Analyse dialoog Onderwijs2032

Analyse dialoog
Onderwijs2032
Oktober
2015

inhoudsopgave
1 Inleiding 04
2 Verantwoording, facts and figures 08
2.1 Methode 09
3 Doel van het onderwijs 12
3.1 Inleiding 13
3.2 Samenhangende visie: waartoe
dient het onderwijs? 13
3.3 Functies van het Nederlandse
onderwijs 14
4 Dynamiek in de samenleving 16
4.1 Inleiding 17
4.2 Technologisering 17
4.3 Internationalisering 21
4.4 Economie in ontwikkeling 24
4.5 Informatiesamenleving
in ontwikkeling 27
4.6 Van blijvende waarde in
een onbekende toekomst 31
4.7 Samenvatting Dynamiek in
de samenleving 33
6 Maatschappelijke toerusting 48
6.1 Inleiding 49
6.2 Burgerschap 49
6.3 Maatschappelijk relevante thema’s 51
6.4 Samenvatting Maatschappelijke
toerusting 54
7 Condities voor goed onderwijs 56
7.1 Inleiding 57
7.2 Maatwerk 57
7.3 Examinering en evaluatie 60
7.4 Rollen in het onderwijs 63
7.5 Samenvatting Condities voor
goed onderwijs 69
8 Aanpak van het curriculum 72
8.1 Inleiding 73
8.2 Integraal onderwijs 73
8.3 Inrichting curriculum 75
8.4 Doorlopende leerlijnen 77
8.5 Leermethoden 78
8.6 Samenvatting Aanpak van
het curriculum 80
5 Persoonsvorming 36
5.1 Inleiding 37
5.2 Zelfontplooiing 37
5.3 Brede ontwikkeling 39
5.4 Ontwikkeling zelfbeeld 42
5.5 Gezondheid 43
5.6 Sociale ontwikkeling 45
5.7 Samenvatting Persoonsvorming 46
9 Over dit onderzoek 82
Bijlage: Overzicht bronnen Onderwijs2032 84
Actueel 85
Ingezonden stukken 87
Bijeenkomsten 93
Dialoogsite 93
Deze rapportage is opgesteld door een onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en Maatschappij.
02 03

1
INLEIDING
In november 2014 lanceerde staatssecretaris Sander Dekker een nationale brainstorm over het
basisonderwijs en voortgezet onderwijs van de toekomst. Duizenden tweets en veel reuring later,
in februari 2015, startte een nieuwe fase: een maatschappelijke dialoog over het toekomstige
onderwijs, bedoeld om de ideeën uit de brainstormfase verder te verdiepen. Alle vormen van
basisonderwijs en voortgezet onderwijs werden in de (online en offline) dialoog betrokken, zowel
speciaal als regulier onderwijs en van praktijkonderwijs tot vwo.
De resultaten van de dialoog dienen als fundament voor het kabinetsadvies dat het Platform
Onderwijs2032 dit najaar uitbrengt over de onderwijsinhoud van de toekomst. Het Platform vroeg
een onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en Maatschappij de resultaten te analyseren. In
deze rapportage doet het team verslag van de resultaten.
De brainstorm die staatssecretaris Dekker in
november 2014 lanceerde, heeft tot veel reuring
geleid. Naar aanleiding van die brainstorm zijn
drie thema’s vastgesteld die aan de basis lagen
van de onderwijsdialoog:
1 kennis voor leren en werk;
2 maatschappelijke toerusting;
3 persoonsvorming.
Dit zijn de drie hoofddoelen van onderwijs.
Hoewel deze hoofddoelen inderdaad stuk voor
stuk terugkeerden in de dialoog, zien we dat de
reikwijdte van de dialoog aanzienlijk groter was.
Voor een belangrijk deel is dit te verklaren door de
vrije structuur in de vormgeving van de dialoog:
deelnemers konden zelf kiezen in welke vorm
ze hun bijdrage leverden. Dit kon via het online
platform www.onsonderwijs2032.nl en tijdens
een van de georganiseerde bijeenkomsten, maar
ook door een whitepaper in te sturen, een bijdrage
te leveren via sociale media en/of een poststuk of
verslag van een eigen bijeenkomst op te sturen.
Bijeenkomsten waren er veel: verschillende
partijen gingen gestructureerd met elkaar in
gesprek over het onderwijs van de toekomst.
Waar mogelijk sloten Platformleden daarbij aan.
Door de ‘dialoogvrijheid’ was de drempel voor
deelname zo laag mogelijk: iedereen kon de
vorm kiezen die het beste bij hem of haar paste.
Daarnaast zien we dat deze vormvrijheid zich
ook heeft vertaald in een zekere inhoudelijke
vrijheid. Deelnemers lieten zich niet ‘beperken’
door inhoudelijke lijnen (de drie hoofddoelen),
maar voelden zich vrij om ieder thema aan te
snijden dat volgens hen van belang is voor goed
toekomstig onderwijs. Zo is er in de bijdragen
veel aandacht geweest voor de inrichting van
het onderwijs en andere randvoorwaarden
voor goed onderwijs, thema’s die niet direct een
inhoudelijke koppeling hebben met een van
bovenstaande hoofddoelen.
Deze rapportage is gestructureerd aan de hand
van de bijdragen die zijn geleverd aan de dialoog,
dus niet op basis van de thematische structuur
die in de brainstorm naar voren kwam. Het
laatste zou ervoor hebben gezorgd dat we veel
bijdragen, die immers niet allemaal de van tevoren
vastgestelde lijn volgden, niet goed zouden kunnen
plaatsen. 1 De onderstaande thema’s waren leidend
in de maatschappelijke dialoog. We hebben
deze rapportage op basis van deze thema’s
gestructureerd.
1
De thema’s Persoonsvorming en Maatschappelijke toerusting komen overigens wel terug in deze rapportage, omdat deze lijnen
ook in de maatschappelijke dialoog duidelijk zichtbaar zijn.
04 05

Dynamiek in de samenleving
De wereld om ons heen vormt het decor van
razendsnelle technologische ontwikkelingen,
alomtegenwoordige informatie en continue
vernieuwing op velerlei vlakken. Trends die we in
de dialoog regelmatig terugzien, zijn bijvoorbeeld
internationalisering, digitalisering en flexibilisering.
Deelnemers aan de dialoog constateren dat
het huidige onderwijs niet meer aansluit op
wat de maatschappij nu en in de toekomst van
burgers vraagt. Daarom zoomen ze in op nieuwe
vaardigheden die leerlingen op school zouden
moeten leren. Tegelijkertijd wordt de waarde
benadrukt van een noodzakelijke kennisbasis en
van ‘blijvende waarden’ in het onderwijs: zaken die
vroeger, nu én in de toekomst van belang worden
geacht.
Persoonsvorming
In het onderwijs zou meer aandacht moeten zijn
voor persoonsvorming, vinden veel deelnemers
aan de dialoog. Om dit te bewerkstelligen, moeten
kinderen zich geïnspireerd voelen, zich creatief
kunnen uiten, leren omgaan met anderen en
hun identiteit kunnen ontwikkelen. De centrale
vraag is hoe het onderwijs kan bijdragen aan de
ontwikkeling van kinderen tot volwassen personen.
Maatschappelijke toerusting
Het onderwijs zou een positieve invloed moeten
hebben op de samenleving als geheel. Leerlingen
die Nederlands onderwijs hebben genoten, moeten
later een positieve bijdrage kunnen leveren aan het
creëren of behouden van een goed functionerende
maatschappij. Hierbij valt te denken aan goed
burgerschap, niet pesten, waardering voor kunst
en cultuur en besef van duurzaamheid en milieu.
Condities voor goed onderwijs
Dit deel van de dialoog richt zich op de
randvoorwaarden die in het onderwijs aanwezig
moeten zijn om het onderwijs toekomstbestendig
te maken. Hierbij komen onderwerpen aan bod als
het doel van het onderwijs, de inrichting van het
onderwijssysteem, het belang van maatwerk en de
rol van de leerkracht.
Aanpak van het curriculum
Er is veel discussie over de methoden en
curriculumindeling die het meest geschikt zijn
om vorm te geven aan het onderwijs van de
toekomst. Concreet komen binnen dit thema
de onderwerpen Inrichting van het curriculum,
Doorlopende leerlijnen en Leermethoden aan bod.
Dynamiek
De dialoog heeft ertoe geleid dat aan het onderwijs
gelieerde partijen met elkaar in gesprek zijn
gegaan die elkaar normaal gesproken minder
opzoeken. Dit is bijvoorbeeld te zien aan de vele
bijeenkomsten die hebben plaatsgevonden om de
toekomst van het onderwijs te bediscussiëren. Ook
zijn verschillende whitepapers naar het Platform
opgestuurd, die het resultaat zijn van overleggen
tussen meerdere betrokkenen (vaak afkomstig van
verschillende partijen).
We zien bovendien dat deelnemers elkaar
in de grote lijnen van de dialoog vaak weten
te vinden. Voor ieder van de vijf hierboven
genoemde thema’s geldt dat er op hoofdlijnen
een gemeenschappelijke richting te benoemen is.
Zo is er een breed gedeelde tendens naar meer
maatwerk in het onderwijs. Wanneer er verschillen
van mening zijn, hebben deze vaker betrekking op
de manier waarop invulling wordt gegeven aan een
tendens, dan op de tendens zelf.
Tot slot
In deze rapportage geven we aan de hand van
vijf inhoudelijke thema’s een weergave van de
opbrengst van de dialoog. Per hoofdstuk geven we
eerst een indruk van de ‘grote lijn’ van de discussie,
waarna we het thema steeds verder ‘afpellen’.
Het rapport laat zien dat de opbrengst van de
dialoog buitengewoon rijk is, zowel op macro- als
op microniveau.
In de dialoog is met name aandacht geweest
voor aanpassingen in en toevoegingen aan
het onderwijs. Waaraan zou het onderwijs
nóg meer aandacht moeten besteden om het
toekomstbestendig te maken? Voor één vraagstuk
is opvallend weinig aandacht: hoe kunnen alle
voorstellen zodanig worden verwerkt dat de
onderwijsinhoud werkbaar blijft voor leerling en
leraar? Hierin ligt een belangrijke uitdaging voor
het Platform Onderwijs2032. Er zijn ideeën genoeg,
maar hoe zijn deze samen te brengen in één
samenhangende, realistische visie op het onderwijs
van de toekomst?
De opbrengsten van de dialoog, zoals in dit
document beschreven, worden door het Platform
Onderwijs2032 gebruikt bij het opstellen van de
contouren van zijn advies. Dit advies op hoofdlijnen
wordt opnieuw breed getoetst; ook dan weer heeft
iedereen de ruimte om inbreng te leveren. Het
Platform gebruikt deze inbreng vervolgens bij het
opstellen van zijn definitieve advies.
06 07

2
VERANTWOORDING,
Deze rapportage is gebaseerd op de opbrengst van
de maatschappelijke dialoog over het onderwijs van
de toekomst die is gevoerd van 12 februari tot en
met 30 juni 2015. In deze periode heeft het Platform
Onderwijs2032 iedereen uitgenodigd om zijn of
haar visie over de toekomst van het onderwijs te
delen. Er zijn geen eisen gesteld aan de vorm van
de bijdragen, waardoor de hoeveelheid input erg
groot is (13.010 bijdragen in totaal), verspreid over
verschillende typen bronnen. Hieronder staat een
overzicht van het aantal bijdragen per bron.
Zoals de onderstaande tabel laat zien, zijn
verreweg de meeste berichten verstuurd via
Twitter. Inhoudelijk ligt het zwaartepunt van deze
rapportage echter niet bij Twitter, maar bij de
overige bronnen (zie de bijlage van dit rapport),
die meer ruimte bieden voor diepgang. Dit wil niet
zeggen dat we geen gebruik hebben gemaakt van
Twitter: we hebben alle verwijzingen (hyperlinks) in
tweets opgenomen in de analyse (deze verwijzingen
bevatten in de regel aanzienlijk meer diepgang).
Daarnaast kan het medium een indicatie geven van
de mate waarin een opvatting al dan niet breed
wordt gedeeld.
FACTS AND FIGURES
Type
bron Aantal bijdragen
(12 februari - 30 juni 2015)*
Tweets 11.983
Artikelen nieuwssites 277
Ingezonden stukken (digitaal en per post) 200
Bijdragen op Facebook 494
Bijdragen op de dialoogsite 190
Blogs 145
Artikelen gedrukte media 137
Verslagen fysieke bijeenkomsten 78
Brainstormsessies leerlingen basisscholen en middelbare scholen 59
* Ook ingezonden stukken die zijn binnengekomen na de officiële dialoogperiode (in juli, augustus en september 2015)
zijn meegenomen in deze analyse.
2.1 Methode
Hieronder beschrijven we stapsgewijs de methode
die we hebben gebruikt voor de inhoudelijke
analyse van de berichtgeving.
1 Clustering van berichten
Omdat verreweg de meeste berichten zijn verstuurd
via Twitter en omdat uit dit type berichten snel één
of enkele onderwerpen zijn te destilleren, hebben
we dit medium gebruikt als startpunt voor de
structurering van alle berichtgeving. Door middel
van tekstherkenningssoftware hebben we tweets
met soortgelijke inhoud geclusterd. Hiermee is de
totale dataset aan tweets teruggebracht tot enkele
honderden clusters met vergelijkbare inhoud.
2 Initiële indeling thema’s en onderwerpen
In deze tweede stap staat het identificeren van
thema’s en onderwerpen centraal. Dit hebben we
gedaan door alle clusters die in stap 1 zijn geïdentificeerd,
in te delen naar thema en onderwerp. Hierbij
heeft ‘thema’ betrekking op het macroniveau en
‘onderwerp’ op meso- en microniveau. Een voorbeeld
hiervan is te vinden in het blokje Invalshoeken
in de analyse verderop in deze paragraaf. Ons
onderzoeksteam heeft bewust van tevoren geen
afspraken gemaakt over de noemers die voor de
verschillende thema’s en onderwerpen zouden
worden gebruikt. We zijn waar mogelijk aangesloten
bij de taal die in de bijdragen wordt gebruikt.
08 09

3 Definitieve indeling thema’s
en onderwerpen
Na alle tweets te hebben voorzien van een voorlopige
indeling hebben we tijdens een sessie
met het complete analyseteam een definitieve
structuur vastgesteld. We hebben ervoor gekozen
om de rapportage in te delen in vijf overkoepelende
thema’s, die elk verder onder te verdelen zijn in
meer concrete onderwerpen en - uiteindelijk - in
curriculumsuggesties. Belangrijk in de opbouw van
de structuur is dat de thema’s en onderwerpen
elkaar zo veel mogelijk uitsluiten, zodat bij het
lezen van een titel intuïtief duidelijk is waar een
thema of hoofdstuk over gaat.
4 Indeling berichtgeving
Na het vaststellen van de definitieve structuur
hebben we alle bijdragen uit alle bronnen hierbinnen
een plek toegekend.
5 Inhoudelijke analyse
Stap 1 tot en met 4 zijn er met name op gericht om
het complete corpus van meer dan 13.000 bijdragen
terug te brengen tot behapbare ‘pakketten’ per
thema. Nadat dit proces voltooid was, zijn we
begonnen met de inhoudelijke analyse. Dit hebben
we gedaan door per subthema alle bijdragen te
lezen en hier vervolgens een lopende samenvatting
van te maken. Door de analyse op deze manier te
structureren, konden bijdragen van verschillende
bronnen elkaar goed aanvullen.
Omdat we voor dit onderzoek gebruik hebben
gemaakt van meer dan 13.000 bronnen, hebben
we niet bij ieder thema in de tekst kunnen verwijzen
naar alle relevante bronnen. Wel hebben we
telkens verwezen naar de belangrijkste kwalitatieve
bron(nen). Een overzicht van de blogs, ingestuurde
bijdragen (digitaal en per post) en verslagen van
bijeenkomsten die we voor deze analyse hebben
gebruikt, is te vinden in de bijlage.
Perspectieven in de analyse
In het algemeen constateren we dat de dialoog over
het onderwijs van de toekomst een breed gedragen
basis heeft. Zelden zagen we twee diametrale opvattingen
over bepaalde thema’s; eerder is er grote
consensus waarneembaar. Binnen die algemene
consensus worden thema’s soms wel verschillend
ingevuld. Een voorbeeld hiervan is de opvatting
dat er meer ruimte moet zijn voor maatwerk in het
onderwijs (thema op macroniveau), een opinie die
breed gedeeld wordt. Indien er wel duidelijke verschillen
van mening zijn, is dit met name op meer
praktisch gebied (meso- en microniveau): de manier
waarop er invulling wordt gegeven aan een bredere
ontwikkeling. Als we bij het voorbeeld van maatwerk
blijven, zien we dat sommige deelnemers aan de
dialoog vooral inzetten op ICT-oplossingen, terwijl
andere het belangrijk vinden dat het schoolexamen
meer ruimte krijgt ten opzichte van het centraal
examen. Hoewel deze bijdragen de nadruk leggen
op een andere invulling van maatwerk, hoeven ze
elkaar niet noodzakelijkerwijs uit te sluiten - integendeel.
Indien het duidelijk is vanuit welk perspectief
een suggestie wordt gedaan, wordt dit benoemd in
de rapportage.
We kunnen helaas geen bindende uitspraken doen
over de belangrijkste thema’s die per invalshoek in
het debat aan bod zijn gekomen. Dit komt enerzijds
door de brede consensus die heerst over veel onderwerpen
en anderzijds door de manier waarop de
dialoog is opgezet. Zo is het niet mogelijk om te zeggen
of een groep ouders het algemene ouderperspectief
representeert (voor zover er een dergelijk
perspectief bestaat) en zijn thematische bijdragen
niet altijd te vergelijken, omdat ze verschillende
vormen aannemen. Daarnaast hebben relatief veel
deelnemers meerdere ‘petten’ op. Zo kan iemand én
leraar én ouder én onderwijskundige zijn.
Ondanks dat we geen uitspraken kunnen doen over
de representativiteit van de deelnemers aan de
dialoog, kunnen we wel een indruk geven van de
invalshoeken die goed vertegenwoordigd zijn.
De volgende groepen zijn veelvuldig aan het woord
gekomen in de maatschappelijke dialoog:
- leraren;
- bestuurders/schoolleiders;
- onderwijskundigen (bijvoorbeeld onderzoekers);
- leerlingen;
- organisaties die zich richten op een bepaald
thema (bijvoorbeeld Hartstichting, Veilig Verkeer
Nederland, College voor de Rechten van de Mens);
- bedrijfsleven;
- wetenschappers;
- ouders.
In de komende hoofdstukken gaan we in op de
inhoud van de dialoog. Ieder hoofdstuk sluiten we
af met een lijst waarin de belangrijkste bijdragen
zijn samengevat.
10 11

3
3.1 Inleiding
Uit de dialoog blijkt een breed gedeelde behoefte
aan een samenhangende visie op onderwijs. Een
gemeenschappelijke visie waarin we bepalen welke
doelen onderwijs heeft, wat het onderwijs zou moeten
zijn en wat het zou moeten betekenen. Deze
visie moet een kapstok bieden om de discussie te
kunnen voeren over het ‘wat’ en het ‘hoe’, de daadwerkelijke
vormgeving van het onderwijs.
DOEL VAN HET
3.2 Samenhangende visie: waartoe dient het onderwijs?
ONDERWIJS
De behoefte aan een samenhangende visie op
onderwijs, om hieraan vervolgens richting en invulling
te geven, komt op verschillende plaatsen in de
dialoog terug.
Dick van der Wateren, leraar in het voortgezet onderwijs,
doet in een blog op onderzoekonderwijs.net
bijvoorbeeld een oproep aan het Platform Onderwijs2032.
Dit zou zich niet alleen moeten richten op
de vakinhoud van het onderwijs van de toekomst,
maar zeker ook aandacht moeten hebben voor het
‘waartoe’ van onderwijs. 2
Dat is de opdracht die we aan goed onderwijs zouden
moeten geven: jonge mensen leren op een volwassen
manier in de wereld te staan. 3
Ook wordt in de dialoog regelmatig verwezen naar
visies in het buitenland, zoals in Schotland.
Samen vanuit missie en visie ONDERWIJS VOOR
DE TOEKOMST. Schotland doet t. Nu wij nog.
Het kan vóór 2032! 4
Voormalig schoolleider Gertjan Kleinpaste stelt in
zijn blog op hetkind.nl de vragen die hij van belang
vindt om het ‘waartoe’ te bepalen.
Waarom is leren zo ontzettend belangrijk? Waarom
heb jij, kind in deze samenleving, het nodig om naar
school te gaan? Wat wil jij daar dan graag horen, zien
en ruiken? Welke ervaringen wil jij opdoen om in 2032
vol zelfvertrouwen zelfbewust aan de start van jouw
‘volwassen leven’ te staan? En hoe kunnen wij jou dan
het beste helpen? 5
In De Staat van de Leerling 2015 staat beschreven
dat het doel van de leerstof in het onderwijs volledig
uit het oog is verloren. Dit is een belangrijke factor
die meespeelt bij het motiveren van leerlingen.
Uit onderzoeken is al vaak gebleken dat de
motivatie van leerlingen omhoogschiet als hun
wordt uitgelegd waarom ze iets moeten leren en
als hierover met hen in discussie wordt gegaan. 6
2
Onder andere in: Dinant Roode (trenducation.wordpress.com, 30 juni 2015): Trends in education: Rendement, een te smalle basis
voor onderwijs.
3
Dick van Wateren (onderzoekonderwijs.net, 1 juni 2015): Een Curriculum van Grote Vragen.
4
George van Sluis (twitter.com, 1 april 2015)
5
Gertjan Kleinpaste (hetkind.org, 1 juni 2015): Meedenken over onderwijs2032? Dat begint bij een visie en eindigt, misschien, bij een
curriculum.
6
Vijftien kritische leerlingen met een passie voor goed onderwijs (PO, VO en MBO) (2015). De Staat van de Leerling 2015.
12 13

3.3 Functies van het Nederlandse onderwijs
In verschillende bijdragen komen het doel en de
functie van het Nederlandse onderwijs ter sprake.
Hierbij wordt met enige regelmaat het werk van
onderwijspedagoog Gert Biesta aangehaald. Deze
stelt dat goed onderwijs zou moeten voldoen aan
drie functies:
1 kwalificatie: het overdragen en verwerven van
kennis, vaardigheden en houdingen;
2 socialisatie: inleiden in en zich verhouden tot
tradities en praktijken (wie je bent);
3 persoonsvorming: de vorming van het
persoon-zijn (hoe je bent).
Volgens leraar Dick van Wateren is het huidige
onderwijs te veel gericht op de kwalificatiefunctie
en krijgen socialisatie en persoonsvorming te weinig
aandacht. 7 Diverse partijen zijn eenzelfde mening
toegedaan. Zo stelt de PO-raad tijdens een van de
Onderwijs2032-bijeenkomsten:
Goed onderwijs moet een bijdrage zijn voor de vorming
van jonge mensen tot volwassen deelnemers aan een
democratische maatschappij. Een goed curriculum
is dan meer dan alleen de inhoud die kinderen en
jongeren moeten leren, maar geeft bijvoorbeeld ook
antwoord op zingevingsvragen. 8
Verschillende respondenten benoemen ‘geluk’
als het uiteindelijke doel van het onderwijs.
Lynne Wolbert (promovenda bij de afdeling Onderwijswetenschappen
& Theoretische Pedagogiek aan
de Vrije Universiteit in Amsterdam) schrijft over het
ideaal van een ‘florerend leven’. Deze term is geïntroduceerd
door opvoedingsfilosoof John White,
die een florerend leven beschrijft als een leven
gevuld met ‘autonomous, whole-hearted and
successful engagement in worthwhile relationships,
activities and experiences’. 9 Om dit te bereiken,
zou er volgens Wolbert een omslag moeten
plaatsvinden van het huidige subject-based
curriculum naar een aims-based curriculum.
Bij de eerste curriculumvorm geldt de vakinhoud
als uitgangspunt voor de invulling van onderwijs,
terwijl de laatste vorm invulling geeft aan onderwijs
vanuit een overkoepelend ideaal, in dit geval het
nastreven van een florerend leven.
Uitgaande van een florerend leven zouden de
volgende drie doelen hierbij als uitgangspunt
kunnen dienen:
1 Broad background understanding: Studenten
moeten worden geholpen om hun eigen natuur
en die van anderen te leren begrijpen.
2 Equipment for personal flourishing:
Studenten worden voorbereid op ‘autonome,
gedreven en succesvolle’ betrokkenheid in
waardevolle activiteiten en relaties.
3 Equipment for altruism: Omdat persoonlijk
floreren een morele sensitiviteit impliceert, is
ook morele educatie van belang (er bestaat geen
waardevolle relatie zonder dat die ook goed is
voor het welzijn van de ander). 10
Binnen het huidige vakkenpakket betekent dit
bijvoorbeeld dat leerlingen kennis opdoen over
de fysieke eigenschappen van mensen en dieren
(broad background understanding), maar dat ze ook
leren over seksuele relaties en voortplanting
(equipment for personal flourishing) en dat ze
nadenken over morele vraagstukken als: wat is een
goede seksuele relatie (equipment for altruism)? 11
Er zijn verschillende parallellen te trekken tussen
de drie eigenschappen van goed onderwijs zoals
Biesta die heeft geformuleerd en de bovenstaande
uitgangspunten. De belangrijkste hiervan is wellicht
dat de nadruk niet alleen wordt gelegd op de
kwalificerende functie van het onderwijs, maar
dat ook het belang van persoonlijke ontwikkeling
en sociale vaardigheden in beide perspectieven
naar voren komt.
7
o.a Dick van Wateren (onderzoekonderwijs.net, 1 juni 2015): Een Curriculum van Grote Vragen; Marco Otten
(ouderenjournaal.nl, 15 mei 2015): Tussen Bilding en Biesta; Nico Dullemans (Verus.nl, juni 2015). Verus Verdiept: Gepersonaliseerd
leren: een leerzame f(r)ictie.
8
Maatschappelijke Adviesraad PO-Raad (9 juni 2015): Vergadering.
9
White, J. (2011). Exploring Well-Being in Schools: A Guide to Making Children’s Lives More Fulfilling. London: Routledge. p 129-131.
10
Reiss, M.J. & White, J. (2013). An Aims-based Curriculum: The Significance of Human Flourishing for Schools.
11
Lynne S. Wolbert (onderwijsfilosofie.nl, 30 maart 2015): De kansen van kinderen op een florerend leven in relatie tot een
toekomstgericht curriculum.
14 15

4
DYNAMIEK IN DE
SAMENLEVING
4.1 Inleiding
De wereld om ons heen vormt het decor van
razendsnelle technologische ontwikkelingen,
alomtegenwoordige informatie en continue vernieuwing
op velerlei vlakken. Trends die we
regelmatig terugzien in de dialoog zijn bijvoorbeeld
internationalisering, digitalisering en flexibilisering.
Deelnemers aan de dialoog constateren dat het
huidige onderwijs niet meer aansluit op wat de
maatschappij nu en in de toekomst van burgers
vraagt. Daarom zoomen ze in op nieuwe vaardigheden
die leerlingen op school zouden moeten
leren. Tegelijkertijd benadrukken ze de waarde van
een noodzakelijke kennisbasis en van ‘blijvende
waarden’ in het onderwijs: zaken die vroeger, nu
én in de toekomst van belang worden geacht.
We onderscheiden binnen het thema Dynamiek
in de samenleving verschillende onderwerpen.
Deze volgen logisch uit de dialoog over het
onderwijs van de toekomst zoals die vanaf
februari 2015 gevoerd is. Het gaat om de volgende
onderwerpen:
- Technologisering
Technologische en digitale ontwikkelingen volgen
elkaar snel op. Dat betekent dat leerlingen snel
moeten kunnen inspelen op nieuwe technieken.
Hoe kan de school hen daarbij helpen?
- Internationalisering
Grenzen vervagen en door digitale ontwikkelingen
is de rest van de wereld dichterbij dan ooit. Hoe kan
het onderwijs leerlingen op die grote, toegankelijke
wereld voorbereiden?
- Economie in ontwikkeling
Economie en arbeidsmarkt veranderen in rap
tempo. Ze worden flexibeler en dat vraagt om
andere vaardigheden. Welke zijn belangrijk en
hoe kan het onderwijs die bijbrengen?
- Informatiesamenleving in ontwikkeling
De hoeveelheid informatie die dagelijks op
leerlingen afkomt, is immens. Internet en digitale
ontwikkelingen spelen hierin een belangrijke rol.
Wat moeten leerlingen hierover leren?
- Blijvende waarden in een onbekende
toekomst
Dat de wereld in hoog tempo verandert, staat
buiten kijf. We kunnen niet alle ontwikkelingen
voorspellen. Welke waarden blijven belangrijk?
4.2 Technologisering
Als ik om me heen kijk, vind ik dat er nog veel te weinig
gebeurt. ICT, o ja dat is belangrijk, maar ondertussen
wendt iedereen het hoofd af en denkt ‘dat komt vanzelf
wel’. Terwijl ICT vandaag de dag net zo belangrijk is
als rekenen en taal. Als je niet met een computer kunt
omgaan, heb je een probleem. Dan kun je eigenlijk niet
functioneren in deze maatschappij. 12
Het staat buiten kijf dat (digitale) technologie
van groot belang is voor de toekomstige
economie. 13 Nu al volgen technologische
ontwikkelingen elkaar in rap tempo op. Dat
heeft grote impact op bijvoorbeeld arbeidsmarkt,
zorg en organisatievormen.
Op de arbeidsmarkt zien we twee ontwikkelingen:
12
Maud Geboers (Vives Onderwijsinnovatie en ICT, maart 2015): Pabostudenten aan het woord over het onderwijs van de toekomst.
13
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
16 17

