Adhyātmarāmāyaṇe’pāṇinīya– prayogāṇāṃ Vimarśaḥ
JR1981PhDThesis
JR1981PhDThesis
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Adhyātmarāmāyaṇe’pāṇinīya–</strong><br />
<strong>prayogāṇāṃ</strong> <strong>Vimarśaḥ</strong><br />
Ācārya Giridharalāla Miśra Prajñācakṣu<br />
known later as<br />
Jagadguru Rāmānandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya<br />
Edited with notes by<br />
Nityānanda Miśra
२०३८तमे वैमेऽे सूणानसंृ तिविवालय<br />
िवावािरिधः (पीएच ् .डी.) इुपाधये ुतः शोधबः<br />
अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />
णेतारः<br />
पदवामाणपारावारीणाः षशनपरमवीणाः सनातनधमसंरणधुरीणाः<br />
आचायिगिरधरलालिमाः ाचुषः<br />
(तुयामे जग ुरामानाचायािमरामभाचायाः इित ाताः)<br />
स च िवमश गौतमायेन िपपरागौतमाममूलकेन पिडतगायीभूषणिमसूनुना<br />
िनानिमेण<br />
यथामित सािदत उरणमूलनामोकसािटणीियािभः संविधत
काशकः<br />
ीतुलसीपीठसेवाासः<br />
िचकू टः, सतनाजनपदः, मदेशः, भारतम ्<br />
तृतीयसणकीयसंरणम ्<br />
िवजयदशमी, िवमाः २०७१<br />
(October 22, 2015)<br />
© सवािधकारः<br />
णेतृसादकायः<br />
Cover art created using two images. The first image is of a<br />
manuscript of the work Śābdabodha (MS Add.2464) available from<br />
the UCDL website under http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-ADD-<br />
02464/1. The second image is that of a painting from Himachal<br />
Pradesh (1775-1800) titled as ‘Rama’s Court, Folio from a Ramayana<br />
(Adventures of Rama)’ available from the LACMA website under<br />
http://collections.lacma.org/node/198599.<br />
पुकािानम ्<br />
http://www.jagadgururambhadracharya.org<br />
अरसंयोजकः<br />
िनानिमः<br />
Typeset in XƎL A TEX using XƎTEX engine version 0.9998.
अनुमिणका<br />
सादकीयम ् १<br />
पिरचयः ११<br />
कतृजीवनवृम ् १९<br />
आचायचरणानां िवदावली २७<br />
शिवाचः २९<br />
शंसा ३७<br />
आलोकनम ् ३९<br />
आभारदशनम ् ४१<br />
मलाचरणम ् ४५<br />
ावना ४७<br />
१ सिकारकसमासकरणम ् १२५<br />
थमः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२७<br />
बालकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२७<br />
अयोाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १५९<br />
ितीयः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १८२<br />
अरयकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १८२<br />
िकिाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २०५<br />
सुरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२०<br />
युकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२१
उरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२७<br />
२ कृितकरणम ् २३१<br />
थमः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३१<br />
बालकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३१<br />
अयोाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५१<br />
ितीयः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७३<br />
अरयकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७३<br />
िकिाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २९२<br />
सुरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २९९<br />
युकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०१<br />
उरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०६<br />
३ धातुकरणम ् ३०९<br />
थमः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०९<br />
बालकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०९<br />
अयोाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३३९<br />
ितीयः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६९<br />
अरयकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६९<br />
िकिाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८०<br />
सुरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९०<br />
युकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९७<br />
उरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४०३<br />
सेतारसूची ४०७
सादकीयम ्<br />
शुाातोः कृ ां िणिच सिन यिङ वा नामजाोपसगा-<br />
ातोवा ितदं िवकरणिविधिभागमादेशकायः।<br />
कृ ाितां ितपदजनकााधयन ् सुिभिं<br />
ाकुवन ् सवशां जयित गुवरः ियााननेः॥<br />
Deriving the conjugational form (tiṅanta) and the<br />
‘‘<br />
form with a primary suffix (kṛdanta) using the rules of<br />
inserted conjugational affixes (vikaraṇa‐s) and the operations of<br />
augmentation (āgama) and substitution (ādeśa) in the natural<br />
(prakṛti), causative (ṇic), desiderative (san), or intensive (yaṅ)<br />
sense from an original root (dhātu), or from a denominative root<br />
(nāmadhātu), or from a root with a prefix (upasarga); [deriving]<br />
the form with a secondary suffix (taddhitānta) from a form with<br />
a primary suffix (kṛdanta); [and deriving] the inflected form<br />
(subanta) from a lemma (prātipadika)—thus explaining the entire<br />
scripture [of Vyākaraṇa]—the foremost Guru, one of whose<br />
eyes is the knowledge of the derivational process (prakriyā) [of<br />
Vyākaraṇa], is [ever] victorious.<br />
’’<br />
अााय सभाां सवरिचकृ ितं कठे दधानो<br />
ायान ् सवान ् िवजानन ् भरणहिरकृ तौ वां कीणम ् ।<br />
िसाान ् कािरकाथान ् फिणपितरचनाः कौडभायसारं<br />
चाणः शाबोधं जयित गुवरो दशनाननेः॥<br />
‘‘<br />
Having committed to His memory the Aṣṭādhyāyī,<br />
along with the work of Vararuci (the Vārttika‐s) and the
सादकीयम ्<br />
commentary (Mahābhāṣyam); specially knowing all the axioms<br />
(nyāya‐s), [the three books titled] Brahma, Vākya and Prakīrṇa<br />
in the work of Bhartṛhari (Vākyapadīyam), the principles<br />
(siddhānta‐s) [of Vyākaraṇa], the meanings of the kārikā‐s [in<br />
the Vaiyakaraṇasiddhāntakārikāḥ], the works of Nāgeśa, and<br />
the sāra (Vaiyākaraṇabhūṣaṇasāraḥ) of the noble Kauṇḍabhaṭṭa;<br />
and expounding on verbal cognition (śābdabodha)—the foremost<br />
Guru, one of whose eyes is the knowledge of the philosophy [of<br />
Vyākaraṇa], is [ever] victorious.<br />
’’<br />
This phenomenal work is the result of spontaneous dictation<br />
over only thirteen days by my Gurudeva, the polymath saint<br />
Jagadguru Rāmānandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya, earlier<br />
known as Ācārya Giridharalāla Miśra Prajñācakṣu.<br />
While<br />
Gurudeva and His life need no introduction, the events which<br />
led to the authoring of this work certainly deserve a mention.<br />
Gurudeva entered the academic world of Vārāṇasī in 1971, after<br />
four years of schooling in Jaunpur. He completed His bachelor’s<br />
(śāstrī) and master’s (ācārya) degrees from the Sampurnanand<br />
Sanskrit University in 1974 and 1976, respectively. In 1976,<br />
He was awarded the Chancellor’s gold medal, along with seven<br />
gold medals.<br />
He then registered for a doctoral (vidyāvāridhi<br />
or PhD) degree at the same university, but hardly spent any<br />
time on research over the next five years during which, as a<br />
wandering kathā artiste (kathāvācaka) and ascetic (tapasvī), He<br />
traversed across the length and breadth of northern and western<br />
India.<br />
In 1981, when Gurudeva wanted to be initiated as a<br />
virakta saṃnyāsī in the order (sampradāya) of Rāmānanda, one<br />
of His close associates suggested that He complete the task<br />
which He had set on five years ago before severing all ties of<br />
pūrvāśrama. Gurudeva then came to Vārāṇasī, and dictated this<br />
work over thirteen days, as I have heard from Him and His close<br />
२
सादकीयम ्<br />
associates.<br />
take much to believe.<br />
It may sound incredible to some, but it does not<br />
All one needs to do is to take a look<br />
at the endless literary output of Gurudeva consisting of more<br />
than one hundred books and innumerable articles, speeches,<br />
songs, and verses—and consider the fact that all of this comes<br />
from somebody who has been without eyesight since the age<br />
of two months and had no formal education till the age of<br />
seventeen.<br />
Although I was not born in 1981, I can attest to<br />
another such miraculous feat in December 2013 when Gurudeva<br />
authored a 300-page book—the Mūlārthabodhinī commentary<br />
on the Bhaktamāla of Gosvāmī Nārayaṇadāsa (Nābhājī)—in just<br />
sixteen hours of recording spread over nine days. 1<br />
Being a<br />
witness to this feat, I have no doubts that this PhD thesis<br />
was dictated by Gurudeva over thirteen days.<br />
On September<br />
24 1981, the thesis was examined by Paṇḍita Bhūpendrapati<br />
Tripāṭhī, the former Head of Department of Vyākaraṇa at the<br />
Sampurnanand Sanskrit University, and recommended for the<br />
viva voce examination. The signature of Paṇḍita Bhūpendrapati<br />
