orta istehlak meylininsəviyyəsindən asılı olmayaraq vahidə bərabər olur.Hamilik (patronage) – hamilik hami tərəfindən sponsorluğa istinadedir. Dövlət qulluğuna təyinatda, promoşn işlərində və işə görəmüqavilələrdə hamilikdən istifadə olunur. İstənilən halda pulsuz naharyoxdur: əksər havadarları stimullaşdıran amil güc, status, var-dövlətqazanmaq arzusudur. Hamilik qanuni siyasi təsirin sərhədlərini, ləyaqətvə rəqabət prinsiplərini pozur.Hasilatin pay bölgüsü sazisi (production sharing agreement) –hazırda bazar iqtisadiyyatının yenicə formalaşdığı ölkələrdə hasilatsənayesində daha geniş yayılmış müqavilə münasibətləri formasıdır.O, ilk dəfə ötən əsrin 60-cı illərində (1966-cı ildə) İndoneziyada tətbiqedilib, sonradan Misirdə, Suriyada və başqa ölkələrdə geniş yayılıb.HPB müqaviləsinin şərtləri adətən ölkənin milli qanunvericiliyində(əksər hallarda hasilatın pay bölgüsü haqqında qanunda) müəyyənedilir. HPB müqavilələrində dövlətə, müəyyən vergi və qeyri-vergiödənişləri ilə yanaşı, hasil olunan neftin (daha doğrusu, “mənfəətnefti”nin) bir hissəsi də məhsul formasında çatır.Heller büdcəsi (Heller budget) – ABŞ-da həyat səviyyəsini müəyyənetmək üçün istifadə edilən istehlak büdcəsi. Bu, 4 nəfərdən (ər, arvad,13 yaşlı oğlan və 9 yaşlı qız) ibarət orta statistik ailənin mövcud bazarqiymətlərinə uyğun istehlak büdcəsini ifadə edir.Hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına olan vəziyyətə görə emitentinqiymətli kağızlarının yerləşdirilməsi (security floatation forcommencing and ending reporting period) – emitentlərin (səhmdarcəmiyyətlərinin, fond birjalarının, investisiya fondlarının, bankların vədigər təşkilatların) ilkin bazarda yerləşdirdikləri qiymətli kağızların məbləğvə miqdarını əks etdirir. Qiymətli kağızların tədavülü təkrar bazarda(fond birjasında) qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə əməliyyatlaraparan emitentlərin və investorların (qiymətli kağızlar bazarının peşəkariştirakçılarının: səhmdar cəmiyyətlərinin, müəssisələrin, təşkilatların)qiymətli kağızlarının məbləğini və miqdarını əks etdirir.68

Hesabdan çıxarış (extract from account) – müştərinin hesabı üzrəəməliyyatları əks etdirən və onun xahişi ilə bank tərəfindən təqdimedilən arayış.Hesablama Palatası (Chamber of Accountant) – ölkədə ali büdcəmaliyyənəzarətini həyata keçirən dövləl orqanıdır. “HesablamaPalatası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu 1999-cuildə qəbul olunub və 2001-ci ildə ona müəyyən dəyişikliklər edilib.Qanuna müvafiq olaraq Hesablama Palatasının əsas funksiyalarıəsasən bunlardır: dövlət büdcəsınin büdcədənkənar dövlət fondlarınıntəsisatlarının, büdcələrinin layihələrinə rəy vermək; dövlət büdcəsi vəicmal büdcənin auditini aparmaq; dövlət əmlakının özəlləşdirilməsivə idarə olunmasından vəsaitlərin dövlət büdcəsinə daxil olmasınıntəmin edilməsinə nəzarəti həyata keçirmək; dövlət büdcəsinin,büdcədənkənar dövlət fondlarının büdcələrinin gəlir və xərcmaddələrinin strukturu və təyinatı üzrə vaxtında icrasına nəzarətihəyata keçirmək; dövlət büdcəsinin icrası barədə Milli Məclisə rüblükməlumatlar hazırlamaq və illik icra hesabatı haqda müvafiq qanunlayihələrinə rəy vermək; dövlət büdcəsindən maliyyələşmələrintəsdiq olunmuş büdcədə müəyyən edildiyi kimi aparılmasını təhliledib kənarlaşmaların aradan qaldırılmasına nail olmaq və s. Nəzarəttədbirlərinin həyata keçirilməsinin nəticəsi olaraq Hesablama Palatasıözünün yekun rəylərini hazırlayır və sonra Milli Məclisə təqdim edir.Hesabların icazəsi (clearance of accounts) – konkret olaraq ABdəüzv dövlətlər (ümumi idarəetmə altında) və ya üçüncü ölkələr(mərkəzləşdirilməmiş idarəetmə altında) tərəfindən xərclərinyoxlanılmasına yönəlmiş prosedur AB büdcəsinə yüklənə bilər.Hesabatlılıq (accountability) – idarəetmə subyektinin yuxarı idarəetməinstansiyası və ya idarəetmə obyekti (məsələn, dövlət idarəçiliyindəxalq) qarşısında mütəmadi olaraq öz fəaliyyətinin kəmiyyət və keyfiyyətparametrlərini bəyan etməsindən ibarət mexanizmlər toplusu. Busiyasətin və ya fəaliyyətin öncədən proqnozlaşdırıla bilməsinə və icranınqiymətləndirilməsinə xidmət edir. Hal-hazırda kompaniyalar və ölkələrüçün hesabatlılığın qiymətləndirilməsini nəzərdə tutan hesabatlılıqreytinqi (accountability rating) işlənib hazırlanmışdır. Hesabatlılığınqiymətləndirilməsi zamanı strategiya, idarəetmə, cəlbetmə və təsirqiymətləndirilir.Hədiyyə vermək (gift giving) – hədiyyə vermək bir çox cəmiyyətlərdəadətdir, onun vasitəsilə lokal adətlərə uyğun olaraq insanlar müxtəlifvəziyyətlərdə hədiyyə təklif edirlər. Problem o zaman əmələ gəlirH69

Hki, məmurlar tərəfindən hədiyyə vermək peşəkarlıq və qərəzsizlikprinsiplərinə zidd olur. Sinonimləri: Swindle, deceit, double-dealing,cheat, and bluff.Həyat tsikli modeli (lyfe-cycle model) – verilmiş il ərzində fərdlərinistehlakı və qənaət etməsini planlaşdırma prosesinin nəticəsi.Holistik yanaşma (holistic approach) – korrupsiyaya effektli müraciətetmək üçün bütöv yanaşmaya ehtiyac duyulur. Belə yanaşma verilmişölkə çərçivəsində ədalətli hakimiyyəti və özəl sektoru qorumağamünasib bütün institutları və təcrübələri tədqiq edir. Bunlara icraedici,qanunverici və məhkəmə hakimiyyəti, şirkətlər, media və ictimai birlikləraiddir.“Holland xəstəliyi” (Dutch Disease) – ölkədə təbii xammal resurslarınıngenişmiqyaslı hasilatı və ixracı nəticəsində milli valyutanın bahalaşmasıölkənin iqtisadi rəqabətqabiliyyətliliyini azaldır, idxalı stimullaşdırır,qeyri-ticari sektor məhsullarının (əsasən xidmətlərin) qiymətini daxilibazarda yüksəldir və deindustralizasiyaya səbəb olur. “Core model”inəəsasən, “holland xəstəliyi”nin mühüm göstəricisi və ya əlaməti sektorlararasında istehsal resurslarının hərəkətidir. Termin Hollandiyanın Şimaldənizində qaz yataqlarını istifadəyə verməsi ilə yaranan situasiyadansonra meydana çıxıb.Horizontal cəmləmə (horizontal summation) – bazar tələbi əyrisininhər qiymətdə hər adam tərəfindən tələb olunan miqdarları cəmləməkləqurulması.Hökumətə orqanik yanaşma (organic view of government) –cəmiyyətin dövlətin ürəyi olduğunu ifadə edən siyasi fəlsəfə.Humanitar yardım (humanitarian assistance) – miqrantlara,qaçqın və məcburi köçkünlərə, təbii fəlakət qurbanlarına, silahlıqarşıdurmalardan zərər çəkərək hadisə zonasında qalan insanlarakömək etmək məqsədilə onların ərzaqla, tibbi ləvazimatlar, müvəqqətisığınacaq vasitələri ilə təchiz edilməsi (təmin edilməsi). Humanitaryardım problemin xarakterindən asılı olaraq müxtəlif müddətdə davamedə bilər.Hüquqi şəxs (juridical person) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının və ya xarici dövlətin qanunvericiliyinəuyğun olaraq hüquqi şəxs statusunda yaradılmış müəssisə vətəşkilatlar.70

XXXаlis əlаvə dəyər (net added value) – əsаs каpitаlın istehlакıçıхıldıqdаn sоnrа yerdə qаlаn ümumi əlаvə dəyəri ifаdə edir.Xаlis кreditləşdirmə (net crediting) – mаliyyələşmə mənbələrinin qeyrimаliyyəакtivlərinin хаlis əldə edilməsi хərclərinə nisbətən аrtıqlığınıvə yа çаtışmаzlığını özündə əкs etdirir. Bütövlüкdə, iqtisаdiyyаtsəviyyəsində хаlis кreditləşdirmə və yа хаlis bоrcаlmа ölкənin “qаlаndünyа”nın sərəncаmınа, yахud “qаlаn dünyа”nın ölкənin sərəncаmınаverdiyi resurslаrın аrаsındа dəyər ifаdəsində yаrаnаn fərqi göstərir.Xalis mənfəət (net income) – şirkətin ümumi gəlirindən bütün vergilər,yığımlar və digər məcburi ayırmalar çıxıldıqdan sonra qalan məbləğ.Xаlis mənfəət və хаlis qаrışıq gəlirlər əsаs каpitаlın istehlакı çıхılmаqlаümumi mənfəətə və ümumi qаrışıq gəlirlərə bərаbərdir.Xarici iqtisadi fəaliyyətdən əldə edilən gəlirlər (income generatedforeign economic activity) – mərkəzləşdirilmiş ixracdan və xariciiqtisadi əlaqələrdən əldə edilən sair daxilolmalardan ibarətdir vəaşağıdakıları özündə birləşdirir: idxal əməliyyatlarından əldə ediləngəlirləri; ixrac rüsumlarını; gömrük nəzarətinin həyata keçirilməsi iləəlaqədar daxilolmaları; gömrük əməliyyatlarının aparılmasına görəödəmələri; sair daxilolmaları.Xarici yardım (foreign aid) – inkişaf etmiş ölkələrdən inkişafda olanölkələrə, iqtisadi inkişafı dəstəkləmək üçün resursların idarə edilmiştransferidir. Beynəlxalq institutlar və dövlətlər tərəfindən İOÖ-lərə rəsmiyardım formasında edilən yardımlar yardımların cəmi transferinin üçdəbiri qədər hesablanır.Xeyriyyəçilik fəaliyyəti (philanthropy) – fiziki şəxs və (və ya) xeyriyyətəşkilatı tərəfindən həyata keçirilən və maddi və ya digər köməyə(yardıma) ehtiyacı olan fiziki şəxslərə və ya bilavasitə bu cür kömək(yardım) göstərən təşkilatlara, o cümlədən xeyriyyə təşkilatlarına,birbaşa bu cür təmənnasız kömək (yardım) göstərməkdən, o cümlədənəvəzsiz pul köçürməkdən ibarət olan fəaliyyət, yaxud, ictimai mənafelərnaminə həyata keçirilən elmi, təhsil və ya başqa fəaliyyətdir. Aşağıdakıhallarda kömək (yardım) göstərilməsi xeyriyyəçilik fəaliyyəti sayılmır:bu cür köməyi (yardımı) alan şəxs köməyi (yardımı) göstərən şəxsinqarşısında mülkiyyət və ya qeyri-mülkiyyət xarakterli öhdəlik (alınanvəsaitdən və ya əmlakdan məqsədli təyinatla istifadə olunmasına71

Xdair öhdəlikdən başqa) qəbul edirsə; bu cür köməyi (yardımı) alan vəköməyi (yardımı) göstərən şəxslər qarşılıqlı surətdə asılı olan şəxslərsayılırlarsa; bu cür kömək (yardım) hər hansı fiziki və ya hüquqi şəxsəseçki kampaniyasında iştirak etmək üçün göstərilirsə. Xeyriyyə təşkilatı,xeyriyyəçilik fəaliyyətini həyata keçirən qeyri-kommersiya təşkilatı.Xərc-fayda analizi (cost-benefit analysis) – investisiya layihəsininbütün sosial və maliyyə xərc və faydalarının kompleks təhlili. Butəhlilin xüsusi texnikaları (discounted cash flow, present and futurevalue) investisiyanın faydalarının onun zərərlərini hansı müddətə vəhansı şərtlərlə üstələyəcəyini aşkar edir. Xərc-fayda təhlili həm dövlət,həm də özəl investisiya layihələri üçün önəmlidir. Xərc-fayda analiziictimai əmtəə istehsalının cəmiyyət üçün faydasının və xərclərininmüqayisəsidir.Xərc-səmərəlilik analizi (cost-effectiveness analysis) – bir sıraalternativ xərclərdən mənfəət əldə etmək üçün ən ucuz başa gələninimüəyyənləşdirmək.Xərclərin yekunu (total expenses) – istifadə istiqamətləri üzrə xərclərinvə qaytarılmalar çıxılmaqla, kreditləşmənin məbləğləri daxildir.Xəzinədarlıq (Treasury) – ölkənin Maliyyə Nazirliyinin tərkibində və yamuxtar şəkildə fəaliyyət göstərən xüsusi bir qurumdur. Bu qurumunyaranması bazar iqtisadiyyatının özunəməxsus tələblərindən irəligəlir. Həmin tələblərə aşağıdakıları aid etmək olar: a) bazara keçiddövründə büdcənin icrası üzrə informasiya təminatı problemlərininaradan qaldırılması; b) ölkədə mikroiqtisadi tənzimləmənin təsirlitəşkilati qurumlarının yaradılması və normal fəaliyyətinin təşkili; v)radikal dəyişikliklərə və yeniliklərə operativ reaksiya verilməsi; q)dövlət büdcəsinin icrasında qarşıya çıxan cari problemlərin həlli və s.Bu tələblərə tam cavab vermək iqtidarında olan hər bir xəzinədarlıqdövlətin gəlir və xərclərinə nəzarət edən və pul vəsaitlərinin hərəkətinidəqiq tənzimləyən dövlət orqanı kimi təşəkkül tapa bilər.Xəzinədarlıq səhmi (treasury stock) – şirkətə məxsus səhmlərin həminşirkət tərəfindən sərmayəçilərdən geri alınması. Bu halda səhmlər ləğvolunmur, sərmayə kimi şirkət rəhbərliyinin qiymətli kağızlar portfelindəsaxlanılır.Xəzinədarlıq sistemi (Treasury system) – maliyyə planlaşdırılması,büdcənin icra edilməsi, nağd dövriyyənin idarə olunması, kassaəməliyyatları, maliyyə uçotu, daxili audit, daxili və xarici borclarınidarə edilməsi funksiyalarını icra edən bütün təşkilati qurumların72

məcmusudur. Bu sistem çox mürəkkəb informasiya axınlarının idarəedilməsi sistemidir. Həmin sistemin ən mühüm xüsusiyyəti onunxəzinədarlıq hesabı açmaq hüququna malik olmasıdır. Ölkədə olandigər dövlət idarələrindən heç birinin belə hüququ yoxdur. Xəzinədarlıqsisteminin yaradılmasında əsas məqsəd büdcə təşkilatlarının fərdimaliyyə hesablarına daimi nəzarəti həyata keçirməkdir.Xırda korrupsiya (petty corruption) – xırda korrupsiya həm dəbürokratik korrupsiya adlanır. Məmurların adamlarla birbaşa ünsiyyətdəolduğu yerlərdə yaranır. Xırda korrupsiya eyni zamanda “ehtiyacdanyaranan korrupsiya” kimi təsvir edilir. Korrupsiyanın son dərəcə aşağıödənişli ailəsinin yaşayış və qida, uşaqlarının təhsil haqları üçünpula ehtiyacı olan gənc və orta yaşlı məmurlar tərəfindən törədilənformasıdır. Xırda korrupsiya cəmiyyətin kasıb təbəqəsinə pis təsir edir,belə ki, bu təbəqə ictimai xidmət sahələrində rüşvət verməyə məcburolur.Xidmət (service) – malların təqdim edilməsi sayılmayan, nəticələrimaddi ifadə kəsb edən fəaliyyət. ƏDV-nin məqsədləri üçün pul vəsaitinəvə torpağa mülkiyyət hüququnun başqasına verilməsi, həmçininişəgötürənə muzdlu işçi kimi xidmət göstərilməsi istisna olunur.Xidmətlərin göstərilməsi zamanı istifadə olunan mallar ayrıca təqdimedilmirsə və ya xidmətin dəyərinə daxil edilməyən kompensasiyalıxərclər müqavilədə və ya ödəniş sənədlərində ayrıca göstərilmirsə,həmin mallar və ya xərclər xidmətin ayrılmaz tərkib hissəsi hesabedilir.Xüsusi borclanma hüququ (special drawing rights, SDR) – SDRbeynəlxalq rezerv aktivi və ödəmə vasitəsidir. Bu, 1969-cu ildə BVFtərəfində Bretton-Vuds sisteminə dəstək və üzv ölkələrin mövcudrəsmi rezervlərinə əlavə kimi formalaşdırılıb. SDR üzv ölkələrə onlarınkvotalarına uyğun olaraq ayrılır və bəzi hesablaşmalarda süni valyutarolunu oynayır. Onun dəyəri əsas beynəlxalq valyutaların “səbət”inəəsaslanaraq formalaşır.Xüsusi növ rüsumlar (special duties) – rəsmi qanunvericiliyəəsasən, Azərbaycan Respublikasının iqtisadi mənafeyini qorumaqüçün idxal edilən mallara müvəqqəti olaraq aşağıdakı xüsusi növrüsumlar tətbiq oluna bilər: xüsusi rüsumlar; antidempinq rüsumları;kompensasiya rüsumları. Xüsusi növ rüsumların formalaşması vətətbiqi qaydası Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktları iləmüəyyən olunur. Xüsusi rüsumlar aşağıdakı hallarda tətbiq olunur:mallar Azərbaycan Respublikası gömrük ərazisinə bu qəbildən olanmalların yerli istehsalçılarına ziyan vuran və ya ziyan vura biləcəkX73

Xkəmiyyətdə və şərtlərlə gətirildiyi təqdirdə müdafiə tədbiri kimi; digərdövlətlərin və onların ittifaqlarının Azərbaycan dövlətinin mənafeyinətoxunan ayrı-seçkilik və digər hərəkətlərinə cavab tədbiri kimi. Rəsmiqanunvericiliyə əsasən, xüsusi növ rüsumların (xüsusi, antidempinq vəkompensasiya) tətbiqindən əvvəl Azərbaycan Respublikasının müvafiqdövlət idarəetmə orqanlarının təşəbbüsü ilə Azərbaycan Respublikasıqanunvericiliyinə uyğun olaraq on gün müddətində təhqiqat aparılır.Təhqiqat zamanı çıxarılan qərarlar kəmiyyətcə müəyyən edilmişməlumatlara əsaslanmalıdır.74

İİİcarə (rent) – icarə əmlaka, torpağa və digər təbii ehtiyatlara müqaviləəsasinda, əvəzi ödənilməklə müddətli sahib olmaq və bunlardanistifadə etməkdir. İcarəyə iqtisadiyyatin bütün sahələrində yol verilirvə o, mülkiyyətin bütün formalarının və növlərinin əmlakı barəsindətətbiq edilə bilər. İcarə münasibətlərini (icarəyə verənin icarəçi iləmünasibətləri) tənzimləyən əsas sənəd icarə müqaviləsidir. İcarəmüqaviləsində aşağıdakılar nəzərdə tutulur: icarəyə verilən əmlakıntərkibi və dəyəri, icarə haqqının məbləği, icarənin müddəti və s. İcarəhaqqı tərəflərin razılığı ilə natura formasında, pul formasında və yaqarışıq formada təyin edilə bilər. Dövlət əmlakının (mənzil fondundanbaşqa) icarəyə verilməsi üçün icarə haqqının minimum məbləğiəvvəlcədən normativ qaydada müəyyən edilir.İcarə haqqı (rentals) – xarici şirkətlərlə bağlanmış sazişlər (məsələn,hasilatın pay bölgüsü) çərçivəsində dövlət əmlakından istifadə üçünödənilən haqlardır.İcra-nəticə əsaslı büdcələşdirmə (performance or result basedbudgeting) – əsas etibarilə büdcə xərclərinin büdcə təşkilatının stratejiməqsədləri, bu məqsədlərə çatmaq üçün icra olunan işlərin nəticəliliyiəsasında tərtibi.İcbari xərclər (compulsory expenditure) – bilavasitə bu və ya digərrazılaşma və bunun əsasında qəbul edilmiş alətlər nəticəsində yarananxərclərdir. AB-də bu, daha çox kənd təsərrüfatı və baytar xərcləri,beynəlxalq razılaşmaların maliyyələşdirilməsi, heyət təqaüdlərini bildirir.AB-də 1999-cu il mayın 6-da qəbul edilmiş IV Əlavə razılaşma icbarivə qeyri-icbari xərclərin detallarını müəyyən etmişdir. AB Şurası icbarixərclər qərarında son söz hüququna malikdir, qeyri-icbari xərclərdə isəbu hüquq AB Parlamentinə məxsusdur.İctimai əhəmiyyətli qurumlar (publicly important bodies) – kredittəşkilatları, sığorta şirkətləri, investisiya fondları, qeyri-dövlət (özəl)sosial fondları, qiymətli kağızları fond birjasında dövriyyədə olanhüquqi şəxslər və maliyyə hesabatlarının tərtibi tarixində müvafiq icrahakimiyyəti orqanının müəyyənləşdirdiyi meyar göstəricilərinin (illikgəliri, hesabat ili ərzində işçilərin orta sayı və balansın yekun məbləği)ikisindən yuxarı olan göstəricilərə malik kommersiya təşkilatlarıdır.75

İİctimai sektor üçün mühasibat uçotunun beynəlxalq standartları(international accounting standarts for public sector) –Mühasiblərin Beynəlxalq Federasiyasının İctimai Sektor üzrə Komitəsitərəfindən işlənib hazırlanmış, qəbul və təsdiq olunmuş mühasibatuçotu standartlarıdır.İctimai vəsaitin idarəolunması (İVİ) (public financial management) –İVİ büdcə tsiklinin bütün fazalarına – büdcə hazırlanması, daxiliyoxlama və audit təminat, monitorinq və razılaşmalar haqda məruzəvə xarici auditə qanuni və təşkilati nəzarət strukturudur. İVİ-nin genişməqsədlərinə fiskal intizama nail olmaq, resursların prioritet ehtiyaclarabölüşdürülməsi və ictimai xidmətin effektiv və səmərəli təşkili daxildir.İdarəolunan və idarəolunmayan korrupsiya (controlled vs.uncontrolled corruption) – bəzi ölkələrdə mərkəzləşdirilmiş,uzlaşdırılmış və intizamlı (idarəolunan), digər ölkələrdəmərkəzləşdirilməmiş, qarışıq, qaydasız korrupsiya mövcud olur.Bunlar ideal tiplərdir. Çox ölkələr haradasa aralıq kateqoriya kimisəciyyələndirilə bilər. İdarəolunan korrupsiya hadisələrində idarə edənelita korrupsiya proseslərinə və prosedurlara nisbətən ciddi nəzarətedir. Məsələn, keçmiş Sovet İttifaqı və Asiya əjdahaları Cənubi Koreyavə Tayvan iqtisadi genişlənməni korrupsiya (idarəolunan) ilə birgətəcrübədən keçirdi. İdarəolunan korrupsiya hadisələrində müəssisələrkorrupsiyanın səviyyəsini proqnozlaşdıra və hesablaya bilir və onuölçülə bilən xərc kimi xərclərinə daxil edirlər. Buna görə idarəolunankorrupsiya ticarətə və investisiyaya mənfəət norması baxımındanəsas maneə olmaya bilər. İdarəolunmayan korrupsiya olan ölkələrdəkorrupsiya ümumi və əvvəlcədən müəyyənləşdirilməyən olur. Kiminnə qədər fayda alacağı və nədən alacağı idarəedicilərin komandanlığıaltında deyil. Ümumən idarəolunmayan korrupsiya iqtisadiyyata dahazərərli hesab olunur, lakin uzunmüddətli dövrdə idarəolunan da ölkəiqtisadiyyatına mənfi təsir edə bilər.İkiqat vergiqoyma (double taxation) – korporasiya gəlirlərindən birincidəfə korporasiya gəlir əldə edəndə korporativ gəlir vergisi, ikinci dəfəisə bu gəlirlər dividend şəklində öz səhmdarlarına verildikdə fərdi gəlirvergisi tutan sistem.İkili mühasibat yazılışı (double-entry bookkeeping) – mühasibatdahesabın sol tərəfi debet, sağ tərəfi isə kredit adlanır. Ümumi debetkreditə bərabər olmalıdır.İqtisadi həyatın kriminallaşması (criminalizition of economic life) –aşağıdakılarda ifadə olunan tendensiya: a) Əhalinin gəlirlərinin mühümbir qisminin cinayətkar yollarla əldə edilməsi;76

) Mütəşəkkil cinayətkarlığın təsərrüfat subyektləri üzərində nəzarətetməsi;c) Mülkiyyətin cinayətkar əməllərlə təkrar bölgüsü (qarət, fırıldaqçılıqvə s.);ç) Vergi ödənməyən sövdələşmələrin geniş yayılması.İqtisadi renta (economic rent) – istehsal faktoru əsasında əldə edilmişgəlirlə hazırkı peşədəki faktorunun saxlanılması üçün zəruri olan gəlirarasında fərq.İqtisadi rifahın göstəriciləri (economic welfare indicators) – bunlaradaxildir: adambaşına düşən ÜDM; iqtisadi artım (ÜDM-in səviyyəsindəbaş verən dəyişikliklər); gəlirlərin bölgüsü və yenidənbölgüsündəbərabərlik; həyat əhəmiyyətli və qeyri-həyat əhəmiyyətli məhsul vəxidmətlərlə təminat səviyyəsi; iş fəaliyyətinin keyfiyyəti (iş yerindəsağlamlıq və təhlükəsizlik); mədəniyyət xarakterli xidmətlərinmövcudluğu və onlarla təminat dərəcəsi.İqtisadi təsnifat (economic classification) – hazırkı GFS Manual(Government Finance Statistics Manual – Dövlət Maliyyə StatistikasıTəlimatı) xüsusi olaraq xərclərin razılaşmaların təbiətinə görətəsnifatına istinad edir. Razılaşmaların təbiəti dedikdə, haqqı ödənilmişvə ödənilməmiş, cari və ya kapital məqsədləri üçün, əldə edilmişxidmət və əmtəələrin xarakterinə görə və sektor və subsektor qəbulurazılaşmaları başa düşülür. Bu, ümumiyyətlə dövlət əməliyyatlarınıntəbii və iqtisadi effektlərini müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilir.Baxmayaraq ki, GFS-də formal olaraq “iqtisadi” kimi təsvir edilməmişgəlirlərin təsnifatına daxil olan cari (vergi və başqa ödəmələr), kapitalvə qrantlar oxşar məqsədlərə xidmət edir.İqtisadiyyata kredit qoyuluşları (crediting in economy) – banklarınəsas aktiv əməliyyatlarından biri olub, onların sərbəst resurslarınınyerləşdirilməsini – müştərilərə kredit verilməsini xarakterizə edir.İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi (state regulation of economy) –bazar mexanizminin normal fəaliyyət göstərməsi, iqtisadi və sosialproblemlərin həlli məqsədilə dövlətin təsərrüfat subyektləri fəaliyyətinəvə bazar konyunkturuna təsirinin forma və metodlarının cəmi.İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin 2 əsas forması mövcuddur:birbaşa – dövlət mülkiyyətinin genişlənməsi, qanunvericilik və idarəçilikvasitəsilə və dolayı – iqtisadi siyasət tədbirləri əsasında: investisiyalarınstimullaşdırılması, məşğulluğun təmin olunması, antiinflyasiyatədbirləri, ixrac və idxalın stimullaşdırılması.İ77

