theorie

Cursus 1 Literatuur en lezer 8
Cursus 2 Het lezen van verhalen 00
Cursus 3 Literair taalgebruik 00
Cursus 4 Het lezen van gedichten 00
Cursus 5 Toneel 00
Cursus 6 Literatuur en film 00
Cursus 7 Literatuur, maker en maatschappij 00
literaire
theorie

CURSUS
Literatuur en lezer
Teksten:
• Charles den Tex, Cel
• Joris Moens, Bor
• Tim Krabbé, Het gouden ei
• Willem Wilmink, “Een foto”
• Carl Friedman, Tralievader
• Boudewijn Büch, De kleine blonde dood
• Willem G. van Maanen, “In het museum van de vernietiging”
A Leeropdrachten
1 In je Theorieboek staan zeven verschillende leesmotivaties.
Zet deze leesmotivaties in de volgorde die voor jou geldt.
Zet de leesmotivatie die jij het belangrijkste vindt op de eerste
plaats en zo verder.
2 Wat is het verschil tussen inleving en herkenning?
3 Wat wordt bedoeld met het effect van een literaire tekst?
4 Noem drie voorbeelden van een effect.
5 Noem drie redenen waardoor lezers van smaak van elkaar
kunnen verschillen.
6 Wat is een genre?
7 Noem vijf oorzaken die verwachtingen oproepen bij jou als
lezer.
8 Wat is het verschil tussen zakelijke teksten en literaire teksten?
9 Wat is een open plek?
10 Noem vier verschillende oorzaken waardoor open plekken
ontstaan.
11 Wat is het verschil tussen een open einde en een gesloten
einde?
12 Wat is het verschil tussen fictie en non-fictie?
13 Wat is de Gouden Strop?
B Leesopdrachten
Opdracht 1
Charles den Tex, Cel
Charles den Tex won in 2008 de Gouden Strop met Cel. Cel
gaat over Michael Bellicher (de ik-figuur). Michael is in het
begin van het verhaal getuige van een auto-ongeluk: een
belangrijke politicus verongelukt. Michael wordt daarna het
slachtoffer van identiteitsfraude: anderen hebben zijn gegevens
gestolen en geven zich voor hem uit. Samen met
Richard gaat Michael op onderzoek uit. Ze stuiten op broers
5
10
15
20
25
30
35
40
in het Westland. Michael en Richard nemen een van de
broers (Danny) gevangen, maar de anderen komen Danny
bevrijden.
De drie mannen bleven op hun positie bij de achterdeur.
Ik zag Richard kijken, links en rechts, op zoek naar een
vluchtroute. In een gevecht hadden we weinig kans.
Hopelijk waren we sneller, alleen moesten we wel ergens
heen kunnen. Het huis bood twee mogelijkheden: door
de achterdeur van de keuken of door de hal naar de voordeur.
Andere uitgangen waren er niet. Het zou dus via de
voorkant moeten zijn.
Richard knielde naast me op de grond en deed net
alsof hij me hielp Danny los te maken. ‘Heb jij iets om te
gooien?’ fluisterde hij.
Ik schudde mijn hoofd.
‘Om ze af te leiden.’
Ik keek om me heen. Overal lag rotzooi, maar er was
niets wat we konden gebruiken. Lappen, verrot hout en
vuilnis, het was allemaal te klein en te slap. Of het waren
hele deuren die uit hun scharnieren gerukt waren. Daar
viel ook niet mee te gooien. Ik maakte de knoop rond
Danny’s enkels los, en zodra ik het touw wegtrok, begon
Danny te juichen en wild met zijn benen te maaien.
‘Danny, stilzitten!’ riep Stef. ‘Anders kunnen ze je niet
losmaken.’
Hij gehoorzaamde onmiddellijk en bleef doodstil zitten.
Ik boog me achter hem langs en begon het touw om
zijn polsen los te maken. Zo langzaam mogelijk. Ondertussen
probeerde ik iets te bedenken. Richard zat op zijn
hurken voor Danny, met zijn rug naar de anderen. Ik zat
met mijn hoofd half in het aanrechtkastje. Ik trok het
touw door de laatste knoop en het viel van zijn handen.
Danny sprong overeind. Met alle ongegeneerde kracht van
een verstandelijk gehandicapte. Hij wilde zo snel mogelijk
bij zijn broer zijn en elke spier in zijn lichaam zette
zich daarvoor in. Hij ging door de pijn heen. In een fractie
van een seconde schopte hij Richard opzij en wierp
zich op Stef. Met zijn hele gewicht. Stef wankelde, probeerde
zich vast te grijpen en viel achterover. Danny
boven op hem. Danny joelde en gierde van de pret.
Dat was het moment. Ik greep Richard en sleurde hem
overeind, en struikelend renden we de hal in, naar de
voorkant. De voordeur zat op slot. Richard holde de voorkamer
in, rukte een van de ramen open en even later
8
Literaire theorie

45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
klommen we naar buiten. We stonden aan de voorkant
van het huis.
‘Mijn auto’, zei Richard. ‘We moeten naar mijn auto.
Zonder auto ben ik niets!’ De auto stond achter het huis
en er was geen mogelijkheid dat we daar konden komen.
Het gestommel en geschreeuw van de mannen, die achter
ons aan kwamen, werd steeds luider. Een kwam er door
het huis, dezelfde route die wij hadden genomen. Twee
buitenom, zij sneden de weg naar de auto af.
‘Hierheen!’ riep ik. Ik holde naar een van de kassen
aan de zijkant van het huis en trok de deur open. We
renden tussen de manshoge planten door. Uitgegroeide
bonen, tomaten, onkruid, van alles. Sommige planten
waren tot aan het dak van de kas gegroeid of zelfs verder,
door de ventilatieopeningen naar buiten. Andere waren
door het glazen dak gekeerd en weer naar beneden geslagen.
Het was een oerwoud van groente en fruit. Richard
en ik sloegen ons er doorheen. Achter ons hoorden we de
zwoegende, zware mannen. Wij waren sneller, maar we
waren nog nergens.
‘Waar gaan we heen?’ vroeg Richard.
‘Naar achteren en dan via de kassen terug naar de auto.’
We holden door tot we het andere eind van de kas
hadden bereikt en daar stuitten we op de achterwand. Er
was geen deur. We keken links en rechts, maar nergens
was een uitgang te bekennen.
‘Dan maar zonder deur’, zei Richard en hij trapte een
ruit in. Met zijn voet schopte hij de grootste punten uit
het stalen kozijn, zodat we erdoor konden. Voorzichtig
kropen we naar buiten. We stonden op een smalle strook
gras tussen twee kassen. Aan weerszijden glas. Zo ver als
we konden zien.
‘En nu?’ vroeg Richard.
‘Links, volgens mij. Naar de kas achter het huis.’
Richard knikte. ‘Volgens mij ook. Maar eerst dit.’ Hij
deed twee stappen naar de volgende kas en trapte daar
ook een ruit in. Pal tegenover de kapotte ruit in de eerste
kas. ‘Elk beetje verwarring helpt’, zei hij.