1 In de dienstensector neemt de vraag naar
bijvoorbeeld engineers, consultants en
computerdeskundigen toe.
2 Fabricageprocessen in de industrie worden
steeds meer geautomatiseerd en gerobotiseerd.
De vraag naar hoogopgeleiden op de arbeidsmarkt
neemt toe, terwijl banen van lager
opgeleiden verdwijnen en ook banen van de
middenklasse steeds vaker worden overgenomen
door robots en computers. 14
Ook prof. dr. Koeno Gravemeijer (TU Eindhoven)
wijst in een van zijn presentaties op de verwachte
verdwijning van routinetaken en de invloed
daarvan op overblijvende banen. Informatisering
en technologisering maken bepaalde vaardigheden
belangrijker, zoals sociale vaardigheden, flexibiliteit,
creativiteit en blijvend leren. Ook is het volgens
Gravemeijer van belang te kunnen werken met
computers of gecomputeriseerde apparatuur. 15
tank#2032 (verkenningscommissie wetenschap en
technologie PO, aangevuld met VO-leden 18 ).
Een programmeertaal vandaag, is morgen verouderd.
Onderwijs kan dit natuurlijk niet bijhouden of dit op
enig moment formuleren in een tijdloos curriculum.
Onderwijzen met wetenschap en technologie vraagt
daarom om een fundamenteel andere benadering
van leerlingen en leren: van reproduceren naar creëren.
Niet het antwoord op een vraag staat exclusief
centraal, maar ook de vraag van de leerling zélf en
de zoektocht naar mogelijke antwoorden. Zo wordt
centraal, zoals ‘fail fast and fail often’, ‘dream big and
take tiny steps’ en ‘test test test’. 22 Ronilla Snellen,
initiatiefnemer van de stichting CodeUur, beschouwt
programmeren als ‘bouwen met digitale lego’. 23
Het kunnen doorzien van de mechanismen achter al de
toepassingen door zelf logisch te kunnen beredeneren
hoe deze er onder ‘de motorkap’ uitzien en deze tot op
een zeker niveau ook zelf te kunnen maken (‘computational
thinking’) is een vaardigheid die kinderen moet
worden onderwezen, willen ze klaar zijn voor hun
toekomstige werkplek en in staat zijn om effectief te
nieuwsgierigheid gestimuleerd. 19
participeren in deze digitale wereld. 24
4.2.1 Programmeren en ICT-vaardigheden
Deze ontwikkelingen hebben invloed op de inhoud weten hoe je een programma moet ‘schrijven’/hoe
van het onderwijs. De Cyber Security Raad pleit een computer werkt versus digitale processen begrijpen/digitaal-analytisch
kunnen denken. Ook stelt
voor een geïntegreerde aanpak om digitale
geletterdheid en cybersecurity onderdeel te maken een enkeling de vraag in hoeverre ‘programmeren’
van het curriculum, zodat jongeren zich veilig in toekomstbestendig is.
het cyberdomein kunnen begeven. 16 In de dialoog
worden technologisering en digitalisering veelal In het radioprogramma zegt ze [Neelie Kroes]
in verband gebracht met programmeren, coderen dat Nederlandse leerlingen ‘digivaardiger’ moeten
en ICT-vaardigheden. Een piek in de berichtgeving worden door te leren programmeren en coderen.
over deze onderwerpen was zichtbaar op en vlak Maar hiermee spreekt ze toch echt in de verleden
na 21 mei 2015, toen tijdens het Onderwijsfestival tijd over de toekomst van het onderwijs. Want ontwikkelaars
van de toekomst programmeren en coderen
van Like to Share het CodePact werd ondertekend.
In het CodePact beloven Neelie Kroes (Startup helemaal niet meer, ze modelleren. Met behulp van
Delta) en enkele techbedrijven 400.000 leerlingen in visueel, modelgedreven ontwikkelplatformen zijn in
groep 8 en nog eens 400.000 brugklassers te leren korte tijd hoogwaardige applicaties te ontwikkelen,uit
programmeren. Eind 2016 worden de activiteiten te rollen en gedurende de gehele applicatie-lifecycle te
gekoppeld aan het bestaande Techniekpact, dat de beheren, zonder dat hiervoor harde programmeeraansluiting
van het onderwijs op de arbeidsmarkt in kennis is vereist. [...] Niet voor niets kijken wij als
de technieksector beoogt te verbeteren.
IT-dienstverlener die maatwerkapplicaties ontwikkelt
bij het aannemen van nieuwe werknemers vooral
Het merendeel van de berichten over het CodePact naar hun analytisch vermogen. 17
en programmeren in het onderwijs is positief. Uit
enkele kritische reacties blijkt dat er verwarring Inderdaad veroudert kennis snel en volgen technologische
innovaties elkaar snel op, aldus de bestaat over wat ‘programmeren’ precies inhoudt:
Denk-
Vaak gaat het bij programmeren dus niet om de Naast soft skills zijn ook hard skills van belang, zoals
vaardigheid van het coderen zelf, maar meer om wiskunde en schrijven. In een debat tussen overheid
de digitale vaardigheden en houding die programmeerlessen
en bedrijfsleven over ICT, georganiseerd tijdens
met zich meebrengen: onder andere DHPA Techday in Den Haag, benadrukt Valerie
problemen oplossen, conceptueel en algoritmisch Frissen (NLnet) dat een balans tussen hard skills
denken, plannen en abstraheren. 20 Leerlingen ontwikkelen
en soft skills erg belangrijk is. Haar collega Michiel
middels programmeren ook vakoverstijgende Leenaars onderschrijft dit: 95 procent van de ICT’ers
vaardigheden. Oplossingsgericht en creatief denken, houdt zich uitsluitend bezig met het configureren van
logisch redeneren, het herkennen van structuren en hardware en software. Het echte sleutelen komt dus
patronen, doorzettingsvermogen en nauwkeurigheid. 21 nauwelijks nog voor. 25
Dit zijn de zogeheten soft skills; tijdens de Kennisland
Cocktail in maart 2015 benadert Jan Hein Hoogstad
De MKB-commissie voor ICT van VNO-NCW
deze skills als ‘ethos’: het gaat hem niet zozeer benadrukt dat het doorzien van de mechanismen
om programmeren als specifieke vaardigheid, maar achter al de toepassingen van belang is, evenals het
om de werkwijze en concepten die hieraan ten tot op zekere hoogte zelf kunnen maken van die
grondslag liggen. Hierin staan een aantal principes mechanismen (‘computational thinking’) 26 .
18
Deze Denktank#2032 boog zich op uitnodiging van de PO-raad het Platform Bèta Techniek over Onderwijs2032.
19
PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032. Nieuwsgierig en vindingrijk.
20
Marielle Stoelinga (onsonderwijs2032.nl, 21 mei 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande)
beroepen?
21
Harrie Eijkelhof (Universiteit Utrecht) (1 mei 2015): Inbreng van onderwijstrainees in Onderwijs2032 n.a.v. serie masterclasses Curriculum
Design.
22
Kennisland Cocktail (kl.nl, 2 april 2015): Programmeren in het onderwijs.
23
Interview met Ronilla Snellen in: Bodegraafs Nieuwsblad (deweekkrant.nl, 19 februari 2015): CodeUur: Alle kinderen aan het
14
Price Waterhouse Coopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
15
Koeno Gravemeijer (7 maart 2014): Rekenen-wiskunde in de 21st Century.
16
Cyber Security Raad (25 augustus 2015): Conceptadvies van de Cyber Security Raad aan de staatssecretarissen van Veiligheid en
Justitie en Onderwijs en Wetenschap inzake cybersecurity in het onderwijs en het bedrijfsleven.
17
Erik ten Harkel (blogit.nl, 10 juni 2015): Neelie Kroes leeft in het verleden.
programmeren.
24
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
25
Stichting DHPA (4 juni 2015): Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector. Het bedrijfsleven en de overheid in debat op
DHPA Techday.
26
VNO-NCW-MKB commissie voor ICT (24 september 2015): De inbreng van VNO-NCW-MKB-commissie voor ICT in de Malietoren met
Ab vd Touw en Theo Douma.
18 19

In het algemeen constateren we dat de roep om
ICT-vaardigheden in het onderwijs zeer breed
gedeeld wordt, waarbij er op Twitter voor wordt
gepleit om hiermee niet langer te wachten.
Verschillende partijen, van direct betrokkenen bij
het onderwijs (studenten aan de lerarenopleiding,
4.2.2 Wetenschap en technologie
Naast de specifieke vaardigheid van het programmeren
keert ook wetenschap- en technologieonderwijs
in het algemeen terug in de dialoog.
Uit onderzoek blijkt dat als je kinderen op jonge leeftijd
in contact brengt met techniek, dit een positieve invloed
heeft op hun toekomstige beroepskeuze, zegt Rinda
den Besten, voorzitter van de PO-raad. 27 Als het
gaat om wetenschap en techniek in het onderwijs,
worden vakoverstijgende vaardigheden genoemd
als creativiteit, ondernemingszin, probleemoplossend
vermogen, samenwerking, initiatief,
leiderschap en een kritische en analytische blik.
Hoe werken die verschillende technologieën? Welke
morele vragen kan dit oproepen? Etc. Leerlingen
moeten dus handvatten krijgen/ontwikkelen om zich
staande te houden in een samenleving die steeds
technologischer wordt. Op deze manier ondergaan
leerlingen die verandering niet lijdzaam, maar
begrijpen ze haar ook beter. 28
Volgens de zogeheten Denktank#2032 (verkenningscommissie
wetenschap en technologie PO,
leraren, ouders, leerlingen) tot mensen die niet
direct in het onderwijsveld werkzaam zijn (ondernemers,
technici, veel Twitteraars), hebben zich
over ICT uitgesproken als bij uitstek een thema dat
op dit moment onvoldoende vertegenwoordigd is
in het curriculum.
aangevuld met leden uit het VO) vertegenwoordigen
wetenschap en technologie een ‘levensgrondhouding
die bijdraagt aan zowel persoonlijke
ontwikkeling en vorming (Bildung), arbeidsmarktvaardigheden
(kwalificatie) als burgerschapsontwikkeling
(socialisatie)’. Daarom zouden het
geen aparte vakken moeten zijn. 29 De Stichting
Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en
Technologie (IOBT) spreekt van scientific literacy:
leerlingen moeten samenhangende kennis en
vaardigheden verwerven over moderne wetenschap
en (digitale) technologie die noodzakelijk zijn om
als verantwoordelijke burger te functioneren in
de toekomstige kennissamenleving (scientific
citizenship). 30
De bijdragen over wetenschap en technologie in
het onderwijs zijn veelal afkomstig van partijen die
in deze sector werkzaam zijn, zoals betrokkenen
bij het Techniekpact (onder andere de PO-raad en
het Platform Bèta Techniek). Het belang van de
vakoverstijgende vaardigheden waarop zij wijzen,
wordt breder gedeeld.
4.2.3 Digitale leermiddelen
Tot slot wordt ook vanuit niet-inhoudelijk
perspectief over technologie in het onderwijs
gesproken. Het gaat dan over het gebruik van
digitale leermiddelen en digitaal educatief lesmateriaal.
De commissie voor ICT van VNO-NCW
ziet kansen om te leren met ICT, bijvoorbeeld
door bij aardrijkskunde migratiepatronen te
visualiseren. 31 Breed gedeeld in de dialoog is de
opvatting dat ICT geen doel op zich is, maar een
middel voor effectief onderwijs.
Scholieren zijn het er unaniem over eens dat het
uitgangspunt moet zijn dat ICT een ondersteuning van
de les moet zijn en geen doel op zichzelf. Opvallend
hierbij is dat zij dit wel vaak zo ervaren. In dit verband
noemen de scholieren de invoering van iPad-onderwijs
4.3 Internationalisering
Internationalisering is geen doel op zich, maar voor een
groot gedeelte een dimensie die je aan leerstof geeft.
Dat kan door in te gaan op de internationale aspecten
van de stof, maar ook door leerlingen contact te laten
maken met buitenlandse medeleerlingen. 34
Veel bijdragen in de dialoog over Onderwijs2032
benadrukken de complexiteit van de huidige en
toekomstige samenleving. Een van de kenmerken
van die samenleving is toenemende globalisering:
grenzen vervagen, daarmee wordt de wereld
steeds ‘kleiner’ en krijgen leerlingen vaker te
maken met andere landen, gebieden en culturen.
In de dialoog zien we dat aan deze ontwikkeling
vaak. Veel scholieren geven aan dat dit vaak niets meer
is dan een digitaal schrift waarop ze af en toe filmpjes
kunnen kijken. 32
Uit onderzoek op een van de iPad-scholen van
Maurice de Hond (De Ontplooiing, Amsterdam) blijkt
dat kinderen het met name bij zelfstandig werken
prettig vinden om virtuele taken op een tablet uit
te voeren. Doordat de leerlingen met een applicatie
zelf hun dag kunnen plannen, wordt zelfregulatie
mogelijk gemaakt. Die vrijheid wordt door de
kinderen als een van de meest positieve aspecten
van de school gezien. 33 Meer over de inzet van
ICT-middelen in het onderwijs staat in de paragraaf
over maatwerk, onderdeel van het hoofdstuk
Condities voor goed onderwijs.
verschillende gevolgen voor het onderwijs worden
gekoppeld:
1 Het bestaande (moderne) talenonderwijs
moet worden verbeterd, verscherpt en
uitgebreid.
2 Kennis over en respect voor verschillende
culturen is onmisbaar voor
goed wereldburgerschap. Het onderwijs
moet daarom aandacht besteden aan
intercultureel begrip en interculturele
competenties.
3 Internationale vraagstukken zouden een plek
moeten krijgen in het onderwijs.
27
Techniekpact (techniekpact.nl, 4 juni 2015): Rinda den Besten: Op ontdekkingsreis naar de toekomst.
28
GttV (onsonderwijs2032.nl, 25 maart 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroepen?
29
PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032. Nieuwsgierig en vindingrijk.
30
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Nederlandse
Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
31
VNO-NCW-MKB commissie voor ICT (24 september 2015): De inbreng van VNO-NCW-MKB-commissie voor ICT in de Malietoren met
Ab vd Touw en Theo Douma.
32
Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015.
33
Gesprekken gevoerd met leerlingen op basisschool De Ontplooiing in Amsterdam, n.a.v.: Liza Neto Gomes de Almeida
(22 januari 2015): iSchool: Digitale schoolbeleving. Kwalitatief onderzoek naar de schoolbeleving van leerlingen van Steve Jobsschool
‘de Ontplooiing’: een school die volgens de principes van het nieuwe leren en met tablets werkt.
34
EP-Nuffic (europeesplatform.nl, 2015): Internationalisering in het curriculum van de toekomst.
20 21

Bovenstaande drie onderdelen van internationalisering
in het onderwijs hangen voor een groot deel
samen. Jongerennetwerk NJR, de Jongeren Organisatie
Beroepsonderwijs (JOB) en de Nederlandse Jongerenvertegenwoordigers
Europese Zaken stellen
bijvoorbeeld voor in het talenonderwijs aandacht te
schenken aan internationale vraagstukken.
Bij een les Frans kan best het Europees Parlement in
Straatsburg aan de orde komen en bij Duits kan een
les ingaan op de taak en de werking van de Europese
Centrale Bank. [...] De eindtermen van de moderne
vreemde talen in het voortgezet onderwijs zijn
taalkundig. Wij zijn sterk voor de behandeling van
internationale vraagstukken in deze talen, omdat
deze talen per definitie internationaal zijn en het een
mogelijkheid biedt de praktijk in de klas te halen. 35
Het EP-Nuffic pleit voor het opnemen van interculturele
competenties in kerndoelen en eindtermen,
om leerlingen voor te bereiden op de mondiale
maatschappij. Leerlingen zijn zich niet alleen bewust
van culturele verschillen (intercultureel sensitief), maar
kunnen hier ook effectief naar handelen (intercultureel
competent). 40
Het EP-Nuffic is een grote speler als het gaat om
interculturele competenties, maar dit thema keert
ook bij andere partijen terug, zoals bij ouders,
ondernemers en wetenschappers. Vaak gebeurt dat
niet onder de noemer ‘interculturele competenties’,
zoals bij het EP-Nuffic, maar wordt gesproken over
het belang van ‘open staan voor andere culturen’
en ‘respect voor andere tradities en gebruiken’. Dit
gebeurt dan vaak onder de vlag van ‘wereldburgerschap’
(zie ook paragraaf 6.2).
4.3.1 Talenonderwijs
4.3.3 Internationale vraagstukken
Kennis van moderne vreemde talen wordt ook
van belang geacht vanwege internationale handelsbelangen
en internationaal ondernemen.
Handel werd en wordt nog steeds het meest gedreven
met buurlanden. De kennis van een buurtaal draagt bij
aan de broodnodige uitwisseling van kennis en ideeën.
Zodoende redden leerlingen/studenten zich makkelijker
aan scholen of universiteiten in het buitenland. En zij
zouden in een later stadium makkelijker een (droom)
baan kunnen vinden in het buitenland. 36
We zien deze redeneerlijn terugkeren bij een keur
aan verschillende partijen, zoals ouders, studenten,
leraren, ondernemers en grotere (belangen)
organisaties. De SER noemt de beheersing van
4.3.2 Interculturele competenties
Kennis van talen en van culturen gaan vaak hand in
hand. Niet alleen in het bedrijfsleven, maar ook in de
politiek blijkt dat misverstanden door taalproblemen
Engels, Duits en Frans, maar ook Spaans, Chinees
en Arabisch een vereiste voor communicatie met de
omgeving, ‘ook gelet op het belang van ondernemen
en werken op de interne markt van Europa’. 37 Op de
dialoogsite wordt het belang van met name Engels,
Duits en Frans om die reden regelmatig aangestipt.
Ook ouders van kinderen in minder verstedelijkte
gebieden, zoals Drenthe en Groningen, roeren zich
in de discussie over dit onderwerp. Zo gaven ouders
uit de regio Oost-Groningen tijdens een bijeenkomst
aan het belangrijk te vinden dat hun leerlingen
kwalitatief goed Engels leren. Een van de conclusies
die in die regio werd getrokken, is dat talen hoofdvakken
moeten worden in het onderwijs, om ervoor
te zorgen dat leerlingen zich kunnen redden in het
buitenland. 38
en door onwetendheid over elkaars culturen ervoor
kunnen zorgen dat bedrijven grote orders mislopen en
dat men op politiek vlak elkaar niet begrijpt. 39
Naast talenonderwijs en aandacht voor interculturele
competenties speelt in een geglobaliseerde
samenleving ook aandacht voor internationalisering
vanuit een meer inhoudelijk perspectief een rol.
Eerder in deze paragraaf noemden we al de aandacht
voor internationale vraagstukken waarvoor
jongerennetwerk NJR, de Jongeren Organisatie
Beroepsonderwijs (JOB) en de Nederlandse
Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken
pleiten. Zij noemen het een ‘gemiste kans’ om
leerlingen op school geen kennis te laten maken
met de Europese en mondiale realiteit. Deze kennismaking
met de realiteit zou onze concurrentiepositie
in deze globaliserende wereld aanzienlijk vergroten,
omdat wij met Europa in het onderwijs op jonge leeftijd
al bekend worden met het kijken over grenzen. 41
Volgens het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig
Genootschap kan up-to-date kennis van verschillen
en samenhang tussen en binnen gebieden leerlingen
een voorsprong geven als wereldburger en zal
dit in de toekomst van groot belang zijn voor iedere
Nederlander of Europeaan. 42
Dan zijn er nog grensoverschrijdende thema’s
als economie, migratie en duurzaamheid. Today’s
interconnected global challenges demand responses
that are rooted in the spirit of our collective humanity,
aldus Irina Bokova, directeur-generaal van UNESCO
in 2014. 43 Om in deze behoefte te voorzien, stellen
ook de decanen van de Nederlandse faculteiten der
Geesteswetenschappen en Letteren en de stuurgroep
Vakdidactiek, moet het onderwijs in alle lagen
en op alle niveaus principes van humaniteit centraal
stellen: Bildung, burgerschap en betrokkenheid.
Dat impliceert dat in alle lagen van het onderwijs de
nadruk moet liggen op taligheid, communicatieve vaardigheden,
interesse in cultuur, culturen en vreemde
samenlevingen, op historisch bewustzijn en kritisch
besef en op morele en maatschappelijke vorming. 44
35
NJR, JOB en Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken (2015) Europa in de klas. Onderwijs over Europa en Europese politiek in
het VO en het MBO.
36
S. Lemmel (onsonderwijs2032.nl, 13 juli 2015): reactie op Welke kennis, vaardigheden en houding heb je nodig in een
geglobaliseerde wereld?
37
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
38
Map Schepers, Hanzehogeschool Groningen (2015): De werkelijkheid van Oost Groningen. Onderwijs vanuit ónze werkelijkheid.
39
Jebo (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Welke kennis, vaardigheden en houding heb je nodig in een geglobaliseerde
wereld?
40
EP-Nuffic (europeesplatform.nl, 2015): Internationalisering in het curriculum van de toekomst.
41
NJR, JOB en Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken (2015) Europa in de klas. Onderwijs over Europa en Europese politiek in
het VO en het MBO.
42
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (30 juni 2015): Bijdrage vakvereniging KNAG aan Onderwijs2032.
43
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
Onderwijs.
44
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidactiek)
(8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032.
22 23

4.4 Economie in ontwikkeling
Het leiderschap waar de samenleving van de
eenentwintigste eeuw om vraagt, is geworteld in
universele waarden en vaardigheden. Dat geldt ook
voor de economie waarin onze kinderen straks hun
inkomen moeten verdienen. Natuurlijk blijft vakkennis
ook in de toekomst van belang, maar in een wereld
die mede als gevolg van de technologische ontwikkeling
in hoog tempo verandert, is parate kennis de minst
constante factor. 45
Economie en arbeidsmarkt veranderen, mede
onder invloed van nieuwe technologieën. In de
dialoog keren de volgende ontwikkelingen vaak
terug:
1 In de nieuwe economie ontstaan constant
nieuwe verdienmodellen. Te denken valt aan
initiatieven als Spotify, Airbnb en Uber.
Deelnemers aan een rondetafelsessie van
PricewaterhouseCoopers (PwC) verwachten
dat er de komende jaren meer van dit soort
4.4.1 Leven lang leren
netwerken ontstaan. Het gemeenschappelijke
kenmerk van deze organisaties is de nauwe betrokkenheid
van de consument: bij productontwikkeling,
financiering (via crowdfunding) en in het productieen
distributieproces. 46
2 De arbeidsmarkt flexibiliseert. Dat wil zeggen:
vaste contracten (vaste arbeidsrelatie) vormen
eerder uitzondering dan regel; het aantal mensen
met een tijdelijk contract (flexibele arbeidsrelatie)
groeit. Ook neemt het aantal zzp’ers almaar toe. 47
3 Mensen hebben niet langer een ‘baan voor het
leven’. Ze wisselen vaker van baan en soms zelfs
van beroep. Roel in ‘t Veld spreekt van ‘werk als
portefeuille’. De arbeidsmarkt ontwikkelt zich zo dat
zowel de klassieke werknemer als het traditionele
beroep steeds minder centraal komen te staan. 48
4 Sommige banen van nu zijn in de toekomst
mogelijk minder relevant. Ook zullen er nieuwe
banen bij komen waarvan we nu het bestaan nog
niet kunnen voorspellen. Met andere woorden:
de toekomst is ongewis.
Kennis is steeds minder een onderscheidend vermogen
– het toepassen en gebruiken van de beschikbare
kennis in een bepaald vakgebied wordt steeds
belangrijker. Dan gaat het om kennis te kunnen vinden,
interpreteren en vervolgens toe te passen. Omwille van
snelheid (agile zijn) wordt het al doende leren steeds
belangrijker. Durf te starten, neem acties ook al zijn die
niet comfortabel voorgekauwd, durf fouten te maken,
wees trots als het in een keer goed gaat en wees trots
als je ontdekt waar het fout is gegaan, want dan heb
je geleerd. We leren kinderen om perfect te zijn, terwijl
imperfectie de basis is voor vernieuwing. 51
Ook anderen wijzen regelmatig op het belang van
vaardigheden boven kennis. Behoudens basale
kennis van taal en rekenen is de generieke vaardigheid
van het zelf eigen kunnen maken van kennis vele malen
4.4.2 Aansluiten bij de ‘buitenwereld’
Om deze vaardigheden te kunnen ontwikkelen en
om de motivatie van leerlingen te vergroten, pleiten
veel deelnemers aan de dialoog voor een betere
aansluiting tussen het onderwijs en de ‘buitenwereld’
(onder andere Netwerk SOVO 55 , Techniekpact 56 ,
belangrijker dan de parate kennis zelf. 52 Met andere
woorden: de samenleving ontwikkelt zich van
een kenniseconomie naar een lerende economie,
constateert ook de commissie Arbeidsmarkt- en
onderwijsvraagstukken van de Sociaal-Economische
Raad (SER). 53 De volgende vaardigheden - duurzame
soft skills - worden daarin van belang geacht: 54
- (wereld)burgerschap en normen en waarden;
- aanpassingsvermogen en flexibiliteit;
- empathie en ‘intermenselijkheid’;
- feedback geven en ontvangen;
- zelfkennis;
- creatief denken en innovatief vermogen;
- samenwerken en verbinden;
- resultaatgerichtheid;
- ondernemerschap.
Mark Romme (student Universiteit Twente) 57 ,
de Stichting Platforms VMBO (SPV) 58 en leerlingen
tijdens het Adviesvangerstraject van Onderwijs2032).
Zo zouden leerlingen les kunnen
krijgen in solliciteren 59 , omgaan met geld 60 , en
Bovenstaande ontwikkelingen vergroten het belang
van bepaalde vaardigheden. Zo is het van belang
dat mensen worden voorbereid op onzekerheid
en dat ze hiermee goed leren omgaan (‘buffers
opbouwen’). Dat is een van de conclusies van een
discussiemiddag voor historici en andere betrokkenen
bij geschiedenisonderwijs aan de Vrije Universiteit
in Amsterdam. 49 Meer in het algemeen vragen
de economie en arbeidsmarkt van de toekomst om
wendbare burgers die snel op nieuwe ontwikkelingen
kunnen inspelen. Die opvatting wordt breed
gedeeld in de dialoog. Het onderwijs zal leerlingen
de basis moeten verschaffen om flexibel, wendbaar en
weerbaar om te gaan met de onzekere ontwikkelingen,
niet alleen op de arbeidsmarkt maar in de hele samenleving.
50 Op de dialoogsite wordt in deze context
gesproken over ‘veranderkracht’:
51
MarliesLS (onsonderwijs2032.nl, 19 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
52
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
53
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
54
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
55
Netwerk SOVO en VBS (2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs 2032.
56
Techniekpact Jaarconferentie 2015 (15 juni 2015): Be smart, boost technology. Visuele notulen.
57
Mark Romme (17 november 2014): Onderwijs2032 door de ogen van een student.
58
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen
45
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
46
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
47
CBS en TNO (cbs.nl, juni 2015): Dynamiek op de Nederlandse arbeidsmarkt. De focus op flexibilisering.
48
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
49
Vrije Universiteit Amsterdam (5 juni 2015): Discussiemiddag ‘Toekomst van het geschiedenisonderwijs’ en
‘Geschiedenisonderwijs 2032’.
50
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
59
M W (onsonderwijs2032.nl, 25 augustus 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroepen?;
Strategie Summit Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst Het onderwijs van de Toekomst; Presentatie resultaten
brainstormsessies adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen, ruim 1.000 leerlingen,
verspreid over het hele land: PO en VO: vmbo, praktijk, SVO, havo, vwo) (25 september, 2015).
60
Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.; Strategie Summit
Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst Het onderwijs van de Toekomst; Presentatie resultaten brainstormsessies
adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (25 september 2015): 22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen en ruim 1.000
deelnemende leerlingen, verspreid over het hele land; basisonderwijs en voortgezet onderwijs (vmbo, praktijk, vso, havo en vwo).
24 25

elastingzaken 61 . Uit onderzoek van PwC onder
bedrijven in de zakelijke dienstverlening blijkt
bovendien de (blijvende) relevantie van Engels, bètavakken
en economie op de arbeidsmarkt van de
toekomst. Ook programmeren en informatica staan
in de top vijf van ‘aangeraden vakken’. De betrokken
bedrijven raden middelbare scholieren aan om
computergerelateerde kennis op te doen. 62
Sowieso wordt een nauwere samenwerking
tussen onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven
aanbevolen. Het onderwijs en bedrijven zijn tot
elkaar veroordeeld, sprak zelfs een bezoeker van
de jaarconferentie van het Techniekpact. 63 Ook
het bedrijfsleven zelf ziet veel mogelijkheden voor
samenwerking met het onderwijs, bleek tijdens een
bijeenkomst voor ondernemers in het bijzijn van
onder anderen Ab van der Touw (CEO Siemens,
lid Platform Onderwijs2032), Leah Postma (Google
Nederland) en Peter Engelen (Centre of expertise
sector Chemie). Wat voor die samenwerking nodig
is, is flexibiliteit in het curriculum. Ook worden
vormen van publiek-private samenwerking met
‘Centres of Expertise’ en ‘Centra voor innovatief vakmanschap’
genoemd als zaken waarin geïnvesteerd
moet worden.
school, maar hebben daarna geen huiswerk, sport
of verplichtingen meer. Binnen een dergelijk systeem
kan de rol van het bedrijfsleven worden vergemakkelijkt,
bijvoorbeeld door gastcolleges, doe-lessen,
experimenten. 64
Tussen onderwijs en bedrijfsleven is sprake van
tweerichtingsverkeer. Het onderwijs leert kinderen
algemene kennis en vaardigheden, hoe ze zich kunnen
blijven ontwikkelen en hoe ze kunnen blijven
leren. Het bedrijfsleven leidt op tot een specifiek vak
of specifieke functies. 65 Bovendien kunnen bedrijven
de nieuwste kennis in scholen brengen en de relevantie
van die kennis laten zien. 66
Er moet sprake zijn van een wisselwerking: de school
legt de basis maar brengt leerlingen in situaties (vaak
buiten de klas) waarin het geleerde echt toegepast
moet worden en waarin echte ervaringen opgedaan
worden. Het nieuwe vmbo (met een beroepsgericht
programma dat bestaat uit profielvakken en keuzevakken)
leent zich hier uitstekend voor. 67
Wel moeten we kritisch blijven kijken naar de vorm
van de samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven,
waarschuwt iemand op de dialoogsite:
arbeidsmarkt moeilijk te voorspellen zijn (zie het Eerder pleit deze respondent voor samenwerking
verschil tussen de laatste ROA-rapportages).
op het gebied van de attitude van leerlingen. Zij
Ten tweede, omdat bedrijven hun vraag ook aanpassen moeten een attitude aangeleerd krijgen die erop is
aan het aanbod. Zijn er geen technici, dan verplaatsen gericht zichzelf te blijven aanpassen aan veranderende
omstandigheden: een creatieve ze die afdelingen (of hun hele bedrijf) wel. 68
attitude.
4.4.3 Geesteswetenschappen
Volgens sommige bijdragen aan de dialoog kan van deze tijd. Wat dat betreft sluit ik mij van harte
zo’n attitude bij uitstek worden aangeleerd door aan bij Martha Nussbaums pleidooi voor een herwaardering
van de geesteswetenschappen binnen
de geesteswetenschappen, omdat die vorm van
wetenschap leerlingen flexibiliteit en wendbaarheid het onderwijs (Nussbaum, 2011). 69
zou bijbrengen. Deze oproep komt grotendeels uit
de hoek van de geesteswetenschappen zelf, hoewel Volgens de decanen van de Nederlandse faculteiten
ook het bedrijfsleven een rol speelt en – als we der Geesteswetenschappen en Letteren brengen de
kijken naar de geesteswetenschappelijke filosofie – principes van humaniteit - Bildung, burgerschap en
ook een brede groep in de samenleving.
betrokkenheid - leerlingen een houding bij waarin
schatplichtigheid en onderzoek hand in hand gaan.
Het Europese cultuurgoed in zijn kunstzinnige en Alleen dan zal sprake zijn van een veerkrachtige
levensbeschouwelijke samenhang vormt een
samenleving. 70
uitstekende basis voor de aanpak van de uitdagingen
4.5 Informatiesamenleving in ontwikkeling
Interessant is in het kader van samenwerking
Wat mij betreft is het een denkfout om het onderwijs
onderwijs-bedrijfsleven het Scandinavische systeem: alleen af te stemmen op het aanbod van de arbeidsmarkt.
Allereerst, omdat de veranderingen op de
leerlingen zijn daar weliswaar een langere dag op
61
Strategie Summit Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst Het onderwijs van de Toekomst; Presentatie resultaten brainstormsessies
adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (25 september 2015): 22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen en
ruim 1.000 deelnemende leerlingen, verspreid over het hele land; basisonderwijs en voortgezet onderwijs (vmbo, praktijk, vso, havo en
vwo).
62
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
Vraag: Als iemand uit de jaren vijftig vandaag zou
verschijnen, wat zou dan het moeilijkste zijn om
hem/haar uit te leggen over het leven van vandaag?
Antwoord: Ik heb een apparaat in mijn broekzak
waarmee het mogelijk is alle informatie die bekend
is aan de mensheid te bereiken. Ik mag hem op school
niet gebruiken. 71
Onze samenleving ‘mediatiseert’ in een ongekend
hoog tempo. 72 Informatie is sneller, in steeds
grotere hoeveelheden en voor een almaar groeiend
publiek toegankelijk. Dat betekent dat de samenleving
anno 2032 (maar ook al daarvóór) een zeer
kennisintensieve samenleving zal zijn waarin het ‘wijs’
(bewust, kritisch en actief) gebruik van media een
absolute randvoorwaarde is voor een volwaardig
leven. 73 In de dialoog over Onderwijs2032 keert vaak
het vraagstuk terug hoe die ‘randvoorwaarde’ kan
worden ingevuld, ofwel: hoe kun je (leren) omgaan
met enorme informatiestromen en (nieuwe) media?
van de arbeidsmarkt.
63
Techniekpact Jaarconferentie 2015 (15 juni 2015): Be smart, boost technology. Visuele notulen.
64
Platform Bèta Techniek (10 april 2015): Bijeenkomst input bedrijfsleven voor Onderwijs2032.
65
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
66
Platform Bèta Techniek (10 april 2015): Bijeenkomst input bedrijfsleven voor Onderwijs2032.
67
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
68
GttV (onsonderwijs2032.nl, 25 maart 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroepen?
69
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
70
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidactiek)
(8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032.
71
Mooie teksten (Facebook.com, 14 juni 2014)
72
Kennisnet (9 juli 2015): Vergadering Kennisnet.
73
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
26 27

