28.09.2015 Views

Trastorno en la adquisicion de las habilidades escolares con ...

Trastorno en la adquisicion de las habilidades escolares con ...

Trastorno en la adquisicion de las habilidades escolares con ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Trastorno</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res <strong>con</strong> énfasis<br />

especial <strong>en</strong> los trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura<br />

Gastaminza X.; Bielsa A; Tomàs J.<br />

Revisión <strong>de</strong> los últimos avances<br />

Casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los niños que recib<strong>en</strong> educación especial pres<strong>en</strong>tan un trastorno <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> su verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dificultad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

esco<strong>la</strong>res (lectura, escritura, cálculo, <strong>en</strong>tre otros). Repres<strong>en</strong>tan aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el 4 y<br />

el 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción global <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r. El número <strong>de</strong> niños <strong>con</strong> problemas <strong>en</strong> el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje va aum<strong>en</strong>tando <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s <strong>con</strong>diciones esco<strong>la</strong>res y<br />

socioculturales que nos <strong>en</strong><strong>con</strong>tramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

La dificultad <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>en</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res o trastornos <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

esco<strong>la</strong>r son alteraciones <strong>de</strong> difícil <strong>de</strong>finición, <strong>con</strong>figuran un tema discutible y frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>con</strong>t<strong>en</strong>cioso que <strong>con</strong>lleva implicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación, disposición <strong>de</strong> servicios e<br />

investigación.<br />

El DSM-IV introdujo el término trastorno <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, pero g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se prefier<strong>en</strong><br />

otros términos para este tipo <strong>de</strong> trastornos.<br />

La discapacidad (déficit parcial <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y apr<strong>en</strong>dizaje) <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje es un término<br />

g<strong>en</strong>eral que hace refer<strong>en</strong>cia a un grupo heterogéneo <strong>de</strong> trastornos que se manifiestan por<br />

problemas significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición y el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> escuchar, hab<strong>la</strong>r, leer,<br />

escribir, razonar o matemática. Estos trastornos son intrínsecos al individuo, presuntam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>bidos a disfunciones <strong>en</strong> el sistema nervioso c<strong>en</strong>tral, y pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tarse durante toda <strong>la</strong><br />

vida. Los problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>con</strong>ductas <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> percepción e interacción social<br />

pued<strong>en</strong> coexistir <strong>con</strong> discapacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje pero por sí mismas no <strong>con</strong>stituy<strong>en</strong> un<br />

tipo <strong>de</strong> trastorno semejante<br />

El DSM-IV divi<strong>de</strong> los trastornos <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s académicas<br />

específicas y una categoría no especificada. Los que implican habilida<strong>de</strong>s académicas<br />

<strong>con</strong>cretas incluy<strong>en</strong> el trastorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura, el trastorno <strong>de</strong>l cálculo y el trastorno <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

expresión escrita. La categoría no especificada recoge los trastornos <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje que no<br />

cumpl<strong>en</strong> criterios para cualquier trastorno <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje específico.<br />

En todos los trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s académicas específicas, los criterios diagnósticos<br />

requier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> capacidad actual <strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong> una habilidad <strong>con</strong>creta se sitúe<br />

sustancialm<strong>en</strong>te por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperada, evaluada mediante pruebas normalizadas<br />

estadísticam<strong>en</strong>te a ser posible y que los problemas <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje interfieran <strong>con</strong> el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico o <strong>con</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

Aunque esta <strong>de</strong>finición parece re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ra, persist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<strong>la</strong> problemas <strong>de</strong> tipo<br />

<strong>con</strong>ceptual y practico. Por ejemplo, no se especifica el método <strong>con</strong>creto a utilizar que permita<br />

<strong>de</strong>limitar <strong>la</strong> discrepancia y/o su int<strong>en</strong>sidad para po<strong>de</strong>r<strong>la</strong> calificar <strong>de</strong> sustancial. Las pautas<br />

establecidas hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia necesaria varíe <strong>en</strong>tre una o dos <strong>de</strong>sviaciones estándar


<strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y capacidad. Sin embargo, los métodos específicos<br />

utilizados para computar <strong>la</strong>s discrepancias son difer<strong>en</strong>tes, y cada <strong>en</strong>foque id<strong>en</strong>tifica como<br />

discapacitados (<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>tal parcial) a grupos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> niños.<br />

SUBTIPOS DE DISCAPACIDAD DEL APRENDIZAJE<br />

El interés <strong>en</strong> <strong>de</strong>scubrir subtipos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción heterogénea <strong>con</strong> discapacidad<br />

<strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res <strong>con</strong>tinúa si<strong>en</strong>do importante.<br />

Aunque se han propuesto numerosos sistemas <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación y <strong>de</strong> tipificación,<br />

normalm<strong>en</strong>te se re<strong>con</strong>oc<strong>en</strong>:<br />

discapacida<strong>de</strong>s basadas <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje, asociadas primariam<strong>en</strong>te a<br />

problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura y <strong>en</strong> <strong>de</strong>letrear, y<br />

a) un tipo no verbal <strong>de</strong> discapacidad asociado más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>con</strong> problemas<br />

<strong>en</strong> aritmética. Este último subtipo se asocia a un patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s neurocognoscitivas y adaptativas que se suele atribuir al<br />

hemisferio <strong>de</strong>recho, incluy<strong>en</strong>do problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cognición espacial,<br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> información visuoperceptiva-simultánea, y actividad socioemocional.<br />

Las tasas <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia basadas <strong>en</strong> muestras clínicas sugier<strong>en</strong> que m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 10% <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje son no verbales.<br />

Un estudio epi<strong>de</strong>miológico <strong>en</strong><strong>con</strong>tró que el 1.3% <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong>tre 9 y 10 años <strong>de</strong><br />

edad pres<strong>en</strong>taban problemas específicos <strong>de</strong> calculo y que el 2.3% pres<strong>en</strong>taba<br />

problemas tanto <strong>en</strong> calculo como <strong>en</strong> lectura.<br />