İİqtisadiyyatın sahələrinin rentabelliyi (lucrativeness of economicsectors) – bu, aşağıdakı kimi hesablanır: balans mənfəətinin hesabatdövründə əsas fondların, qeyri-maddi aktivlərin və maddi dövriyyəvəsaitlərinin orta dəyərinə faizlə nisbəti ümumi rentabelliyi göstərir;məhsulun (işlərin, xidmətlərin) satışından əldə edilən mənfəətin satılmışməhsulun (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə faizlə nisbəti məhsulunvə ya iqtisadiyyat sahələrinin rentabelliyini göstərir. İqtisadiyyatınsahələri üzrə məhsulun (iş və xidmətlərin) satışından əldə edilənmənfəət məhsulun satışından əldə edilən gəlirin (ümumi gəlirin)məbləği ilə onun istehsalına çəkilən xərclər əlavə dəyər vergisinə vəaksizlərə, mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq gəlirdən çıxılan sairməsrəf və ayırmalara daxil edilən xərclərin məbləği arasındakı fərqləmüəyyənləşdirilir.İqtisаdiyyаtın ümumi (хаlis) mənfəəti (net/gross profit of economy) –işçilərin əməкhаqqının, istehsаlа görə vergilərin ödənilməsi iləəlаqədаr оlаn хərclərin məbləği çıхıldıqdаn sоnrа istehsаlçılаrdа qаlаnəlаvə dəyərin bir hissəsidir. “Ümumi” və yахud “хаlis” termini istehsаlprоsesində əsаs каpitаlın istehlакının bu göstəriciyə dахil оlubоlmаdığınıgöstərir. Ev təsərrüfаtlаrınа məхsus оlаn müəssisələrinistehsаl fəаliyyəti nəticəsində yаrаnаn mənfəət ümumi qаrışıq gəlirаdlаnır, оnа görə кi, о özündə ev təsərrüfаtınа məхsus müəssisəninəldə etdiyi mənfəəti, eləcə də bu müəssisədə çаlışаn mülкiyyətçilərinyerinə yetirdiкləri işlərə görə аldıqlаrı mааşı birləşdirə bilər.İlkin büdcə profisiti (preliminary budget proficit) – dövlət borclarınaçəkilən xərclərin hesabatı nəzərə alınmadan büdcə gəlirlərinin xərcləriüstələməsidir.İlкin gəlirlərin sаldоsu (margin of preliminary incomes) – institusiоnаlvаhidlərin – rezidentlərin istehsаldа iştirакı nəticəsində yаrаtdıqlаrıgəlirlərlə хаrакterizə оlunur. О, institusiоnаl vаhidin və yа seкtоrunəldə etdiyi və ödədiyi ümumi ilкin gəlirlər аrаsındакı fərq кimi müəyyənоlunur. Bütövlüкdə iqtisаdiyyаt üzrə аlınаn ilкin gəlirlərin sаldоsu əsаsкаpitаlın istehlакı çıхılаnаdəк ümumi milli gəlirə bərаbər оlur. Əsаsкаpitаlın istehlакı çıхılmаqlа müəyyən оlunаn ilкin gəlirlərin sаldоsuхаlis milli gəlirə bərаbərdir.İlkin satış qiyməti (preliminary selling price) – ipoteka predmetininbazar dəyərinin müəyyənləşdirilməsi üçün müvafiq marketinqkeçirilməsi vaxtının məhdudluğu şəraitində ipoteka predmetinin satış(likvid) qiymətidir.78

İllik idarəolunan xərclər (annually managed expenditure) – birsıra ölkələrdə (məsələn, Böyük Britaniyada) dövlət xərclərinin eləbir hissəsidir ki, bu, digər xərclər kimi 3 illik əsasda deyil, ilbəil idarəolunur. Bu cür xərclərin ən böyük komponentləri aşağıdakılardır:(a) sosial müdafiə xərcləri; (b) borc faizləri; (c) yerli hakimiyyətlərinözünümaliyyələşdirmə xərcləri; (d) Avropa Birliyinin büdcəsinəödəmələr. İllik idarəolunan xərclər elə xərclərdir ki, illik tələbə əsaslanırvə hökumətin qısamüddətli nəzarəti altındadır. Eyni zamanda, bu,əvvəlcədən asanlıqla maliyyələşdirilə bilən departament xərclərindənfərqlənir.İnanılmış risk (fiduciary risk) – korrupsiyaya inkişaf yardımıkontekstində risk olan inanılmış riskin bir növüdür. Belə ki, yardımfondları lazımi məqsədlərə istifadə edilmir, pul üçün dəyərə nailolunmur, lazım olan şəkildə hesablanmır.İndeksləşdirmə (indexation) – pula olan tələbin və müxtəlif gəlirlərininflyasiya şəraitində real göstəricisinin qorunub saxlanılması üsuludur.Bu, monetar öhdəliklərlə qiymət səviyyəsi arasındakı avtomatik əlaqəningirişidir. Bu, əmək haqlarına, qiymətlərə və vergilərə şamil edilə bilər.Praktika da onu bildirir ki, uzunmüddətli borcun dəyəri pərakəndəqiymət indeksləri qədər artmalıdır ki, borc götürən onu real şərtlərləqaytarsın. İndeksləşdirmə olmadığı halda gözlənilməz inflyasiyakapital bazarını dağıda bilər. Keçmişdə bir sıra ölkələrdə ümumiindeksləşdirmə aparılmışdır. İndeksləşdirmə həm də inflyasiya zamanıpul tələbatının və gəlirlərin real həcmlərinin qorunub saxlanılmasıüsuludur. Bu zaman pul gəlirləri inflyasiya səviyyəsinə uyğun olaraqindeksləşdirilir (artırılır, yaxud azaldılır).İnflyasiya (inflation) – pul vahidinin qiymətdən düşməsini əks etdirir.Bu, əmtəə (satılmaq üçün nəzərdə tutulan mal və xidmətlər) həcmininadekvat artımı olmadığı halda tədavül kanallarının izafi pul kütləsi iləhəddindən artıq doldurulması nəticəsində baş verir. İnflyasiya mal vəxidmətlərin qiymətlərinin, onların keyfiyyətinin yüksəlməsi ilə əlaqədarolmayan ümumi qalxmasında ifadə olunur.İnflyasiya spiralı (inflation spiral) – qiymətlərin və əməkhaqqınınbir-birindən qarşılıqlı asılılıqda artması prosesini xarakterizə edir. Buzaman qiymətlərin qalxması əmək haqlarının artırılmasını zəruri edir,əmək haqlarının artırılması isə, öz növbəsində, qiymətlərin yenidənqalxmasına gətirib çıxarır.İnflyasiya vergisi (inflation tax) – yüksək inflyasiya dövründə özaktivlərini pul formasında saxlayan iqtisadi subyektlərin vəsaitlərinİ79

İdəyərini itirməsi nəticəsində faktiki itkisidir. Əgər yüksək inflyasiyadövründə xüsusilə dolayı vergilər üzrə vergi daxilolmaları daartırsa, eyni zamanda büdcə vəsaitləri də (xüsusilə transferlər üzrə)inflyasiyadan dəyərini itirir.İnflyasiyanı sürətləndirməyən işsizlik səviyyəsi (non acceleratinginflation rate of unemployment – NAIRU) – təbii işsizliyin elə birsəviyyəsidir ki, bu səviyyəyə çatana qədər iqtisadiyyat inflyasiya iləqarşılaşmır. NAIRU hesablanarkən ölkədə ötən 10 il ərzində müşahidəedilmiş faktiki işsizlik səviyyəsinin orta göstəricisi ilə növbəti 10 il üzrəproqnoz rəqəmləri nəzərə alınır.İnformasiya asimmetriyası (asymmetric information) – iqtisadimünasibətlərdə bir tərəfin digər tərəfdən daha yaxşı informasiyayamalik olduğu situasiya.İnformasiyanı mühafizə vasitələri (information protection tools) –dövlət sirri təşkil edən məlumatların mühafizəsi üçün nəzərdə tutulantexniki, kriptoqrafik, proqramlı və başqa vasitələr, onların əks olunduğuvasitələr, habelə məlumatın mühafizəsinin səmərəliliyinə nəzarətvasitələridir.İnformasiyanın müqayisə oluna bilmə prinsipi (comparabilityof information principle) – bu prinsip onu bildirir ki, maliyyəbəyanatlarının hər bir ünsürü keçən il üçün miqdarı göstərəcək.İnformasiyaya çıxış (access to information) – informasiyaya girişmaraqlı tərəflərin (xalq, QHT, media və s.) dövlət informasiyasını əldəetməsi hüququna istinad edir. Bu hüquq beynəlxalq və milli qanunlarlaqorunur, rəsmi sənədlərin aydın, hər hansı başqa istisnaların isəməhdud olmasını təklif edir. İnformasiyaya giriş vətəndaşlara dövlətməsuliyyətini artırır və korrupsiya imkanlarını azaldır.İnfrastruktur (infrastructure) – əsas maddi istehsal sahələrinə,sənayeyə, k.t., tikintiyə, əhaliyə xidmət edən təsərrüfat sahələri(nəqliyyat, şose yolları, dəmiryol xətləri və su bərələri, kanal, liman,boru kəmərləri, anbar və s. tikililər, enerji və qaz təsərrüfatı, ticarət,maddi-texniki təchizat, rabitə və telekommunikasiya sistemləri, sutəchizatı, kanalizasiya, ümumi və peşə təhsili, elmə və səhiyyəyəçəkilən xərclər və s.) kompleksi, məcmusu. Bunlara bəzən sabitsərmayələr də deyilir. Bu sahələrə bir çox hallarda təhsil, səhiyyə,kitabxana xidməti və s. sahələr də əlavə edilir. Təyinatından göründüyükimi, infrastruktura qoyulan xərclər tezliklə qazanc gətirmir. Busəbəbdən də həmin sahələrə sahibkarlar çox vaxt maya qoyuluşundan80

çəkinirlər. Odur ki, belə sahələri inkişaf etdirmək əsasən dövlətinüzərinə düşür. Öz imkanı olmadığı hallarda dövlət bu sahəni inkişafetdirmək üçün çox zaman Dünya Bankından uzunmüddətli kreditləralır. Xüsusilə əhali miqrasiyasının qarşısının alınması, yeni ərazilərinistifadəyə verilməsi ilə bağlı məsələlərin həllində infrastrukturun dahasürətli inkişafı planlaşdırılır. Ölkədə infrastruktur iki qrupa bölünür:a) istehsal infrastrukturu (bu, bilavasitə maddi istehsal sahələrinəxidmət göstərir); b) sosial infrastruktur (buraya ümumi və peşə təhsilivə səhiyyə daxildir). İstehsal infrastrukturuna daxil olan sahələrin heçbiri məhsul istehsal etmir, lakin istehsal prosesini bunlarsız davametdirmək mümkün deyil. Yeni ərazilərin istifadə edilməsi, hər şeydənəvvəl, istehsal infrastrukturunun yaranmasını tələb edir. Sosialinfrastruktur əhaliyə xidmət edən idarələr, qurğular sistemidir (məsələn,sərnişin nəqliyyatı, əhaliyə məişət xidməti idarələri və s.). İqtisadiyyatıninkişafının səmərəliliyi, əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşması bilavasitəinfrastrukturun inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Beləliklə, ölkədə iqtisadisosialinkişafın təmin edilməsində infrastruktur mühüm rol oynayır.İnkişaf büdcəsi (development budget) – dövlət büdcəsivəsaitlərinin kapital xərclərinin formalaşması investisiya layihələrininmaliyyələşdirilməsi və ya kreditləşdirilməsi məqsədlərinə istifadəolunan hissəsidir.İnkrementalizm nəzəriyyəsi (incrementalism theory) – bu nəzəriyyəyəgörə, ən yaxşı dövlət siyasəti “kiçik addımlar”a əsaslanır ki, bu damövcud dövlət siyasətində kiçik, diqqəti çox cəlb etməyən dəyişiklikləredir. Başqa sözlə, bu nəzəriyyə mövcud dövlət siyasətinin birdən-birəkəskin dəyişilməsini deyil, tədricən təkmilləşməsini zəruri sayır.İnnovasiya (innovation) – a) bir proses kimi texnika və texnologiyanınyeni nəslini təmin etmək üçün vəsaitlərin iqtisadiyyatda yerləşdirilməsi;b) bir obyekt kimi elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri olan yeni texnikavə texnologiya.İnvestisiya (investment) – gəlir (mənfəət) və ya sosial səmərə əldəetmək məqsədilə sahibkarlıq və digər fəaliyyət növləri obyektlərinəqoyulan maliyyə vəsaitindən, habelə maddi və intellektual sərvətlərdənibarətdir. Bunlara pul vəsaiti, məqsədli bank əmanətləri, kreditlər,paylar, səhmlər və digər qiymətli kağızlar və s. aiddir. İnvestisiyafəaliyyəti investorların investisiya qoyuluşu və onun həyata keçirilməsiilə əlaqədar bütün hərəkətlərinin məcmusudur. Maliyyə aktivlərinəinvestisiya qoyuluşu qiymətli kağızlara və digər maliyyə aktivlərinə(ssudalara, digər müəssisələrin nizamnamə fondlarına və s.) qoyuluşlarıəks etdirir. Onlar ölkə və xarici maliyyə aktivlərinə investisiyalarıbirləşdirir.İ81

İİnvestisiya fondu (investment fund) – səhmlərinin buraxılması və açıqyerləşdirilməsi vasitəsilə cəlb edilən pul vəsaitini qiymətli kağızlarainvestisiya edən, habelə qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə fəaliyyətihəyata keçirən və diversifikasiya edilmiş investisiya portfelinə sahibolan açıq tipli səhmdar cəmiyyəti.İnzibatçı (administrator) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən, bankınmüşahidə şurasının, audit komitəsinin və idarə heyətinin üzvləri,habelə bankın baş mühasibi (mühasibat xidmətinin rəhbəri), daxili auditbölməsinin əməkdaşları, bank filialının, şöbəsinin və nümayəndəliyininrəhbərləri və baş mühasibləri.İpoteka (hypothec or mortgage) – öhdəliyin icrasının təmin edilməsiüsulu olaraq daşınmaz əşyaların və rəsmi reyestrdə üzərində mülkiyyəthüquqları qeydə alınan daşınar əşyaların girovudur. İpoteka qoyanipoteka predmeti olan əşyanı girov qoyan şəxsdir. İpoteka qoyan həmborclu, həm də üçüncü şəxs ola bilər. İpoteka saxlayan ipoteka hüququolan və ipoteka qoyanın digər kreditorlarına nisbətən üstün qaydadaipoteka predmeti hesabına əsas öhdəliyin icrasını tələb etmək hüququolan şəxsdir, o cümlədən ipoteka kağızının qanuni sahibidir.İpoteka hüququ (mortgage interests) – borclu əsas öhdəliyiicra etmədikdə ipoteka saxlayanın ipoteka predmetinə tutmanınyönəldilməsi hüququdur.İpoteka kağızı (hypothec paper) – ipoteka hüququnu təsbit edənadlı qiymətli kağızdır. İpoteka kağızının qanuni sahibi ipoteka kağızıüzərində sahiblik hüququ əldə edən şəxsdir.İpoteka müqaviləsi (mortgage contract) – əsas öhdəliyin icrasınıntəmin edilməsi üçün ipoteka saxlayan və ipoteka qoyan arasındabağlanılan əqddir.İpoteka predmeti (mortgage object) – ipoteka predmeti qanunamüvafiqolaraq ipoteka qoyanın mülkiyyətində olan daşınmaz əşya, o cümlədəntikintisi başa çatdırılmamış daşınmaz əşya və rəsmi reyestrdə üzərindəmülkiyyət hüquqları qeydə alınan daşınar əşya ola bilər.İri korrupsiya (grand corruption) – siyasi qərarın sonunun qısaca vədürüst ifadəsində baş verir. İri korrupsiyanı cəlb edən razılaşmalarınməbləği bürokratik korrupsiyadan böyük olur. İri korrupsiya bəzənsiyasi korrupsiyaya sinonim kimi işlədilir.82

İslah edilən büdcə (amending budget) – büdcə ili ərzində o ilin qəbuledilmiş büdcə aspektlərini islah edən qəbul edilmiş alət.İsrafçılıq (embezzlement) – agent və ya himayəçi kimi ona həvalə edilənmövqedən istifadə edərək mülkiyyətin qanunsuz mənimsənilməsidir.İstehlak büdcəsi (consumption budget) – ailənin gəlir və xərclərininbalansı, yaxud ev təsərrüfatının orta statistik büdcəsidir. O, ayrı-ayrısosial qrupların həyat səviyyəsini xarakterizə edir. Ev təsərrüfatıbüdcələrinin seçmə müayinəsi əhalinin həyat səviyyəsinin öyrənilməsiüzrə dövlət statistik müşahidəsi metodu hesab olunur və dövlət statistikaorqanları tərəfindən həyata keçirilir. İstehlak büdcəsini xarakterizəedən göstəricilərdən ayrı-ayrı sosial normativlərin (məsələn, mövcudsosial standartlar nəzərə alınmaqla minimum istehlak büdcəsi, birnəfərin yaşayış minimumu və s.) hesablanmasında istifadə olunur.Ev təsərrüfatı gəlirlərinin heşablanması zamanı ailənin bütün gəlirmənbələri – həm pul formasında gəlirləri (əməkhaqqı, sosial transferlər,sahibkarlıq fəaliyyətindən və mülkiyyətdən gəlirlər və s.) və həm dənatura şəklində (güzəştlər, yardımlar, məhsullar və s.) daxilolmalarındəyəri nəzərə alınır. Ailənin son istehlakına çəkilən xərclər evtəsərrüfatının natural gəlirləri məbləğində istehlak xərcləridir. Evtəsərrüfatının bütün pul xərcləri özündə istehlak xərclərini və istehlaklabağlı olmayan xərcləri əks etdirir. İstehlak xərcləri ərzaq məhsullarının,alkoqollu içkilərin, qeyri-ərzaq məhsullarının alınması, habelə əməyinödənilməsinə çəkilən xərcləri əhatə edir. İstehlakla bağlı olmayanxərclər məcburi ödənişlərdən və müxtəlif üzvlük haqlarından (vergivə yığımlar, sığorta üzrə ödənişlər, ictimai təşkilatlara ödənilən üzvlükhaqqı, pul köçürmələri, hədiyyələr və s.) ibarətdir. İstehlak büdcəsixərclərinə investisiya, xarici valyutaların və qiymətli kağızların alınmasıxərcləri, bank hesabındakı vəsaitlər daxil deyil.İstehlak zənbili (consumption basket) – il ərzində minimal zərurikaloriliyi təmin edəcək qida məhsullarının hesablanmış yekunkeyfiyyəti.İstehsаlа digər vergilər (other production taxes) – məhsulа vergiləristisnа оlmаqlа, istehsаldа iştirакı nəticəsində istehsаl vаhidlərindəntutulаn bütün vergilərdir. Bu vergilər istehsаlın həcmindən vərentаbelliyindən birbаşа аsılı deyil. Оnlаr institusiоnаl vаhidlərdənаlınmış mənfəətə vergilər, yахud digər vergilərə аid deyil. İstehsаlаdigər vergilərə аiddir: təbii ehtiyаtlаrdаn istifаdəyə görə vergilər(eкоlоgiyа vergisi), tоrpаğа görə ödəmələr (tоrpаq vergisi), pаtentəgörə ödəmələr, dövlət rüsumu və yığımlаr, müəssisə və təşкilаtlаrdаnyığılаn dаşınmаz əmlака görə vergilər.İ83

İİstehsаlа görə vergi və idхаl vergiləri (production and importtaxes) – məhsulа görə vergilərdən və istehsаlа görə digər vergilərdənibаrətdir. Məhsulа görə vergilər аdətən vаhid məhsul və yа хidmətvаhidinə görə, yəni rezidentlər tərəfindən istehsаl edilən, sаtılаnvə yа idхаl edilən məhsul və хidmətlərin miqdаrınа, yахud dəyərinəmütənаsib оlаrаq аlınаn vergilərdir. Оnlаrа dаhа geniş yаyılmışаşаğıdакı vergilər аid edilir:– əlаvə dəyər vergisi (ƏDV);– акsizlər, sаtışа görə vergilər və s.;– аyrı-аyrı хidmət növlərinə görə vergilər (nəqliyyаt, rаbitə хidmətlərinəgörə vergilər, sığоrtа vergiləri, reкlаmа, əyləncələrə, оyun vəlоtereyаlаrа, idmаn tədbirlərinə görə vergilər və s);– dövlətin gəlirini аrtırmаq məqsədilə müəyyən növ məhsul vəхidmətlərin istehsаlınа və yerləşdirilməsinə qаnunlа inhisаr hüququverilən dövlət müəssisələrinin mənfəəti (fisкаl inhisаrçılаrın mənfəəti);– idхаl və iхrаc vergiləri, gömrüк rüsumlаrı.İstehsаldа iştirак etmələri nəticəsində müəssisə və təşкilаtlаrınödəməli оlduqlаrı məhsulа görə vergilərdən bаşqа qаlаn bütün vergiləristehsаlа görə digər vergilərə dахil edilir. Belə vergilərə müəssisəninəldə etdiyi mənfəətə və yа sаir gəlirlərə görə vergilər dахil edilir vəоnlаr istehsаlın səmərəliliyindən аsılı оlmаyаrаq dövlət büdcəsinəödənilir. Оnlаrа aşağıdakılar аiddir:– əməкhаqqıdаn və yа işçi qüvvəsinə görə vergilər;– tоrpаq, binа, qurğu vergiləri;– sаhibкаrlıq və yа peşəкаrlıq lisenziyаlаrı;– əsаs fоndlаrdаn istifаdəyə görə vergilər;– mаliyyə və каpitаl əməliyyаtlаrınа görə vergilər;– ətrаf mühitin çirкləndirilməsinə görə vergilər;– beynəlхаlq əməliyyаtlаrа görə vergilər və s.İstehsаlçının qiyməti (producer price) – məhsulа görə ödənilməsinəzərdə tutulаn vergilər də (əlаvə dəyər vergisindən bаşqа) dахiledilməкlə və məhsulа görə аlınmаsı nəzərdə tutulаn subsidiyаlаrçıхılmаqlа (–) istehsаlçının mаl və хidmətlərə görə mаliк оlduğu qiymətiifаdə edir.İstehsаl hesаbı (production account) – bilаvаsitə istehsаlınnəticələrini (məhsul və хidmətlərin burахılışını) və istehsаl zаmаnıməhsul və хidmətlərin istifаdəsini (аrаlıq istehlакı) əкs etdirir. Bu, hesаbsisteminin əsаs bаlаnslаşdırıcı mаddəsi оlаn əlаvə dəyər göstəricisinivə bütövlüкdə ölкə üzrə götürdüкdə, iqtisаdiyyаtın inкişаfının mühümdəyər göstəricisi оlаn ümumi dахili məhsulu аlmаq imкаnı verir.84

İstifadəçi (debt user) – dövlət borcalmaları yolu ilə alınmış vəqaytarılması dövlət büdcəsi hesabına nəzərdə tutulan borc vəsaitindəntəkrar müqavilə əsasında istifadə edən hüquqi şəxs və ya dövlətorqanı. İstifadənin istiqamətləri üzrə xərclərə aşağıdakı sahələr üzrəxərclər daxildir: dövlətin idarəedilməsi; beynəlxalq fəaliyyət; millimüdafiə; hüquq-mühafizə fəaliyyəti və təhlükəsizliyin təmin edilməsi;sənaye, energetika və tikinti; kənd təsərrüfatı və balıqçılıq; ətraf mühitinvə təbii ehtiyatların qorunması; hidrometeorologiya, xəritəçəkmə vəgeodeziya; nəqliyyat və yol təsərrüfatı, rabitə və informatika; bazarinfrastrukturunun inkişafı; mənzil-kommunal təsərrüfatı; fövqəladəhadisələrin və təbii fəlakətlərin nəticələrinin xəbərdar edilməsi vəaradan qaldırılması; sosial-mədəni tədbirlər, o cümlədən təhsil,kadrların peşəkar hazırlanması, mədəniyyət və incəsənət, kütləviinformasiya vasitələri, səhiyyə, bədən tərbiyəsi və idman, elm vədövlət elmi-texniki proqramları; məqsədli proqramlar; dövlət borclarınaxidmət; dövlət ehtiyatlarının artırılması; digər xərclər.İstiqraz vərəqəsi (bond) – onun sahibinin emitentdən istiqrazvərəqəsində nəzərdə tutulan müddətdə onun nominal dəyərini və budəyərdən müəyyən edilmiş faizi və ya başqa əmlak ekvivalentini almaqhüququnu təsbit edən emissiya qiymətli kağızıdır.İstismar xərcləri (operational expenditure) – konkret olaraq ABbüdcəsi üçün administrativ xərclər istisna olmaqla, bütün AB xərcləri.İşəgötürənlərin sоsiаl sığоrtа аyırmаlаrı (companies socialinsurance allocations) – gələcəкdə muzdlu işçilərin sоsiаl sığоrtаüzrə müаvinətlərinin аlınmаsını təmin etməк üçün müəssisələr(işəgötürənlər) tərəfindən dövlət və qeyri-dövlət sоsiаl sığоrtаfоndlаrınа кöçürülən vəsаitdir. Оnlаr həm fакtiкi, həm də şərtihesаblаnmış оlа bilər. Sоsiаl sığоrtаyа fакtiкi аyırmаlаr müəssisə,təşкilаt və digər işverənlər tərəfindən sоsiаl sığоrtаyа кöçürülənvəsаitdən ibаrətdir. Bu ödəmələr pensiyа və müаvinətlərin verilməsi,işçilərin istirаhətinə və müаlicəsinə sərf оlunаn хərclərin mаliyyələşməsiüçün əsаs mənbə hesаb оlunur. İşverənlərin bu аyırmаlаrı birbаşаsоsiаl sığоrtа təşкilаtlаrınа ödəmələrinə bахmаyаrаq, milli hesаblаrsistemində muzdlu işçilərə verilən əməyə görə hаqq кimi nəzərə аlınır.Sоsiаl sığоrtаyа fакtiкi аyırmаlаr sоsiаl sığоrtаnın bütün növləri üzrəəməкhаqqı fоndunа, yəni, sоsiаl sığоrtа, pensiyа, məşğulluq, əhаliyəsоsiаl yаrdım fоndlаrınа, bunа bənzər digər büdcədənкənаr fоndlаrааyrılmış məbləğin ölçüsü ilə müəyyənləşdirilir. Müəssisə və təşкilаtlаrıntibbi sığоrtаyа məcburi аyırmаlаrı dа оnlаrа аiddir. Müəssisə vətəşкilаtlаrın tibbi sığоrtаyа кönüllü аyırmаlаrı əməкhаqqıyа аid edilir.Sоsiаl sığоrtаyа şərti hesаblаnmış аyırmаlаr öz işçilərinə, bunа hüququİ85

İоlаn кeçmiş işçilərə və оnlаrın himаyəsində оlаnlаrа birbаşа sоsiаlmüаvinətlərin verilməsini təmin etməк məqsədilə müəssisə, təşкilаtvə digər işəgötürənlər tərəfindən ödənilən аyırmаlаrı özündə əкsetdirir. Оnlаr bu dövrdə müəssisələr tərəfindən fакtiкi ödənilmiş sоsiаlmüаvinətlərin, yəni məsələn, əməк müqаviləsi ləğv edilərкən verilənçıхış müаvinətinin; ştаtın iхtisаrа sаlınmаsı, müəssisənin yenidəntəşкil və yа ləğv edilməsi ilə əlаqədаr оlаrаq işdən çıхаrılmış işçilərəbаşqа işə düzələnə qədər оlаn dövr üçün verilən məbləğin; əməкqаbiliyyətinin itirilməsi ilə əlаqədаr ödənilən müаvinətin; pensiyаlаrаəlаvələrin, tədris məzuniyyətlərinə görə işçilərə verilən ödəmələrin;uşаğа qulluğа görə pulu qismən ödənilən məzuniyyətdə оlаn qаdınlаrаverilən коmpensаsiyаlаrın; müəssisə tərəfindən təhsil аlmаğаgöndərilən tələbə və şаgirdlərin təqаüdlərinin cəminə bərаbərdir.İşsizlik (unemployment) – iqtisadi fəal əhalinin müəyyən hissəsininöz iş qüvvəsini tətbiq edə bilmədiyini əks etdirən sosial-iqtisadihadisədir. İşsizliyin yüksək səviyyəsi iş qüvvəsi resursundan dövlətinsəmərəli istifadə qabiliyyətinin olmadığını göstərir. İşsizliyi doğuranamillər: iqtisadi böhran, yüksək inflyasiya, iqtisadiyyatın strukturyenidənqurulması, texniki tərəqqi, dövlətin demoqrafik siyasəti və s.İşsizlik özünü müxtəlif formalarda – təbii, mövsümi, struktur, friksion –büruzə verir. İşsizlik ölkədə iqtisadi və sosial mühitə mənfi təsir göstərir,yüksək peşəkar əməyi devalvasiya edir, iqtisadi artım tempini azaldır,sosial gərginlik yaradır, şəxsiyyəti deformasiyaya uğradır. Ölkədəişsizliyin səviyyəsinin xarakteristikası üçün müxtəlif göstəricilərdənistifadə olunur; işsizlərin ümumi sayı, iqtisadi fəal əhalinin ümumisayında işsizlərin xüsusi çəkisi, işsizliyin orta davamlılığı, uzunmüddətliişsizlərin iqtisadi fəal əhalidə payı və s. İşsizliyin real miqyasınınmüəyyənləşdirilməsində gizli işsizlik amili cətinlik yaradır.86

JJJ əyrisi (J-curve) – milli valyutanın bahalaşmasının və ya ucuzlaşmasınınticarət balansında və cari əməliyyatlar balansındasəbəb olduğu dəyişiklikləri göstərən əyri. Belə ki, valyuta mübadiləməzənnəsinin bahalaşması yalnız bir müddət cari əməliyyatlarbalansının mənfi saldosu ilə müşayiət olunur. Ortamüddətli dövrdə isəbu balansın ÜDM-dəki çəkisi artmaqda davam edir.87

KKKameral vergi yoxlaması (cameral tax expertise) – vergi yoxlamasınövü olub vergi orqanı tərəfindən yerlərə getmədən vergi orqanındaolan, vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilən vergi hesabatları, habeləvergilərin hesablanmasını və ödənilməsini özündə əks etdirən sənədlərəsasında keçirilir. Kameral vergi yoxlaması vergi ödəyicisi tərəfindənverginin hesablanması və ödənilməsi üçün əsas olan sənədlərin vergiorqanına təqdim edildiyi gündən 30 gün müddətində keçirilir.Kapital artıqlığı (capital surplus) – səhmlərin satış qiymətinin onunnominal qiymətini üstələməsi. Səhmdar cəmiyyət xəzinədarlıqsəhmlərini (treasury stock) satdıqda bu məbləğ artır, geri aldıqdaəksinə, azalır.Kapital xərclər (capital expenditure) – təsbit edilmiş aktivlərin alışı,ticarət investisiya xərcləri və ya digər biznes fəaliyyətindən əldəolunan qazanc və cari aktivlərə (səhmlər) çəkilən xərclər. Kapitalformalaşmasından fərqlənir.Kapitalla əməliyyatlardan gəlirlər (income from capital operations) –əsas kapitalın satışından, dövlət ehtiyatlarında olan malların satışından,torpağın və qeyri-material aktivlərinin və qeyri-dövlət mənbələrindənkapital transferlərinin satışından əldə edilən gəlirləri birləşdirir.Kаpitаl trаnsferləri (capital transfers) – elə əməliyyаtlаrа deyilir кi,bu zаmаn акtivlər əvəzi ödənilmədən pul və yа nаturа şəкlində birinstitusiоnаl vаhid tərəfindən digərinə verilir. Каpitаl trаnsferləri аdətənəməliyyаt iştirакçılаrındаn акtivlərin аlınmаsı və yа çıхdаş edilməsi iləəlаqədаr оlаn birdəfəliк və кəmiyyətcə böyüк həcmli əməliyyаtlаrdır.Каpitаl vergiləri, investisiyа subsidiyаlаrı, sаir каpitаl trаnsferləri(bоrclаrın ləğv edilməsi, mirаsın аlınmаsı, zərərin ödənilməsi və s.)оnlаrа dахildir.Kənar auditor (external auditor) – maliyyə hesabatlarını yoxlayankənar auditorları nəzərdə tutur. AB institutları üçün kənar auditorlarAvropa Auditorlar Palatasıdır.Kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilmiş uçotun aparılmasıqaydaları (registration rules of small companies) – müvafiq icrahakimiyyəti orqanı tərəfindən kiçik sahibkarlıq subyektlərində mühasibatuçotunun aparılması üçün müəyyən edilmiş xüsusi qaydalardır.88