Tripāṭhī in green ink still adorns the first page of the typed<br />
manuscript.<br />
The thesis was then successfully defended in<br />
Sanskrit by Gurudeva in the viva voce examination where the<br />
examiners included stalwarts like Paṇḍita Kālikāprasāda Śukla<br />
and Paṇḍita Paṭṭābhirāma Śāstrī. 2<br />
I had read about this work in the bibliography of Gurudeva<br />
published in many books authored by Him, as well as in<br />
Svarṇayātrā, Gurudeva’s autobiographical account of His life till<br />
1 I co-edited the book. While proofreading, I listened to the complete<br />
recording twice. There was never a pause to think or reflect, and nobody<br />
recited or read the original text of the Bhaktamāla for Gurudeva during the<br />
recording.<br />
2 It is unfortunate that no recording of the session exists—technology was<br />
not as ubiquitous in India then as today. We all can only imagine what a<br />
wonderful treat for the ears it would have been to hear the conversations<br />
between the examiners and the researcher.<br />
३
सादकीयम ्<br />
the year 2000. I was very curious to read this work given its<br />
rather interesting title. I unsuccesfully tried to search for this<br />
work at the Citrakūṭa āśrama of Gurudeva during my several<br />
visits to the āśrama between 2009 to 2012. Nobody at the<br />
āśrama remembered where Gurudeva’s copy of the thesis was.<br />
In 2011, I tried to find it in the Rajkot āśrama of Gurudeva<br />
with no success. I had almost given up on my search and<br />
had decided to go to the Sampurnanand Sanskrit University,<br />
hoping against hope to procure this thirty-year old thesis, when<br />
fortunately, in the month of June 2012, I paid my first visit<br />
with my gurubhrātā Pavana Śarmā to Vasiṣṭhāyanam, Gurudeva’s<br />
āśrama at Haridvāra. There, while going through a stack of rare<br />
and old books, I found Gurudeva’s copy of the thesis—buried<br />
under many other books, and with a torn cover, weak binding,<br />
and yellow and brittle pages. I flipped through its pages and<br />
started reading—like a curious child, who has just learned the<br />
basics of linear algebra, going through derivations in the notes<br />
of Isaac Newton or Carl Friedrich Gauss. Though I had been<br />
teaching myself Vyākaraṇa since 2007, my five years of selflearning<br />
was cast away by reading a few lines of the thesis. So<br />
engrossed I was in the two or three derivations of the work that<br />
the typographic mistakes became invisible to me. After around<br />
five minutes, I could not read it any further—it was too much for<br />
me to understand. I put down the thesis and said to myself, “This<br />
work has to be published, else one day it may be lost forever.”<br />
Gurudeva kindly gave me the permission to take the thesis with<br />
me, and also gave His blessing to my wish. I feel His blessing is<br />
what has materialized as this editor’s note after three years.<br />
For those who work in the investment banking industry,<br />
time is a luxury they can rarely afford. The typed manuscript<br />
was full of errors—unfortunately the scribe and the typist did<br />
४
सादकीयम ्<br />
not have even basic knowledge of Sanskrit.<br />
Due to the many<br />
mistakes, I abandoned my idea of typing the work myself as it<br />
was too time-consuming. I decided to scan the book and posted<br />
a message on several mailing lists asking for help in data-entry. I<br />
was enthused by the several responses, some of them offering<br />
to work for free, that I received. 3<br />
One of the responses was<br />
from the Bangalore-based scholar Vedavāridhi Dr. P. Ramanujan,<br />
the āsthāna vidvān (assembly scholar) of the Ahobilamaṭha, an<br />
authority on the Kṛṣna Yajurveda’s Taittirīya Śākhā, and currently<br />
a member of the Second Sanskrit Commission. Dr. Ramanujan’s<br />
Parankushachar Institute of Vedic Studies (PIVS) is engaged in<br />
the digitization and publication of many Sanskrit works. Dr. K.<br />
S. Mukundan of the institute ably typed the work in a few months<br />
and Dr. Ramanujan did the first round of proofreading. I offer<br />
my fervent thanks to both Dr. Mukundan and Dr. Ramanujan<br />
without whose help this work would not have been published.<br />
Over the next few months, I proofread and edited the work,<br />
adding original verses of Adhyātma Rāmāyaṇa and citing the<br />
work’s around 1650 references in the process. Several members<br />
of the Bhāratīyavidvatpariṣad mailing list helped me trace the<br />
original sources of many citations, and I thank all of them. The<br />
first edition of the work was released online in HTML format in<br />
June 2013, one year after I had first seen the work. The second<br />
edition, which made many corrections, was released online in<br />
HTML format in October 2013.<br />
Although the second edition was complete and many<br />
typographic mistakes in the typed manuscript had been<br />
corrected, I was nevertheless not satisfied as I knew I had not<br />
3 And also amused by a self-proclaimed Sanskrit scholar who tried his<br />
best to fleece me by quoting a ludicrously high price. Frustrated with his<br />
repeated questioning on who I was engaging and how much I was paying,<br />
when I told him even esteemed scholars were quoting one-fourth of his rate,<br />
he responded nonchalantly, “That is very reasonable [sic].”<br />
५
सादकीयम ्<br />
understood the work and may had not done complete editorial<br />
justice to the work due to the lack of my understanding.<br />
addition, I knew that at some places words or sentences were<br />
missing in the manuscript, leading to a lack of continuity. The<br />
following words of Gosvāmī Tulasīdāsa in the Rāmacaritamānasa<br />
(1.30A-B) were echoing in my mind—<br />
म पुिन िनज गु सन सुनी कथा सो सूकरखेत।<br />
समुझी निहं तिस बालपन तब अित रहेउँ अचेत॥<br />
ोता बा यानिनिध कथा राम कै गूढ़।<br />
िकिम समुझ म जीव जड़ किल मल िसत िबमूढ़॥<br />
And then I heard the same kathā from my Guru at<br />
‘‘<br />
Vārāhakṣetra, but I could not understand it as I was extremly<br />
ignorant in that phase of childhood.<br />
In<br />
The kathā of Rāma is<br />
difficult to understand; the listeners and speakers are rich with<br />
knowledge. How could I, an especially foolish and unintelligent<br />
being seized by the vices of the Kali age, understand it?<br />
’’<br />
The answer came from what Tulasīdāsa had said next in the<br />
Rāmacaritamānasa (1.31.1)—<br />
तदिप कही गु बारिहं बारा। समुिझ परी क मित अनुसारा॥<br />
Still, the Guru narrated it again and again, and then I<br />
‘‘<br />
understood it somewhat, in accordance with my intellect.<br />
’’<br />
I decided to read the work, my edited version, again<br />
and again.<br />
After three iterations, I was confident of my<br />
understanding, and decided to publish a third edition with<br />
footnotes reflecting my insights. In addition, I decided that the<br />
this new edition would be typeset in XƎL A TEX. The typesetting<br />
was completed in December 2013, following which I started<br />
editing the work again.<br />
My understanding of grammatical<br />
process and philosophy increased manifold while editing the<br />
work second time, and I could successfully solve the derivations<br />
for the explanations.<br />
These derivations were also included as<br />
६
सादकीयम ्<br />
footnotes.<br />
The work on the third edition began in January<br />
2014 and was completed in February 2015, interrupted by<br />
another book of Gurudeva which I proofread, typeset and coedited;<br />
4 and my move from Hong Kong to Mumbai in July 2014.<br />
From February to August 2015, I was occupied with authoring,<br />
typesetting, designing, and publishing my first English book,<br />
Mahāvīrī: Hanumān-Cālīsā Demystified. 5<br />
This delayed the online<br />
publication of the third edition of this book, Adhyātmarāmāyaṇe’-<br />
pāṇinīya<strong>prayogāṇāṃ</strong> <strong>Vimarśaḥ</strong>.<br />
The text of the third edition with nearly 1,200 footnotes<br />
runs into nearly 375 pages now, as opposed to around 240 pages<br />
for the text of the first and second editions.<br />
The number of<br />
works cited in the second addition is close to 175 as opposed<br />
to 65 in the first and second editions. Hundreds of vyutpatti‐s<br />
(etymologies) and prakriyā‐s (derivations) have been included<br />
in footnotes.<br />