We renden een meter of dertig tot een dwarspad naar
links. De volgende kas moest die pal achter het huis zijn.
Ook daar braken we een van de ruiten en we kropen naar
binnen. Eenmaal in de kas stopten we. Verscholen tussen
de planten luisterden we naar onze achtervolgers. Onze
voorsprong leek iets groter geworden. Op verschillende
plaatsen hoorden we vloeken en schelden en het gerinkel
van brekend glas. Zij deden hetzelfde als wij, maar dan
met een hoop meer lawaai. We hoorden ze. Overal, leek
het. Maar we zagen ze niet.
We renden verder. Dit keer ging Richard voorop. Het
was alsof hij zijn auto al rook. We baanden ons een weg
door de begroeiing en een paar minuten later keken we
door de ruiten aan de andere kant naar het platje achter
het huis. Naar Richards auto. Iets verder terug, in de
doorgang langs de zijkant van het huis, stonden twee
grote terreinwagens. Een Patrol en een Landrover. Allebei
oud. Portieren open.
100
105
110
115
120
125
130
135
a
b
c
Richard vloekte. ‘Daar kom ik nooit langs’, zei hij. De
grote auto’s blokkeerden de uitweg. Voorzichtig, zo stil
mogelijk, deden we de deur van de kas open. Stopten.
Luisterden. Er was niets te horen. We slopen langs
Richards auto en langs de eerste terreinwagen naar de
tweede. De sleutels hingen in het contactslot. Richard
wenkte. Hij klom achter het stuur, ik opende het andere
portier en stapte ook in. Allebei hielden we het geopende
portier met één hand vast.
‘Daar gaat-ie’, zei Richard.
We trokken de portieren dicht. Richard startte de
auto. Met een diepe grom sloeg de zware diesel aan.
Richard schudde zijn hoofd. ‘Hopeloze bak’, zei hij. Hij
reed langzaam achteruit, naar de voorkant van het huis,
draaide op het geasfalteerde voorerf en schakelde. ‘En
weg zijn we.’ Hij gaf gas en reed weg, de Castrostraat op,
één auto breed, ongeveer drie kilometer naar de provinciale
weg. Een paar honderd meter verderop kwam ons een
tractor tegemoet.
‘Kun je daarlangs?’ vroeg ik. Overbodige vraag, ik wist
het antwoord al. Aan weerszijden van de trekker was
minder dan een meter ruimte.
Richard schudde zijn hoofd. Hij keek achterom. ‘Wat is
er die kant op?’ vroeg hij.
‘Geen idee. Misschien loopt het wel dood.’
‘Daar komen we dan wel achter.’ Hij schakelde weer in
zijn achteruit, reed terug naar het voorerf om daar te
draaien. Net voor we het erf bereikten, verscheen de Patrol.
Hij schoof achter ons de weg op. Alle vier de mannen
zaten erin. Stef reed. Even, een paar seconden, stonden
we stil. We zaten klem tussen de tractor en de auto achter
ons. De smalle straat bood geen enkele uitweg.
Richards ogen flitsten heen en weer. Eén hand aan het
stuur, de andere op de versnellingspook. Voor ons
naderde de tractor, langzaam maar onhoudbaar. Achter
ons gaf Stef opeens gas. Zijn auto sprong naar voren en
ramde de LandRover van achteren. Ik klapte tegen de
rugleuning van mijn stoel. De auto kraakte en kreunde.
‘Hou je vast’, riep Richard en ik zag hem veranderen.
De twijfel verdween uit zijn gezicht. Zijn ogen schoten
niet meer heen en weer. Hij had zijn route gekozen. Zijn
beslissing genomen. Nu ging hij rijden.
Uit: Charles den Tex, Cel.
Cel heeft de Gouden Strop gewonnen. Wat zijn op basis
daarvan je verwachtingen?
Hoe zal volgens jou het verhaal verder gaan? Schrijf in
minimaal 15 woorden op wat er volgens jou zal gebeuren.
Bevat de zin “Nu ging hij rijden” (r. 139), volgens jou een
suggestie over hoe het verhaal verder zal gaan? Waarom wel/
niet?
Cursus 1 Literatuur en lezer
9

5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
Hij schakelde en accelereerde zo hard als de wagen kon.
Recht op de tractor af. Achter ons volgde Stef. Richard
zag alles. Zijn handen en voeten bewogen alsof ze een
directe verbinding hadden met zijn ogen. De tractor
kwam razendsnel dichterbij. Ik zag de boer in zijn cabine.
Ik zag de paniek die zich langzaam van hem meester
maakte. Hij ging zo ver mogelijk opzij om ruimte voor
ons te maken, maar het was niet genoeg. Bij lange na
niet. Hij toeterde en flitste met zijn lampen.
‘Jezus’, zei ik.
Op een paar meter afstand trok Richard het stuur naar
links, naar dezelfde kant als de tractor, alsof hij hem
frontaal wilde rammen. Maar hij draaide door. Voet even
op de rem, half slippend om de draai zo strak mogelijk te
maken. Vlak voor de tractor sprong de zware auto van de
weg en boorde zich door de glazen wand van de kas.
Stuiterend over de kozijnen landden we tussen de planten.
Richard schakelde weer en gaf opnieuw gas. Grommend
en gravend denderde de wagen door de kas. Achter
ons probeerde Stef dezelfde manoeuvre te maken, maar
het gebeurde te plotseling. Hij was er niet op voorbereid
en raakte de tractor met de achterkant van zijn auto. Het
duurde even voordat hij de controle weer had, maar hij
kwam toch achter ons aan. Hortend en haperend, tot hij
de auto in ons spoor had. Hij maakte gebruik van het pad
dat wij door de planten baanden. Hij naderde.
‘Hij heeft meer vermogen’, zei Richard. Hij schudde
zijn hoofd en reed dieper de kas in, verder weg van de
straat. Stef kwam steeds dichterbij. Richard remde hard,
draaide scherp en gaf weer gas. De auto ploegde zich een
weg door de hoge planten. Uitzicht was nul. Groen
zwiepte en zwaaide alle kanten op. De auto stuiterde
over oude tegelpaden en zooi die in de verwaarloosde kas
op de grond lag. We reden in het ongewisse en opeens
was daar weer een wand van de kas. Welke wisten we
niet. Zonder vaart te minderen reden we er doorheen.
Een van de stalen kozijnen bleef haken aan de auto en
met enorm kabaal rukten we een deel van de wand weg.
Het glas leek om ons heen te ontploffen. Scherven vlogen
overal. De auto sprong over het smalle pad en knalde
door de wand van de volgende kas. Keurig onderhouden.
Nergens onkruid te zien. Alle plantjes netjes gesnoeid en
in prachtige conditie. Een wereld van verschil.
‘Oké’, zei Richard. ‘Hier gaan wij niet blijven.’
Hij maakte een ruime bocht om niet te veel snelheid
te verliezen. De plantjes werden onder de wielen verpulverd,
de auto was als een chopper in een kruidentuin.