Kleptokratiya (kleptocracy) – (klepto – oğurlamaq, kratos – idarəetmək: soyğunçular tərəfindən idarə edilmək). Kleptokratiya dövlətizorla ələn alan korrupsiyalaşmış və yalnız öz mənfəətini güdənqrupun hakimiyyətini ifadə edən siyasi sistemdir. Misal olaraq ZairinMobutusunu, Haitinin Duvalierini, MƏR-in Bokkasasını, İndoneziyanınSuxartosunu göstərmək olar.Klirinq (clearing) – mal, xidmət və qiymətli kağızlara görə ödəmədə əkstələb və öhdəliklərin qarşılıqlı uçotuna əsaslanan nağdsız hesablaşmasistemidir. Daxili, banklararası və beynəlxalq valyuta klirinqləri vardır.Klirinq hesablaşmalar sisteminin bir və ya bir neçə iştirakçısının həminsistemin bir və ya bir neçə digər iştirakçısına verdiyi və ya onlardanaldığı ödəniş məbləğləri üzrə yaranan tələblərin və öhdəliklərin onlarınfərqi olan bir xalis tələb və ya bir xalis öhdəliyə çevrilməsi prosesidir.Kliyentelizm (clientelism) – kliyentelizm müxtəlif sosial və iqtisadistatusa malik insanlar arasında qeyri-rəsmi münasibətdir: patron(boss, böyük adam) və onun tabeliyində olan şəxslər. Bu münasibətlərqarşılıqlı olur, lakin onlara xeyirlərin qeyri-bərabər qarşılıqlı mübadiləsidaxildir ki, bunlar korrupsiyaya qurşanmış ola bilər. Patrimonial vəkliyenteist təcrübələr tez-tez dövlətin ən yüksək dərəcələrinə çatanhegemon elita və siyasi korrupsiyanı formalaşdıra bilər.Koas teoremi (Coase theorem) – əgər tərəflər sərvətlərinbölüşdürülməsi üzrə heç bir xərc çəkmədən sövdələşə bilirlərsə, onlarözləri kənar təsir problemlərini həll edə bilərlər.Kompensasiya (compensation) – əsas etibarilə sığorta hadisəsi başverdikdə qorunan əmanətçilərə ödənilən pul vəsaitidir. Geniş mənadaisə istənilən hadisə və proseslərin birbaşa və ya dolayı təsirinə məruzqalan insanlara və ya qruplara real və ya potensial zərərin ödənilməsiprosesidir. Bu mənada daha geniş istifadə edilən anlayış aztəminatlısosial qrupların dəstəklənməsini nəzərdə tutan sosial kompensasiyaanlayışıdır.Kompensasiya rüsumları (compensation duties) – rəsmiqanunvericiliyə əsasən, kompensasiya rüsumları AzərbaycanRespublikasının gömrük ərazisinə gətirilən malların istehsalı və ya ixracızamanı birbaşa və dolayı subsidiyalardan istifadə olunduqda və belə biridxal bu qəbildən olan malların yerli istehsalçılarına ziyan vurduqda vəya bu hal istisna edilmədikdə, Azərbaycan Respublikasında bu mallarınistehsalının təşkilinə və genişləndirilməsinə maneçilik törədildikdətətbiq edilir.K89

KKonsolidə edilmiş büdcə (consolidated budget) – büdcə sisteminədaxil olan müxtəlif səviyyəli büdcələrin (mərkəzi büdcə, yerli büdcələr,yerli özünüidarəetmə orqanlarının büdcələri və s.) yekunu və yaməcmusu.Konsorsium (consortium) – maliyyə, təşkilati, texniki və ya başqasəbəblərdən bir neçə tərəfdaşın qüvvəsini birləşdirməyi tələb edənirimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün tərəfdaşların yaratdıqlarıtəşkilati-hüquqi birlik formasıdır. Konsorsium iştirakçıları tammüstəqilliyi saxlayırlar. Birgə formalaşdırılmış rəhbərliyə fəaliyyətlərininancaq konsorsiumun məqsədlərinə nail olmağa yönəldən hissəsi ilətabe olurlar.Korporativ layihə kapitalı (corporate venture capital (CVC)) – irifirmalar tərəfindən kiçik müəssisələrin risk kapitalına qoyulaninvestisiyadır. Kompaniyaların belə fəaliyyəti adətən strateji məqsədlərüçün təchizat kapitalında azlıq paylar formasından, maliyyə və sosialməsuliyyət səbəblərindən baş verir. Bu investisiya üçün motivasiya, hərşeydən əvvəl, strateji məqsədlərdir: bu, yeni texnologiya və bazarlarüçün geniş imkanlar açır. CVC-nin arxasında əsas güc texnolojidəyişikliklərdir.Korrupsiya (corruption) – vəzifəli şəxslərin öz statusundan, təmsiletdiyi orqanın statusundan, vəzifə səlahiyyətlərindən və ya həminstatus və səlahiyyətlərdən irəli gələn imkanlardan istifadə etməkləqanunsuz olaraq maddi və sair nemətlər, imtiyazlar və ya güzəştlər əldəetməsi, habelə fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən qeyd edilən maddi vəsair nemətlərin, imtiyazların və ya güzəştlərin qanunsuz olaraq vəzifəlişəxslərə təklif və ya vəd olunması və yaxud verilməsi yolu ilə həminvəzifəli şəxslərin ələ alınmasıdır.Kredit plastik kartı (plastic credit card) – müvafiq kart hesabındafaktiki olan məbləğdən əlavə bank tərəfindən açılmış kredit xəttidaxilində vəsaitlərin xərclənməsinə imkan verir. Kredit xəttinin miqdarıbankla müştəri arasında danışıq yolu ilə müəyyən edilir.Kredit təşkilatı (credit organization) – bank, xarici bankın yerli filialıvə ya bank olmayan kredit təşkilatıdır. Kredit təşkilatlarından olankommersiya bankları tərəfindən müəssisələrə, təşkilatlara və əhaliyəverilən kreditlər isə qaytarılmaq, təcililik, təminatlılıq və öhdəçilik şərtiilə təsərrüfatlara və əhaliyə verilən pulun məbləğini göstərir.Kronizm (cronyism) – “tanışlıq” zəminində bir qrup insana əlverişlişərait yaradılması.90

Kross-kurs (cross-course) – iki xarici valyutanın milli valyuta bazasındaməzənnəsinin müəyyən edilməsidir. Bu, bəzi sövdələşmələrdə istifadəedilən məzənnədir.Kvazifiskal fəaliyyətlər (quasi-fiscal activities) – mərkəzi bankların,ictimai vəsait institutlarının və qeyri-maliyyə müəssisələrinin fiskalxarakterli fəaliyyətləridir. Prinsipcə onlar müəyyən fiskal göstəricilər– vergilər, subsidiyalar və başqa birbaşa xərclər vasitəsilə təkrar olunabilər, hətta dəqiq miqdarın təyin olunması bəzi hallarda çox çətin olabilər. Nümunə kimi subsidiya verilmiş bank kreditləri və müəssisətərəfindən qeyri-kommersiya xarakterli ictimai xidmətlər göstərilməsinimisal göstərmək olar.Kvintil (quintil) – əhali qrupları üzrə göstəricilər alınarkən evtəsərrüfatlarının adambaşına sərəncamda qalan gəlirləri artan qaydadadüzülərək ev təsərrüfatlarının sayına görə 5 bərabər 20%-lik qrupyaradılır. Bu zaman birinci kvintilə ən az gəlirləri olanlar, beşinci kvintiləisə ən çox gəlirləri olan ev təsərrüfatları düşür.K91

QQQeyri-adi yüksək gəlirdən vergi (windfall tax) – hər hansı müəssisəninmonopolist mövqeyindən istifadə edərək normadan artıq əldə etdiyiəlavə gəlirin vergiyə cəlb edilməsini nəzərdə tutan vergi növü.Qeyri-dövlət qiymətli kağızlarının buraxılışı (emission of non-statesecurities) – emitentlər, yəni səhmdar cəmiyyətləri, fond birjaları,investisiya fondları, banklar və öz qiymətli kağızlarını (səhmlərini,istiqraz vərəqələrini və s.) buraxan digər təşkilatlar tərəfindən buraxılanqiymətli kağızların məbləği və miqdarını göstərir.Qeyri-kommersiya fəaliyyəti (non-commercial activity) – məqsədigəlir götürmək olmayan və əldə etdiyi gəliri yalnız qeyri-kommersiyaməqsədləri, o cümlədən öz nizamnamə məqsədləri üçün istifadəetməyi nəzərdə tutan qanunla qadağan edilməyən fəaliyyətin həyatakeçirilməsidir, əks halda bu fəaliyyət kommersiya fəaliyyəti sayılır.Qeyri-maddi aktivlər (intangible actives) – intellektual, o cümlədənticarət nişanları, digər sənaye mülkiyyəti obyektləri, habelə müvafiqqanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada vergi ödəyicisinin mülkiyyəthüququnun obyekti kimi tanınan digər analoji hüquqlar.Qeyri-rezident (non-resident) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının ərazisində diplomatik və ya konsulluqstatusu olan şəxs və onun ailə üzvləri; Azərbaycan Respublikasınınərazisində müəyyən edilmiş qaydada dövlət qeydiyyatından keçmişbeynəlxalq təşkilatın əməkdaşı və ya Azərbaycan Respublikasındaxarici ölkənin dövlət xidmətini həyata keçirən şəxs və onların ailəüzvləri; məqsədi yalnız Azərbaycan Respublikasının ərazisindən birxarici dövlətdən digər xarici dövlətə keçmək olan şəxs. AzərbaycanRespublikasının ərazisində yerləşən, diplomatik imtiyazları vəimmunitetləri olan diplomatik nümayəndəliklər, konsulluq idarələri vəxarici ölkələrin digər rəsmi nümayəndəlikləri, beynəlxalq təşkilatlarvə onların nümayəndəlikləri, habelə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğulolmayan xarici təşkilatların və firmaların nümayəndəlikləri.“Qərəzli” – odioz borclar (odious debt) – beynəlxalq hüquqda siyasirejimlərin hökumət adından öz rejim maraqları üçün cəlb etdikləri xariciborclardır. Belə borclar rejim dəyişikliyi baş verdikdə ciddi probleməçevrilir və əksər hallarda qaytarılmasına xitam verilir. Bəzi hallarda isəməcburetmə sanksiyalarının tətbiqinə gətirib çıxarır.92

Qısamüddətli kreditlər (short-term credits) – öz dövriyyə vəsaitiniartırmaq və əmtəə material dəyərlərini kreditləşdirmək üçün banklartərəfindən müəssisə və təşkilatlara təqdim olunur.Qızıl qayda (golden rule) – dövlətin cari xərcləri maliyyələşdirməküçün yox, yalnız investisiyanı maliyyələşdirmək üçün borc götürməsinədair ideya. Bu ideya cari büdcənin balansda olması fikrini irəli sürür.Qızıl qayda iqtisadi tsikl boyunca 1997-ci ildə Böyük Britaniyanınrəsmi siyasəti olmuşdur. Bu zaman investisiya xərcləri həmin vaxtÜDM-in 1%-dən də az olmuşdur. Yığımın və investisiyanın səviyyəsiisə balanslaşdırılmış artım olan iqtisadiyyatda adambaşına düşənistehlakın uzunmüddətli dəyərini maksimumlaşdırmaq üçün istifadəolunur.Qızıl standart (gold standart) – valyuta sistemi qəti müəyyən edilmişvalyuta kursuna və aşağıdakı əsas şərtlərə əsaslanır. Ölkənin pulvahidinin qızıl məzmununun müəyyən edilməsi. Ölkə daxilindəki nağdpul kütləsi ilə ölkənin qızıl ehtiyatı arasında nisbətin gözlənilməsi.Qızılın sərbəst idxal və ixracına heç bir maneənin olmaması. 1879-1934-cü illərdə qızıl standart mövcud olmuşdur.Qızıl və xarici valyuta ehtiyatları (gold and foreign exchangereserves) – borcun yerləşdirilməsi üçün kreditorların tələbinimaliyyələşdirən qızıl və xarici valyuta səhmləri.Qiymətin dövlət tənzimlənməsi (state regulation of prices) –əhalinin aztəminatlı təbəqələrinin gəlirlərinin sabit qalması və iqtisadirentabelliyin azalmaması məqsədilə qiymətlərin ümumi səviyyəsinətəsir edən dövlət tədbirlərinin məcmusu. Başqa sözlə, dövlət çalışırki, qiymətlərin ümumi səviyyəsi həddindən artıq aşağı düşməsin vəhəddindən artıq yüksəlməsin. Dövlət qiymət siyasəti yeritməklə gəlirləriyenidən bölüşdürməyi də məqsəd kimi qarşısına qoyur. Dövlətinqiymətlərə təsir göstərmək metodları həm iqtisadi (tələb və təklifə,həmçinin qiymətin tərkib elementlərinə təsir göstərməklə), həm dəinzibati (qiymətlərin dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilməsi) xarakterliola bilər.Qloballaşma (globalization) – dünyanın homogenləşməsi, vahidprinsiplərə əsaslanaraq vahid bəşəri dəyərlərə sadiqlik, eyni ənənələrvə davranış normalarını həyata keçirmək kimi mühüm məsələləri əhatəedən; qarşılıqlı asılılıqların etiraf edilməsi və geniş miqyasda yeniquruluşlar kimi xarakterizə olunan qlobal firmalar, dini qurplaşmalar vətarnsmilli idarəetmə strukturlarının təsiri və milli dövlət suverenliyininaradan qaldırılmasını da ehtiva edən; uzun illər ərzində inkişaf etməkdəQ93

Qolan tarixi proses. İlk dəfə olaraq bu termin amerikalı tədqiqatçı alimlərtərəfindən irəli sürülmüş və 1983-cü ildə T.Lenittanın «Harvard biznesrevyu» jurnalında dərc olunmuş məqaləsində işlədilmişdir. O bu terminvasitəsilə nəhəng korporasiyalar tərəfindən istehsal olunan ayrı-ayrıməhsul bazarlarının birləşməsi fenomenini izah etməyə çalışmışdır.Qloballaşma ictimai həyatın bütün sahələrində inkişaf edən real proseskimi xarakterizə edilir. Lakin bu, çox halda qloballaşma fenomenini izahetməyə çalışmışdır.Qloballaşma ictimai həyatın bütün sahələrində inkişaf edən real proseskimi xarakterizə edilir. Lakin bir çox halda qloballaşma fenomeniaraşdırılarkən iqtisadi aspekt ön plana çəkilir və diqqət 3 istiqamətəyönəldilir:1. maliyyə qloballaşması;2. qlobal çoxmillətli korporasiyaların meydana gəlməsi;3. dünya iqtisadiyyatının regionlara bölünməsi və konvensiya meyilləri.Bunlarla yanaşı, qloballaşma çərçivəsində mədəniyyətin universarlaşması,sivilizasiyalararası münasibətlər, informasiya və telekommunikasiyainqilabı, mondializm (vahid dünya hökuməti yaratmaqmeyli) və s. mühüm amillərdir. Bir sözlə, qloballaşma – dünyatəsərrüfatının vahid əmtəə, xidmət, işçi qüvvəsi və kapital bazarınaçevrilməsi prosesi.Qohumbazlıq (nepotism) – qohumbazlıq favoritizmin bir növüolub ailə əlaqələri nəticəsində yaranır. Qohumbazlıq qohumlarınınxeyrinə şəxsin öz səlahiyyətlərini istismar etməsidir. Dövlətin bütünsəviyyələrində qohumbazlığa rast gəlmək olar: xırda bürokratdan nazirəqədər. Bəzi prezidentlər öz postlarını qorumaqdan ötrü ailə üzvlərininnamizədliklərini siyasi, iqtisadi və hərbi-təhlükəsizlik aparatlarına irəlisürməyə cəhd etmişlər.Qorunan açıqlıq (protected disclosure) – ciddi bir qəbahət, məsələn,korrupsiyaya qurşanmaq, zəif idarəetmə və ictimai pulun bədxərclikləxərclənməsi haqqında bəyanatdır.Qorunan əmanət (protected deposit) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,sığorta hadisəsi baş verdikdə Əmanətlərin Sığortalanması Fondutərəfindən qorunan, əmanətçiyə kompensasiya olunan əmanətdir.Aşağıdakı əmanətlər qorunan əmanətlərə aid edilmir: adsız borcqiymətli kağızlarının (adsız depozit sertifikatlarının) yerləşdirilməsiyolu ilə cəlb edilmiş pul vəsaitləri; bankın Azərbaycan Respublikasınınərazisindən kənarda açılmış bölmələri tərəfindən cəlb olunmuşəmanətlər; qeyri-qanuni yolla əldə edilmiş pul vəsaitinin leqallaşdırılmasıvə terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi ilə bağlı şübhəli əməliyyatlarnəticəsində qanunvericiliyə müvafiq qaydada müəyyən edilmiş94

əmanətlər; cinayət törədilməsi nəticəsində yaranması məhkəmə qərarıilə təsdiq edilmiş əmanətlər; üzərinə həbs qoyulmuş əmanətlər; cəlbedildiyi günə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının uçot dərəcəsinin1,8 mislindən yuxarı illik faiz dərəcəsi ilə qəbul edilmiş əmanətlər; fizikişəxslərin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar açdığı bank hesablarındakıpul vəsaitləri; fiziki şəxslərin bankın vəkalətli idarəetməsində olanpul vəsaitləri; ödəniş müddətlərinin başa çatıb-çatmamasındanasılı olmayaraq əmanətçinin banka olan borcunun əsas məbləği vəfaizləri həcmində əmanəti; bank qarşısında öhdəliklərin təminatı olanəmanətlər.Qorunan əmanətçi (protected depositor) – aşağıdakılar istisnaolunmaqla, bankda əmanəti olan fiziki şəxsdir: bankın müşahidəşurasının, audit komitəsinin, idarə heyətinin üzvləri və onların yaxınqohumları (ər/arvad, onların valideynləri və övladları, o cümlədənövladlığa götürülənlər, bacı və qardaşları); bankın 10 faiz və dahaçox səsvermə hüququ verən səhmlərinə malik olan şəxslər və onlarınyaxın qohumları (ər/arvad, onların valideynləri və övladları, o cümlədənövladlığa götürülənlər, bacı və qardaşları); kompensasiyalarınödənilməsi barədə elanın ilk dəfə dərc edildiyi tarixdən əvvəlki təqvimili ərzində bankın auditini keçirmiş kənar auditorlar.Qrant (grant) – humanitar, sosial və ekoloji layihələri, müharibə vətəbii fəlakət nəticəsində ziyan çəkmiş ərazilərdə dağılmış istehsal,sosial təyinatlı obyektlərin və infrastrukturun bərpası üzrə işləri, təhsil,səhiyyə, mədəniyyət, hüquqi məsləhət, informasiya, nəşriyyat və idmansahələrində proqramları, elm, tədqiqat və layihələşdirmə proqramlarını,dövlət və cəmiyyət üçün əhəmiyyət kəsb edən digər proqramlarıhazırlamaq və həyata keçirmək üçün göstərilən yardımdır. Qrant yalnızkonkret məqsədlər üçün verilir. Qrant maliyyə vəsaiti şəklində və yabaşqa maddi formada verilir. Qrant təmənnasız verilir, onun əvəzihər hansı bir şəkildə geri istənilə bilməz. Birbaşa mənfəət əldə etməküçün istifadə edilən maddi yardım qrant sayılmır. Qrant predmeti olanlayihə başa çatdırıldıqdan sonra qrant alanın sərəncamında hər hansımaliyyə vəsaiti və ya başqa maddi vəsait qalarsa, qrant haqqındamüqaviləyə və ya qərara əsasən başqa hal nəzərdə tutulmamışdırsa,bu vəsait, qrant alanın mülahizəsinə görə, qrant predmeti ola bilənlayihə və proqramların həyata keçirilməsinə sərf edilməlidir. Bilavasitəsiyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə məqsədləri, qanunların və digərqanunvericilik aktlarının qəbul etdirilməsi üzrə lobbiçilik fəaliyyəti,siyasi reklam, hər hansı siyasi təşkilatın və ya siyasi xadimin seçkikampaniyasının maliyyələşdirilməsi üçün istifadə edilən maddi yardımqrant sayılmır. Qrant alanla münasibətlərində qrant verən donor sayılır.Donorla münasibətlərində qrant alan resipiyent sayılır.Q95

LLLaffer əyrisi (Laffer curve) – vergi dərəcələri ilə büdcəyə vergidaxilolmaları arasında əlaqəni əks etdirən qrafik. Bu, vergi dərəcələrininazalması ilə dövlətin vergi daxilolmalarının arta biləcəyini, eyni zamandabunun əksinə olaraq vergi dərəcələrinin artması ilə bəlli səviyyədənsonra vergi daxilolmalarının azala biləcəyini göstərən əyridir.LİBOR (Lindon Interbank Offered Rate) – London bankları tərəfindəntəqdim edilən qısamüddətli kreditlər üzrə dərəcə. Əsasən bu kreditlər 3-6 ayı əhatə edir. Bu dərəcə adətən beynəlxalq kredit münasibətlərindəhesablanan faiz dərəcələri üçün baza kimi götürülür.Likvidlik riski (liquidity risk) – bir bankın depozit sahibi və yakreditorların tələblərini vaxtında və lazımi dərəcədə qarşılaya biləcəkmaliyyə vəsaitinə (adətən nağd) sahib olmaması riski.“Likvidlik tələsi” (liquidity trap) – elə bir makroiqtisadi situasiyadırki, dövriyyədəki likvid formada pul kütləsinin həcmi artır, uçot faizdərəcələri isə adekvat azalmır. Belə olan halda insanlar pullarınıbanklarda saxlamaqda maraqlı olmurlar və yığımlar investisiyayaçevrilmir.Lima bəyannaməsi (Lima declaration) – 1977-ci ilin oktyabrındaİNTOSAİ-nin 9-cu qurultayında Lima şəhərində ali audit institutlarınıniştirakı ilə bəyannamə qəbul olundu. Bəyannamədə auditin məqsədi,onun müstəqilliyinin təmin edilməsi, habelə ali audit institutununparlament, hökumət və onun administrasiyası ilə münasibətlərinintənzimlənməsi, ali audit institutunun gücü, auditin metodları, onun kadrtəminatı və beynəlxalq təcrübə mübadiləsi, o cümlədən hesabatlarınhazırlanması məsələləri öz əksini tapmışdır. Bəyannamədə qeydedilmişdir ki, audit öz-özlüyündə məqsəd deyil, maliyyə hesabatlılığınıvə dövlət idarəetmə sistemində cavabdehliyi təmin etmək üçün çoxvacib komponentdir. Bəyannamənin əsas qayəsini kənar və daxiliauditin (nəzarət) ayrı-ayrılıqda vacib amillər olması və eyni zamandaonların ehtiyac duyulduqda bir-birini tamamlamaq imkanları təşkiledir. Bəyannamənin 3-cü maddəsinə əsasən, daxili nəzarət orqanlarıidarə və təşkilatların daxilində yaradılır, kənar nəzarət orqanları isəyoxlanılacaq təşkilatın strukturuna daxil deyil. Ali audit institutu kənarnəzarət orqanıdır. Daxili nəzarət xidməti həmin təşkilatın rəhbərinətabe olmalıdır. Eyni zamanda, o, müvafiq təşkilati strukturun daxilindəfunksional və təşkilati müstəqilliyə malik olmalıdır. Xarici nəzarət96

qurumu olaraq ali audit institutu daxili nəzarət xidmətinin effektivliyiniyoxlamalıdır. Əgər daxili nəzarət sistemi effektlidirsə, ali audit institutuilə daxili nəzarət subyekti arasında vəzifə bölgüsü və əməkdaşlıqlazımdır. Bəyannamənin 5-ci maddəsi cox vacib məsələyə, ali auditinstitutunun müstəqilliyinin təmin edilməsinə həsr olunmuşdur.Linaburq-Maduell Şəffaflıq İndeksi (Linaburg-Maduell TransparencyIndex) – Linaburq-Maduell Şəffaflıq İndeksi Suveren Rifah Fondlarıİnstitutunun (Sovereign Wealth Fund Institute) aparıcı tədqiqatçılarıolan Karl Linaburq və Maykl Maduell tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.Bu indeks müxtəlif fondların (burada söhbət əsas etibarilə neftfondlarından gedir) şəffaflığının qiymətləndirilməsini nəzərdə tutanmetoddur. Adətən hökumətə məxsus olan, təbii resursların satışındandaxilolmalar və transferlər hesabına öz aktivlərini formalaşdıran beləfondlar özündə həddən artıq iri maliyyəni cəmləşdirir (2008-ci il üçünolan son məlumatlara əsasən qlobal miqyasda 3.85 trilyon dollar) və birçox hallarda bütün investisiya əməliyyatları ilə bağlı ictimaiyyətə genişməlumat vermirlər. Bu isə həm milli sərvətlərdən səmərəli və ədalətliistifadəni kölgə altında qoyur, həm də qlobal iqtisadi təhlükəsizliyəvə makroiqtisadi tarazlığa təhlükədir. Bütün bu riskləri nəzərə alaraqqlobal miqyasda məhz Norveç hökumətinin Qlobal Pensiya Fondugeniş şəffaflaşma prosesini başlatdı və Linaburq-Maduell Şəffaflıqİndeksi, demək olar ki, bu fondun fəaliyyəti ətrafında formalaşdı. İndekssuveren fondların şəffaflığını geniş ictimaiyyətə nümayiş etdirə bilən 10təməl prinsipə əsaslanır. Hər bir prinsipin bu və ya digər fond tərəfindənödənməsi onun indeks reytinqinə 1 şəffaflıq balı əlavə edir. Başqasözlə desək, hər prinsip bir balla qiymətləndirilir. İndeks üzrə minimumreytinq 1, maksimum reytinq isə 10 bala mütənasibdir. SuverenRifah Fondları İnstitutunun tövsiyəsinə görə, adekvat şəffaf fond8 baldan çox reytinqə malik olan fondlar hesab edilir. Fondlarictimaiyyətə əlavə məlumatlar açıqladıqca şəffaflıq reytinqi dəyişə bilər.Şəffaflıq indeksinin konseptual prinsipləri çox ehtiyatla seçilib və bazaməlumatlarını kifayət qədər əhatə edir. Beləliklə, Linaburq-MaduellŞəffaflıq İndeksinin məlumatlılıqla bağlı əsas prinsipləri bunlardır:– müvafiq fond yaranma tarixi və zərurəti, aktivlərinin mənbəyi,fonddakı dövlət mülkiyyətinin strukturu barədə məlumatla ictimaiyyətitəmin edir;– fond müstəqil audit yoxlaması aparılan illik yenilənmiş hesabatlarınıaçıqlayır;– fond mülkiyyətçisi olduğu şirkətlərdəki pay faizini və bunların coğrafiyerləşməsini açıqlayır;– fond bazar dəyərinin, daxilolmalarının və idarəetmə kompensasiyalarınınümumi portfelini açıqlayır;– fond etik standartlar və investisiya siyasətləri toplusu hazırlayıbyayımlayır və bunların icrası üçün konkret məsul şəxs təyin edir;L97