Most of the original text in this third edition is<br />
the same as that in the first and second editions except for<br />
orthographic and editorial corrections, and supplying the text<br />
missing from the manuscript after consultations with Gurudeva.<br />
Some minor additions have been made at some places following<br />
my discussions with Gurudeva regarding several usages and<br />
forms, in order to facilitate better understanding of the matter<br />
at hand.<br />
I am indebted to the many sources I have used for my<br />
understanding and editing of Gurudeva’s work.<br />
The Hindi<br />
commentaries on the Aṣtādhyāyi by Devaprakāśa Pātañjala and<br />
Paṇḍita Īśvaracandra (each in two volumes), the six-volume<br />
English commentary by Prof.<br />
Ramānātha Śarmā, and the<br />
three-volume Hindi commentary on the Laghusiddhāntakaumudī<br />
4 This book was the Mūlārthabodhinī commentary on the Bhaktamāla.<br />
5 The book is a translation and expansion, with notes, of the Mahāvīrī<br />
commentary on the Hanumān-Cālīsā by Gurudeva.<br />
७
सादकीयम ्<br />
by Ācārya Govindaprasāda Śarmā have been of invaluable<br />
help.<br />
Their focus on the derivational process of Pāṇinian<br />
grammar is remarkable. Puṣpā Dīkṣita’s Aṣṭādhyāyī Sahajabodha,<br />
T. R. Kṛṣṇācārya’s Bṛhaddhāturūpāvalī, and S. Rāmasubrahmaṇya<br />
Śāstrī’s Kṛdantarūpamālā have been especially helpful in<br />
understanding the third chapter (Dhātuprakaraṇam), arguably<br />
the most involved chapter of the work. 6<br />
The Kṛdantarūpamālā<br />
has also been helpful in understanding the second chapter<br />
(Kṛttaddhitaprakaraṇam). The Upasargārthacandrikā of Cārudeva<br />
Śāstrī is another work which I have found very useful. The Śabdakalpadrumaḥ<br />
and Vācaspatyam—possibly the greatest dictionaries<br />
ever written in any language—and the Amarakoṣa and its various<br />
commentaries (especially Vyākhyāsudhā) have been helpful for<br />
many etymologies, as has been Apte’s Sanskrit-Hindi dictionary.<br />
Comments and responses over emails from members of the<br />
Bhāratīyavidvatpariṣad mailing list and discussions over phone<br />
and email with Mātājī Puṣpā Dīkṣita, Prof. Ramānātha Śarmā,<br />
and Prof.<br />
George Cardona on specific forms and derivations<br />
have greatly benefitted my understanding.<br />
The meticulous<br />
proofreading by Dr. H. N. Bhat has helped correct several errors<br />
in the draft and add some more insightful footnotes. Lastly, I<br />
am indebted to all the traditional commentaries including the<br />
great Mahābhāṣya, the brilliant Kāśikā, the useful Nyāsa, the<br />
illuminating Siddhāntakaumudī, the delightful Bālamanoramā, the<br />
enlightening Tattvabodhinī, and the small yet illuminating Laghusiddhāntakaumudī.<br />
I cannot thank enough Prof. Mādhava Deśapāṇḍe, Devarṣi<br />
Kalānātha Śāstrī, Dr. Himāṃśu Poṭā, and Dr. Baladevānanda<br />
Sāgara for taking time out of their busy schedules to write<br />
6 I have heard that mastering verbal derivations is the most challenging<br />
part of Sanskrit grammar, and I can attest to the same—(s)he who can derive<br />
verbal forms can easily derive all other forms.<br />
८
सादकीयम ्<br />
praśasti‐s for this work. I offer special thanks to Śatāvadhāni<br />
R. Gaṇeśa for writing a citrakāvya praśasti in praise of Gurudeva.<br />
All these are exemplary scholars in the field of Sanskrit, and it is<br />
a privilege for me that they have adorned my first edited work<br />
in Sanskrit with their words. I shall be forever indebted to all of<br />
them.<br />
Before I end this note, I would like to offer thanks to my near<br />
and dear ones who made this work possible. The cooperation<br />
of my wife was indispensable in completion of the work—her<br />
support has always been present for the digitization and editing<br />
of Gurudeva’s works. My children Nilayā and Nirāmāya often<br />
made me get up from long sessions spent with my books and<br />
laptop, and return afresh to solve intricate derivations. My elder<br />
sister and her children were often troubled by my early morning<br />
and late night work on the this edition for nearly a month in<br />
Hong Kong, and were very kind to adjust. Relentless and selfless<br />
hard work is what my mother has taught me, not by her words<br />
but by her actions, and the same spirit kept me going during the<br />
editing. The genius of my father and his indomitable self-belief<br />
has been and will continue to be my inspiration. Lastly, the work<br />
is dedicated to my late grandparents, Śrīmatī Kausalyā Devī Miśra<br />
and Śrī Śrīgopāla Miśra, to whom I owe my love of all the three<br />
treasures of humans—literature (sāhitya), music (saṅgīta), and art<br />
(kalā).<br />
No part of this work would have been even conceivable<br />
without the divine grace of Gurudeva, the saint of our times and<br />
the personification of all of India’s traditional knowledge. I bow<br />
to His lotus-feet again and again for giving me this opportunity<br />
to serve Him and taking time out to adress doubts I had while<br />
editing the work.<br />
I respectfully offer this work to all scholars and students of<br />
९
सादकीयम ्<br />
Sanskrit grammar, and request them to excuse and point out any<br />
editorial mistakes that may have still remained. I summarize my<br />
humble effort as—<br />
रामभो िह जानाित रामभसरतीम ् ।<br />
रामभो िह जानाित रामभसरतीम ्॥<br />
तृ पयैव जानाित िनानः िचिचत ्॥<br />
Verily, [only] Rāmabhadrācārya understands the speech<br />
‘‘<br />
of the auspicious Rāma. Verily, [only] the auspicious<br />
Rāma understands the speech of Rāmabhadrācārya.<br />
By the<br />
divine grace of both, Nityānanda understands [the speech of<br />
Rāmabhadrācārya] here and there.<br />
’’<br />
Nityānanda Miśra<br />
Mumbai, August 22 2015<br />
१०
पिरचयः<br />
(English:<br />
Adhyātmarāmāyaṇe’pāṇinīya<strong>prayogāṇāṃ</strong><br />
<strong>Vimarśaḥ</strong><br />
Deliberation on non-Pāṇinian usages in the Adhyātma<br />
Rāmāyaṇa) is a comprehensive Sanskrit essay (nibandha) in<br />
around 50,000 words, authored in 1981 by my Gurudeva, Ācārya<br />
Giridharalāla Miśra Prajñācakṣu (known in his current Āśrama<br />
as Jagadguru Rāmanandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya). The<br />
work was spontaneously dictated by Gurudeva over only thirteen<br />
days in 1981.<br />
A disciple of Gurudeva, Dayāśaṅkara Pāṇdeya,<br />
was the scribe who took dictation from Gurudeva. The entire<br />
work was authored by Gurudeva without any book or references,<br />
with all the text of Adhyātma Rāmāyaṇa, Aṣṭādhyāyī, Mahābhāṣya<br />
and many other works in the memory (kaṇṭhastha) and all the<br />
Pāṇinian prakriyā‐s in the mind (buddhistha). At the end of the<br />
work, Gurudeva says—<br />
बुा ीगुपादपरजसा संशुया सादरं<br />
कृ ा लेखकमाशीलयशसं िशं िशशु ं राघवम।<br />
्<br />
बालो निवलोचनो िगिरधरः शान ् िवभााऽना<br />
बाित िनबमेतममलं तोषाय सीतापतेः॥<br />
Making the infant Rāma, his disciple endowed with moral<br />
‘‘<br />
conduct and fame, as the scribe, the child Giridhara, devoid<br />
of physical vision, after respectfully examining words with his<br />
intellect which was made especially pure by the pollen from<br />
the lotus-feet of the revered Guru, composed this work for the<br />
pleasure of the lord of Sītā.<br />
’’
पिरचयः<br />
The work was then typed and presented as a doctoral thesis<br />
(śodhaprabandha) at the Sampurnanand Sanskrit University, for<br />
which the degree of Vidyāvāridhi (Ph.D.) was conferred upon<br />
Gurudeva in 1981. The thesis was reviewed by the grammarian<br />
(vaiyākaraṇa) and epic-poet (mahākavi) Kālikāprasāda Śukla,<br />
who wrote the following verse in the Vasantatilakā metre to<br />
describe it—<br />
शोधबपिरशीलनतः समाायते मतिमदं मम युियुम ् ।<br />
शोधबमकरमधुतोऽयं िविमृयिवदं लभतािमदानीम ्॥<br />
My logical conclusion, that arises from having thoroughly<br />
‘‘<br />
examined the dissertation, is that he (Giridhara Miśra) is<br />
the bumblebee for the nectar of literary compositions for<br />
purification. May he now [effortlessly] obtain the praise and<br />
fame which is especially sought after by the learned.<br />
’’<br />
The work is divided into four parts—Prastāvanā, Sandhikārakasamāsaprakaraṇam,<br />
Kṛttaddhitaprakaraṇam, and Dhātuprakaraṇam.<br />
Prastāvanā:<br />
The introduction begins with tracing the<br />