Verderop in de kas waren mensen aan het werk. Ze
schreeuwden en gebaarden. Hun woede was van een
afstand duidelijk zichtbaar. Tot ze opeens ophielden. Ze
schreeuwden niet meer. Ze wezen en keken. Achter ons
was Stef naar binnen gekomen. Op een ander punt. De
twee auto’s raceten achter elkaar aan, alles wat ze op hun
weg tegenkwamen ging kapot. Wat Richard ook probeerde,
hij raakte Stef niet kwijt. De LandRover was lang-
60
65
70
75
80
85
90
95
100
105
zamer dan de Patrol. Maar Richards techniek was
oneindig veel beter. Zijn handen en voeten beheersten de
auto met razendsnelle, kleine handelingen. Elke beweging
was precies afgemeten. Zolang we bochten draaiden, konden
we hem voor blijven, maar zodra we een eind rechtuit
reden, liep hij op ons in. Op de rechte asfaltweg
tussen de kassen zou Stef ons onmiddellijk inhalen.
‘Waar is hier ergens een sloot?’ vroeg Richard. ‘Links of
rechts?’
Ik dacht koortsachtig na. Er liepen in dit gebied overal
sloten, je zag er zo veel dat je er niet op lette. Ze liepen
soms tussen kassen en soms tussen percelen. Ik wist dat
er niet ver van het huis een sloot was. Maar hoe ver, dat
kon ik me niet herinneren.
‘Links’, zei ik.
‘Na deze kas?’
‘Weet ik niet.’
‘Of na de volgende?’
Ik dacht na, probeerde een beeld terug te halen. Terug
te sleuren, als het moest. Na welke kas was het? Hoe
hield je die dingen uit elkaar?
‘Na deze’, zei ik.
‘Zeker?’
‘Nee.’
Slingerend en draaiend stoven we op weg naar de
andere kant. Langzaam, meter voor meter, kwam Stef
dichterbij. Richard hield elke meter in de gaten. ‘Kom
maar aan me hangen’, zei hij. Hij liet het gas even los en
Stef raakte ons van achteren. Richard draaide naar links,
naar rechts. Stef leek aan onze achterbumper vast te zitten.
Richard trok de wagen recht en duwde het gaspedaal
helemaal in. De auto accelereerde. Stef volgde. Op een
paar meter. Richard zat bewegingloos achter het stuur.
Zijn ogen gefixeerd op de glaswand die nu snel dichterbij
kwam. Steeds sneller.
Hoe hij het precies deed, weet ik niet, maar vlak voordat
we het glas raakten, zette Richard de auto in een
slip, waardoor we dwars op de wand kwamen te staan. We
tikten een paar ruiten kapot, maar het volgende ogenblik
stoven we parallel aan de wand weer weg. Achter ons kon
Stef de draai niet meer maken. Zijn auto verdween met
donderend geraas door de ruit. Even later klonk een
doffe, in water gedempte dreun.
‘Sloot’, zei Richard. Zonder vaart te minderen reed hij
terug naar de voorkant. Naar de straat. Nog een keer gingen
we dwars door de wand en in een spray van glas waren
we terug op de Castrostraat. Richard trok de auto recht,
vier wielen op vlak asfalt. Voor de zekerheid keek hij nog
een paar keer in de spiegel voordat hij vaart minderde. Hij
streek een hand door zijn haar en reed als een voorbeeldig
burger de provinciale weg op. De auto had overal deuken
en zat onder de modder, maar dat hoort bij zo’n model. Ik
wilde heel hard lachen en deed mijn mond open. Het bleef
stil. Verder dan heel diep ademen, hijgen, kwam ik niet.
Uit: Charles den Tex, Cel.
10
Literaire theorie

d
e
f
g
Leg uit of je verwachtingen zijn uitgekomen?
Heeft het tweede fragment een gesloten einde of een open
einde? Waarom?
Wat is het effect van de tekst op jou?
Ben je nieuwsgierig geworden naar het boek?
Opdracht 2
Joris Moens, Bor
Bor is een jongen die in Amsterdam in 4 havo zit. Als het
verhaal begint is hij met vrienden op een perron.
45
50
Agressie en verveling staan zo dicht bij elkaar dat ze
in een zucht in elkaar overgaan, denk ik wel eens. Het is
erg vermoeiend. Goed, je gaat de stad in, wat energie
afdrijven. Het geeft niet hoe. Soms tuigen we mensen af,
naar gelang de muziek op hun walkman ons aanstaat of
niet. In die zin zijn we wat je noemt in gesprek met de
samenleving. Walkmans zijn een soort modern autisme,
als je het mij vraagt. Door mensen te doen voelen wordt
het contact met de buitenwereld weer hersteld. Ja, er zit
bepaald visie achter ons tremwerk. Ha ha, dat is een
goeie. Die moet ik onthouden voor als ik opgepakt word.
Uit: Joris Moens, Bor.
5
10
15
20
25
30
35
40
Vandaag hebben we een paar Mormonen in elkaar geslagen.
Ze hadden de koppen van kinderverkrachters. Oké,
het deugt niet, maar zulke lui plaatsen zich met hun
doodgraversuiterlijk zo buiten het gewone leven dat ze
eenvoudigweg confrontatie uitlokken. Donkerblauwe
regenjassen, opgeknipte koppen, kippige cornflakessmoelen.
Laten daar je handen maar eens niet van gaan jeuken.
De wezenloze lachjes om hen heen deden het ’m.
Dat doet maar alsof de wereld een en al heerlijkheid is,
zelfs als de omgeving uit een verlaten metrostation
bestaat en de reis richting Gein gaat. Zo’n kale betonbunker
waar het tocht om elke hoek. Waar elke doodsschreeuw
driemaal nagalmt voor hij uitsterft.
Het perron was leeg. Op hen en ons na. Onderling
overleg was overbodig. We dachten allevier hetzelfde.
We dreven ze in een nis en sloegen ze op hun schijnheilige
smoelen. Dick gaf een van de twee zo’n spetterende
opstoot op zijn ogen dat ik de Mormoon voor we ’m
smeerden, aanraadde er in het ziekenhuis naar te laten
kijken. Dick ging vanmiddag echt te ver. De andere Mormoon
mepte hij met een roei zijn voortanden door onderen
bovenlip. Daar ben ik dus tegen. Tanden vind ik een
gevoelig punt. Ze groeien niet meer aan. Het is blijvend
letsel. Dat is niet nodig. Dat heb ik hem later eventjes
heel duidelijk gemaakt. De anderen komen niet op de
gedachte en rammen zonder ogenknipperen net zo onbekommerd
iemand de tanden uit zijn bek, maar als ik zeg
dat het te ver gaat, zijn ze het gelijk met me eens.
Op zulke momenten kan ik merken dat ik niet meer op de
Mavo zit.
Gek genoeg laat het voorval me niet makkelijk los.
