Voor God

Kinderen uit de
familie Fehr in de
mennonietenkolonie
Sabinal, 2009
(foto Arlette
Kouwenhoven)
Vier eeuwen migratie van de mennonietenfamilie Fehr
Voor God,
maar niet voor het v
In het noorden van Mexico leeft een orthodoxe gemeenschap die haar wortels heeft in het zestiende-eeuwse
Nederland. Afgezonderd van de buitenwereld leiden tweeduizend mennonieten een godvrezend bestaan
op de uitgestrekte droge akkers, zonder elektriciteit en andere moderniteiten. Antropologe Arlette Kouwenhoven
schreef een familiegeschiedenis die begint in Amsterdam ten tijde van de Reformatie en vervolgens verhaalt
over pionieren in Polen, Oekraïne, Canada en uiteindelijk Mexico. Aan Genealogie vertelt ze over haar onderzoek
voor het boek De Fehrs. Kroniek van een Nederlandse mennonietenfamilie.
Ceciel Huitema
O
p haar keukentafel, waaraan ons gesprek
plaatsvindt, ligt een zelfgemaakt fotoboek
met onder meer oude foto’s van zeventiende- en
achttiende-eeuwse Poolse huizen en boerderijen,
van kinderrijke gezinnen in het negentiende-eeuwse
Zuid-Rusland, volgeladen paardenkarren met verhuiskisten
in Canada uit de periode van begin twintigste
eeuw en zwartgeklede mannen en vrouwen in
Mexico anno 2010. ‘Dit zijn foto’s die ik tijdens mijn
onderzoek tegenkwam of heb gemaakt. Omdat mijn
gastheer in Mexico, David Fehr, en zijn familieleden
mijn Nederlandstalige boek niet kunnen lezen heb ik
mijn verhaal over hun voorouders voor hen samengevat
in een fotoalbum.’
Kouwenhoven begint met te vertellen hoe zij per toeval
hoorde van het bestaan van een ultraorthodoxe
kolonie in Sabinal, Mexico, net over de grens met
Texas. Het was haar man die op reis was in dit deel
van Mexico en hoorde over een kolonie wier bewoners
Nederlandse namen hadden en ‘plaut-dietsch’
spraken (een variant van het Nederduits). ‘“Echt iets
voor jou” mailde hij mij. Het duurde even voordat
Genealogie 18 - 2012 8

ik doorzag wat voor verhaal er achter zat. Met een
beetje googelen kwam er in eerste instantie niet
zoveel informatie naar boven. Toen ik ontdekte dat
hun voorvaderen vier eeuwen geleden uit Nederland
en Vlaanderen waren weggetrokken, besloot ik te
onderzoeken waarom zij ooit weggingen en waarom
zij uiteindelijk in Mexico verzeild raakten’.
Het gaat om een groep mennonieten (of doopsgezinden)
die zichzelf oplegt om, net zoals Christus,
een leven te leiden in dienst van God. Het zijn nazaten
van volgelingen van de Friese kerkhervormer
Menno Simons, wier voorouders in de zestiende
eeuw als ketters werden vervolgd en waarvan velen
Nederland zijn ontvlucht. Wat zij toen niet wisten,
was dat hun vertrek het begin zou zijn van een reeks
van internationale verhuizingen. Kouwenhoven
wilde aan de hand van een familieverhaal laten zien
waarom deze mennonieten naar nieuwe landen
verhuisden en hoe hun levenswijze door de eeuwen
heen veranderde.
‘Mijn belangrijkste drijfveer was toch wel het vinden
van een antwoord op de vraag waarom mensen
(steeds weer) hun vaderland verlaten. Zelf zou ik
nooit weggaan uit Nederland, al houd ik van reizen.
Zeker vroeger was emigratie een risicovolle onderneming.
Je had kans dat je ziek werd, dat je het
economisch niet zou redden of dat je kinderen omkwamen
van de honger, wat ook allemaal gebeurde,
maar zonder dat je terug kon vallen op de steun van
naasten. De keuze was ook definitief. Als je vertrok
betekende dat een voorgoed afscheid van ouders
en familie. Het religieuze aspect in hun migratieoverweging
blijkt belangrijk, anders nam je niet
zulke risico’s . Mijn nieuwsgierigheid komt dus niet
aderland
voort uit mijn eigen familieverhaal, al duikt de naam
Kouwenhoven wel eens op in doopsgezinde kringen.’