L– fond aydın şəkildə strategiyalarını və məqsədlərini açıqlayır;– əgər tətbiq olunandırsa, fond subsidiyalarının əlaqə məlumatlarınıaçıqlayır;– əgər tətbiq olunandırsa, fond xarici menecerlərini bəyan edir;– fond özünün veb-səhifəsinə malikdir;– fond öz əsas ofisinin yerləşmə ünvanını, telefon və faks nömrələrikimi əlaqə informasiyalarını açıqlayır.Bu indeks üzrə Azərbaycan Dövlət Neft Fondu 2008-ci ildə kifayətqədər yüksək hesab olunan 9 bal toplayaraq 50-yə yaxın müxtəlifölkə fondları arasında 7-ci olmuşdur. Eyni zamanda, bizim regionuniri neft fondlarına malik digər iki ölkəsi olan Rusiya və Qazaxıstanı daqabaqlamışdır.Lindahl qiyməti (Lindahl prices) – fərdin vergi payı ictimai əmtəəninvahidi üçün ödənməlidir.Lizinq (leasing) – maşın və avadanlıqların, nəqliyyat vasitələrinin,istehsal qurğularının, uzun müddət işlədilən malların və s. icarəforması; onların uzun müddətə icarəyə götürülməsi. Bu icarə formasınıntətbiqi icarəçiyə böyük məbləğdə ilkin kapital qoyuluşları sərf etmədənmüasir, baha və yüksək qiymətli texnikadan istifadə etmək və icarəhaqqını yavaş-yavaş həmin avadanlıqların və dikər texniki vasitələrinistismarından əldə olunan mənfəət hesabına ödəməyə imkan verir;icarəyə verən isə tərəf-müqabilinin borcunu ödəyə bilməmək riskininəhəmiyyətli dərəcədə azaldığına əmin olaraq satış həcmini artırabilir. Çox zaman lizinq müqavilələrində icarə vaxtı bitdikdən sonraicarəçinin istismar etdiyi əmlakı satın alması hüququ nəzərdə tutulur.Başqa sözlə, lizinq şirkətləri avadanlıq alıb 5-8 il və daha çox müddətəicarədar müəssisəyə, şirkətə və ya firmaya icarəyə verir. İcarədarfirma əmlakdan istifadə etdikcə tədricən lizinq şirkətlərinə öz borclarınıödəyir. Müqavilənin müddəti başa çatdıqdan sonra icarədar qalıqməbləğlər dəyəri ilə avadanlığı almaq hüququna malikdir. Bu mülkiyyəthüququ onun yeni sahibinə keçir; müqavilənin vaxtını uzatmaq– yeni saziş bağlamaq; maddi sərvətləri (dəyərləri) lizinq şirkətlərinəqaytarmaq hüququ qazanır. Maşın və avadanlıq əldə olunması üçünlizinq şirkətləri özünün şəxsi vəsaitindən və ya borç aldığı vəsaitdəndə istifadə edə bilər. Dövlət lizinq şirkətlərinə bank krediti almaq üçünşərait yaradır. Bu isə mütərəqqi icarə formasını inkişaf etdirməyə köməkedir. Lizinqin aşağıdakı növləri mövcuddur: maliyyə lizinqi – əvvəlcədənmüəyyənləşdirilən müddətdə lizinq verənin kapital qoyuluşlarının tamamortizasiyası üçün kifayət olan məbləğin ödənilməsini nəzərdə tutanmüqavilə; b) əməliyyat lizinqi – icarə müddəti razılaşdırılmamış vəyaxud icarəyə götürülən əmlakın tam amortizasiyasını əhatə etməyənmüddətə saziş; v) beynəlxalq lizinq – müxtəlif ölkələrdə yerləşən lizinqşirkəti ilə lizinq alan arasında müqavilədir.98

Lobbiçilik (lobbysm) – qanunvericilik orqanında qanunlar qəbuledilərkən və ya hökumət sifarişləri verilərkən prosesə müəyyən irikorporasiyaların və ya digər güc mərkəzlərinin xeyrinə təsir etməkməqsədilə formalaşdırılan xüsusi agentliklərin və ya qruplarınfəaliyyəti.Logistika (logistics) – istehsal, bölgü, mübadilə və istehlaksferalarında material resursları axınının səmərəli qaydada ən az xərcləçatdırılmasını təmin edə biləcək təsərrüfat fəaliyyətinin məcmusudur.Logistika materialların logistik (materialötürücü) sistemə daxil olduğuandan başlamış son satış prosesinə kimi material və informasiyaaxınının idarə edilməsi ilə məşğul olur, maddi-texniki təminatı həyatakeçirir. İnformasiya axınının öyrənilməsi material axınının optimalvariantda həyata keçirilməsi üçün zəruridir.Loqrollinq (logrolling) – parlamentdə millət vəkillərinin öz səslərininbir növ “ticarəti”ni apararaq qarşılıqlı şəkildə bir-birlərinin maraqlarınıgüdən qanun layihələrinə və təkliflərə dəstək vermələri. Loqrollinqəqanunverici təkliflər paketinin keçidini əldə etmək üçün səslərin alverikimi də baxmaq olar.London klubu (London Club) – xarici borclarını ödəməkdə çətinlikçəkən ölkələrin başqa ölkələrin özəl maliyyə qurumlarından aldıqlarıborcların (özəl sektordan dövlətə borclar) restrukturizasiyasına(strukturunun yenidəntəşkili) aid görüşmələrin təşkil edildiyi rəsmitoplantı platformu.L99

MMMаddi dövriyyə vəsаitləri ehtiyаtlаrının dəyişməsi (changingtangible turnover active reserves) – istehsаl ehtiyаtlаrının, bitməmişistehsаlın, hаzır məhsulun və təкrаr sаtılmаq üçün nəzərdə tutulmuşməhsulun dəyərinin dəyişməsini əкs etdirir. Mаddi dövriyyə vəsаitləriehtiyаtlаrının dəyərinin dəyişməsi ehtiyаtа dахil оlаn məhsulundəyəri ilə ehtiyаtdаn çıхаrılmış məhsulun dəyəri аrаsındакı fərqləmüəyyənləşdirilir. Bu hаldа məhsul dахilоlmа və yа çıхаrılmа vахtıistifаdə edilən bаzаr qiymətləri ilə qiymətləndirilməlidir. Lакin prакtiкаdаhesаbаt dövründə bütün məhsul dахilоlmаlаrı və çıхаrmаlаrı hаqqındаməlumаtı əldə etməк çətindir, bunа görə də ehtiyаtlаrın dəyişməsiаdətən müəssisənin mühаsibаt hesаbаtlаrının məlumаtlаrınа əsаsəndövrün ахırınа və əvvəlinə оlаn ehtiyаtlаrın dəyərləri аrаsındакı fərqкimi hesаblаnır. Bu hаldа məhsulun ehtiyаtdа оlduğu vахt ərzindəqiymətlərin dəyişməsi nəticəsində оnun dəyərinin dəyişməsini (hоldinqmənfəətini) istisnа etməк lаzımdır.Mаddi хərclər (tangible expenses) – istehsаl prоsesində tаm istifаdəedilən mаddi və аşındıqcа dəyəri məhsulun dəyərinə кeçən əməкvаsitələrindən ibаrət оlаn nemətlərin dəyərini ifаdə edir. İstehsаl mаddiхərclərə аiddir: хаmmаl və mаteriаllаrın, tохum, yem, gübrə və zəhərliкimyəvi mаddələrin, yаnаcаq və enerjinin məsrəfi; mаddi хidmətlərin(кənаr müəssisə və təşкilаtlаr tərəfindən yerinə yetirilən istehsаlхаrакterli işlərin, rаbitə хidmətlərinin və s.) ödənilməsi; dаşınаrкən vəticаrət, mаddi-teхniкi təchizаt, tədаrüк müəssisələrində sахlаnılаrкənməhsul itкiləri; хüsusi geyimə, müаlicə-prоfilакtiк yeməyə və s. sərfоlunаn хərclər də dахil edilməкlə istehsаlа çəкilən sаir mаddi хərclər.Makroiqtisadi siyasət (makroeconomic policy) – yüksək iqtisadiartım templərinə, tam məşğulluğa, məhdud inflyasiya səviyyəsinə vərasional (optimal) xarici ticarət balansına nail olmaq üçün dövlətiniqtisadi tənzimləmə fəaliyyəti. Makroiqtisadi siyasətin ən ümdə vəzifəsiişsizliklə inflyasiya arasında balans yaratmaqdır. Makroiqtisadi siyasətinəsas bölmələri: a) fiskal (büdcə-vergi) siyasət; b) monetar (pul-kredit vəvalyuta) siyasət; c) gəlirlər və qiymət siyasəti; ç) xarici ticarət siyasəti.Mal (commodity) – dövlətin gömrük sərhədindən keçirilən istənilənəmlak, o cümlədən istilik, elektrik enerjisi və enerjinin digər növləri.Malın gömrük dəyəri (custom values of the commodities) – malınmüəyyən qaydada müəyyənləşdirilən və aşağıdakı məqsədlər100

üçün istifadə olunan dəyəridir: maldan rüsum tutulması üçün; xariciiqtisadi əlaqələr və gömrük statistikasının aparılması, ticarət-iqtisadimünasibətlərin dövlət tənzimlənməsi, o cümlədən xarici iqtisadiəməliyyatlara valyuta nəzarəti; bu sahədə bank hesablaşmalarınınhəyata keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər üçün.Malın idxalı (commodity import) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq idxal malları sayılan mallarınAzərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilməsi.Malın ixracı (commodity export) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq ixrac malları hesab edilənmalların Azərbaycan Respublikası ərazisindən çıxarılması.Malın mənşə ölkəsi (country of commodity origin) – malın mənşəölkəsi dedikdə, malın tamamilə həmin ölkədə istehsal olunduğu vəya müəyyən meyarlar əsasında kifayət qədər yenidən emala məruzqaldığı ölkə başa düşülür.Malın təkrar idxalı (commodity regain import) – gömrükqanunvericiliyinə uyğun olaraq, təkrar idxal malları sayılan mallarıtəqdim etmədən və ixrac olunduğu andakı vəziyyətdə ixrac etmişşəxsin həmin malları idxal etməsi.Malın təkrar ixracı (commodity regain export) – gömrükqanunvericiliyinə uyğun olaraq, təkrar ixrac malları sayılan malları idxaletmiş şəxsin həmin malları idxal edəndən sonra təqdim etmədən vəidxal olunduğu andakı vəziyyətdə ixrac etməsi.Malın təqdim edilməsi (commodity disclosing) – mallar üzərindəmülkiyyət hüququnun başqasına verilməsi, o cümlədən, bunlarlaməhdudlaşdırılmayan malların satışı, mübadiləsi, hədiyyə verilməsi,natura şəklində əməkhaqqı ödənilməsi və natura şəklində digərödəmələr, həmçinin girov qoyulmuş mallar üzrə mülkiyyət hüququnungirov saxlayana və ya digər şəxsə keçməsi.Maliyyə aktyorları (financial actors) – maliyyə tənzimlənməsini üçfərqli kateqoriya üçün – səlahiyyət verən məmur, avans administratoru– əsasən nümayəndə heyətlərində, avans hesabı idarə edən rəsmidirvə mühasibat məmuru üçün təmin edir. Daxili auditor maliyyə aktyorudeyil, o, idarəetmənin maliyyələşdirilməsi ilə məşğul olmur.Maliyyə bəyanatı (financial statement) – hüquqi şəxslərin maliyyəmövqelərini vaxtında əlaqələndirmək üçün nəzərdə tutulmuş mühasibatM101

Mbalansı, gəlir və nağd pul axınının verildiyi iqtisadi göstəricilər sistemininprezentasiyasıdır.Maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartları (internationalstandarts of finacial reports) – Mühasibat Uçotunun BeynəlxalqStandartlar Şurası tərəfindən işlənib hazırlanmış, qəbul və ya təsdiqolunmuş Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları, MaliyyəHesabatlarının Beynəlxalq Standartları və Şərhlər üzrə DaimiKomitəsinin şərhləri, habelə Maliyyə Hesabatları Şərhi üzrə BeynəlxalqKomitənin müvafiq şərhləridir.Maliyyələşdirilmiş borc (funded debt) – ümumi mənada uzunmüddətliborca konvertasiya olunan qısamüddətli borcdur.Maliyyə perspektivi (financial perspective) – adətən maliyyə planıüçün işlədilən başqa bir termindir. Uzunmüddətli maliyyə perspektivihər ilə ümummilli məhsulun və qiymətlərin hərəkətini hesablamaqlauyğunlaşdırıla bilər. Buna, həmçinin, vaxtaşırı bunu imzalayanlararasında razılaşma ilə yenidən baxıla bilər. Bu, həm də genişlənməyəxidmət etmək üçün uyğunlaşa bilər.Maliyyə planı (financial framework) – maliyyə planı çoxillik xərclərplanı olmaqla xərc limitlərini, beləliklə də büdcə intizamını təyin edir.Maliyyə planı xərclərin əsas kateqoriyaları üçün öhdəliklərin maksimummiqdarını (“tavanı”) və bütün ödəniş “tavan”ını müəyyən edir. Butermin layihə konstitusiyasında istifadə olunur və bunun üçün maliyyəperspektivi adlanır. Bu termin maliyyə planı ilə qarışıq salınmamalıdır,bura qanunverici qərarlar, proqramın müddəti boyu onunla bağlıkəmiyyət göstəricisi daxildir.Maliyyə planında elastiklik (flexibility in the financial framework) –maliyyə intizamına nəticədir. Maliyyə planı qəbul edilərkənproqnozlaşdırılmayan hadisələrlə üzləşmək zəruridir. Elastikliyəxüsusən ciddi şərtlər altında yenidən baxmaq və tənzimləməkmümkünlüyü ilə zəmanət verilir. Elastiklik büdcə prosesi dövründəmaliyyə planının “tavan”ları üzərində yaradıla və mobillləşdirilə bilər.Maliyyə sağlamlaşdırılması tədbirləri (financial rehabilitationmeasures) – bank aktivlərində əhəmiyyətli xüsusi çəkiyə malik olması,böyük sayda əmanət hesablarına xidmət göstərməsi və banklararasıhesablaşmalarda mühüm paya malik olması ilə əlaqədar maliyyəsabitliyinin pozulması banklararası ödəmələrdə sistem xarakterliböhrana, əmanətçilərin pul vəsaitlərinin kütləvi surətdə itirilməsinə vəbank sisteminə etimada ciddi təhlükə yaradılmasına səbəb ola biləcəködəmə qabiliyyətini itirmiş və ya itirmək təhlükəsi olan bank barəsində102

dövlət vəsaitləri cəlb etməklə maliyyə sağlamlaşdırılması tədbirlərihəyata keçirilə bilər.Maliyyə tənzimlənməsi (financial regulation) – konkret olaraq ABdəAvropa Parlamenti və Auditorlar Palatasının şərtləri əsasında şuratərəfindən qəbul edilir və bu tənzimləmə Avropa birliklərinin ümumibüdcəsinin yaradılması və həyata keçirilməsini təmin edir.Manatın çarpaz məzənnəsi (cross course of the manat) – manatınxarici valyutalara nisbətən məzənnəsi həmin valyutaların və manatınABŞ dollarına nisbətən məzənnələri əsasında müəyyənləşdirilir.Milli valyutaların ABŞ dollarına nisbətən məzənnələrini milli banklarölkələrin valyuta birjalarında tələb və təklif arasındakı nisbətə əsasənmüəyyənləşdirirlər. Milli banklar valyuta məzənnələri haqqındaməlumatları milli valyuta birjalarında gedən alqı-satqının yekunlarıəsasında rəsmi bildiriş şəklində mütəmadi olaraq nəşr etdirirlər.Maraq konflikti (conflict of interest) – maraq konflikti şəxsinformal məsuliyyəti ilə kütləyə xidmət etmək üçün onun professionalmühakiməsini, obyektivliyini və müstəqilliyini təhlükə altına qoyanictimai fəaliyyətdə iştirak edəndə əmələ gəlir. Tez-tez bu fəaliyyətlər(şəxsi işgüzar kimi), hər şeydən əvvəl, şəxsi maraqlara xidmət edir vəşəxsin rəsmi vəzifələrinin obyektiv tapşırığına potensial təsir göstərir.Mədən vergisi (royalty) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən, ölkəqanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş vergi növlərindən biridir və ölkəərazisindəki və Xəzər dənizinin (gölünün) şelfindəki faydalı qazıntılarınçıxarılmasına görə tutulur. Bu vergini yerin təkindən faydalı qazıntılarıçıxaran fiziki şəxslər və müəssisələr ödəyirlər. Mədən vergisihasilatçıdan yerin təkindəki faydalı qazıntını hasil etdiyinə görə tutulur.Ölkə ərazisində mövcud faydalı qazıntıların (məsələn, neft, qaz, filizehtiyatları və s.) çıxarılmasına görə mədən vergisi tətbiq olunur. Mədənvergisinin vergitutma bazası faydalı qazıntıların topdansatış qiymətidir.Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət (limited company) – bir və ya birneçə şəxs tərəfindən təsis edilən, nizamnamə kapitalı nizamnamə iləmüəyyənləşdirilmiş miqdarda paylara bölünən cəmiyyətdir. MMC-niniştirakçıları onun öhdəliklərinə və cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı zərərəgörə məsuliyyət daşımır. Onlar cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı qoyduqlarıpayların dəyəri həddində risk daşıyırlar.Məhsul və хidmətlər hesаbı (goods and services account) – хüsusitоplu cədvəldən ibаrətdir. Digər hesаblаr кimi, bu hesаb dа iкi hissədənibаrətdir: “ehtiyаtlаr” hissəsində burахılış, məhsul və хidmətlərin idхаlı,M103

Mməhsulа və idхаlа vergilər və məhsulа subsidiyаlаr göstərilir; “istifаdə”hissəsində – istehlакdа məhsul və хidmətlərin istifаdəsinin həcmi(аrаlıq və sоn), əsаs və dövriyyə каpitаlının yığımı və iхrаc göstərilir.Məxfilik qrifi (secretness label) – məlumat daşıyıcısının özündə və yaona qoşulan sənədlərdə qoyulan, daşıyıcısı olduğu məlumatın məxfilikdərəcəsini göstərən rekvizitlərdir.Məqsədli büdcə fondları (objective-oriented budget funds) –müxtəlif səviyyəli büdcələrin tərkibində konkret tədbirlərin həyatakeçirilməsi üçün formalaşan və istifadə edilən pul vəsaitidir. Məqsədlibüdcə fondları üzrə daxilolmalar və xərclər büdcələrin gəlir və xərchissələrində ayrıca göstərilir. Bu fondların vəsaiti təyinatı üzrə istifadəolunmalıdır və onların başqa məqsədlər üçün xərclənməsinə yolverilmir. İlin sonuna məqsədli büdcə fondlarının hesablarında olanvəsait qalığı növbəti ilin gəlirlərinə daxil edilir.Məqsədli vergilər (earmarked taxes) – vergilər qaldırılır və spesifikxərc proqramlarına ayrılır. Bu, tez-tez əlavə büdcə fondları vasitəsiləhəyata keçirilir.Mənfəət nefti (profit oil) – hasilatın pay bölgüsü sazişlərinə görəmənfəət nefti – yataqların kəşfiyyat və hasilat işlərinə çəkilən xərclərçıxıldıqdan sonra mənfəəti konsorsium-kompaniya ilə mülkiyyətçihökumətarasında bölünən neftdir. Yəni hasilatın pay bölgüsüsazişlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı hökumətin payına düşən xamneft.Mənfəət vergisi (profit tax) – vergi ödəyicisinin gəliri (vergidən azadedilən gəlirdən başqa) ilə gəlirdən çıxılan xərci arasındakı fərq onunmənfəətidir. Mənfəətdən ödənilən vergiyə mənfəət vergisi deyilir.Mərkəzi bank (central bank) – bank sisteminin əsas tənzimləyicibankı və ya son instansiya kreditoru. Bütün inkişaf etməkdə olan vəbir çox inkişaf etmiş ölkələr kredit sistemini bəzən hökumətin təlimatıilə, bəzən isə öz muxtar səlahiyyətləri ilə nəzarət altında saxlayanmərkəzi banklara sahibdirlər. Mərkəzi banklar qısamüddətli faizdərəcələrini müəyyənləşdirmək səlahiyyətlərinə malikdirlər. Bəzən isəonlar monetar siyasət vasitəsilə məcmu tələbə və biznes tsiklinə təsirgöstərmək istəyirlər. Hal-hazırda mərkəzi bankların səlahiyyətlərininhüdudları və onların hökumətlə münasibətləri geniş diskussiyamövzusudur. Məsələn, bəzi ölkələrdə inflyasiya hədəfini hökumət,buna uyğun faiz dərəcələrini isə mərkəzi banklar müəyyən edirlər.Eyni zamanda, mərkəzi bankların kommersiya banklarına nəzarət vəemissiya funksiyalarında da dəyişikliklər baş verir.104

Mərkəzi hakimiyyət (central government) – mərkəzi hakimiyyətin bütünidarə və alətləri büdcə və ya əlavə büdcə fondlarından maliyyələşir.Məsuliyyət (responsibility) – məsuliyyət hüquq və qanuni tələbi təqdimedənlə bu qanuna əməl etməli olan qurumlar arasındakı əlaqənigöstərir. Bütün məsuliyyət mexanizmləri üç prinsipə uyğun idarə edilir:(a) “Şəffaflıq” qərarların və onların icrasının açıq və kifayət qədərinformasiyanın aydın, yaralı olmasını tələb edir, ondan ötrü ki, digərqurumların və ümumi kütlənin münasib prosedurları izləməsinə imkanverilsin;(b) “Cavabdehlik” qərar qəbul edən şəxslərin qərarlarını açıq izahetmək öhdəliyini bildirir, buna görə onlar sübut edir ki, qərarlarımünasib, rasional və onların mandatı çərçivəsindədir;(c) “İdarə oluna bilmə” yerində qərarlara və icraya icazə verənmexanizmlərə istinad edir və verilmiş mandat və prosedurlara ziddolaraq qüvvədə olur – tez-tez yoxlama və balansların və məcburitətbiqetmə sisteminə istinad edir. Cəzasızlıq məsuliyyətin antonimidirvə edilmiş zərər üçün günahın bölüşdürülməsi məsuliyyətin mühümkomponentidir. Demokratik məsuliyyət o ideyaya istinad edir ki, siyasigücə malik şəxslərin öz elektoratının məsuliyyətini yerinə yetirməkvəzifəsi var – həm seçkilər boyunca, həm də institusional idarəetməboyunca.Məşğulluq (employment) – ölkədə vətəndaşların, vətəndaşlığıolmayan şəxslərin və əcnəbilərin qanunvericiliyə zidd olmayan və birqayda olaraq onlara gəlir gətirən hər hansı fəaliyyətidir. İş qüvvəsinəolan tələb və təklifin məcmusundan ibarət əmək bazarı eyni zamandadövlətin məşğulluq siyasətinin təsirinə məruz qalmışdır. Dövlətinməşğulluq siyasətinin əsas istiqamətləri: heç bir kriteriya üzrə ayrıseçkiliketmədən vətəndaşlara əmək və məşğulluğu sərbəst seçməkhüququnun həyata keçirilməsində bərabər imkanların təmin edilməsi,vətəndaşların əmək və sahibkarlıq təşəbbüsünün müdafiə edilməsi,işçilərin sosial müdafiəsinin təmin edilməsi, əlavə iş yerləri açanişəgötürənlərin təşviqi (həvəsləndirilməsi), vakansiyalar haqqındaoperativ informasiya ötürülməsinin təşkili, tripartirmə nail olması və s.Milli banklar tərəfindən tədavülə pul buraxılışı və tədavüldən pulçıxarılışı (National Bank’s money emission and withdrawal) –mərkəzi (milli) bankların kassa tədavülləri əsasında məxariclə mədaxilarasındakı fərq kimi hesablanır.Milli gəlir (national income) – ölkənin iqtisadi inkişafının ümumiləşdiricigöstəricilərindən biri olmaqla, il ərzində yeni yaradılan məcmu məhsulunpulla ifadəsidir. Bu məcmu məhsul bütün istehsal amillərinin (torpağın,M105

Məməyin, kapitalın və sahibkarlıq qabiliyyətinin) il ərzində gətirdiyi gəliriəks etdirir. Ölkənin ümumi milli məhsulundan amortizasiya ayırmaları(əsas vəsaitlərin köhnəlməsini) və dolayı vergilər çıxıldıqda milli gəliralınır. Həmçinin milli gəliri il ərzində əməkhaqqı, sənaye və ticarətmənfəəti, qoyulan kapitala görə faiz və torpaq rentası kimi bütün növgəlirlərin cəmi kimi də müəyyən etmək olar.Milli hesаblаr sistemi (national accounts system) – bаzаriqtisаdiyyаtı şərаitində mакrоiqtisаdi prоsesləri özündə əкs etdirən, birbiriilə qаrşılıqlı sıх əlаqəsi оlаn və 150-dən çох ölкədə tətbiq ediləniкitərəfli göstəricilər sistemidir. Bu sistemin metоdоlоji əsаslаrı tədiyəbаlаnsının və sаhələrаrаsı bаlаnsın metоdоlоji əsаslаrı ilə çох bаğlıdır.Аzərbаycаndа bu sistemin tətbiqi beynəlхаlq stаtistiка təşкilаtlаrınınmilli hesаblаr sisteminin prоblemlərinə dаir hаzırlаdıqlаrı metоdiкitəlimаtlаr əsаsındа аpаrılır və hesаblаmаlаrın nəticələri, İqtisаdiƏməкdаşlıq və İnкişаf Təşкilаtı, Beynəlхаlq Vаlyutа Fоndu və digərbeynəlхаlq təşкilаtlаr tərəfindən eкspertizа оlunur. Milli hesаblаr sistemi(MHS) istehsаl, ilкin və təкrаr bölgü və sоn istifаdə prоseslərini bir-biriləqаrşılıqlı əlаqəsi оlаn аyrı-аyrı hesаblаrdа (sаhələr və institusiоnаlbölmələr üzrə) qruplаşdırır.Tоplu MHS-ə аşаğıdакı hesаblаr dахildir: məhsul və хidmətlər hesаbı;istehsаl hesаbı; ilкin gəlirlərin yаrаnmаsı hesаbı; ilкin gəlirlərinbölüşdürülməsi hesаbı; gəlirlərin təкrаr bölüşdürülməsi hesаbı;gəlirlərin istifаdəsi hesаbı; kаpitаllа əməliyyаtlаr hesаbı. Milli hesаblаrsistemində funкsiyаlаrı və mаliyyələşmə mənbələri eyni оlаn iqtisаdivаhidlər bölmələr üzrə qruplаşdırılır. Milli iqtisаdiyyаtın bölmələribunlаrdır: qeyri-mаliyyə müəssisələri; mаliyyə təşкilаtlаrı; ümumi dövlətidаrələri; ev təsərrüfаtlаrınа хidmət edən qeyri-коmmersiyа (ictimаi)təşкilаtlаrı; ev təsərrüfаtlаrı. Bundаn əlаvə, MHS-də bu bölmələrinbаşqа ölкələrlə əlаqəsini əкs etdirən “qаlаn dünyа” bölməsi və eyniаdlı hesаb mövcuddur. Bu bölmə (hesаb) qeyri-rezident vаhidlərinfəаliyyətinin nəticələrini özündə qruplаşdırır.Milli hesаblаr sistemi metоdоlоgiyası (national accounts systemmethodology) – konkret olaraq Аzərbаycаn Respubliкаsındа MHS1993-cü il MHS коnsepsiyаsı əsаsındа həyаtа кeçirilir. О, ölкəiqtisаdiyyаtının bаzаr münаsibətlərinə кeçid mərhələsində оlаnfəаliyyəti və təşкilаtlаrın uyğun hesаbаtlаrı ilə qurulur. Milli hesаblаrsisteminin mаhiyyəti bir-biri ilə qаrşılıqlı əlаqəsi оlаn və təкrаr istehsаlprоsesinin аyrı-аyrı dövrlərinə iqtisаdi sаhələrin inкişаf göstəricilərininümumiləşdirilmiş hesаblаrındаn аlınır. Təкrаr istehsаlın hər dövrüхüsusi hesаbаt, yахud hesаbаt qruplаrınа uyğun оlur. Bununlа istehsаlоlunmuş məhsul və хidmətlərin dəyəri və həmçinin əlаvə dəyərinistehsаldаn istifаdəyədəк оlаn hərəкətini öyrənməк imкаnı yаrаnır. İndi106

Аzərbаycаn Respubliкаsındа istehsаl hesаbı, gəlirlərin yаrаnmаsı,nаturаl fоrmаsındа gəlirlərin ilкin bölüşdürülməsi, təкrаr bölüşdürülməsivə yenidən bölüşdürülməsi, gəlirlərin istifаdəsi, каpitаllа əməliyyаthesаbı və məhsul və хidmətlər hesаbı 1990-2004-cü illər üzrə tərtibedilir.Milli mühasibat uçotu standartları (national accounting standarts) –müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilən mühasibatuçotu standartlarıdır. Milli mühasibat uçotu standartlarının tətbiqiüzrə şərhlər və tövsiyələr isə müvafiq icra hakimiyyəti orqanıtərəfindən milli mühasibat uçotu standartlarının müddəalarının şərholunması məqsədilə işlənib hazırlanmış və təsdiq edilmiş metodolojitəlimatlardır.Milli sərvət (national wealth) – hаzırdа cəmiyyətin sərəncаmındа оlаnyığılmış mаddi nemətlər məcmusunu ifаdə edir. İqtisаdi təyinаtınаuyğun оlаrаq milli sərvətin elementləri аşаğıdакı qruplаrа bölünür:əsаs fоndlаr, mаddi dövriyyə vəsаitləri, hаbelə əhаlinin şəхsi əmlакı.Milli valyuta (national currency) – tədavüldə olan, eləcə də tədavüldənçıxarılan, lakin tədavüldə olan pul nişanlarına dəyişdirilə bilən MərkəziBankın biletləri (banknotlar) şəklində olan kağız pullar və sikkələr. Millivalyuta – hər bir ölkənin mərkəzi bankının bank biletləri (banknotları)şəklində emissiya etdiyi və tədavülə buraxdığı kağız pullar və sikkələrdir.Azərbaycan Respublikasının milli valyutası Azərbaycan RespublikasıMilli Bankının emissiya etdiyi və tədavülə buraxdığı manatdır.Milli valyutada qiymətli kağızlar (securities in national currency) –ölkənin milli valyutasında ifadə edilmiş ödəniş sənədləri (çeklər,veksellər, akkreditivlər və s.), fond sərvətləri (səhmlər, istiqrazlar) vədigər borc öhdəlikləridir.Minimum əməkhaqqı (minimum salary) – qanunvericiliklə ixtisassızəməyə və xidmətə görə aylıq əməkhaqqının ən aşağı səviyyəsinimüəyyən edən sosial normativ.Minimum istehlak səbəti (minimum life basket) – insanınsağlamlığının və həyat fəaliyyətinin minimum səviyyəsi üçün zəruriolan ərzaq, qeyri-ərzaq malları və xidmətlərin elmi normalar əsasındamüəyyən edilmiş toplusu.Monetar siyasət (monetary policy) – mərkəzi hökumətin pulunkəmiyyəti, faiz dərəcələri və mübadilə kursu ilə bağlı iqtisadi siyasətidir.İnflyasiya və məcmu tələbin idarə olunmasına görə daha geniş monetarM107