4.5.1 Verwerving versus verwerking
In de berichten over dit thema wordt vaak het
onderscheid gemaakt tussen kennisverwerving en
kennisverwerking: De vraag hoe kennis te gebruiken
wordt vele malen belangrijker dan het verwerven van
die kennis. Hoe weeg je bronnen, hoe weeg je het waarheidsgehalte,
hoe doorzie je belangen van iemand die
kennis deelt?’ 74
Met andere woorden: het is belangrijk om juist
te kunnen zoeken, informatie juist te interpreteren
en informatie te checken op juistheid 75 , om te
leren omgaan met de enorme informatiestroom
die op je afkomt, daar relevante onderdelen uit te
kunnen selecteren, zonder dat je ‘gek’ wordt van
het grote aanbod 76 , om informatie op internet te
leren vinden, analyseren en op waarde te schatten 77 .
Niet zozeer op het verwerven van kennis wordt in
de dialoog de nadruk gelegd, maar op de stap die
daarna volgt: het verwerken van de relevante
onderdelen uit die kennisbrij.
4.5.2 Kritisch denkvermogen
Analytische vaardigheden en ethisch besef dragen
bij aan kritisch denkvermogen. Dat vermogen is
belangrijk voor het zogeheten ‘mediawijsheid’ dat in
Deelnemers aan de dialoog die over dit vraagstuk
iets zeggen, vertegenwoordigen veel verschillende
partijen, van ouders, leraren en leerlingen tot
ondernemers en mediaprofessionals. Daarbij
constateren we dat het belang van informatievaardigheden
en mediawijsheid in het algemeen (zie de
volgende paragrafen) breder gedeeld wordt dan
concretere onderwijsinvullingen, zoals filmeducatie.
Dat laatste wordt besproken door met name filmen
mediaprofessionals zelf.
Tekst, taalgebruik en informatie zijn vluchtiger
geworden en dat maakt het steeds moeilijker te
bepalen welke ‘scherminformatie’ waar is en welke
niet. Dit onderstreept het belang om te leren informatie
beredeneerd te kunnen selecteren en te gebruiken
(begrijpend lezen als onderdeel van informatievaardigheden
en mediawijsheid). 78 Het gaat erom dat
leerlingen het juiste ‘gereedschap’ krijgen om de
informatiestroom beter te kunnen hanteren, zeggen
onderwijstrainees die in het kader van de serie
masterclasses Curriculum Design in gesprek gingen
over het onderwijs van de toekomst. Het concrete
middel om dit te bereiken is de toevoeging van het vak
ethiek en analyse. Dit vak heeft als doel het analytisch
denkvermogen en het ethisch besef van leerlingen te
bevorderen. 79
de dialoog meermalen terugkeert: het gaat daarbij
om zowel het weerbaar, veilig en verantwoord omgaan
met media, als het slim inzetten van beschikbare
media – digitaal en analoog – om de eigen kwaliteit van
leven te vergroten en ervoor te zorgen dat je optimaal
kunt deelnemen aan de wereld om je heen. 80 Kritisch
denkvermogen houdt in dat leerlingen niet alleen
veilig en verantwoord gedrag vertonen in hun
omgang met media, maar dat ze ook achterliggende
drijfveren van mediaproducenten kunnen herkennen
en de gevolgen daarvan leren doorzien. 81 Zelf
geven jongeren aan dat ze graag hun privacy en
veiligheid op het internet willen leren verbeteren en
dat ze graag willen begrijpen hoe internet en media
werken. 82
Met ‘media’ worden zowel (nieuwe) digitale media
bedoeld als (bestaande) analoge media. Voor beide
4.5.3 Beeldcultuur
Wel wordt in de dialoog onderscheid gemaakt
tussen tekstuele en visuele media. Veel aandacht
krijgt het artikel van Lucas Westerbeek in de
Volkskrant over ‘begrijpend kijken’:
Leerlingen leren op school tekstverklaren, samenvatten,
artikelen analyseren en boeken lezen. Ze leren hoe
schrijvers manipuleren met taal. Het hedendaags
onderwijs leidt jongeren nog steeds op, zoals ik in de
jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw ben
opgeleid: louter tekstueel. Over beeld leren ze niets.
Maar onze samenleving is de afgelopen jaren in
hoog tempo veranderd. Jongeren van nu - en wij zelf
trouwens ook - worden overal geconfronteerd met
beelden. Als mijn zonen thuis komen, gooien ze hun
schoolboeken onder tafel, en gaan filmpjes kijken op
hun laptop of smartphone. Jongeren groeien op in een
mediavormen zijn vaardigheden belangrijk zoals
hierboven beschreven.
In de jaren negentig waren in veel scholen
documentatiecentrumboeken te vinden. Sinds
het internet zijn intrede heeft gedaan, wordt er
informatie gezocht via Google en andere zoekmachines.
Wat hetzelfde is gebleven, is dat je
weet wat de juiste zoekwoorden zijn. En dat je
niet van één bron uit moet gaan. 83
beeldcultuur, en op school is er niemand die ze kritisch
leert kijken naar film of video, terwijl dat toch bij uitstek
hun medium is. 84
Tijdens de expertmeeting ‘Film in school’ in EYE
Amsterdam werd ‘begrijpend kijken’ uitgebreid tot
‘begrijpend kijken en maken, en hierop kunnen
reflecteren’. De aanwezigen bij de expertmeeting,
onder anderen CKV- en filmleraren, vertegenwoordigers
van de filmindustrie, lerarenopleiders en het
netwerk Filmeducatie, pleitten voor opname van
film in het onderwijs.
Filmeducatie geeft ze [kinderen en jongeren]
de kennis, vaardigheden en de mentaliteit om
bewegend beeld te onderzoeken en te analyseren,
de impact ervan en de invloed op de samenleving te
kunnen begrijpen en zelf verhalen te kunnen maken
74
Mark Weghorst (oudersonderwijs.nl, 28 mei 2015): Straks is alles beter.
75
MijnOnderwijs (onsonderwijs2032.nl, 17 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
76
Henk Verkuijlen (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Wat kun je op school leren om je capaciteiten, talenten en interesses
80
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
81
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
82
Stichting Kennisnet (mediawijzer.net, 2015): Monitor Jeugd en Media 2015.
83
MijnOnderwijs (onsonderwijs2032.nl, 17 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
84
Lucas Westerbeek (volkskrant.nl, 20 februari 2015): Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken.
te ontdekken en ontwikkelen?
77
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
78
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonderwijs
#onderwijs2032 . In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
79
Harrie Eijkelhof (Universiteit Utrecht) (1 mei 2015): Inbreng van onderwijstrainees in Onderwijs2032 n.a.v. serie masterclasses Curriculum
Design.
28 29

en publiceren. Beeldvaardig zijn geeft ze de keuze om
maker, deelnemer, uitvinder, vertoner, criticus en/of
liefhebber te worden. 85
Ook het Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en
het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren gaan
in op de rol van beeld in de huidige en toekomstige
maatschappij. Het taalonderwijs van de toekomst
moet nieuwe bronnen aansnijden en die vragen om
nieuwe vaardigheden en strategieën. Een hypertekst
lees je anders dan een tekst op papier. Leerlingen
zullen steeds meer informatie verwerven via filmpjes en
andere kanalen (begrijpend luisteren en kijken). 86
Juist omdat beeld hét medium van jongeren is
en zij actief betrokken zijn bij media, wordt het
kunnen creëren van mediaproducties een belangrijke
competentie. Leerlingen - juist ook zwakkere
leerlingen - moeten daarom kritisch leren omgaan
met (sociale) media, niet alleen als consument maar
ook als producent/werknemer. 87 Daarmee kunnen
ze zichzelf uiten, innoveren, nieuwe oplossingen
verzinnen en bijdragen aan een betere wereld. 88
De Stichting Cinekid spreekt van media literacy:
Kinderen leven in media. Ze zijn op jaarbasis meer
met media bezig dan dat ze in de schoolbanken zitten.
Interactieve media en beeldcultuur zijn hun wereld.
Toch blijft het PO zich nog geheel tot lineaire media
(geschreven tekst) beperken. De Britten hebben het
prachtige begrip Media literacy, wat media-educatie
nevengeschikt naast literacy (geletterdheid, lezen en
schrijven) plaatst: je moet het leren net als het ABC. 89
In de Volkskrant gaat Westerbeek in op de rol
van toekomstige leraren in dezen. Voor hen zijn
(nog) geen methoden beschikbaar waarmee ze
leerlingen kunnen leren begrijpend te kijken of
media te creëren; dit thema is ook (nog) niet
opgenomen in de curricula van lerarenopleidingen.
Meer in het algemeen signaleren we in de dialoog
de oproep allereerst leerkrachten digitale geletterdheid,
ICT-vaardigheden en mediawijsheid
bij te brengen. 90
Immers: een steeds groter gedeelte van ons sociale leerlingen. Daarom zou ‘media-educatie’ stevig
leven speelt zich online af. Wie die online omgeving moeten worden verankerd in het curriculum.
niet goed (genoeg) kent, loopt het risico achter te Media-educatie is volgens Cinekid een breed
raken.
begrip: het omvat onder andere mediawijsheid
en filmeducatie.
Ze [kinderen] spelen er [online] en leren er contact
leggen, vriendschap onderhouden, hun mening te Was voorheen de ouder en in meerdere mate de
vormen, omgangsvormen gebruiken, keuzes maken, school verantwoordelijk voor opvoeding en identiteitsontwikkeling,
nu zitten de media voluit aan de opvoed-
een moreel kompas ontwikkelen. Laten we hen daarin
goed begeleiden, [...] door hun online ervaringen serieus
te nemen en te benaderen als een belangrijk en in schoolomgeving. We weten dat de cognitieve, artistieke,
tafel en omvatten zowel de privé als de publieke als de
principe positief onderdeel van hun identiteitsvorming sociale en emotionele en zelfs de fysieke ontwikkeling
en groei naar volwassenheid. In het onderwijs vormen van het kind direct en indringend door de media
we onze leerlingen op allerlei gebied; in de 21ste eeuw beïnvloed worden. Dit neemt alleen maar toe. 94
hoort virtuele vorming daar ook bij! 93
Stichting Cinekid wijst bovendien nog op de rol van
(nieuwe) media in de identiteitsontwikkeling van
4.6 Van blijvende waarde in een onbekende toekomst
4.5.4 Virtuele vorming
Tot slot wordt gewezen op de functie van media- leren’. 91 Ook de Sociaal-Economische Raad wijst
wijsheid in het onderwijs in het ‘scheppen van in zijn briefadvies op de gelijke kansen die mediagelijke
kansen en het bijbrengen van de nood- onderwijs kan bieden. Het niet kunnen omgaan
zakelijke competenties bij kinderen, zodat ze
met computers, internet, sociale media etc. plaatst
volwaardig kunnen deelnemen aan het maatschappelijk
mensen steeds meer in een isolement. Zorgelijk is
proces’. De media bieden het onderwijs
dat er een mogelijk groeiende groep kwetsbare
bovendien allerlei kansen om via media het ‘leren leren’ leerlingen is voor wie digitale geletterdheid geen
te bevorderen en bij te dragen aan het ‘levenslang vanzelfsprekendheid is. 92
85
EYE, community Filmdocenten en vertegenwoordigers filmindustrie (20 juli 2015): Film in het curriculum.
86
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonderwijs
#onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
87
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
88
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
In 2032 krijgen leerlingen te maken met beroepen
waarvan het bestaan nu nog niet bekend is. Maar
bestaat de school nog? Maken we nog onderscheid
in niveaus en wordt onderwijs nog in onderwijsgebouwen
gegeven? Misschien wordt ‘het onderwijs’
wel een makelaar die bemiddelt bij het opdoen van
ervaringen en het leren. 95
Dat de huidige en toekomstige samenleving onderhevig
zijn aan razendsnelle veranderingen, staat
buiten kijf. Op het belang van vaardigheden als
veranderkracht, kritisch denken en samenwerken
wordt daarom in de dialoog veel nadruk gelegd, zoals
beschreven in de vorige paragrafen. Deelnemers
aan de dialoog wijzen er echter ook op dat bepaalde
kennis en vaardigheden die nu belangrijk zijn, dat
in de toekomst blijven, ook al is die toekomst ongewis.
De wetenschappers die op 7 juli 2015 bijeenkwamen
om over Onderwijs2032 te praten, wezen
bijvoorbeeld op het belang van een minimale set
aan kernvakken, zoals rekenen en taal. In elk vak
zijn er funderende zaken, zoals de ‘big ideas’ van
natuurwetenschappen. 96
Op de discussiemiddag ‘Toekomst van het geschiedenisonderwijs’
aan de Vrije Universiteit Amsterdam
werd benadrukt dat leerlingen historische kennis
nodig hebben om de wereld waarin zij leven beter
te kunnen begrijpen. 97 Taal, rekenen en begrijpend
lezen worden in de dialoog vaker genoemd als on-
89
Stichting Cinekid (2015): Living in Media. Media in het kinderleven: onderwijs in transitie.
90
Onder andere Ad Hoen (onsonderwijs2032.nl, 23 april 2015): reactie op Welke kennis en vaardigheden leer je op de school van de
toekomst?; Stichting DHPA (4 juni 2015): Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector. Het bedrijfsleven en de overheid in debat op
DHPA Techday.
91
Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
92
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
93
M. Borst (onsonderwijs2032.nl, 14 juli 2014): reactie op Welke digitale vaardigheden en houding heb je nodig voor de toekomst?
94
Stichting Cinekid (2015): Living in Media. Media in het kinderleven: onderwijs in transitie.
95
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
96
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
97
Vrije Universiteit Amsterdam (5 juni 2015): Discussiemiddag ‘Toekomst van het geschiedenisonderwijs’ en ‘Geschiedenisonderwijs
2032’.
30 31

derwijsonderdelen die niet mogen verdwijnen. 98
Het belang van basisvaardigheden, cognitieve
vaardigheden en vakmanschap staat buiten kijf, ook
op de toekomstige arbeidsmarkt. Beheersing van
taal en rekenen is van grote invloed op succes op de
arbeidsmarkt, voor maatschappelijke participatie en
voor het persoonlijk welzijn. 99 Volgens het Landelijk
netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk
netwerk voor Taalcoördinatoren is taal ‘als onderwijsinstrument
en als instrument om kennis te
construeren onmisbaar in een hoogwaardig
functionerende maatschappij’.
Een goede taalbeheersing (geletterdheid) is dé sleutel
om mee te kunnen doen in de samenleving: het zorgt
ervoor dat mensen in staat zijn zich te verbinden met
andere mensen en beter voor zichzelf kunnen zorgen.
[...] Taalvaardige leerlingen kunnen zich makkelijker
kennis en vaardigheden eigen maken, zowel binnen het
taalonderwijs als binnen andere vakken. 100
Benadrukt wordt ook dat wat goed is, niet per se
veranderd hoeft te worden. Laten we niet doen alsof
alle onderwijs tot nu toe slecht onderwijs was. Er zijn
dingen die je moet (!) weten en/of kunnen. 101
Ook wordt gewezen op het feit dat we de toekomst
niet kunnen voorspellen en dus niet kunnen weten
wat leerlingen nu moeten leren om straks als volwaardig
burger in de samenleving te staan.
Stel dat die vraag was gesteld aan het begin van de
jaren zeventig. Zou iemand dan hebben gezegd: die
kleuter moet over zeventien jaar met het internet overweg
kunnen? De vraag zou dus moeten zijn: hoe zorgen
we ervoor dat kinderen klaar zijn voor de toekomst,
wat er ook gebeurt. Hoe maken we ze (of zij zichzelf)
creatief, flexibel, nieuwsgierig, kritisch en slim genoeg
om in 2032 gelukkig en gezond te zijn? 102
4.7 Samenvatting Dynamiek in de samenleving
4.7.1 Virtuele vorming
- Door technologisering neemt op de arbeids-
digheden en houding die programmeerlessen
markt de vraag naar bijvoorbeeld engineers en met zich meebrengen, zoals logisch redeneren,
computerdeskundigen toe en verdwijnen banen abstraheren en creatief denken.
van lager opgeleiden en de middenklasse. Dat
maakt vaardigheden als flexibiliteit, creativiteit - Wetenschap- en techniekonderwijs brengen
en blijvend leren belangrijker.
leerlingen vakoverstijgende vaardigheden bij
(zoals ondernemingszin, samenwerken en
- Technologisering wordt vaak in verband
kritisch denken) die noodzakelijk zijn om als
gebracht met programmeren/coderen en
verantwoordelijke burger te functioneren in een
ICT-vaardigheden. Ook wordt veiligheid op
kennissamenleving (scientific citizenship).
het internet benadrukt. Het gaat niet alleen
om het kennen van een programmeertaal
- ICT is geen doel op zich, maar een middel voor
(die veroudert immers snel), maar om de vaar-
effectief onderwijs.
4.7.2 Internationalisering
- Doordat grenzen steeds meer vervagen, wordt
kennis van moderne talen steeds belangrijker,
ook in het kader van internationale handelsbelangen
en internationaal ondernemen.
- Bij internationalisering hoort ook de behandeling
van grensoverschrijdende thema’s als economie,
migratie en duurzaamheid. Uitdagingen op die
vlakken vragen om principes van humaniteit:
Bildung, burgerschap en betrokkenheid.
- Vanuit dat oogpunt zijn respect voor en kennis
van andere culturen van belang: interculturele
sensitiviteit en interculturele competenties.
- Leerlingen zouden op school kennis moeten
maken met internationale vraagstukken (de Europese
en mondiale realiteit). Die kunnen eventueel
ook worden verweven in het talenonderwijs.
98
Bijvoorbeeld door Ceciel Verlijsdonk-Van de Kerkhof (onsonderwijs2032.nl, 21 maart 2015): reactie op Wat leer je op de school
van de toekomst?; Presentatie resultaten brainstormsessies adviesvangers aan Platform Onderwijs2032 (25 september 2015):
22 adviesvangers, 4 coördinatoren, 59 klassen en ruim 1.000 deelnemende leerlingen, verspreid over het hele land; basisonderwijs en
voortgezet onderwijs (vmbo, praktijk, vso, havo en vwo); Willem Vermeend en Rick van der Ploeg (telegraaf.nl, 15 februari 2015):
Onderwijs moet op de schop.
99
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
100
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonderwijs
#onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
101
Onderwijsisleuk (onsonderwijs2032.nl, 12 maart 2015): Onderscheidend.
102
René Leverink (leverinktekst.nl, 12 februari 2015): Over Latijn, mindfulness en tienvingerig typen.
4.7.3 Economie in ontwikkeling
- De samenleving ontwikkelt zich van een kenniseconomie
naar een lerende economie. Zij vraagt
om flexibele, wendbare en weerbare burgers die
snel op nieuwe ontwikkelingen kunnen inspelen.
Hierin zouden de geesteswetenschappen een rol
kunnen spelen.
- Het onderwijs moet beter aansluiten bij de
‘buitenwereld’, bijvoorbeeld in de vorm van
nauwere samenwerking met het bedrijfsleven.
Ook worden praktijkgerichte lessen voorgesteld,
zoals in solliciteren, omgaan met geld en
belastingzaken.
- Vaardigheden die in de lerende economie van
belang zijn: (wereld)burgerschap, normen en
waarden, aanpassingsvermogen/flexibiliteit,
empathie/intermenselijkheid, feedback geven en
ontvangen, zelfkennis, creatief denken, innovatief
vermogen, samenwerken en verbinden,
resultaatgerichtheid en ondernemerschap.
- Niet het bezitten van bepaalde kennis is in de
toekomst een onderscheidend vermogen,
maar het kunnen toepassen van die kennis.
32 33

4.7.4 Informatiesamenleving in ontwikkeling
- De samenleving ‘mediatiseert’: informatie is
sneller, in grotere hoeveelheden en voor een
almaar groeiend publiek toegankelijk.
Informatieverwerking (selecteren, checken
op juistheid, analyseren, enzovoort) wint
daardoor aan belang ten opzichte van
informatieverwerving.
naar (de bedoelingen van) media kunnen kijken.
Mediawijsheid zorgt ook voor gelijke kansen voor
leerlingen.
- Naast begrijpend lezen is ook ‘begrijpend kijken’
van belang in de beeldcultuur waarin leerlingen
opgroeien.
- Het onderwijs moet daarom aandacht besteden
aan mediawijsheid: veilig en verantwoord met
media kunnen omgaan, beschikbare (digitale en
analoge) media slim kunnen inzetten en kritisch
- In een informatiesamenleving is ook het
kunnen creëren en produceren van media
een belangrijke competentie.
4.7.5 Van blijvende waarde in een onbekende toekomst
- Taal, rekenen en begrijpend lezen blijven
onmisbaar in het onderwijs van de toekomst.
- Een minimale set aan kernvakken is nastrevenswaardig.
Het gaat dan bijvoorbeeld om rekenen
en taal, maar ook om funderende zaken in andere
vakken, zoals de ‘big ideas’ van natuurwetenschappen.
- We kunnen niet precies weten wat nodig is om
straks als volwaardig burger in de samenleving te
staan, omdat de ontwikkelingen daarvoor te snel
gaan. Daarom zijn vaardigheden als creativiteit,
flexibiliteit en kritisch denken belangrijk.
34 35

5
PERSOONSVORMING
5.1 Inleiding
Veel deelnemers aan de discussie over het onderwijs
van de toekomst vinden het belangrijk dat er
aandacht is voor de persoonlijke ontwikkeling
van leerlingen. Kinderen moeten bijvoorbeeld
geïnspireerd worden, zich creatief kunnen uiten,
leren omgaan met anderen en hun identiteit
kunnen ontwikkelen. In het manifest In het
curriculum toont zich de meester! van leraren verenigd
in het Platform Leraar2032, wordt het gemis
hiervan in het huidige onderwijs benadrukt. Met
name aspecten van persoonsvorming en socialisatie
lijken in het onderwijs anno 2015 stiefkindjes van een
sterk op kwalificatie ingericht systeem. 103 Het thema
Persoonsvorming gaat onder andere over de vraag
hoe het onderwijs eraan kan bijdragen dat kinderen
hun eigen kwaliteiten leren kennen.
- Brede ontwikkeling
Een van de verantwoordelijkheden van een school is
om leerlingen een brede kijk op de wereld te geven.
Hoe kan het onderwijs daar invulling aan geven?
- Ontwikkeling zelfbeeld
Een positief zelfbeeld wordt gezien als een belangrijk
fundament voor verdere ontwikkeling. Welke
rol kan de school spelen in het creëren van zo’n
zelfbeeld?
- Gezondheid
Niet alleen de psychische, maar ook de fysieke
gezondheid van kinderen is van belang. Wat moet
het onderwijs doen om hun fysieke gezondheid te
bevorderen?
We bespreken in dit hoofdstuk vijf subthema’s. Dit
zijn verschillende aspecten van persoonsvorming
die mensen hebben benoemd in de maatschappelijke
dialoog. De volgende thema’s komen aan bod:
- Sociale ontwikkeling
Kinderen moeten leren goed om te gaan met
anderen. Wat is de verantwoordelijkheid van het
onderwijs hierin?
- Zelfontplooiing
Kinderen hebben bepaalde intrinsieke eigenschappen
die hen helpen bij het leren. Hoe kan het onderwijs
deze eigenschappen tot bloei laten komen?
5.2 Zelfontplooiing
Schotel kinderen niet alles kant en klaar voor, maar
laat hen zelf op zoek gaan naar de antwoorden die zij
zoeken en vragen waarvan ze niet eens wisten dat ze
bestonden. 104
Binnen het onderwerp Zelfontplooiing staat het oplossend
vermogen van leerlingen centraal. Daarmee
wordt bedoeld dat zij hun eigen creativiteit, talenten
en nieuwsgierigheid gebruiken om te leren. Mensen
en organisaties die dit - blijkens de dialoog - belangrijk
vinden, stellen deze onderzoekende manier van
leren vaak tegenover het cognitieve denken (volgens
een vastgestelde procedure tot een antwoord
komen). Door onderzoekend te leren, worden
103
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
professionalisering [manifest leraar #2032].
104
Cindy Meijer (onsonderwijs2032.nl, 27 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
36 37

kinderen voorbereid op een leven waarin niet op
iedere vraag een duidelijk, eenzijdig antwoord kan
worden gegeven. 105
Creativiteit wordt in dit kader gezien als een
essentiële eigenschap die gecultiveerd moet
worden. 106 Daarnaast speelt nieuwsgierigheid een
belangrijke rol, zoals onder andere blijkt uit een expertmeeting
van de KNAW en de Academie van Kunsten:
Uit de presentaties kwam duidelijk naar voren
dat kinderen van nature nieuwsgierig zijn, daardoor
gedreven zijn om te leren en al heel veel kunnen. De
grote uitdaging is om deze eigenschap vast te houden,
en om vaardigheden voor het stellen van vragen en
strategieën voor het zoeken van antwoorden verder te
ontwikkelen. 107 Zowel bij creativiteit als bij nieuwsgierigheid
is het uiteindelijke doel dat leerlingen
zelf antwoorden zoeken op vragen en zo hun eigen
kwaliteiten ontwikkelen.
Een school kan daar vooral aan bijdragen door
kinderen ruimte te bieden. Dat betekent dat leerlingen
niet de hele dag op school zouden moeten
zitten om vakken af te werken. Er moet tijd zijn voor
buitenschoolse activiteiten en ontdekkingen door de
leerling zelf. Zoals een respondent op de dialoogsite
opmerkt: Ik denk dat we te betuttelend zijn in ons
onderwijs: laat leerlingen het zelf uitzoeken. 108
En, uit een bijdrage van iemand anders op de
dialoogsite: Elk kind wordt geboren met drie basistalenten:
nieuwsgierigheid, overgave en bewustzijn. Om
die talenten tot ontwikkeling te brengen is een omgeving
nodig die: uitdaagt, veiligheid biedt en gelegenheid
geeft tot reflectie. 109 Het ’20-80learning’ -concept is
een voorbeeld van een uitwerking van het bieden
van ruimte aan leerlingen. Zij gebruiken binnen
dat concept twintig procent van hun tijd om geheel
andere dingen te doen dan het ‘normale’ curriculum
voorschrijft. 110 Ook vrijescholen streven ernaar
kinderen de ruimte te geven zichzelf te ontwikkelen.
111
Mensen en organisaties die de aandacht vestigen
op de zelfontplooiing van leerlingen komen uit een
aantal hoeken. Allereerst geven leerlingen zelf aan
dat ze meer ruimte zouden willen in het onderwijs.
112 Zie bijvoorbeeld de volgende tips van leerlingen
uit de LAKS Scholierencongressen: 113
Een goede scholier:
1 is nieuwsgierig en stelt vragen;
2 kan zichzelf motiveren;
3 kan met kritiek omgaan;
4 neemt de verantwoordelijkheid over
zijn leerproces.
Andere groepen die de onderzoekende aard van
leerlingen belangrijk vinden, zijn academici 114 ,
5.3 Brede ontwikkeling
Kijk naar de totale mensontwikkeling. Niet alleen
aandacht voor cognitieve vaardigheden (Cito)
#onderwijs2032. 119
5.3.1 Bildung en filosofie
In de brede ontwikkeling van leerlingen speelt
Bildung volgens respondenten een centrale rol.
Vaak wordt de link gelegd tussen Bildung en een
kritische kijk op de wereld. 120 Ongeacht wat de
verenigingen van scholen 115 , het bedrijfsleven 116
en ouders 117 . Ook de Stichting Innovatie Onderwijs
in Bètawetenschappen en Technologie vindt een
nieuwsgierige en onderzoekende houding van
belang. 118 Met andere woorden: een brede en
diverse groep meent dat de onderzoekende
houding van leerlingen moet worden gestimuleerd.
Het onderwerp Brede ontwikkeling gaat erom leerlingen
te inspireren om nieuwe dingen te leren en hen
verder te laten kijken dan hun directe omgeving.
toekomst brengt, wordt Bildung gezien als een
fundament om met die toekomst om te kunnen
gaan: Door te leren kijken, denken, reflecteren, verwoorden
en toepassen van wat hij ziet leert een kind
105
Netwerk van Wetenschapsmusea en Science Centra (VSC), Windesheim Flevoland en Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno van
Keulen & Yuri Matteman): White Paper Onderwijs2032 ‘Leren waar nieuwsgierigheid ontstaat’.
106
Op Twitter komt de hashtag #creativiteit bijvoorbeeld vaak terug in tweets over #onderwijs2032. Zie verder: Startup Delta (29
mei 2015): Meetup Startup Delta; Barbara Koppe en Patty Selanno (2015): Innovativiteit door Creativiteit; Simon Hay (onsonderwijs2032.nl,
24 maart 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
107
KNAW en Academie voor de Kunsten (8 juni 2015): Kernpunten expertbijeenkomsten Het nieuwsgierige kind. Leren wat je moet
doen als je niet weet wat te doen; Startup Delta (29 mei 2015): Meetup Startup Delta; Netwerk van Wetenschapsmusea en Science
Centra (VSC), Windesheim Flevoland & Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno van Keulen & Yuri Matteman): White Paper Onderwijs2032
‘Leren waar nieuwsgierigheid ontstaat’; Odette Maassen (onsonderwijs2032.nl, 29 juni 2015): reactie op Wat moet je
kunnen om te kunnen (blijven) leren?; Karianne Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 28 februari 2015): reactie op Wat leer je
op de school van de toekomst?
108
KimvP (onsonderwijs2032.nl, 9 april 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande) beroepen?
109
Metalentus (onsonderwijs2032.nl, 17 februari 2015 ): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
110
Leny van der Ham (onsonderwijs2032.nl, 19 mei 2015 ): 20-80learning: de mogelijkheid om onderwijs te ontsaaien!
111
Vereniging van Vrije Scholen (juli 2015): Visie #vrijeschoolonderwijs2032.
112
o.a. Leerlingen uit 3-4 havo en 3-4-5 vwo in gesprek met Jan Verweij (15 juni 2015): Gesprek aan de hand van
Onderwijs2032-dialoogkaarten; Wolfert Tweetalig, Rotterdam (deidealewolfert.wordpress.com, 2015): De ideale Wolfert.
113
Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015, p.38.
114
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidactiek)
(8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032; Netwerk van Wetenschapsmusea en Science Centra (VSC), Windesheim
Flevoland & Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno van Keulen & Yuri Matteman): White Paper Onderwijs2032 ‘Leren waar nieuwsgierigheid
ontstaat’.
115
Netwerk SOVO en Verenigde Bijzondere Scholen (VBS) (2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs 2032.
116
Startup Delta (29 mei 2015): Meetup Startup Delta; PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032.
Nieuwsgierig en vindingrijk.
117
Ouders & Onderwijs (2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
118
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Nederlandse
Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
119
Barbara Kroeze (twitter.com, 28 mei 2015)
120
Zie bijv.: Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep
Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032; Jasper Rijpma in (Trouw, 5 februari 2015): Help leerlingen om te
leren nuanceren; WonderWhyNL (onsonderwijs2032.nl, 29 april 2015): reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog
niet bestaande) beroepen?
38 39