tradition of Vyākaraṇa. A wide range of topics are first covered<br />
like nature of Veda, origin of Veda, apauruṣeyatā of Veda,<br />
vedatrayī and vedacatuṣṭayī, śruti and Veda, lakṣaṇa of vidhi and<br />
niṣedha, relation between śruti and smṛti, five sampradāya‐s based<br />
on smṛti‐s, five types of Vaiṣṇava upāsanā‐s, Vedānta, Purāṇa,<br />
Itihāsa, fourteen vidyā‐s including six darśana‐s, three types of<br />
āgama‐s and two types of mārga‐s, and the six vedāṅga‐s—the<br />
chief amongst which is Vyākaraṇa.<br />
Vyākaraṇa is stressed.<br />
Next, the importance of<br />
The nine vyākaraṇa‐s are mentioned,<br />
following which some unique aspects of Pāṇini’s grammar are<br />
discussed.<br />
The terms āpta and śiṣṭa are defined, along with<br />
generic definitions of śiṣṭaprayoga and sādhutva, which are to be<br />
followed by Vyākaraṇa and not the other way round. Sādhutva is<br />
१२
पिरचयः<br />
then redefined in the context of the prakriyā of Pāṇini’s grammar.<br />
Deeper insights going beyond the realm of grammar are arrived<br />
at from some sūtra‐s of Pāṇini. The essay then delves on sūtratva<br />
and lakṣaṇa of six types of sūtra‐s and their interplay is explained<br />
with the comprehensive example of iko yaṇaci (PS 6.1.77). This<br />
is followed by the position of works of Kātyāyana and Patañjali in<br />
the Vyākaraṇa tradition. Mahābhāṣya and its position is described<br />
in detail with examples. Following this, prakriyā and darśana—<br />
the two eyes of the Vyākaraṇa tradition—are described with<br />
the works of both, and the philosophy of Vyākaraṇa tradition<br />
is compared with that of other darśana‐s. Śābdbodha and śakti<br />
are then explained as per Vyākaraṇa. The relevance of Pāṇini’s<br />
grammar is discussed in the context of the Rāmāyaṇa tradition,<br />
including the Adhyātma Rāmāyaṇa. Some insights into the<br />
Rāmāyaṇa tradition from Pāṇini’s grammar are discussed, and<br />
all the fourteen Śiva Sūtra‐s are then interpreted in the context<br />
of Rāmāyaṇa. The question of seemingly non-Pāṇinian usages<br />
in śiṣṭaprayoga‐s, like those in Adhyātma Rāmāyaṇa, is raised.<br />
Gurudeva says that it is very much possible to explain all<br />
śiṣṭaprayoga‐s by Pāṇini’s grammar. After explaining the the<br />
relation between Vyākaraṇa and Adhyātma Rāmāyaṇa, the latter<br />
work is described in some detail. Adhyātma Rāmāyaṇa’s origin,<br />
poetic features, rasa‐s, nāyaka and its relevance and usefulness<br />
in the context of the Rāmāyaṇa tradition is discussed. The<br />
author stresses that since both Pāṇini’s grammar and Adhyātma<br />
Rāmāyaṇa come from Lord Śiva, there must be consistency<br />
(ekavākyatā) between the two. Gurudeva says that in the<br />
Adhyātma Rāmāyaṇa, there are 700-odd usages that “appear to<br />
be non-Pāṇinian.” Around half of these usages are examined and<br />
explained using the Pāṇinian framework (others being similar to<br />
those explained).<br />
१३
पिरचयः<br />
I. Sandhikārakasamāsaprakaraṇam: The first chapter<br />
is split into two parts and examines 140 sequential usages<br />
in the Adhyātma Rāmāyaṇa pertaining to sandhi, kāraka and<br />
samāsa. It begins with an insightful grammatical explanation of<br />
the compound Adhyātma Rāmāyaṇa. Quite often two or three<br />
solutions, and sometimes upto six or seven solutions in the<br />
Pāṇinian framework are given for the seemingly non-Pāṇinian<br />
forms.<br />
II. Kṛttaddhitaprakaraṇam: The second chapter is also<br />
split into two parts and examines 90 sequential usages in the<br />
Adhyātma Rāmāyaṇa pertaining to kṛt and taddhita affixes. Again,<br />
multiple Pāṇinian explanations are offered for many usages.<br />
IIII. Dhātuprakaraṇam: The third chapter explains 135<br />
sequential tiṅanta usages in the Adhyātma Rāmāyaṇa that are<br />
seemingly non-Pāṇinian. Mostly one and sometimes two or three<br />
explanations are offered in the Pāṇinian framework for these<br />
usages.<br />
Features<br />
Some unique features of the work include—<br />
1. Pāṇinian explanations of 365 seemingly non-Pāṇinian usages<br />
using various Pāṇinian sūtra‐s, vārttika‐s, kārikā‐s, niyama‐s,<br />
paribhāṣā‐s, and jñāpaka‐s, in accordance with traditional<br />
commentaries.<br />
2. More than 1500 citations from works of diverse fields, and<br />
many more from oral traditions. On including the editor’s<br />
footnotes and derivations in the third edition, there are more<br />
than 6500 citations from around 175 works.<br />
3. Śiva Sūtra‐s explained in the context of Rāmāyaṇa, with a<br />
Rāmāyaṇa-centric interpretation of each sūtra. This section<br />
of the work compares with the Nandikeśvara Kāśikā.<br />
१४
पिरचयः<br />
4. Hundreds of Pāṇinian prakriyā‐s, some abridged and some<br />
detailed. In the second addition, hundreds of complete<br />
Pāṇinian derivations are given in the editor’s footnotes,<br />
corresponding to the abridged and detailed derivations by<br />
the author.<br />
5. Lucid explanations of complex grammatical concepts.<br />
6. Vivid descriptions in poetic style, with some daṇḍakastyle<br />
samāsa‐s formed from several hundreds of words<br />
compounded together.<br />
7. Didactic approach with many counter-questions and doubts<br />
raised by nanu, na ca, et cetera, and all of them resolved in<br />
favour of the proposed solutions.<br />
8. Nyāya-styled lakṣaṇa‐s of many concepts, both grammatical<br />
and non-grammatical.<br />
9. Vaiyākaraṇa śābdabodha‐s of common terms (śruti, veda,<br />
anuśāsana, vyākaraṇa, et cetera) and involved grammatical<br />
usages (vāraṇārtha, karmamūlakasambandha, samāsa, śaiṣika-<br />
ṣaṣṭhī, tatkaroti usage, tadiva ācarati usage, tiṅanta usage from<br />
a pacādyajantakvibanta nāmadhātu, ṇijanta usage, svārtha-<br />
ṇijanta usage, vartamānasāmīpya usage, et cetera).<br />
10. Critical insights into many original verses of Adhyātma<br />
Rāmāyaṇa using traditional methods of interpretation. The<br />
work may be thought of as a mini-commentary on the<br />
Adhyātma Rāmāyaṇa.<br />
Besides satisfying scholars of Vyākaraṇa and the<br />
connoisseurs of Adhyātma Rāmāyaṇa, the work is very useful for<br />
students learning Pāṇini’s Vyākaraṇa. Having acquired all my<br />
limited learning in Sanskrit grammar exclusively from self-study<br />
(svādhyāya), I can personally attest to the extraordinary benefits<br />
the work offers for grammar students, especially those studying<br />
१५
पिरचयः<br />
by svādhyāya. Just like a picture is worth a thousand words,<br />
similarly a prakriyā is worth the understanding of tens of sūtra‐s,<br />
a grammatical insight is worth tens of such prakriyā‐s, and a<br />
śābdabodha is worth tens of such grammatical insights. The<br />
work—replete with prakriyā‐s, insights and śābdabodha‐s—offers<br />
a rare source of learning for students and scholars of Pāṇinian<br />
Vyākaraṇa.<br />
I am a quantitative analyst by profession, and Applied<br />
Statistics is one of my areas of work. From the viewpoint<br />
of Statistics, I see the Pāṇinian grammar as a parsinomious<br />
statistical model which Pāṇini formulated to explain the variation<br />
in the infinitely many śiṣṭa prayoga‐s which formed his dataset.<br />
No statistical model with finite predictors can explain all of<br />
the variation in an infinitely large dataset. Pāṇini’s model was<br />
the best model ever formulated for this purpose, and could<br />
account for a very large degree of variation. Vararuci’s vārttika‐s<br />
and Patañjali’s bhāṣya extended the model by introducing<br />
additional model complexity, and explaining further variation<br />
in the data of śiṣṭa prayoga‐s. All of these great grammarians<br />
were mathematicians, and I see them as statisticians since like<br />
Statistics, Sanskrit grammar also combines mathematics and<br />
philosophy—the two eyes of Sanskrit grammar being prakriyā<br />
(mathematical derivations) and darśana (philosophy). This work<br />
is also largely mathematical in nature, interpreting or extending<br />
Pāṇini’s model to explain the variation of śiṣṭa prayoga‐s seen in<br />
the Adhyātma Rāmāyaṇa. With this conclusion, I believe students<br />
and scholars of computational liguistics also stand to gain from<br />
the study of this work.<br />
The original work and the editor’s footnotes in the third<br />