Los problemas específicos <strong>de</strong> lectura son para algunos autores los más frecu<strong>en</strong>tes,<br />

hasta un 3.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 9-10 años. Se ha <strong>de</strong>mostrado que estas<br />

alteraciones persist<strong>en</strong> hasta <strong>la</strong> edad adulta e incluso empeoran <strong>con</strong> el paso <strong>de</strong>l tiempo.<br />

Por tanto, <strong>con</strong>stituy<strong>en</strong> un riesgo hacia el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> alteraciones socioemocionales.<br />

Las características alteraciones <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje (p.e prosodia, pragmática pobre y bu<strong>en</strong><br />

vocabu<strong>la</strong>rio) y los notables problemas sociales <strong>de</strong> estos niños han llevado a algunos<br />

autores a cuestionarse si pudiera existir un <strong>con</strong>tinuum <strong>de</strong> este trastorno <strong>con</strong> algunos<br />

trastornos g<strong>en</strong>eralizados <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, tales como el síndrome <strong>de</strong> Asperger, y/o el<br />

trastorno esquizoi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad.<br />

Como se ha indicado anteriorm<strong>en</strong>te, el tipo más habitual y, por tanto, más bi<strong>en</strong><br />

estudiado <strong>de</strong> discapacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje es <strong>la</strong> discapacidad <strong>en</strong> lectura.<br />

ASPECTOS CONCEPTUALES Y METODOLÓGICOS<br />

Pese a <strong>la</strong> práctica habitual <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> discapacidad lectora <strong>en</strong> base a <strong>la</strong>s<br />

discrepancias <strong>en</strong> CI, <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque <strong>con</strong>tinúa si<strong>en</strong>do polémico. Los niños<br />

que pres<strong>en</strong>tan una discrepancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia (CI) y el nivel <strong>de</strong><br />

ejecución <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura suel<strong>en</strong> <strong>con</strong>ocerse como disléxicos, <strong>con</strong> discapacidad lectora, o<br />

específicam<strong>en</strong>te retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura. Se ha p<strong>en</strong>sado que estos lectores <strong>con</strong>


<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias son cualitativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los comunes malos lectores (ver más<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte)<br />

Por otra parte, los niños pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar un r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico coher<strong>en</strong>te <strong>con</strong> su<br />

edad y nivel <strong>de</strong> CI. Esto es, niños <strong>con</strong> puntuaciones <strong>de</strong> CI inferiores a <strong>la</strong> media que<br />

pres<strong>en</strong>tan también una baja ejecución académica, como es <strong>de</strong> esperar dado su nivel<br />

<strong>de</strong> CI. Se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ra que estos niños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un retraso g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura o que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una lectura ordinaria <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te.<br />

PRÁCTICAS ACTUALES DE EVALUACIÓN<br />

Las bases fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad lectora supon<strong>en</strong> el uso<br />

<strong>de</strong> una medida válida <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia y una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>con</strong>t<strong>en</strong>ido<br />

académico <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura, <strong>la</strong>s matemáticas y <strong>la</strong> ortografía que se<br />

mid<strong>en</strong> mediante tests <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to especifico. El test <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia más utilizado es<br />

el WISC-III. El WISC-III <strong>con</strong>ti<strong>en</strong>e 13 subtests que se combinan dando lugar a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

Verbal, <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> no verbal o Manipu<strong>la</strong>tiva y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> Total <strong>de</strong> CI. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

polémica suscitada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> discrepancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje, los tests <strong>de</strong> CI sigu<strong>en</strong> <strong>con</strong>stituy<strong>en</strong>do una parte integral <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

evaluación. En <strong>con</strong>creto, los tests <strong>de</strong> CI han <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> repetidas ocasiones que<br />

corre<strong>la</strong>cionan <strong>con</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r y lo predic<strong>en</strong>, y por tanto pued<strong>en</strong> guiar <strong>la</strong>s<br />

expectativas <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un niño <strong>con</strong>creto.<br />

A<strong>de</strong>más, los tests <strong>de</strong> CI como el WISC-III proporcionan un perfil <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciales y<br />

<strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s, importante para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l estilo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> un<br />

niño y permite p<strong>la</strong>nificar los programas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to. Es importante evaluar un<br />

<strong>con</strong>junto <strong>de</strong> procesos cognoscitivos <strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los procesos verbales,<br />

<strong>la</strong> visuespacialidad, el nivel <strong>de</strong> <strong>con</strong>structividad y <strong>la</strong> capacidad p<strong>la</strong>nificación. Los<br />

síntomas característicos <strong>de</strong> los perfiles <strong>de</strong>l WISC-III <strong>en</strong> niños <strong>con</strong> problemas <strong>en</strong> el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong>tre subtests y <strong>la</strong>s puntuaciones inferiores a <strong>la</strong><br />

media <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados subtests como re<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> símbolos, codificación,<br />

aritmética y dígitos. No obstante, el patrón <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> los subtests <strong>de</strong> CI no<br />

permite realizar un diagnóstico <strong>de</strong> discapacidad <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, ni permite difer<strong>en</strong>ciar<br />

<strong>en</strong>tre niños <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y otros niños <strong>con</strong> otras limitaciones.<br />

A<strong>de</strong>más, una discrepancia significativa <strong>en</strong>tre el CI Verbal y el CI Manipu<strong>la</strong>tivo no es<br />

sufici<strong>en</strong>te para realizar un diagnóstico <strong>de</strong> discapacidad <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los tests estandarizados <strong>de</strong> capacidad cognoscitiva y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

académico, el exam<strong>en</strong> completo <strong>de</strong>be incluir medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s adquiridas<br />

sobre <strong>la</strong>s áreas académicas. La evaluación <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> lectura, por ejemplo,<br />

<strong>de</strong>bería <strong>con</strong>tar <strong>con</strong> medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> un niño para leer pa<strong>la</strong>bras tanto <strong>de</strong><br />

manera ais<strong>la</strong>da como <strong>en</strong> el texto, capacidad para expresar pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>s<strong>con</strong>ocidas,<br />

<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sonidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes letras y patrones<br />

<strong>de</strong> letras, y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión lectora.<br />