In de bus naar huis zit ik nog over die losse tanden te
simmen. De anderen wilden nog de stad in, een paar
radiozaken af. Ze zijn druk met geluidsinstallaties. John
nam er zelfs een vrije dag voor op. Ik had het wel gehad.
Zo’n conducteur die bij het instappen opgelegd jolig zegt:
‘Hé hé, wel even voeten vegen!’ en ik die doorloop zonder
hem zijn vet te geven, dat is toch wel gek. Die eeuwig
afgezaagde ambtenaren. Veeg je voegen, zeggen ze. Als je
dat doet, krijg je te horen: ‘Niet je schoenen, ik zei je
voeten.’ GVB-humor. Laten ze bejaarden overrijden en zich
verder koest houden.
a Wat vind je van het gedrag en het taalgebruik van Bor?
b Wat is het effect van de tekst op jou?
c Wat vindt Bor (de ik-figuur) van zichzelf, denk je?
d “Agressie en verveling staan zo dicht bij elkaar dat ze in een
zucht in elkaar overgaan, denk ik wel eens” (r. 43-44). Leg
uit wat jij van deze gedachte van Bor vindt.
e Leg uit of je Bor een interessant of boeiend personage vindt.
f Leg uit of je Bor een herkenbaar personage vindt, of niet.
g Noteer twee passages die voor jou een open plek zijn.
h Is “Die moet ik onthouden voor als ik opgepakt word” (r. 53)
een open plek? Waarom wel/niet?
i Leg uit waarom Bor een literaire tekst is.
Opdracht 3
Tim Krabbé, Het gouden ei
5
10
15
Rex en Saskia zijn op vakantie naar Zuid-Frankrijk. Onderweg
stoppen ze om te tanken. Saskia gaat naar het winkeltje bij
het benzinepompstation. Ze komt niet terug. Rex doet een
briefje onder de ruitenwisser en gaat haar zoeken.
Langzaam liep hij weer naar de winkel, de mand onder zijn
arm. Door de heg kwam het gele licht van de eerste auto’s
op de Autoroute die hun koplampen ontstoken hadden.
Nog een keer. Systematisch filterde hij het gebouwtje
op haar mogelijke aanwezigheid. Rechts was ze niet, in
de twee gangpaden niet, bij de automaten niet. Hij ging
het damestoilet binnen. Een hindoestaanse vrouw stond
haar handen te wassen, ze keek hem zwijgend en achterdochtig
aan. Er waren drie wc’s, één bezet. Hij trok de
deuren van de andere twee open en wachtte op de derde.
Er kwam een klein vrouwtje uit dat op karikaturale wijze
op zijn vorige vriendin leek. Boos en hoog zei ze iets
waarvan alleen tot hem doordrong dat het Frans was.
Hij keek in het herentoilet.
Tegenover de ingang van het damestoilet was een deur
waar service op stond, met in kleinere letters een verzoek
niet naar binnen te gaan. Rex opende de deur, een man
achter een bureau keek verstoord op.
Cursus 1 Literatuur en lezer
11

20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
‘Het is hier niet voor het publiek,’ zei hij.
Rex excuseerde zich en ging weer weg.
Wat nu?
Ze was niet in de winkel. Dan moest ze bij de auto
zijn, door het briefje zou ze daar niet weg kunnen. Hij
liep terug naar de auto die schimmig was geworden, de
fietsen als een stuntelig gewei op het dak. Ze was er niet.
Het briefje onder de ruitenwisser bewoog heel zacht in
een wind die alleen daardoor merkbaar was. Ze had geen
boodschap onder de zijne geschreven.
Ze leek van de aardbodem verdwenen.
Rex ging zitten op de trottoirband, naast de afvalbak.
Een prins in een witte Rolls Royce? Eén krankzinnige
impuls en zoeff, weg, hem voorbij, een totaal nieuw leven
tegemoet? ‘Ik ben een beetje een wispel’, ze had het vaak
genoeg gezegd – ze kòn in een flits hebben beseft dat
het met hem niet volmaakt was en nooit zou worden.
Maar hem zó achterlaten? Ondenkbaar.
Nu verstreek de allerlaatste minuut dat er nog iets
normaals gebeurd kon zijn.
Hij stond op en riep: ‘Saskia! Saskia!’ Er gebeurde
niets, behalve het steeds uitsterven van zijn stem en het
achterblijven van het eeuwige ruisen op de Autoroute.
Twee voor acht. Het grasveld was bruinig geworden,
haar nevelstrepen waren verdwenen. Voortdurend haar
naam roepend liep Rex naar het benzinestation waar de
grote combinatie van AMADDEI FRERES, Transports Internationaux,
schokkend en snuivend op gang kwam.
Was ze in die wagen gesleurd, verkracht? Werd ze nu
meegenomen, straks ergens langs de kant gedumpt? Hij
schreeuwde: ‘Saskia! Saskia! Saskia!’ Hij liep naar het
veldje achter de servicewinkel. Voorbij de picknicktafels,
bij het hek was een greppel. Rex stapte er in en begon er
door te schuifelen, tastend met zijn voeten. Hij stopte
– het kon nog niet zo ver zijn dat hij in greppels naar
Saskia moest zoeken.
Ze was ergens. Alleen: hij mocht niet weten waar. Het
was onverdraaglijk, krenkend.
Hij liep naar de pompen en bleef op het trottoir voor
de automatische deuren staan. Zich vastklampend aan de
schuwe blik van een jonge pompbediende riep hij: ‘Saskia!
Saskia!’
Mensen bevroren in hun schreden.
‘Het is mijn vrouw. Ze is weg,’ zei hij, half en half verwachtend
dat de pompbediende zijn werk zou onderbreken
om te zorgen dat Saskia terugkwam.
Rex ging de winkel in, precies op het moment dat de
tl-buizen aanflikkerden. Het was niet meer zo druk. Àls
Saskia al binnen was geweest kon er niemand meer zijn
die haar had gezien.
Behalve de cassière! En ineens bedacht Rex dat hij een
foto van Saskia bij zich had, in een donker, weggevouwen
stukje van zijn portemonnee.
Het was een foto die ze eens in een automaat had
gemaakt toen ze elkaar een tijd niet konden zien; ze trok
er een koket, quasi-pruilerig gezicht op.
75
80
85
90
95
100
105
110
115
a
b
c
d
Maar de cassière herkende haar meteen. ‘Heeft ze nu
niet korter haar? Jawel, die heb ik straks hier gezien.’
Saskia had bij de koffie-automaat gestaan en even later
was ze losse francs komen wisselen. Ongeveer een half
uur geleden.
Ze wàs dus binnen geweest toen ze drankjes ging halen:
haar eerste stappen nadat hij haar uit het oog had verloren!
Maar de koffie-automaat? Ze had bier zullen halen, en
iets fris voor zichzelf. Toch was het de koffie-automaat, zei
de cassière. Dat wist ze zeker en een vergissing was
onwaarschijnlijk: de koffie- en de dranken automaat stonden
ver uit elkaar in de hoeken, met een ijsjes-automaat
en een flipperkast ertussen. Had er iemand bij haar
gestaan? Had ze met iemand gepraat? Zo goed had de
cassière niet gekeken. Het kon. Honderden mensen liepen
in en uit, de hele dag lang …
‘Ze is verdwenen,’ zei Rex. ‘Ik weet niet wat ik moet
doen.’