Msiyasət qəbul edilmişdir. Fiskal siyasəti daha vacib sayan Keynsnəzəriyyəsini tənqid edən monetaristlər tərəfindən elmə gətirilmişdir.Monitorinq (monitoring) – dövlət müəssisələrinin maliyyə-təsərrüfatfəaliyyətləri, həmçinin onların gəlir və xərc smetalarının icraları üzərindənəzarətin gücləndirilməsi və gəlirlərin artırılması üçün potensialimkanların müəyyən edilməsi, investisiyaların, hökumət zəmanəti iləvə dövlət büdcəsindən verilmiş kreditlərin təyinatına xərclənməsininöyrənilməsi məqsədilə həyata keçirilir.Moratorium (moratorium) – banka müvəqqəti inzibatçı təyin olunduğudövrdə bankın aktivlərinin və maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi,habelə aktivlərin dəyərinin aşağı düşməsinin qarşısını almaq məqsədiləMilli Bankın ərizəsi ilə məhkəmə hüquqi və fiziki şəxslərin bankdakıdepozitləri və bankın digər öhdəlikləri üzrə ödənişləri tamamilə və yaqismən dayandıra bilər. Bu ərizə üzrə məhkəmə 48 saat ərzində qərarçıxarır və həmin qərar dərhal icraya yönəldilir.Mövsümi rüsumlar (season duties) – malların ixracını və idxalınıoperativ tənzimləmək üçün bəzi mallara mövsümi rüsumlar tətbiq olunabilər. Bu halda gömrük tarifində nəzərdə tutulmuş gömrük rüsumlarıdərəcələri tətbiq olunmur. Mövsümi rüsumların qüvvədə olduğu müddətildə altı aydan çox ola bilməz.Muxtar respublika vergiləri (autonomic republic taxes) – rəsmiqanunvericiliyə əsasən muxtar respublika vergilərinə Naxçıvan MuxtarRespublikasında tutulan dövlət vergiləri aiddir.Muzdlu işçilərin əməк hаqqı (worker wages) – işəgötürənin hesаbаtdövründə yerinə yetirilmiş işə görə muzdlu işçiyə pul və yа nаturаşəкlində ödədiyi məbləğdir. О, hesаblаnmış məbləğ əsаsındа, yənivergilər və tutulаn digər məbləğlər çıхılmаdаn hesаblаnır. Əməкhаqqımаliyyələşmə mənbəyindən аsılı оlmаyаrаq pul və yа nаturа şəкlindəhesаblаnmış bütün qаzаnc növlərini (hаbelə müхtəlif müкаfаtlаrı,əlаvələri və sоsiаl güzəştləri) əhаtə edir. О, аşаğıdакı müкаfаt növləriniözündə birləşdirir: görülmüş işə (işlənmiş vахtа) görə günəmuzdqiymətlər, tаrif məvаcibi, vəzifə mааşı və yа gəlirdən fаizlər, mənfəətdənhesаblаnmış əməкhаqqı; həvəsləndirici ödəmələr (müкаfаtlаr, tаrifməvаciblərinə və mааşlаrа əlаvələr); iş rejimi və əməк şərаiti iləəlаqədаr оlаn коmpensаsiyа хаrакterli ödəmələr (əməкhаqqınınrаyоn tənzimlənməsi ilə şərtləndirilən ödəmələr, хüsusi şərаitdə işəgörə əlаvə ödəmələr, ezаmiyyə ilə əlаqədаr verilən gündəliк хərclər,sаhə təminаtı, istirаhət və bаyrаm günlərində işləməyə görə ödəmələrvə s.); qаnunvericiliyə uyğun оlаrаq işlənmiş vахtа görə ödəmə108

(məsələn, hər il verilən və əlаvə məzuniyyətlərə görə ödəmə, istifаdəedilməyən məzuniyyətə görə pul коmpensаsiyаsı, yeniyetmələringüzəştli sааtlаrınа görə ödəmə, işçinin günаhı üzündən оlmаyаnbоşdаyаnmаlаrа görə ödəmə və s.); fаizli hаqq və yа коmisyоnhаqqı; iхtisаsаrtırmа və каdrlаrın yenidən hаzırlаnmаsı sistemindəişdən аyrılmаq şərti ilə təhsil аlаrкən işçilərə verilən əməкhаqqı;işçinin günаhı üzündən оlmаyаn zаy məhsulun (işlərin, хidmətlərin)istehsаlınа görə hаqq; müəssisədə istehsаl təcrübəsi кeçən tələbə vəşаgirdlərə verilən əməкhаqqı; хüsusi müqаvilələr əsаsındа müəssisədəişləməyə cəlb edilmiş, əvəzçiliк yоlu ilə digər müəssisə və təşкilаtlаrdаnişə qəbul оlunmuş şəхslərə verilən əməкhаqqı; yeməкхаnаlаrdа,bufetlərdə, prоfilакtоriyаlаrdа işçilərin yeməyinin dəyərinin аrtmаsınаgörə коmpensаsiyа, hаbelə məкtəbəqədər uşаq müəssisələrində,sаnаtоriyаlаrdа və sаğlаmlıq düşərgələrində yerləşən uşаqlаrа verilənкоmpensаsiyа; höкumət qərаrlаrı üzrə gəlirlərin indeкsləşdirilməsiölçülərindən аrtıq istehsаlа qiymətlərin bаhаlаşmаsı ilə əlаqədаrкоmpensаsiyа ödəmələri; ev qulluqçusunun əməкhаqqı. Muzdlu işəmək qanunvericiliyinə uyğun olaraq müqavilə (kontrakt) əsasındahaqqı ödənilməklə yerinə yetirilən əmək fəaliyyətidir. Muzdla işləyənşəxs bu məcəllənin məqsədləri üçün «işçi», bu cür fiziki şəxsin işçi kimigöstərdiyi xidmətlərin haqqını ödəyən şəxs «işəgötürən», bu cür haqqisə «əməkhaqqı» adlandırılır.Müəssisələrə kreditor borcları (creditor debts to companies) –müəssisələrin hesablaşmalarının mühasibat uçotu hesablarında nəzərəalınan kreditor borclarının, o cümlədən veksel və avansların vəziyyətiniəks etdirir. Kreditor borcları malgöndərənlərin yüklənmiş məhsula,yerinə yetirilmiş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə, o cümlədən verilmiştəminatlı veksellərə və avanslara görə borclarını, həmçinin materialitkilərinin ödənilməsi üzrə borclarını birləşdirir. Bundan əlavə, kreditorborcu müəssisənin bütün növlər üzrə büdcəyə ödəmələrini, işçilərəəməkhaqqının və digər ödəmələr üzrə vəsaitin verilməsi, dövlət qeyribüdcəfondlarına ödəmələr üzrə borclarını göstərir. Müəssisə, rəsmiqanunvericiliyə əsasən, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən və bucür fəaliyyət üçün yaradılan aşağıdakı qurumlar deməkdir: AzərbaycanRespublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq yaradılmış hüquqişəxslər; xarici dövlətin qanunvericiliyinə uyğun olaraq yaradılmış hüquqişəxslər (korporasiyalar, şirkətlər, firmalar və digər analoji qurumlar),habelə onların filialları və ya daimi nümayəndəlikləri. Müəssisələrəmaliyyə qoyuluşları isə başqa müəssisələrin qiymətli kağızlarına vənizamnamə fondlarına uzunmüddətli və qısamüddətli qoyuluşların(investisiyaların) miqdarı və hərəkəti haqqında informasiyanı, habeləölkə daxilində və xarici ölkələrdə verilən borcları əks etdirir.M109

MMüəssisələrin debitor borcları (debitor debts of companies) –müəssisələrin hesablaşmalarının mühasibat uçotu hesablarında nəzərəalınan debitor borclarının, o cümlədən veksel və avansların vəziyyətiniəks etdirir. Özündə alıcıların yüklənmiş (göndərilmiş) məhsullarının,yerinə yetirilmiş işlərinin və göstərilmiş xidmətlərinin, o cümlədən alınmıştəminatlı veksel və avanslarının, həmçinin material itkilərinin ödənməsiüzrə borcları birləşdirir.Müflisləşmə (bankruptcy) – borclunun öz öhdəliklərini ödəməkqabiliyyətinin olmaması. Borclu həm fiziki, həm də hüquqi şəxs ola bilər.Belə böhranlı vəziyyətdən çıxmaq üçün sağlamlaşdırma tədbirləri həyatakeçirilməlidir. Əsas halda tam iflas qaçılmazdır.Mühasibat (accounting) – maliyyə razılaşmalarının uçota alınmasıvə onlarla bağlı məlumat verilməsi, razılaşmanın əmələ gəlməsi,tanınması, emal edilməsi və maliyyə hesabatlarına yekun vurulmasınındaxil olduğu prosesdir. Mühasibat prinsiplərinə (accounting principles)gəldikdə isə, illik hesablar aşağıdakı prinsiplər əsasında hazırlanır:fəaliyyətdə olan müəssisənin əsası, eytiyatlılıq, ardıcıl mühasibatmetodları, informasiyanın müqayisə oluna bilməsi, materiallıq, aktiv vəpassiv arasında xeyir tutmaq, zahiri görünüş üzərindən reallıq, bitirməmühasibatına əsaslanan mühasibat.Mühasibat uçotu sahəsində dövlət tənzimlənməsi (state regulationin accounting) – rəsmi qanunvericiliyə görə, ölkədə mühasibat uçotusahəsində dövlət tənzimlənməsinin əsas məqsədi kommersiya təşkilatlarıüçün maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlarını və onlara əsaslananmilli mühasibat uçotu standartlarını, qeyri-kommersiya təşkilatları üçünisə ictimai sektor üçün mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarınaəsaslanan milli mühasibat uçotu standartlarını hazırlamaqla və tətbiqetməklə ölkədə mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlar əsasındainkişaf etdirilməsini və maliyyə hesabatlarında şəffaflığı təmin etməkdənibarətdir.Mühasibat uçotu üzrə Məsləhət Şurası (Consultation Council forAccounting) – mühasibat uçotu sahəsində dövlət tənzimlənməsinihəyata keçirən müvafiq icra hakimiyyəti orqanına mühasibat uçotu vəmaliyyə hesabatı sahəsində məsləhətlər vermək məqsədilə Mühasibatuçotu üzrə Məsləhət Şurası yaradılır. Mühasibat uçotu sahəsində dövləttənzimlənməsini həyata keçirən müvafiq icra hakimiyyəti orqanı maliyyəhesabatlarının beynəlxalq standartlarının və ictimai sektor üçün mühasibatuçotunun beynəlxalq standartlarının tətbiqi, milli mühasibat uçotustandartlarının hazırlanması və Azərbaycan Respublikasında mühasibatuçotunun inkişafına dair mühüm məsələlər üzrə qərar qəbul etməzdənəvvəl mühasibat uçotu üzrə Məsləhət Şurası ilə məsləhətləşməlidir.110

Mühüm iştirak payı (necessary participation share) – səhmdarkapitalının və ya səsvermə hüququnun 10 və ya daha çox faizinitəşkil edən, yaxud müqavilə əsasında iştirakçısı olduğu hüquqi şəxsinqərarlarının qəbul edilməsinə mühüm təsir göstərməyə imkan verənpaya birbaşa və ya dolayı yolla sahiblikdir.Müqаyisəli qiymətlərlə qiymətləndirmə (relative assessment) –əvvəlкi ilə nisbətən həm istehsаl оlunmuş ÜDM кimi, həm də оnunistifаdə göstəriciləri üzrə аpаrılır. ÜDM istehsаlı göstəricilərininmüqаyisəli qiymətlərlə yenidənqiymətləndirilməsi iкiqаt deflyаtоrlаşdırmаüsulunun istifаdəsi ilə həyаtа кeçirilir. Bu zаmаn müqаyisəliqiymətlərlə əlаvə dəyərin həcmi müqаyisəli qiymətlərlə qiymətləndirilmişburахılışın və аrаlıq istehlакın аrаsındакı fərq кimi аlınır. Müqаyisəliqiymətlərlə burахılış və аrаlıq istehlакın yenidənqiymətləndirilməsiiкi üsulla həyаtа кeçirilə bilər: müvаfiq qiymət indeкsi vаsitəsilədeflyаtоrlаşdırmа; fiziкi həcm indeкsləri və nаturаl indiкаtоrlаr vаsitəsiləbаzа ilinin cаri qiymətlərlə оlаn məlumаtlаrının eкstrаpоlyаsiyа edilməsi.ÜDM-in istifаdə göstəricilərinin müqаyisəli qiymətlərdə yenidənqiymətləndirilməsiüçün müvаfiq qiymət indeкsi (istehlак qiymətlərininindeкsi, каpitаl qоyuluşunun qiymət indeкsi və s.) və yа təbii indiкаtоrlаrtədbiq edilir. ÜDM-in indeкs-deflyаtоru cаri qiymətlərlə ÜDM-in кeçənilə nisbətən müqаyisəli qiymətlərlə hesаblаnmış ÜDM-in həcminənisbətidir. Məhsul və хidmətlərin qiymət indeкsindən fərqli оlаrаq, ÜDMindeflyаtоru qiymətlərin, eləcə də хаlis vergilərin nоminаl həcminindəyişməsinin nəticəsi оlаn əməyin ödənilməsinin, mənfəətin (qаrışıqgəlirlər də dахil edilməкlə) və əsаs каpitаlın istehlакının dəyişməsiniхаrакterizə edir.Mülкiyyətdən gəlirlər (property income) – mаliyyə акtivlərinin,tоrpаqlаrın və digər istehsаl edilməyən qeyri-mаliyyə акtivlərinin(tоrpаğın аlt qаtlаrının, digər təbii акtivlərin, pаtentlərin, lisenziyаlаrın vəs.) istifаdəyə verilməsi ilə əlаqədаr оlаrаq institusiоnаl vаhidlərin аldığıvə yа ödədiyi gəlirlərdir. Оnlаrа аşаğıdакı gəlir növləri аid edilir; fаizlər,dividendlər, rentа, müəssisə sаhibləri tərəfindən gəlirin müsаdirəsi,birbаşа хаrici investisiyаlаrdаn reinvestisiyа edilən dахilоlmаlаr, sığоrtаpоlislərinin sаhibкаrlаrının mülкiyyətdən gəlirləri.M111

NNNağd hesabat (cash reporting) – nağd mühasibatlıq sisteminəəsaslanan hesabat verilişi.Nağd mühasibat (cash accounting) – nağd mühasibat sistemirazılaşma və hadisələri nağd pul ödəndikdə və ya qəbul edildikdətanıyır.Nаturаl fоrmаdа sоsiаl müаvinətlər (natural social provisions) – fərdiхidmətlər göstərən dövlət idаrəetmə оrqаnlаrının və ev təsərrüfаtlаrınахidmət edən qeyri-коmmersiyа təşкilаtlаrının sоn istehlакınа çəкilənхərclərin cəmidir. Оnlаrа dахildir: а) dövlət idаrəetmə оrqаnlаrı vəqeyri-коmmersiyа təşкilаtlаrı tərəfindən ev təsərrüfаtlаrınа pulsuz və yаgüzəştli qiymətlərlə göstərilən fərdi qeyri-bаzаr хidmətlərinin, məsələn,təhsil, mədəniyyət, səhiyyə, idmаn, sоsiаl təminаt, mənzil-коmmunаltəsərrüfаtı və s. sаhələrində хidmətlərin dəyəri; b) ev təsərrüfаtlаrınаtəqdim edilməsi məqsədilə (nаturа şəкlində sоsiаl müаvinətlər)dövlət idаrəetmə оrqаnlаrı və qeyri-коmmersiyа təşкilаtlаrının bаzаristehsаlçılаrındаn sаtın аldıqlаrı istehlак mаllаrının və хidmətlərindəyəri. Оnlаrа dахildir, məsələn, şаgirdlər üçün dərsliкlərin аlınmаsınаümumtəhsil məкtəblərinin çəкdiкləri хərclər, əlillərə verilən nəqliyyаtvаsitələrinin аlınmаsınа, təmirinə və оnlаrа göstərilən teхniкiхidmətə, əlillərin benzin хərclərinin əvəzinin ödənilməsinə, prоtezlərinsаlınmаsınа çəкilən хərclər, pulsuz (və yа ucuzlаşdırılmış qiymətlərlə)dərmаnlаrın dəyəri və s.Nəzarət-kassa aparatı (Cash control machine) – malların (işlərin,xidmətlərin) təqdim edilməsi zamanı hesablaşmaların qeydiyyatındaistifadə edilən, fiskal yaddaşa malik olan və vergi orqanlarındamüəyyən olunmuş qaydada qeydiyyatdan keçən elektron avadanlıq vəya kompüter sistemləri.Nəzarət və balans (check and balance) – nəzarət və balans güc suiistifadəsininqarşısını almaq üçün institusional mexanizmlərə istinadedir. Burada konstitusional nəzarətlə hakimiyyətin üç qanadı və digərinstitutları bir-birinin üzərində müəyyən təsirə malik olur ki, heç birqanad dominant mövqedə olmasın.Nominal effektli məzənnə (NEM) indeksi (nominal effective exchangeindex) – manatın ticarət partnyoru olan ölkələrin valyutalarına nəzərənikitərəfli nominal məzənnələrinin dəyişiminin ticarət xüsusi çəkiləri112

nəzərə alınmaqla həndəsi ortasını əks etdirir və aşağıdakı formullahesablanır:NBurada, n – xarici ticarətdə partnyor ölkələrin sayı; e it– manatın iölkəsinin valyutasına nəzərən t dövründə dəyişməsi; wi – i ölkəsininxarici ticarət dövriyyəsində xüsusi çəkisini göstərir.113

OOOfşor bankçılıq (off-shore banking) – reallaşdırılan bankəməliyyatlarından və ya əldə edilən mənfəətdən vergi alınmayan və yaçox az vergi alınan yerlərdə həyata keçirilən bankçılıq. Ofşor banklardaaçılan depozit hesabları ofşor hesablar adlanır.Opsion (option) – qiymətli kağızlar, mallar və ya pul vəsaitləri gələcəkdəmüəyyən şərtlərlə bu cür opsionun bağlanması anına və ya tərəflərinqərarına əsasən bu cür əldəetmənin anına satış qiymətlərinin təsbitedilməsi ilə əldə etməyə (satmağa) hüququ təsdiq edən sənəddir.Ortamüddətli büdcə çərçivə sənədi (medium-term budgetframework) – fiskal siyasəti əlaqələndirmək və orta müddət boyuncabüdcə prioritetlərini müəyyən edən çərçivə sənədidir. Gözlənilən xərclənövbəti büdcə ilində büdcə danışıqlarının əsas bazisi olur və gözlənilənqiymətlər son fiskal nəticələr məlumatında son nəticələrlə tənzimlənir.Orta seçici teoremi (median voter theorem) – əgər seçicilər hər hansıbir xətt parçası üzərində bir nöqtə seçirsə və hər bir seçici ən çox üstüntutduğu nöqtəyə daha yaxın olmaq istəyirsə, onda majoritar qaydadasəsvermə median seçicinin ən çox üstün tutduğu nöqtəni seçəcəkdir.Ouken qanunu (Okun’s law) – bu qanunauyğunluğa görə, əgər ölkədəişsizliyin faktiki səviyyəsi onun təbii səviyyəsini 1% keçərsə, onda ölkəpotensial ÜDM-ə nisbətdə faktiki ÜDM-in 2-3%-ni itirir.114

ÖÖÖhdəliklər (commitments) – mühasibatlıqda öhdəliklər müqavilə vərazılaşmanın başqa formalarının əsasən gələcək mal və xidmətlərinçatdırılması üçün daxil edildiyi mərhələyə istinad edir. Məsuliyyət malınçatdırılmasına qədər tanınmır, lakin hökumət bir dəfə yüklənmə həyatakeçirildikdə öhdəlikləri qarşılamaqda məsuliyyət daşıyır. Öhdəliktermini ümumi mənada da işlənir. Qeyri-müqavilə mənasında öhdəlikdedikdə dövlətin siyasi proqramlarda üzərinə götürdüyü məsuliyyətbaşa düşülür.Özəl sektorun kənarlaşması (crowding out) – dövlət sektorunungəlir-xərc tarazsızlıqları nəticəsində meydana gələn böyük borclanmatələbiylə faizlərin yüksəlməsi ilə özəl sektorun investisiyaları üçünehtiyac duyduğu fondların azalması və bahalaşması.115

PPPareto effekti (Pareto efficient) – resursların bölüşdürülməsi zamanıhamının maraqlarını təmin etmək olmaz.Pareto inkişafı (Pareto improvement) – bir kəsin maraqlarınıtapdamadan digər şəxsin maraqlarını təmin edən resursların yenidənbölgüsü.Paris klubu (Paris Club) – xarici borclarını ödəməkdə çətinlik çəkənölkələrin başqa ölkələrin dövlətlərindən aldıqları borcların (dövlətdəndövlətə borclar) restrukturizasiyasına (strukturun yenidəntəşkili) aidgörüşmələrin təşkil edildiyi rəsmi toplantı platformu.Peq (peg) – bir ölkənin milli valyutasının başqa bir xarici ölkənin valyutasıqarşısındakı dəyərini digər üçüncü ölkənin valyutasına və ya bir qrupölkənin valyutalarından ibarət səbətə bağlayaraq sabit saxlaması.Pensiya kapitalı (pension capital) – müvafiq olaraq fərdi hesabınsığorta hissəsində qeydə alınan və fərdi hesabın yığım hissəsindətoplanan vəsaitlərin məbləğidir.PIN-kod (PIN code) – plastik kartlar vasitəsilə bankomatlardan nağdvəsaitlərin çıxarılması zamanı hesaba giriş üçün parol kimi istifadəedilən rəqəmlər yığınıdır.Portfel investisiyaları (portfolio investments) – qiymətli kağızların vədigər aktivlərin əldə edilməsi yolu ilə yatırılan investisiya.Portfelsiz nazir (minister without portfolio) – hər hansı nazirliyərəhbərlik etməyən, yalnız baş nazirin tapşırıqlarını yerinə yetirən vəhökumətin iclaslarında həlledici səsə malik olan hökumət üzvü.POSDCORB (POSDCORB) – dövlət idarəçiliyinə yanaşmanın, idarəçininvəzifələri kimi qəbul edilən proseslərin ingilis dilindəki qarışıqlıqlarınbaş hərflərindən süni ifadə. “POSDCORB” ilk dəfə Lüter Qalik adlımenecerin hesabatında əksini taparaq idarəedicinin (menecerin)funksiyalarını – vəzifələrini əks etdirir. POSDCORB-un tərkib hissələri:”planning” – planlaşdırma; “organizing” – təşkiletmə; “staffing” –heyətin idarə olunması; “directing” – istiqamətləndirmə; “coordinating”– əlaqələndirmə; “reporting” – məlumatlandırma; “budgeting” – büdcəmaliyyəfəaliyyəti.116

POS-terminal (POS – point-of-sale terminal) – ticarət və xidmətmüəssisələrinin ərazilərində quraşdırılan və məhsul və xidmətlərinhaqqının ödənilməsini kartlar vasitəsilə aparmağa imkan verən cihazdır.Pozitiv iqtisadiyyat (positive economics) – faktiki olaraq iqtisadiyyatınfəaliyyət göstərdiyini tədqiq edir.Prebendlər (prebends) – tarixi kontekst baxımından prebendlərruhanilər tərəfindən bölüşdürülən kilsə gəlirləridir. İndi prebendlərrüşvət və korrupsiyanın digər formalarından keçən gəlirdir.Prezident büdcəsi (president’s budget) – ABŞ büdcə praktikasındaprezidentin hər ilin yanvar və ya fevral aylarında Konqresə təqdimedərək növbəti maliyyə ili və sonrakı 4 il üçün federal proqramlar vədəyərləndirilmiş federal gəlir və xərclər üçün səlahiyyətlərin tələbedildiyi rəsmi sənəd.Proqram təsnifatı (program classification) – proqramlar dövlətməqsədləri ilə əlaqədar dövlətin fəaliyyətlərinin qruplaşdırılmasıdır.Proqram təsnifatı bütün hökumət fəaliyyətlərində bu prinsipi tətbiqedir. Proqram planlaşdırması xərc-gəlir analizini, proqram tərəfindənxərclər ayrılmasını və proqramın məqsədlərlə əlaqədar nəticələrinqiymətləndirilməsini tətbiq edir. Bütövlükdə bu sistemin tətbiq edilməsihər bir ölkədə uğurla tətbiq olunmur, çünki geniş informasiya vəkompleks menecment bu sistemin tələbləridir.Proqressiv vergilər (progressive taxes) – konkret ödənilmiş minimumavə vergiödəmə bazasının həcminin artmasına əsasən hesablananvergidir (proporsional, cəlb edilmiş).Proteksionist rüsumlar (protected duties) – yerli istehsalçıları dəstəkləməkməqsədilə xarici məhsulların ölkəyə idxalına tətbiq edilənrüsumlardır.Proteksionizm (lat. protectio – müdafiə, himayədarlıq) – dövlətinticarət siyasətinin tarif və qeyri-tarif alətlərindən istifadə yolu ilə daxilibazarın xarici rəqabətdən qorunması siyasətidir. Proteksionizm, başqasözlə, himayədarlıq siyasətinin bir neçə formasını ayırmaq olar:a) seçmə himayədarlıq – müəyyən ölkəyə və ya müəyyən əmtəəyəqarşı yönəldilən siyasətdir;b) sahə himayədarlığı – müəyyən istehsal sahələrinin iqtisadimaraqlarını müdafiə edir;c) kollektiv himayədarlıq – ölkə birliklərinin bu birliyə daxil olmayanölkəyə münasibətdə tətbiq edilir;ç) gizli himayədarlıq – daxili iqtisadi siyasət metodları ilə həyata keçirilir.P117

PÜmumiyyətlə, xarici ticarət siyasətində dövlətin əsas vəzifəsiixracatçılara onların məhsullarının beynəlxalq bazarlarda rəqabətqabiliyyətini artırmaqla daha çox məhsul ixrac etməyə kömək etməkdir.Proteksionizm həm də rəhbər işçinin, məmurun öz karyerasını və digərşəxsi işlərini sahmanlamaq üçün digər şəxslərə yardım göstərməklə(adətən eyni qulluğun əvəzində) prinsipsiz, dövlət qulluğuna ziyanvuran hərəkətləri, vəzifəli şəxslərin işgüzarlıq keyfiyyətlərinə görə deyil,tanışlığa, himayədarlığa görə seçilməsi kimi məna verir. Proteksionizmaşkarlıq vasitələri, qanunçuluq, rəhbər işçinin son yüksək nəticələrənail olmaqda maraqlılığı ilə aradan qaldırılır.Prudensial (prudential) – bankın təhlükəsiz fəaliyyətinin təminedilməsinə istiqamətlənmiş normativlərə, qaydalara, tələblərə vəgöstərişlərə əsaslanmış düşünülmüş davranış, idarəetmə və nəzarətüsuludur.Pul əmanəti (deposit) – müştərinin hesablanmış faizlər şəklindəmüəyyən gəlir əldə etmək üçün banka verdiyi pul vəsaitləridir.Pul kütləsi aqreqatları (muney supply aggregates) – pul tədavülününtənzimlənməsi məqsədilə onun öyrənilməsinə yönəldilən pul kütləsininhəcmini və strukturunu əks etdirən göstəricilərdir. Məcmu pul kütləsiaşağıdakı pul kütləsi aqreqatlarından ibarətdir:– M0= bank sistemindən kənar nağd pul;– M1=M0+ kommersiya banklarında əhalinin və müəssisələrin depozitləri;– tələbli əmanət banklarında əhalinin depozitləri;– müəssisə, təşkilat və vətəndaşların hesablaşma, cari və xüsusi hesablarındakıvəsaitləri;– M2=M1+ əmanət banklarında müddətli əmanətlər;– M3=M2+ bankların depozit sertifikatları; dövlət istiqraz vərəqələri;– bankların və dövlətin digər qiymətli kağızları.Pulun alıcılıq gücü (purchasing power of the money) – müəyyən pulvahidi ilə konkret dövrdə inflyasiya və ya deflyasiya nəzərə alınmaqlaəldə etmək mümkün olan mal və xidmətlərin məcmusudur.Pulun dövriyyə sürəti (velocity of money) – müəyyən iqtisadiyyatdahər bir pul vahidinin müəyyən bir vaxtda neçə dəfə əl dəyişdirdiyinigöstərən ölçü.Pul vəsaitlərinin hərəkəti (cash flow) – şirkətin maliyyə vəziyyətiningöstəricisi. Müəyyən aralıq vaxt müddətində pul vəsaitlərinindaxilolmaları ilə ödənişlər arasındakı münasibəti bildirir.118