omgaan met wat er is en daardoor ook met wat nog
gaat komen. 121 Bildung stelt niet de vaardigheden
centraal die een leerling nodig heeft om zich aan te
passen aan de samenleving, maar de vaardigheden
om zelf de samenleving vorm te geven. 122
Wanneer Bildung of kritisch denken centraal staat
in bijdragen, wordt vaak filosofie aangehaald als
middel om dit te stimuleren. Ook deelnemers aan
de discussie die niet het woord Bildung letterlijk
noemen, maar wel pleiten voor een belangrijkere
rol van filosofie in het onderwijs, geven daarvoor
vaak redenen die veel met Bildung te maken hebben.
Leraar Johan Visser pleit bijvoorbeeld voor
meer aandacht voor filosofie in het curriculum, om
alle aspecten van Bildung een duidelijke plaats te
geven. 123 Door te filosoferen leren leerlingen om te
gaan met conflicten en ontwikkelen ze respect voor
anderen. 124 Bovendien leren ze beter om te gaan
met onzekerheid. 125
Filosofie wordt soms als apart vak benoemd, maar
vaker komt voorbij dat leerlingen vooral de ruimte
zouden moeten krijgen om zelf te filosoferen en
kritische vragen te stellen, ongeacht het vak waarin
dit gebeurt: 126 Kritisch denken zou niet iets moeten
zijn wat je alleen op woensdagmiddag in een apart
vak mag doen. […] Een vak filosofie is de ene kant van
het verhaal, meer aandacht voor denkvaardigheden
in het gehele onderwijs de andere kant. 127 Daarbij is
het van belang dat leraren goed om weten te gaan
met het voeren van een dialoog, bijvoorbeeld door
Socratische vragen te kunnen stellen. 128 Tot slot is
een uitkomst van een discussie binnen het Landelijk
netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk
voor Taalcoördinatoren dat ook het lezen van
fictie kan bijdragen aan een kritische houding ten
opzichte van de samenleving. 129
Respondenten die het belang van Bildung en/of
filosofie benoemen, zijn vaak zelf betrokken bij de
filosofie, bijvoorbeeld als student, leraar, organisatie
of wetenschapper. We zien echter dat de noodzaak
van Bildung, filosofie en kritisch denken breder
wordt gedragen dan dat. Voorbeelden hiervan
zijn de voorgenoemde landelijke netwerken voor
taalspecialisten en –coördinatoren, Jasper Rijpma
(Leraar van het Jaar 2014) en faculteiten Geesteswetenschappen.
Wel komen veruit de meeste
respondenten uit de hoek van de talen en de
geesteswetenschappen.
5.3.2 Cultuureducatie
Voor de brede ontwikkeling van leerlingen spelen
volgens respondenten ook cultuureducatie en
kunstzinnige vorming een belangrijke rol. Het
Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en
Amateurkunst (LKCA) stelt bijvoorbeeld:
Cultuureducatie dient een duidelijke en herkenbare
plek te houden en te krijgen in het curriculum van
het funderend onderwijs. Cultuur en cultuureducatie
spelen een belangrijke rol in de vorming en ontwikkeling
van een jong kind tot adolescent in alle
facetten van zijn identiteit en persoonlijkheid en ter
voorbereiding op zijn rol in de maatschappij en zijn
werkzame leven. 130
De Taskforce Museumeducatie en de Museumvereniging
benadrukken het belang van cultuureducatie
en brengen de rol die museumeducatie
hierin kan spelen onder de aandacht. In musea komt
onderwijs tot leven. 131
De Vereniging Onderwijs Kunst en Cultuur (VONKC)
heeft een leerplan ontwikkeld met tien competenties
die een leerling zou moeten aanleren. Zo kan
een leerling:
1 de zeggingskracht van beelden benoemen en
oproepen in eigen beeldend werk;
2 een divergent beeldend proces doorlopen,
In deze visie, alsook in die van componist Reyer
Ploeg (voorzitter Vereniging Leraren Schoolmuziek)
133 , is cultuureducatie (met een focus op
kunst) nodig om open te staan voor verschillende
geluiden in de wereld en om deze geluiden met een
open houding tegemoet te treden. Daarnaast kan
cultuureducatie bijdragen aan ‘talentontwikkeling,
deelname aan kunst en cultuur buiten de school,
vergroting van kennis en vaardigheden op het
gebied van kunst en cultuur en het realiseren
van een breed aanbod voor leerlingen als doelen
van cultuuronderwijs’. 134 Ook zou cultuureducatie
leerlingen voorbereiden op een steeds complexer
wordende samenleving. 135
Deelnemers aan de dialoog die deze visie aanhangen,
komen bijna uitsluitend uit de hoek van kunst
en cultuur, zoals bovengenoemde organisaties. Ze
pleiten voor een curriculum waarin cultuureducatie
geïntegreerd is. Dat kan zowel door cultuureducatie
in andere vakken duidelijker naar voren te laten
komen als door vakken in te voeren die specifiek
gericht zijn op kunst en cultuur. 136 LKCA stelt bijvoorbeeld
dat ‘[d]e kern van dit curriculum bestaat uit
het deel van de cultuureducatie dat gemeenschappelijk
is voor alle disciplines’, maar ‘daarnaast dient
er voldoende aandacht te blijven voor de afzonderlijke
kunstdisciplines en cultuurerfgoed zodat de
leerling daar ruimschoots kennis mee kan maken’. 137
begrijpen en documenteren. 132
121
Monique Fischer (arno.uvt.nl, 12 maart 2015): Masterthesis: Bildung op de Nederlandse basisscholen anno 2015, p.41; M. Borst
(onsonderwijs2032.nl, 14 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?
122
Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
123
Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
124
Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool.
(Proefschrift.)
125
Karen Faber (onsonderwijs2032.nl, 17 juli 2015): Reactie op Hoe kun je op school worden voorbereid op (nog niet bestaande)
beroepen?
126
Zie ook: Centrum Kinderfilosofie Nederland: Filosoferen met kinderen en jongeren – de nieuwe speeltuin; Michelle Blom
(michelleblom.wordpress.com, 16 maart 2015): Vak Bildung.
127
Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
128
Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool.
(Proefschrift.)
129
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
130
Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) (juli 2015): Visie op cultuureducatie in het funderend onderwijs.
Inbreng LKCA nationale discussie #Onderwijs2032, p.3.
131
Ursie Lambrechts (Taskforce Museumeducatie) en Siebe Weide (Museumvereniging) (23 augustus 2015): Kern zienswijze
Museumvereniging en Taskforce Museumvereniging.
132
Vereniging Onderwijs Kunst en Cultuur (VONKC) (8 juli 2015): Ons Onderwijs #2032.
133
Reyer Ploeg: Paardenbreedten. Cultuureducatie met kwaliteit.
134
Sardes en Oberon (juli 2015) Monitor cultuuronderwijs voortgezet onderwijs 2015.
135
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.46.
136
Kunsten ’92 en de Federatie Cultuur (20 juli 2015): Brief aan de heer Schnabel, Platform Onderwijs2032.
137
Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) (juli 2015): Visie op cultuureducatie in het funderend onderwijs.
Inbreng LKCA nationale discussie #Onderwijs2032.
40 41

De Raad voor Cultuur signaleert mogelijke
uitdagingen voor goed cultuuronderwijs op een
hoger niveau:
- Het verwerven van culturele competenties krijgt
volgens de raad nog onvoldoende structurele
aandacht op scholen.
- Scholen hebben moeite om cultuuronderwijs op
een goede manier aan te bieden aan leerlingen.
- Cultuureducatie zou explicieter gelinkt
moeten worden aan cultuurparticipatie en
talentontwikkeling.
5.3.3 Muziek in het onderwijs
Om actief te luisteren naar de ander, te reflecteren
op eigen gedrag en om begrip op te brengen voor
andere meningen en culturen, is samen leren musiceren
in het onderwijs belangrijk. Dat bepleit de
organisatie Méér Muziek in de Klas, waarvan de VandenEnde
Foundation, het ministerie van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschap, de Nederlandse Publieke
Omroep (NPO) en het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie
en Amateurkunst (LKCA) partners zijn.
Ook zou muziek creativiteit, probleemoplossend
vermogen en zelfvertrouwen stimuleren.
- Er is een betere aansluiting nodig tussen de vraag
van scholen naar cultuureducatief aanbod en het
aanbod van culturele instellingen. 138
Ook stelt de Raad voor Cultuur dat cultuureducatie
minder vrijblijvend moet worden, bijvoorbeeld door
te zorgen voor meer vakbekwaamheid bij leraren. 139
Bovendien zou er ook buiten de school een goede
infrastructuur moeten zijn voor kunst en cultuur,
aangezien leerlingen deze thema’s niet alleen via
het onderwijs tot zich nemen. 140
Muziekonderwijs en actief musiceren vraagt
vaardigheden als discipline, concentratie en doorzettingsvermogen;
deze leiden op hun beurt weer tot
betere leerprestaties. [...] De fantasie wordt geprikkeld,
er wordt gebruik gemaakt van de nieuwsgierigheid
van een kind, de creativiteit wordt gestimuleerd en
kinderen krijgen handvatten mee voor een creatief
denkproces waardoor bijvoorbeeld het probleemoplossend
vermogen toeneemt. Kinderen leren
zichzelf uit te drukken, krijgen zelfvertrouwen en
leren zich te presenteren. 141
en aansluiting op de arbeidsmarkt. De school moet
het kind daarom helpen een (positief) zelfbeeld te
ontwikkelen. Zoals het Kenniscentrum Rutgers het
verwoordt in een bijdrage op de dialoogsite van
Ons Onderwijs 2032: Scholen hebben nu en in de toekomst
de verantwoordelijkheid om een veilige sfeer te
creëren waarin onderwerpen die gaan over zelfvertrouwen
bespreekbaar zijn. 143
In de context van identiteitsvorming en een
positief zelfbeeld komt ‘geluk’ als belangrijkste
doel van het onderwijs meerdere keren voorbij. 144
Enkele bijdragen aan de dialoog richten zich op
dit hogere doel van het onderwijs, niet zozeer op
specifieke manieren om dat doel te bereiken. Wel
bevragen sommige auteurs de cultuur van kennisvergaring,
examinering en diploma’s, aangezien
die volgens hen niet per se leidt tot voldane,
gelukkige leerlingen. 145
Waar in de brainstormfase, voorafgaand aan de
dialoog, ook mindfulness vaak werd genoemd als
positieve prikkel voor geluk, zien we dit in de dialoogfase
minder terug - althans: niet per se onder
de noemer ‘mindfulness’. De kern van wat mindfulness
is, komt wel degelijk naar voren: het belang
van aandacht geven aan ervaring in het hier en nu,
zodat stress en angst worden verminderd, zelfvertrouwen
wordt versterkt en meer zelfcontrole ontstaat.
Respondenten zien dit vaak als manier om te
leren omgaan met de ervaren (prestatie)druk in de
huidige maatschappij. Het belang van mindfulness
zelf stond centraal tijdens enkele bijeenkomsten,
zoals het Scientific Symposium on Positive Education
op 14 april 2015 en het congres Mindfulness op
22 april 2015.
De oproep om meer aandacht te besteden aan het
ontwikkelen van een (positief) zelfbeeld komt niet
van een eenduidige groep mensen en organisaties.
Wel hebben de respondenten vaak een achtergrond
in de filosofie 146 , hebben ze een therapeutische taak
of hebben ze zich toegelegd op het bestuderen
van geluk. 147 Onder hen zijn een aantal leraren en
ouders van schoolgaande kinderen, maar het thema
wordt ook veel besproken door mensen die niet
direct iets met het onderwijs te maken hebben.
5.5 Gezondheid
5.4 Ontwikkeling zelfbeeld
Kinderen moeten zich er bewust van zijn wie ze zelf
zijn en wat ze willen, zodat ze zich niet enkel door de
prikkels van buitenaf laten leiden. 142
Met de ontwikkeling van een zelfbeeld wordt hier
bedoeld dat kinderen zich bewust worden van hun
identiteit, dat ze zelfvertrouwen opbouwen, gelukkig
zijn en weten wat hun grenzen zijn. Het opbouwen
van een eigen identiteit en zelfvertrouwen wordt
vaak gezien als belangrijke bouwsteen voor leerlingen:
dit fundament moet eerst gelegd worden; pas
daarna kunnen we het hebben over competenties
Lichamelijke opvoeding [is] het enige vak in het curriculum
waar het lichaam en fysieke competenties centraal thema Persoonsvorming waarin expliciet de fysieke
Gezondheid is het enige onderwerp binnen het
staan en deze competenties worden verbonden met persoonlijke eigenschappen van leerlingen worden
leren en communicatie op basis van waarden. 148 benadrukt. Berichten over dit thema gaan meestal
143
Kenniscentrum Rutgers (onsonderwijs2032.nl, 10 juli 2015): reactie op Wat kan de school je leren om zelfbewust en met
zelfvertrouwen eigen keuzes te maken?
144
Vooral op Twitter wordt ‘geluk’ vaak genoemd, zoals in tweets met de hashtag #gelukskoffer.
145
Frans Kusters (20 juni 2015): Duurzaam onderwijs heeft geluk als doel.
138
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.47-48.
139
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.49.
140
Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder, p.50.
141
Méér Muziek in de Klas (juli 2015): Notitie #onderwijs2032.
142
Janneke Dijke (Leidsch Dagblad, 7 mei 2015): Leids initiatief voor nieuwe leerlijn: Jezelf leren kennen tijdens schooltijd.
146
Eva-Anne le Coultre, Stine Jensen, Frank Meester en Coen Simon (9 mei 2015): Wijsheid voor alle kleuters.
147
Akshaya de Groot (geluksdoctorandus.nl, 22 juni 2015): Geluk en onderwijskwaliteit: geluk als maatstaf voor de kwaliteit van
onderwijs en als deel van het leerplan (curriculum); Femke Krijger (oudersonderwijs.nl, 4 juni 2015): Identi-tijd in het toekomstig
onderwijs!; Ad Bergsma & Jacqueline Boerefijn (2 januari 2015): Onderwijs moet draaien om geluk.
148
Harold Hofenk (onsonderwijs2032.nl, 21 mei 2015): reactie op Wat moet je kunnen om te kunnen (blijven) leren?
42 43

specifiek over het belang van beweging op school
en over de waarde van gezonde voeding. Een
groot deel van de respondenten komt uit de gezondheidssector
149 , sportsector 150 en organisaties
die bezig zijn met gezonde voeding 151 . Zij constateren
dat gezond eten en veel bewegen niet langer
vanzelfsprekend zijn, terwijl dat wel zou moeten.
Daarom zouden scholen een gezonde leefstijl
moeten integreren in hun dagelijkse programma.
Dat programma moet leerlingen de ruimte bieden
en hun stimuleren om meer te bewegen en gezond
te eten. 152 De gezondheidsorganisaties zeggen
daarbij expliciet dat die gezonde leefstijl niet een
apart vak moet zijn, maar dat hij moet worden
geïntegreerd in alle onderdelen van het onderwijs.
Dat kan bijvoorbeeld ook door gezond voedsel
aan te bieden in de kantine of met behulp van
een schoolplein dat tot bewegen uitnodigt.
De redenen voor een grotere focus op gezondheid
zijn zowel educatief als maatschappelijk van aard.
Een gezonde leefstijl zou leiden tot betere schoolprestaties.
153 Daarnaast wordt de (slechte) gezondheid
van toekomstige volwassenen en ouderen
gezien als een gevaar en een belasting voor de
samenleving. 154 Ook verwacht de samenleving dat
je ‘participeert, duurzaam inzetbaar bent en langer
doorwerkt’. 155 Een goede fysieke gezondheid wordt
daarvoor essentieel geacht. Tot slot zou lichamelijke
opvoeding kinderen helpen hun talenten te
ontwikkelen, zowel op sportief gebied als op andere
gebieden, en hun zelfvertrouwen en sociale vaardigheden
leren. 156
5.6 Sociale ontwikkeling
Sociaal-emotioneel vaardig zijn is de basis voor de
hele persoonsvorming. Via respect en zelfwaardering,
begrip van en invloed op de eigen emoties, zelfvertrouwen,
zelfinzicht en bij die eigen kern en talenten
kunnen en durven blijven kun je gaan naar de sociale
vaardigheden, als respect voor elkaar, omgaan met
de emoties van anderen, samenwerken omdat je
ook op andermans kwaliteiten vertrouwt en in
harmonie met elkaar omgaan omdat er ook plaats
[is] voor jouw eigenheid. 157
Persoonsvorming gaat niet alleen over de fysieke en
mentale positie van het individu, maar ook over de
omgang van een leerling met anderen. Deze sociale
ontwikkeling moet volgens deelnemers aan de dialoog
op school nadrukkelijker worden gestimuleerd.
Een van de uitkomsten van het project Identi-tijd in
het onderwijs is bijvoorbeeld dat er in het onderwijs
al wel iets aan sociaal-emotionele ontwikkeling
wordt gedaan, maar dat dit nog te ad hoc gebeurt. 158
Daarom zou volgens het project een speciale methode
moeten worden ontwikkeld voor een meer
structurele benadering van sociale ontwikkeling op
school. Volgens een aantal respondenten dienen
sociaal-emotionele vaardigheden als fundament
voor veel, zo niet voor alle andere vaardigheden die
kinderen op school leren. 159 Vooral voor het goed
kunnen samenwerken met anderen is de sociale
ontwikkeling van groot belang. 160
Deelnemers aan de dialoog die het belang van
dit onderwerp benadrukken, komen uit diverse
hoeken. Het gaat bijvoorbeeld om ouders, leden
van de Algemene Onderwijsbond en mensen die
niet zichtbaar direct met het onderwijs te maken
hebben, maar sociale ontwikkeling in het algemeen
belangrijk vinden. Het initiatief Identi-tijd in het
onderwijs is daar een voorbeeld van.
In een aantal dialoogbijdragen wordt gesteld dat
een veilige omgeving op school een randvoorwaarde
is voor sociaal-emotionele ontwikkeling.
Kinderen (maar ook ouders en leraren) moeten vrij
en ongedwongen met elkaar kunnen samenwerken.
Daarnaast moet het stimuleren van een goede
sociale ontwikkeling volgens leden van de Algemene
Onderwijsbond gebeuren in alle vakken in het
onderwijs (integrale aanpak), maar daarnaast ook
als apart vak. 161 Volgens een bijdrage van ouders
helpt het daarbij niet dat kinderen worden gescheiden
op basis van cognitieve vaardigheden en
toetsresultaten. 162 Dat zou de sociale omgang alleen
maar in de weg staan.
149
Andrea de Winter (Universitair Medisch Centrum Groningen) (januari 2015): Integreer het thema gezondheid in het onderwijscurriculum;
Samenwerkende Gezondheidsfondsen (gezondheidsfondsen.nl, 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
150
NOC*NSF, Vereniging Sport en Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen: Voor onderwijs2032 is bewegen en sport
dé brug naar effectiever leren,gezondheid en maatschappij!
151
Alles is Gezondheid (allesisgezondheid.nl, 4 juni 2015): Voedselvaardigheden op school.
152
Alles is Gezondheid (allesisgezondheid.nl, 4 juni 2015): Voedselvaardigheden op school; Andrea de Winter (Universitair Medisch
Centrum Groningen) (januari 2015): Integreer het thema gezondheid in het onderwijscurriculum; NOC*NSF, Vereniging Sport en
Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen: Voor onderwijs2032 is bewegen en sport dé brug naar effectiever leren,gezondheid
en maatschappij!
153
NOC*NSF, Vereniging Sport en Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen: Voor onderwijs2032 is bewegen en sport
dé brug naar effectiever leren,gezondheid en maatschappij!
154
NPHF Federatie voor Gezondheid (3 juni 2015): Pleidooi voor gezondheidsvaardigheden in het curriculum van het basis en
voortgezet onderwijs.
155
Samenwerkende Gezondheidsfondsen (gezondheidsfondsen.nl, 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
156
Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 juni 2015): Lichamelijke Opvoeding in #OnsOnderwijs2032. Een bijdrage
aan de dialoog van de Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding.
157
Academy 4 life: Antwoord Academy 4 life op de vragen van platform ons onderwijs2032, p.5.
158
Ouders, leraren en schoolleiders (16 juni 2015): Bijeenkomst ‘Identi-tijd in het toekomstig onderwijs. Bouw mee!’
159
Academy 4 life: Antwoord Academy 4 life op de vragen van platform ons onderwijs2032; Janita Veenema (26 mei 2015): Leer een
kind eerst om te voelen: daarna kan het leren.
160
VO-raad (12 mei 2015): Verslag van het Diner Pensant.
161
Algemene Onderwijsbond (29 mei 2015): Sectorraad AOb.
162
Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
44 45

5.7 Samenvatting Persoonsvorming
5.7.4 Gezondheid
5.7.1 Zelfontplooiing
- Het optimaal benutten van intrinsieke eigenschappen
als creativiteit en nieuwsgierigheid
leert kinderen om zelf antwoorden op vragen
te zoeken, in plaats van vastgestelde procedures
te volgen.
- Het onderwijs kan hieraan bijdragen door
leerlingen ruimte te geven in curriculum en
methoden: laat hen op eigen wijze en in eigen
tempo oplossingen voor problemen zoeken.
5.7.2 Brede ontwikkeling
Het thema Persoonsvorming gaat vooral over alle
kennis, vaardigheden en innerlijke kenmerken die
kinderen zouden moeten ontwikkelen, maar die in
het huidige onderwijssysteem niet of nauwelijks aan
bod komen. Bijdragen binnen elk van de onderwerpen
die naar voren zijn gekomen, hebben dan
ook vaak dezelfde strekking: ze pleiten voor meer
aandacht en ruimte voor diverse aspecten van
persoonsvorming. Hieronder vatten we de belangrijkste
punten van elk onderwerp samen.
- Dit standpunt wordt gedeeld door een zeer brede
en diverse groep van mensen en organisaties, die
overigens niet allemaal direct bij het onderwijs
betrokken zijn.
- Een goede fysieke gezondheid zou leiden tot
betere schoolprestaties. Bovendien vermindert
ze de druk op de samenleving in de toekomst
en stelt ze leerlingen in staat later volwaardig te
participeren in de maatschappij.
- Het onderwijs kan een goede gezondheid stimuleren
door het belang van goede voeding en
beweging integraal op te nemen in de rest van
het curriculum en in en rond het schoolgebouw.
5.7.4 Sociale ontwikkeling
- Een goede sociale ontwikkeling wordt gezien als
basis voor veel andere vaardigheden die gerelateerd
zijn aan samenwerking en sociale omgang.
- Het onderwijs kan de sociale ontwikkeling van
leerlingen stimuleren door hun een veilige omgeving
te bieden en door methoden voor sociale
ontwikkeling zowel integraal op te nemen in
bestaande vakken als in een apart vakgebied.
- Respondenten die vinden dat gezondheid
gestimuleerd moet worden, komen voornamelijk
uit de gezondheidssector en de voedingssector.
- Dit standpunt wordt gedeeld door een zeer brede
en diverse groep van mensen en organisaties, die
overigens niet allemaal direct bij het onderwijs
betrokken zijn.
- Brede ontwikkeling betekent een open houding
ten opzichte van de wijde wereld om een leerling
heen. Dit is nodig om goed te kunnen omgaan
met diversiteit en onzekerheid in de wereld. Bildung
en kennis van kunst en cultuur zijn hiervoor
belangrijk.
- Bepleiters van een brede ontwikkeling komen
voor een groot deel uit de kunst- en cultuursector
en de hoek van de geesteswetenschappen en
talen.
- Het onderwijs kan hieraan bijdragen door aandacht
voor kunst en cultuur, muziek, filosofie en
kritisch denken in het algemeen te stimuleren.
5.7.3 Ontwikkeling zelfbeeld
- Het ontwikkelen van een positief zelfbeeld wordt
belangrijk gevonden omdat een goed zelfbeeld
een fundament is voor goed functioneren in het
algemeen.
- Bijdragen die gaan over de ontwikkeling van een
goed zelfbeeld komen uit diverse hoeken. Wel
zien we vooral veel filosofen, therapeuten en
geluksonderzoekers terug.
- Het onderwijs kan hieraan bijdragen door leerlingen
meer ruimte te geven dan kennisvergaring
alleen vereist.
46 47

6
MAATSCHAPPELIJKE
TOERUSTING
6.1 Inleiding
In de maatschappelijke dialoog over het onderwijs
wordt regelmatig gesteld dat het onderwijs een
positieve invloed moet hebben op de samenleving.
Daarmee wordt bedoeld dat leerlingen later een
positieve bijdrage kunnen leveren aan het creëren
of behouden van een goed functionerende
maatschappij. Daarbij valt te denken aan goed
burgerschap, niet pesten, waardering voor kunst
en cultuur, kennis van mensenrechten en besef van
duurzaamheid en milieu.
6.2 Burgerschap
De volgende thema’s komen in dit hoofdstuk aan bod:
- Burgerschap
Hoe zorgt het onderwijs voor plichtsbesef bij leerlingen
om deel te nemen en bij te dragen aan de samenleving
waarin ze leven?
- Maatschappelijk relevante thema’s
Hoe kan het onderwijs leerlingen het belang
bijbrengen van verschillende relevante thema’s?
Een actieve, verantwoordelijke en sociale burger is een
burger die vanuit de achtergrondkennis (onder andere
opgedaan op school) de juiste keuzes kan maken in de
maatschappij. 163
Een groot aantal deelnemers aan de dialoog
stelt dat meer aandacht voor burgerschap in het
onderwijs van belang is. Burgerschap wordt door
hen vaak in brede zin opgevat: de kennis,
vaardigheden en houding die nodig zijn om op
een positieve manier bij te dragen aan de
(democratische) samenleving.
Burgerschapseducatie wordt gezien als fundament
dat de democratische rechtsstaat waarin we leven
overeind houdt. 164 Daarnaast is het belangrijk om
open te staan voor andere culturen en tradities en
om respect te tonen voor de medemens; iets wat
bij goed burgerschap vanzelfsprekend is. 165 Ook
het vermogen om de wereld kritisch te bevragen
wordt gezien als competentie die hoort bij goed
burgerschap. 166 De VO-raad ziet de school als veilige
oefenplaats en voorbereiding op de samenleving
van straks. 167 De Stichting Innovatie Onderwijs in
Bètawetenschappen en Technologie noemt tot slot
163
Jebo (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?
164
College voor de Rechten van de Mens (juli 2015): Mensenrechten op school, p.3; Nederlandse Vereniging van Leraren
Maatschappijleer (22 maart 2015): Burgerschapsvorming.
165
Jebo (onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?;
Marie Wernham (30 maart 2015): The importance of child rights education: Presentation to the Dutch parliament; Wim van den Doel
(namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief
DLG aan Platform Onderwijs 2032.
166
Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep
Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032; Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door
filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool. (Proefschrift.)
167
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
48 49

scientific citizenship (kennis van wetenschap en
technologie) als belangrijke voorwaarde voor leerlingen
om bij te kunnen dragen aan een goede
maatschappij. 168 Deze waarden van burgerschap
hebben vooral betrekking op de Nederlandse
samenleving, maar vaak wordt ook wereldburgerschap
als belangrijke eigenschap genoemd.
Mensenrechteneducatie wordt gezien als een
belangrijke voorwaarde voor wereldburgerschap.
Barbara Oomen (hoogleraar Rechten aan University
College Roosevelt, onderdeel van de Universiteit
Utrecht) en Fiona Ang (Instituut voor Constitutioneel
Recht in Leuven) stellen dat mensenrechteneducatie
verplicht in de kerndoelen van het onderwijs moet
worden opgenomen. 169 Wel moeten scholen volgens
hen zelf invulling kunnen geven aan het onderwijs
in mensenrechten en aan burgerschap in het algemeen.
Sommige deelnemers aan de dialoog vinden
dat dit zou moeten door burgerschapseducatie
integraal op te nemen in het curriculum. 170
Tegelijkertijd vindt de Nederlandse Vereniging
van Leraren Maatschappijleer dat burgerschap een
apart vak zou moeten zijn, zodat duidelijk is wie
ervoor verantwoordelijk is. 171 Anderen stellen dat
burgerschap een onderdeel is van maatschappijleer
en levensbeschouwing 172 , dat het vak Nederlands
kan bijdragen aan het ideaal van (taal)vaardige
burgers 173 of dat filosofie 174 of verkeerskunde 175
de basis leggen voor burgerschap. Tot slot zijn er
ook respondenten die vinden dat burgerschap
niet in vakken kan worden onderwezen, maar dat
leerlingen ‘de wereld’ in moeten om andere mensen
te ontmoeten 176 en dat de school zelf haar blik naar
buiten moet richten. 177 Er is dus weinig overeenstemming
over de manier waarop burgerschap in
de onderwijspraktijk moet worden opgenomen,
hoewel iedereen die het onderwerp aansnijdt de vooral uit de hoek van de geesteswetenschappen,
noodzaak ervan onderschrijft.
taalwetenschappen en (mensen)rechten. Maar
ook de Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen
en Technologie vindt burgerschap
Uit de uiteenlopende manieren waarop men
vindt dat burgerschap in het onderwijs vormgegeven
moet worden, blijkt al dat een diverse groep Nederland en SGP-jongeren. Met andere woorden:
belangrijk, evenals onder andere Veilig Verkeer
mensen het belang van burgerschap aansnijdt. De burgerschap is een onderwerp dat een groot raakvlak
heeft met veel vakgebieden en respondenten naar wie we naar verwijzen, komen
idealen.
6.3 Maatschappelijk relevante thema’s
Een aantal organisaties heeft in de dialoog aandacht ren en om hen te laten participeren in de samenleving.
Omdat de thema’s duurzaamheid, natuur en
gevraagd voor thema’s waar zij vol overgave aan
werken en die zij ook belangrijk vinden voor het milieu, financiële educatie, eerstehulponderwijs en
onderwijs. Deze thema’s zouden helpen om het verantwoordelijkheidsgevoel
van leerlingen te stimule-
dialoog, werken we deze hieronder verder
verkeerseducatie relatief vaak terugkeerden in de
uit.
168
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Nederlandse
Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
169
Barbara Oomen (University College Roosevelt, Universiteit Utrecht) (Studium Generale Bundel ‘In de schoolbanken’, maart
2015): Mensenrechten in het onderwijs: van ‘extra’ naar ‘essentie’’; Fiona Ang (30 maart 2015): De praktische toepassing van mensenrechteneducatie
(MRE); Marie Wernham (30 maart 2015): The importance of child rights education: Presentation to the Dutch
parliament.
170
Amnesty International: Human Rights Friendly Schools.Transforming school communities through human rights education; Platform
Mensenrechteneducatie (6 juli 2015): Richt het primair en secundair onderwijs in volgens de mensenrechtenbenadering; Jebo
(onsonderwijs2032.nl, 12 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve, verantwoordelijke en sociale burger?;
SGP-Jongeren (juni 2015): #Onderwijs 2032. De visie van SGP-jongeren over de toekomst van het onderwijs uiteengezet.
171
Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (22 maart 2015): Burgerschapsvorming.
172
Martijn van Leipsig (maart 2015): Humaniteit als competentie.
173
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel Taalonderwijs
#onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
174
Jasper Rijpma (Van twaalf tot achttien, maart 2015): Samen op de schouders van reuzen.
175
Veilig Verkeer Nederland (7 juli 2015): Ons Onderwijs 2032. Verkeerseducatie als belangrijke oefenplaats voor burgerschap.
176
Kenniscentrum Rutgers (onsonderwijs2032.nl, 10 juli 2015): reactie op Wat kan de school je leren om zelfbewust en met zelfvertrouwen
eigen keuzes te maken?; M. Borst (onsonderwijs2032.nl, 14 juli 2015): reactie op Hoe kun je je ontwikkelen tot actieve,
verantwoordelijke en sociale burger?; Verus, Christelijk College Zeist, Linda van Ravesteijn en Bert Reinders (CVOgroep.nl, 30 juni
2015): Focus op maatschappelijke betrokkenheid trekt kwijnende school uit dal.
177
Verus, Christelijk College Zeist, Linda van Ravesteijn en Bert Reinders (CVOgroep.nl, 30 juni 2015): Focus op maatschappelijke
6.3.1 Duurzaamheid, natuur en milieu
Het vooruitzicht van een mondiale grondstoffencrisis,
een watercrisis, een energiecrisis én een sociale crisis
tekent zich steeds duidelijker af. [...] We staan dus
voor een uitdaging van een omvang en complexiteit
die wij als mensheid nog niet eerder kenden. Daarmee
omgaan en op zoek gaan naar balans en oplossingen,
als individu en als groep, dat is waar onze kinderen
voor komen te staan en waar wij hen op moeten
voorbereiden. 178
Duurzaamheid, met name gericht op het beschermen
van natuur en milieu, wordt door verschillende
partijen gezien als een belangrijk focusthema van
het onderwijs, bedoeld om leerlingen een bijdrage
te laten leveren aan de maatschappij. Zoals de quote
hierboven illustreert, heerst het besef (niet alleen
bij deelnemers aan de maatschappelijke dialoog)
dat we als mensen moeten zoeken naar manieren
om goed met onze omgeving om te gaan. Besef van
duurzaamheid is nodig om ons leefgebied op de
lange termijn leefbaar te houden. 179
Respondenten die duurzaamheid belangrijk vinden,
komen vooral uit de hoek van duurzaamheid en/of
natuur en milieu. Zo benadrukt de stuurgroep
Watereducatie van het Koninklijk Nederlands
Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) dat een
goede omgang met water zowel in Nederland als
internationaal essentieel is. Zij pleiten in een brief
aan minister Jet Bussemaker (Onderwijs, Cultuur
en Wetenschap) om water als expliciet thema op te
nemen in de kerndoelen voor de onderbouw van
het voortgezet onderwijs. Kennis over water moet
leerlingen helpen om nu en als ze later aan het werk
betrokkenheid trekt kwijnende school uit dal; Peter Verleg en Jan Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het
mooie van onderwijs is dat het iedere dag opnieuw gemaakt wordt. (Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de
lerarenagenda.), p.4.
178
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
Onderwijs.
179
Joop van der Schee (Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap) (30 januari 2014): Brief aan de Onderwijsraad.
50 51