De cassière trok een bedenkelijk gezicht. Ze kon zich
niets méér herinneren.
Rex ging op de open plek voor de kassa staan en hield
zijn foto omhoog. ‘Dames en heren, wilt u mij alstublieft
helpen,’ zei hij tegen iedereen. ‘Mijn vrouw is hier zoekgeraakt.
Een half uur geleden. Ze is naar binnen gegaan
om iets te kopen en niet teruggekomen. Wilt u misschien
naar deze foto kijken en zeggen of u haar gezien heeft?’
Hij had Frans gesproken, hij herhaalde het in het
Engels. De paar mensen die zich in de winkel bevonden
stonden stil en zwegen, als welwillende voorbijgangers bij
een herdenking in een vreemd land. Toen Rex uitgesproken
was liep men door.
Een kleine kalende man was de enige die een blik op
de foto wierp. Rex herkende hèm, het was de man die hij
achter de servicedeur aan zijn bureau had gezien, de chef
van het TOTAL-station.
In zijn kantoortje vertelde Rex wat er was gebeurd. Hij
schreef de personalia van Saskia op, waarna de chef de
politie belde. Hij gaf alles door, letter voor letter, tot en
met de laatste letter van haar adres. Hij zei nog twee
keer ‘oui’ en legde neer. De politie kwam niet. Een verdwijning
van drie kwartier oud? Met hùn personeelstekort?
‘Ik neem u serieus meneer. U weet dat u geen ruzie
had met uw vrouw. Maar hoe wilt u dat de politie dat
weet? Laten we het over een uur nog eens proberen.’
‘Wat denkt u dat er gebeurd kan zijn?’vroeg Rex.
Uit: Tim Krabbé, Het gouden ei.
Het fragment bevat een grote open plek. Citeer een zin die
het duidelijkst deze open plek aangeeft.
Rex denkt aan wat er met Saskia gebeurd kan zijn. Citeer een
passage waarin een suggestie wordt gegeven, wat er met
Sakia gebeurd zou kunnen zijn.
Wat is het effect van deze tekst op jou?
Vind jij Rex een interessant of boeiend personage?
12
Literaire theorie

e
f
g
Leg uit of je het gedrag van Rex herkenbaar en normaal
vindt?
Heeft dit fragment een open einde of een gesloten einde?
Is Het gouden ei fictie of non-fictie?
Opdracht 4
Willem Wilmink, “Een foto”
Opdracht 5
Carl Friedman, Tralievader
Tralievader bestaat uit een aantal korte hoofdstukken en
gaat over een gezin waarvan de vader in de oorlog in een
concentratiekamp heeft gezeten.
Vingerhoed
5
10
15
20
Een foto
Van die razzia zijn foto’s:
Jonas Daniël Meijerplein,
waar de Duitse militairen
joden aan het treiteren zijn.
Een bange man met keurige schoenen,
lange jas en vlinderdas,
wordt over het plein gedreven
of het naar een veemarkt was.
Drie Duitse soldaten staan er
met een spottend lachje bij
en daar kijkt een vierde Duitser,
misschien toch beschaamd, opzij.
Stel je voor, je zag die foto
van de man met vlinderdas
en je zou opeens ontdekken
dat het je eigen vader was.
Soms moet ik er ook aan denken
hoe ’t die andere zoon vergaat,
die ontdekte: kijk, mijn vader
is die lachende soldaat.
Uit: Willem Wilmink, Ik had als kind een huis en haard.
a Wat wordt bedoeld met “die razzia”?
b Leg uit of de titel voor jou een open plek is.
c Is “Jonas Daniël Meijerplein” voor jou een open plek?
d Hoeveel personen staan er op de foto?
e Hoeveel strofen heeft dit gedicht?
f Hoeveel witregels heeft dit gedicht?
g Het gedicht valt in twee delen uiteen: een deel waar wordt
beschreven wat er op de foto staat, en een deel met
gedachten naar aanleiding van de foto. Waar begint het
tweede deel?
h Wat is het effect van dit gedicht op jou?
i Leg in minimaal 15 woorden uit wat volgens jou de
betekenis of thematiek van “Een foto” is.
5
10
15
20
25
30
35
40
‘Jij was in de oorlog toch ook ondergedoken?’ vraagt Max
aan mijn vader. Die zit voorover in bed, terwijl mijn moeder
zijn kussens schudt. Hij knikt. ‘Eerst op het platteland,’
vertelt hij, ‘en later in de stad, in een huis aan het
Adelbert Kennisplein.’
‘Adelbert Kennis, wie was dat?’
‘Geen idee, ik ken hem alleen als standbeeld. Hij was van
brons. De huisvrouwen uit de buurt schrobden regelmatig
duivepoep van zijn hoofd en schouders. Adelbert heeft de
oorlog vlekkeloos overleefd, hem werd geen haar
gekrenkt.’
‘Waar had je je verstopt?’
‘Achter een luik op de vliering. Je kon je er niet wenden
of keren. ’s Nachts kwam ik er wel eens uit, bij hoge uitzondering
ook overdag. Maar meestal zat ik in mijn
schuilplaats, als een reus in een vingerhoed.’
‘Was het er dan zo klein?’
‘Ongeveer zoals bij ons thuis het gootsteenkastje, maar
hoger. Er lag een kindermatrasje, dat paste net.’
‘En wat deed je daar?’
‘Ik keek naar de dakpannen en dacht aan mamma’s
benen.’
‘De hele tijd?’
‘Als ik niet aan haar benen dacht, zat ik te lezen. De
mensen die me verborgen hielden, gingen elke week voor
me naar de bibliotheek. Ze brachten de gekste boeken
mee, ik was met alles tevreden.’
‘Gaven ze je ook eten?’
‘Ze hadden niet veel, maar wat ze hadden, dat deelden ze
met mij. De man was dokwerker. Hij had een snor en
enorme handen. Ik herinner me vooral het kerstdiner.
Weken tevoren kondigde hij aan, dat hij voor de kerst
illegaal aan een konijn kon komen. Hij was er zo vol van,
dat hij het overal vertelde. Kerstmis kwam. Het konijn
werd gebraden, ik kon het op de vliering ruiken, het
water liep me in de mond. ’s Middags ging de bel. Ik
kroop ik mijn schuilplaats en wachtte tot het bezoek vertrok.
Nauwelijks was ik tevoorschijn gekomen of er werd
opnieuw gebeld. Dat ging tot ’s avonds door. De man had
teveel reclame voor zijn konijn gemaakt, de hele buurt
kwam proeven. Tenslotte bleef er voor mij niet meer over
dan een pootje met een armzalig beetje vlees er aan.
Dagenlang heb ik op het bot gesabbeld.’