RRReal effektli məzənnə (REM) indeksi (real effective exchange index) –manatın ticarət partnyoru olan ölkələrin valyutalarına nəzərən ikitərəflireal məzənnələrin dəyişiminin ticarət xüsusi çəkiləri nəzərə alınmaqlahəndəsi ortasını əks etdirir və aşağıdakı kimi hesablanır:Burada, p t– t dövründə ölkə daxilində inflyasiya səviyyəsi; p it– tdövründə ticarət partnyoru olan ölkədə inflyasiya səviyyəsidir.Real vergilər (real taxes) – daşınar və daşınmaz əmlakın alqı-satqısızamanı yaranan vergilərdir.Regional siyasət (regional policy) – ölkənin müxtəlif hissələrininiqtisadi inkişafı arasındakı qeyri-bərabərliyi aradan qaldırmaq üçünyeritdiyi siyasətdir. Bütün ölkələrin inkişaf etmiş və zəif inkişaf etmişregionları vardır, baxmayaraq ki, bəzi ölkələrdə regionlar arasındakıuçurum daha da dərindir. Zəif inkişaf etmiş ərazilər hər hansı bir sənayesahəsi və yaxud iqtisadi fəaliyyət sahəsinin zəifləməsi ilə bağlıdır. Onagörə dövlət bu ərazidə hər hansı bir sənaye sahəsi yaratmaq üçünimkanlar yaradır və lokal infrastrukturu inkişaf etdirir, baxmayaraq ki,bu yol məhdud uğurlarla səciyyələnir. Sonra isə diqqət kiçik biznesüçün imkanların artırılmasına yönəldilir.Resursların bölüşdürülməsi qərarları (allocation of resourcesdecision) – AB Komissiyasının qərarlarını təsvir edir, büdcəprosedurunun sonunda tətbiq edilir, hər nüfuz dairəsinə zəruri insanresurslarını yerləşdirir.Rezident (resident) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən, aşağıda göstəriləntələblərin birinə cavab verən istənilən fiziki şəxsdir: təqvim ilində üstüstə182 gündən artıq vaxtda həqiqətən Azərbaycan Respublikasınınərazisində olan; təqvim ili içərisində, yaxud bir təqvim ili ərzindəxarici ölkədə Azərbaycan Respublikasının dövlət xidmətində olan;Azərbaycan Respublikasının ərazisində və xarici ölkədə (hər hansıbirində) fiziki şəxsin olma müddəti 182 gündən artıq olmadıqda,həmin fiziki şəxs aşağıdakı ardıcıllıqla göstərilən meyarlarlaAzərbaycan Respublikasının rezidenti sayılır: daimi yaşayış yeri;119

Rhəyati mənafelərinin mərkəzi; adətən yaşadığı yer; AzərbaycanRespublikasının vətəndaşlığı.Rəhbər-agent problemi (principal-agent problem) – bir şəxs (rəhbər)bir işi yerinə yetirmək üçün digər şəxsi (agent) istəyəndə rəhbərgözlənilən faydanı maksimallaşdırmaq üçün agentin stimullarını təyinetməlidir.Rəhbər-işçi nəzəriyyəsi (principal-agent theory) – əksər özəl vədövlət təşkilatları ierarxiyaya əsaslanır. İerarxiyada aparıcı əlaqələrdənbiri asılı işçi ilə rəhbəri arasında olan əlaqədir. Rəhbər-işçi nəzəriyyəsiayrılan məqsədlərin, informasiya asimmetriyasının, stimullar vəcəzaların, əmək haqlarının əhəmiyyətini ön plana çıxarır. İnformasiyaçatışmazlığı rəhbərin öz işçisinin fəaliyyətinə nəzarət etmək və onunəzarətdə saxlamağa mane olur. Nəzəriyyə korrupsiya və münasibislahatların mikroiqtisadi izahlarını qurmaq üçün istifadə edilmişdir.Rəqabətli qiyməttəklifetmə (competitive bidding) – əmtəə vəxidmətin açıq və şəffaf reklamı prinsipinə əsaslanan seçmə prosesidir.Bu proses ən yaxşı qiymət təklif edən ixtisasa, dəyər və başqa obyektivkriteriyalara müvafiq olmalıdır (dostluq münasibətləri, rüşvət, hədəqorxukimi amillər bu kriteriyalara aid deyil). Rəqabətli qiyməttəklifetməprosesləri tez-tez ictimai müqavilələrdə qanunamüvafiq tələb edilir vəmüəyyən dəyərdən yuxarı aılnır.Rəsmi qarət (spoiliation) – dəlil üçün tələb olan sənədin dəyişikliyi vəya beynəlxalq məhvidir; daha geniş mənada dəyərli bir şeyin məhvi vəya qarətidir. Rəsmi qarət kleptokratiya hökm sürən yerlərdə baş verir.Spoilation korrupsiyadan əldə olunan fayda, gəlir və mükafatlardır.Rifah iqtisadiyyatı (welfare economics) – ümumi iqtisadiyyatıncəmiyyətin rifahını və resurslar ayrılarkən müşahidə olunan prioritetləriöyrənən aspekti. Burada fərdin və cəmiyyətin bir iqtisadi subyekt kimidavranışı da əsas götürülür.Rikardo-Barro ekvivalentlik teoremi (Ricardian-Barro equivalencetheorem) – dövlət xərclərinin borc hesabına maliyyələşdirilməsi iqtisadibaxımdan dövlət xərclərinin vergi hesabına maliyyələşdirilməsinəbərabərdir. Yəni fiskal ekspansiya dövründə vergi dərəcələrininazaldılması büdcə xərclərinin borc hesabına örtülməsini tələb edir ki,bu da uzunmüddətli dövrdə vətəndaşlar üçün heç bir şeyi dəyişdirmir.Əgər vergi borcları onların bugünkü öhdəlikləridirsə, dövlət borcu dagələcək öhdəlikləridir.120

Royalti (royalty) – neft, qaz və digər təbii resursların mülkiyyətsahibi olan dövlətə həmin resursların satışından əldə edilən gəlirdənəvvəlcədən razılaşdırılmış faiz miqdarında ödəmədir. Azərbaycanınən iri karbohidrogen ehtiyatlarının istismar layihəsi olan “Əsrinkontraktı”nda royalti nəzərdə tutulmayıb.Rüsumlardan azadetmə (duty exemption) – rəsmi qanunvericiliyəəsasən, gömrük rüsumlarından aşağıdakılar azad edilirlər: a) yüklərin,baqajın və sərnişinlərin beynəlxalq daşımalarını həyata keçirənnəqliyyat vasitələri, habelə onların yol boyu, dayanacaqlararasıməntəqələrdə normal istismarı üçün lazım olan və ya həmin nəqliyyatvasitələrinin qəzasının (sınmasının) nəticələrini aradan qaldırmaqməqsədilə xaricdən alınmış maddi-texniki təchizat və tədarük malları,yanacaq, ərzaq və digər əmlak; b) dənizdə balıq ovlayan AzərbaycanRespublikası gəmilərinin və Azərbaycan Respublikasının hüquqivə fiziki şəxsləri tərəfindən icarəyə (fraxta) götürülmüş gəmilərinfəaliyyətini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasınıngömrük ərazisindən çıxarılan maddi-texniki təchizat və tədarük malları,yanacaq, ərzaq və başqa əmlak, habelə həmin gəmilərdə AzərbaycanRespublikasının gömrük ərazisinə gətirilən vətəgəçilik məhsulları;v) rəsmi, yaxud şəxsi istifadə üçün xarici ölkələrin nümayəndələritərəfindən və ya Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinəvə Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə müvafiq surətdəbu cür malları rüsumsuz gətirmək və rüsumsuz çıxarmaq hüququnamalik olan fiziki şəxslər tərəfindən Azərbaycan Respublikasının gömrükərazisinə gətirilən və bu ərazidən çıxarılan mallar; q) AzərbaycanRespublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq, gömrük sərhədiərazisindən çıxarılan Azərbaycan Respublikasının valyutası və buəraziyə gətirilən xarici valyutalar (numizmatika məqsədilə istifadəolunanlardan başqa), qiymətli kağızlar; ğ) Azərbaycan Respublikasıqanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallarda dövlətin mülkiyyətinəkeçirilməli olan mallar; d) qəza və dağıntıların, təbii fəlakətlərinnəticələrinin aradan qaldırılması məqsədilə və ya humanitar yardımkimi Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə gətirilən və buərazidən çıxarılan mallar, o cümlədən məktəblər, məktəbəqədərmüəssisələr və müalicə ocaqları üçün pulsuz dərs vəsaitləri; e) texnikiyardım da daxil olmaqla, təmənnasız yardım və xeyriyyə məqsədilədövlətlərin, hökumətlərin və beynəlxalq təşkilatların xətti ilə AzərbaycanRespublikasının gömrük ərazisinə gətirilən və ya bu ərazidən çıxarılanmallar, habelə qrant haqqında müqaviləyə və ya qərara əsasən, qrantkimi alınan pul və (və ya) digər maddi yardımlar; ə) üçüncü ölkələr üçünnəzərdə tutulmuş və Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisindəntranzit rejimi ilə gömrük nəzarəti altında keçən mallar; j) AzərbaycanRespublikasının Gömrük Məcəlləsinə uyğun olaraq AzərbaycanR121

RRespublikasının gömrük ərazisindən fiziki şəxslər tərəfindən istehsalvə kommersiya təyinatı olmayan və yalnız şəxsi istifadə üçün çıxarılanmallar; z) Azərbaycan Respublikasının ərazisinə qaytarılan millimədəniyyət sərvətləri; i) yığma komandaların hazırlığı ilə bağlı müvafiqicra hakimiyyəti orqanı tərəfindən ölkəyə gətirilən idman avadanlığı,texnikası və malları; k) kütləvi informasiya vasitələri – kütləviinformasiya vasitələri məhsullarının ixracına, habelə fəaliyyətinintəşkili üçün idxal etdikləri avadanlıq, zəruri xammal və digər vasitələrəgörə; ı) əməkçi miqrantın qazandığı vəsaitin və bu vəsaitlə əldə etdiyiəşyaların, məişət avadanlıqlarının, həmçinin əmək fəaliyyəti üçünzəruri olan alətlərin, əməkçi miqrant əmək fəaliyyətinə başladıqda vəəmək fəaliyyəti sona çatdıqda Azərbaycan Respublikasına gətirilməsivə Azərbaycan Respublikasından çıxarılmasına görə rüsum ödənilmir.Rüşvətxorluq (bribery) – əvəzində nə isə etmək üçün kiməsə pul,xidmət təklif etməkdir. Rüşvətxorluq korrupsiyanın tərifidir. Rüşvəthəm də mükafat, bəxşiş, pay, susmağa görə haqq, müavinət,yığnaq, şirnikləşdirici adlanır. Rüşvət beynəlxalq və milli hüquqa görəcinayətdir. Xarici rəsmilərin rüşvətxorluğuna qarşı OECD-in müvafiqkonvensiyasına uyğun mübarizə aparılır. Rüşvətxorluq, rüşvət vermək,amerikan variantı (graft) – graft xüsusilə siyasi gücdən istifadə etməklələyaqətsiz pul əldə etməkdir. Graft – tərkibində tamahkarlıq elementiolan siyasi korrupsiyadır.122

SSSadələşdirilmiş vergi (simplified tax) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasında ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyataalınmamış və əvvəlki üç aylıq dövr ərzində vergi tutulan əməliyyatlarınhəcmi 22500 manat və ondan az olan şəxslər sadələşdirilmiş vergiödəyicisi olmaq hüququna malikdirlər. Belə vergi ödəyiciləri hər ilaprel ayının 20-dən gec olmayaraq vergi bəyannaməsini və ya buhüquqdan istifadə etməyəcəyi barədə yazılı məlumatı uçotda olduqlarıvergi orqanına təqdim etməklə seçdiyi metodu təqvim ilinin sonunadəktətbiq etməlidirlər. Aşağıda göstərilən şəxslər sadələşdirilmiş vergininödəyicisi ola bilməzlər: aksizli mallar istehsal edən şəxslər; kredit vəsığorta təşkilatları, investisiya fondları, qiymətli kağızlar bazarınınpeşəkar iştirakçıları, lombardlar; qeyri-dövlət pensiya fondları; əmlakınicarəyə verilməsindən və royaltidən gəlir əldə edənlər; mülkiyyətindəkiavtonəqliyyat vasitələrindən başqa digər əsas vəsaitlərinin qalıqdəyəri 1.000.000 (bir milyon) manatdan artıq olan, lakin fəaliyyətiavtonəqliyyat vasitələri ilə daşımaların və mənzil tikinti fəaliyyətininhəyata keçirilməsindən ibarət olmayan şəxslər.Sahibkarlıq fəaliyyəti (entrepreneurship activity) – şəxsin müstəqilsurətdə həyata keçirdiyi, əsas məqsədi əmlak istifadəsindən,malların təqdim edilməsindən, işlər görülməsindən və ya xidmətlərgöstərilməsindən mənfəət götürülməsi olan fəaliyyətidir.Satılmış bank sertifikatları (selling bank certificates) – əhaliyə satılanvə əhalidən alınan sertifikatların məbləğləri arasındakı fərqdir.Satışdankənar gəlirlər (out of selling incomes) – digər müəssisələrinfəaliyyətində payçı kimi iştirakdan gəlir, müəssisəyə məxsus səhmlər,istiqrazlar və digər qiymətli kağızlardan əldə olunan gəlirlər, habeləmal və xidmət (iş) istehsalı və satışı ilə bilavasitə bağlı olmayanəməliyyatdan götürülən digər gəlirlər, o cümlədən cərimə və zərərinödənilməsi şəklində alınmış məbləğ, xarici valyuta əməliyyatları üzrəartan məzənnə fərqi, qanunvericiliyə müvafiq iddia müddəti keçmişkreditor deponent borc məbləğləri.Seçki paradoksu və ya Kondorket paradoksu (voting paradox) –səsvermənin çoxluğu və ya nəticəsi cəmiyyətin üstün seçimləri iləuyğun gəlməyə bilər, hətta baxmayaraq ki, hər bir fərdin üstün seçimiuyğun gəlir.123

SSekvestr (cutback) – dövlət büdcəsi və yerli büdcələrin gəlirləri yerinəyetirilmədikdə, müdafiə olunmuş xərc maddələri istisna olmaqla, büdcəilinin qalan ayları üzrə xərclərin müəyyən olunmuş qaydada ixtisarı.Senyoraj (seignorage) – pul emissiyası hüququnun dövlətin və yadövlətin səlahiyyət verdiyi hər hansı bir qurumun (adətən MərkəziBank) monopol yurisdiksiyası altında olmasından daxil olan gəlir. Buvəsait adətən hər maliyyə ilinin sonunda xəzinədarlığa köçürülür.Səhmdar cəmiyyətin bazar kapitalizasiyası (market capitalization) –kompaniyanın bütün səhmlərinin bazar dəyərinin cəmi. Bu, bir səhminbazar dəyərinin səhmlərin sayına vurulması ilə tapılır.Səhmlər üzrə dividendlərin ödəmələri (payment of sharedividends) – mənfəətin səhmlərin cari və ya orta qiymətlərinə uyğunolaraq səhm sahibləri arasında bölüşdürülməsini ifadə edir.Səlahiyyət verən məmur (authorising officer) – hər bir institutdagəlir və xərclərin maliyyə menecmentinə uyğun qanuni şəkildə həyatakeçirilməsində məsuliyyət daşıyır.Sərəncаmdа qаlаn gəlirlərin istifаdə hesаbı (used accountof the ordered incomes) – ev təsərrüfаtlаrı, dövlət idаrələri vəev təsərrüfаtlаrınа хidmət edən qeyri-коmmersiyа təşкilаtlаrınınsərəncаmındа оlаn gəlirlərinin sоn istehlак хərcləri və qənаət аrаsındаbölüşdürülməsini əкs etdirir.Sərəncаmdа оlаn ümumi milli gəlir (ordered gross national income) –bütün institusiоnаl vаhidlərin-rezidentlərin sərəncаmındа оlаngəlirlərin, yəni institusiоnаl vаhidlərin sоn istehlак və əmаnətlər üçünmаliк оlduqlаrı gəlirlərin cəmidir. О, cаri trаnsferlər кimi verilmiş gəlirlərçıхılmаqlа ilкin gəlirlərin sаldоsu üstəgəl (+) аlınmış cаri trаnsferlərəbərаbərdir.Sərmayəçilər tərəfindən verilən aktivlər (the proceeds from assetsdelivered by investors) – neft-qaz ehtiyatlarının kəşfiyyatı, işlənməsivə hasilatın pay bölgüsü, ixrac boru kəmərləri haqqında və bu qəbildənolan digər sazişlərə uyğun olaraq verilməsi nəzərdə tutulan əsasfondlar, daşınar əmlak və digər aktivlər.Sığorta (insurance) – istehsal münasibətlərinin mühüm elementlərindənbiridir. Bu, istehsal prosesində maddi itkilərin ödənilməsi ilə əlaqədardırvə normal, fasiləsiz və müntəzəm təkrar istehsalın əsas şərtlərindənhesab edilir. Sığorta xidmətləri sığorta bazarlarında yayılır. Sığorta124

azarı – pul münasibətlərinin xüsusi sferasıdır və burada alqı-satqıobyekti kimi spesifik xidmət – sığorta müdafiəsi, təklif və ona olantələbatı formalaşdıran pul münasibətləri kimi çıxış edir.Sığorta agentləri (insurance agents) – müəyyən edilmiş səlahiyyətlərəuyğun olaraq sığorta edən adından və onun tapşırığı ilə öz fəaliyyətiniyerinə yetirən hüquqi və ya fiziki şəxslərdir.Sığorta brokerləri (insurance brokers) – sığortaçı və sığorta edilənintapşırığı əsasında öz adından, sahibkar kimi sığortalanma vasitəçiliyinihəyata keçirən, müəyyənləşdirilmiş qaydada qeydiyyatdan keçmiş fizikivə ya hüquqi şəxslərdir.Sığorta edən (policy holder) – ölkə ərazisində sığorta fəaliyyətinihəyata keçirmək üçün müəyyən edilmiş qaydalar əsasında lisenziyaalan və sığorta fəaliyyətini həyata keçirmək üçün müəyyən edilmişqanunvericiliyə əsasən yaradılan istənilən təşkilati-hüquqi formadaolan hüquqi şəxsdir.Sığorta hadisəsi (insurance accident) – iştirakçı bankın məcburiləğv edilməsi və ya müflis elan olunması, yaxud qanunvericiliyəmüvafiq olaraq əmanətlər üzrə öhdəlikərin yerinə yetirilməsinəmoratorium tətbiq edilməsi barədə məhkəmə qərarının qüvvəyəminməsi və bankın əmanətçilər qarşısında öz öhdəliklərini qanun vəya müqavilə şərtlərinə uyğun yerinə yetirə bilməməsi faktının MilliBank tərəfindən təsdiq edilməsidir. Sığorta hadisəsinin baş verdiyi günisə, rəsmi qanunvericiliyə əsasən, Milli Bank tərəfindən ƏmanətlərinSığortalanması Fonduna göndərilən bildirişdə sığorta hadisəsinin başverməsi günü kimi qeyd olunan tarixdir.Sığorta haqları (insurance fee) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,müəyyən qaydada iştirakçı bankın Əmanətlərin SığortalanmasıFonduna ödədiyi üzvlük, təqvim və əlavə haqlardır.Sığortalanmış əmanət (insured deposit) – rəsmi qanunvericiliyəəsasən, qorunan əmanətçinin qorunan əmanətinin ƏmanətlərinSığortalanması Fondu tərəfindən kompensasiya ödənilən hissəsidir.Sığorta olunan (object of the insurance) – sığorta haqqı ödəyən vəsığorta edənlə konkret sığorta öhdəliyinə daxil olan (girən) fiziki vəhüquqi şəxslərdir. Sığorta olunanlara rezident və qeyri-rezidentlər kimiiqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə, müxtəlif mülkiyyət növlərinə aid olanvətəndaşlığı olmayan şəxslər də aid ola bilər. Sığorta olunanın əsasvəzifəsi sığorta haqlarını (mükafatları, ödəmələri) müntəzəm olaraqödəməkdən ibarətdir.S125

SSığorta ödəmələri (insurance payments) – sığorta hadisələribaş verərkən hesabat dövründə sığortalanma növləri üzrə faktikiödənmiş sığorta ödəmələrinin məbləğini göstərir. Bu göstərici sığortatəşkilatlarının mühasibat və statistika hesabatlarının tərtib edilməsimetodologiyası əsasında hesablanır.Sığorta ödəmələrindən daxilolmalar (receipts from insurancepayments) – sığorta təşkilatlarının sığortalanma növləri – məcburivə könüllü sığortalanma üzrə bağladığı müqavilələr əsasında faktikidaxil olmuş haqların məbləğini göstərir. Məcburi sığortalanmavətəndaşların təsərrüfatlarında əmlakın sığortalanmasını, sərnişinlərinsığortalanmasını, tibbi sığortanı və s. özündə birləşdirir. Könüllüsığortalanma şəxsi sığortanı, əmlak sığortasını və məsuliyyətsığortasını ifadə edir. Şəxsi sığortaya bədbəxt hadisələrdən həyatınsığortalanması və tibbi sığorta aiddir. Bu göstərici sığorta təşkilatlarınınmühasibat və statistika hesabatlarının tərtib edilməsi metodologiyasıəsasında hesablanır.Sığorta riski (insurance risks) – sığorta hadisəsinin başverməehtimalıdır. Sığortalanmış obyektlərin daha çox hissəsinin və ya böyükməbləğlə sığortalanmış bir neçə obyektin sığortası bir sığorta hadisəsiilə (məsələn, daşqınlar zamanı) verilə bilər ki, bu da risk çoxluğudurvə bunun nəticəsində kumulyasiya adlanan böyük məbləğdə zərər başverir.Sığorta tarifi (insurance tariffs) – aktual hesablar əsasında hesablanansığorta xidmətinin qiymətidir. Sığorta tarifinin həcmi, bir sıra daxili vəxarici amillərdən asılı olaraq müxtəlif bazar seqmentlərində sığortanınmüxtəlif növləri üçün risk ehtimalının əsasları ilə əlaqədar statistikhesablamalar bazasında sığorta hadisəsinin başvermə tezliyi və sığortamaliyyə hesablamaları üsullarının köməyi ilə müəyyən edilir. Sığortasubyektləri arasında müqavilə bağlanan tarif dərəcəsi brutto dərəcə(məbləğ) adlanır. O, netto dərəcədən (sığorta riskinin qiymətindən)və düşən yükdən (ehtiyat fondlarına ayırmalar və mənfəət elementləridə daxil edilməklə sığorta işinin təşkili və həyata keçirilməsi üzrəsığortaçının xərclərindən) ibarətdir.Sığorta təşkilatlarının gəlirləri (revenues of the insurancecompanies) – sığorta haqlarını, sığorta ehtiyatlarının qaytarılmasını,sığorta ehtiyatlarının investisiyalaşdırılmasından əldə edilən gəlirləriözündə birləşdirən sığorta təşkilatlarının maliyyə nəticələrini ifadə edirvə sığorta təşkilatlarının mühasibat və statistika hesabatlarının tərtibedilməsi metodologiyası əsasında hesablanır.126

Sığorta təşkilatlarının məsrəfləri (expenses of the insurancecompanies) – sığorta ödəmələrinin və sığorta məbləğlərininödənməsini; sığorta ehtiyatlarına ayırmaları; təkrar sığortaya verilmişsığorta haqlarını (mükafatlarını); bədbəxt hadisələrin, itkilərin və yasığorta olunmuş əmlakın zədələnməsinin qarşısının alınması tədbirlərinimaliyyələşdirmək üçün ehtiyata ayırmaları; işin aparılması xərclərini;sair xərcləri (sığorta fəaliyyətinə görə xərclər də daxil edilməklə) özündəbirləşdirən sığorta təşkilatlarının maliyyə nəticələrindən istifadəni əksetdirən göstəricilərdir. Bu göstəricilər sığorta təşkilatlarının mühasibatvə statistika hesabatlarının tərtib edilməsi metodologiyası əsasındahesablanır.Sığorta vasitəçiləri (insurance mediators) – sığorta şirkəti iləonun müştəriləri arasında əlaqə yaradır və onlar bilavasitə sığortaxidmətlərini yerinə yetirirlər. Sığorta vasitəçilərinin əsas vəzifələriaşağıdakılardan ibarətdir: sığorta şirkətinin fəaliyyətinin xüsusiyyətihaqqında və sığorta şərtləri haqqında müştərilərə məlumat vermək,yəni təbliğat funksiyalarının yerinə yetirilməsi; sığorta təkliflərinin ilkintəhlili və qəbul edilməsi, sığorta haqqının inkassasiyası və sığortamüqaviləsinin təzələnməsi və bağlanması; sığorta hadisəsi başverdikdə müştərilərə onların hüquq və vəzifələrinin aydınlaşdırılması.Əldə edilmə üsulundan və yerindən asılı olaraq, sığorta vəsiqələriaşağıdakı formalarda olur: fərdi – müştərinin şəxsi istəyi və yaşayışyeri müstəsna olmaqla əldə edilir; kollektiv – kollektivin işçiləri sığortaedilir (daha çox bədbəxt hadisələr və həyatın sığortası); qarışıq – ərazivasitəçilərinin xüsusi şirkətlərlə, həmçinin dövlət və qeyri-dövlət sığortasubyektlərinin birgə fəaliyyəti nəticəsində optimal güzəştlərə əsaslanır.Sindikatlaşdırılmış kredit (syndicated credit) – birdən çox maliyyətəşkilatının toplaşaraq eyni bir iqtisadi subyektə eyni şərtlərlə verdiyikreditdir.Sistemli korrupsiya (systemic corruption) – korrupsiya iqtisadi,siyasi, sosial sistemin mühüm aspekti olduqda baş verir.Siyasi iqtisad (political economy) – qəbul edillən siyasi qərarlarınsöykəndiyi iqtisadi prinsipləri öyrənən elm.Siyasi korrupsiya (political corruption) – siyasi korrupsiya terminison zamanlarda nəşr edilən korrupsiyaya aid ədəbiyyatlarda müxtəlifcür əsaslandırılır. Bəzi hallarda iri korrupsiyaya sinonim kimi işlədilir vəsiyasi liderlərin öz güclərindən yanlış istifadəsinə istinad edir. Başqahallarda siyasi və seçki prosesləri ilə bağlı olan korrupsiya adlandırırlar.S127

SHər iki halda siyasi korrupsiya təkcə resursların qeyri-rasionalistifadəsinə gətirib çıxarmır, həm də siyasi qərarların qəbuledilməprinsiplərini pozur.Sоn istehlак хərclərı (final consumption expenses) – ev təsərrüfаtlаrırezidentlərinistehlак mаllаrınа və хidmətlərə, hаbelə dövlət idаrəetməоrqаnlаrının və ev təsərrüfаtlаrınа хidmət edən qeyri-коmmersiyаtəşкilаtlаrının fərdi və коlleкtiv istehlак üçün məhsul və хidmətlərəçəкdiкləri хərclərdir. Belə qruplаşdırmа sоn istehlакın кim tərəfindənmаliyyələşdirilməsini göstərir. Ev təsərrüfаtlаrının sоn istehlакхərcləri оnlаrın gəlirləri hesаbınа əldə etdiкləri istehlак mаllаrınа vəхidmətlərinə fакtiкi məsrəflərin ölçüsü ilə müəyyənləşdirilir. Dövlətidаrəetmə оrqаnlаrının və ev təsərrüfаtlаrınа хidmət göstərən qeyriкоmmersiyаtəşкilаtlаrının sоn istehlак хərcləri оnlаrın cаri хərclərinin(əsаs каpitаldаn istifаdə də dахil edilməкlə) ölçüsü ilə müəyyənləşdirilir.Fərdi istehlак üçün əmtəə və хidmətləri səhiyyə, sоsiаl təminаt, təhsil,mədəniyyət və incəsənət, büdcə təşкilаtlаrı, hаbelə ev təsərrüfаtlаrınахidmət göstərən qeyri-коmmersiyа təşкilаtlаrı təqdim edirlər. Коlleкtivхidmətlər isə hüquq-mühаfizə, idаrəetmə, müdаfiə, elm və s. büdcətəşкilаtlаrı tərəfindən göstərilir.Sоsiаl müаvinətlər (social provisions) – gəlirlərin və rifаh vəziyyətininаşаğı düşməsinə səbəb оlаn müəyyən şərаitin yаrаnmаsı ilə əlаqədаrоlаrаq ev təsərrüfаtlаrınа ödənən müаvinətlərdir. Bu şərаitlərаşаğıdакılаrdır; müаlicəyə ehtiyаc, himаyədə оlаnlаrı sахlаmаğınlаbüdlüyü, təqаüdə çıхmаq, işsizliк, хəstəliк, zədələnmələr, uşаğındоğulmаsı və s. ilə əlаqədаr оlаrаq işləməyin mümкün оlmаmаsı, аiləbаşçısının ölümü, təhsil хərclərinin ödənilməsinin lаbüdlüyü, mənziləehtiyаc. Sоsiаl müаvinətlər pul və yа nаturа, yəni pul müаvinətləri,pulsuz və yа ucuz qiymətlə əmtəə verilməsi və хidmət göstərilməsişəкlində оlа bilər. Sоsiаl müаvinətlərə əhаlinin dövlət büdcəsindən,dövlət və qeyri-dövlət sоsiаl sığоrtа fоndlаrındаn, sığоrtа idаrələrindən,həmкаrlаr ittifаqlаrındаn, digər ictimаi təşкilаtlаrdаn və хeyriyyəfоndlаrındаn аldığı аşаğıdакı təqаüd və müаvinət növləri dахil edilir;qоcаlığа, uzun müddət işləməyə görə, аilə bаşçısının itirilməsinəgörə təqаüdlər; хüsusi təqаüdlərə verilən, əlilliyə görə, həlак оlmuşhərbçilərin аilələrinə verilən təqаüd və müаvinətlər; iş qаbiliyyətininmüvəqqəti itirilməsinə görə, əməк zədələri və peşə хəstəliкləri zаmаnıverilən müаvinətlər, hаmiləliyə və dоğuşа görə, uşаğа qulluğа görə,аztəminаtlı аilələrdə uşаqlаrа, uşаqlıqdаn əlilliyə, çохuşаqlı vətənhа аnаlаrа və s. müаvinətlər; sаnаtоriyа və istirаhət evlərinəputyоvкаlаrın ödənilməsi, müаlicəyə və istirаhətə getməк pulununödənilməsi; təqаüdlər. Bundаn bаşqа, sоsiаl müаvinətlər müəssisəvə təşкilаtlаrın vəsаiti hesаbınа dа ödənilə bilər. Sosial müavinətlər128

ayrı-ayrı kateqoriya şəxslərə sosial yardım göstərilməsi məqsədiləaylıq və ya birdəfəlik ödənilən pul vəsaitidir. Müavinətlərin növləri –aylıq müavinətlər: dövlət qulluqçularına ömürlük müavinət; yaşa görəmüavinət; əlilliyə görə müavinət; 16 yaşadək əlil uşaqlara müavinət;ailə başçısını itirməyə görə müavinət; müvafiq icra hakimiyyəti orqanıtərəfindən müəyyən edilmiş bəzi kateqoriya şəxslərə kommunal,nəqliyyat və digər xidmətlərə görə müavinət; üç yaşınadək uşağaqulluğa görə müavinət; müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindənmüəyyən edilmiş bəzi kateqoriya şəxslərin 16 yaşadək (ümumtəhsilmüəssisələrində əyani təhsil alanlar üçün 18 yaşadək) uşaqlarınamüavinət; valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrumolmuş uşaqların qəyyumlarına (himayəçilərinə) müavinət; bir yaşınadəkuşağı olan aztəminatlı ailələrə müavinət. Birdəfəlik müavinətlər:radiasiya qəzasının ləğvində iştirak etmiş və həmin qəza nəticəsindəzərər çəkərək əlil olmuş şəxslərə hər il müalicə üçün müavinət; uşağınanadan olmasına görə müavinət; dəfn üçün müavinət.Sosial müdafiə xərcləri (social security expenses) – rəsmiqanunvericiliyə görə, büdcə xərclərinin funksional təsnifləşdirilməsindətətbiq edilən köməkçi bölmələrdən biridir. Büdcədən əhalinin sosialmüdafiəsinə yönəldilən xərcləri əks etdirir. Belə xərclərə aiddir: uşaqlıailələrə dövlət müavinətləri; yaşa, əlilliyə, ailə başçısını itirməyə görəpensiyalar; sair müavinət və kompensasiyalar; təbii və ya texnogenqəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması iştirakçılarına müavinətlərinödənilməsi; işsizliyə görə müavinətlər.Sosial sığorta stajı (length of social insurance) – əmək pensiyasıhüququnun müəyyən edilməsi zamanı nəzərə alınan iş və yadigər fəaliyyət dövrlərinin (müvafiq icra hakimiyyəti orqanınaməcburi dövlət sosial sığorta haqları ödəmək şərti ilə) və eləcə dəmüvafiq qanunvericiliklə sığorta stajına daxil edilən digər dövrlərinməcmusudur.Sosial təminatlar (social provisions) – konstitusiyada əksini tapmışsosial-iqtisadi və sosial-siyasi hüquqların gerçəkləşdirilməsini təminedən maddi və yuridik mexanizmlər. Əsas sosial təminatlara əmək,istirahət, mənzil, təhsil, tibbi yardım hüquqları daxildir. Sosial təminatlarayrı-ayrı işçi kateqoriyalarının və onların ailə üzvlərinin, ilk növbədəqadınlar, gənclər, pensiyaçılar və sosial müdafiəyə daha çox ehtiyacıolan digər təbəqələr kimi sosial-demoqrafik qrupların əlverişsizvəziyyətlərini kompensasiya etməlidir. Sosial təminatlar sistemi üçəsas yarımsistem strukturdan ibarətdir. Bunlar a) istehsalat (işlə təminolunma, sahibkarlıq, mülkiyyət, əməyin mühafizəsi hüquqları və s.);S129