gaan, iets te doen aan grote watervraagstukken,
zoals droogte en overstromingen. 180
Onderzoeksinstituut en natuurhistorisch museum
Naturalis stelt dat ook het stimuleren van draagvlak,
begrip en een gevoel van medeverantwoordelijkheid
bij leerlingen belangrijk is om te zorgen voor
de natuur. 181 Zij zouden duurzaamheid stevig in het
achterhoofd moeten houden bij het nemen van
beslissingen. 182 In het whitepaper Ik, wij en de wereld
van het kennisprogramma DuurzaamDoor wordt
ook de zogeheten doe-democratie beschreven. Burgers
moeten mondiger, zelfstandiger en proactiever
keuzes maken en verantwoordelijkheid nemen.
Om dat te kunnen, willen en durven, is een goede
kennisbasis nodig op het gebied van natuur, milieu
en duurzaamheid. 183
Het onderwijs kan leerlingen volgens sommige respondenten
duurzaamheid bijbrengen door hen zelf
met natuur en milieu in aanraking te laten komen:
ze moeten dit zelf ontdekken. 184 Daarvoor hoeft niet
per se een apart vak te worden ingericht: duurzaamheid
kan worden vervlochten in alle thema’s die
voor het onderwijs relevant zijn. 185 Het programma
DuurzaamDoor stelt bovendien een leerprogramma
voor om duurzaamheid te stimuleren, ingedeeld
naar leeftijdscategorieën.
Tot slot noemen we de ‘eco-scholen’, die werken aan
duurzaamheid in ‘zowel de lesinhouden, het daadwerkelijk
“voor-leven” van duurzame ontwikkeling
en het betrekken van externe (kennis) actoren’. 186
Deze scholen zijn een voorbeeld van de integratie
van duurzaamheid in het hele schoolwezen.
expliciet stelt voor financiële educatie te zijn, heeft
het wel onderzoeken gedaan naar de ‘MoneyMindsets’
van scholieren (samen met de stichting Weet
Wat Je Besteedt), de vraag naar financiële educatie
in het vmbo (samen met Wijzer in Geldzaken) en
naar de financiële situatie van mbo’ers. Uit deze onderzoeken
blijkt dat een groot deel van de leraren
en leerlingen de noodzaak inziet van onderwijs in
financiële vaardigheden. In de praktijk gebeurt hier
echter in ongeveer de helft van de gevallen niets
mee. 188 De vier MoneyMindsets die de stichting Weet
Wat Je Besteedt onderscheidt (de Trendsetter, de
Regelaar, de Levensgenieter en de Toekomstplanner)
zijn nog steeds relevant en hun houding ten
opzichte van geld is in de laatste jaren nauwelijks
veranderd. 189 Een aanzienlijk deel van de mbo’ers
heeft zijn inkomsten en uitgaven niet in balans. Een
van de vijf punten die volgens het Nibud zorgen
voor ‘financiële zelfredzaamheid’ is: over voldoende
kennis beschikken. Daaraan kunnen scholen en
werkbedrijven bijdragen. 190
Het platform Wijzer in Geldzaken stelt dat financiële
vaardigheden een vakoverstijgend thema vormen,
waaraan verschillende vakken aandacht moeten
besteden. Als voorbeeld worden rekenen,
wereldoriëntatie, lezen, burgerschap, economie en
ondernemerschap genoemd. Volgens het platform
blijven de vaardigheden op die manier het beste bij
leerlingen ‘hangen’, maken ze de genoemde vakken
relevanter en zorgen ze ervoor dat de vakken beter
op elkaar aansluiten. 191
6.3.2 Financiële educatie
Onder financiële educatie wordt verstaan dat
scholieren leren om op een verantwoordelijke
manier om te gaan met geld. Het platform Wijzer
in Geldzaken is de meest uitgesproken voorvechter
hiervan. Dit platform merkt op dat Nederlandse
burgers steeds meer verantwoordelijkheid moeten
nemen, ook op financieel gebied. Bovendien wordt
geld steeds vaker digitaal uitgewisseld, wat het
ongrijpbaarder maakt. Leerlingen moeten daarmee
leren omgaan. Tot slot nemen kinderen al op jonge
leeftijd deel aan het economisch verkeer. Dat betekent
dat ook het onderwijs daarover in een vroeg
stadium moet beginnen. 187
Ook het Nibud heeft een bijdrage geleverd aan de
maatschappelijke dialoog. Hoewel het instituut niet
6.3.2 Eerstehulponderwijs
De Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en
Taskforce QRS pleiten in een position paper voor
structureel eerstehulponderwijs (met name reanimatieonderwijs)
in het voortgezet onderwijs. Op
Twitter zien we dat veel mensen het eens zijn met
dit voorstel. De initiatiefnemers stellen dat burgers
in 90 procent van alle ongevallen als eerste bij het
ongeval aanwezig zijn en daarom moeten weten
hoe ze in een dergelijke situatie moeten handelen.
Bovendien is er een breed maatschappelijk draagvlak
om leren hulpverlenen verplicht te stellen in het
voortgezet onderwijs. De samenwerkende partners
stellen dat eerstehulponderwijs zorgt voor meer
zelfvertrouwen, hulpbereidheid, respect voor de
medemens en burgerschap bij leerlingen. 192
De Hartstichting zelf is facilitator voor het inplannen
van reanimatieonderwijs op scholen. 193
180
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, Hetty Klavers en Joop van der Schee (namens de Stuurgroep Watereducatie)
(7 april 2015): Brief aan mevrouw Bussemaker.
181
Naturalis Biodiversity Center (2015): De Big Five van Educatie. Leren bij Naturalis Biodiversity Center.
182
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
Onderwijs; Karianne Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 28 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van
de toekomst?
183
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
Onderwijs.
184
Naturalis Biodiversity Center (2015): De Big Five van Educatie. Leren bij Naturalis Biodiversity Center; Programma DuurzaamDoor
(duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en Onderwijs; Karianne
Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 28 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?.
185
ElizeMaya (onsonderwijs2032.nl, 26 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?.
186
Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
Onderwijs; Gwen Teo (De Limburger, 26 maart 2015): Op weg naar groene vlag.
187
Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.
188
Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, november 2014): Onderzoek - Financiële Educatie & Ondernemerschap in het VMBO.
189
Nibud en Stichting Weet Wat Je Besteedt (WWJB) (wwjb.org, september 2013): MoneyMindsets van Scholieren. Houding en gedrag
van scholieren in geldzaken.
190
Nibud (nibud.nl, 2015): Mbo’ers in geldzaken 2015. Financiële situatie en gedrag van mbo-studenten.
191
Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.
192
Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis & Taskforce QRS (juli 2015): Eerste hulp, waaronder reanimatie structureel in het
voortgezet onderwijs.
193
Hartstichting (2015): Reanimatieonderwijs op school.
52 53

6.3.4 Verkeerseducatie
6.4.2 Maatschappelijk relevante thema’s
Als we leerlingen goed willen voorbereiden op de letterlijk op weg te helpen in het verkeer. Het
maatschappij van 2032, kent het onderwijs wat Veilig gaat om meer dan alleen het aanleren van
Verkeer Nederland betreft zeker aandacht voor verkeersveiligheid,
veilig gedrag, inschattingsvermogen, verkeerseducatie als een leerschool voor verant-
verkeersregels: Veilig Verkeer Nederland ziet
sociaal gedrag, maatschappelijke betrokkenheid, maar woord burgerschap en sociaal gedrag. Verkeersook
voor een ieders rol in het leren, waarbij thuis en educatie levert de leerling gereedschappen om
op school educatie plaatsvindt. De betrokkenheid met kennis van de rechten en plichten in de
wordt met thema’s die iedereen iets zeggen versterkt. complexe verkeersomgeving een persoonlijke
Verkeer is zo’n thema. 194
afweging te maken en inzicht in het eigen kunnen
te krijgen. Veilig Verkeer Nederland heeft hiervoor
Veilig Verkeer Nederland vindt dat verkeerseducatie een leerplan voor verkeerseducatie in het basisonderdeel
moet zijn van het onderwijs, om kinderen onderwijs opgesteld. 195
6.4 Maatschappelijk relevante thema’s
Maatschappelijke toerusting heeft als doel om leerlingen
de bagage mee te geven die ze nodig hebben het aanleren van een mindset die leerlingen er nu en
zijn in het (toekomstige) leven van scholieren en om
om bij te dragen aan een goed functionerende in de toekomst toe aanzet actief deel te nemen aan
samenleving. Uit de bijdragen aan de maatschappelijke
dialoog blijkt dat dit thema is op te splitsen hieronder de belangrijkste punten uit elk van de
de (vorming van de) samenleving. We benoemen
in Burgerschap en Maatschappelijk relevante thema’s. twee paragrafen.
Het gaat om het leren over thema’s die belangrijk
Een aantal organisaties heeft in de dialoog
aandacht gevraagd voor thema’s waar zij vol
overgave aan werken en die zij belangrijk vinden
voor het onderwijs:
- Duurzaamheid, natuur en milieu. Besef van
duurzaamheid is belangrijk om onze leefomgeving
leefbaar te houden en om leerlingen een
gevoel van medeverantwoordelijkheid te geven.
Het thema kan worden vervlochten in het onderwijs
als geheel en fysiek in het schoolgebouw.
Bovendien moet het onderwijs leerlingen zelf de
natuur laten ontdekken; een biologieles is niet
voldoende.
- Financiële educatie. Het platform Wijzer in
Geldzaken is de meest uitgesproken voorvechter
hiervan. Financiële educatie gaat erom te leren
verantwoordelijk met geld om te gaan en kan als
vakoverstijgend thema in het onderwijs worden
opgenomen. Uit onderzoek van het Nibud blijkt
dat leraren en leerlingen in het mbo de noodzaak
zien van onderwijs in financiële vaardigheden,
maar dat dit op dit moment nog (te) weinig gebeurt.
- Eerstehulponderwijs. De Hartstichting, Het
Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS pleiten
voor structureel eerstehulponderwijs (met name
reanimatieonderwijs) in het voortgezet onderwijs,
zodat leerlingen leren hoe ze moeten handelen
bij een ongeval. Daarbij wordt gesteld dat eerstehulponderwijs
zorgt voor meer zelfvertrouwen,
hulpbereidheid, respect voor de medemens en
burgerschap bij leerlingen.
- Verkeerseducatie. Veilig Verkeer Nederland
pleit hiervoor om kinderen letterlijk op weg te
helpen in het verkeer. Verkeerseducatie wordt
beschouwd als een leerschool voor verantwoord
burgerschap en sociaal gedrag.
6.4.1 Burgerschap
- Burgerschap houdt volgens deelnemers aan de
dialoog de democratische rechtsstaat in stand,
zorgt voor een vreedzame samenleving, laat leerlingen
kritisch naar de wereld kijken en geeft hun
de bagage die nodig is voor scientific literacy.
- Mensen en organisaties die burgerschap benoemen,
noemen zeer veel verschillende manieren
waarop het onderwijs daaraan kan bijdragen,
zoals onderwijs in mensenrechten, maatschappijleer,
eerstehulponderwijs en verkeerseducatie.
Sommigen vinden dat burgerschap integraal in
alle vakken zou moeten terugkomen, anderen
pleiten voor een apart vak ‘burgerschap’. Tot slot
zijn er mensen die vinden dat burgerschap pas
echt tot zijn recht komt als leerlingen zelf met
situaties buiten de school in aanraking komen.
- Respondenten die burgerschap belangrijk vinden,
hebben een zeer diverse achtergrond.
194
Veilig Verkeer Nederland (2015): Ons Onderwijs 2032. Verkeerseducatie als belangrijke oefenplaats voor burgerschap.
195
Veilig Verkeer Nederland (vvn.nl, 2015): VVN Leerplan voor verkeerseducatie in het basisonderwijs.
54 55

7
CONDITIES VOOR
GOED ONDERWIJS
7.1 Inleiding
Een aanzienlijk deel van de bijdragen over de
toekomst van het onderwijs gaat over de condities
waaraan het onderwijs zou moeten voldoen om
goed te kunnen functioneren. Hierbij komen onderwerpen
aan bod als het doel van het onderwijs en
de inrichting van het onderwijssysteem. De meeste
onderwerpen zijn dus randvoorwaardelijk van aard;
vakinhoud komt in dit thema minder aan bod.
Binnen het thema Condities voor goed onderwijs kunnen
we de volgende onderwerpen onderscheiden:
- Maatwerk
Hoe kan het onderwijs recht doen aan de unieke
eigenschappen en mogelijkheden van ieder kind?
- Examinering en evaluatie
Hoe kan het Nederlandse onderwijssysteem zodanig
worden ingericht dat het tot de beste resultaten
leidt - in de brede zin van het woord?
- Rollen in het onderwijs
Welke rol hebben de verschillende betrokkenen bij
het onderwijs, zoals leerlingen, ouders en leraren?
En hoe moet de schoolleiding zich verhouden tot
nationale (overheids)organisaties?
7.2 Maatwerk
Sommige mensen kunnen harder lopen, die laat je
vooruit lopen over smalle paadjes. Anderen moeten
over een brede weg, en hebben soms een duwtje
nodig. We komen allemaal bij de top, maar wel
allemaal anders. 196
In de bijdragen over de toekomst van het onderwijs
lijkt er geen discussie meer over te zijn: er moet
meer ruimte komen voor maatwerk en differentiatie
in het onderwijs. Stop kinderen niet in een vast
systeem, format en eenheidsworst. 197 Gepersonaliseerd
leren heeft de toekomst. Dit enthousiasme
voor maatwerk is gebaseerd op de breed gedeelde
overtuiging dat iedere leerling uniek is in zijn of haar
persoonlijkheid, talenten, manier van kennis opnemen
(leerstrategieën) en interesses. 198
Tal van bijdragen benoemen de veronderstelde
voordelen van maatwerk. Zo zouden talenten beter
tot uiting komen wanneer leraren flexibel omgaan
met leertrajecten en onderwijsprogramma’s 199 en
zou maatwerk leerlingen beter betrekken bij het
onderwijsproces. 200 PricewaterhouseCoopers (PwC)
stelt bovendien, op basis van rondetafelgesprekken
met onder anderen ondernemers, dat de arbeidsmarkt
de overstap naar verregaande flexibilisering
al heeft gemaakt: De loopbaan van mensen wordt
flexibeler, uitgaande van competenties, passies en
196
Anton de Wit (Verus, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
197
Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
198
Fred Ottenhof (30 april 2015). Vormgeving VO 2032.
199
Jasper Rijpma (jasperrijpma.wordpress.com, 5 april 2015): Hollandse gezelligheid.
200
Frank Studulski (20 januari 2015): Gepersonaliseerd leren voor leerlingen en docenten. Congres paper bij het vmbo-congres op 20
januari 2015.
56 57

ervaring, maar het onderwijs is dat nog niet. Studenten
zitten nu vast aan een onderwijsinstelling en een
opleiding. 201 De algemene tendens in de dialoog is
7.2.1 Uniformiteit of diversiteit
Hoewel de noodzaak tot flexibilisering en maatwerk
breed wordt erkend, is er discussie over de manier
waarop dit invulling kan krijgen. Wanneer het
onderwijs er bijvoorbeeld in doorschiet of het niet
op de juiste manier in de praktijk brengt, kunnen
waardevolle verworvenheden van het huidige
onderwijssysteem verloren gaan. Zo wijst de
klankbordgroep van de VO-raad op het risico dat
leerlingen onvoldoende worden uitgedaagd en dat
hun prestaties kunnen dalen als gevolg van maatwerk.
Dat risico bestaat bijvoorbeeld in het geval
dat leerlingen hun eigen vakkenpakketten mogen
samenstellen en ze daarbij de neiging hebben alleen
‘gemakkelijke’ pakketten te kiezen. 202 Opvallend is
dat deze opvatting in strijd is met het leerlingenperspectief:
zelf geven leerlingen namelijk aan dat het
juist motiverend werkt als zij hun eigen vakkenpakket
mogen samenstellen, zelfs méér motiverend
dan wanneer dit pakket van tevoren vaststaat. 203
Er gaan in de dialoog nog steeds veel stemmen op
dat zowel toptalenten als zwakke leerlingen door de
toepassing van maatwerk in het onderwijs beter tot
hun recht komen.
voor het behoud van een breed kerncurriculum, om
te waarborgen dat ieder kind een breed onderlegde
basis meekrijgt.
Het bovenstaande spanningsveld wordt mooi
verwoord door onderwijskundige en -bestuurder
Jan Heijmans, in wat hij noemt de ‘paradox van
uniformiteit en diversiteit’. Heijmans stelt dat we
onderwijs aan de ene kant zien als een ‘productielijn’
die leerlingen zo effectief mogelijk voorbereidt
op een beroep en op participatie in de samenleving.
Anderzijds streven we ernaar om maatwerk te leveren,
zodat ieder kind ‘zich harmonisch en veelzijdig
ontwikkelt, waarbij talent op alle gebieden kan
excelleren, waarin diversiteit optimaal wordt benut
en uitval tot een minimum wordt beperkt’. 204
Binnen deze context moet een nieuwe balans
worden gevonden tussen maatwerk en differentiatie
aan de ene kant en uniformiteit aan de andere.
De samenleving vraagt meer maatwerk en specialisatie
en minder massaproductie. Deze behoefte vertaalt zich
ook in het voortgezet onderwijs naar een roep om een
lossere structuur en minder hokjes. Bovendien vinden
we dat alle leerlingen aanspraak moeten kunnen
maken op zinvol en uitdagend onderwijs, waarbij
hun talenten worden aangesproken en hun interesse
wordt gewekt. Om dit mogelijk te maken, is vanuit de
scholen een beweging in gang gezet naar flexibilisering.
Die ontwikkeling willen we effectueren met een
maatwerkdiploma. 205
Voorzitter van de VO-raad Paul Rosenmöller spreekt
in de Volkskrant over dit maatwerkdiploma, dat leerlingen
in staat moet stellen om verschillende vakken
op verschillende niveaus te volgen:
Door de invoering van een maatwerkdiploma kan
een school het onderwijs beter laten aansluiten op
de talenten van de leerlingen. [...] Er zijn dyslectische
kinderen op de havo die de exacte vakken makkelijk op
vwo-niveau kunnen. En er zijn vmbo-kinderen die een
paar vakken op havo-niveau kunnen doen. Het is toch
niet meer van deze tijd dat je een diploma krijgt op het
niveau van het vak waar je het slechtst in bent? 206
De MBO Raad sluit hierbij aan. Kinderen maken al
op 12-jarige leeftijd een keuze voor vmbo of havo/
vwo. Die vroegselectie en ‘betonnen kanalen’ zorgen
ervoor dat een vmbo-leerling zelden of hooguit via
omwegen naar het algemeen vormend onderwijs
doorstroomt. Die keuze op jonge leeftijd is daarmee
beperkend en de mogelijkheid om vakken te volgen
op verschillende niveaus kan dit voorkomen, aldus
de MBO Raad. 207
Aansluitend op bovenstaand betoog pleiten verschillende
partijen - onder wie leerlingen - voor
meer invloed op de samenstelling (en het niveau)
van hun eigen vakkenpakket. Daarmee kan het
onderwijs beter aansluiten op de interesses en
talenten van leerlingen, wat hun prestaties ten
goede komt. 208 Om een dergelijk curriculum
mogelijk te maken, moeten scholen de autonomie
en ruimte krijgen om maatwerk te leveren. 209
Een praktisch bezwaar dat we zijn tegengekomen
in de berichtgeving is dat het maatwerkdiploma
problematisch kan zijn voor het maken van
lesroosters.
7.2.2.2 ICT
7.2.1 Uniformiteit of diversiteit
De bijdragen aan de onderwijsdialoog doen verschillende
suggesties voor de manier waarop het onderwijs
invulling kan geven aan maatwerk. Hierbij is er
met name veel aandacht voor de manier waarop
het curriculum is ingericht, voor de rol van ICT en
die van de leraar.
Veel mensen en organisaties wenden zich tot
ICT-oplossingen om invulling te geven aan maatwerk
in het onderwijs: Leerlingen moeten veel meer
op maat bediend worden in hun onderwijsbehoeften,
en dankzij slimme digitale toepassingen is dit ook
steeds meer mogelijk. Waarom dan nog klassikaal
allemaal hetzelfde doen op hetzelfde moment? 210 Ook
de PO-raad onderschrijft de mogelijkheden van
ICT-toepassingen, door te wijzen op de kansen van
ICT als het gaat om gepersonaliseerd leren en het
7.2.2.1 Inrichting van het curriculum
Veel deelnemers aan de dialoog zijn het erover eens
dat er al in de vormgeving van het onderwijscurriculum
rekening moet worden gehouden met een
zekere mate van maatwerk en flexibiliteit. Dit is ook
beschreven in de notitie die de VO-raad heeft aangeleverd
bij het Platform Onderwijs2032.
205
VO-raad (2015). Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
206
Rik Kuiper (volkskrant.nl, 20 maart 2015): Diploma op maat beter voor scholier. (Interview met VO-raadvoorzitter
Paul Rosenmöller.)
201
PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
202
VO-raad (8 juli 2015): Verslag klankbordgroep.
203
VO-raad (4 juni 2015): Algemene Leden Vergadering.
204
Jan Heijmans (denkspeeltuin.nl, 2015): Leiding geven aan het onderwijs van morgen.
207
MBO Raad (31 maart 2015): Voorbereidend beroepsonderwijs. Pleidooi tegen vroegselectie in het onderwijs.
208
o.a. PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt; NJR (21 juli 2015): Visie NJR Onderwijs2032.
209
Petra van Haren (avs.nl, 2015): Passend onderwijs en curriculumontwikkeling.
210
Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
58 59

ieden van uitdagend onderwijs aan leerlingen op
álle niveaus. 211 Deze opvatting wordt breed gedeeld.
Zo wijst ook leerlingenorganisatie LAKS op de vele
mogelijkheden van ICT op het gebied van maatwerk
en in het zoeken van aansluiting bij de belevingswereld
van scholieren. 212 In dit kader wordt regelmatig
gerefereerd aan de inmiddels bekende Steve
Jobsscholen (iPad-scholen). 213
Tegelijkertijd wijzen deelnemers aan de dialoog
ook op de mogelijke keerzijdes van een steeds
7.2.2.3 Rol van de leraar
Ik wens mijn groep goedemorgen en een heel fijn
weekend. Dat zijn mijn centrale momenten in de klas.
Verder zijn er geen centrale momenten meer. 215 Deze
uitspraak van een leraar Duits illustreert hoezeer de
7.3 Examinering en evaluatie
Alles wordt getoetst op de school van mijn kinderen.
Van rekenen tot gym via taal. Zo kunnen ze via
het leerlingvolgsysteem precies hun ontwikkeling
volgen. Dat is heel waardevol, maar ik vraag me
wel eens af: waar vind ik het afnemende zelfvertrouwen
van mijn jongste terug en hoe lees ik de
passie van mijn oudste voor alles wat met koken te
maken heeft af? 216
In de dialoog is veel discussie over de wijze van
examinering in het Nederlandse onderwijs. In het
verlengde van het ‘maatwerkdiploma’ benoemt de
centralere rol van ICT in het onderwijs. Hoogleraar
Erik Borgman vraagt zich bijvoorbeeld af of het
een goede zaak is dat leraren moeiteloos kunnen
beschikken over zeer gedetailleerde informatie over
de prestaties van iedere leerling. Is die informatie betrouwbaarder
dan de menselijke inschatting? Ook kan
voortdurende monitoring ertoe leiden dat kinderen
het gevoel krijgen constant onder curatele te staan.
Kinderen worden alleen zelfstandig als ze zich soms
aan het toeziend oog kunnen onttrekken. Volledige
doorzichtigheid is de grootste dictatuur. 214
rol van de leraar aan het veranderen is als gevolg
van maatwerk in het onderwijs. In de paragraaf
Rollen in het onderwijs gaan we dieper in op de veranderende
rol van de leraar.
VO-raad dat het curriculum nu sterk gericht is op
het behalen van een diploma. Stimulerender zou
het zijn als het curriculum ‘loopbaangerichter’ kan
worden ingevuld en het diploma gezien wordt als
start van het cv voor de toekomst. 217
Bureau ICE ziet toetsen als middel om leerlingen
te laten groeien, niet om ze af te rekenen. Dat
betekent dat het roer om moet: zet de einddoelen
van het onderwijs echt centraal, zegt het bureau,
meet of kinderen die einddoelen halen en stop met
leerlingen voortdurend met elkaar te vergelijken.
Toetsen om te leren vraagt volgens Bureau ICE om Een brede stroming in het debat geeft aan dat
een aantal aspecten:
het onderwijs zich niet alleen moet richten op het
verwerven van kennis en vaardigheden, maar zich
- het bijsturen door de leraar op basis van
ook moet bezighouden met thema’s als socialisatie
feedback;
en persoonsvorming. 221 Dat geldt dus ook voor
- de toetsing integraal in het onderwijs verweven; toetsing.
- niet alleen meten wat we met gestandaardiseerde
toetsen goed meetbaar kunnen maken, maar creatief
nadenken over passende vormen van meten;
Centraal of decentraal toetsen?
- leerdoelen als uitgangspunt nemen voor
Een oplossing voor deze ‘toetscultuur’ wordt
examinering;
veelal gezocht in een nieuwe balans tussen het
- accepteren dat er geen eenheid is in toetsing; centraal examen (CE) en het schoolexamen (SE). 222
- niet te vroeg te examineren. 218
De consensus lijkt te zijn dat de nadruk in het
huidige onderwijs te veel wordt gelegd op het CE,
Het kritiekpunt dat examinering te veel gericht is op terwijl beide examenvormen complementair zijn.
het kwantificeren van meetbare kennis en vaardigheden,
Het belangrijkste voordeel van het CE is dat het een
komt veel terug in de dialoog. Andere
uniforme landelijke toets is die in de regel van hoge
vormen van toetsing, waarin ook de ‘zachtere’ kwaliteit is. 223 Daarmee is de toets een waardevolle
kanten van het onderwijs een plek krijgen, zouden
bron van informatie voor vervolgopleidingen
hun intrede moeten doen. 219 Dit komt onder andere en werkgevers. 224 Tegelijkertijd kent het CE ook
naar voren in de dialoogbijdrage waarin Arnoud tekortkomingen: Het kan geen onderwerpen toetsen
Kuijpers (Beste Leraar Nederlands 2015)
die niet overal onderwezen worden en het geeft geen
zijn ‘droomschool’ beschrijft:
informatie over het niveau van een leerling wat betreft
flexibiliteit, ondernemingszin, sociale en culturele vaardigheden,
Allereerst worden alle cijfers afgeschaft! Wat een
communicatie vaardigheden, etc. 225
verademing zou dat zijn. Leerlingen zullen nooit meer Dit soort verworvenheden en vaardigheden zouden
vragen of de opdracht voor een cijfer is, omdat ze beter in een SE kunnen worden getoetst, dat ruimte
weten dat ze worden beoordeeld op hun motivatie, de biedt voor meer verschillende toetsvormen. Ook
beheersing van een aantal vaardigheden en hoe ze zich zou een SE beter in staat zijn om zich aan te passen
persoonlijk ontwikkelen. 220
aan snel veranderende omstandigheden.
218
Bureau ICE (juni 2015): Anders toetsen: van afrekenen naar groeien.
219
PO-raad (28 mei 2015): Vergaderinformatie netwerk onderwijsinhouden&opbrengsten PO-Raad.
220
Arnoud Kuijpers (tumult.nl, 4 december 2014): Mijn droomschool!.
221
Zie paragraaf 3.3 van deze analyse (Functies van het Nederlandse onderwijs) en ook: KWINKgroep (25 juni 2015):
211
Conferentie Beter en slimmer leren met ICT (22 april 2015): Met kleine stapjes meters maken.
212
Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015.
213
Joost Ramaer (2015): Ieder kind is anders. Onderwijsvernieuwing op de ‘iPad-scholen’.
214
Erik Borgman geciteerd in: Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
215
Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
216
Femke Krijger (oudersonderwijs.nl, 4 juni 2015): Identi-tijd in het toekomstig onderwijs!
217
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
Congresverslag Kwaliteit van Onderwijs.
222
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Nederlandse
Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
Technologie (IOBT) (mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
223
Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie (NIHC) (19 juni 2015): Dialoogbijeenkomst Hersenkennis voor het Onderwijs.
224
Jenneke Krüger (jennekekruger.wordpress.com, 5 mei 2015): Eindexamens anders en beter.
225
Jenneke Krüger (jennekekruger.wordpress.com, 5 mei 2015): Eindexamens anders en beter.
60 61