45
Wanneer wij van ons bezoek aan het sanatorium terugkeren,
moeten wij dadelijk naar bed toe, maar ik loop snel
Cursus 1 Literatuur en lezer
13

50
5
10
15
20
de keuken in en open het gootsteenkastje. De lucht van
vochtige lappen komt mij tegemoet. Ik buk mij. Daar zit
mijn vader, overdwars in het afdruiprek, met de vaatkwast
in zijn nek. Hij denkt aan mijn moeders been. Vrolijk
zwaait hij met een konijnekluifje. Ik zwaai terug.
‘Welterusten, pappa.’
Uit: Carl Friedman, Tralievader.
a Welke verwachting(en) roept de titel “Vingerhoed” bij jou
op?
b De titel is een open plek. Citeer de passage waarmee je deze
open plek in kunt vullen.
c Wie vind je de interessantste figuur in “Vingerhoed”?
Waarom?
d Waar spelen de gebeurtenissen zich af? Heb je hier te maken
met een open plek?
e De ik-figuur kijkt bij thuiskomst in het gootsteenkastje.
Waarom?
f De vader zit ondergedoken bij een dokwerker. Wat is dat?
g De ik-figuur is nog een kind. Leg beargumenteerd uit hoe
oud jij denkt dat het kind is.
h Leg in minimaal 15 woorden uit wat volgens jou de
betekenis of thematiek van “Vingerhoed” is.
Opdracht 6
Boudewijn Büch, De kleine blonde dood
De hoofdpersoon van De kleine blonde dood is Boudewijn. In
de jeugd van Boudewijn is de vader een opvallende persoon.
Later wordt Boudewijn zelf vader.
Als er een fanclub was geweest van koningin Juliana, was
mijn vader er lid van geworden. Haar man kon hij nauwelijks
verdragen maar omdat er nu eenmaal niets onwettigs
was aan die echtvereniging vond mijn vader dat we die
maar ‘voor lief’ moesten nemen.
In de jaren vijftig waren de derde dinsdag van september
en de maandag daarvoor een feestdag bij ons thuis.
Mijn vader haalde op maandag al de vlag uit de linnenkast
en vroeg aan mijn moeder of het dundoek gestreken
kon worden. Het touw legde hij in een badje met bleekwater
opdat het wit zou worden. De mast in de voortuin
werd naar beneden gehaald en met een kwastje bijgewit.
De knop boven op de mast werd goed in het oranje gezet
en als die verf droog was trok mijn vader met goudverf er
nog een biesje op.
Op dinsdag, als het volgens de agenda ‘zonsopgang’
was, liep hij de tuin in. Ik keek naar hem vanaf het balkon.
Hij had met straattegels een paadje naar de mast
gelegd en liep daaroverheen alsof hij meedeed aan een
militaire parade. Hij klakte met zijn hakken tegen elkaar,
salueerde en hees de vlag, terwijl hij zijn lijf stram hield,
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
in top. Dan salueerde hij weer, draaide zich heel vierkant
om en marcheerde naar binnen.
De keren dat ik hem mij herinner terwijl hij zijn
bizarre en tragikomische plechtigheid uitvoerde, was hij
gekleed in korte broek en lange stofjas. Waarom weet ik
niet. Zijn broek was zo kort en zijn stofjas zo lang dat
het leek alsof hij helemaal naakt was op de stofjas na.
Mijn moeder vond het vreselijk. Ze vroeg hem: ‘Waarom
draag je toch die zotte kleren? Een net pak is toch veel
plechtiger?’
‘Ontzag voor onze vlag houdt in dat je je op een speciale
wijze kleedt,’ beet hij haar toe.
‘Het is wel speciaal maar zal ik een uniform voor je
naaien?’
‘Wat voor uniform had je bedoeld?’
‘Iets met tressen en epauletten,’ antwoordde mijn moeder,
die het geestig bedoelde.
Hij pakte het koffie- en roomstel van het dressoir en
smeet het door de kamer, brieste: ‘Je wilt mij niet begrijpen,’
en ging voor het raam staan. De vlag hing slapjes
naar beneden.
‘Ik ben de wimpel vergeten. Heb je die ook gestreken?’
‘En eerst in een sopje gedaan,’ zei mijn moeder die het
koffie- en roomstel weer op zijn plaats zette.
Ik was naast hem gaan staan. Hij streek mij door mijn
haar en vroeg: ‘Weet je, Boud, wanneer een wimpel is
toegestaan en wanneer niet?’ Ik dreunde braaf de feestdagen
op.
‘Goed zo. Kom je me helpen met de wimpel?’
Ik liep met mijn vader in de gang al een beetje in de
maat. Op het tuinpad marcheerde ik achter hem aan.
We vormde een kleine colonne. Totdat hij een meter voor
de mast plotseling pas op de plaats maakte. Ik sloeg met
mijn neus op zijn bestofjaste rug.
‘Godverdomme! Hoe kun je nou zo stom zijn. Kom op,
mee naar binnen, dan doen we het over.’
‘Eén, twee, drie; één, twee, drie,’ gaf mijn vader in de
gang aan en we marcheerden opnieuw de tuin in.
‘En één, twee, drie, stop!’
Ik stampte tegelijkertijd met mijn vader de rechtervoet
op de tegels van het tuinpad en keek omhoog. De vlag
kwam omlaag. ‘Ze mag nooit de grond raken; je moet er
altijd voor zorgen dat je het stuk dat het eerst beneden
komt over je arm laat vallen.’ De vlag ging samen met de
wimpel weer in top; we marcheerden terug en namen
weer plaats achter het raam van de voorkamer. Even
bewoog de vlag, de wimpel maakte een vrolijke zwier.
Hij pakte mijn schouder vast, keek mij vriendelijk aan en
sprak teder: ‘Altijd toch een mooi gezicht: een vlag die
wappert.’
‘Ja,’ zei ik, ‘maar waarom eigenlijk?’
‘Dat begrijp jij nog niet, jongen. Ik heb veel vlaggen
zien wapperen. Heel veel en dat waren allemaal vlaggen
waaronder vreselijke dingen zijn gebeurd. Later vertel ik
je daar nog wel eens meer over.’
‘Dat zegt u altijd. Wat is er dan gebeurd?’
14
Literaire theorie

80
85
90
95
100
105
110
115
120
125
130
‘Later, zeg ik.’
‘Gaat het over Duitsland?’
‘Laat ik je dat land nooit meer horen noemen.’
In de achterkamer hoorde ik mijn moeder opstaan.
Ze kwam naar me toe en greep me nogal hardhandig bij
een arm. Ze snauwde: ‘Val je vader niet lastig. Kom op, ga
je aankleden. Dan kun je zo mee naar Den Haag. Kam je
haar netjes. Doe er anders wat vet in.’
Hij fietste binnendoor naar Den Haag. Het was nog
vroeg. De zon scheen. In een rugzak had hij twee kleine
klapstoeltjes bij zich, twee pakjes boterhammen en een
aluminium veldfles die vroeger bedekt moest zijn geweest
met een soort vilt in legerkleur. De fles was nog voorzien
van een paar stukjes vilt en zat vol deuken. Ik vroeg een
keer waar die fles vandaan kwam. Hij antwoordde na lang
nadenken: ‘Die heb ik nog bij de luchtmacht gebruikt.