Op zoek naar Nederlandse wortels
Kouwenhovens zoektocht begon met het opsporen
van een doopsgezinde familie die in de zestiende
eeuw Nederland verliet en waarvan nazaten tegenwoordig
op de droge steppen van Mexico leven.
‘Toen ik hiervoor belde naar het Mennonite Heritage
Centre (http://www.mennonitechurch.ca/programs/
archives) in Winnipeg, Manitoba, Canada, kreeg ik
een van oorsprong Nederlandse aan de lijn. Zij was
erg geïnteresseerd en nodigde mij uit om af te reizen
naar Winnipeg omdat dat het centrum voor wereldwijde
mennonietenstudies is. Toen dacht ik: “Ja, waarom
ook niet?’’.’ Manitoba is de staat waar een grote
groep mennonieten in 1874 vanuit Zuid-Rusland
aankwam en zich als pioniers vestigde. Hierbij zaten
ook vele van oorsprong Nederlanders, die via Polen in
Rusland waren terechtgekomen.
De door het Heritage Centre aangelegde database
GRANDMA (Genealogical Registry and Database
of Mennonite Ancestry), met meer dan driehonderdduizend
familienamen van Mennonieten en
Hutterieten en hun nageslacht, bracht uitkomst. ‘Uit
ervaring wisten de archivarissen in Winnipeg dat er
maar weinig familienamen uit de database waren
terug te voeren tot het zestiende-eeuwse Nederland.
Dat komt omdat veel archiefmateriaal uit Zuid-
Rusland (de huidige Oekraïne) en Polen in de loop
der tijd verloren is gegaan. Er is een kleine hoeveelheid
Russische archiefstukken bewaard gebleven,
maar dit is vanwege de taalbarrière nog grotendeels
onontgonnen. In het Heritage Center wisten de archivarissen
eigenlijk maar van een naam zeker dat
die terug te voeren was tot die tijd. Dat was de naam
Fehr.’ Een Amerikaan met de naam Fehr had namelijk
zijn stamboom weten terug te voeren op ene Gijsbert
Janszoon de Veer (1556-1615) uit Amsterdam.
De laatste mennoniet in Polen, mevrouw Christine Weilandt-Wiehler
(zittend). Links Arlette Kouwenhoven, auteur van De Fehrs (foto
Arlette Kouwenhoven)
Grafstenen op een verlaten mennonietenbegraafplaats in Polen. De
Stichting Nederland-Polen spant zich in om doopsgezind erfgoed in
Polen te behouden
Genealogie 18 - 2012 9

‘Mijn verhaal
had er ook
heel anders
uit kunnen
zien. Bij elke
verhuizing
waren er
achterblijvers,
die moderniseerden.’
‘Nu was vervolgens de vraag of een familielid van
die uitgedijde familie De Veer/Fehr uiteindelijk vanuit
Canada in Mexico was terechtgekomen. Bij een
verhuizing waren er ook altijd achterblijvers. Die
waren zelfs veelal in de meerderheid. Het vinden
van een Fehr in het Mexicaanse Sabinal leek mij niet
eenvoudig; zij maken geen gebruik van telefoon en
televisie, laat staan van computers met email. Het
Mennonite Heritage Centre hielp mij aan een contact
bij de Mennonite Church Canada (MCC), een vanuit
de kerk geleide organisatie van vrijwilligers die zich
inzet voor geloofsbroeders wereldwijd. Het MCC had
een vrijwilligerspost in Noord-Mexico, waarvandaan
men de diverse mennonietenkolonies bediende.
Iemand van MCC is toen naar Sabinal toe gereden
en heeft voor mij contact gezocht met de leiders van
de kolonie. Heel toevallig bleek de religieus leider
(de ‘oudste’) van Sabinal zelf een Fehr. Ik had hierbij
ontzettend veel geluk, want het is nog maar de vraag
of ik entree in deze afgesloten kolonie had gehad als
iemand anders dan de oudste met een buitenlandse,
vrouwelijke onderzoeker was aangekomen.’