edition (except for some citations) are entirely in Sanskrit. For<br />
the benefit of students of Sanskrit and linguistics, I plan to<br />
१६
पिरचयः<br />
translate the work into English and Hindi some day. The next<br />
edition of the work will hopefully come with an English or Hindi<br />
translation.<br />
Nityānanda Miśra<br />
Mumbai, August 22 2015<br />
१७
कतृजीवनवृम ्<br />
लेखकौ – वाचितिमः, तुलसीदासपरौहा<br />
(सादकः – िनानिमः)<br />
संृ तसािहजगित िथतकीतयो िवलणितभावः पदवामाण-<br />
पारावारीणाः पिवभूषणसािहाकादमीराियपुरारािदपुरृ ताः किवकुलरािन<br />
मदेश सतनामडलवितिन मािकनीसिललिवमलसिललासे िचकू टे<br />
कृ तिनवासा अहोरां कारचनााजेन सुरभारतीसमचने समिपतजीवनाथा च<br />
िवकलाजनतोपासनायां सततं संलाः शतावधािनकवयः ािमरामभाचायाः केन न<br />
ाये।<br />
वदनं सादसदनं सदयं दयं सुधामुचो वाचः।<br />
करणं परोपकरणं येषां केषां न ते वाः॥<br />
इित यतृहिरणा साकू तं समाभािण तदेतदशेषं समसं ुतर णेतृषु<br />
धमचवितषु महामहोपाायेषु वाचितषु महाकिवषु सवततेषु ानयी-<br />
भाकारेषु सवाायीिचकू टतुलसीपीठाधीरेषु ीमग ुीरामानाचायाद-<br />
ािमीरामभाचायचरणेषु।<br />
ज – ािमरामभाचायाणां जिनरदेशे जौनपुरजनपदावितिन<br />
शािडखुदनामके ामे िसहािधकषे वैमेऽे माघकृ ैकादयां तदनुसारं<br />
पाशरैकोनिवंशितशत ईसवीयाे मकरसाौ (१४ जनवरी १९५०) वैवत-<br />
वासरे िनिश िनशीथािभमुां मकररािशगते सिवतिर विसगोीयसरयूपारीणिवामले<br />
कुले िविवुताणकुलालार ीराजदेविम चतुथापपेणाखड-<br />
सौभायवाः ीमाः शचीदेा दिणकुितः समभवत ् । एतेषां नामकरणं<br />
िगिरधरलाल इित कृ ा िपतरौ मोदमावहौ मासयाविधमेव यािपतवौ हा ह<br />
तदानीमेव दैविवपाकात ् रोआजाकोपाालक बािगता। वुतसारमेतं<br />
संसारं नावलोकियतुकामेनानेन नवजातिशशुन ैव िमासेन भौितके<br />
चुषी िनमीिलते<br />
इुेामहे। एतान ् िबािधतान ् िवाय मह ुःखमनुभवः िपतामहाः ीसूयबिल-
कतृजीवनवृम ्<br />
िममहोदयाान ् ीमगवीतां वारं वारं ािवतवः। तेन पवषावायामेव<br />
जारीयितभाागभगवजनसाधनधना िवलणितभाशीलाः ाचुो<br />
िगिरधरनामानोऽशेषां गीतां कठीकृ तवः।<br />
िशाजनम ् – बाे िगिरधरलालािभधेयानां जग ुरामभाचायाणां<br />
ाथिमकी िशा िपतामहसिधावेव सा। एते जानकीजीवनलीलालािल-<br />
िधयो िपतामहचरणेो गोािमतुलसीदासणीतं ीमामचिरतमानसं<br />
साोपां सानुपूवकं पिसासिहतं ाामेव मासाां कठीकृ ाम एव<br />
वष रामनवामावयन ् । एतेषां िविशां ां लोचं लोचं िपतामहाः सूयबिल-<br />
महोदयाः िपतरौ च संृ त पारिरकिशां दापियतु ं िनकटवितनं सुजानपुरं<br />
ीगौरीशरसंृ तमहािवालयमेतान ् ैषयन। ् कुशाबुिसा एकुता १<br />
िगिरधरिमा ारिकाकरणिशां ताकरणिवभागाेः ीशीतला-<br />
सादिमेः सावः ोकसंाररचनां च समिधगतवः तसािह-<br />
िवभागाेः ीराममनोरथिपािठमहाभागेः। ीगौरीशरसंृ तमहािवालये<br />
नाकरणं मुिवषयेन ीकृ थमातो ममाेणीपयं सवाः परीाः<br />
सिवषेशां सवाथेन थमेया समुीयिशाथ वाराणां सूणान-<br />
संृ तिविवालयं िववः। तालीनाकरणिवभागााणां ीभूपेपित-<br />
िपािठनां शीतलेहायायां वैयाकरणभूषणसारम ् एवं शािकिशरोमिणीपिडत-<br />
कािलकासादशुमहाभागानां ीचरणकमलसिधावां ाकरणटीकाान ्<br />
समधी पुनाितिरसमये ितिदनं सायं षोराविधं २ समुपिवय शसागर-<br />
मरमिताकरणिवभागाचराणानामिभनवपािणनीनां<br />
डॉ॰रामसादिपािठनां<br />
सिधौ भाााकरणानामेषां नाकरण पदवामाणानां<br />
सपिरारं िनगूढतबोधपुरःसरं िवशेषमयनं िविधवुवाणाः शािकामीसवीयाे<br />
चतुःसुरैकोनिवंशितशते िविवालये सवमाैः सह समुीय थमं ानं<br />
लवः। आचायकायामधीयानाः सो भारतसवकारारा ायोिजतािखल-<br />
भारतीयितयोिगतासु सवानिप ितयोिगनः ितभया पिरभा वादिववादाारी-<br />
समापूिताकरणसाेितपितयोिगतासु थमं ानं लवः। त पुरतु यं<br />
समागता तालीना धानमिणी ीमतीिरागाी पपुरारैः सहोरदेश<br />
कृ ते िवशालरजतपिकापं चलवैजयीपुरारमिप ससाधुवादमदात ् । ईसवीयाे<br />
षुरैकोनिवंशितशत आचायकां िविवालय सविप िवभागेषु सवािधकाैः<br />
१ एकपािठन एकसिािहणो वा।<br />
२ कालानोरसंयोगे (पा॰सू॰ २.३.५) इनेन ितीया।<br />
२०
कतृजीवनवृम ्<br />
सह समुीय िविशां कीितमाभजः ािमवयो िगिरधरलालािभधेयेः सण-<br />
पदकािन कुलािधपितणपदकं चािमलन।<br />
् सूणानसंृ तिविवालयैव<br />
पी॰एच॰डी॰ ् (िवावािरिधः) इुपाधये अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />
इित िवषये शोधबमिप िलिखतवोऽनुसानिवधया केवलैयोदशिभरेव िदवसैः।<br />
तथा च पािणनीयााााः ितसूं शाबोधसमीा इित िवषये िसहपृाकं<br />
शोधबं णीय तादेव िविवालयतो डी॰िलट ्॰ (वाचितः) इुपािधमलभ।<br />
िवरदीोरजीवनम ् – १९८३ ईसवीयाे कािकशुपौणमाां ीरामान-<br />
वैवसदाये िवरवेषो गृहीतो िगिरधरलालिमचरणैः ीमदलकपुरीयागिनवािसः<br />
फलाहािरसया िसेः ीीरामचरणदासमहाभागेः। यिप िमचरणैः<br />
ीराममो िवरवैवसदायदीा च गृहीते जीवनाम एव वष ीमामवभा-<br />
शरणमहाराजचरणारिवमुखकृ पापाेः ीमदीरदासमहाभागेो िवरवेष-<br />
समकालमेव पसंारिविधनाऽमीषां पूवामौपचािरकताऽपीितहासपृं समिधिशिये।<br />
अतोऽुतगोाणामेषां महानां रामभदासः इित नाम ाितमगमत ् । रामभदासाः<br />
समिमलाय १९८७ ईसवीये तुलसीजयां मािकनीिवमलसिललास आमोदवने<br />
ीतुलसीपीठ ामािणक ितां िवधाय ीिचकू टतुलसीपीठाधीरपदालता जाताः।<br />
नारदभिसू ईशाेकादशोपिनषु ीमगवीतायां सूे च ीराघवकृ पाभां<br />
िविल ानयीभाकारेन िथतयशसः सारा ितभया योयतया<br />
ािमवयान ् ीरामानसदाय जग ुपदे काशीिविरषाऽखाड़ा-<br />
पिरषहाो मनीिषणो गयमाा िवांसो जग ुरव समवेतघोषणेन ससानं<br />
ितािपतवोऽिभषेिचतव। एवं िह ािमवयाः ीिचकू टतुलसीपीठाधीर-<br />
ानयीभाकारजग ुरामानाचायािमरामभाचाया इाेन भुिव<br />
लयशोराशयः सततमेव िवकलाजनतोपासनायां समििहताय रासेवायै च<br />
समिपतजीवना राजमाना जाताः।<br />
िवशेषः – िनगूढानां शािवषयाणामवगमनं नवनवोेषशािलनी ितभा-<br />
कनाकमनीयता तकककशमिं ौढपािडं गुजने िवनता निकं ै चय<br />
ीरामोपासनािचामीषां देिशकवयाणां िनसगिसा िवशेषता। कारचनापाटवं<br />
मीषां साधिवषावायामेव सुमुूतम।<br />
् राभाषासंृ तभाषयोराशुकिवं<br />
सहजिसम। ् एिभः ीिचकू टे नव पयोताािप िवशालािन षमासपयािन<br />
िविहतािन। शरीर विसगोीयािदमे िशशुपराघवमेव समुपासते लालयि च<br />
वाभावनया। देवतुसमाराा अाकं स ुरवः जग ुािमरामभाचाय-<br />
महाराजाः शातं भासािमह लोके याविदवाकरािवित मलं कामयमानाेषां<br />
२१
कतृजीवनवृम ्<br />
चरणकमलयोरपय णतीः कथय इदं िवरमामः –<br />
रामभो िह जानाित रामभसरतीम ् ।<br />
रामभो िह जानाित रामभसरतीम ्॥<br />
सूची – जग ुरामभाचायणीताः मुखा अधोिलिखताः सि।<br />
• पकृ तयः<br />
– महाकाािन<br />
* अती (१९९४)। िहाम ् ।<br />
* ीभागवराघवीयम ् (२००२)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* अाव (२०१०)। िहाम ् ।<br />
* गीतरामायणम ् (२०११)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
– खडकाािन<br />
* काका िवर (१९८०)। िहाम ् ।<br />
* माँ शबरी (१९८२)। िहाम ् ।<br />
* आजादचशेखरचिरतम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* लघुरघुवरम ् (२००१)। संृ ते। िहीपगानुवादसिहतम ् ।<br />
* ीसरयूलहरी (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहता।<br />
* भृतम ् (२००४)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* अवध कै अँजोिरया (२०११)। अवाम ् ।<br />
* ीसीतासुधािनिधः (२०११)। संृ ते। िहनुवादसिहतः।<br />
– पकाम ्<br />
* कुापम ् (२००३)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
– गीतकाािन<br />
* राघवगीतगुन (१९९१)। िहाम ् ।<br />
* भिगीतसुधा (१९९३)। िहाम ् ।<br />
– रीितकाम ्<br />
* ीसीतारामकेिलकौमुदी (२००८)। जभाषायाम ् । िहनुवादसिहता।<br />
– शतककाािन<br />
२२
कतृजीवनवृम ्<br />
• नाटके<br />
* आयाशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीगणपितशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीचडीशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीराघवेशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीरामभिसवम ् (१९९७)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीराघवचरणिचशतकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीजानकीचरणिचशतकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* मथािरशतकम ् (२००७)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीरघुनाथशतकम ् (२०११)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
– ोकाािन<br />
* ीहनुमािरंिशका (१९८३)। संृ ते। िहनुवादसिहता।<br />
* ोकमौिकम ् (१९८३)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* मुकुरणम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीजानकीकृ पाकटाोम ् (१९९६)। संृ ते।िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* भिसारसवम ् (१९९७)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीगामिहःोम ् (१९९८)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* नमोराघवायाकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीिचकू टिवहायकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीरामवभाोम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* ीराघवभावदशनम ् (२००२)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* चरणपीडाहराकम ् (२००८)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
* सवरोगहराकम ् (२०१०)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
– सुभातकाम ्<br />
* ीसीतारामसुभातम ् (२००९)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
– वृिकाम ्<br />
* अाााः ितसूं शाबोधसमीा (१९९७)। संृ ते।<br />
– उाह (१९९६)। िहाम ् ।<br />
२३
कतृजीवनवृम ्<br />
– ीराघवाुदयम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />
• गकृ तयः<br />
– ानां ीराघवकृ पाभाािण<br />