De grote kracht van het decentrale SE - maatwerk,
verschillende toetsvormen, gericht op de individuele
leerling - is ook meteen zijn zwakte. Omdat er geen
uniforme vorm voor het SE is, is het lastig de kwaliteit
te waarborgen en zijn verschillende SE’s nauwelijks
met elkaar te vergelijken. Meer aandacht voor
de kwaliteitsborging van het SE is dan ook nodig. 226
Het verschil tussen SE- en CE-resultaten mag in het
huidige onderwijssysteem niet te groot zijn, vindt de
Onderwijsinspectie. Dit ‘stimuleert [het] beschouwen
van het schoolexamen als een voorbereiding
op het centraal examen en niet als een gelegenheid
om andere doelen van het onderwijs te toetsen’. 227
Gezien de hierboven beschreven eigenschappen
van SE en CE en de algemene opinie over toetsing
in het onderwijs, zou er een nieuwe balans moeten
komen in de waardering van het SE ten opzichte
van het CE. Volgens sommige bijdragen kan het SE
daarin een meer zelfstandige positie innemen. Door
de herwaardering van het SE kunnen de zachtere
kanten van het onderwijs - waarvan het belang
met regelmaat is benadrukt in de dialoog - een plek
krijgen in het formele beoordelingskader.
In de dialoog worden verschillende concrete suggesties
gedaan voor de hervorming van examinering in
het onderwijs. We zetten een aantal suggesties op
een rij:
- Er moet meer aandacht komen voor de kwaliteitsborging
van het SE. Dit schept ruimte om het
SE een zelfstandiger positie te geven. Om dit te
realiseren, zouden leraren regelmatig scholing
moeten volgen op het gebied van toetsingsdoelen
en bijpassende toetsingsvormen. Deze scholing
kan als voorwaarde gelden voor opname in het
beroepsregister.
226
Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
- Versterking van de waarde van het SE is zeer
gewenst, vanwege de veelheid aan doelen van het
voortgezet onderwijs. Afschaffen van het CE is in
ieder geval op korte termijn onwenselijk, gezien
zijn maatschappelijke functie. Vermindering van
het aantal centrale examens zou echter goed
mogelijk zijn.
- Voor vakken die alleen met een SE worden
afgesloten, zou een certificaat moeten worden
geïntroduceerd met informatie over wat er
getoetst is en op welk niveau.
- Het zou goed zijn als leerlingen zelf mogen weten
wanneer ze een toets maken.
- Op het gebied van talenonderwijs kunnen
scholen samenwerkingsverbanden aangaan met
instellingen als het Goethe-instituut. Een cijfer
op het diploma zegt in het buitenland niets over
je vaardigheden, maar met Cambridge-Engels,
DelfDalf-Frans of Goethe-Duits heb je wereldwijd
erkende certificaten in handen.
- De prestaties van scholen zouden ‘lokaal’ moeten
worden geëvalueerd. Op die manier kunnen
‘buitenschoolse factoren’ (zoals de sociaal-economische
status van de leerlingen op een school) het
beste worden meegenomen in de beoordeling.
Een evaluatie als deze is gebaseerd op meerdere
factoren, onder andere: cijfers voor toetsen en
examens, observaties en feedback door leidinggevenden
en collega’s, feedback van leerlingen en
ouders en het portfolio van de te evalueren leraar.
Binnen een school kunnen ervaren collega’s worden
gekozen als professionele juryleden die het
vertrouwen hebben van de rest van het personeel.
Hiermee verandert de rol van de onderwijsinspecteur:
deze ‘loopt mee’ met de beoordeling, waarin
collega-leraren zelf de leiding nemen. 231
7.4 Rollen in het onderwijs
Een aanzienlijk deel van de discussie over het onderwijs
van de toekomst gaat over de rolverdeling in het curriculum voor keuzes van leerlingen, leraren,
Zo stelt de VO-raad dat er meer ruimte nodig is in
het onderwijs. Hierbij staat de vraag centraal hoe de en scholen om het onderwijs – samen met hun omgeving
– nader in te vullen. 232
betrokken partijen hun rol het beste kunnen invullen
om tot optimale onderwijsresultaten te komen.
7.4.1 Rol van de leraar
Uiteraard slaagden we er niet in de discussie te
rol van leraren. Hierbij gaat het niet alleen over
beperken tot de vraag van de Staatssecretaris naar hun veranderende rol op vakinhoudelijk gebied:
de inhoud. Het is nl. de stellige overtuiging van onze ook onderwerpen als professionalisering van de
leden dat de rol van de leraar van cruciaal belang is beroepsgroep en maatschappelijke waardering
voor goed onderwijs. 233
worden beschouwd als relevant voor de toekomst
van het onderwijs. Uiteindelijk is de kwaliteit van
In de discussie over de rolverdeling in het onderwijs
zien we dat verreweg het grootste deel van de het succes van het onderwijssysteem. 234
leraren doorslaggevend voor het vertrouwen in en
bijdragen betrekking heeft op de (veranderende)
7.4.1.1 Maatschappelijke waardering voor een netwerkprofessional
In de discussie over de rol van de leraar zien we dat het vormgeven en investeren in de samenleving van
er veel waarde wordt gehecht aan verdere professionalisering
van de beroepsgroep. Leraren zouden vervullen. Gerespecteerd worden door de samenleving
morgen. Je mag er trots op zijn dat je zo’n ambt mag
moeten werken aan samenhang en kwaliteitsontwikkeling
binnen de beroepsgroep, om vervolgens
begint met jezelf te respecteren. 235
ook een grotere rol te kunnen spelen in de ontwikkeling
van het vak en het onderwijs in bredere zin: het Platform Leraar2032 voor een ‘Lerarenraad’ als
In dit verband pleiten leraren in het manifest van
representant van de beroepsgroep. 236
Ga zelf, met de nadruk op zelf, en met de nodige
ambitie de toelatingseisen tot de professie formuleren.
Zelforganisatie van de beroepsgroep
Stel een beroepseed in, waarin staat dat je een van de
belangrijkste publieke ambten in de samenleving vervult:
de vorming van een nieuwe generatie en daarmee veel nadruk gelegd op verdere zelforganisatie,
In het kader van professionalisering wordt
232
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
233
Probus (postactieve professional- and businessmen) Oisterwjik & Ommelanden (zonder datum): Reactie van Probusclub O&O.
234
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?; Peter Verleg en Jan
227
Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
228
Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
229
EDventure (edventure.nl, juni 2015): Landelijk debat ‘Ons Onderwijs 2032’ 28 mei 2015.
230
K. Sannes (onsonderwijs2032.nl, 12 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
231
Dick van der Wateren (sargasso.nl, mei 2015): Een alternatief voor toegevoegde waarde in het onderwijs.
Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het mooie van onderwijs is dat het iedere dag opnieuw gemaakt wordt.
(Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de lerarenagenda.)
235
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
236
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische professionalisering
[manifest leraar #2032].
62 63

zelfregulering en zelfontwikkeling (kennisdeling)
van de beroepsgroep. In plaats van een externe
instantie zouden leraren zélf verantwoordelijk
moeten zijn voor de organisatie, kwaliteitsnormen
en kwaliteitsstandaarden in hun beroepsgroep.
Daardoor wordt de binding tussen leraar, ‘vak’ en
geleverde onderwijskwaliteit versterkt. 237 Als leraren
bovendien op een goede en stevige manier invulling
geven aan hun zelforganisatie, zou hun beroepsgroep
een sterkere partner van (nationale) beleidsmakers
worden, wat de invloed van leraren op de
inrichting van het onderwijs vergroot.
Die invloed is nu nog minimaal, lezen we regelmatig
in de dialoogbijdragen. Leraren zouden nadrukkelijker
de regie in eigen handen kunnen nemen.
Normen voor ‘goed onderwijs’ komen nog te vaak
van ‘buiten’:
Bij het lerarenregister dat er nu komt, heeft de
politiek het bord volgeschreven voor de professional.
De toelatingscriteria voor het register worden niet
bepaald door de beroepsgroep zelf, maar door
politici en externe experts. Het grote nadeel daarvan
is dat het eigenaarschap en de verantwoordelijkheid
voor het register en het functioneren daarvan niet
gevoeld wordt. 238
De Staat van de Leraar signaleert een soortgelijke
ontwikkeling. Hierin geven leraren aan dat zij steeds
meer tot ‘objecten’ zijn gemaakt van een stevig
Zelfontwikkeling en kennisdeling
Zoals het onderwijs van de toekomst leerlingen
moet klaarstomen voor een leven lang leren,
zouden ook de leraren van de toekomst constant
moeten blijven leren. Leraren kunnen zich ontwikkelen
tot ‘reflectieve professionals’ die
constant alert zijn op mogelijkheden om zichzelf
te verbeteren. In dit kader zou er een ontwikkeling
moeten plaatsvinden van de klassieke leraar als
solistische beroepsbeoefenaar naar de leraar als
team- en netwerkprofessional. 240
In de dialoog wordt deze ontwikkeling op verschillende
manieren ingevuld. De Staat van de
Leraar benadrukt dat beroepsontwikkeling lang
niet altijd gepland is, maar juist ook spontaan
tijdens het werk plaatsvindt. Als leraar verander je
je onderwijs en jezelf onder meer door gesprekken die
je met collega’s voert, door hen te observeren, door
alleen of samen nieuwe dingen uit te proberen. 241
Intensivering van (digitale) kennisdeling tussen
leraren wordt in deze context genoemd als
een van de middelen om verder te kunnen
professionaliseren. Voorbeelden hiervan zijn
de zogenoemde Edu-blogs en websites als
United4Education en Leraar24. 242 Ook scholieren
geven aan het te waarderen als leraren met hen
het gesprek aangaan over hun eigen functioneren.
Tijdens een bijeenkomst van de VO-raad gaf een
groep scholieren aan eerder geneigd te zijn zich in
te zetten voor een vak wanneer de leraar hen mee
Maatschappelijke positie en waardering
Zoals we in de inleiding van deze paragraaf al
beschreven, staat of valt het succes van onderwijshervorming
met de kwaliteit van leraren. Tegelijkertijd
wordt in meerdere bijdragen geconstateerd
dat werken in het onderwijs vaak niet als een
aantrekkelijk carrièreperspectief wordt beschouwd.
Dat maakt het moeilijk om de meest getalenteerde
mensen aan te trekken. Bovendien is het basisonderwijs
vrijwel geheel ‘vervrouwelijkt’. Om deze knelpunten
op te lossen, moet er verandering komen in
het imago van het vak en de hieraan gerelateerde
maatschappelijke positie 244 : De status van de leraar
zal fundamenteel moeten veranderen willen de plannen
van onze Staatssecretaris met een andere inhoud
van het onderwijs succesvol zijn. 245
Als ideaalbeeld voor de maatschappelijke positie
van leraren wordt met regelmaat de situatie in
Finland aangehaald 246 , waar leraren zo veel maatschappelijk
aanzien genieten dat er lange wachtrijen
zijn voor de (universitaire) pabo’s en lerarenopleidingen.
247 In de bijdragen worden verschillende
suggesties gedaan voor het verbeteren van de
maatschappelijke positie van leraren in Nederland:
7.4.1.2 Veranderende competenties
Veel van de ontwikkelingen en richtingen die in dit
rapport worden beschreven, hebben invloed op
de rol van de leraar in het onderwijs. Dit geldt met
- Met name de in deze paragraaf beschreven
professionalisering (zelforganisatie) van de beroepsgroep
kan eraan bijdragen dat leraren een
sterkere maatschappelijke positie krijgen.
Als leraren zich vertegenwoordigers voelen van
een ‘vitale en trotse professie’ 248 straalt dit ook af
op de maatschappelijke waardering voor het vak:
Gerespecteerd worden door de samenleving begint
met jezelf te respecteren. 249
- Over het belang van de financiële waardering voor
leraren verschillen de meningen. Sommige deelnemers
aan de dialoog wijzen erop dat het loon van
Nederlandse leraren niet opvallend laag is, vergeleken
met flankerende beroepsgroepen en met de
salariëring in andere landen. 250 Andere bijdragen
pleiten voor een hoger salaris voor leraren, in de
regel zonder een vergelijking met andere beroepsgroepen
of landen te maken. 251
- In verschillende blogs en bijdragen op Twitter
wordt gesteld dat er onvoldoende aandacht
is voor de werkdruk van leraren. Dit zou er ook
aan bijdragen dat het beroep van leraar minder
populair is. 252
name voor de thema’s Maatwerk, Persoonsvorming
en Integraal onderwijs. We zien daarin veel aandacht
voor de ontwikkeling van een leraar als (in de
sturend onderwijsbeleid. 239
laat denken over de (invulling van de) lessen. 243
244
Peter Verleg en Jan Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het mooie van onderwijs is dat het iedere dag
opnieuw gemaakt wordt. (Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de lerarenagenda.)
237
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
238
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
239
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
240
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
241
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
242
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
243
VO-raad (4 juni): Algemene Leden Vergadering.
245
Probus (postactieve professional- and businessmen) Oisterwjik & Ommelanden (zonder datum): Reactie van Probusclub O&O.
246
René Leverink (leverinktekst.nl, 15 februari 2015): Wie wil er niet met een leraar trouwen?
247
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
248
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
249
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
250
Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
251
Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?; Probus (postactieve
professional- and businessmen) Oisterwjik & Ommelanden (zonder datum): Reactie van Probusclub O&O.
252
Jelmer Evers (jelmerevers.nl, 2 september 2015): Wanneer gaan we staken.
64 65

eerste plaats) vakinhoudelijke specialist naar een volgens Martine van Huffelen, werkzaam bij een
leraar die vooral de ontwikkeling van kinderen en uitgeverij voor beroepsonderwijs, ook educatieve
het leerproces aanjaagt en begeleidt:
uitgeverijen een rol kunnen spelen. 256 Het netwerk
van taalspecialisten en taalcoördinatoren van de
Een leraar is iemand die lessen organiseert en
SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling)
coördineert. Tijdens de lessen is het de motivator,
signaleert een soortgelijke behoefte:
degene die kennis heeft maar niet de waarheid in
pacht, de observant en de gesprekspartner. Hij geeft Leraren [zijn] nodig die leerlingen kunnen
aan hoe het zou kunnen en niet hoe het moet. Hij is begeleiden en coachen en die niet direct antwoord
de spil doordat hij orde creëert. 253
geven op vragen van leerlingen. Zij moeten leerlingen
uitdagen antwoorden te zoeken, ruimte bieden om
Als gevolg van deze ontwikkeling worden de pedagogische
te ontdekken en te leren, voorwaarden scheppen om
en didactische kwaliteiten van leraren leren mogelijk te maken en laten zien wat het einddoel
belangrijker:
is waar de leerling naar toe werkt. Niet alle leraren
kunnen dit of kunnen dit leren. 257
Natuurlijk moeten mensen vakinhoudelijk goed
ontwikkeld worden, maar de context en cultuur
Ook in de opmerkingen over examinering komt
waarbinnen dat gebeurt moeten revolutionair worden de rol van de leraar terug. Bureau ICE stelt dat we
aangepast. Dit is vermoedelijk nog het hardste nodig in leraren nodig hebben die veel meer op maat van de
de lerarenopleidingen voor het voortgezet onderwijs, leerling kunnen toetsen en die in staat zijn moeilijk
waar de oriëntatie op een ‘schoolvak’ en de
meetbare vaardigheden te observeren en te duiden.
didactiek daarvan veruit domineert over de aspecten Toetsing zal op de lerarenopleiding de nodige aandacht
van professionaliteit waarover we hier spreken. 254
moeten krijgen. 258
Aleid Truijens schrijft in de Volkskrant dat strenge Bovenstaande citaten zijn illustratief voor een
selectie nodig is bij lerarenopleidingen, om leraren breed scala aan dialoogbijdragen die de
op te leiden die daadwerkelijk in staat zijn zelf professionele ontwikkeling van Nederlandse
vorm te geven aan het onderwijs. 255 Hierin zouden leraren beschrijven. 259
7.4.1.3 Primaat in het onderwijs
Parallel aan de discussie over de (veranderende) rol centraal tussen landelijke sturing aan de ene kant
van de leraar loopt een discussie over het primaat en verregaande autonomie van scholen en leraren
in het onderwijs. Hierin staat de tegenstelling aan de andere kant. We zien in de berichtgeving een
253
Sylvia Bakker (prodico2.wordpress.com, 25 februari 2015): Leraar zijn in #onderwijs2032.
254
Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
255
Aleid Truijens (volkskrant.nl, 29 augustus 2015): Ga terug naar de leraar die zelf zijn les bedenkt.
256
Martine van Huffelen (maakwerkvanonderwijs.nl, 1 september 2015): Laat docenten niet alléén hun eigen lesprogramma
bedenken.
soortgelijke ontwikkeling als in de discussie over
de leraar, met steeds meer aandacht voor het
vakmanschap en de autonomie van de leraar:
Innovatie en kwaliteitsverbetering in het onderwijs
[zijn] uiteindelijk niet [te] stoelen op een van bovenaf
opgelegd ideaal ‘model’, maar op de deskundigheid
en de dagelijkse inzet van alle professionals in het
onderwijs. Het kabinet gaat daarbij uit van verdiend
vertrouwen en ruimte voor de professional. [...] Een
duurzaam onderwijsstelsel en regelgeving met voldoende
professionele ruimte moet de mogelijkheid bieden
om deze verbeteringen van onderaf te realiseren. 260
In het manifest van het Platform Leraar2032
wordt ook de verantwoordelijkheid van de docent
benoemd. In het curriculum toont zich de meester!
stelt namelijk dat leraren nu onvoldoende verantwoordelijkheid
kunnen nemen voor de inhouden en
doelen van ‘hun’ onderwijs. In het manifest wordt
gepleit voor een basisdeel en een dynamisch deel
van het curriculum, zodat leraren in de praktijk
meer regie kunnen nemen en waarmee hun werkdrukbeleving
vermindert. 261
7.4.2 Rol van de ouder
Met betrekking tot de rol van de ouder zien we
twee lijnen terugkomen in de onderwijsdialoog:
1 een discussie over het delen van de verantwoordelijkheid
voor de ontwikkeling van het kind;
2 een dialoog over de verstandhouding tussen
ouders en de school/leraren.
Op het gebied van talentontwikkeling wordt in
de bijdragen gesteld dat niet alleen onderwijsinstanties
hierin verantwoordelijkheid dragen,
In dit kader wordt gepleit voor meer regelvrijheid
voor scholen, ook wanneer ze niet het predikaat
‘excellente school’ hebben. Als voorbeeld wordt
Agora Roermond aangehaald, een school die dat
predicaat bewust niet nastreeft:
Waar ik onherroepelijk tegenaan loop is de weten
regelgeving met betrekking tot de onderwijstijd.
Evenmin kan ik de inspectie nog voorzien van de
benodigde gegevens voor het samenstellen van de
kwaliteitskaart. De verplichte profiel- en sectorkeuze en
het daaraan gekoppelde Programma van Toetsing en
Afsluiting is eveneens verre van Agoriaans.
Onlangs zijn ambtenaren van het ministerie bij ons op
bezoek geweest om over deze barrières te praten in
onze vurige hoop dat we toch een experimentenstatus
konden bemachtigen. Maar het ziet er somber uit.
En daarmee ziet het er somber uit voor de echte
modernisering van onderwijs van onderop. 262
maar dat ook ouders een (grotere) rol zouden
moeten spelen. Dit past in de ontwikkeling naar een
meer integrale benadering van onderwijs, waarin
niet alleen de grenzen tussen vakken vervagen,
maar ook die tussen leren en spelen en tussen
school en thuis. Scholen en ouders zouden samen
de school vormen. 263 Daarnaast benoemen diverse
bijdragen de vaak suboptimale verhouding tussen
ouders en leraren. Als samenwerking in deze verhouding
vaker de boventoon zou voeren, zou dat
de ontwikkeling van kinderen ten goede komen.
257
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
258
Bureau ICE (2015): Anders toetsen: van afrekenen naar groeien.
259
Zie o.a.: Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische professionalisering
[manifest leraar #2032]; Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
260
Onderwijspassie (onsonderwijs2032.nl, 26 februari 2015): reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
261
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
professionalisering [manifest leraar #2032].
262
Jan Fasen (volkskrant.nl, 22 juni 2015): Sander Dekker, geef ons experimenteerruimte.
263
Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
66 67

Met name de scholen zelf kunnen actiever
de verbinding zoeken met ouders. 264
De Reformatorische Oudervereniging is van
mening dat elke school samen met de ouders
een visie- of samenwerkingsmodel zou moeten
ontwikkelen. 265
het gehele voortgezet onderwijs kansen liggen voor
samenwerking met het bedrijfsleven. 269 Dit wordt
onderschreven door de VO-raad. Ook pleiten deelnemers
aan de dialoog ervoor dat scholen actief
verbanden leggen met organisaties in hun directe
omgeving. Hiermee vergroot de school haar rol als
(lokale) kennismakelaar en wordt het omgevingsbewustzijn
van leerlingen versterkt. 270
7.4.3 Rol van het bedrijfsleven/de praktijk
Ook de rol van het bedrijfsleven is in de onderwijsdialoog
naar voren gekomen. Het onderwijs zou
op dit moment niet goed aansluiten bij de behoeften
van het bedrijfsleven en bovendien zouden
leerlingen niet altijd een goed beeld hebben van
het werk waartoe hun opleiding hen opleidt. In de
oplossing van deze problemen is een belangrijke
rol weggelegd voor het bedrijfsleven zelf. Deze
ontwikkeling past in het beeld van een onderwijssysteem
waarin grenzen tussen partijen en rollen
steeds verder vervagen:
De school heeft niet meer het alleenrecht op onderwijs.
De scheiding tussen formeel en informeel leren
wordt steeds kleiner. Scholen worden steeds meer
een verbindingscentrum van leren. 266
Parallel aan het opdoen van waardevolle werkervaring
maken leerlingen door samenwerking
met het bedrijfsleven al vroeg kennis met de
werkinhoudelijke kant van verschillende sectoren.
Een belangrijk voordeel hiervan is dat zij op basis
hiervan een beter gefundeerde keuze kunnen
maken voor het vervolgonderwijs dat ze willen
volgen. Dit mes snijdt aan twee kanten: aan de
ene kant wordt de kans groter dat de loopbaan die
leerlingen voor zichzelf uitstippelen goed aansluit
bij hun persoonlijke eigenschappen; aan de andere
kant levert deze kennis bedrijven goed geïnformeerde
en gemotiveerde werknemers op.
Van onderwijsinstellingen wordt een meer responsieve
houding verwacht naar de omgeving, waaronder
bedrijven en maatschappelijke instellingen. In het
vmbo is de rol van bedrijven evident, maar er zijn
ook goede voorbeelden in het primair onderwijs van
onderwijsinstellingen en bedrijven die de samenwerking
opzoeken. De aantrekkelijkheid van vakmanschap
en ambachtelijkheid kan bij uitstek door bedrijven
worden overgedragen. Ook kunnen bedrijven
een goede rol vervullen in loopbaanoriëntatie. De
SER pleit ervoor ook voor leerlingen in het funderend
onderwijs te werken aan een betere beeldvorming
van de wereld van werk, zodat leerlingen gerichter
en gefundeerder keuzes gaan maken voor profielen
of studierichtingen, vervolgopleidingen en uiteindelijk
beroep. 267
Ook de VO-raad beveelt aan gebruik te maken van
de omgeving, inclusief het bedrijfsleven. Om de
aansluiting bij de samenleving te waarborgen, is het
essentieel dat het onderwijs midden in de samenleving
staat, dat het onderwijs gestalte krijgt in die
samenleving en gebruikmaakt van de omgeving:
maatschappelijke instellingen, bedrijven, cultuur- en
sportorganisaties en het vervolgonderwijs. 268
In de bijdragen waarin bestaande samenwerkingsvormen
tussen onderwijs en bedrijfsleven worden
besproken, valt op dat deze in de regel een samenwerking
met het vmbo betreffen. Dit terwijl er in
7.5 Samenvatting Condities voor goed onderwijs
Onder het thema Condities voor goed onderwijs is voor maatwerk en een integrale benadering van
hebben we alle bijdragen geschaard die betrekking het onderwijs. Ook zou het primaat van de vakman
hebben op de manier waarop het Nederlandse onderwijssysteem
is ingericht. In de bijdragen zien we bieden we per paragraaf een beknopt overzicht van
(de leraar) moeten worden hersteld. Hieronder
veel steun voor ontwikkelingen waarin meer ruimte de ‘lijn’ in de betreffende bijdragen.
7.5.1 Maatwerk
- Er moet meer ruimte komen voor maatwerk en onderwijs van de toekomst is om een gezonde
differentiatie in het onderwijs. De consensus lijkt balans te vinden tussen maatwerk aan de ene
te zijn dat gepersonaliseerd leren de toekomst kant en uniformiteit aan de andere.
heeft. Onderwijs moet aansluiten bij de unieke
persoonlijkheid, talenten, manieren van kennis - Leerlingen zouden graag meer invloed willen
opnemen (leerstrategieën) en interesses van een hebben op de invulling van hun vakkenpakket.
leerling.
- ICT wordt veel genoemd als een goed middel om
- Doorschieten in het invoeren van maatwerk
invulling te geven aan maatwerk. Het risico van
brengt risico’s met zich mee: verworvenheden
van het huidige onderwijssysteem - zoals het gevoel hebben voortdurend onder ‘curatele’
ICT is dat kinderen door constante monitoring
diploma’s die breed geaccepteerd zijn - zouden te staan.
verloren kunnen gaan. De uitdaging voor het
264
Basisschool De Noorderbreedte en CBS De Meerpaal, Delfzijl Noord (1 april 2015): Oudergesprekken over de toekomst van het
onderwijs.
265
De Reformatische School (DRS Magazine, mei 2015): Themanummer 2032: Heeft het christelijk onderwijs toekomst?
266
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
267
Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
268
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
269
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
270
Techniekpact Jaarconferentie 2015 (15 juni 2015): Be smart, boost technology. Visuele notulen.
68 69

7.5.2 Examinering en evaluatie
- De VO-raad pleit voor de invoering van een
maatwerkdiploma, dat leerlingen in staat stelt om
verschillende vakken op verschillende niveaus en
momenten te volgen en dat niet is bedoeld als
afrekening, maar als start van de toekomst.
- Ook Bureau ICE ziet toetsen als middel om
leerlingen te laten groeien, niet om hen af
te rekenen. Daarom moeten einddoelen van
het onderwijs echt centraal gesteld worden
en moet gemeten worden of kinderen die
einddoelen halen.
- De huidige vormen van examinering leggen te
veel nadruk op het kwantificeren van meetbare
kennis en vaardigheden. ‘Zachtere’ kanten van
het onderwijs zouden ook meegenomen moeten
worden in de beoordeling van leerlingen. Daarin
keren dan ook socialisatie en persoonsvorming
terug.
examen (SE). Het belangrijkste voordeel van het
CE is dat het een uniforme landelijke toets is die
in de regel van hoge kwaliteit is. Daarmee is de
toets een waardevolle bron van informatie voor
vervolgopleidingen en werkgevers.
- Er moet meer aandacht komen voor de
kwaliteitsborging van het SE. Dit schept ruimte
om het SE een zelfstandiger positie te geven.
Hiervoor zouden leraren regelmatig scholing
moeten volgen op het gebied van toetsingsdoelen
en bijpassende toetsingsvormen.
Deze scholing kan als voorwaarde gelden voor
opname in het beroepsregister.
- Versterking van de waarde van het SE is zeer
gewenst, gezien de breedte aan doelen van het
voortgezet onderwijs. Afschaffen van het CE is
in ieder geval op korte termijn onwenselijk,
vanwege zijn maatschappelijke functie.
- Het (maatschappelijke) beeld van het onderwijs
als carrièremarkt moet worden verbeterd om
getalenteerde mensen te blijven aantrekken.
Professionalisering van de beroepsgroep kan
hieraan bijdragen.
- Bureau ICE stelt dat we leraren nodig hebben
die veel meer op maat van de leerling kunnen
toetsen en die in staat zijn moeilijk meetbare
vaardigheden te observeren en te duiden.
- De leraar moet zich ontwikkelen van een
solistische beroepsbeoefenaar naar een teamen
netwerkprofessional die de ontwikkeling van
kinderen en het leerproces meer aanjaagt en
begeleidt.
- Er moet een nieuwe balans worden gezocht
tussen het centraal examen (CE) en het school-
7.5.3 Rollen in het onderwijs
- Het succes van onderwijshervormingen staat of
valt met de kwaliteit van leraren.
- De VO-raad stelt dat er meer ruimte nodig is
in het curriculum voor keuzes van leerlingen,
leraren, en scholen om het onderwijs – samen
met hun omgeving – nader in te vullen. Het
Platform Leraar2032 pleit in zijn manifest voor
een dynamisch deel in het curriculum, waarbinnen
leraren meer de regie kunnen voeren.
- In plaats van een externe instantie zouden
leraren zélf verantwoordelijk moeten zijn voor
de organisatie, kwaliteitsnormen en kwaliteitsstandaarden
in hun beroepsgroep. Daardoor
wordt de binding tussen leraar, ‘vak’ en geleverde
onderwijskwaliteit versterkt.
- Het is van belang dat de beroepsgroep van
leraren verder professionaliseert. Dit kan
invulling krijgen door zelforganisatie, zelfregulering
en zelfontwikkeling. In het manifest
van het Platform Leraar2032 wordt gepleit
voor een ‘Lerarenraad’ als representant van
de beroepsgroep.
- Leraren zouden zich moeten ontwikkelen tot
‘reflectieve professionals’ die constant alert zijn
op mogelijkheden om zichzelf te verbeteren.
- Intensivering van (digitale) kennisdeling wordt
genoemd als een belangrijk middel om de
professionalisering van de beroepsgroep verder
te brengen.
70 71