Omdat Kouwenhoven het verhaal van de kolonisten
in Mexico wilde vertellen werkte ze genealogisch
terug in de tijd. Hiermee koos zij voor een bepaalde
lijn in het familieverhaal. ‘Als ik vanuit Gijsbert Jansz
de Veer onderzoek had gedaan – zonder per se uit te
hoeven komen in Mexico – had mijn verhaal er heel
anders uit kunnen zien. Bij elke verhuizing waren
er achterblijvers die moderniseerden. Nazaten van
achterblijvers in Canada zijn bijvoorbeeld rijke industriëlen
geworden.’
Stamvader Gijsbert Jansz de Veer
De familie die Kouwenhoven zou beschrijven was
gevonden. Er was een Gijsbert Janz de Veer uit
Amsterdam. Een van zijn nakomelingen was Jacob
Fehr II. Hij emigreerde in 1874 van Zuid-Rusland naar
Canada. Zijn verre achterkleinkinderen wonen nu
deels in Sabinal. Maar hoe zit nu die migratiegeschiedenis
in elkaar?
‘Aanvullende informatie over stamvader Gijsbert de
Veer vond ik in Nederlands Patriciaat en enkele andere
bronnen bij het Centraal Bureau voor Genealogie.
Gijsbert was koopman in granen in het zestiendeeeuwse
Amsterdam en Danzig. Het Oostzeegebied
diende in die tijd als graanschuur voor Europa en
Nederlanders speelden een grote rol in het handelsverkeer
tussen Danzig en stapelmarkt Amsterdam.
Gijsberts zoon Nicolaas was een rijke koopman,
Oostzeevaarder en bovendien leraar (dominee) in
de doopsgezinde gemeente van Amsterdam. Ook
andere zonen van Gijsbert verdienden goed aan de
graanhandel en hadden zich inmiddels in Danzig
gevestigd. In 1612 besloot Gijsbert Amsterdam te
verlaten en zich definitief bij zijn zoons in Danzig te
voegen. Uit het oudste kerkboek van de zogenoemde
gemeente der Oude Vlamingen bleek dat hij zich
had aangesloten bij een substantiële groep van van
oorsprong Nederlandse en Vlaamse geloofsgenoten
in de Poolse Wisla-delta. ‘Voor mijn onderzoek
naar Nederlandse doopsgezinden in de Wisla-delta
was de correspondentie tussen hen en hun geloofsbroeders
die waren achtergebleven in Amsterdam
en Haarlem van belang. Deze raadpleegde ik in het
Stadsarchief Amsterdam. Ook de bijzondere collectie
Doopsgezinden van de Amsterdamse universiteitsbibliotheek
aan de Oude Turfmarkt was een
interessante bron voor onderzoek naar doopsgezinde
emigranten.’
De gemeente waar Gijsbert zich bij aansloot, was
een conservatieve groepering binnen de Men nonietenkolonie
in Polen. De conservatieve houding
sprak onder andere uit de sobere kledingvoorschriften.
Zo mochten broeken geen knopen en knoopsgaten
hebben – een wereldse vinding – en
dienden kragen en hemden niet gestreken
te worden. Ondanks – of misschien
wel dankzij – zijn sobere levensstijl was
Gijsbert, evenals zijn zonen en kleinzonen
en andere leden van de Vlaamse gemeente,
uitermate welvarend. Toen de graanhandel
echter door verschillende oorlogen
tussen landen rond de Oostzee inzakte,
liet Gijsberts kleinzoon Gijsbert III (1640-
1693) de graanhandel voor wat die was en
koos voor een bestaan in de textielnijverheid.
Hij produceerde en verhandelde
passementen, goudborduursels voor de
kleding van de rijke Poolse adel.
Begin van isolatie
Mennonieten als Gijsbert III leefden in
eigen ‘kolonies’ – gekenmerkt door Nederlands uitziende
boerderijen en molens – buiten de stadsmuren.
Omdat zij autonomie verkozen boven geregeerd
te worden door het stadsbestuur (om zodoende
bijvoorbeeld onder de dienstplicht uit te komen die
zij als pacifisten verafschuwden) bezaten zij geen
burgerrechten en mochten zij niet in de stad wonen.