* ीसूेषु ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* ीमगवीतासु ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* कठोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* केनोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* माडूोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* ईशावाोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* ोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* तैिरीयोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* ऐतरेयोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* ेतातरोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* छाोयोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* बृहदारयकोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
* मुडकोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />
– अे ीराघवकृ पाभाे<br />
* ीनारदभिसूेषु ीराघवकृ पाभाम ् (१९९१)। संृ ते िहां च।<br />
* ीरामवराजोे ीराघवकृ पाभाम ् (२०००)। संृ ते िहां च।<br />
– िहीभाािण<br />
* ीहनुमानचालीसायां महावीरी टीका (१९८३)। िहाम ् ।<br />
* ीरामचिरतमानसे भावाथबोिधनी टीका (२००५)। िहाम ् ।<br />
* ीभमाले मूलाथबोिधनी टीका (२०१४)। िहाम ् ।<br />
– िवमश<br />
* अारामायणेऽपािणनीययोगानां िवमशः (१९८१)। संृ ते।<br />
* ीरासपाायीिवमशः (२००७)। िहाम ् ।<br />
– वचनसहाः<br />
* मानस म तापस संग (१९८२)। िहाम ् ।<br />
२४
कतृजीवनवृम ्<br />
* सुीव का अघ और िवभीषण की करतूित (१९८५)। िहाम ् ।<br />
* ीगीताताय (१९८५)। िहाम ् ।<br />
* सनातनधम की िवहप गोमाता (१९८८)। िहाम ् ।<br />
* ीतुलसीसािह म कृ कथा (१९८८)। िहाम ् ।<br />
* मानस म सु िमा (१९८९)। िहाम ् ।<br />
* सीता िनवासन नह (१९९०)। िहाम ् ।<br />
* भु किर कृ पा पाँवरी दीी (१९९२)। िहाम ् ।<br />
* परम बड़भागी जटायु (१९९३)। िहाम ् ।<br />
* ीसीताराम िववाह दशन (२००१)। िहाम ् ।<br />
* तुम पावक मँह कर िनवासा (२००४)। िहाम ् ।<br />
* अहोार (२००६)। िहाम ् ।<br />
* हर ते भे हनुमान (२००८)। िहाम ् ।<br />
* स रामेमी ीदशरथ (२००९)। िहाम ् ।<br />
* वेणुगीत (२०११)। िहाम ् ।<br />
२५
आचायचरणानां िवदावली<br />
॥ ीसीतारामपदपमकरमधुतीसदायवतकसकलशााथमहाणवमरमित-<br />
ीमदाजग ुरामानाचायचरणारिवचरीकाः समवैवालारभूता<br />
आषवायिनगमागमपुराणेितहाससििहतगीरताेषणतराः<br />
पदवामाणपारावारीणाः सायोगायवैशेिषकपूवमीमांसावेदानारदशािड-<br />
भिसूगीतावाीकीयरामायणभागवतािदिसाबोधपुरःसरसमिधकृ ताशेष-<br />
तुलसीदाससािहसौिहाायवचनाानपरमवीणाः<br />
सनातनधमसंरणधुरीणातुरामचातुवयमयादासंरणिवचणा<br />
अनािविस ुपररााीमीतारामभिभागीरथीिवगाहनिवमलीकृ तमानसाः<br />
ीमामचिरमानसराजमरालाः सततं िशशुराघवलालनतराः<br />
समातीिवािवनोिदतिवपितो राभाषागीवाणिगरामहाकवयो िवूधाः<br />
ीमामेमसाधनाधनधाः ोियिनाः ानयीभाकारा महामहोपााया<br />
वाचतयो जग ुरामभाचायिवकलािविवालय जीवनपयकुलािधपतयः<br />
ीिचकू टमािकनीिवमलपुिलनिनवािसनः ीतुलसीपीठाधीरा धमचवितनः<br />
ीमग ुरामानाचाया अनीसमलतािमरामभाचायमहाराजा<br />
िवजयेतराम ् ॥
शिवाचः<br />
नवीना संशोधनिदक्<br />
– ाचाया माधवशमाणो देशपाडे इुपााः<br />
१९८१ ईसवीसंवरे सूणानसंृ तिविवालये िवावािरिधउपािधाये<br />
महापिडतै रामभाचायिलिखतः बः अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />
इित नाा सित तिेण पिडतिनानिमेण संृ ाकायं नीयत इित ाा<br />
िनतरां मोदते मे चेतः। ासवाीिकभृितिभमु िनिभिवरिचतेषु महाभारतरामायणािद-<br />
महाकाेषु सवापािणनीयाः योगा य इित नािविदतं िवषाम ् । तेषामुपपिः कथं<br />
दशियतेित िचां कुविः ाचीन ैरेते योगा यपािणनीयाथाऽिप तेषामाषाेषु<br />
दोषो नारोपणीयः िकु तेषां याषााधुं तथाऽिप न देवचिरतं चरेत ् इितवत ्<br />
न ऋिषचिरतं चरेत ् इित िनयमेनाषयोगाणां लौिककैनानुकरणं कतिमिभायो<br />
दिशतः। अे तु –<br />
याुहार माहेाासो ाकरणाणवात ् ।<br />
पदरािन िकं तािन सि पािणिनगोदे॥<br />
इूचुः। अनया िदशा पािणनीयाकरणादिप ाचीनतरािण माहेािदाकरणाासन ्<br />
यानुसृ ासािदिभः कृ ताः शयोगा अपािणनीया अिप साधव एव तेषां च<br />
साधुं पािणिनं माणीकृ न परीितिमित केषाितम ् । अारामायण-<br />
ानीयानपािणनीययोगानिधकृ रामभाचायिलिखतोऽयमधुना कायमानः बः<br />
ीयं वैिशमावहित। अ ानया िदशा परीणं न केनािप कृ तपूवम ् । काेषु<br />
कोमलिधयो वयमेव नाे तक षु ककशिधयो वयमेव नाे इित पिडतराजजगाथ-<br />
सरिणमनुकुवी रामभाचायः कािवषये शािवषये च ब परााम। ् अिन ्<br />
बे ते सव ाचीनां िनाकरणािदशापररामनुसृ शुािददशनं<br />
कुवि यथा तैः ीयबावनायाम ् अथवशः अथशेन अवशं संयो<br />
ुािदतः। नवीने िवषये ाचीना शासरिणः कथमुपयुेतेायं बः परमं
शिवाचः<br />
िनदशनम ् । आपाततोऽपािणनीयेन तीयमानानां योगाणामेते रीरेण पािणनीयं<br />
साधयि तदेतेषां सवततं माणयित। एतरं णीय रामभाचायाकरण-<br />
शा नवीना संशोधनिदगुािटता। अते सवथा धवादानहि। इित शम।<br />
्<br />
माधवशमा देशपाडे इुपाः<br />
३१/०८/२०१४<br />
ाचायः, िमिशगनिविवालयः<br />
्<br />
ऍन ् आबर, ् िमिशगन, ् यू.एस.ए.<br />
्<br />
वाहकैः<br />
अिभननवाचः<br />
– देविषकलानाथशािणः<br />
सकलशापारगैः संृ तवायवािरिधमरायमाणैः पदवामाणपताका-<br />
सरतीपुैुलसीपीठािधपितिभजग ुरामानाचायमहालारभूतैमहा-<br />
महोपाायैः ी१०८ािमीरामभाचायः पूवामे िविलिखतं शोधबं वी<br />
सुमहां मोदमभवम। ् यिप शोधबा धानिवषयेन तैरा-<br />
रामायणीयाे योगा गहनिवमशशा परीिता ये अपािणनीयाः इित पिदये<br />
िकेतेन िवमशाजेन तैः पािणनीय बहवः िसााः सूशा िववेिचताेषु तेषु<br />
च सेनेके संृ ताः ीतुलसीदासा अे च शािवधयोऽलौिककिवेषण-<br />
पाऽनुशीिलता इित ापक शोधब फलकं संवृम।<br />
्<br />
बमूा िवमश बहोः कालादनरं ससादनमुपापनं<br />
कुवाणो बायािमितभाधनः ीिनानिमोऽाकं<br />
शतशः साधुवाचां पािमित<br />
ीरामभाचायचरणान ् सयं णमन ् सभाजयािम ीिनानिमं धवादैः।<br />
अारामायणवायोगानाधारपेण सकृ ृहीा।<br />
यो ापकं पािणिनशशां मम साधुपरीणाय॥<br />
ले ले ाितभिशोधैः ाितिपूतनशायुीः।<br />
गभीरमेषणकृ िमं शोधबे िनबब सक्॥<br />
शोधोपािधं िगिरधरवरो िमला गृहीा<br />
सोऽभूदथ च तुलसीपीठकं िचकू टे।<br />
पीठाधीशो िवमलिधषणो रामभेित नाा<br />
सूा थयित नवं िविवालयं तम ्॥<br />
३०
शिवाचः<br />
शोधं तिमह गहनौढशैलीिनबं<br />
िनानः कुशलिधषणः साधु सा धे।<br />
सेायै सकलिवषां सिधौ देववाणी-<br />
ा मुिदतदा ागतं ाहरामः॥<br />
देविषकलानाथशाी<br />
१४/१०/२०१४<br />
अचरः, राजानसंृ ताकादमी<br />
िनदेशकः, संृ तिशाभाषािवभागः, राजानसवकारः<br />
धानसादकः, भारती (संृ तमािसकपिका)<br />
सदः, संृ तायोगः, भारतसवकारः<br />
अः, आधुिनकसंृ तपीठम, ् ज॰रा॰रा॰संृ तिविवालयः<br />
जयपुरम, ् भारतम ्<br />
शिपािन<br />
– शतावधािननो रा.गणेशाः<br />
इयिमह मपा कािचीयसी तथाऽिप भिमकरभरना सुवणमयी<br />
च शिपसुमनोमािलका। अनया ािवलोकनवतां त भवतां महतां सतां<br />
ीीरामभाचायमिरणां मरतया विरवा भवेिदाशासे। िचावहा ख<br />
ीचरणानां सारतसाधना शाे काे च। अतो िह िचकिवतैव िविहताऽ मया।<br />
ईशानां वैरेन च साितके युगे ायेण कामिप ितनवां सुषमामहतीयं मम<br />
वागुपमियेित मे। अ किवतजा न ैके नीनाः ख कुयु रया<br />
चानया रसमयरीा पानीित मा मदीयिमदं तातयकं व समातम।<br />
्<br />
गोमूिकाबः—<br />
रामभयितजयाकीकृ तवािविधः।<br />
धीमकृ ितभूयााकीकृ तवािरिधः॥<br />
रा .<br />
भ<br />
य<br />
ज<br />
<br />
की<br />
त<br />
िव<br />
म<br />
<br />
ित<br />
या<br />
<br />
कृ<br />
वा<br />
िधः<br />
धी<br />
<br />
कृ<br />
भू<br />
ा<br />
की<br />
त<br />
िर<br />
३१
शिवाचः<br />
गतागतम ्—<br />
जय हे यजने ाने भजनेऽजभणेणे।<br />
मिहमन ् िहमहोह वनाव शश॥<br />
ज .<br />
य<br />
हे<br />
ने<br />
ा<br />
भ<br />
ज<br />
नेऽ<br />
णे<br />
<br />
म<br />
िह<br />
मन ्<br />
ह<br />
ो<br />
<br />
व<br />
ना<br />
श<br />
<br />
पबः—<br />
नमे मनसा भासा नकानयिय।<br />
नभशोभनसास नननवव॥<br />
े<br />
<br />
भा<br />
व<br />
म<br />
सा<br />
न<br />
<br />
न<br />
.<br />
<br />
का<br />
स<br />
भ<br />
य<br />
ा<br />
ि<br />
शो<br />
मृदबः—<br />
भजे मिहतमादश जेम परमादरम ् ।<br />
िवेम गिरमागं वेमिह तमागमम ्॥<br />
३२
शिवाचः<br />
भ .<br />
जे<br />
म<br />
िह<br />
त<br />
मा<br />
द<br />
श<br />
<br />
जे<br />
म<br />
प<br />
र<br />
मा<br />
द<br />
रम ्<br />
िव<br />
े<br />
म<br />
ग<br />
िर<br />
मा<br />
ग<br />
म ्<br />
व<br />
े<br />
म<br />
िह<br />
त<br />
मा<br />
ग<br />
मम ्<br />
पुगुबः—<br />
अलोकलोलोकनं दयाऽभयायाहं वचोचोऽिधचोदनं किविविवहम ् ।<br />
यायायाजनं नमािम मापमाृहं भवेऽभवेवेतनं जनावनाना महम ्॥<br />
व<br />
<br />
<br />
अ<br />
लो<br />
क<br />
ऽिध<br />
चो<br />
द<br />
<br />
<br />
या<br />
ज<br />
<br />
<br />
भ<br />
वे<br />
ऽभ<br />
क<br />
नं<br />
नं<br />
त<br />
नं<br />
<br />
क<br />
िव<br />
<br />
प<br />
न<br />
मा<br />
िम<br />
नं<br />
द<br />
<br />
ृ<br />
ज<br />
<br />
या<br />
ऽभ<br />
<br />
ना<br />
व<br />
<br />
म<br />
हम .<br />
्<br />
शतावधानी रा.गणेशः<br />
२६/१०/२०१४<br />
बेनगरम, ् भारतम ्<br />
३३
शिवाचः<br />
अिप अिप रित डुकृ करणे<br />
भज गोिवं भज गोिवं गोिवं भज मूढमते।<br />
साे सििहते काले निह निह रित डुकृ करणे॥<br />
– पोटोपाा िहमांशवः<br />
– चपटपिरकाोे १<br />
आिदशराचाय उोषयित निह निह रित डुकृ करणे इित। अिन ् े<br />
जग ुरामभाचाय उोषयित अिप अिप रित डुकृ करणे इित। अिन ् े<br />
जग ुरामभाचायः शुं ाकरणं रामरसेनौतोतं कृ ा पाठकायोपहरित। एकैकः<br />
शो रामरसेन िलोऽि। ाकरणाजेन जग ुरामभाचाय रामचेणााुिं<br />
दापयित। अिप अिप रित डुकृ करणे।<br />
संृ तानां गोिवलालमेहतामहाराजानां दौिहः<br />
िहमांशुः पोटा<br />
१२/८/२०१५<br />
ाचायः, अिभयािकीसूचनाौोिगकीिवालयः<br />
ऑेिलयाराबलाकादमी<br />
ूसाऊथवेिस ् विवालयः ्<br />
कॅ नबेरा, ऑेिलया<br />
लोकोपकारकोऽनुसानः<br />
– बलदेवानसागराः<br />