8
AANPAK VAN
HET CURRICULUM
8.1 Inleiding
In dit hoofdstuk beschrijven we de dialoog
over de aanpak van het curriculum. Veel
deelnemers aan de dialoog doen voorstellen
over veranderingen in lesmethoden en
curricula, waardoor de onderwijskwaliteit
volgens hen beter wordt.
De redenen voor het veranderen van
methoden zijn veelal in de vorige hoofdstukken
beschreven (meer maatwerk, ruimte
voor persoonsvorming, et cetera); veel voorstellen
zijn echter op meer dan één
doel gericht.
In de dialoog komt naar voren dat er
geen behoefte is aan een vaststaand
curriculum voor langere termijn, maar dat
juist een dynamisch curriculum wenselijk is,
dat op periodieke wijze ‘geijkt’ wordt aan
veranderingen die zich in de samenleving
voltrekken. Zo kan het onderwijs meebewegen
met en anticiperen op die veranderingen. 271
In de bijdragen aan de dialoog die over de
aanpak van het curriculum gaan, komen de
volgende thema’s aan bod:
- Integraal onderwijs
Hoe kunnen we komen tot een meer integrale
benadering van het onderwijs, waarbij nadrukkelijk
de verbinding tussen vakken wordt gelegd?
- Inrichting curriculum
Het curriculum is de optelsom van vakken per
opleiding. Waar moeten deze curricula aan voldoen?
- Doorlopende leerlijnen
De doorstroom naar andere leerjaren en opleidingsniveaus
is vaak lastig. Hoe kunnen we barrières
weghalen?
- Leermethoden
Welke leermethoden zorgen ervoor dat leerlingen
optimaal voorbereid zijn op 2032?
8.2 Integraal onderwijs
Which makes it all the more remarkable that Finland is
about to embark on one of the most radical education
reform programmes ever undertaken by a nation state
– scrapping traditional ‘teaching by subject’ in favour of
‘teaching by topic’. 272
Binnen het thema Integraal onderwijs worden de
onderwijsontwikkelingen in Finland regelmatig aangehaald
als voorbeeld. In dit Scandinavische land
zijn inmiddels de eerste stappen gezet van subject
based onderwijs naar topic based onderwijs. Deze
ontwikkeling houdt in dat tijdens lessen niet meer
een specifiek vak centraal staat (zoals aardrijkskunde),
maar een onderwerp (zoals een vulkaan).
Dit onderwerp wordt vervolgens vanuit verschillende
perspectieven benaderd. In het voorbeeld van
de vulkaan kunnen hierbij onder andere de vakken
aardrijkskunde, geschiedenis, natuurkunde en
271
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over
het curriculum 2032.
272
Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country
reforms its education system.
273
Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country
reforms its education system.
72 73

scheikunde aan bod komen. 273 In de paragraaf schappelijke en wiskundige aanpak. Om dit in het
over het onderwerp Van blijvende waarde in een onderwijs zichtbaar te maken is afstemming tussen de
onbekende toekomst wordt de bespreking aangehaald
bètavakken nodig, uitgewerkt in examenprogramma’s
tussen wetenschappers op 7 juli 2015:
en leermiddelen. 277
zij wezen in hun gesprek op het belang van een
minimale set aan kernvakken, zoals rekenen en taal. Bij een veelomvattend onderwerp als gezondheid op
In elk vak zijn er funderende zaken, zoals de ‘big ideas’ school past een brede benadering. Gezondheid moet
van natuurwetenschappen. 274
daarom in een zo ruim mogelijke context terugkomen
in de school. [...] Bij die brede benadering past ook dat
In de dialoog zien we dat er brede steun is voor het leren over gezondheid in alle vakken verweven zit. Gezondheid
idee van meer integraal onderwijs, waarin - zoals in
wordt zo een integraal thema en geen extra
het Finse model - kruisverbanden worden gelegd vak. Zo doen kinderen en jongeren buiten de minimaal
tussen verschillende vakken. 275 We geven enkele benodigde kennis en houding vooral vaardigheden op
voorbeelden uit het talenonderwijs, de bètavakken en zij kunnen die vaardigheden ook kritisch en met
en de Stuurgroep Gezonde School:
zelfkennis gebruiken. 278
Taal draait om inhoud: leerlingen praten, lezen,
Hoewel er een breed draagvlak lijkt te bestaan
schrijven over een onderwerp. Het taalonderwijs in voor een meer integrale invulling van het onderwijs,
2032 stelt deze inhoud centraal, laat thema’s leven
worden hierbij ook kanttekeningen geplaatst.
en verbindt daaraan het taalonderwijs. Losse invul- Zo wordt tijdens de al genoemde bijeenkomst met
oefeningen komen niet meer voor. Goed taalonderwijs wetenschappers geadviseerd om bescheiden te
sluit aan bij thema’s uit de belevingswereld van
zijn in de ambities op de korte termijn. Als integraal
kinderen en laat hen zelf ook onderwerpen en
onderwijs daadwerkelijk zijn weg vindt in het schoolsysteem,
inhouden aandragen. 276
ligt er namelijk een grote uitdaging in het
(gecoördineerd blijven) betrekken van lerarenopleidingen
Actuele natuurwetenschappelijke en technologische
en leraren: de ‘implementatiestrategie’. 279
vraagstukken vergen vaak een brede natuurweten-
In Finland lijkt men dit advies overigens ter harte
274
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
275
oa: Amnesty International, Unicef, College voor de Rechten van de Mens, Kinderombudsman, VOS/ABB & VOO, rector van het
Vrijzinnig Christelijk Lyceum (mensenrechten.nl, 23 juni 2015): Bijeenkomst Platform Mensenrechteneducatie ‘Leren over je rechten.
Een bijeenkomst over de waarde van mensenrechten en kinderrechten in het schoolcurriculum’; Ben Schasfoort (onsonderwijs2032.
nl, 7 mei 2015): Geïntegreerde toepassing in de praktijk; EDventure (edventure.nl, juni 2015): Landelijk debat ‘Ons Onderwijs 2032’
28 mei 2015; Startup Delta (29 mei 2015): Meetup Startup Delta; Strategie Summit Onderwijs (1 en 2 juni 2015): Verslag bijeenkomst
‘Het onderwijs van de Toekomst’.
276
Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
te hebben genomen. Scholen zijn daar verplicht Hoewel sommige scholen hierop vooruitlopen,
om ten minste één keer per jaar een periode van hebben scholen in deze vorm de ruimte te wennen
phenomenon-based teaching te introduceren.
aan de nieuwe benadering. 280
8.3 Inrichting curriculum
Wat weerhoudt leraren om de nieuwsgierige houding stroom tussen verschillende leerjaren. Hierover
van hun leerlingen te koesteren en te prikkelen? 281 volgt meer in het hoofdstuk over doorlopende
leerlijnen. Daarnaast vragen inzenders ook om
Het onderwijscurriculum is de optelsom van alle een ‘samenhangende visie’ op het onderwijs.
vakken die op een opleiding worden aangeboden. Op een debatmiddag voor vmbo-scholen kwamen
Deelnemers aan de dialoog hebben diverse input beide vormen van samenhang terug. Zorg voor
geleverd om het curriculum aan te passen. Wat programmatische aansluiting tussen het vmbo en
opvalt, is dat vrij veel respondenten verlangen naar mbo. En denk niet langer in gefragmenteerde vakken
meer samenhang in het onderwijs. Daarbij gaat het maar in grotere betekenisvolle gehelen. 282
over samenhang in de zin van een betere door-
8.3.1 Hoe moeten we het onderwijs organiseren?
Het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling
(SLO) heeft een belangrijke bijdrage aan de leerroutes en methoden. Toetsing volgt het
flexibiliteit in keuzes en meer differentiatie in
dialoog geleverd, namelijk in de vorm van de
curriculum, niet omgekeerd. Op het snijvlak van
Curriculumspiegel 2015. Daarin wordt op
ICT en het curriculum liggen volgens de opstellers
systematische en overzichtelijke wijze een stand vele aantrekkelijke beloften en er liggen kansen in
van zaken gegeven van de ontwikkeling van alle curriculaire professionalisering. Daarnaast bevat
schoolvakken. 283
het rapport analyses en aanbevelingen per
schoolvak. 284
De opstellers van het rapport concluderen dat
er behoefte is aan heldere inhoudelijke leerplan- Hiernaast komt een groep experts en leraren
kaders, ingebed in een samenhangende visie op (Platform Leraar2032, ondersteund door de Onderwijscoöperatie)
met een drietal aanbevelingen voor
het waartoe van het onderwijzen en leren. Hierbij
is behoefte aan maatwerk op allerlei niveaus: meer de inrichting van het toekomstige curriculum. 285
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
277
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie,
Nederlandse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en
Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen
en Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
278
Stuurgroep Gezonde School (PO-Raad, VO-raad, MBO Raad, GGD GHOR Nederland, de landelijke thema-instituten (LOT-i),
de Samenwerkende Gezondheidsfondsen (SGF) en het RIVM (Centrum Gezond Leven)) (allesisgezondheid.nl, 2015):
Gezond #Onderwijs2032, een advies!
279
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
280
Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country
reforms its education system.
281
Karianne Djoyoadhiningrat (onsonderwijs2032.nl, 27 februari 2015): Reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
282
Stichting Platforms VMBO (8 juli 2015): Debatmiddag vmbo-scholen.
283
SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel A: Generieke trendanalyse.
284
SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel B: Vakspecifieke trendanalyse.
285
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
74 75

Zij vragen om:
8.4 Doorlopende leerlijnen
1 Een afgewogen, samenhangend en doorgaand
nationaal kerncurriculum;
2 Een werkzaam dynamisch curriculummodel dat
op alle niveaus en in verschillende opleidingen en
schoolsoorten kan worden geïmplementeerd;
3 Een op te richten nationale Lerarenraad die vorm
gaat geven aan de centrale rol die leraren en hun
8.3.2 Ruimte en flexibiliteit
Veel respondenten pleiten voor ruimte in het
curriculum, zodat scholen en leraren zelf keuzes
kunnen maken die aansluiten bij de behoeften van
leerlingen. Dit stimuleert de talenten en creativiteit
van de leerling en maakt dat de ene vaardigheid
niet ten koste gaat van een andere. 288
Zoals in de vorige paragraaf beschreven, wordt
in het manifest van het Platform Leraar2032 gepleit
voor een kerncurriculum. Het Platform Leraar2032
stelt een gelaagd curriculum voor, met een basisdeel
en een dynamisch gedeelte. Binnen dit dynamische
deel kunnen leraren in de praktijk meer de
regie voeren en hun lesprogramma beter laten aansluiten
bij de schoolidentiteit en schoolcontext. 289
Ook Pieter Hogenbirk (zelfstandig onderwijsadviseur)
pleit voor meer flexibiliteit. Hij vindt
dat de huidige inrichting van het middelbaar
onderwijs ‘een keurslijf is van vaste vakken’. 290
Hij pleit daarom voor een flexibele ‘50-30-20-verhouding’.
50 procent van de lestijd moet besteed
worden aan verplichte examenvakken.
vakverenigingen in curriculumontwikkeling gaan
spelen. Deze Lerarenraad kan vervolgens zorgen
voor het op gang houden van een permanente
dialoog met verschillende stakeholders over de
inhoud en doelen van het onderwijs. Een vorm
van een Lerarenraad bestaat al in Canada. 286
Dat dwingt tot het maken van fundamentele keuzes
voor wat er echt belangrijk is voor [...] functioneren in
de maatschappij. Een voorzet: we stellen Nederlands,
Engels en Wiskunde verplicht. Verder kan de leerling
kiezen voor een een sterk gereduceerd alfa-, beta- of
gammapakket.
Daarnaast stelt Hogenbirk voor om 30 procent van
de onderwijstijd vrij te maken voor eigen keuzes,
waarbij expliciet wordt gewerkt aan 21e-eeuwse
vaardigheden: leren hoe je leert, samenwerkt en
communiceert, hoe je ICT-vaardig en maatschappelijk
bewust kunt zijn. De overige 20 procent zou
volgens Hogenbirk besteed moeten worden aan het
ontdekken en ontwikkelen van specifieke talenten:
denk aan muziek, wiskunde, techniek, schrijven,
uitvinden, sport en filosofie. Randvoorwaarden
voor deze nieuwe werkwijze zijn een grotere inzet
van ICT en een leeromgeving die de klassikale vorm
overstijgt.
Uiteindelijk willen we als PO- en VO-scholen toe naar breken die vaardigheden nog vaak, waardoor het
een afstemming van onze werkwijzen. 291
voortgezet onderwijs onvoldoende aansluit op het
wetenschappelijk onderwijs. 294
Het is belangrijk dat de leerling bij de overstap
tussen schooljaren en opleidingsniveaus zo weinig De oplossing ligt volgens veel dialoogbijdragen in
mogelijk hinder ervaart. De VO-raad schrijft dat er te zogeheten doorlopende leerlijnen. Door bewust te
weinig vanuit ‘de onderwijsketen’ wordt gedacht en kiezen voor ‘verbindende’ lesmethoden en meer
gewerkt. Het zijn sterk gescheiden werelden waarbij communicatie tussen opleidingsniveaus kan de
de ene sector inhoudelijk nauwelijks voortborduurt overgang tussen opleidingsniveaus en jaarlagen
op wat leerlingen in de andere sector hebben geleerd,
vergemakkelijkt worden. Op diverse plekken wordt
waardoor overgangen in het onderwijs kwets-
daar al mee gewerkt. Een voorbeeld: in Hoogvliet
baar zijn. 292 Nu is het nog vaak zo dat de lesstof en sluiten basisscholen en middelbare scholen het
lesmethoden van verschillende opleidingsniveaus of rekenonderwijs op elkaar aan. Dat leidt uiteindelijk
jaarlagen niet op elkaar aansluiten. Bovendien stelt tot een hoger rekenniveau bij de leerlingen. 295 In
de VO-raad dat de leerlijn van leerlingen moet doorlopen
een enkele bijdrage wordt zelfs gepleit voor een
van leren naar werk. Het manifest van het curriculum voor kinderen met hierin ook het jonge
Platform Leraar2032 onderschrijft dat. De betrokken
kind van 0 tot 4 jaar oud, omdat die eerste periode
docenten pleiten ervoor om ook de herziening zo belangrijk is. 296
van de curricula in het mbo - en mogelijk ook die in
hbo en wo - mee te nemen, om lange, doorgaande Deelnemers aan de dialoog pleiten ervoor om dergelijke
leer- of ontwikkelingslijnen te kunnen creëren en
doorlopende leerlijnen verder te verspreiden
een gemeenschappelijk vocabulaire. 293
over het hele onderwijsveld. Zo geeft de Stichting
Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en
Het College van Bestuur van de Universiteit Twente Technologieaan aan dat het bètacurriculum een
schrijft dat leerlingen in het voortgezet onderwijs doorlopende leerlijn zou moeten zijn van stapsgewijs
meer onderzoeksvaardigheden, zelfstandigheid en
inzicht in de aard en methode van moderne
sensitiviteit zouden moeten ontwikkelen. Nu ont-
natuurwetenschap, wiskunde en technologie. 297
291
Marijke Nijboer (romnieuws.nl, 2015): PO en VO Hoogvliet stemmen rekenonderwijs af. Een doorgaande lijn vanaf groep nul tot
einde schoolloopbaan. (Interview met Janneke Oudshoorn.)
292
VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
293
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
professionalisering [manifest leraar #2032].
285
Wetenschapsnetwerk (7 juli 2015): Verslag bijeenkomst wetenschapsnetwerk.
286
Rene Kneyber (Trouw, 26 augustus 2015): Watertanden in Toronto.
287
Herma Egberts (onsonderwijs2032.nl, 14 april 2015): Reactie op Wat kun je op school leren om je capaciteiten, talenten en
interesses te ontdekken en ontwikkelen?
288
Peter Warnders (onsonderwijs2032.nl, 5 maart 2015): Reactie op Wat leer je op de school van de toekomst?
289
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
professionalisering [manifest leraar #2032].
290
Pieter Hogenbirk (2 juni 2015): Ruimte voor het onderwijs kan niet wachten tot 2032.
294
Universiteit Twente (College van Bestuur) (13 juli 2015): Bijdrage aan dialoog Platform Onderwijs2032.
295
Marijke Nijboer (romnieuws.nl, 2015): PO en VO Hoogvliet stemmen rekenonderwijs af. Een doorgaande lijn vanaf groep nul tot
einde schoolloopbaan. (Interview met Janneke Oudshoorn.)
296
Kok van der Meer (11 maart 2015): Onderwijs 2032.
297
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie,
Nederlandse Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en
Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen
en Technologie (IOBT) (nnv.nl, mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
76 77

Doorlopende leerlijnen zijn sterk gebaat bij een realiseren, moeten po, vo, mbo, hbo en wo
gemeenschappelijk vocabulaire tussen de verschillende
opleidingsniveaus. 298 Om goede aansluiting
dezelfde taal spreken.
te
8.4.1 Samenvoegen opleidingsniveaus
Voor sommigen gaat het invoeren van doorlopende Voor studenten leidt dit tot meer gedifferentieerde
leerlijnen nog niet ver genoeg. Zo stellen de MBO trajecten. Examens kunnen dan op verschillende
Raad, Nederlandse Raad voor Training en Opleiding niveaus worden afgelegd en leiden tot flexibele doorstroommogelijkheden
naar mbo- en hbo-opleidingen.
(NRTO) en Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs
(JOB) voor om de havo en de hogere niveaus van het Wij zien dit als een gewenste en concrete invulling van
vmbo te integreren tot het ‘voorbereidend beroepsonderwijs’.
Voor veel leerlingen is het namelijk op maatwerkdiploma’s. 300
de door de VO-raad bepleite ontwikkeling naar meer
12-jarige leeftijd nog te vroeg om te beslissen of hij
of zij later naar het mbo of hbo wil (of kan). Op deze
manier weet de student na vijf jaar op welk niveau
hij of zij kan doorstromen. 299
8.5 Leermethoden
Met een te sterke focus op cognitie (en de toetsing Verschillende deelnemers aan de onderwijsdie
daarbij hoort) sneeuwen de andere hoofddoelen dialoog doen suggesties voor een goede manier
van het onderwijs onder. 301
van lesgegeven.
8.5.1 Onderzoekend en ondernemend leren
Veel van de voorstellen die deelnemers aan de onderzoekende wijze te leren, zouden leerlingen
dialoog doen voor nieuwe methoden in het
beter tot hun recht komen in het onderwijs.
onderwijs zijn gebaseerd op het idee dat niet
iedereen baat heeft bij dezelfde manier van leren. Daarom hebben de ontwikkelaars van de SIMA-
Elke leerling heeft zijn of haar eigen voorkeuren methode (Systeem voor Individuele Motivatie
om informatie tot zich te nemen. Door op een Analyse) bijvoorbeeld een nieuwe module bedacht
waarbij kinderen iets nieuws leren op een manier Ook ‘ondernemend leren’ vertrekt vanuit het
die hen van nature ligt. 302 De Universiteit Twente beginsel dat het puur aanleren van kennis niet
stelt bovendien dat de universiteit op zoek is naar voldoende is. Kinderen die ondernemend leren,
studenten die vanuit hun eigen onderzoekende leren hun ideeën in daden om te zetten en worden
vermogen kennis kunnen vergaren. Dat wordt gestimuleerd om hun creativiteit in te zetten. 305
student driven learning genoemd. 303 Anderen stellen Bovendien zou ondernemend leren kinderen
dat de ‘traditionele’ lesmethoden de lol uit het leren meer uitdagen om te excelleren, aangezien ze
halen; onderzoekend leren zou veel leuker zijn. 304 meer feedback ontvangen en een groter
Het onderwijs zou volgens hen dan ook minder verantwoordelijkheidsbesef krijgen. 306
dwingend moeten zijn.
8.5.2 Gebruik van technologie op school
Technologische ontwikkelingen stellen leraren in door Neelie Kroes (Startup Delta) en enkele
staat om op een compleet andere wijze les te geven. techbedrijven als Google, IBM en Microsoft.
Vaak zijn nieuwe technieken te gebruiken om In het CodePact beloven de ondertekenaars
bijvoorbeeld onderzoekend leren en ondernemend 400.000 leerlingen in groep 8 en nog eens
leren mogelijk te maken, omdat het gebruik van 400.000 brugklassers te leren programmeren.
technologie gepersonaliseerd leren makkelijker Het CodePact loopt van 1 april 2015 tot
maakt. Denk bijvoorbeeld aan de zogeheten
1 januari 2017. In het laatste halfjaar worden
iPad-scholen. 307 Dit zijn scholen die werken volgens de activiteiten gekoppeld aan het bestaande
het principe ‘Onderwijs voor een Nieuwe Tijd’ TechniekPact.
(O4NT), 308 volgens pleitbezorger Maurice de Hond
nú al het onderwijs van 2032. 309 Ook weblectures John Leek, manager bij het Instituut voor Beeld
en edutainment zijn manieren om de verregaande en Geluid, ziet tot slot grote voordelen in de
digitalisering op een nuttige manier te gebruiken in gamification van het onderwijs. 312 Door het toehet
onderwijs. 310
voegen van een spelelement aan het onderwijs
is het voor leerlingen aantrekkelijker om kennis
Een ander initiatief op dat gebied is het CodePact 311 , tot zich te nemen. Het gebruik van digitale
tijdens het Onderwijsfestival in mei ondertekend middelen maakt gamification gemakkelijker.
302
Stichting Emergo (24 juni 2015): Module voor jongeren. Leren over leren.
303
Universiteit Twente (College van Bestuur) (13 juli 2015): Bijdrage aan dialoog Platform Onderwijs2032.
304
Odette Maassen (onsonderwijs2032.nl, 29 juni 2015): Reactie op Wat moet een leerling kunnen om te kunnen blijven leren?
305
Itie van den Berg (2010): Ondernemend leren met moderne media.
298
Platform Leraar2032 (juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en democratische
professionalisering [manifest leraar #2032].
299
MBO Raad, Nederlandse Raad voor Training en Opleiding (NRTO) en Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) (april 2015):
10 bouwstenen voor een toekomstbestendig MBO.
300
MBO raad (april 2015): Het mbo in 2025. Manifest voor de toekomst van het middelbaar beroepsonderwijs. Agenda van de
mbo-scholen, verenigd in de MBO raad. (Met brief aan Paul Schnabel van 8 september 2015.)
301
Maatschappelijke Adviesraad PO-Raad (9 juni 2015): Vergadering.
306
Itie van den Berg (2013): Ondernemende kinderen op komst! Leren ondernemen in het basisonderwijs.
307
Hanneke Keultjes (Algemeen Dagblad,12 februari 2015): Nooit huiswerk, maar.
308
ANP (volkskrant.nl, 23 maart 2015): Onderzoek naar iPad-scholen in opdracht ministerie.
309
Maurice de Hond (twitter.com, 11 februari 2015).
310
Kees Verde (onsonderwijs2032.nl, 4 april 2015): Reactie op Wat moet een leerling kunnen om te kunnen blijven leren?
311
Kennisnet (kennisnet.nl, 21 mei 2015): Bedrijven helpen scholen met bijbrengen 21e eeuwse vaardigheden.
312
John Leek (twitter.com, 25 juni 2015).
78 79

8.6 Samenvatting Aanpak van het curriculum
Het thema Aanpak van het curriculum gaat
vooral over de procesmatige en organisatorische
veranderingen die nodig zijn om het onderwijs klaar
te stomen voor de toekomst. De strekking van de
bijdragen is zeer divers. De gemene deler is dat veel
deelnemers aan de dialoog op zoek zijn naar een
samenhangende en alomvattende visie op onderwijs.
Niet alleen tussen vakken onderling, maar ook
tussen verschillende opleidingsniveaus en leerjaren.
8.6.1 Integraal onderwijs
- In Finland zien we een ontwikkeling van subject
based onderwijs naar topic based onderwijs. Dit
houdt in dat tijdens lessen niet meer een specifiek
vak centraal staat, maar een onderwerp dat
vanuit verschillende perspectieven wordt belicht.
In veel dialoogbijdragen wordt dit als inspirerend
voorbeeld beschouwd.
- Over de omslag naar integraal onderwijs moet
niet te lichtvaardig worden gedacht. Het systeem
zou stapsgewijs ingevoerd moeten worden, om
leerlingen en (vooral) leraren de ruimte te geven
om te wennen aan het nieuwe systeem.
- Ook voor het Nederlandse model worden kruisverbanden
bepleit tussen verschillende vakken.
8.6.3 Doorlopende leerlijnen
- Het is belangrijk dat een leerling bij de
overstap tussen schooljaren en opleidingsniveaus
en bij de overstap naar werk zo
weinig mogelijk hinder ervaart.
onderwijsniveaus. Het onderwijs kan dit bijvoorbeeld
realiseren door meer samenwerking tussen
de niveaus en/of door niveaus samen te voegen.
- Een oplossing hiervoor ligt in de zogeheten doorlopende
leerlijnen tussen leerjaren en tussen
8.6.4 Leermethoden
- ICT brengt het spelelement terug in onderwijs.
- Zelf ontdekken en actie ondernemen (onderzoekend
en ondernemend leren) worden door
respondenten genoemd als een goede basis
voor het toekomstige onderwijs.
- Niet-cognitieve vakken (samenwerken,
creativiteit, sociale vaardigheden) zijn even
belangrijk als kennis. Onderwijs heeft immers
ook een sociale opdracht.
80 81

9
OVER DIT
ONDERZOEK
We leven in een maatschappij van netwerken.
Kennis, contacten en informatie verspreiden zich
sneller, vaker, intenser. Op de golven van oude,
nieuwe en de allernieuwste media.
Dat vraagt om andere communicatie. Om een
open, luisterende houding van organisaties en
individuen. Authentiek en betrouwbaar. Daar
adviseren we u graag over. EMMA onderzoekt,
adviseert, schrijft en traint.
EMMA
Experts in Media en Maatschappij
www.emmacommunicatie.nl
Prinses Mariestraat 36
2514 KG, Den Haag
Dit onderzoek is uitgevoerd door:
Erika de Joode, MA
Redacteur en onderzoeker,
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
dejoode@emmacommunicatie.nl
Jan Maessen, MSc
Onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
maessen@emmacommunicatie.nl
Drs. Anne Verschraagen
Adviseur en onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
verschraagen@emmacommunicatie.nl
Kevin Willemsen, MA
Onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
willemsen@emmacommunicatie.nl
82 83

BijLAGE
Actueel
- Accountant (accountant.nl, 12 mei 2015): Wijzer in geldzaken pleit voor financiële educatie als vast onderdeel van het
onderwijsprogramma.
- Ad Bergsma & Jacqueline Boerefijn (socialevraagstukken.nl, 2 januari 2015): Onderwijs moet draaien om geluk.
- Akshaya de Groot (geluksdoctorandus.nl, 22 juni 2015): Geluk en onderwijskwaliteit: geluk als maatstaf voor de kwaliteit
van onderwijs en als deel van het leerplan (curriculum).
- Aleid Truijens (volkskrant.nl, 29 augustus 2015): Ga terug naar de leraar die zelf zijn les bedenkt.
OVERZICHT BRONNEN
ONDERWIJS2032
- Alexander Rinnooy Kan (alexanderrinnooykan.nl, 27 maart 2015): Hoe goed is het Nederlandse Onderwijs?
- AmsterdamFM (amsterdamfm.nl, 22 april 2015): Petitie aangeboden voor re-animatie les op middelbare scholen.
- Ann-Katrin von Müller en Alexander Neubacher (spiegel.de, 9 mei 2015): Die Chancenlüge.
- ANP (volkskrant.nl, 23 maart 2015): Onderzoek naar iPad-scholen in opdracht ministerie.
- Anton de Wit (verus.nl, juni 2015): Gepersonaliseerd leren: je moet het in verhouding zien.
- Arnoud Kuijpers (tumult.nl, 4 december 2014): Mijn droomschool!
- Arnoud Kuijpers (tumult.nl, 4 februari 2015): Docenten Nederlands slaan de handen ineen!
- Bodegraafs Nieuwsblad (deweekkrant.nl, 19 februari 2015): CodeUur: Alle kinderen aan het programmeren.
- Casper Hulshof (wij-leren.nl, 9 april 2015): Mindfulness veelbelovend of ineffectief.
- CBS en TNO (cbs.nl, juni 2015): Dynamiek op de Nederlandse arbeidsmarkt. De focus op flexibilisering.
- Cleantotaal (cleantotaal.nl, 3 juni 2015): vmbo onderwijs heeft geen oog voor schoonmaakvak.
- De Posthoorn (deweekkrant.nl, 21 mei 2015): Donderdag 28 mei: HCO organiseert debat in Den Haag over toekomst onderwijs.
- Dick van der Wateren (sargasso.nl, mei 2015): Een alternatief voor toegevoegde waarde in het onderwijs.
- Dick van der Wateren (onderzoekonderwijs.net, 9 juli 2015): Een alternatief voor de onderwijsinspectie.
- Dick van der Wateren (wij-leren.nl, juni 2015): Creativiteit in je klas bevorderen.
- Dick van der Wateren (onderzoekonderwijs.net, 1 juni 2015): Een Curriculum van Grote Vragen.
- Dinant Roode (trenducation.wordpress.com, 30 juni 2015): Trends in education: Rendement, een te smalle basis voor onderwijs.
- Doei Vragen Hallo Antwoorden (doeivragenhalloantwoorden.wordpress.com, 10 mei 2015): Hieronder een pleidooi voor
filosofieles voor kinderen op alle scholen!
- Erik ten Harkel (blogit.nl, 10 juni 2015): Neelie Kroes leeft in het verleden.
- Eropuit.blog.nl (eropuit.blog.nl, 9 maart 2015): Scholen in de startblokken voor Week van het geld 2015.
- Eufin Financieel Nieuws (eufin.nl, 13 mei 2015): Financiële educatie vast onderdeel van onderwijsprogramma.
- Eufin Financieel Nieuws (eufin.nl, 1 juni 2015): Wegwijzer in Geld: steun geld-lesprogramma.
- Eufin Financieel nieuws (eufin.nl, 2 juni 2015): Ouders en leerkrachten steunen omgaan met geld in lesprogramma.
- Eva-Anne le Coultre, Stine Jensen, Frank Meester en Coen Simon (trouw.nl, 9 mei 2015): Wijsheid voor alle kleuters.
- Femke Krijger (oudersonderwijs.nl, 4 juni 2015): Identi-tijd in het toekomstig onderwijs!
- Geert Kooistra en Petra Maas (Slideshare, 21 mei 2015): Green’s cool.
- Gertjan Kleinpaste (hetkind.org, 1 juni 2015): Meedenken over onderwijs2032? Dat begint bij een visie en eindigt, misschien,
bij een curriculum.
- Gijs Verbeek (nivoz.nl, 25 augustus 2015): Lerarenkorps zet serieuze emancipatiestap.
- Gwen Teo (De Limburger, 26 maart 2015): Op weg naar groene vlag.
84 85