Han <strong>de</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l niño y <strong>la</strong>s características situacionales<br />

que pued<strong>en</strong> <strong>con</strong>tribuir o complicar el avance académico. Entre el<strong>la</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong><br />

autoestima, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>con</strong> los compañeros y el nivel <strong>de</strong>


exig<strong>en</strong>cias a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas que se le hac<strong>en</strong> al niño <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

familia. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>be <strong>con</strong>temp<strong>la</strong>rse el pot<strong>en</strong>cial y los recursos <strong>de</strong>l niño, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>con</strong> el fin <strong>de</strong> diseñar interv<strong>en</strong>ciones efectivas.<br />

EPIDEMIOLOGÍA<br />

La estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>con</strong>creta utilizada. Se p<strong>en</strong>saba que los problemas específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura<br />

pres<strong>en</strong>taban una preval<strong>en</strong>cia media <strong>de</strong> un 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral. Los problemas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura y <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> niños <strong>con</strong> este trastorno <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

punto <strong>de</strong> corte elegido. Este punto <strong>de</strong> corte pue<strong>de</strong> ser una <strong>de</strong>sviación estándar por<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media, dos <strong>de</strong>sviaciones estándar por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media, u otro punto<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l objetivo específico que se persiga. Parece que no exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas <strong>en</strong>tre sexos. Para comprobar si exist<strong>en</strong> o no difer<strong>en</strong>cias según el sexo, es<br />

necesario realizar estudios <strong>con</strong> niños más mayores y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

DISCAPACIDAD LECTORA Y CEREBRO<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> neuroimag<strong>en</strong>, se ha hecho posible id<strong>en</strong>tificar<br />

algunas características estructurales y funcionales <strong>de</strong> los cerebros <strong>de</strong> niños<br />

discapacitados para el apr<strong>en</strong>dizaje. Dado que se pi<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong>s alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

lectura son <strong>de</strong>bidas a <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, no es sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />

que los estudios neuroanatómicos <strong>de</strong> individuos <strong>con</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

hayan <strong>en</strong><strong>con</strong>trado datos que apoyan un déficit <strong>en</strong> el hemisferio izquierdo.<br />

Algunos <strong>de</strong> estos datos han aparecido <strong>en</strong> muestras citoarquitectónicas postmortem y<br />

<strong>en</strong> estudios <strong>con</strong> resonancia magnética. En estos estudios, se ha observado que el<br />

p<strong>la</strong>no temporal carece <strong>de</strong> <strong>la</strong> asimetría esperada (I>D) <strong>en</strong> los niños <strong>con</strong> trastornos <strong>de</strong>l<br />

l<strong>en</strong>guaje y <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, aunque los problemas <strong>de</strong> fiabilidad para id<strong>en</strong>tificar los<br />

límites <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>no <strong>con</strong>tinúan dificultando los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> réplica <strong>de</strong> los primeros datos.<br />

En los trabajos <strong>con</strong> tomografía por emisión <strong>de</strong> positrones que estudian tareas <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje, se ha <strong>de</strong>mostrado difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el hemisferio izquierdo <strong>de</strong> los sujetos <strong>con</strong><br />

problemas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> comparación <strong>con</strong> individuos <strong>con</strong> trastornos pero no <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje. Los estudios <strong>de</strong>l flujo sanguíneo cerebral, muestran <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

área temporal izquierda asociada a <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s fonológicas y ortográficas que<br />

requiere discriminación auditiva fina y un área parietal inferior izquierdo asociado al<br />

significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. Por último, se ha <strong>en</strong><strong>con</strong>trado <strong>en</strong> los cerebros <strong>de</strong> los<br />

individuos <strong>con</strong> alteraciones lectoras disp<strong>la</strong>sias significativam<strong>en</strong>te más focalizadas,<br />

sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje que limitan <strong>con</strong> <strong>la</strong> fisura silviana, <strong>en</strong><br />

comparación <strong>con</strong> los individuos-<strong>con</strong>trol normales.<br />

La búsqueda <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias neuroanatómicas y neurofuncionales <strong>en</strong> niños <strong>con</strong><br />

problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura y niños sin ellos no se ha limitado tan solo al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

regiones cerebrales sino que también se han estudiado <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias a nivel celu<strong>la</strong>r.


En <strong>la</strong>s exploraciones <strong>de</strong>l sistema magnocelu<strong>la</strong>r visual, que normalm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e célu<strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>rgas que transportan los procesos rápidos, los autores observaron que los que t<strong>en</strong>ían<br />

un trastorno <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura pres<strong>en</strong>taban cuerpos celu<strong>la</strong>res más <strong>de</strong>sorganizados y más<br />

pequeños que los lectores normales. A<strong>de</strong>más, los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> Ga<strong>la</strong>burda <strong>en</strong> 1993<br />

indican que es posible que este patrón no se limite al canal visual, ya que se han<br />

<strong>en</strong><strong>con</strong>trado también cuerpos celu<strong>la</strong>res más pequeños <strong>en</strong> el canal auditivo <strong>de</strong> lectores<br />

<strong>con</strong> alteraciones. Estos resultados podrían <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> Harris <strong>de</strong> que el<br />

déficit fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> los niños <strong>con</strong> alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura es una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información rápidam<strong>en</strong>te cambiante <strong>en</strong> varios canales s<strong>en</strong>soriales.<br />

Ninguno <strong>de</strong> estos hal<strong>la</strong>zgos se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>finitivo. Tan solo que apoyan <strong>la</strong> hipótesis<br />

<strong>de</strong> que a nivel neurofuncional y neuroanatómico, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> algunos individuos <strong>con</strong><br />

alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura aparec<strong>en</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que difier<strong>en</strong> <strong>de</strong> los que no pres<strong>en</strong>tan<br />

problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura. Hay, sin lugar a dudas, importantes razones para <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar<br />

estos resultados <strong>con</strong> precaución.<br />

En primer lugar <strong>la</strong> neurología ofrece múltiples ejemplos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> estructura<br />

cerebral y <strong>la</strong> actividad que se <strong>de</strong>rivaría <strong>de</strong> el<strong>la</strong> no se corre<strong>la</strong>cionan<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong>. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>con</strong>cepción más vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se<br />

basa <strong>en</strong> que muchas funciones cerebrales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una repres<strong>en</strong>tación<br />

distribuida o una red <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el cerebro, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> estar localizadas <strong>en</strong><br />

un solo c<strong>en</strong>tro. Por todo ello cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchas re<strong>de</strong>s neurales<br />

inter<strong>con</strong>ectadas podrían implicarse como factor causante <strong>en</strong> aquellos niños<br />

<strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> lectura.<br />

En segundo lugar, los problemas <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad diagnóstica <strong>con</strong>tinúan sin<br />

resolverse y limitan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos<br />

neuroanatómicos.<br />

Tercera, aunque los resultados neuroanatómicos puedan repres<strong>en</strong>tar los datos<br />

<strong>en</strong> una zona más extrema <strong>de</strong>l <strong>con</strong>tinuum <strong>de</strong> <strong>la</strong> incapacidad para <strong>la</strong> lectura,<br />

estos datos pued<strong>en</strong> <strong>con</strong>jugarse <strong>con</strong> <strong>la</strong>s hipótesis que sugier<strong>en</strong> que los<br />

problemas <strong>de</strong> lectura ca<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un <strong>con</strong>tinuum y que no <strong>con</strong>stituy<strong>en</strong> una<br />

<strong>en</strong>tidad especifica. En <strong>con</strong>secu<strong>en</strong>cia, hasta que se <strong>con</strong>ozcan resultados <strong>de</strong><br />

estudios más <strong>de</strong>finitivos, los datos resumidos aquí <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rarse tan<br />

solo como datos experim<strong>en</strong>tales.<br />

FACTORES GENÉTICOS EN LA DISCAPACIDAD EN LECTURA<br />

Los factores g<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong>sempeñan un papel significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad y <strong>la</strong> discapacidad lectoras. Se ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>en</strong>tre el 35 y el 40% <strong>de</strong><br />

los familiares <strong>de</strong> primer grado <strong>de</strong> niños <strong>con</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura también pres<strong>en</strong>tan<br />

esas alteraciones. Los problemas <strong>de</strong> lectura ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una etiología heterogénea y existe<br />

heterog<strong>en</strong>eidad g<strong>en</strong>ética incluso <strong>en</strong>tre familias seleccionadas por <strong>la</strong> apar<strong>en</strong>te<br />

transmisión dominante. Utilizando un fraccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> base teórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />

disléxica g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> atributos más precisos, se vincu<strong>la</strong>ron dos f<strong>en</strong>otipos distintos


e<strong>la</strong>cionados <strong>con</strong> <strong>la</strong> lectura, <strong>la</strong> información fonológica y <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras ais<strong>la</strong>das,<br />

<strong>con</strong> el cromosoma 6 y el cromosoma 15, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

PREDICTORES DEL RENDIMIENTO EN LA LECTURA<br />

En un estudio longitudinal <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil global puso <strong>de</strong> relieve que el perfil <strong>de</strong>l<br />

l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los niños a los 5 años <strong>de</strong> edad era predictor gracias a un <strong>con</strong>junto <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> puntuaciones <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> lectura 7 años <strong>de</strong>spués.<br />

Los niños <strong>con</strong> un <strong>de</strong>terioro g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo pres<strong>en</strong>taban el curso académico<br />

más limitado, seguidos <strong>de</strong> los que t<strong>en</strong>ían malos resultados <strong>en</strong> tests <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

auditiva. Los niños <strong>con</strong> una articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te y aquellos <strong>en</strong> los que no había<br />

evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje a los 5 años <strong>de</strong> edad obtuvieron los mejores<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> tests <strong>de</strong> lectura y <strong>en</strong> el <strong>con</strong>trol evolutivo.<br />

Se ha observado que otras variables, como los anteced<strong>en</strong>tes familiares <strong>de</strong> problemas<br />

<strong>con</strong> <strong>la</strong> lectura, problemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción-distractibilidad y problemas <strong>de</strong> internalización<br />

predic<strong>en</strong> también los problemas posteriores <strong>de</strong> lectura. No obstante, se <strong>de</strong>s<strong>con</strong>oce si<br />

estas variables predic<strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> lectura más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s predicciones basadas <strong>en</strong><br />

anteced<strong>en</strong>tes tempranos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje.<br />

DEFICIENCIAS BÁSICAS EN LA DISCAPACIDAD LECTORA<br />

Exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> mitos que suel<strong>en</strong> <strong>con</strong>fundir <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión etiopatogénica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discapacidad <strong>en</strong> lectura. Tales mitos se agrupan <strong>en</strong> tres tipos: unos los que re<strong>la</strong>cionan<br />

<strong>la</strong> causalidad <strong>con</strong> el sistema visual, otro que los re<strong>la</strong>ciona <strong>con</strong> problemas ligados a<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tipo alérgico y por último <strong>la</strong>s que pre<strong>con</strong>izan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

disfunción <strong>en</strong> el sistema vestíbulo-cerebe<strong>la</strong>r.<br />

De estos tres el más persist<strong>en</strong>te es el ligado al sistema visual. Tal explicación etiológica<br />

atribuye <strong>la</strong>s alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura a problemas <strong>en</strong> el sistema visuomotriz o bi<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>fectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión u ocu<strong>la</strong>res, y también a problemas perceptivos <strong>con</strong>ocidos como el<br />

Asíndrome <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad escotópica. A pesar <strong>de</strong> lo atractivo que puedan resultar tales<br />

hipótesis explicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones <strong>de</strong> lectura y <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong> literatura no<br />

apoya <strong>de</strong>masiado estas teorías<br />

A<strong>de</strong>más, lo cierto es que los niños <strong>con</strong> alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura pres<strong>en</strong>tan un déficit<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to fonológico. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> discapacidad lectora se<br />

aprecia una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia básica y c<strong>en</strong>tral que <strong>con</strong>siste <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

dishabilidad sutil <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje que esta re<strong>la</strong>cionada <strong>con</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección y manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

los sonidos <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong> individual. Tal alteración se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el re<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras y <strong>de</strong> problemas para <strong>de</strong>scifrar y expresar<br />

pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>s<strong>con</strong>ocidas.