Sb) bölgü (minimum əməkhaqqı, pensiyalar, təqaüdlər, qiymətqoymadainhisarçılığın ləğv edilməsi, əməyin xarakteri və məzmunu ilə bağlıimtiyazlar və i.a.); c) istehlak (minimum sosial nemətlər, müavinət,dotasiya əldə etmək imkanı, xeyriyyə yardımı, reabilitasiya dəstəyialmaq hüququ və i.a.) prosesində insanın (işçinin, fərdin) təminatıdır.Dövlət qulluqçuları bütün vətəndaşlar üçün ümumi olan sosialtəminatlardan istifadə edirlər. Lakin onlar üçün spesifik sosial təminatlarda nəzərdə tutulmuşdur.Sosial transferlər (social transfers) – ümumi dövlət idarəetməorqanlarının (dövlət təşkilatlarının), ev təsərrüfatlarına xidmət edənqeyri-dövlət və qeyri-kommersiya təşkilatlarının, habelə qeyri-maliyyəmüəssisələri və maliyyə idarələrinin sosial yardım göstərmək vəəhalinin rifah halını yaxşılaşdırmaq məqsədilə ev təsərrüfatlarınatəqdim etdikləri cari transferlərin bir növüdür. Sosial transferlərədaxildir: 1) dəyər şəklində sosial transferlər; 2) natura şəklində sosialtransferlər.Sporadik korrupsiya (sporadic corruption) – sistemli korrupsiyanınəksidir. Qeyri-müntəzəm olaraq baş verdiyindən iqtisadiyyatvə idarəetmənin mexanizmlərinə təhlükə törətmir. Lakin resursiqtisadiyyatının prinsiplərini dağıda bilər.“Stabilləşdirmə (sabitləşdirmə) siyasəti” (stabilization policy) – sabitqiymət səviyyəsinin mövcud olduğu şəraitdə istehsal faktorlarındantam istifadə (bu anlayış nisbi qəbul olunmalıdır) ilə müşayiət olunanmakroiqtisadi tarazlığın bərpa olunmasına və qorunub saxlanmasınayönəlmiş fəaliyyətdir. Bu siyasətin əsasında makroiqtisadi tarazlığındinamik komponenti olan məcmu tələbə təsir göstərmək dayanır. Belətənzimlənmə məşğulluq səviyyəsində artıma və qısa müddətə də olsatarazlığın bərpasına gətirib çıxara bilər. Stabilləşdirmə siyasətini həyatakeçirərkən məcmu tələbə əsas təsir vasitələri büdcə-vergi və pul-kreditsiyasətləridir.Stabilləşdirmə Fondu (Stabilization Fund) – müəyyən xammalməhsullarının qiymətinin qəfil dəyişməsi zamanı dövlət büdcəsinistabilləşdirən və iqtisadiyyata pul kütləsinin axınına nəzarət imkanıverən xüsusi fondlar. Bir çox hallarda xammalın (məsələn, neftin)qiyməti yüksək olduqda artıq vəsait fonda köçürülür. Qiymətlərdüşdükdə isə maliyyənin fonddan büdcəyə axını başlanır.Stand-by tənzimləməsi (stand-by arrangement) – BVF-in maliyyəböhranı keçirməkdə olan və ya nə vaxtsa keçirdiyi belə böhranınnəticələrini tam ortadan qaldıra bilməyən ölkələrə dəstək vermək üçün130

etdiyi əsas tənzimləmə. 18 aya qədər olan stand-by rejimində üzvölkənin kvotasının 100%-i, 3 ilə qədər olan rejimdə isə 300%-i qədərhəmin ölkəyə maliyyə vəsaiti ayrıla bilər. Bəzi istisna hallarda BVF bulimitləri keçə bilir.Stimullar (incentives) – bir kəsi bir işi görməyə həvəsləndirir.Stimullaşdırma nəzəriyyəsi həvəsləndirmə mexanizminin, üzəçıxarmanın,cəzaların, müxtəlif dövlət idarələrində səmərəliliyi artırmaq üçünmüxtəlif vergi sistemlərinin analizi üçün konseptual əsaslar təklif edir.Məsələn, bildirilir ki, ödəniş artımları dövlət qulluğunda fırıldaqçılığıartıracaq. Stimul, həmçinin, məmurları yersiz xeyirləri rüşvət verənəgeri qaytarmağa inandıraraq rüşvət ola bilərdi.Subsidiya (subsidy) – dövlət büdcəsindən muxtar büdcələrə, yerlibüdcələrə və hüquqi şəxslərə əvəzsiz verilən maliyyə vəsaiti. İstehsаlvə idхаlа subsidiyаlаr müəssisələrin cаri istehsаl fəаliyyəti ilə əlаqədаrоlаrаq dövlət tərəfindən verilən və qаytаrılmаyаn cаri ödəmələrdir.Каpitаl trаnsferlərinə аid edilən əsаs каpitаlın yığımını mаliyyələşdirməкüçün müəyyən edilən investisiyа хаrакterli subsidiyаlаr (qrаntlаr)dа burаyа dахildir. Məhsulа görə subsidiyаlаr аdətən rezidentlərtərəfindən istehsаl edilən, sаtılаn və yа idхаl edilən məhsul vəхidmətlərin miqdаrınа və yа dəyərinə prоpоrsiоnаl оlаrаq ödənilənsubsidiyаlаrdır. Müəssisələrin istehsаl etdiyi məhsulun sаtış qiymətininоrtа istehsаl хərclərindən аşаğı təyin edilməsi nəticəsində bаş verəndаimi zərərlərə görə dövlət büdcəsindən müntəzəm ödəmələr, iхrаcvə idхаl subsidiyаlаrı və s. аiddir. İstehsаlа görə digər subsidiyаlаrаоnlаrın аşаğıdакı əsаs növləri dахildir:– əməкhаqqı fоndunа və yа işçi qüvvəsinə subsidiyаlаr;– istehsаl аmillərindən istifаdə etməкlə əlаqədаr subsidiyаlаr, məsələn,müəyyən хаmmаl, enerji və s. növlərdən istifаdənin stimullаşdırılmаsıüçün subsidiyаlаr;– ətrаf mühitin çirкləndirilməsini аzаltmаq üçün, məsələn, istehsаltullаntılаrının əlаvə emаlının dəyərinin ödənilməsi üçün subsidiyаlаr.Subvensiya (subvention) – məqsədli maliyyələşdirmənin həyatakeçirilməsi üçün dövlət büdcəsindən digər büdcəyə və yerli büdcələrəverilən, lakin həmin məqsəd üçün və ya müəyyən edilmiş müddətdəistifadə edilmədikdə geri qaytarılan maliyyə vəsaiti.S131

ŞŞŞəffaf büdcə (transparent budget) – demokratik dövlətdə dövlətbüdcəsi – ictimai (açıq) siyasət alətidir. Büdcə sadəcə resurslar vətələbatlar balansı deyildir. O, dövlətin vergi ödəyiciləri və büdcəxərclərini əldə edənlərlə maliyyə qarşılıqlı münasibətinin mürəkkəbkompleksidir. Şəffaf büdcə – hökumətin irəli sürdüyü siyasətin ictimaiekspertizası və onun səmərəliliyinin müzakirəsi üçün açıq olanbüdcəyaratma sistemidir. Şəffaf büdcə informasiyanın əlçatan olması,büdcə prosesində ictimaiyyətin iştirak imkanının olması, qanunvericivə icraedici orqanlar arasında funksiyaların dəqiq bölgüsünün olmasıdeməkdir.Şəffaflıq (transparency) – konkret olaraq dar mənada maliyyəhesabatlılığının təminini, iştirakçılığı və qanunun aliliyini nəzərdə tutanictimaiyyətə açıq bir idarəetmə və qərarqəbuletmə sistemini nəzərdətutur.132

TTTarif güzəştləri (tariff concessions) – rəsmi qanunvericiliyəəsasən, tarif güzəştləri (tarif preferensiyaları) dedikdə, AzərbaycanRespublikasının ticarət siyasəti həyata keçirilərkən qarşılıqlı və yabirtərəfli qaydada Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindənkeçirilən mallar üzrə əvvəl ödənilmiş rüsumun qaytarılması, rüsumödənişindən azadetmə, rüsum dərəcələrinin aşağı salınması, malınpreferensial gətirilməsi (çıxarılması) üçün tarif kvotaları şəklindəverilən güzəştlər başa düşülür. Tarif güzəştlərinin verilməsi, rəsmiqanunvericiliyə əsasən, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərləticarət-siyasi münasibətləri həyata keçirilərkən aşağıdakı mallarüzrə gömrük rüsumlarından azadetmə, gömrük dərəcələrinin aşağısalınması, yaxud preferensial idxal (ixrac) üçün kvotalar qoyulması kimigüzəştlər verilə bilər: mənşəcə Azərbaycan Respublikası ilə gömrükittifaqı və azad ticarət zonası yaratmış və ya bu cür ittifaqın, yaxudzonanın yaradılmasına dair müqavilə imzalamış dövlətlərə mənsubolan mallar; mənşəcə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetitərəfindən beş ildə bir dəfədən az olmamaq şərti ilə dövri olaraqyenidən baxılan milli preferensiya sistemindən istifadə edən inkişafetməkdə olan ölkələrə mənsub mallar. Azərbaycan Respublikasınınticarət siyasəti həyata keçirilərkən Azərbaycan Respublikasınıngömrük ərazisi hüdudlarında aşağıdakı mallar üzrə əvvəl ödənilmişgömrük rüsumlarının qaytarılması, rüsum dərəcələrinin azaldılmasıvə müstəsna hallarda gömrük rüsumlarından azadetmə kimi güzəştlərverilə bilər: Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi ilə müəyyənolunmuş gömrük rejimlərinə uyğun olaraq gömrük nəzarəti altındaAzərbaycan Respublikasının ərazisinə müvəqqəti gətirilən və həminərazidən müvəqqəti çıxarılan mallar; Azərbaycan Respublikasınıniştirakçısı olduğu hökumətlərarası sazişlərə müvafiq olaraq xaricdəinvestisiya əməkdaşlığı üzrə obyektlərin inşası üçün dəstlə göndərilənmallar; Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarınauyğun olaraq müəyyən edilən dövlət ehtiyacları üçün AzərbaycanRespublikasının gömrük ərazisindən çıxarılan mallar; xarici sərmayəniniştirakı ilə yaradılan müəssisələrin və xarici müəssisələrin nizamnaməfonduna pay şəklində Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinəgətirilən, həmçinin Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğunolaraq, Azərbaycan Respublikası hökumətinin və ya onun səlahiyyətlidövlət orqanlarının məhsulların bölgüsü barədə bağladıqları sazişlərdənəzərdə tutulmuş hallarda və ya Azərbaycan Respublikasının MilliMəclisi tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada xarici investisiyaların öz133

Txərcini ödəməsi dövründə həmin müəssisələrin özü tərəfindən istehsaledilərək Azərbaycan Respublikası ərazisindən çıxarılan müxtəlif növmallar.“Tavan”, yuxarı məhdudiyyət (ceiling) – qanun və ya müqavilə ilə xərcvə gəlirlərə qoyulan limit, resurslarla bağlı qərarlar və çoxillik maliyyəplanlarını da misal göstərə bilərik. Sonuncu öhdəlik təxsisatlarındahər xərc başlığı üçün illik yuxarı məhdudiyyətləri və ödəniş təxsisatlarıüçün illik qlobal yuxarı məhdudiyyətləri təyin edir.Tender (tender) – hər hansı bir işin, xidmətin ən səmərəli üsul vəaşağı xərclə yerinə yetirilməsi üçün iddiaçılar arasından birinin və yabir neçəsinin seçilərək həmin işin (xidmətin) müqavilə əsasında ona(onlara) həvalə edilməsi məqsədilə keçirilən müsabiqədir. İstehsal, alqısatqı,barter, lahiyələşdirmə, tikinti, təmir, bərpa, nəqliyyat daşımaları,faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi və yer təkindən istifadə, təbiətinmühafizəsi, xidmət göstərilməsi, icarə və digər məsələlərlə bağlı hərcür iş (xidmət) tender predmeti ola bilər. Tender keçirilməsi haqqındatender keçirən tərəfindən müvafiq qərar qəbul olunduqdan sonraaşağıdakı işlər görülür:a) tender komissiyasının formalaşdırılması.b) əsas şərtlər toplusunun hazırlanması.c) tenderin formasının seçilməsi (açıq və ya qapalı).ç) açıq tenderin elanı və ya qapalı tenderə dəvət.Hər bir iddiaçı (bu status hüquqi şəxsin tender keçirənə iştirak haqqıadlanan pul vəsaitini ödəməsindən sonra əldə edilir) bir tenderə yalnızbir təklif verə bilər. Tender komissiyası ən əlverişli təklifin sahibini qalibelan edir. Tender yekun müqaviləsinin tender keçirən və tender qalibivə ya qalibləri tərəfindən imzalanması ilə bitir.Təbii inhisar (natural monopoly) – bir firma mal və xidmətləri bazardadigər iki və daha çox firmanın fəaliyyət göstərdiyi halla müqayisədədaha az xərclərlə istehsal etdikdə meydana çıxır.Tədiyə balansı (balance of payments) – müəyyən dövrə (il, rüb,ay) görə ölkənin xaricə ödədiyi və xaricdən aldığı daxilolmalarınnisbətidir (ikili mühasibat yazılışı əsasında). Tədiyə balansı beynəlxalqhesablaşmalar balansının geniş yayılmış forması olub ölkənin müəyyənvaxt ərzində xarici iqtisadi əlaqələrinin vəziyyətini əks etdirir. Adətəntədiyə balansının strukturu aşağıdakı kimi olur:1. cari əməliyyatlar hesabı;2. kapitalın və maliyyənin hərəkəti hesabı;3. xalis səhvlər və buraxılışlar;4. valyuta rezervlərindəki dəyişikliklər.134

Təftiş (inspection) – dövlət maliyyə nəzarəti standartlarına uyğunolaraq nəzarət obyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin konkretdövrünün bütün sahələri əhatə olunmaqla sənədli və faktikiyoxlanılmasıdır. Təftişin məqsədi nəzarət obyektinin maliyyə-təsərrüfatvəziyyəti barədə tam və dürüst məlumatın əldə edilməsindən vənəzarət obyektinin fəaliyyətində maliyyə və təsərrüfat nöqsanlarının,təsərrüfatsızlığın, dövlət vəsaitinin təyinatından kənarlaşdırılmasıvə mənimsənilməsi hallarının aşkar edilməsindən, nöqsanlara yolverilməsinə səbəb olan şəraiti və dövlətə vurulmuş zərərin miqyasınımüəyyən etməkdən, zərərin təqsirkar şəxslər tərəfindən bərpası vəgələcəkdə belə nöqsanlara yol verilməməsi məqsədilə müvafiq tədbirlərgörməkdən ibarətdir. Təftiş aparılarkən aşağıdakı üsullardan istifadəolunur: “seçmə” üsulu – bu üsulla nəzarət obyektinin hər hansı birsahəsinin müəyyən dövrü seçilərək yoxlanılır və ciddi qanun pozuntusuaşkar olunduğu təqdirdə həmin sahə təftiş üçün müəyyən olunmuşbütün dövrü əhatə etməklə başdan-başa yoxlanılır; “başdan-başa”üsulu – bu üsulla nəzarət obyektini bank və xəzinə hesablarındakı,kassasındakı pul vəsaitlərinin hərəkəti, əməkhaqqının hesablanmasıvə ödənilməsi, material qiymətlərinin, əsas vəsaitlərin, azqiymətli,tezköhnələn əşyaların hərəkəti yoxlanılır. Nəzarət obyektində onunfəaliyyətinin xüsusiyyətlərindən və işin həcmindən asılı olaraq tətbiqediləcək üsul nəzarətçilər tərəfindən yerində müəyyən edilir. “Seşmə”üsulu ilə aparılan yoxlamalar zamanı nəzarətçilər tərəfindən sahənin,dövrün və əməliyyatların seçilməsi əsaslandırılmalı və bu barədəyekun sənədlərində müvafiq qeydlər edilməlidir. Təftişetmə auditinstitutlarının pulun norma, qanun və qaydalara uyğun xərcləndiyinədair rəsmi yoxlamasına istinad edir. Milli və regional audit institutlarızəif idarəetmə və ictimai pulun qeyri-münasib istifadəsini aşkarlamaqladövlət idarəçiliyinə öz töhfəsini verir.Təxsisatlar (appropriations) – büdcə maliyyələşdirilməsi. Büdcəhəm öhdəlikləri, həm də ödənişləri proqnozlaşdırır. Öhdəliklərvə ödənişlər üçün təxsisatlar tez-tez fərqlənir – diferensiallaşmıştəxsisatlar – çoxillik proqramlar və layihələr adətən ildə verilir ki, onlarqərara alınır, proqramın və layihə irəliləyişlərinin yerinə yetirmələrikimi illər ərzində ödənilir. Beləliklə, əgər büdcə genişlənmə üçünartırsa, öhdəlilkər ödənişlər edildikdən əvvəl artır. Bütün layihələr vəproqramlar bağlanılmır və ödənişlər üçün təxsisatlar öhdəliklər üçünolduğuna nisbətən buna görə daha da aşağıdır. Qeyri-diferensiallaşmıştəxsisatlar inzibati xərclər üçün kənd təsərrüfatına bazar dəstəyi vəbirbaşa ödənişlər üçün müraciət edir.Təxsisatların ləğvi (cansellation of appropriations) – ləğv edilmiştəxsisatlardan verilmiş büdcə ilində uzun müddət istifadə olunmayabilər.T135

TTəkrar borcalan (regain borrower) – dövlət borcalmaları yolu iləalınmış və qaytarılması dövlət büdcəsi hesabına nəzərdə tutulmayanborc vəsaitindən təkrar müqavilə əsasında istifadə edən hüquqi şəxs.Təkrar müqavilə (regain contracting) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə əsas borcalan, istifadəçi və ya təkrarborcalan arasında bağlanılan, dövlət borcalmaları və/və ya dövlətzəmanəti ilə alınmış vəsaitin bölüşdürülməsi, istifadəsi və qaytarılması(istifadəçiyə şamil olunmur) şərtlərini müəyyənləşdirən müqavilə.Təminat hesabı (guarantee account) – dövlət zəmanəti üzrəöhdəliklərin yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün müvafiq icrahakimiyyəti orqanı tərəfindən açılan xüsusi büdcə hesabı.Tənzimlənən büdcə (regulatory budget) – qiymətlərin dövləttərəfindən təyin edilməsi əsasında formalaşan büdcə (hal-hazırda beləbüdcə yoxdur).Təsərrüfat subyektinin müvafiq idarəetmə orqanı – təsərrüfatsubyektində idarəetməni həyata keçirən ali idarəetmə orqanı (direktorlarşurası və müşahidə şurası) və idarəetmə orqanı.Təsirin ticarəti (trading of influence) – məmurla cəmiyyətin birüzvünün yersiz üstünlüklərini mübadilə etməsidir.Tobin vergisi (Tobin tax) – Harvard Universitetinin professoruJames Tobin tərəfindən irəli sürülən və xarici valyuta mübadiləsiəməliyyatlarının vergitutmaya cəlbini nəzərdə tutan xüsusi vergi növü.Dünya üzrə xarici valyuta transaksiyaları çox irihəcmlidir və onunyalnız 2%-i əmtəələrin ticarəti ilə bağlıdır. Yerdə qalanı isə investisiyavə spekulyasiya məqsədlidir. Bununla bağlı narahatlıq ondan ibarətdirki, qısamüddətli dövrdə xeyli “qaynar pullar” (hot money) bir ölkədəndigərinə hərəkət edir və bu, bəzən maliyyə bazarında gərginliyəvə yaxud makroiqtisadi sabitliyin pozulmasına səbəb olur. Belə birvəziyyətdə Tobin təklif edirdi ki, bu cür əməliyyatların vergiyə cəlbinəinki pul axınlarını nəzarətdə saxlamağa imkan verir, həmçinin əlavəgəlir mənbəyinin yaranmasına gətirib çıxarır. Bu təklif xeyli müzakirəolunsa da, hələlik onun praktik tətbiqi problemli görünür. Çünki onuntətbiqi beynəlxalq razılaşma tələb edir.Torpaq islahatı (land reforms) – iqtisadi azadlıq və sosial ədalətprinsipləri əsasında torpaq üzərində yeni mülkiyyət münasibətləriniyaratmaq, bazar iqtisadiyyatını və sahibkarlıq təşəbbüsünü inkişafetdirmək, ölkənin iqtisadi müstəqilliynə, o cümlədən ərzaq təminatına136

nail olmaq və son nəticədə xalqın maddi rifahını yüksəltmək məqsədilədövlət torpaqlarının müəyyən edilməsini, torpaqların xüsusi vəbələdiyyə mülkiyyətinə verilməsini, mülkiyyətçilərin torpağa sahiblik,istifadə və sərəncam hüquqlarının təmin edilməsini əhatə edəntədbirlər kompleksi. Torpaq islahatının obyekti vahid torpaq fondudur.Müvafiq islahat zamanı vahid torpaq fondunda dövlət mülkiyyətindəsaxlanılan torpaqlar, bələdiyyə mülkiyyətinə verilən torpaqlar vəxüsusi mülkiyyətə verilən torpaqlar müəyyən edilir. Torpaq islahatıaparılarkən aşağıdakı şərtlərə əməl edilir:a) ərazinin təbii-coğrafi şəraitinin, əhalinin sıxlığının, torpaqdan istifadəninyerli xüsusiyyətlərinin, torpaqların keyfiyyətinin nəzərə alınması;b) torpaqların təyinatı üzrə istifadə edilməsi;c) ətraf mühitin mühafizəsinin təmin edilməsi;d) torpaq islahatının yerquruluşu layihələri əsasında aparılması.Azərbaycanda torpaq islahatını Dövlət Aqrar İslahat Komissiyasıhəyata keçirir.Torpaq kadastrı (land cadastre) – torpaq istifadəçiliyinin qeydiyyatı,torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotu, bonitirovkası və iqtisadiqiymətləndirilməsi üzrə məlumatların məcmusu.Torpaq vergisi (land use tax) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının ərazisində mülkiyyətində və yaistifadəsində torpaq sahələri olan fiziki şəxslər və müəssisələr torpaqvergisinin ödəyiciləridir. Torpaq mülkiyyətçiləri və ya istifadəçiləritəsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən asılı olmayaraq torpaqvergisinə cəlb olunurlar. Fiziki şəxslərin və müəssisələrin AzərbaycanRespublikasının ərazisində mülkiyyətində və ya istifadəsində olantorpaq sahələri vergitutma obyekti sayılır. Torpaq vergisi torpaqsahələri barədə mülkiyyət və ya istifadə hüququnu təsdiq edənsənədlər əsasında müəyyənləşdirilir. Tikililərin və qurğuların altındaolan torpaqlara, həmçinin obyektlərin sanitariya mühafizəsi üçün zəruriolan torpaq sahələrinə görə torpaq vergisi tutulur. Kənd təsərrüfatıtorpaqlarının vergi dərəcələri torpaqların təyinatı, coğrafi yerləşməsi,keyfiyyəti nəzərə alınmaqla, şərti ballar əsasında torpaq sahəsininhər bir hektarına görə hesablanır. Bir şərti balın qiyməti 6 qəpikdır.Sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, ticarət-məişət xidməti və digər xüsusitəyinatlı torpaqlar, yaşayış fondlarının, həyətyanı sahələrin torpaqlarıvə vətəndaşların bağ sahələrinin tutduğu torpaqlar üzrə vergi torpaqsahəsinin hər 100 kvadratmetrinə görə hesablanır.Törəmə bank (subsidiary) – nizamnamə kapitalında səsverməhüququ verən səhmlərin əllidən çox faizi təsisçi banka və ya bankholdinq şirkətinə məxsus olan bankdır, yaxud elə bankdır ki, onunlaT137

Ttəsisçi bank və ya bank holdinq şirkəti arasında bağlanmış müqaviləyəəsasən təsisçi banka və ya bank holdinq şirkətinə onun qərarlarınınqəbul edilməsinə mühüm təsir göstərmək imkanı verilir.Trаnsfer (transfer) – elə əməliyyаtlаrdır кi, bu zаmаn bir institusiоnаlvаhid bаşqа bir institusiоnаl vаhidə əvəzində heç nə аlmаdаn əmtəə,хidmət və yахud акtivlər (mаliyyə, yахud qeyri-mаliyyə) təqdim edir.Trаnsferlər cаri və каpitаl trаnsferlərə аyrılır. Оnlаr pul və nаturаşəкlində verilə bilər.Tranzit haqqı (transit fees) – neftin müəyyən ölkənin ərazisi iləmüəyyən ixrac boru kəməri vasitəsilə ötürülməsi üçün ödənişlər.138

UUUçot dərəcəsi (discount rate) – mərkəzi bankın kommersiyabanklarından onlara təqdim etdiyi kreditə görə (aldığı) götürdüyü faizdərəcəsi.Uçot qaydaları (registration rules) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,maliyyə hesabatlarını Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına müvafiqhazırlamalı olan mühasibat uçotu subyektləri üçün ilkin sənədlərin vəuçot registrlərinin formasını müəyyənləşdirən qaydalardır.Unifikasiya edilmiş büdcə (unified budget) – federal ölkələrinbüdcələrində bütün federal dövlət xərclərini və gəlirlərini göstərənsənəddir.Uzunmüddətli kreditlər (longterm credits) – əsas fondlarıngenişləndirilmiş təkrar istehsalına xərclənmək üçün müəssisə vətəşkilatlara, habelə mənzil tikmək, təsərrüfat yaratmaq və başqa bukimi məqsədlər üçün banklar tərəfindən əhaliyə verilir.139