Als ze zou kunnen praten … ’
‘Wat dan? Wat dan?’
En opnieuw was hij in dat raadsel vervallen dat hij in
mijn aanwezigheid nimmer heeft opgelost. Dat hij niet
fout was geweest in de oorlog – dat hij geen NSB-lid was
geweest of zo iets – wist ik omdat op de lagere school
vaak werd gepraat door de hoofdmeester over de heldenrol
van mijn vader.
De hoofdmeester vertelde over de oorlog, het was een
wintermiddag, en keek mij opeens plechtig aan en wierp
zijn blik daarna de klas in.
‘Boudewijns vader, jongens, is een echte held geweest.
Hebben jullie zijn gezicht wel eens bekeken? Daarop zitten
allemaal littekens. Die zijn veroorzaakt door kogels.
Boudewijns vader heeft ons vaderland verdedigd tegen
het land waar hij vandaan kwam. Dat is heel dapper.
Vooral omdat Boudewijns vader toen nog niet katholiek
was. Dat is hij nu wel, hè Boudewijn? Ik vertel het de
jongens omdat die het misschien niet begrijpen. Jou hoef
ik niets te vertellen. Je vader zal er thuis aan tafel
genoeg over praten, niet waar?’
Ik durfde niet te zeggen: ‘Nee meneer, hij vertelt nooit
iets. Hij doet eigenlijk alleen maar gek.’ Ik keek de hoofdmeester
verbaasd aan. Hij boog zich een beetje naar mij
voorover, kneep mij zachtjes in de wang en fluisterde
toen hij weer rechtop stond de klas in: ‘Boudewijns vader
heeft zo veel medailles dat ze niet op zijn colbert passen.
Is het niet, Boudewijn?’
Daar had ik een antwoord op. ‘Ja, meneer. Het zijn er
heel veel. Ze hangen allemaal op een worteldoek in de
gang. Soms komt er een klein doosje uit een vreemd land
dat mijn vader op het postkantoor moet gaan halen.
Daar zit dan een heel bijzondere in. Pas kwam er een uit
Israël. Mijn moeder heeft verteld dat mijn vader die twee
dagen lang ’s nachts op zijn pyjama heeft gedragen.’
‘Wees dan maar trots op je vader, hij is een held,’ zei
de hoofdmeester. Mijn klasgenoten bleven even stil.
Daarna gilden en lachten ze in koor: ‘Een medaille op zijn
pyjama. Zijn vader is gek, zijn vader is gek!’
135
140
145
5
10
De hoofdmeester brulde om stilte, deelde hier en daar
strafwerk uit en gaf twee jongens voor twee weken strafregels.
Ze zaten achter in de klas en kregen als opdracht
drieduizend keer de zin: ‘Een NSB’er was fout in de oorlog,
Boudewijns vader daarentegen een held.’
Een van de twee jongens vroeg zachtjes: ‘Hoe schrijf je
“daarentegen”, hoofdmeester?’ Het hoofd der school
stond weer voor de klas en sprak met een gemene glimlach
om de lippen: ‘Vraag dat maar aan je vader.’ De jongen
reageerde niet. Iedereen wist echter dat zijn vader
niet thuis woonde. Een jaar later kwam hij pas terug. ‘Uit
Rusland,’ wisten sommigen. De vader van de andere jongen
was een jaar eerder opeens met een plunjezak in het
dorp verschenen. ‘Die heeft gezeten,’ hoorde ik eens de
dame van de knopenwinkel tegen een klant zeggen. Toen
ik aan de beurt was, zei ze: ‘Ha, daar hebben we de zoon
van de held; wat zal het zijn?’
Uit: Boudewijn Büch, De kleine blonde dood.
a Wanneer speelt het verhaal?
b De moeder maakt een grapje over uniformen met tressen en
epauletten. Hoe reageert de vader daarop?
c Leg uit dat het gedrag van de vader een open plek is.
d Leg uit hoe je de open plek over het gedrag van de vader in
kunt vullen.
e De hoofdmeester vertelt dat Boudewijns vader een held is.
Waarom is hij een held?
f Leg uit of Boudewijn zijn vader ook een held vindt.
g Twee jongens krijgen strafwerk. De passage over hun vaders
is een open plek. Leg uit wat de open plek is en of je die in
kunt vullen.
h De ik-figuur is een kind. Leg beargumenteerd uit of je de
ik-figuur van De kleine blonde dood jonger of ouder vindt dan
de ik-figuur van Tralievader.
i Is De kleine blonde dood fictie of non-fictie?
Opdracht 7
Willem G. van Maanen, “In het museum van de vernietiging”
In het museum van de vernietiging
We bevinden ons hier, jongens en meisjes, in een treinwagon,
zoals we zien zonder banken en zonder ramen, een
goederenwagon volgens de een, een beestenwagon volgens
de ander. Het perron waar we zijn ingestapt is
bestraat met de klinkers uit het kamp vanwaar onze
wagon tijdens de oorlog jaar in jaar uit is vertrokken. We
staan nog stil, maar over enkele ogenblikken zet de trein
zich in beweging voor een reis van enkele dagen en nachten,
met onvermelde bestemming. Het is vol, zoals we
wel merken, een oppervlakte van één vierkante meter
moet volgens de voorschriften plaats bieden aan drie en
Cursus 1 Literatuur en lezer
15

15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
een halve passagier. Als we weten dat de vloer van de
wagon eenentwintig en een halve meter in het vierkant
beslaat, waarop behalve de reizigers ook hun koffers en
andere bagage een plaats moeten vinden, dan horen we
met z’n zestigen te zijn. De enige voorzieningen bestaan
uit een ton met drinkwater, een ton voor onze behoeften
en enkele bundels stro waarvan de zieken, invaliden en
moeders met zuigelingen zich, in overleg met de anderen,
een leger kunnen spreiden. We willen de omstandigheden
waaronder onze wagon tijdens de oorlogsjaren reed zo
getrouw mogelijk nabootsen. Een geluidsband uit eigen
studio zorgt al dadelijk voor het sissen van de stoom die
uit de locomotief ontsnapt, het gillen van de fluit ten
teken van ons vertrek en het ratelen van de wielen wanneer
we eenmaal onderweg zijn. Het roepen van de reizigers
naar de achterblijvers op het perron hoeft niet te
worden gestart als we dat zelf op ons nemen. De schoolklas
die gisteren meereisde was er niet toe bereid. Een
eveneens zelf ontworpen en in eigen werkplaats vervaardigd
mechaniek zorgt ervoor dat onze wagon tijdens de
reis gaat schommelen en schudden, en ook de stank die
een gezelschap van op elkaar geperste mensen nu eenmaal
afscheidt, zeker wanneer zij ook aan hun natuurlijke
behoeften moeten voldoen, kan kunstmatig worden
opgewekt, dat alles niet om te geuren met wat de hedendaagse
elektronica vermag, maar om met hart en ziel lot
en lijden te kunnen ondergaan van de slachtoffers die
ons, niet uit vrije wil, voorgingen. De wagon die ons nu
in oostelijke richting voert is niet van het oorspronkelijke
model nagebouwd, maar is het origineel uit de oorlog
zelf, waarvan we weten dat het op z’n minst negentig
keer tussen begin- en eindpunt op en neer is gereden.