- Hanneke Keultjes (Algemeen Dagblad,12 februari 2015): Nooit huiswerk, maar.
- Heartsafe Kaatsheuvel (heartsafekaatsheuvel.nl, 20 april 2015): Hartstichting reikt petitie voor reanimatieonderwijs uit aan
Platform Onderwijs2032.
- Het Kompas (deweekkrant.nl, 21 mei 2015): Brainstorm onderwijs bij Boomgaard.
- Itie van den Berg (rvo.nl, oktober 2013): Ondernemend talent voor de toekomst. Over de positionering van ondernemend leren in het
primair onderwijs.
- Jan Fasen (volkskrant.nl, 22 juni 2015): Sander Dekker, geef ons experimenteerruimte.
- Jan Heijmans (denkspeeltuin.nl, 2015): Leiding geven aan het onderwijs van morgen.
- Janneke Dijke (Leidsch Dagblad, 7 mei 2015): Leids initiatief voor nieuwe leerlijn: Jezelf leren kennen tijdens schooltijd.
- Jasper Rijpma (trouw.nl, 5 februari 2015): Help leerlingen om te leren nuanceren.
- Jasper Rijpma (Van twaalf tot achttien, maart 2015): Samen op de schouders van reuzen.
- Jasper Rijpma (jasperrijpma.wordpress.com, 5 april 2015): Hollandse gezelligheid.
- Jelmer Evers (jelmerevers.nl, 2 september 2015): Wanneer gaan we staken.
- Jenneke Krüger (jennekekruger.wordpress.com, 5 mei 2015): Eindexamens anders en beter.
- Jeroen Spierings (jeroen-spierings.blogspot.nl, 20 juli 2015): Tijd voor verandering!
- Johannes Visser (decorrespondent.nl, 28 februari 2015): Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw.
- Julie de Widt-Bakker (blogs.microsoft.nl, 18 maart 2015): De School van de Toekomst, een eerste stap gezet.
- Kennisland (kl.nl, 2 april 2015): Programmeren in het onderwijs.
- Kennisnet (kennisnet.nl, 21 mei 2015): Bedrijven helpen scholen met bijbrengen 21e eeuwse vaardigheden.
- KNSTMPPN (knstmppn.com, 20 mei 2015): KNSTMPPN staat op het Onderwijsfestival2032.
- Lans Bovenberg en Marcel Canoy (23 juni 2015): Relaties als kern van de economie.
- Leerplein 055 (leerplein055.nl, 11 mei 2015): Neem deel op 28 mei aan het landelijk onderwijsdebat “Dialoog Ons Onderwijs 2032″.
- Leny van der Ham (onsonderwijs2032.nl, 19 mei 2015 ): 20-80learning: de mogelijkheid om onderwijs te ontsaaien!
- Lucas Westerbeek (volkskrant.nl, 20 februari 2015): Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken.
- Lynne S. Wolbert (onderwijsfilosofie.nl, 30 maart 2015): De kansen van kinderen op een florerend leven in relatie tot een toekomstgericht
curriculum.
- Manuela Bazen-Steenkamp (manuelasteenkamp.wordpress.com, 22 mei 2015): Ouderbetrokkenheid.
- Marieke Boon (oudersonderwijs.nl, 30 juni 2015): Ouders bieden hun inbreng aan dialoog #onderwijs2032 aan.
- Marijke Nijboer (romnieuws.nl, 2015): PO en VO Hoogvliet stemmen rekenonderwijs af. Een doorgaande lijn vanaf groep nul tot einde
schoolloopbaan. (Interview met Janneke Oudshoorn.)
- Martine van Huffelen (maakwerkvanonderwijs.nl, 1 september 2015): Laat docenten niet alléén hun eigen lesprogramma bedenken.
- Maud van Stiphout (maudvanstiphout.wordpress.com, 12 mei 2015): Kritisch nadenken
- Medicalfacts (medicalfacts.nl, 21 april 2015): Hartstichting reikt petitie voor reanimatieonderwijs uit aan Platform Onderwijs2032.
- Michelle Blom (michelleblom.wordpress.com, 16 maart 2015): Vak Bildung.
- M.J.Reiss en J. White (2013): An Aims-based Curriculum: The Significance of Human Flourishing for Schools.
- Nationale onderwijsgids (nationaleonderwijsgids.nl, 17 juli 2015): ‘Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector’.
- Nationale Zorggids (nationalezorggids.nl, 21 april 2015): Hartstichting reikt petitie voor reanimatieonderwijs uit.
- Nico Dullemans (verus.nl, juni 2015): Verus Verdiept: Gepersonaliseerd leren: een leerzame f(r)ictie.
- NPR (npr.org, 6 augustus 2014): Scientists Say Child’s Play Helps Build A Better Brain.
- Onderwijs Traineeship (onderwijstraineeship.nl, 3 juli 2015): Empathie als derde dimensie binnen het onderwijs.
- Petra van Haren (avs.nl, 2015): Passend onderwijs en curriculumontwikkeling.
- PrimaOnderwijs.nl (primaonderwijs.nl, zonder datum): Greetje van der Werf: ‘Onderwijs verbeteren, niet omgooien’.
- Regio Leidsche Rijn (regioleidscherijn.nl, 2 mei 2015): Ouderinitiatief Pantarijn en SPO organiseren de Nationale Ouderavond.
- Rene Kneyber (Trouw, 26 augustus 2015): Watertanden in Toronto.
- René Leverink (leverinktekst.nl, 12 februari 2015): Over Latijn, mindfulness en tienvingerig typen.
- René Leverink (leverinktekst.nl, 15 februari 2015): Wie wil er niet met een leraar trouwen?
- Riaan Lous (riaanlous.wordpress.com, 22 april 2015): Scholen voor de toekomst (3).
- Riaan Lous (riaanlous.wordpress.com, 16 mei 2015): Landelijk debat ons onderwijs 2032.
- Riaan Lous (riaanlous.wordpress.com, 28 mei 2015): Landelijk debat ons onderwijs 2032 (2).
- Richard Garner (Independent.co.uk, 20 maart 2015): Finland schools: Subjects scrapped and replaced with ‘topics’ as country reforms
its education system.
- Rik Kuiper (volkskrant.nl, 20 maart 2015): Diploma op maat beter voor scholier. (Interview met VO-raadvoorzitter Paul Rosenmöller.)
- Samenwerkende Gezondheidsfondsen (gezondheidsfondsen.nl, 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
- Sylvia Bakker (prodico2.wordpress.com, 25 februari 2015): Leraar zijn in #onderwijs2032.
- Techniekpact (techniekpact.nl, 4 juni 2015): Rinda den Besten: Op ontdekkingsreis naar de toekomst.
- Verbond van Verzekeraars (verzekeraars.nl, 12 mei 2015): Dialoog: financiële educatie op het lesrooster?
- Vives Onderwijsinnovatie en ICT (vives.nl, 4 juni 2015): ‘ICT is even belangrijk als rekenen en taal’.
- Vincent Everts (vincenteverts.nl, 29 mei 2015): Mijn kijk op de toekomst van het onderwijs tot 2032.
- White, J. (2011): Exploring Well-Being in Schools: A Guide to Making Children’s Lives More Fulfilling. (p 129-131).
- Wijzer in Geldzaken (www.wijzeringeldzaken.nl, 6 maart 2015) en Eufin Financieel Nieuws (eufin.nl, 7 maart 2015): Scholen in de
startblokken voor Week van het geld 2015.
- Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 15 juni 2015): Wijzer in geldzaken adviseert platform Onderwijs2032 over
onderwijsprogramma.
- Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 22 mei 2015): Koningin Máxima bij bijeenkomst ‘Financiële vaardigheden in het
toekomstig onderwijs’.
- Willem Vermeend en Rick van der Ploeg (telegraaf.nl, 15 februari 2015): Onderwijs moet op de schop.
- WRR (wrr.nl, 2015): Toekomst van Werk.
Ingezonden stukken
- 3TU.Federatie (9 juli 2015): STEM in #Onderwijs2032.
- Academy 4 life (2015): Antwoord Academy 4 life op de vragen van platform ons onderwijs2032.
- Alberta Government (education.alberta.ca, zonder datum): Overview of Alberta’s Education System. Kindergarten to Grade 12.
- Alberta Government (education.alberta.ca, 26 maart 2014): What will future programs of study mean for teachers?
- Amnesty International: Human Rights Friendly Schools. Transforming school communities through rights education.
- Andrea de Winter (Universitair Medisch Centrum Groningen) (januari 2015): Integreer het thema gezondheid in het
onderwijscurriculum.
86 87

- Anna Kelder, Milly Verburg, Peter Junior Nafzger en Fleur Schoenmakers (Universiteit Utrecht) (30 juni 2015): Maatschappelijke
toerusting in het voortgezet onderwijs.
- Anne de Klerk (Universiteit Utrecht) (2 juli 2015): 21e eeuwse vaardigheden in de UU Graduate School of Teaching. PGO 2 –
Onderzoek in de school.
- Anne Marlijn Hauserer, Joke Hellemans en Eline Snel (2015): Kinderen schrijven over Mindfulness.
- Annemieke Huisingh (26 juni 2015): KNAW/Reggio Emilia.
- Anniek van Anraad, Jolanda Cuijpers, Lisanne de Gelder, e.a. (onafhankelijke redactie van twaalf leraren) (onderwijsinspectie.nl,
april 2015): De Staat van de Leraar 2015.
- Harrie Eijkelhof (Universiteit Utrecht) (1 mei 2015): Inbreng van onderwijstrainees in Onderwijs2032 n.a.v. serie masterclasses Curriculum
Design.
- Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (juli 2015): Samen voor onze veiligheid in 2032. Eerste hulp, waaronder
reanimatie structureel in het voortgezet onderwijs.
- Hartstichting (2015): Reanimatieonderwijs op school.
- Heleen Florijn, Ivo Siebum, Eden Lutz, e.a. (vijftien po, vo en mbo-leerlingen) (onderwijsinspectie.nl, 2015): De Staat van de
Leerling 2015.
- Henriëtte Prast (zonder datum): Zin en onzin van pensioencommunicatie.
- Barbara Koppe en Patty Selanno (2015): Innovativiteit door Creativiteit.
- Barbara Oomen (University College Roosevelt, Universiteit Utrecht) (Studium Generale Bundel ‘In de schoolbanken’, maart
2015): Mensenrechten in het onderwijs: van ‘extra’ naar ‘essentie’.
- Ben Ale, Jan van Belzen, Peter Boorsma, Frederic Bouder, Robert Geerts, Paul Gelton, Theo Kocken, Genserik Reniers, Charles
Vlek, Baruch Fischhoff, Ragnar Lofstedt, Anne Michiels van Kessenich (april 2015): Brief aan het Platform Onderwijs 2032.
- Bureau ICE (juni 2015): Anders toetsen: van afrekenen naar groeien.
- Center for curriculum redesign (februari 2015): Character Education for the 21th century: What should students learn?
- Centrum Kinderfilosofie Nederland (zonder datum): Denken maakt sterk.
- Centrum Kinderfilosofie Nederland (kinderfilosofie.nl, 15 juli 2015): Filosoferen met kinderen en jongeren – de nieuwe speeltuin.
- Ger de Böck (16 april 2015): Artikel over onderwijs in Nederland.
- College voor de Rechten van de Mens (juli 2015): Mensenrechten op school.
- Cyber Security Raad (25 augustus 2015): Conceptadvies van de Cyber Security Raad aan de staatssecretarissen van Veiligheid en
Justitie en Onderwijs en Wetenschap inzake cybersecurity in het onderwijs en het bedrijfsleven.
- Dick Wijte (Centrum voor katholiek onderwijs) (nksr.nl, 2015): Onderwijs in 2032, een katholieke visie.
- Dolf van den Berg (mei 2015): Herstel van de pedagogische dimensie in de ontwikkeling van mens en wereld.
- De Reformatische School (DRS Magazine, mei 2015): Themanummer 2032: Heeft het christelijk onderwijs toekomst?
- EDventure (edventure.nl, juni 2015): Landelijk debat ‘Ons Onderwijs 2032’ 28 mei 2015.
- EP-Nuffic (europeesplatform.nl, 2015): Internationalisering in het curriculum van de toekomst.
- Erna Molijn-van der Duim (3 april 2015): Een toekomst voor kinderen.
- Evert Bisschop Boele (Prins Claus Conservatorium, Hanzehogeschool Groningen) (hanze.nl, 25 juni 2014): De muzikale ander.
- EYE, community Filmdocenten en vertegenwoordigers filmindustrie (20 juli 2015): Film in het curriculum.
- Fedor van Berkel, Sophie van Laarhoven, Cathelijn ten Kate, Eline Westbeek (juni 2015): Kennis voor leren en werk: 21ste-eeuwsvaardigheden.
Onderzoek naar de relatie tussen beschikken over vaardigheden en het gevoel sterk te staan op de arbeidsmarkt.
- Femke Krijger (26 juni 2015): Identi-tijd op school. Doorlopende leerlijn met aandacht voor zelfbewustzijn, lichaamsbewustzijn en
sociaal bewustzijn.
- Financial Literacy Education (juni 2013): Financial education and behavior formation. Large-scale experimental evidence from Brazil.
- Fiona Ang (30 maart 2015): De praktische toepassing van mensenrechteneducatie (MRE).
- Floor den Hartog, Nienke Nijboer, Daniël Nuijten en Roos van Rijn (Universiteit Utrecht) (30 juni 2015): Persoonsvorming in het
onderwijs. Een kwantitatief onderzoek naar de samenhang tussen ervaren persoonsvorming en het zelfvertrouwen in de positie op de
toekomstige arbeidsmarkt.
- Frans Kusters (20 juni 2015): Duurzaam onderwijs heeft geluk als doel.
- Fred Ottenhof (30 april 2015): Vormgeving VO 2032.
- Frederike de Jong in samenwerking met NIVOZ (2015): Ethische ontwikkeling.
- Ilse ten Brink, Maxime Broekhuizen, Maurits Grievink, Clous Holleman en Wouter Ypma (Universiteit Utrecht) (juni 2015): VENI,
VISIE, VICI. Het onderwijs van de toekomst door de ogen van ouders en young professionals.
- Itie van den Berg (2010): Ondernemend leren met moderne media.
- Itie van den Berg (2013): Ondernemende kinderen op komst! Leren ondernemen in het basisonderwijs.
- Janita Veenema (26 mei 2015): Leer een kind eerst om te voelen: daarna kan het leren.
- J. Teunissen (22 maart 2015): Brief aan het Platform Onderwijs 2032, burgerschapsvorming.
- Jenneke Krüger (2014): Actoren en factoren achter het wiskundecurriculum sinds 1600.
- Jenneke Krüger (2015): De rol van eindexamens in het onderwijs.
- Jeroen Louis (TU Delft) (13 mei 2013): Leren 3.0. Naar een herontwerp van onderwijs.
- Jindra Divis (EP-Nuffic) (13 juli 2015): Brief aan het Platform Onderwijs2032.
- John Helgers (9 juni 2015): Gerichter werken.
- Joop van der Schee (Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap) (30 januari 2014): Brief aan de Onderwijsraad.
- Joost Ramaer (2015): Ieder kind is anders. Onderwijsvernieuwing op de ‘iPad-scholen’.
- Joyce Rommelaar (Jong Ondernemen) en Nicoline Breed (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) (juli 2015): Ondernemend
onderwijs. Uitgangspunt voor het onderwijs van de toekomst.
- Karen Wessels (9 maart 2015): Van de lastigste klas tot de leukste klas van school.
- Kennisnet (archief.kenniset.nl, 2015): Scholen om van te leren.
- KNAW en Academie voor de Kunsten (8 juni 2015): Kernpunten expertbijeenkomsten Het nieuwsgierige kind. Leren wat je moet doen
als je niet weet wat te doen.
- Koeno Gravemeijer (4 februari 2015): Rekenen-wiskundeonderwijs dat leerlingen voorbereidt op hun toekomst.
- Koeno Gravemeijer (7 maart 2014): Rekenen-wiskunde in de 21st Century.
- Kok van der Meer (11 maart 2015): Onderwijs 2032.
- Kok van der Meer (17 april 2015): de rol/plaats van ouders in het curriculum.
- Kok van der Meer (5 mei 2015): Een nieuw onderwerp.
- Kok van der Meer, Zo Kinderopvang & Bso in de regio’s Haaglanden, West-Brabant en Zeeland en KomKids in Schiedam (11
maart 2015): Ons Onderwijs 2032.
- Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (30 januari 2014): Curriculum van de toekomst. (Brief aan de Onderwijsraad.)
- Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, Hetty Klavers en Joop van der Schee (namens de Stuurgroep Watereducatie)
(7 april 2015): Brief aan mevrouw Bussemaker.
- Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (30 juni 2015): Bijdrage vakvereniging KNAG aan Onderwijs2032.
- Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, Koninklijk Wiskundig Genootschap, Nederlands Instituut voor Biologie, Nederlandse
Natuurkundige Vereniging, Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen en Nederlandse
Vereniging van Wiskundeleraren, gezamenlijk verenigd in de Stichting Innovatie van Onderwijs in Bètawetenschappen en
Technologie (IOBT) (mei 2015): Visie op het Bèta-curriculum. Bijdrage aan de dialoog Onderwijs2032.
- Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 juni 2015): Lichamelijke Opvoeding in #OnsOnderwijs2032. Een bijdrage
aan de dialoog van de Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding.
- Kunsten ’92 en de Federatie Cultuur (20 juli 2015): Brief aan de heer Schnabel, Platform Onderwijs2032.
88 89

- Landelijk Actie Komitee Scholieren (laks.nl, juni 2015): Scholierencongressen. Eindrapportage 2014-2015.
- Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (januari 2015): Cultuur in de kanteling. Strategische Verkenning cultuureducatie
en actieve cultuurparticipatie (2017-2020).
- Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (juli 2015): Visie op cultuureducatie in het funderend onderwijs. Inbreng
LKCA nationale discussie #Onderwijs2032.
- Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst: Factsheet onderzoek muziekonderwijs.
- Landelijk netwerk voor Taalspecialisten en het Landelijk netwerk voor Taalcoördinatoren (11 juni 2015): Discussietafel
Taalonderwijs #onderwijs2032. In gesprek over de inhoud van het taalonderwijs van de toekomst.
- Liesbeth Hermans (2014): B.S. De Maalstroom. Het hoofd boven water in het basisonderwijs.
- Liza Neto Gomes de Almeida (22 januari 2015): iSchool: Digitale schoolbeleving. Kwalitatief onderzoek naar de schoolbeleving van
leerlingen van Steve Jobsschool ‘de Ontplooiing’: een school die volgens de principes van het nieuwe leren en met tablets werkt.
- Map Schepers (Hanzehogeschool Groningen) (2015): De werkelijkheid van Oost Groningen. Onderwijs vanuit ónze werkelijkheid.
- Marie Wernham (Child Rights Education Consultant, UNICEF Advocacy) (30 maart 2015): The importance of child rights education:
Presentation to the Dutch parliament.
- Marije Ravelli (7 april 2015): Betere websites voor basisscholen.
- Mark Romme (17 november 2014): Onderwijs2032 door de ogen van een STUDENT.
- Markus Altena Davidsen (24-25 september 2015): Middelbaar Onderwijs en HBO. Discussiestuk NAR-bijeenkomst.
- Martijn van Leipsig (maart 2015): Humaniteit als competentie.
- Maud Geboers (Vives Onderwijsinnovatie en ICT, maart 2015): Pabostudenten aan het woord over het onderwijs van de toekomst.
- MBO Raad (31 maart 2015): Voorbereidend beroepsonderwijs. Pleidooi tegen vroegselectie in het onderwijs.
- MBO Raad, Nederlandse Raad voor Training en Opleiding (NRTO) en Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) (april 2015):
10 bouwstenen voor een toekomstbestendig MBO.
- MBO Raad (april 2015): Het mbo in 2025. Manifest voor de toekomst van het middelbaar beroepsonderwijs. Agenda van de
mbo-scholen, verenigd in de MBO raad. (Met brief aan Paul Schnabel van 8 september 2015.)
- MBO Raad (8 september 2015): MBO 2025. (Brief aan Paul Schnabel.)
- McKinsey & Company en partners (namensnederland.nl, juli 2015): Namens Nederland: resultaten. Uitslag online enquête.
- Mediawijzer.net (7 juli 2015): Whitepaper Mediawijsheid. De meerwaarde van mediawijsheid voor het onderwijs van de toekomst.
- Mediawijzer.net (mediawijzer.net, november 2014): Manifest Recht op Mediawijsheid.
- Méér Muziek in de Klas (juli 2015): Notitie #onderwijs2032.
- Monique Fischer (arno.uvt.nl, 12 maart 2015): Masterthesis: Bildung op de Nederlandse basisscholen anno 2015.
- Naturalis Biodiversity Center (2015): De Big Five van Educatie. Leren bij Naturalis Biodiversity Center.
- Nederlandse Taalunie (2015): Vaart met taalvaardigheid. Nederlands in het hoger onderwijs.
- Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (22 maart 2015): Burgerschapsvorming.
- NEMO Science Center (1 april 2015): Notitie Onderwijs 2032.
- Netwerk SOVO en Verenigde Bijzondere Scholen (VBS) (2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs 2032.
- Netwerk van Wetenschapsmusea en Science Centra (VSC), Windesheim Flevoland & Naturalis (Marjelle van Hoorn, Hanno
van Keulen & Yuri Matteman): White Paper Onderwijs2032 ‘Leren waar nieuwsgierigheid ontstaat’.MOgroep, Maatschappelijke
ontwikkeling voor iedereen (augustus 2015): Voor als je anders bent.Nibud (nibud.nl, 2015): Mbo’ers in geldzaken 2015. Financiële
situatie en gedrag van mbo-studenten.
- Nibud en Stichting Weet Wat Je Besteedt (WWJB) (wwjb.org, september 2013): MoneyMindsets van Scholieren. Houding en gedrag
van scholieren in geldzaken.
- Nico Cordewener (2015): Inzichten Onderwijs.
- NJR (21 juli 2015): Visie NJR Onderwijs2032.
- NJR, Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) en Jongerenvertegenwoordigers Europese Zaken (2015): Europa in de klas.
Onderwijs over Europa en Europese politiek in het VO en het MBO.
- NOC*NSF, Vereniging Sport en Gemeenten, Nederlands Instituut voor Sport & Bewegen (2015): Voor Onderwijs2032 is bewegen
en sport dé brug naar effectiever leren, gezondheid en maatschappij!
- NPHF Federatie voor Gezondheid (3 juni 2015): Pleidooi voor gezondheidsvaardigheden in het curriculum van het basis- en voortgezet
onderwijs.
- Odile Nijenhuis (27 augustus 2015): Beperkingen inrichtingsbesluit WVO voor kinderen met B-profiel.
- Ouders&onderwijs (oudersonderwijs.nl, 2015): Kernboodschap ouders #onderwijs2032.
- Paul Micolo (Canitiem) (2015): Module voor excellente studenten van het Honours Programma van de TU Delft.
- Peter van der Poel (11 juni 2015): De leerling centraal.
- Peter Verleg en Jan Heijmans (Katholieke Pabo Zwolle) (kpz.nl, zonder datum): Het mooie van onderwijs is dat het iedere dag
opnieuw gemaakt wordt. (Enkele prikkelende gedachten over de leraar basisonderwijs en de lerarenagenda.)
- Pieter Hogenbirk (2 juni 2015): Ruimte voor het onderwijs kan niet wachten tot 2032.
- Platform Leraar2032 (onderwijscoöperatie.nl, juni 2015): In het curriculum toont zich de meester! Over curriculumdynamiek en
democratische professionalisering [manifest leraar #2032].
- Platform Mensenrechteneducatie (PMRE) (6 juli 2015): Input Platform Mensenrechteneducatie t.b.v. #onderwijs2032. Richt het
primair en secundair onderwijs in volgens de mensenrechtenbenadering.
- Platform Opleiding, Onderwijs en Organisatie B.V. (PLATO, Universiteit Leiden) in samenwerking met Ockham IPS (december
2014): Arbeidsmarkt voor Cyber Security Professionals. Onderzoek in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatie
Centrum (WODC) Ministerie van Veiligheid en Justitie.
- Platform Taalgericht Vakonderwijs (2 april 2015): Brief aan Platform Onderwijs2032.
- PO-raad en Platform Bèta Techniek (platformbetatechniek.nl, 2015): Onderwijs2032. Nieuwsgierig en vindingrijk.
- PricewaterhouseCoopers (PwC) (februari 2015): Vandaag werken aan (je) nieuwe talenten van morgen. De toekomst van het onderwijs
vanuit een breed perspectief - een eerste aanzet.
- PricewaterhouseCoopers (PwC) (juli 2015): Onderwijs voor de toekomstige arbeidsmarkt. Rondetafelgesprekken over de toekomst
van de arbeidsmarkt.
- Programma DuurzaamDoor (duurzaamdoor.nl, juli 2015): Ik, wij en de wereld. Whitepaper Natuur, Milieu, Duurzaamheid en
Onderwijs.
- Raad voor Cultuur (april 2015): Agenda cultuur 2017-2020 en verder.
- Raad voor Volksgezondheid & Zorg, Raden voor de leefomgeving en infrastructuur, Raad voor dierenaangelegenheden (2012):
De mens centraal? Ethische dilemma’s bij gezondheidsbeleid met goede zorg voor dier en natuur.
- Reyer Ploeg: Paardenbreedten. Cultuureducatie met kwaliteit.
- Rick Kastelein en Leonie Kaspers (leerlingen 6 VWO) (6 maart 2015): Het basisonderwijs. (Profielwerkstuk.)
- Rob Bartels (Universiteit Utrecht) (2013): Democratie leren door filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool. (Proefschrift.)
- Robbert Dijkgraaf, Jos Benschop, Ineke Braakman, e.a. (2013): Chemistry & Physics: Fundamental For Our Future. Vision Paper
2025.
- Robbin Hoogstraten (18 juni 2015): Van ‘2 guys in a garage’ naar onderwijsrevolutionairen.
- Roel in ’t Veld (red.) (kwaliteitvanonderwijs.nl, 2015): De echte dingen. Essays over de kwaliteit van onderwijs.
- Samenwerkende Gezondheidsfondsen (SGF) (gezondheidsfondsen.nl. 3 juni 2015): Gezond op school, dat is toch heel gewoon!
- Sardes en Oberon (juli 2015) Monitor cultuuronderwijs voortgezet onderwijs 2015.
- Sardes Special nr. 16 (april 2015): Werken aan 21ste-eeuwse vaardigheden.
- SGP-jongeren (juni 2015): #Onderwijs2032. De visie van SGP-jongeren over de toekomst van het onderwijs uiteengezet.
- SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel A: Generieke trendanalyse.
- SLO (SLO, 2015): Curriculumspiegel 2015 Deel B: Vakspecifieke trendanalyse.
90 91

- SLO (downloads.slo.nl, januari 2015): CRRCLM. Magazine over onderwijs & curriculumontwikkeling.
- Sociaal-Economische Raad (16 februari 2015): Discussiepaper skills van de toekomst.
- Sociaal-Economische Raad (ser.nl, 29 juni 2015): Leren in het funderend onderwijs van de toekomst.
- Stichting Cinekid (14 juli 2015): Living in Media. Media in het kinderleven: onderwijs in transitie.
- Stichting DHPA (4 juni 2015): Onderwijs moet beter aansluiten op ICT-sector. Het bedrijfsleven en de overheid in debat op DHPA
Techday.
- Stichting Emergo (24 juni 2015): Module voor jongeren. Leren over leren.
- Stichting Internationaal Onderwijs (SIO) (1 juni 2015): Memo ten behoeve van Platform Onderwijs2032.
- Stichting Kennisnet (2015): Vier in balans monitor 2015. Inzet en opbrengsten van ICT in het onderwijs.
- Stichting Kennisnet in samenwerking met Mediawijzer.net (kennisnet.nl, 2015): Monitor Jeugd en Media 2015.
- Stichting Kinderfilosofie Nederland (2014): Heel jong Nederland professioneel laten filosoferen... Meerjarenplan 2014-2018.
- Stichting Platforms VMBO (SPV) en Sardes (20 januari 2015): Gepersonaliseerd leren voor leerlingen en docenten. Congrespaper bij
het vmbo-congres op 20 januari 2015.
- Stichting VDKV (2015): Wat gaat er fundamenteel mis in het onderwijs?
- Stichting voor Werkende Ouders (2 juni 2015): Brief aan staatssecretaris Sander Dekker.
- Stuurgroep Gezonde School (PO-Raad, VO-raad, MBO Raad, GGD GHOR Nederland, de landelijke thema-instituten (LOT-i),
de Samenwerkende Gezondheidsfondsen (SGF) en het RIVM (Centrum Gezond Leven)) (allesisgezondheid.nl, 2015):
Gezond #Onderwijs2032, een advies!
- Themaboek Praxisbulletin (2015): Topstukken.
- Werkgroep Voedselvaardigheden (onder voorzitterschap van Alexander Rinnooy Kan) (3 juni 2015): Voedselvaardigheden op
school.
- Wijzer in Geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, november 2014): Onderzoek - Financiële Educatie & Ondernemerschap in het VMBO.
- Wijzer in geldzaken (wijzeringeldzaken.nl, 2015): Position paper. Financiële vaardigheden in het curriculum.
- Wijzer in Geldzaken (2015): Bijlage position paper – Onderzoeken en rapporten over financiële educatie.
- Wim van den Doel (namens de decanen van de Geesteswetenschappelijke en Letterenfaculteiten en de stuurgroep
Vakdidactiek) (8 juli 2015): Brief DLG aan Platform Onderwijs 2032.
- Wolfert Tweetalig, Rotterdam (deidealewolfert.wordpress.com, 2015): De ideale Wolfert.
Bijeenkomsten
Gedurende de onderzoeksperiode zijn er ruim 150 bijeenkomsten, activiteiten, congressen en debatten georganiseerd over het
onderwijs van de toekomst. Leerlingen, leraren, ouders, bestuurders, wetenschappers, vertegenwoordigers van maatschappelijke
en culturele organisaties en het bedrijfsleven hebben hun stem laten horen en gingen met elkaar en het Platform in gesprek. Op
basis van een groot deel van de activiteiten en gesprekken zijn inhoudelijke documenten opgesteld die we in deze analyse als
‘ingezonden stuk’ hebben meegenomen. Ook de input vanuit de overige bijeenkomsten vormde een belangrijke bron. Een overzicht
van alle bijeenkomsten en gesprekken is te vinden in de interactieve tijdlijn van het Platform Onderwijs2032 op onsonderwijs2032.nl/tijdlijn.
- UNESCO-scholennetwerk (27 mei 2014): Hoe wij Internationalisering zien; een bijdrage van de UNESCO scholen.
- Unie van Waterschappen (27 augustus 2015): Advies Stuurgroep Watereducatie Onderwijs2032.
- United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (2007): Philosophy, a school of freedom. Teaching philosophy and
learning to philosophize. Status and prospects.
- Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) (oktober 2014): Healthy Literacy - kernpunten.
- Universiteit Twente (College van Bestuur) (13 juli 2015): Bijdrage aan dialoog Platform Onderwijs2032.
- Ursie Lambrechts (Taskforce Museumeducatie) en Siebe Weide (Museumvereniging) (23 augustus 2015): Kern zienswijze
Museumvereniging en Taskforce Museumvereniging.
Dialoogsite
Voor de analyse van de dialoog zijn ook alle bijdragen op de dialoogpagina gebruikt. Deze vindt u op www.onsonderwijs2032.nl.
- VBS, Vereniging van Vrijescholen, De Freinet Beweging, Nederlandse Dalton Vereniging (NDV), De Nederlandse Jenaplan Vereniging
(NJPV), De Nederlandse Montessori Vereniging (NMV), De Vereniging voor Funderend Onderwijs (VFS), OGO-Academie,
Iederwijs, Democratisch Onderwijs, stichting van de WVO tot Bevordering van Vernieuwing en Opvoeding Onderwijs en Maatschappij,
Lectoraat Vernieuwingsonderwijs (montessori.nl, 11 juli 2015): Manifest #vernieuwingsonderwijs2032.
- Veilig Verkeer Nederland (7 juli 2015): Ons Onderwijs 2032. Verkeerseducatie als belangrijke oefenplaats voor burgerschap.
- Veilig Verkeer Nederland (vvn.nl, 2015): VVN Leerplan voor verkeerseducatie in het basisonderwijs.
- VBS (vbs.nl, zonder datum): Onderwijs in transitie. Speel met VBS verantwoord in op het onderwijs van overmorgen.
- Vereniging Onderwijs Kunst en Cultuur (VONKC) (8 juli 2015): Ons Onderwijs #2032.
- Vereniging tot Bevordering van Schoolonderwijs op Gereformeerde Grondslag (VBSO) (26 maart 2015): Reactie onderwijs 2032.
- Vereniging van Vrije Scholen (juli 2015): Visie #vrijeschoolonderwijs2032.
- Verus (verus.nl, zonder datum): Verus voor goed onderwijs.
- VNO-NCW-MKB commissie voor ICT (24 september 2015): De inbreng van VNO-NCW-MKB-commissie voor ICT in de Malietoren met
Ab vd Touw en Theo Douma.
- VO-raad (2015): Het onderwijs van de toekomst staat midden in de samenleving. Bijdrage van de VO-raad aan de discussie over het
curriculum 2032.
92 93