También por otra parte los niños <strong>con</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lectura (<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia parcial) se<br />

difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> sus compañeros sin el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> velocidad <strong>con</strong> <strong>la</strong> que son<br />

capaces <strong>de</strong> nombrar los símbolos visuales <strong>de</strong> letras y números. Este déficit <strong>de</strong><br />

velocidad <strong>en</strong> nombrarlos es apreciable, <strong>en</strong> los disléxicos, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> guar<strong>de</strong>ría y<br />

perdura hasta <strong>la</strong> edad adulta<br />

COMORBILIDAD<br />

Discapacidad lectora y trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

El r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico pobre o bajo suele coexistir <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>con</strong>ducta<br />

esco<strong>la</strong>r frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. El mal r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico pued<strong>en</strong> ser secundario al A mal<br />

comportami<strong>en</strong>to, a problemas emocionales, a un trastorno psiquiátrico, a un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> motivación, o también a <strong>en</strong>señanza ina<strong>de</strong>cuada o inapropiada, por citar algunos<br />

causas frecu<strong>en</strong>tes.<br />

Los problemas <strong>de</strong> lectura secundarios a una <strong>en</strong>señanza ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>sbordan el<br />

objetivo <strong>de</strong> esta revisión.<br />

Es <strong>de</strong> sobras <strong>con</strong>ocido que <strong>la</strong>s alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura por falta <strong>de</strong> motivación muy a<br />

m<strong>en</strong>udo forman parte <strong>de</strong> un trastorno psiquiátrico más ext<strong>en</strong>so. Uno <strong>de</strong> los más<br />

frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia es el déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong> hiperactividad. Se ha observado<br />

clínica y empíricam<strong>en</strong>te que los niños <strong>con</strong> un trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong><br />

hiperactividad o hiperquinesia pres<strong>en</strong>tan r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos académicos inferiores y que los<br />

niños <strong>con</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos inferiores <strong>de</strong>muestran elevadas tasas <strong>de</strong> trastorno por déficit <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong> hiperactividad o hiperquinesia. El 20-25% <strong>de</strong> niños <strong>con</strong> alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

lectura pres<strong>en</strong>tan un trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong> hiperactividad o<br />

hiperquinesia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre el 10-50% <strong>de</strong> niños <strong>con</strong> un trastorno por déficit <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong> hiperactividad o hiperquinesia pres<strong>en</strong>tan problemas <strong>de</strong> lectura<br />

<strong>con</strong>curr<strong>en</strong>tes<br />

No se <strong>con</strong>oc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s razones exactas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comorbilidad <strong>en</strong>tre los problemas <strong>de</strong> lectura y<br />

el trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong> hiperactividad o hiperquinesia. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

amplia variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones y muestras, algunos estudios reci<strong>en</strong>tes sugier<strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> comorbilidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> discapacidad lectora y el trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>con</strong> hiperactividad o hiperquinesia es <strong>de</strong>bida, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte, a influ<strong>en</strong>cias<br />

g<strong>en</strong>éticas. Mediante un diseño <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> gemelos, se <strong>en</strong><strong>con</strong>tró que<br />

aproximadam<strong>en</strong>te el 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong> coincid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los problemas para <strong>de</strong>letrear y <strong>la</strong><br />

hiperactividad eran <strong>de</strong>bidas a influ<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éticas compartidas. Dado que el <strong>de</strong>letrear<br />

y el leer están muy corre<strong>la</strong>cionados y que el déficit <strong>en</strong> el <strong>de</strong>letrear pue<strong>de</strong> <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rarse<br />

como un indicador <strong>de</strong> posibles <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> lectura y escritura,<br />

parece probable que <strong>la</strong>s alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura y el trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>con</strong> hiperactividad o hiperquinesia t<strong>en</strong>gan, al m<strong>en</strong>os parcialm<strong>en</strong>te, un orig<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ético<br />

común.


El elevado so<strong>la</strong>pami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre ambas alteraciones, obliga al profesional a revisar<br />

siempre el progreso académico <strong>de</strong> un niño <strong>con</strong> un trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong><br />

hiperactividad o hiperquinesia. De igual forma es importante, <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>con</strong> o sin hiperactividad, <strong>en</strong> aquellos niños <strong>con</strong><br />

problemas <strong>de</strong> lectura a fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>focar mejor <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción y estrategia terapéutica<br />

global necesaria.<br />

Discapacidad lectora y trastorno disocial/<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Entre los niños <strong>de</strong> edad esco<strong>la</strong>r temprana, <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>con</strong>ductas agresividad y problemas <strong>de</strong> lectura se compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>con</strong> cierta facilidad por<br />

comorbilidad <strong>con</strong> el trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>con</strong> hiperactividad o hiperquinesia.<br />

De más difícil explicación es el hal<strong>la</strong>zgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong>, sin embargo, se<br />

han <strong>en</strong><strong>con</strong>trado c<strong>la</strong>ros vínculos <strong>en</strong>tre un c<strong>la</strong>ro comportami<strong>en</strong>to antisocial y variables<br />

re<strong>la</strong>cionadas <strong>con</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias verbales y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos esco<strong>la</strong>res bajos. Esta asociación<br />

se explica a través <strong>de</strong> tres hipótesis posibles:<br />

<strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong>l fracaso esco<strong>la</strong>r, que afirma que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> éxito educativo<br />

<strong>con</strong>lleva una baja autoestima, frustración y <strong>de</strong> ahí, el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Aacting-out (pasar a <strong>la</strong> acción)<br />

<strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el trato (o <strong>de</strong>tección), <strong>la</strong> cual sust<strong>en</strong>ta que los<br />

adolesc<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to llevan a cabo una cantidad <strong>de</strong><br />

actos antisociales más o m<strong>en</strong>os igual que los que cursan estudios sin<br />

problemas <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to pero que son tratados <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s<br />

instituciones y <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral; y<br />

<strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> susceptibilidad, que establece que los problemas <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje están acompañados por características <strong>de</strong> personalidad que<br />

predispon<strong>en</strong> al individuo al comportami<strong>en</strong>to disocial o <strong>de</strong>lictivo<br />