‘Je kunt stellen dat door de gedwongen huisvesting
van bevolkingsgroepen in aparte wijken en de bejegening
van de Poolse bestuurders, de al bestaande
sterke samenwerking van mennonieten onderling
alleen maar werd gestimuleerd,’ stelt Kouwenhoven.
‘In feite zie je hier in Danzig al de eerste stap in de
richting van afzondering van de omliggende maatschappij
– zoals overduidelijk nu het geval is met de
mennonieten in Mexico – zij het niet uit eigen vrije
wil, niet om religieuze redenen, maar gedwongen
door de Poolse overheid.’
De opgebouwde rijkdom van de mennonieten was
rond 1800 veranderd in bittere armoede. De vele oorlogen
in de regio en een uitbraak van een pestepidemie
eisten hun tol. Naar verwachting werd ongeveer
veertig procent van de Vlaamse gemeente slachtoffer
van de besmettelijke ziekte. Daaronder waren waarschijnlijk
ook diverse leden van de familie De Veer,
aangezien de stamboom hier hiaten vertoont. In
literatuur over de migratie van Nederlandse mennonieten
kwam Kouwenhoven echter een achterkleinzoon
van stamvader Gijsbert tegen. Deze Benjamin
I zou de familiegeschiedenis verder naar het Poolse
platteland en later naar Oekraïne voeren.
Benjamin emigreerde in 1789 met zijn gezin van
het Poolse Mariënburger Werder naar Zuid-Rusland
Genealogie 18 - 2012 10

om op zijn gratis verkregen land een bestaan op
te bouwen. Een bestaan dat overeenkwam met de
grondbeginselen van het meniste (mennonitische)
geloof. Tsarina Catharina de Grote wilde net veroverd
land op de Turken in cultuur brengen en gaf het
daarom weg aan boeren. Benjamin stichtte met een
aantal andere mennonietenfamilies het boerendorp
Neuendorf in de Chortitza-kolonie. ‘In Zuid-Rusland
begint zo’n beetje die levenshouding van “weg van
de wereld”. Dat kwam deels ook door de omstandigheden.
Op een volkomen kale steppe moesten ze
dorpen ontwikkelen. Deze isolatie op het Russische
Aankomst van de
eerste meniste
migranten in
Mexico, 1922
(Mennonite
Heritage Centre,
Winnipeg)
In de loop der jaren zouden er nog duizenden mennonieten
volgen. Hier kon men de hardwerkende
kolonisten goed gebruiken om de nog onbewoonde
grensstreek met de Verenigde Staten te bevolken en
daarmee veilig te stellen. In ruil daarvoor kregen de
mennonieten de vrijheid hun eigen kerken en scholen
te bouwen, zelfbestuur toe te passen en waren zij
gevrijwaard van dienstplicht.
Jacobs zoon Jacob II (1837-1916) bouwde als eerste
een huis in het nieuwe dorp dat Reinland zou gaan
heten. Hij werd als burgemeester aangesteld en zette
een houtzagerij op die de planken zaagde voor alle
Het schip International aan de kade van Winnipeg, op
1 augustus 1874. Jacob Fehr I was vijfenzestig, toen hij
met zijn gezin in Canada aankwam. In totaal zouden hier
vijftienduizend mennonieten uit Zuid-Rusland arriveren
(Mennonite Heritage Center, Winnipeg)
platteland had niets te maken met religie, maar met
het feit dat daar helemaal niets was. Je moest jezelf
beschermen tegenover anderen, Kozakkenbendes
bijvoorbeeld.’
Daarbovenop kwam de industrialisatie, en de
Russische overheid verlangde goede scholing van
alle onderdanen. ‘Hoe groter de druk wordt op een
groepering om mee te doen met de grote groep, hoe
groter de neiging om je daar tegen te verzetten. Vaak
moet je je dan zo sterk afzetten dat je nog conservatiever
wordt dan je al was. De Chortitza-mennonieten
kozen ervoor nog sterker volgens hun traditie te leven
en hun eigen taal, scholen en identiteit te versterken.
Terug naar het simpele boerenbestaan als ware
weg naar verlossing, de weg die Menno Simons ook
zou hebben gezocht, zo meenden zij.’ Kouwenhoven
gelooft dat in deze tegenreactie de kiem lag tot verheerlijking
van het boerenbestaan. Het zal niemand
verbazen dat juist deze traditioneel ingestelde kolonisten
opnieuw vertrokken toen de kans zich voordeed.