कितपयिदवसेः ाक् सुदा िहमांशुपोटावयण साध वैुताजालमामेन<br />
साषमाणोऽहं जग ुवयाणां ीमतां रामानाचायाणां रामभाचायािमपादानां<br />
िवषये ीमगवीताया दशमााय ोकिममम–<br />
्<br />
यिभूितमं ीमिजतमेव वा।<br />
तदेवावग ं मम तेजऽशसवम ्॥<br />
– भ॰गी॰ १०.४१<br />
उरगािदषं यदेता िवभूतयः मानवसमाज काणाथ समुाराथ जगती-<br />
तलेऽवतरि।<br />
३४
शिवाचः<br />
अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः इित महतो लोकोपकारानुसान-<br />
रचनायां काशने च गुिशयोः पिरिनितयासा नूनं वतमानानां भािवना<br />
जनानां कृ ते ेरणादीभूताः सेीित मे ढीयान ् िवासः।<br />
अनयोः सविवधानामयहेतोः भगवं राघवं ाथये।<br />
िवषां वशंवदः<br />
बलदेवानसागरः<br />
२१/८/२०१५<br />
महासिचवः, भारतीयसंृ तपकारसः<br />
देहलीनगरम, ् भारतम ्<br />
३५
शंसा<br />
शोधबपिरशीलनतः समात ्<br />
सायते मतिमदं मम युियुम ् ।<br />
शोधबमकरमधुतोऽयं<br />
िविमृयिवदं लभतािमदानीम ्॥<br />
कािलकासादशुः<br />
१४/१०/८१<br />
आचायऽ<br />
ाकरणिवभागः<br />
सूणानसंृ तिविवालयः<br />
वाराणसी
आलोकनम ्<br />
सूणानसंृ तिविवालये िवावािरिधः (पी-एच.डी.)<br />
् इुपािधाये<br />
िगिरधरलालिमः (ाचुः) अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />
इित िवषयमिधकृ मम िनदशने शोधबं ुतवान। ् शोधबोऽयं मया<br />
सगालोिकतः। परीणाहऽयिमित संौित –<br />
िदनाः २४/९/८१<br />
भूपेपितिपाठी<br />
भूतपूवाकरणिवभागाः<br />
सूणानसंृ तिविवालय
आभारदशनम ्<br />
(१)<br />
उव गुव कुविजपदकमलाेखलां यसूं<br />
िबाणः िशमाणः सिनयमिनगमां बाणिवां विसात ् ।<br />
कयामोऽिभरामो िविहतजनमनवासो वसानः<br />
पातु ीरामचचमथ िचरां रौरव रौरवााम ्॥<br />
(२)<br />
साकार जगदाधार कृ कृ ािजनार।<br />
तुसाीपने िचं ानदीपेन दीपय॥<br />
(३)<br />
मरौ भवपाथोधेः काशीकैलासमिरौ।<br />
रातां रामे रितं रां भवानीभूतभावनौ॥<br />
(४)<br />
भागीरथीिवमलवीिचिवलासरा<br />
वृारकािवबुधविवरणा।<br />
ीिवनाथपदपजपूतरेणु-<br />
वाराणसी िवजयते जनकामधेनुः॥<br />
(५)<br />
िदोसििरधराितगाधारा<br />
चडांशुजािसतजलाितचागीता।<br />
िबुगुसिलला जनरना सा<br />
धारायी लसित पूतमनःयागे॥<br />
(६)<br />
यामिया याममुखसूता जगृ ते पाथिमषेण भूता।<br />
यामावदाता धृतशाजाता मानसे सा िवचकाु गीता॥
(७)<br />
मुखाूगोािमनः सवृे भवानीपतेः काकवय िवे।<br />
लसामसीतायशोवािरपूरे मनो राजहंसो भवेानसे मे॥<br />
(८)<br />
येरणा समभवम जीवनाय<br />
पीयूषयूषिवलसवचलेखा।<br />
तां रामचचरणाुजचरीकां<br />
गीतां भजे बमतां भिगन कीयाम ्॥<br />
(९)<br />
ीराजदेवं िपतरं शच तथा ां मातरं पूिपतामहं तथा।<br />
ातरं ेमहं रमापितं नमािम पुोऽि िशशुयदािशषा॥<br />
(१०)<br />
ीचकाः सशशाशेखरो िहमांशुरो मिहतो मनीषया।<br />
सदोकाशः भवतासधीयेवयाऽहं िवपदो वारयम ्॥<br />
(११)<br />
िपडीजिनं सनिशवयं िवरं शािकपूपादम ् ।<br />
चिरमूित गुं सुशीलं िपािठभूपेपितं पे॥<br />
(१२)<br />
अारामायणशजातमपािणनीयं यदनुहेण।<br />
मशयं ीयिनदेशकं तं सदैव भूपेपितं रािम॥<br />
(१३)<br />
यदािशषा निवलोचनोऽहं शोधबािमहोऽवतीणवान ् ।<br />
िनदशकं ं सरलं िपािठनं नमािम भूपेपितं समादरात ्॥<br />
(१४)<br />
शाटवीिसंहमदबुिं िशियं मुलभाषण।<br />
िपािठनं शासुपािठनं तं रामसादं गुमानतोऽि॥<br />
(१५)<br />
नासुशशासनिवधाारसाययो-<br />
रां कलयुदा सुरगवीीिविवालये।<br />
ीराधाचरणारिवमधुपो वैभूषाितो<br />
िनं शुवरो गुिवजयते वाराकरः॥<br />
आभारदशनम ्<br />
४२
आभारदशनम ्<br />
(१६)<br />
शाटवीकेसिरणं महामितं छाियं िशदयावशंवदम ् ।<br />
किवं च शुं णमािम कािलकासादमाय गुं मुमु ः॥<br />
(१७)<br />
दोषाः शोधबे चेमैते नचुषः।<br />
गुणाेिरलोेर ुणां च ते ुटम ्॥<br />
(१८)<br />
ायः बेऽ िवमृय बुा मयैव भावा िनिहताः समाः।<br />
ुिटयिद ानुजभावाा िशशु ं तां सुिधयः माम ्॥<br />
(१९)<br />
िहुदाहरणं दं मौिलकाया िचत ् ।<br />
ता चापलं ाा भावं गृु साधवः॥<br />
(२०)<br />
अायितये चािन ् बिहभूता पािणनेः।<br />
शाः ीयोपपा च यथाबुि समािहताः॥<br />
(२१)<br />
गतबुि शासाधनविजतः।<br />
यासमाचरं चैनं ा नु सनाः॥<br />
(२२)<br />
िनरी भावुका बं परीां परीकाः।<br />
सकृ ां कणाा रामभोऽिप वीताम ्॥<br />
(२३)<br />
मावान ् पिरधा वणवसनं शोधबेऽ िह<br />
संा गुणा संिवतनुते रा च येखनी।<br />
सेवाभावपरायणं कृ तिधयं वाभाजं मुदा<br />
ाशीिभः पिरलालयािम सततं िशं दयाशरम ्॥<br />
(२४)<br />
नीलनीरजसाशकाये िदकाये।<br />
रामाय पूणकामाय जानकीजानये नमः॥<br />
(िगिरधरलालिमः ाचुः)<br />
४३
मलाचरणम ्<br />
(क)<br />
कौसानपानलालसमना मितोऽवा-<br />
गेकं गुडालकावृतमुखाोजो घनयामलः।<br />
खेलिरथािजरे रघुपितबालानुजैः सुरो<br />
देवो धूिलिवधूसरो िवजयते रामो मुकुः िशशुः॥<br />
(ख)<br />
ीजानकीनयननीरजनीरजेशो<br />
िबनुनवतमालतनुनरेशः।<br />
सौिमिमाितनुतो भरताजा<br />
अनोिवयित राजतु रामचः॥<br />
(ग)<br />
ीरामचमुखचमसकोरी<br />
भूनिनी च िमिथलानृपतेः िकशोरी।<br />
ीहंसवंशवरवैभववैजयी<br />
सा जानकी जयित मे जननी च सीता॥<br />
(घ)<br />
वाण गौिरिगरीरौ गणपितं गां च काश गुन ्<br />
पािणािदमुनीकीयिपतरौ देवोपमौ सादरम ् ।<br />
ना सटमोचनं किपपितं िमो विसायः<br />
सानं कुते िशशुिगिरधरः शोधं सतां तुये॥<br />
(ङ)<br />
शवायै िगिरशेन सिगिदते अारामायणे<br />
शाः पािणिनशासनािहरथो ये वै युाः ुताः।<br />
तानेवा िवमशये गुकृ पासंलया मेधया<br />
दोषं मे पिरशोधयु सुिधयः शोधबे कृ तम ्॥
ावना<br />
वेदो वै िवगिलतिवभेदो िवखातखेदो िविदोषेदो िनराशेषममाद-<br />
िविलाकरणापाटवािदपु ंदोषशापकलावकाशो<br />
िवलिसतभगवीलािवलासो<br />
िवलसित लीलागृहीतिदिवह िविहतखलगणिनह िनिखलिवभूितसह सीता-<br />
पिरह नारायणािदसहपरनामलतावेदकतया सतीत दाशरथेः सििहत-<br />
सिदानशमणो धमवमणो ापकणः परणो िनासभूतो लोकािभराम<br />
ीरामेित िनिखलतािककिवपिदपिममनिमािनता माता। अतो य िनिसतं<br />
वेदाः (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ उ॰॰ २) इिभयुोिः। भाषािवांसोऽिप तुलसीदासभृित-<br />
मनीिषणः कवयो मातािममां नतमका मानयो महीये। यथा रामचिरतमानसे<br />
ीतुलसीदासः कथयित –<br />
जाकी सहज ास ुित चारी। सो हिर पढ़ यह कौतुक भारी॥ १<br />
– रा॰च॰मा॰ १.२०४.५<br />
अापौषेयताऽिप िनिववादा। यिप वैयाकरणधौरेयाः शं ेामनि<br />
तथा च पातलमहाभापशािके ािलः पतिलः शिनं ितपादयन ्<br />
वािकमाह िसे शाथसे (भा॰प॰) इित तथाऽिप शयोजनामोनिधया<br />
वेदाितिरवाय पौषेयता। अथागवतो वेद शमोऽिप सनातनः। यथा<br />
पूव माणां पाठथाऽिन ् के ताािविन केऽिप। कादौ जीवैः सह<br />
िेवोपसंतपूव वेदोऽिप यथाऽऽनुपूा भगवतो णो दये समुािसतो भगवता<br />
नारायणेन। तथा चा राा पुौ गितबुिवसानाथशकमाकमकाणामिण कता<br />
स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२) इित सू योगिददशनावसरे कारककरणे वैयाकरणिसा-<br />
कौमुां ीभोिजदीितोऽिप िलखित यत ् –<br />
१ एतू पारम ् –य ाभािवकः ासतः ुतयो मताः। स हिरः पठतीेतरमं कौतुकं ि-<br />
तम ्॥ (मा॰भा॰ १.२०४.५)।
ावना<br />
शूनगमयग वेदाथ ानवेदयत ् ।<br />
आशयामृतं देवाेदमापयििधम ्॥<br />
आसयिलले पृ यः स मे ीहिरगितः।<br />
– वै॰िस॰कौ॰ ५४०<br />
इित। एवं च पुराणेिप समाायत इयमााियका। कये सिललसव-<br />
पिरािवते सागरीभूते िनिखलेऽविनतले चराचरे च िनमे ले च िनायां भगवित<br />
िवौ शेषशाियिन दै एको मुखुतं वेदरािशमहाषत ् । ततो िनरी वेदापहरणं<br />
मपेण समवतीय हा िदितसुतं पृ बनौकामारो समुपिदय िवां<br />
वैवतमनवे पयामास भूयो वेदं िवधाे भगवान ् वासुदेवः। तथा च भागवते –<br />
लयपयिस धातुः सुशे मु खेः ुितगणमपनीतं ुपाद हा।<br />
िदितजमकथयो सतानां तमहमिखलहेतु ं िजमीनं नतोऽि॥<br />
– भा॰पु॰ ८.२४.६१<br />
अनुमानरीाऽिप वैिदपौषेयताऽवगु ं शते। यथा वेदोऽपौषेयोऽिवि-<br />
गुपररापाठमात। ् यैवं तैवमेष ितरेिकािमूलकानुमानकारः। अ<br />
माहां सकलशािकिशरोमिणदाशिनककुरहिरः ीभतृहिरः पािणनीयाकरण-<br />
दाशिनकसंरणभूते कीयवापदीयनामके<br />
मामतया ोकषेन मुकठं सगौ। यथा –<br />
ाुपायोऽनुकार त वेदो महिषिभः।<br />
एकोऽनेकवव समाातः पृथृथक्॥<br />
भेदानां बमागं कमयेक चाता।<br />
शानां यतशिं त शाखासु यते॥<br />
ृतयो बपा ायोजनाः।<br />
तमेवाि िलेो वेदिविः कािशताः॥<br />
ताथवादपािण िनिताः िवकजाः।<br />
एकिनां ैितनां च वादा बधा मताः॥<br />
सा िवशुिोा िवैवैकपदागमा।<br />
युा णवपेण सववादािवरोिधना॥<br />
िवधातु लोकानामोपािनबनाः।<br />
िवाभेदाः ताये ानसंारहेतवः॥<br />
े काडे शािमु-<br />
– वा॰प॰ १.५–१०<br />
एवं िनिखलानाभूितानमिखलदशनिनधानं गापवगसोपानं चतुवगसाधनं<br />
४८
ावना<br />
भागवतपरमधनं वणामधमसदनं सकलकिलकषकदनं वदनं कमलवदन वेदिममं<br />
चतुधा ाचिरे वेदासवया ऋयजुःसामाथवभेदेन। यथा भागवते –<br />
ऋयजुःसामाथवाा वेदाार उृताः।<br />
इितहासपुराणं च पमो वेद उते॥<br />
तवदधरः पैलः सामगो जैिमिनः किवः।<br />
वैशायन एवैको िनातो यजुषामभूत ्॥<br />
अथवािरसामासीुमुदाणो मुिनः।<br />
इितहासपुराणानां िपता मे रोमहषणः॥<br />
त एत ऋषयो वेदं ं ं नेकधा।<br />
िशैः िशैिैवदाे शािखनोऽभवन ्॥<br />
तथैव वेदा मधैधाये पुषैयथा।<br />
एवं चकार भगवान ् ासः कृ पणवलः॥<br />
– भा॰पु॰ १.४.२०–२४<br />
तवद ऋचां सह एवं च यजुवदे यािकयोगाणां समुपह एवं सामवेदे लिलत-<br />
ोारा भगवशोगानपिरहथाऽथववेदे सामिरकशासितहः। या मुा वेद-<br />
यी। अत एव िशवमिहःोादौ यीेन चचा। तथा –<br />
यी सां योगः पशुपितमतं वैविमित<br />
िभे ाने परिमदमदः पिमित च।<br />
चीनां वैिचाजुकुिटलनानापथजुषां<br />
नृणामेको गमिस पयसामणव इव॥<br />
– िश॰म॰ो॰ ७<br />
एवं च महिषवाीिकणीत आिदकाे ीमाीकीयरामायणे िकिा-<br />
काड तृतीयसग भगवशनेन शमानेन सुीवेण ेिषतं पिरचयमनीषया पृवं<br />
धीमं हनुमं शंसता लणं ित वदमानेन २<br />
ीरामचेण याणामेव वेदानां चचा समचिच। ३ यथा –<br />
िवगतमानेन भगवता राघवेेण<br />
२ वदमानेन इ भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः (पा॰सू॰ १.३.४७) इनेन भासने<br />