Aunque exist<strong>en</strong> datos que apoyan <strong>la</strong>s tres hipótesis, <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia parece <strong>de</strong>cantarse<br />

por <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> susceptibilidad. Por ejemplo, los problemas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

basados <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñar un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>con</strong>ducta<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te, lo cual también apoyaría <strong>la</strong> misma hipótesis sobre <strong>la</strong> susceptibilidad, si<br />

bi<strong>en</strong> esta no excluye ni mucho m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> coincid<strong>en</strong>cia <strong>con</strong> <strong>la</strong> otras ni tampoco ninguna<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tre si.<br />

Los estudios longitudinales muestran que <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> discapacidad lectora y<br />

los problemas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to es débil, y pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> relieve que los problemas <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> <strong>con</strong>ducta son previos a los trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura y no hay<br />

evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> discapacidad lectora fuera previa al comportami<strong>en</strong>to agresivo.


<strong>Trastorno</strong>s <strong>de</strong> internalización<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme literatura acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los trastornos<br />

<strong>de</strong> externalización y <strong>la</strong>s disfunciones <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, se ha escrito poco sobre los<br />

problemas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y los trastornos <strong>de</strong> internalización (patología <strong>de</strong> inhibición).<br />

Un estudio efectuado <strong>en</strong> el 93 <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1984 hasta 1993 sobre<br />

el bi<strong>en</strong>estar emocional y los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje se c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> cinco variables: auto<strong>con</strong>cepto, capacidad <strong>de</strong> introyección, ansiedad,<br />

<strong>de</strong>presión y i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> autolisis; se <strong>con</strong>cluyo que:<br />

(1) Los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> un trastorno <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un auto<strong>con</strong>cepto<br />

<strong>de</strong> si mismos m<strong>en</strong>os positivo que sus compañeros sin trastorno.<br />

(2) Los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> un trastorno <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje pres<strong>en</strong>tan una capacidad<br />

<strong>de</strong> introyección más elevada tanto <strong>de</strong> su éxito como <strong>de</strong> su fracaso que los<br />

grupos <strong>de</strong> comparación.<br />

(3) Los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> trastornos <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje experim<strong>en</strong>tan niveles más<br />

elevados <strong>de</strong> ansiedad (rasgo) y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una preval<strong>en</strong>cia significativam<strong>en</strong>te más<br />

alta <strong>de</strong> síntomas <strong>de</strong> somatización <strong>de</strong> tipo m<strong>en</strong>or que los <strong>de</strong>l <strong>con</strong>trol.<br />

(4) Los estudios <strong>de</strong> los niños y <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> trastornos <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje refier<strong>en</strong> altas tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión <strong>en</strong> los autoinformes. (No obstante,<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> una grupo <strong>de</strong> comparación sin trastorno y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

evaluaciones clínicas <strong>de</strong> los sujetos limitan <strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong> estos datos).<br />

(5) Algunos autores seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una asociación <strong>en</strong>tre el suicidio y<br />

los trastornos <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>de</strong> hecho, no se dispone <strong>de</strong> datos empíricos que<br />

apoy<strong>en</strong> este supuesto.<br />

Adquisición <strong>de</strong> Compet<strong>en</strong>cia social<br />

La capacidad <strong>de</strong> un niño para funcionar socialm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e importantes implicaciones <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>estar durante <strong>la</strong> niñez y <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> adaptación durante <strong>la</strong><br />

edad adulta. Últimam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong> los niños <strong>con</strong> trastornos <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje, ha sido un tema objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate, <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>bido a que se re<strong>con</strong>oce que<br />

estos niños pres<strong>en</strong>taran problemas <strong>en</strong> varios aspectos <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia social y<br />

estos problemas se inician precozm<strong>en</strong>te y <strong>con</strong>tinúan o empeoran <strong>con</strong> el crecimi<strong>en</strong>to.<br />

En una amplia revisión <strong>de</strong> los problemas sociales <strong>en</strong> estos niños y adolesc<strong>en</strong>tes se<br />

<strong>con</strong>cluía que no son tan compet<strong>en</strong>tes socialm<strong>en</strong>te como sus compañeros <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se <strong>con</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos normales;<br />

Suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er problemas para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los estados afectivos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, sobre<br />

todo <strong>en</strong> situaciones complejas o ambiguas. Hay <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoestima que suel<strong>en</strong><br />

manifestarse <strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> trastornos <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje pero no


necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r elem<strong>en</strong>tal. Lo cual podría reflejar el efecto<br />

acumu<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong>l fracaso repetido que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> algunos individuos <strong>con</strong> trastornos<br />

<strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje tanto <strong>en</strong> el ámbito académico como <strong>en</strong> el social.<br />

TRATAMIENTO: ESTRATEGIAS<br />

Tratami<strong>en</strong>to basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

La manera <strong>de</strong> ayudar a los niños <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> lectura pue<strong>de</strong> es muy diversa, y se<br />

exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> proporcionar un tutor extra, hasta establecer programas sofisticados<br />

dirigidos hacia <strong>la</strong> reeducación <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> fonética elem<strong>en</strong>tal, o también como<br />

hasta hace poco, <strong>con</strong> ejercicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to reeducativo visuo-perceptivos, los<br />

cuales se c<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> los déficits subyac<strong>en</strong>tes<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lectura. Los programas especiales se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do específicam<strong>en</strong>te<br />

para <strong>en</strong>señar <strong>la</strong>s asociaciones letra-sonido <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rados por muchos como el déficit<br />

básico y fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los malos lectores y luego se <strong>en</strong>seña <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción sobre sí<strong>la</strong>bas<br />

y pa<strong>la</strong>bras; otros sistemas introduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras completas primero y <strong>en</strong>señan al<br />

estudiante a <strong>de</strong>ducir <strong>la</strong>s correspond<strong>en</strong>cias letra-sonido <strong>de</strong>spués. Los procesos<br />

fonológicos auditivos, <strong>en</strong>señan <strong>la</strong> lectura a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruta visual, así, exist<strong>en</strong> métodos<br />

que utilizan i<strong>con</strong>os o símbolos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asociar <strong>con</strong> pa<strong>la</strong>bras impresas. Pese a<br />

que actualm<strong>en</strong>te se subraya muchísimo <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza directa, tal practica no comporta<br />

<strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> los ejercicios <strong>de</strong> reeducación <strong>de</strong> los procesos subyac<strong>en</strong>tes.<br />

Farmacoterapia<br />

La frecu<strong>en</strong>te coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s<br />

lectoras, los estimu<strong>la</strong>ntes también se usan <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lectura. Si se mejora <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> <strong>con</strong>c<strong>en</strong>tración se pue<strong>de</strong> ayudar al niño a participar<br />

<strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y pue<strong>de</strong> hacer que aum<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> trabajo<br />

realizado. Existe cierta evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l efecto directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicación sobre los<br />

mecanismos <strong>de</strong> recuperación verbal, que provocan una mejoría <strong>de</strong>l vocabu<strong>la</strong>rio leído; y<br />

también <strong>de</strong> efectos más g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura que g<strong>en</strong>eran<br />

indirectam<strong>en</strong>te una mejoría <strong>en</strong> el <strong>con</strong>trol comportam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> niños hiperactivos <strong>con</strong><br />

trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura. Los datos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> este área, sin embargo, son<br />

<strong>con</strong>fusos. Algunos estudios <strong>de</strong>l efecto inmediato <strong>de</strong>l metilf<strong>en</strong>idato <strong>de</strong>muestran<br />

<strong>con</strong>sist<strong>en</strong>tes increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se. No exist<strong>en</strong> datos que apoy<strong>en</strong><br />

los b<strong>en</strong>eficios académicos <strong>de</strong> los estimu<strong>la</strong>ntes a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

La práctica clínica actual establece que siempre que un trastorno <strong>con</strong>curr<strong>en</strong>te<br />

<strong>con</strong>tribuya <strong>en</strong> el bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico, está indicada una interv<strong>en</strong>ción puntual,<br />

incluy<strong>en</strong>do el uso <strong>de</strong> medicación. Sin embargo, el uso <strong>de</strong> medicación para <strong>la</strong> terapia <strong>de</strong><br />

los trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura sin trastornos psiquiátricos coexist<strong>en</strong>tes no es a<strong>con</strong>sejable.


Consejo a padres y profesores<br />

Sea cual sea el programa <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to adoptado, es importante que el niño, los<br />

padres <strong>de</strong>l niño y los profesores t<strong>en</strong>gan una compr<strong>en</strong>sión mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong>l niño y <strong>de</strong> su presunta base biológica y/o g<strong>en</strong>ética y <strong>con</strong>seguir que el niño no se le<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>re simplem<strong>en</strong>te como un obstinado, un vago, un negativista o un niño l<strong>en</strong>to o<br />

torpe.<br />

El clínico <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sempeñar un importante papel correctivo reformu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> naturaleza<br />

<strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong>l niño, para que cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas significativas <strong>en</strong> su vida<br />

se familiaric<strong>en</strong> <strong>con</strong> los <strong>con</strong>ceptos actuales sobre estos trastornos. Debe investigarse <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> anteced<strong>en</strong>tes familiares. Esta información es muy útil para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción y para que los padres co<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

interv<strong>en</strong>ciones tempranas. Aunque <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción es <strong>de</strong> limitado valor cuando el niño ya<br />

pres<strong>en</strong>ta tal trastorno, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción tempranas pued<strong>en</strong> reducir o<br />

evitar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secue<strong>la</strong>s no <strong>de</strong>seadas, como son <strong>la</strong> baja autoestima o problemas<br />

<strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to, que tan frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te suel<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>con</strong>trarse <strong>en</strong> estos niños.<br />

EVOLUCIÓN EN LA ADOLESCENCIA Y EN PRIMERA ETAPA DE LA EDAD ADULTA<br />

Los estudios <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to han reve<strong>la</strong>do repetidam<strong>en</strong>te que el trastorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura<br />

persiste hasta <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia tardía y <strong>la</strong> primera etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad adulta. Algunas<br />

veces mejora <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión, pero su progreso es más l<strong>en</strong>to que el <strong>de</strong><br />

sus compañeros normales <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> lectura. La intelig<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> gravedad<br />

inicial <strong>de</strong>l trastorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura son los predictores más <strong>con</strong>sist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong><br />

lectura <strong>en</strong> adultos jóv<strong>en</strong>es. No obstante, los datos más <strong>con</strong>cluy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los estudios<br />

afirman que los adultos <strong>con</strong> un diagnóstico <strong>de</strong> trastorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia<br />

<strong>con</strong>tinúan pres<strong>en</strong>tando problemas <strong>de</strong> codificación fonológica cuando le<strong>en</strong> o llevan a<br />

cabo tareas <strong>de</strong> <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fonemas. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> lectura más l<strong>en</strong>ta es<br />

característica <strong>de</strong> los adultos <strong>con</strong> un trastorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez. Con <strong>la</strong>s ayudas<br />

a<strong>de</strong>cuadas, los niños <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> lectura pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un bu<strong>en</strong> progreso<br />

educativo, aunque tard<strong>en</strong> más <strong>en</strong> lograr un nivel <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

comparación <strong>con</strong> <strong>con</strong>troles sin trastornos.<br />