Dit keer ging de reis naar Canada.
Op de vlucht voor moderniteit
Jacob Fehr I (1809-1877), de kleinzoon van Benjamin
Defehr II die als een van de eersten naar Zuid-Rusland
vertrok, was vervolgens weer een van de eersten
die het land van zijn grootvader verliet. Deze Jacob
kwam in 1874 als vijfenzestigjarige in Winnipeg aan.
Jacob Fehr III en
zijn gezin in Saskatchewan,
Canada,
omstreeks
1938 (part. coll.)
andere woningen en de kerk die in het dorp werden
gebouwd. Het nieuwe dorp werd een veilige plek voor
iedere mennoniet die verlangde naar de tradities van
vroeger en de saamhorigheid van het boerenbestaan.
Door de overvloed aan grond was het boerenbestaan
voor iedere zoon weggelegd. Door de hiermee gepaard
gaande schaalvergroting dreigde echter de intrede van
moderniteiten. Er waren inmiddels landbouwmachines
op de markt die grootschalige productie mogelijk
maakte. De keuze voor het gebruik van deze machines
zorgde weer voor tweespalt in de mennonietengemeenschap.
Wederom vertrok een aantal kolonisten
naar het meer westwaarts gelegen Saskatchewan.
Onder hen was de opnieuw getrouwde weduwe van
Genealogie 18 - 2012 11

De Fehrs
Arlette Kouwenhovens
veelgeprezen boek De
Fehrs. Kroniek van een
Nederlandse mennonietenfamilie,
werd uitgegeven
door Uitgeverij
Atlas. Het boek telt 248
pagina’s, de verkoopprijs
bedraagt € 24,95.
Johann Fehr (1862-1904) (zoon van Jacob II) en hun
kinderen.
Tweestrijd over nieuwigheden was niet het enige
dat de gemeenschap parten speelde. Werden deze
mennonieten aan het einde van de negentiende
eeuw nog met privileges Canada binnengehaald, na
het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werden
de Duits sprekende kolonisten met andere ogen bekeken.
Steeds minder Canadezen accepteerden dat
deze immigranten onder de dienstplicht uitkwamen
terwijl Canadese jongens op het slagveld in Europa
het leven lieten. De druk op de mennonieten om zich
aan te passen werd steeds groter. In de jaren na het
einde van de Eerste Wereldoorlog werden met grote
voortvarendheid in alle kolonies openbare scholen
neergezet, lokaal aangestelde leraren ontslagen en
ouders die weigerden hun kinderen naar Canadese
scholen te sturen beboet. Het privilege van vrijheid
van godsdienst werd zo met voeten getreden.
Traktor zonder banden in Sabinal anno 2010. De rubberen
banden worden in Mexico verwijderd omdat zij als modern
wordt ervaren. Bovendien is men bang dat de jeugd een
traktor met rubberen banden zou gebruiken om mee naar
de ‘grote stad’ te gaan
Mexico
Voor duizenden mennonieten was dit reden om in
het begin van de jaren 1920 weer van land te verhuizen.
Nu vertrokken ze naar de noordelijke provincies
Chihuahua en Durango in Mexico. Hier begon het
verhaal opnieuw: droge grond werd in cultuur gebracht
en omdat het hier ging om de meest conservatieve
mensen werd hier de levensstijl weer net iets
orthodoxer. Ook de zesenvijftigjarige Helena Fehr
– geboren en getogen in Zuid-Rusland – moest voor
de derde keer verkassen. Enkele van haar volwassen
kinderen bleven in Canada. Dit leverde ruzie op binnen
de familie, want blijven stond gelijk aan moderniseren.
De kerkleider die de emigratie naar Mexico
leidde verplichtte zijn medeverhuizers het contact
met de achterblijvers te verbreken – tot verdriet van
Helena.