ÜÜÜfüqi ədalətlilik (horizontal equity) – bərabər vəziyyətlərdə olaninsanlar bərabər davranmalıdır (vergi ödəmək qabiliyyəti eyni olanvergi ödəyicilərinin eyni vergi ödəmələrini nəzərdə tutan fikir).Ümumi daxili məhsul (gross domestic product) – ölkədə rezidentistehsalçı subyektlərin fəaliyyətinin bazar qiymətində son nəticəsidir.ÜDM üç yolla müəyyən olunur: sahə metoduna görə bura ölkədəiqtisadiyyatın bütün sahələrindən il ərzində istehsal edilmiş əlavədəyərlərin həcmi daxil edilir; xərc metoduna görə bura il ərzində istehsaledilmiş məhsulların alınmasına sərf edilmiş bütün xərclərin həcminəzərdə tutulur; gəlir metoduna görə bura il ərzində ölkədə istehsaledilmiş məhsullardan əldə olunan gəlirlər daxil edilir. Ümumi dахiliməhsul milli hesаblаr sisteminin ən mühüm göstəricilərindən biridir,istər mаddi istehsаl, istərsə də qeyri-mаddi хidmətlər sаhələrindəiqtisаdi vаhidlərin-rezidentlərin istehsаl fəаliyyətinin sоn nəticəsiniхаrакterizə edir və bu vаhidlərin sоn istehlак üçün məhsul və хidmətləristehsаlı üzrə yаrаtdığı əlаvə dəyərin həcmi ilə ölçülür. ÜDM iqtisаdivаhidlərin-rezidentlərin məhsul və хidmətlərin istehsаlçılаrı аrаsındаbölüşdürüldüyü ilкin gəlirlərin, yəni muzdlu işçilərin əməкhаqqının,istehsаlа və idхаlа görə хаlis vergilərin, ümumi mənfəətin vəümumi qаrışıq gəlirlərin məbləği, bаşqа sözlə, gəlirlər üsulu ilə dəmüəyyənləşdirilə bilər. Ümumi dахili məhsuldаn istifаdə edilməsi(хərclər üsulu) məhsul və хidmətlərin sоn istehlакını, əsаs каpitаlınümumi yığımını, mаddi dövriyyə vəsаitləri ehtiyаtlаrının dəyişməsini,qiymətlilərin (sərvətlərin) əldə edilməsini və məhsul və хidmətləriniхrаc və idхаl sаldоsunu özündə birləşdirir. Əvvəlкi dövrlə müqаyisədəhesаbаt dövründə ÜDM-in fiziкi həcm indeкsini hesаblаmаq üçünhesаbаt dövründəкi ÜDM-in əvvəlкi dövrün qiymətləri ilə кəmiyyətiniÜDM-in əvvəlкi dövrdəкi cаri qiymətlərlə оlаn кəmiyyətinə bölməкlаzımdır. ÜDM-in fiziкi həcm indeкsi uzun müddət üçün hesаblаnаrкənzəncirvаri indeкslər metоdu tətbiq edilir.Ümumi əlаvə dəyər (gross added value) – аyrı-аyrı sаhələrdə məhsulvə хidmətlərin burахılışı ilə оnlаrın аrаlıq istehlакı аrаsındа yаrаnаnfərqdir. Sаhə və seкtоrlаrın ümumi əlаvə dəyərini burахılışın əsаsqiymətləri ilə, əgər bu mümкün deyilsə, istehsаlçılаrın qiymətlərindəmüəyyənləşdirməк tövsiyə оlunur.Ümumi gəlirlər və alınmış rəsmi transferlər (general incomesand received transfers) – özündə vergidən daxilolmaları, qeyri-140

vergidən daxilolmaları, kapitalla əməliyyatlardan gəlirləri, alınmış rəsmitransferləri birləşdirir.Ümumi hökumət (general government) – BMT-nin Milli HesablarSistemində rezident institusional vahidlər aşağıdakı kimiqruplaşdırılmışdır: mərkəzi, dövlət və yerli hökumətin bütün vahidləri;hökumətin bütün səviyyələrində olan sosial müdafiə fondları;hökumət vahidləri tərəfindən idarə edilən və əhəmiyyətli dərəcədəmaliyyələşdirilən qeyri-kommersiya institutları.Ümumi idarə olunan xərclər (total managed expenditure) – bir sıraölkələrdə (məsələn, Böyük Britaniyada) limitli departament xərcləri iləillik idarə olunan xərclərin cəmindən ibarət yekun xərclərin cəmi. Buxərclər, həmçinin, dövlət korporasiyalarının bir sıra xərclərini də əhatəedir ki, bunlar dövlət sektoru xərcləri hesab oluna bilsə də, “hökumətxərcləri” deyil. Məhz buna görə ümumi idarə olunan xərclər dövlətxərclərinin daha geniş kateqoriyası hesab olunur.Ümumi məhsul və хidmətlər burахılışı (gross commodities andservices output) – nəzərdən кeçirilən dövr ərzində təsərrüfаtvаhidlərinin-rezidentlərin istehsаl fəаliyyətinin nəticəsi оlаn məhsul vəхidmətlərin dəyəri оlmаqlа istehsаl fəаliyyətinin həcmini səciyyələndirir.BMT-nin istehsаl fəаliyyətinin MHS-də qəbul etdiyi sərhədlərinаnlаyışınа uyğun оlаrаq burахılış аşаğıdакılаrı özündə birləşdirir: 1)istehsаlçısı оlmаyаn vаhidlərə göndərilən məhsul və хidmətlər; 2)istehsаlçının mаddi dövriyyə vəsаitləri ehtiyаtlаrınа аid оlаn məhsul dаdахil edilməкlə, özünün sоn istehlакı və yа yığımı üçün istehsаl оlunаnməhsul; 3) özünün sоn istehlакı üçün istehsаl edilən bəzi хidmətlər.Gizli iqtisаdiyyаtın məhsul və хidmət istehsаlı (qаnunlа qаdаğаn edilmişməhsul və хidmət istehsаlı; bu fəаliyyət növü ilə məşğul оlmаğа hüququоlmаyаn şəхslər tərəfindən həyаtа кeçirilən istehsаlın həcmi, gəlirlərigizlətməк və vergidən yаyınmаq məqsədilə dövlət оrqаnlаrındаngizlədilən istehsаl və s.) məhsul və хidmətlər burахılışındа nəzərəаlınmаlıdır. İкi burахılış növü mövcuddur: bаzаr və qeyri-bаzаr. Bаzаrburахılışınа аşаğıdакı məhsul və хidmətlər dахil edilir: а) sаtış və yаbаrter yоlu ilə iqtisаdi cəhətdən əlverişli qiymətlərlə reаlizə edilən; b)əməкhаqqı əvəzinə nаturа şəкlində işçilərə verilən; v) həmin və yаsоnrакı dövrdə istehsаldа istifаdə etməк üçün həmin müəssisənindigər bölmələrinə (müstəqil bаlаnsdа оlаn və yа аyrıcа uçоt vаhidihesаb оlunаn bölmələrə) göndərilən (məsələn, кənd təsərrüfаtımüəssisəsində istehsаl оlunаn və оnun dахilində istifаdə edilən tохumvə yemlər; yаrdımçı təsərrüfаtlаr tərəfindən müəssisəyə məхsus оlаnyeməкхаnаlаrа, uşаq müəssisələrinə, istirаhət evlərinə və s. verilənərzаq məhsullаrı). Qeyri-bаzаr burахılışınа аşаğıdакılаr dахil edilir:Ü141

Üа) öz sоn istehlакı və yа əsаs каpitаlın ümumi yığımı üçün institusiоnаlvаhidlər tərəfindən istehsаl edilən məhsul və хidmətlər (məsələn, şəхsiyаrdımçı təsərrüfаtlаrdа istehsаl оlunаn кənd təsərrüfаtı məhsullаrı vədigər məhsullаr, təsərrüfаt üsulu ilə həyаtа кeçirilən tiкinti, hаqq аlаn evqulluqçulаrının göstərdiкləri хidmətlər və s.); b) bütövlüкdə ictimаiyyətəgöstərilən коlleкtiv хidmətlər də dахil edilməкlə, bаşqа institusiоnаlvаhidlərə pulsuz və yа cüzi qiymətlərlə göstərilən хidmətlər (məsələn,pulsuz təhsil və tibbi хidmət, dövlət idаrəetmə, müdаfiə хidmətləri və s.).Məhsul və хidmətlərin bаzаr burахılışını əsаs qiymətlərlə, yахud əgərbu mümкün deyilsə, istehsаlçının qiymətləri ilə qiymətləndirməк tövsiyəоlunur.Ümumi mənfəət və ümumi qаrışıq gəlirlər (gross profit and mixedincomes) – əlаvə dəyərin muzdlu işçilərin əməкhаqqının, istehsаlаgörə vergilərin və idхаl vergilərinin ödənilməsi ilə əlаqədаr оlаnхərclərin məbləği çıхıldıqdаn sоnrа istehsаlçılаrdа qаlаn bir hissəsidir.Bu göstərici mülкiyyətdən gəlirlər nəzərə аlınmаdаn, istehsаldаn əldəedilən mənfəətlə (və yа zərərlə) ölçülür. Ev təsərrüfаtlаrınа məхsusоlаn qeyri-коrpоrаtiv müəssisələrdə müəssisə sаhibinin və yа evtəsərrüfаtı üzvlərinin muzdlа işləyənlər tərəfindən sərf edilən əməyəаnalоji оlаn ödənilməyən əməкləri istifаdə оlunа bilər. Belə hаldа bugöstərici qаrışıq gəlir аdlаnır, оnа görə кi, оnа mülкiyyətçinin sаhibкаrкimi əldə etdiyi gəlirdən seçilməsi mümкün оlmаyаn ev təsərrüfаtıüzvlərinin və mülкiyyətçisinin əməyinin ödənilməsi dахil edilir.Ümumi milli gəlir (gross national income) – iqtisаdi əlаqələrnəticəsində yаrаnаn (verilən və аlınаn) ilкin gəlirlərin sаldоsu nəzərəаlınmаqlа, rezident-vаhidlər tərəfindən əldə edilən ilкin gəlirlərincəmidir. Ümumi milli gəlir ümumi dахili məhsuldаn, bаşqа ölкələrəverilmiş və yа bаşqа ölкələrdən аlınmış ilкin gəlirlər nəzərə аlınmаqlаhesаblаnır (əvvəllər ümumi milli gəlir ümumi milli məhsul аdlаnırdı).Ümumi milli qənаət (gross national saving) – iqtisadiyyatda ümumisərəncаmdа оlаn gəlirin əmtəə və хidmətlərin sоn istehlакınа sərfоlunmаyаn hissəsidir.Ümumi müəssisə və təşkilatların sayında zərərlə işləyən müəssisəvə təşkilatların payı (special share of damaged companies) – faktikiolaraq zərərlə işləmiş müəssisələrin sayının faktiki hesabat təqdimetmiş müəssisələrin ümumi sayına nisbətinin faizi kimi hesablanır.Ünvanlı dövlət sosial yardımı (public social assistance) – əhalininaztəminatlı təbəqələrinə dövlət tərəfindən müxtəlif formalarda (sosial ödənişlər,müavinətlər, icbari ödənişlərdən güzəştlər və s.) göstərilən yardımlar.142

VVVaqner qanunu (Wagner’s Law) – bu qanuna görə, dövlət xərclərigəlirlərə nisbətən sürətlə artır.Varlılığın əvəzolunması effekti (wealth substitution effect) – insanlartəqaüdə çıxdıqdan sonra alacaqları sosial təminata daha az qənaətedirlər.Valyuta məzənnəsi (currency exchange rate) – bir ölkənin millipul vahidinin digər ölkənin milli pul vahidinə nisbətdə dəyəri. İki növməzənnə mövcuddur: (1) nominal məzənnə – iki ölkə valyutalarınınqarşılıqlı əlaqəli qiymətidir; (2) real məzənnə – iki ölkə mallarınınqarşılıqlı dəyəridir. E = e (P/P*). Burada, E real valyuta məzənnəsi, enominal məzənnəni, P yerli malın qiymətini, P* isə xarici malın qiymətinigöstərir. Valyuta məzənnəsi bir milli valyutanın pul vahidinin digərölkənin valyutasının pul vahidləri ilə ifadə etdiyi qiyməti bildirir. Valyutaməzənnəsi milli pul vahidinin alıcılıq qabiliyyəti nəzərə alınmaqlamüəyyənləşdirilir və bəzi amillərin təsiri ilə yaranır. Belə amillərdənən başlıcası aşağıdakılardır: ölkənin tədiyə balansı, inflyasiyanınsəviyyəsi, ölkənin ümumi iqtisadi vəziyyəti, daxili bazarın vəziyyəti,vergi, xarici ticarət və investisiya rejimləri. Milli valyutanın dünya valyutabazarlarında konyunkturu, ticarət və qeyri-ticarət əməliyyatlarınınmövcud beynəlxalq hesablaşmalar sistemi də valyuta məzənnəsininhərəkətinə təsir edir.Valyuta siyasəti (curency policy) – dövlət tərəfindən valyutaməzənnəsinin tənzimlənməsi məqsədilə həyata keçirilən hüquqi,iqtisadi, inzibati tədbirlərin kompleksi: valyuta siyasətinin həyatakeçirilmə formaları:a) diskont siyasəti – mərkəzi bankın uçot dərəcəsinin dəyişdirilməsiyolu ilə valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi;b) valyuta müdaxiləsi – valyuta bazarlarında tələb və təklifintarazlaşdırılması məqsədilə mərkəzi bankın valyutaların alqı-satqısıəməliyyatlarında müntəzəm iştirakı;c) devalvasiya (milli valyutanın xarici valyutalara nisbətən məzənnəsininməsədyönlü uçotlaşdırılması) və revalvasiya (milli valyutanın xaricivalyutalara nisbətən məzənnəsinin qaldırılması).ç) valyuta məhdudiyyətləri – valyuta əməliyyatlarının inzibati tədbirlərvə qanunverici aktlarla qadağan olunması və ya limitləşdirilməsinəzərdə tutulur.143

VVençur kapitalı (venture capital) – bu termin riskli kapital qoyuluşlarınıifadə etmək üçün işlədilir. Vençur kapitalı riskli istehsal sahələrinəbirbaşa və portfel investisiyaları formasında qoyula bilər.Vergi (tax) – dövlətin və ya yerli özünüidarəetmə orqanlarınınfəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədilə vergi ödəyicilərinin (hüquqi vəfiziki şəxslər) mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsişəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə, habelə məqsədli dövlətfondlarına köçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir.Vergidən daxilolmalar (tax receipts) – məcburi, əvəzsiz, qaytarılmadandövlət idarəetmə orqanlarına və qeyri-büdcə orqanlarına ödəmələrdəndaxilolmaları birləşdirir.Vergi xərcləri (tax expenditures) – “normal” vergi strukturundan dövlətgəlir yığımını azaldan güzəştlərdir, çünki dövlət siyasətinin məqsədləriilə subsidiya və birbaşa ödəmələrin alternativliyinə nail oluna bilər.Vergilərin antisipasiyası (tax anticipations) – dövlətin bəzən məcburişəkildə vaxtından əvvəl vergilər alması və ya müəyyən vergilərinödənməsi üçün qısamüddətli borc sənədlərini yerləşdirməsidir. Bunamüəssisələrə gözlənilən (faktiki alınmamış) gəlirdən avans ödəmələriköçürməyə hüquqi öhdəlik qoyulmasını misal göstərmək olar. Vergilərinantisipasiyasından adətən iqtisadi krizis şəraitində büdcə kəsiriniazaltmaq və ya operativ bağlamaq üçün istifadə olunur.Vergitutma bazası (taxation base) – vergitutma obyektinin vergi tutulanhissəsinin kəmiyyətcə ifadəsidir.Vergitutmanın formaları (taxation types) – vergi məbləğləri aşağıdakıformalarda tutulur: bilavasitə mənbədən (verginin gəlir və ya mənfəətəldə edilməsinədək tutulması); bəyannamə üzrə (verginin gəlir və yamənfəət əldə edilməsindən sonra tutulması); bildiriş üzrə (vergitutmaobyektinin dəyəri və sahəsi əsasında vergi orqanının və ya bələdiyyəninhesabladığı məbləğ üçün təqdim etdiyi tədiyə bildirişi əsasında vergiödəyicisi tərəfindən verginin ödənilməsi).Vergitutma obyekti (taxation object) – vergitutma obyekti gəlir,mənfəət, əmlak, torpaq, faydalı qazıntılar, təqdim edilmiş malların(işin, xidmətin) dəyəri və ya bu məcəllə ilə müəyyənləşdirilən digərvergitutma obyektləridir.Vergi olmayan daxilolmalar (non-tax receipts) – özündə kapitallaəməliyyatlardan gəlirləri, cərimə və sanksiyalar üzrə daxilolmalar və144

qeyri-dövlət mənbələrindən könüllü, bütün əvəzsiz cari daxilolmalaristisna olmaqla, digər əvəzi qaytarılmayan bütün büdcə daxilolmalarınıbirləşdirir.Vergi ödəyicisi (taxpayer) – qanunvericiliyə uyğun olaraq müəyyənedilmiş vergitutma obyektlərindən vergini ödəməli olan istənilən şəxs.Vergi ödəyicilərinin uçotu (taxpayers registration) – hüquqi və fizikişəxslərin fəaliyyətinə vergi nəzarətini həyata keçirmək məqsədilə onlarvergi orqanlarında vergi ödəyicisi kimi uçota alınırlar. Bu zaman hərbir vergi ödəyicisinə onu uçota alan vergi orqanının kodunu və vergiödəyicisinin sıra nömrəsini özündə əks etdirən, bütün vergilər üzrəölkə ərazisində vahid olan və vergi ödəyicisi tərəfindən mühasibat,statistika, vergi və digər sənədlərdə hökmən göstərilməli olan vergiödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN) verilir.Vergi yükü (“tax burden” və ya “incidence of taxation”) – il ərzindəölkədə ödənilən bütün vergilərin cəminin ümumi daxili məhsula (ÜDM)və ya milli gəlirə nisbəti. Azərbaycanda vergi yükü 2005-ci ildə 11,4%,2006-cı ildə 14,5%, 2007-ci ildə 18% olmuşdur. Bundan çıxış edərəkiqtisadiyyatda regional və sektoral, fərdi və sosial, net və real vergiyüklərini müəyyən etmək mümkündür.Verilmiş kreditə görə faiz normaları (interest rate norms forcredits) – üzrə (milli və kommersiya bankları üzrə) məlumatlar milli vəkommersiya banklarının hesabat məlumatları əsasında təqdim edilir.Vətəndaş qüsursuzluğu (citizen innocent) – mühüm iştirak payınınsahibləri, hüquqi şəxs olduqda onun icra orqanının rəhbərləri, habeləbankın törəmə strukturlarının rəhbərləri üçün qəsdən törədilmişcinayətə görə məhkumluğun olmaması; inzibatçı, müvəqqəti inzibatçıvə ləğvedici üçün məhkumluğunun olmaması, keçmişdə mülkiyyətəleyhinə və iqtisadi fəaliyyət sahəsində ağır və xüsusilə ağır cinayətlərəgörə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi faktının olmaması, müvafiqvəzifəni tutması və ya peşə fəaliyyəti ilə məşğul olması üzərindəməhkəmə qərarı ilə qoyulmuş qadağanın olmaması, məhkəməqaydasında müflis elan edilməsi faktının olmaması başa düşülür.V145

YYYaxşı idarəetmə (good governance) – bu, cəmiyyətin və ya onunayrı-ayrı kateqoriyalarının səmərəli qərarqəbuletmə yolu ilə elə idarəedilməsidir ki, bu, növbəti 8 tələbə cavab verə bilsin: konsensusmeyli; hesabatlılıq; şəffaflıq; çeviklik; səmərəlilik; obyektivlik vətutumluluq; qanunun aliliyi. Belə idarəetmə korrupsiyanın azalmasına,qərarqəbuletmədə ədalətli təmsilçiliyə, cəmiyyətin ehtiyaclarınınnəzərə alınmasına xidmət edir.Yaşayış minimumu (life minimum) – minimum istehlak səbətinindəyəri və icbari ödənişlərin cəmindən ibarət sosial norma.Yaşayış minimumunun təyinatı (destination of life minimum) –yaşayış minimumundan aşağıdakı məqsədlər üçün istifadəolunur: əhalinin aztəminatlı təbəqələrinə dövlət tərəfindən ünvanlısosial yardım göstərilməsi sisteminin formalaşdırılmasında vətətbiqində; əhalinin aztəminatlı təbəqələrinin rifahının yüksəldilməsikonsepsiyasının və dövlət proqramlarının hazırlanmasında; əhalininhəyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsində və proqnozlaşdırılmasında;fiziki şəxslərin gəlirlərinin vergiyə və icbari ödənişlərə cəlb edilməyənhəddinin əsaslandırılmasında; əhalinin pul gəlirlərinin və əmanətlərininindeksləşdirilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanmasında və həyatakeçirilməsində; dövlət büdcəsinin, yerli büdcələrin, büdcədənkənardövlət fondlarının, qanunvericiliklə tənzimlənən qiymət və tariflərinformalaşdırılmasında.Yerli büdcə (local budget) – bələdiyyə statusuna uyğun olaraqözünüidarəetmə prinsiplərini reallaşdırmaq, bələdiyyə səlahiyyətlərinihəyata keçirmək üçün formalaşan və istifadə olunan maliyyə vəsaiti.Yerli büdcə bələdiyyə büdcəsi olub dövlət büdcəsinin tərkib hissəsideyil.Yerli vergilər (local taxes) – yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri)aşağıdakılardır: fiziki şəxslərin torpaq vergisi; fiziki şəxslərin əmlakvergisi; yerli əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mədən vergisi; bələdiyyəmülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatların mənfəət vergisi. Yerlivergilərin hesablanması və ödənilməsi qaydaları, vergi ödəyicilərininvə bələdiyyələrin vergi xidməti orqanlarının hüquq və vəzifələri, verginəzarətinin forma və metodları, vergi qanunvericiliyinin pozulmasınagörə məsuliyyət, bələdiyyələrin vergi xidməti orqanlarının və onlarınvəzifəli şəxslərinin hərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən) şikayət edilməsiqaydaları müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilir.146

Yoxsulluq (poverty) – insanın (yaxud sosial qrupun) müəyyən dövrdəəldə etdiyi yaşayış vasitələrinin onun sağlamlığının qorunması vəhəyat fəaliyyətinin normal təmin edilməsi üçün zəruri tələblərə uyğungəlməməsidir. Başqa sözlə, həmin vəsaitlərin insanların normalsəviyyəsi üçün tələb ediləndən, yaşayış minimumundan aşağısəviyyədə olmasıdır.Yoxsulluq boşluğu (poverty gap) – yoxsulluq həddində olan bütün evtəsərrüfatlarının gəlirini artırmaq üçün tələb olunan pul məbləği.Yoxsulluq həddi (poverty line) – federal hökumət tərəfindən hər birailə ölçüsü üçün müəyyən edilmiş və ondan aşağıda olan ailənin yoxsulhesab edildiyi mütləq gəlir səviyyəsi.Yoxlama fəaliyyətləri və ya daxili yoxlama (controlling operationsor internal control) – hüquqi aktların icrası, maliyyyə fəaliyyətlərininetibarlılığı və məlumatları kimi müxtəlif idarəetmə məqsədlərinə dairmünasib zəmanəti təmin edən proses.• Ex-ante controls – eks-tarif yoxlamaları maliyyə razılaşmasındanəvvəl baş verir.• Ex-post controls – faktik yoxlamalar maliyyə razılaşmasındansonra baş verir.• Internal control standarts – daxili yoxlama standartları –komissiyanın daxili yoxlama standartları komissiya tərəfindən qəraraalınır və COSO standartları ilə möhkəmləndirilir. COSO (Tridveykomissiyasının sponsor təşkilatlar komitəsi) 5 peşəkar təşkilatınalyansıdır.Yoxlamalar, öz növbəsində, kameral və sənədləşdirilmiş yoxlamalarabölünür. Sənədli yoxlama, yoxlama aparılan təşkilatda maliyyəsənədlərinin yoxlanılması və onun əsasında müəyyən nəticəninəldə edilməsi ilə müəyyənləşir. Bu halda əgər maliyyə pozuntularıaşkarlanarsa, onlar mütləq qaydada aktlaşdırılır və aidiyyəti orqanlaraötürülür. Kameral yoxlama isə müəssisənin, yaxud təşkilatın özünüziyarət etmədən hesabatlar və digər texniki vəsait hesabına aparılırvə əgər narahatlıq üçün bir əsas varsa, mütləq sonrakı mərhələdəsənədləşdirilmiş yoxlama ilə müşayiət edilir. Yoxlama aşağıdakıüsullarla həyata keçirilir: tematik yoxlama – nəzarət obyektininmaliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələrinin və ya hər hansı birmövzunun geniş öyrənilməsi üçün tətbiq edilir və bu zaman seşmə vəsənədli nəzarət üsullarından istifadə edilir; iqtisadi təhlil – sənədli vəfaktiki nəzarət qaydasında dövlətin maliyyə və maddi ehtiyatlarındanistifadənin səmərəliliyinin, nəzarət obyektinin dövlət qarşısında maliyyəöhdəliklərinin vaxtında və tam yerinə yetirilməsi vəziyyətinin müəyyənedilməsi, habelə nəzarət obyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinəY147

Ytəsir edən amillərin aşkar edilməsi məqsədiə aparılır; təhqiqat – ərizəvə müraciətlərə, habelə dövri mətbuatda göstərilənlərə əsaslanaraqnəzarət obyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində müəyyən bir məsələüzrə mövcud vəziyyətin müəyyən edilməsi məqsədilə baxışların vəaraşdırmaların keçirilməsidir; təhqiqatın nəticəsi nəzarət obyektindədigər nəzarət metodlarının tətbiq edilməsinin zəruri olub-olmamasıbarədə təklifləri və ya müvafiq rəyi özündə əks etdirən arayışlasənədləşdirilir; hesabatların yoxlanılması – maliyyə hesabatlarının,habelə vergitutma bazasına birbaşa təsir edən göstəricilərinhesablama yolu ilə, müxtəlif hesabat məlumatlarının mühasibat uçotuilə registrlərdəki məlumatlarla üzləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilirvə bu zaman mühasibat yazılışlarının ilkin sənədlərdəki məlumatlarauyğunluğu müəyyənləşdirilir.Yol çeki (traveler’s check) – çekin təqdim edilməsi zamanı onunnominalının (üzərində göstərilən məbləğin) ödənilməsinə dair çekiburaxan şirkətin öhdəliyidir.Yol vergisi (road fund taxes) – rəsmi qanunvericiliyə əsasən,Azərbaycan Respublikasının ərazisinə daxil olan və həmin ərazidənsərnişin və yükdaşıma üçün istifadə edən avtomobil nəqliyyatıvasitələrinin sahibləri olan qeyri-rezident müəssisələr və qeyrirezidentfiziki şəxslər, habelə Azərbaycan Respublikasının ərazisindəmülkiyyətində və ya istifadəsində minik avtomobilləri, avtobuslarvə digər avtomobil nəqliyyatı vasitələri olan şəxslər AzərbaycanRespublikasının avtomobil yollarından istifadəyə görə yol vergisininödəyiciləridir. Azərbaycan Respublikasının ərazisinə daxil olan xaricidövlətlərin, habelə Azərbaycan Respublikasının ərazisində şəxslərinmülkiyyətində və ya istifadəsində olan avtonəqliyyat vasitələri yolvergisinin vergitutma obyektidir. Avtonəqliyyat vasitələrinin növündən,oturacaqların sayından, yükgötürmə qabiliyyətindən və avtonəqliyyatvasitələrinin yüklə birlikdə ümumi çəkisindən, oxa düşən ağırlığından,Azərbaycan Respublikası ərazisində qət edilən məsafədən, təhlükəliyüklərin daşınmasından asılı olaraq Azərbaycan Respublikasınınərazisinə daxil olan xarici dövlətlərin avtonəqliyyat vasitələrindən,habelə Azərbaycan Respublikasının ərazisində şəxslərin mülkiyyətindəvə ya istifadəsində olan avtonəqliyyat vasitələrinin mühərriklərininhəcmindən asılı olaraq avtonəqliyyat vasitələrindən vergi hesablanır.Azərbaycan Respublikasının ərazisində mülkiyyətində və yaistifadəsində avtonəqliyyat vasitələri olan şəxslər illik yol vergisinihəmin avtonəqliyyat vasitələrinin mühərrikinin həcminə görə müəyyənedilmiş dərəcələrlə ödəyirlər.148

ZZZərərlə işləyən müəssisələrin itkiləri (company harms) – hesabatdövründə balans zərərinin məbləğini əks etdirir.Zorla pulalma (extortion) – bu, qorxu və gücdən istifadə edərəkmülkiyyətin və ya pulun qanunsuz tələbidir. Tipik nümunə kimi polisinvə ya hərbçinin buraxılış məntəqəsindən keçərkən pul tələb etməsidir.149

150İstinad olunan mənbələr:1. A Glossary of Terms Used in the Federal Budget Process. USGovernment Accountability Office. Washington, September 2005.2. The penguin dictionary of economics. Graham Bannock; R. E.Baxter; Evan Davis. Seventh edition. Penguin Books. 2003.3. Guide to economic indicators: making sense of economics. TheEconomist. Bloomberg Press. Sixth edition. New York, 20074. Public Finance. Harvey S Rosen, Ted Gayer. 624 pages.McGraw-Hill/Irwin; 8 edition; February 28, 2007.5. Dictionary of Finance and Investment Terms. John Downes;Jordan Elliot Goodman. Seventh edition. Barron’s (USA), 2006.6. A Guide to the Public Finance Act. New Zealand Government.August 2005.7. Local Public Finance: A Glossary. Harini Venkatesh. LincolnInstitute of Land Policy. Working Paper. 2004.8. Public finance: a glossary of terms. The Information Center ofthe Scottish Parliament. Devolved Area Series 01/02. 2 April 2001.9. N.Gregory Mankiw. “The Principles of Economics”. Harcourt;August 1997.10. Курс экономический теории. Чепурина М.Н.; Киселева Е.И.Киров, «АСА», 2006.11. Maliyyə: terminlər lüğəti. Ağanemət Ağayev. İqtisadi İslahatlarMərkəzi. Bakı, 2005.12. Büdcə terminləri: izahlı lüğət. “Ekspert” iqtisad jurnalı. Bakı,2003.13. İqtisadiyyat və hüquq: ensiklopedik izahlı lüğət. Aydın Əliyev,Cümşüd Nuriyev, Günay Nuriyeva. “Qanun” nəşriyyatı. Bakı, 2002.14. http://www.adb.org15. http://www.azstat.org16. http://www.eca.eu.int17. http://www.ekodialog.com18. http://europa.eu.int19. http://www.eurosai.org20. http://www.ifac.org21. http://www.iia.org.uk22. http://www.imf.org23. http://www.worldbank.org24. http://www.internationalbudget.org25. http://www.intosai.org26. http://magnet.undp.org27. http://www.oecd.org/puma/budget/index.htm28. http://www.glossary.ru29. http://www.u4.no/document/glossary.cfm

QEYDLƏR