Los escasos datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación psicosocial adulta <strong>en</strong> niños <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong><br />

lectura sugier<strong>en</strong> un cuadro mixto <strong>con</strong> tasas elevadas <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> algunas<br />

muestras pero que <strong>en</strong> pocas ocasiones son graves.<br />

En <strong>con</strong>creto, <strong>la</strong>s niñas parec<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar un riesgo <strong>de</strong> problemas sociales y<br />

emocionales, pero no hay evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il<br />

o <strong>de</strong> problemas <strong>con</strong> <strong>la</strong>s drogas y el alcohol. Los sujetos que sigu<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tando<br />

problemas <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lectura y <strong>con</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el cálculo aritmético


manifestaban más s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>presivos <strong>en</strong> ambos casos. Las mujeres jóv<strong>en</strong>es más<br />

a m<strong>en</strong>udo se emparejan y llegan antes a <strong>la</strong> maternidad que son compañeras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma edad pero sin dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, mi<strong>en</strong>tras que los varones jóv<strong>en</strong>es son<br />

más vulnerables al <strong>de</strong>sempleo.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> que disponemos hasta ahora, tanto <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> los<br />

problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>en</strong> los niños como el <strong>con</strong>texto socioe<strong>con</strong>ómico y cultural <strong>en</strong> el<br />

que se dan influy<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su evolución posterior. Los resultados más positivos<br />

han aparecido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción don<strong>de</strong> los niños recibían apoyo y<br />

estimu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> casa, una at<strong>en</strong>ción especializada <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y al hacerse adultos<br />

seleccionaban ambi<strong>en</strong>tes <strong>con</strong>sist<strong>en</strong>tes <strong>con</strong> su propio pot<strong>en</strong>cial y sus limitaciones.<br />

CONCLUSIÓN<br />

Esta revisión expone los impresionantes avances que han t<strong>en</strong>ido lugar durante los<br />

últimos 10 años <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje. Nuestro<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias nucleares <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad lectora, por ejemplo,<br />

supone un c<strong>la</strong>ro avance que actualm<strong>en</strong>te sirve <strong>de</strong> base para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción bi<strong>en</strong><br />

diseñada. Los reci<strong>en</strong>tes hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> comorbilidad y secue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los<br />

problemas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que llegan hasta <strong>la</strong> edad adulta subrayan <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

evaluaciones amplias, multidisciplinarias y el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niños <strong>con</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar estos problemas.


TABLA 1- Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura y tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

Etapa <strong>de</strong> lectura Habilida<strong>de</strong>s que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

Prelectora<br />

preesco<strong>la</strong>r)<br />

(edad<br />

Etapa <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>codificación (se<br />

inicia <strong>en</strong> 11 y 21)<br />

Lectora<br />

transicional (se<br />

inicia <strong>en</strong> 21 y 31)<br />

Lectura fluida,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

funcional<br />

. Re<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

letras y algunas<br />

pa<strong>la</strong>bras (p.ej., el<br />

propio nombre)<br />

. Se inicia el<br />

<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />

fonológico (p.ej.,<br />

saber <strong>la</strong>s<br />

similitu<strong>de</strong>s/difer<strong>en</strong>c<br />

ias <strong>en</strong>tre fonemas,<br />

saber <strong>la</strong> rima <strong>de</strong><br />

guar<strong>de</strong>ría)<br />

. Uso <strong>de</strong> letras<br />

para <strong>de</strong>scifrar<br />

pa<strong>la</strong>bras<br />

.<br />

Correspond<strong>en</strong>cias<br />

básicas <strong>en</strong>tre<br />

letras<br />

o<br />

combinaciones <strong>de</strong><br />

letras y sonidos<br />

. Gana flui<strong>de</strong>z<br />

. Integra<br />

<strong>de</strong>codificación y<br />

pistas <strong>de</strong> <strong>con</strong>texto<br />

. Decodifica<br />

automáticam<strong>en</strong>te y<br />

es m<strong>en</strong>os<br />

<strong>con</strong>sci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

esfuerzo <strong>de</strong><br />

manera que los<br />

recursos se sitúan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong>l texto<br />

. La lectura oral es<br />

fluida y expresiva<br />

. La lectura<br />

sil<strong>en</strong>ciosa para<br />

compr<strong>en</strong>sión o<br />

información<br />

<strong>con</strong>forma <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad lectora<br />

Defici<strong>en</strong>cias<br />

asociadas<br />

discapacidad<br />

lectora<br />

a<br />

. Conocimi<strong>en</strong>to<br />

limitado <strong>de</strong> <strong>la</strong> rima,<br />

nombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

letras<br />

. Enl<strong>en</strong>tecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong><br />

d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong><br />

estímulos visuales<br />

muy familiares<br />

(p.ej., objetos,<br />

colores, números)<br />

. Limitación <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

procesami<strong>en</strong>to<br />

fonológico<br />

. Algunas pa<strong>la</strong>bras<br />

se re<strong>con</strong>oc<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

vista<br />

. Pobre expresión<br />

<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras y<br />

<strong>de</strong>letrear<br />

. La lectura carece<br />

<strong>de</strong> flui<strong>de</strong>z y<br />

expresión, aunque<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

a<strong>de</strong>cuada<br />

. Limitada<br />

compr<strong>en</strong>sión<br />

lectora<br />

. Problemas <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong>bidos a pobre<br />

compr<strong>en</strong>sión<strong>con</strong>trol,<br />

limitaciones <strong>de</strong><br />

memoria funcional,<br />

y <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />

limitado <strong>de</strong>l área<br />

Tipos<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong><br />

Enseñanza <strong>de</strong><br />

fonemas<br />

(programas que<br />

l<strong>la</strong>man <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

a los patrones <strong>de</strong><br />

sonidos <strong>en</strong><br />

pa<strong>la</strong>bras),<br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l<br />

alfabeto -nombre<br />

<strong>de</strong> letras y sonidos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes<br />

Programas fónicos<br />

que subrayan <strong>la</strong>s<br />

correspond<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre letrassonidos,<br />

tanto<br />

ais<strong>la</strong>das como <strong>en</strong><br />

el <strong>con</strong>texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras<br />

Lectura repetida<br />

<strong>de</strong> texto<br />

ligeram<strong>en</strong>te difícil<br />

para mejorar<br />

flui<strong>de</strong>z y<br />

compr<strong>en</strong>sión<br />

. Enseñar<br />

compr<strong>en</strong>sión<br />

lectora, estrategias<br />

metacognitvas y<br />

pot<strong>en</strong>ciadoras <strong>de</strong><br />

memoria (p.ej.,<br />

autointerrogatorio,<br />

uso <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos y<br />

e<strong>la</strong>boración), uso<br />

<strong>de</strong> organizadores<br />

<strong>de</strong>l progreso para<br />

acce<strong>de</strong>r al<br />

<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />

subyac<strong>en</strong>te y<br />

organizar<br />

información

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!