In Mexico kwam er ongeveer elke generatie een
nieuwe mennonietenkolonie bij. Zo stichtten leden
van de familie Fehr in 1964 de kolonie La Honda in
de staat Zacatecas en vervolgens in 1991 Sabinal, in
de noordelijke grensstaat Chihuaha. Net als bij alle
vorige verhuisacties was het niet alleen een kwestie
van een steeds groter wordende gemeenschap, maar
waren het de onvermijdelijke invloeden van de
moderne wereld die bij iedere nieuwe generatie tot
tweespalt leidden. In La Honda was de pick-up truck,
een efficiënt voertuig voor het halen en brengen van
landbouwproducten, de aanleiding voor vertrek van
onder andere een kleinzoon van Helena Fehr, David
Fehr II (geb. 1940).
Het was via deze David II dat Kouwenhoven een
logeerplek kreeg aangeboden in het huis van zijn
zoon David III (geb. 1961). Maar ook nu is het weer
onrustig in de kolonie. David II heeft nieuw land
aangekocht op het Yucatan schiereiland, helemaal
in het zuidoosten van Mexico. Daar valt voldoende
regen en dus zou het droogteprobleem zijn opgelost.
De kerkoudste moet wel eerst een vergunning krijgen
voor de kap van het oerwoud. Zijn zonen David
III en Anton willen echter niet meer mee. De laatste
overweegt zelfs naar het Amerikaanse Michigan te
vertrekken en zich aan te sluiten bij de (iets modernere)
Amish. Hij vindt dat ze daar het geloof nog van
binnen uit belijden en dat daar beter onderwijs voor
zijn kinderen voorhanden is. ‘In Sabinal is het geloof
verworden tot een set van regels, uiterlijke aanpassingen,
onbuigzame en beperkende principes (…)’,
concludeert Kouwenhoven. ‘Vier eeuwen migratie
hebben de basis van hun meniste geloof aangetast.’
Uitstervende levenswijze
Met de migratie naar Zuid-Rusland in afgescheiden
kolonies werd het proces ingezet dat leidde tot een
groeiende isolatie van de rest van de maatschappij,
die op haar beurt weer leidde tot een versterkte hang
naar traditie. Een traditie die steeds meer werd afgedwongen
door de leiders van de gemeente, terwijl
de mennonieten zich vier eeuwen geleden juist wilden
onttrekken aan het juk van de paus en de kerk.’
Kouwenhoven denkt dat deze levenswijze niet vol
te houden is. ‘Naarmate de rest van de wereld zich
steeds verder ontwikkelt – als je het zo kan zeggen –
moet je er ook meer voor doen om dat voor je eigen
gemeente tegen te houden. Het zal uiteindelijk een
uitstervende levenswijze zijn, maar hier gaat nog
wel enige tijd overheen omdat in Zuid-Amerika nog
afgelegen gebieden liggen. In Paraguay, Colombia en
Bolivia kun je nog heel goed op die manier leven.’
Kouwenhoven kijkt met veel enthousiasme terug
op het onderzoek. ‘Het heeft me verbaasd dat er nog
zoveel informatie naar boven is te halen over mensen
die ooit twee of drie eeuwen geleden hebben geleefd.
En het veldwerk bij de Mexicanen vond ik heel bijzonder.
Dat ik gewoon mocht mee-eten en blijven
slapen, dat gaf me echt een kick. Ze dankten God dat
ik een behouden reis had gehad!’
Hoewel Kouwenhoven zo dicht bij mocht komen,
heeft ze toch geen echte antwoorden uit het hart
gekregen. ‘In mijn gesprekken in Sabinal ben ik niet
verder gekomen dan antwoorden op vooral praktische
zaken als hoe je als boer omgaat met extreme
droogte zonder gebruik te maken van irrigatie, omdat
het gebruik van elektriciteit waarmee je irrigatie
regelt verboden is. Ik kreeg helaas niet goed helder
waarom men koos voor dit geïsoleerde bestaan, die
zelfopgelegde beperkingen, de voorkeur voor lijden.
Maar het belangrijkste is dat ik mijn centrale vraag,
naar de oorzaken van die vier eeuwen migratie, heb
kunnen beantwoorden.’ Momenteel wordt gewerkt
aan een Engelse vertaling van het boek en ligt er voor
de Fehrs in Mexico een fotoboek klaar.
Ceciel Huitema is medewerker van de afdeling Onderzoek en
Inlichtingen van het Centraal Bureau voor Genealogie.
Genealogie 18 - 2012 12