Tussen en onder het stro op de bodem vinden we nog het
vuil van de laatste rit en wat er verder is achtergelaten,
haarspelden, een kammetje, het been van een pop, een
met bloed bevlekte zakdoen, kleinigheden die ons een
groot drama vertellen. Alles is hier zoals het was, er is
niets weggehaald of toegevoegd, door het personeel van
het museum noch door het bezoek. We zijn er terecht van
uitgegaan dat zij die bij het betreden van ons instituut
gekozen hebben voor de afdeling Vervolging en Vernietiging
gekomen zijn voor een confrontatie met de werkelijkheid
van weleer, hoe verschrikkelijk en onvoorstelbaar
ook, en niet om die naar eigen inzicht te interpreteren of
te vervormen, maar om die te aanvaarden als mogelijkheid
van wat mensen, zoals wijzelf, aan afschuwelijks
kunnen aanrichten en ondergaan. Andere afdelingen,
zoals Collaboratie en Verzet of Verdrukking en Vervalsing,
trekken bezoekers die er niet tegen opzien vitrines open
te breken of in te slaan teneinde zich belastende documenten
met hun familienaam toe te eigenen, zodat de
museumleiding genoodzaakt is nog slechts duplicaten
tentoon te stellen. In onze wagon vereenzelvigen wij ons
zo sterk met de gedeporteerden dat wij het oprapen, laat
staan bij ons steken van een wimper of nagel al als heiligschennis
zouden beschouwen. Voordat we instapten is
ons een persoonsbewijs verstrekt op naam van een leef-
70
75
80
85
90
95
100
105
110
a
b
c
d
e
tijdgenoot die de treinreis in het laatste oorlogsjaar heeft
moeten ondernemen. We dienen het met de daarop bevestigde
foto zorgvuldig te bewaren, om het aan het einde
van de reis aan de computer te kunnen geven die ons zal
vertellen of de betrokkene de oorlog al dan niet heeft
overleefd. Het lot van de vervolgde ligt in onze hand, en
wat zij niet wisten weten wij: dat het doel van de reis de
dood is. We zullen zien wie daaraan nog heeft kunnen
ontsnappen. Als we op gezag van de historici aannemen
dat de transporten geleid hebben tot de vernietiging van
zes miljoen reizigers, onder wie anderhalf miljoen kinderen,
dan moeten we het ergste vrezen. Wij mogen de
hoop op een gunstige uitslag van onze computer echter
niet opgeven. Onder de scholieren die gisteren meereisden
bevond zich een meisje dat halverwege de rit bewusteloos
raakte. Ze zakte ineen en bleef als dood in het stro
liggen. Haar leraar, op het laatst nog ingestapt, eiste dat
de trein stopte opdat de ongelukkige naar buiten kon
worden gedragen. Hij wilde niet zwichten voor het argument,
een historicus nota bene, dat er in dat geval
geschiedvervalsing zou worden gepleegd. Tijdens de oorlog,
die wij zo eerlijk mogelijk willen herbeleven, was er
immers geen sprake van dat de trein tot stilstand kon
worden gebracht om bewustelozen, stervenden of doden
gelegenheid tot verpleging of teraardebestelling te bieden.
Niettemin hebben wij voor één maal het verleden
aan het heden opgeofferd. Vandaag doen wij het anders
en getuigen wij tot op het laatst van onze eerbied voor
de kracht en de waardigheid waarmee de passagiers van
toen hun bestemming tegemoet zijn gegaan. Dat zij de
aard van die bestemming niet kenden, dat zij onwetend
op weg waren naar het schavot waar hun beulen al stonden
te wachten, doet aan hun moed niets af, integendeel,
vergroot die nog, omdat hij op niets anders steunde dan
op hun onschuld en op hun ongeloof aan de ondergang.
Als we straks uitstappen, op het hier opnieuw gelegde
oude kampplaveisel, staan we oog in oog met ene reeks
meer dan levensgrote fotografische afbeeldingen van de
gemartelden, de uitgehongerden, de stervenden en de
doden die wij in ons museum herdenken. Zij wijzen ons
de weg naar de uitgang, waar de computer ons persoonsbewijs
inneemt en ons, als wij daarop willen wachten,
meedeelt of het kind dat wij even waren nog in leven is
of allang vernietigd is.
Uit: Willem G. van Maanen, Alle verhalen.
Leg uit waarom de titel “In het museum van de vernietiging”
een open plek is en hoe je die open plek invult.
Leg in minimaal 10 woorden uit wat er met schoolklassen in
de wagon gebeurt.
Welk effect wil het museum bereiken bij de schoolklassen die
de wagon ingaan?
Wat vind jij van deze aanpak van het museum?
Wat is het effect van dit verhaal op jou?
16
Literaire theorie

f Leg uit met welke historische gebeurtenissen je “In het
museum van de vernietiging” in verband kunt brengen.
g Leg uit of “In het museum van de vernietiging” fictie of
non-fictie is.
h Vergelijk “In het museum van de vernietiging” met “Een
foto” van Willem Wilmink. Welke tekst heeft de meeste
indruk op jou gemaakt? Welke tekst had het meeste effect?
Waarom?
C Eindopdrachten
Kies een van de volgende opdrachten.
Toegepaste kunst
1 Titel en omslag van een boek zijn belangrijk: ze roepen
verwachtingen op. Stel dat “In het museum van de
vernietiging” als apart boekje wordt uitgegeven.
Ontwerp een omslag voor dat boekje. Het ontwerp moet verwachtingen
oproepen over de inhoud van het verhaal. Kies
ook een passend lettertype voor de titel en de naam van de
schrijver.
Literatuur
2 Kies een foto die je boeit en die je bijzonder vindt. Het mag
een foto van jezelf zijn, maar dat hoeft niet. Schrijf een
gedicht naar aanleiding van de foto. Je gedicht moet een
indruk geven van het onderwerp en van wat jij erbij denkt of
voelt.
Film
3 Een aantal boeken uit cursus 1 is verfilmd, onder andere Het
gouden ei en De kleine blonde dood.
Lees een boek uit cursus 1 en bekijk de verfilming. Maak een
vergelijking tussen boek en verfilming. Als je meer informatie
over film en verfilming wilt, kun je cursus 6 van je Theorieboek
raadplegen. Let op de volgende punten:
• Wat is in de verfilming niet veranderd aan de inhoud van
het boek?
• Wat is voor de verfilming veranderd aan de inhoud van
het boek en waarom?
Houd een presentatie over je resultaten.
Cursus 1 Literatuur en lezer
17