(भासमानेन वदता) ये (उाहं कटयता वदता) उपमणे (लणं ित रहिस वदता) वाऽऽनेपदम।<br />
्<br />
३ चचा समचिच इित कमिण योगः। िषिदािदोऽङ् (पा॰सू॰ ३.३.१०४) इनेन िचि-<br />
पूिजकिथकुिचच (पा॰सू॰ ३.३.१०५) इनेन वा िन चचा श कमं यतोऽनुजीिवना<br />
परािधकारचचा सवथा न कता (िह॰ २.३१) मम िनयोग चचा या न कता (िह॰ २.३२)<br />
िनयोगचचा ियताम ् (िह॰ २.३५) इितवत।<br />
्<br />
४९
नानृवेदिवनीत नायजुवदधािरणः।<br />
नासामवेदिवषः शमेवं भािषतुम ्॥<br />
ावना<br />
– वा॰रा॰ ४.३.२८<br />
माकडेयपुराणाभूतायाः ोरगासशातुथााये शोऽिप<br />
यीमयीमेव भगवत ौित यथा –<br />
शािका सुिवमलयजुषां िनधानमुीथरपदपाठवतां च सााम ् ।<br />
देवी यी भगवती भवभावनाय वाता च सवजगतां परमाितही॥<br />
– ॰स॰श॰ ४.१०<br />
ीमागवतेऽिप ीकृ बाललीलासे मृणलीलायां भगवुखे िनिखल-<br />
ाडमवलो ा यशोदा पुनृ पया ाभगवदैयिवृितवािधया<br />
ीकृ मुखकमलं लालयी साय शुकाचायणाऽिा। अािप च यीशेन ैव चचा<br />
चकार भगवान ् बादरायिणः। यथा –<br />
ा चोपिनषि सायोगै सातैः।<br />
उपगीयमानमाहां हिरं साऽमताजम ्॥<br />
– भा॰पु॰ १०.८.४५<br />
एवमेव ीमगवीतायामिप ीकृ चयीिममां सानुरागं समगायथा –<br />
ैिवा मां सोमपाः पूतपापा यैिरा गितं ाथये।<br />
ते पुयमासा सुरेलोकमि िदाििव देवभोगान ्॥<br />
– भ॰गी॰ ९.२०<br />
गकािनातो महाकिवबाणोऽिप कादया मलाचरणे थमोके भगवं<br />
यीमयमेव तुाव। यथा –<br />
रजोजुषे जिन सवृये ितौ जानां लये तमःृशे।<br />
अजाय सगिितनाशहेतवे यीमयाय िगुणाने नमः॥<br />
– का॰ १.१<br />
उपबृंहणेन ैतेन वेदानां ैिवं सुम। ् तथा च ानिसावणनधान ऋवेदो<br />
यिनदशकतया कमकाडाधाितपादनपरो यजुवदः वनगानपरायणतयोपासना-<br />
िसासीतनतरः सामवेदः। अथववेदिाभवित यिन ् युिवायाः<br />
ाधाेन वणनमवलोते। यतो थवशः शय संिहतपः। अवशो<br />
घोटकपरः। अवणसावनञः (पा॰सू॰ ६.४.१२७) इित सूमिप माणम ् । अथ-<br />
शोऽिधकारवाची यथा पातलमहाभाे अथेयं शोऽिधकाराथः युते।<br />
शानुशासनं नाम शामिधकृ तं वेिदतम ् (भा॰प॰) इित। इमिधकारवाचकाथ-<br />
५०
ावना<br />
शेन सहावश सिः। ताकृ ितगणादथवशः शकािदगण आकृ ा<br />
गयते मनीषािदवत। ् एवं शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९१) इित<br />
वािकसहकारेण अचोऽािद िट (पा॰सू॰ १.१.६४) इित िटसया ४ परपम।<br />
्<br />
इमथवश िसिः। अथाऽथशघटकाकारेण सहावशघटकाकार सौ<br />
दीघः ात ् । अतोऽिधकृ तोऽववेद इित सरलाथः। सेपत ऋवेदे मदेवताानं यजुवदे<br />
योपयोिगदेवतानामाानं सामवेदे भगविभूितभूतदेवानां भगवत यशोगानमथववेदे<br />
रणयाणं विणतं पयवसीयते। इमे वेदा एव िनिखलानिवानकलाकौशलसकल-<br />
सृिसमुवानािन। भगवानिप सवततः सवा सवायामी सकामः<br />
ससः ससः सवािधानपः कतु मकतु मथाकतु समथऽिप कदाऽिप<br />
ेया जगिददनं िससृित। सोऽिप वेदितपादनकारमेवानुकरोित। िकं बना<br />
परमानः ामायमिप वेदमेवािधशेते। अत एव वेदमाताबिहभूतमीरों वयमािका<br />
नाियामहे यथा बुोम ् । ईरोऽिप कदािचमसमुिधीषया भदयिविजहीषयाऽसुर-<br />
दपापिजहीषया िचकीषया च सुरकाय समवतीणऽविनतले िवडयनुजलोकं<br />
मानवोिचतलपािदकमीकरोित। अां युौ जालरवधसः माणम ् । िकु<br />
वेदः कदािचदिप ममादिविलाकरणापाटवािदपु ंदोषारतो न परामृशित। अत एव<br />
वेदानां तः ामायिमित मीमांसकिसाः सिप सकलपिडतसतः। वेदाः तः<br />
माणम ् । ततः पूव कािप ानुपलाेद तः ामायमपरशााणां<br />
च परतः ामायम ् । इमे वेदाः पररयेतरदेवताः ितपादयोऽिप परमाानमेव<br />
ितपादयि यथा कािचुलाना पिरवारजनाुभृतीूषमाणाऽिप सााितमेव<br />
पिरचरित तथैव वेदापरनामधेयाः ुतयोऽिप पिरवारजनािनवेतरदेवान ् गायोऽिप<br />
सााहातायतया कीयं पितं परमेरमेव ितपे। इयं भगवती ुितरेव<br />
समेषां माता परमाा च परापराणां िपता। यथा च पु कृ ते िपतुः सायां माता<br />
माणं तथैव परमेरसायामृ ते ुितः माणम ् । अतोऽिभयुा आमनि<br />
सव वेदा यदमामनि (क॰उ॰ १.२.१५)। भगवती ुितरिप ावयित अ॒मृत॑<br />
पु ॒ाः (शु॰य॰वा॰मा॰ ११.५, े॰उ॰ २.५) तमेव िविजास (तै॰उ॰ ३.१.१) तमेव<br />
ाणाः तेन तपसाऽनाशकेन च िविविदषि (बृ॰उ॰ ४.४.२२) सं ानमनं <br />
(तै॰उ॰ २.१.१) इ॒दं िवु ॒िव च॑मे (ऋ॰वे॰सं॰ १.२२.१७, शु॰य॰वा॰मा॰ ५.१५) खं <br />
(शु॰य॰वा॰मा॰ ४०.१७, बृ॰उ॰ ५.१.१) इािदमैः। गीताऽिप परमान एव वेदवें<br />
तैव च वेदवेृं गायित। यथा –<br />
४ ‘शकािदषु परपं वाम ् ।’ त टेः (वै॰िस॰कौ॰ ७९)। शकािदात ् अथवशिसौ<br />
िटसाया उपयोिगता नाि परु मनीषा पतिल इािदषु िटसया िवना शिसिन।<br />
५१
सव चाहं िद सििवो मः ृितानमपोहनं च।<br />
वेदै सवरहमेव वेो वेदाकृ ेदिवदेव चाहम ्॥<br />
ावना<br />
– भ॰गी॰ १५.१५<br />
ुितशः वणाथकुधातोिनते (ु वणे धा॰पा॰ ९४२)। एवं च ूयत<br />
आनुपूाऽनािदकाला ुपररया या सा ुितः इित ुौ कमिण ियेऽनुब-<br />
वतमानकािलकवणानुकू लापारिविशिनःसीमशकमकवणकमपं फलम ् इित<br />
फलमुिवशेकः शाबोधः। या ूयते परमाा यया सा ुितः इित ुौ ियां<br />
िन ् (पा॰सू॰ ३.३.९४) इित सूेण करणे िन ् । एवं वतमानकािलकवणानुकू ल-<br />
लोपे कृ याािभिकाय थमैकवचने ुितः। इं िह अदिभकतृक-<br />
ापाराविवणकमािभफलिनकारतािनिपतफलिनिवशेताशािलफल-<br />
करणम ् एव ुितः। अथवा ावयित परमाानं िपतरं पुैः पिरचाययित या सा ुितः<br />
इित ुावभािवतयथतावेदकधातुाविुधातोबालकिन यः। ्<br />
एवं च वतमानकालावििवषयकवणानुकू लापारानुकू लापारायः ुितिरित<br />
िदक्। एवमेव वेदशोऽिप चतुिभधातुिभिनादियतु ं शते। त िवदँ सायाम ्<br />
(धा॰पा॰ ११७१) इााथकधातोः िवते िनररं वतते यिवषयकानं तदेव<br />
वेद इित कतिर घञ ् येऽिच वा गुणे कृ ते सित वेदशः िसित। एवं वतमान-<br />
कालाविभवनफलानुकू लापारायः इित शाबोधः। ितीयिन ् के िवदँ<br />
िवचारणे (धा॰पा॰ १४५०) इाातोः िवे तं िवचारयित जनो यिन ्<br />
स वेदः इित िवहे हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इनेनािधकरणे घञ ् यः। तथा<br />
चानुबकाय पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे िनो वेदशः।<br />
तथा च िवचारकािभकतृकवतमानकालाविमनोबुिसंयोगानुकू लापारािधकरणं<br />
वेदः इित िनगिलतोऽथः। तृतीयिन ् के िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) इाातोः<br />
वेि जानाित सनातनं परमं िनरनं िनगु णं िनराकारं िनकारं िनलपं िनमानं<br />
िनमहं सिदानसोहं िनिवकं तथा चानकमुकुसततमुिनजनपिरपीत-<br />
चरणारिवाममकरसिदानिचयसमलतणियदयकोसलेसरयूतरल-<br />
तरभििवािलतचरणसरोजमनोजवैिरवितपादपयोजकोशलवीिचिवघूणधूिलधूसर-<br />
सरसिशरोजकपोलावलिरोलिनककुिटलकुलसंािरतपाटलकोशिवहािरभृ-<br />
सौभगकौसाोडविदशरथनयनवितवतु लमुखमृगासंीिडतशारदशशापरम-<br />
कणनीलतणतामरसशरीरपरमरणधीररघुवीरपूणचिनभाननिनहतदशाननयाम-<br />
सुरपरसगुणिवहसाकारभगवं ीरामचं वा येन स वेदः। अथ साधकािभ-<br />
कतृकवतमानकालाविानानुकू लापारिविशिनगु णसगुणिवषयकानपफल-<br />
५२
ावना<br />
मुापारां करणं वेदः इित फिलताथः। चतुथके िवदॢँ लाभे (धा॰पा॰ १४३२) इित<br />
लाभाथकधातोः िवित लभते सगुण ीरामचं येन स वेदः इित ुौ करणे<br />
घयनुबकाय गुणे च सित वेदश िसिः। एवं वतमानकालाविलाभानुकू ल-<br />
ापारिविशफलकरणं वेदः। िनगु णं सगुणं वा वेदितपाैपायैरेवानुभिवतु ं ुं<br />
वा शते। त वेदे य उपायाििभः काडैः ितपािदताः। कम उपासना ानं चेित।<br />
कमकाडं कमितपादकमशीितसहमाकम। ् उपासनाकाडमुपासनां बोधयित।<br />
त षोडशसहमाकम। ् ानकाडं ानिनपणपरम। ् त चतुहमाकम।<br />
्<br />
त वेदिणिहतो धमः (भा॰पु॰ ६.१.४०) इित वचनेन वेदितपामेव कम। त ििवधं<br />
िनं निमिक। ै िनं नाम कृ ते सफलाजनकेऽिप न कृ ते पापजनकम ्।<br />
निमिकं ै नाम िनिमे िवधीयमाने सित पुयजनकतावेदकम ्। िनं कम<br />
सािदकं ौतं ात च। तावयं करणीयता यथा गीतायामशेषिवशेषातीतोऽतसी-<br />
कुसुमोपमेयकािः<br />
पाथसारिथिन िखलगुणगणिनलय उमोको भानुहकातरः<br />
ीकृ चः साटोपं पाथ ित पादयत ् –<br />
िनयतं कु कम ं कम ायो कमणः।<br />
शरीरयााऽिप च ते न िसेदकमणः॥<br />
एवं ाा कृ तं कम पूवरिप मुमुुिभः।<br />
कु कमव तां पूवः पूवतरं कृ तम ्॥<br />
कमयेवािधकारे मा फलेषु कदाचन।<br />
मा कमफलहेतुभूमा ते सोऽकमिण॥<br />
– भ॰गी॰ ३.८<br />
– भ॰गी॰ ४.१५<br />
– भ॰गी॰ २.४७<br />
िकं बना कायाकायवायां शामेव माणं गीताकारः िममीते यथा –<br />
यः शािविधमुृ वतते कामकारतः।<br />
न स िसिमवाोित न सुखं न परां गितम ्॥<br />
ताां माणं ते कायाकायवितौ।<br />
ाा शािवधानों कम कतु िमहाहिस॥<br />
– भ॰गी॰ १६.२३–२४<br />
इं कमणोऽ ौ भागौ िविधिनषेधेित। ताकमणोऽााौ<br />
िवधीयमानकमतावेदकं िविधम। ् तथा अहरहः सामुपासीत ५ इित<br />
५ मूलं मृयम ् ।<br />
५३
ावना<br />
िविधः। अैव िनषेधैव ोडे ावपरावंशौ िनयमः पिरसा च। िनयमः पािके सित<br />
(त॰वा॰ १.२.४२)। यथा ीहीनवहि। अावहननमावयकं नखैवाऽैः साधन ैवा।<br />
पिरसा। त िवधेयांशेऽािवधेयांशे चााौ पिरसा। यथा िवांसो िनगदि –<br />
िविधरमाौ िनयमः पािके सित।<br />
त चा चााौ पिरसेित कीते॥<br />
– त॰वा॰ १.२.४२<br />
िनषेधो नाम कृ ते सित पापजनकतावेदकः शासमिभातनञथावेदक-<br />
वदिभाः कमिवशेषः। यथा ाायवचनाां न मिदतम ् (तै॰उ॰ १.११.१)<br />
मा िहंाः सवभूतािन, ६<br />
मा गृधः किनम ् (ई॰उ॰ १) इािद। एवमुपासना-<br />
काडितपादनं भगवं वेदमािैवोपामानः परमाा साधकानां कामदो भवित।<br />
शामितिर िकमिप कृ तं न ैव फलदम। ् अतो गीतायाः पूविनिदे यः शािविधम ्<br />
(भ॰गी॰ १६.२३) इािदोके शािवधेरेव सफलं सकलं पािद भगवता ीकृ ेन।<br />
उपासनायां ुितसतं िनतरामपेितम ् । त वेदाथितपादकृनुसारं प<br />
सदायाः। ृतेिह वेदमूलकेन ामायम ् । वेद िनगूढाथान ् ृितः रित।<br />
ृितकतार ऋषयो मादयः। ृतेः ामायं पूवमेव वेदः शंसित यथा यै िकं च॒<br />
मनु ॒रव॑द॒े॑ष॒जम ् (कृ ॰य॰ तै॰सं॰ २.२.१०.२)। महाकिवकािलदासोऽिप ृतेवदानु-<br />
गृमुपमया ौित। यथा रघुवंशमहाकाे –<br />
ताः खुरासपिवपांसुमपांसुलानां धुिर कीतनीया।<br />
माग मनुेरधमपी ुतेिरवाथ ृितरगत ्॥<br />
– र॰वं॰ २.२<br />
ताुनुमोिदतानेवाथान ् ृितः रित। तां गाणपसौरशाशैव-<br />
वैवनामधेयाः प सदायाः। गाणपसदायो गणेशमेव मुमाियतेऽान ्<br />
गौणेन ैवोपाे। त बामािप महाराे िवलोते। सौरसदायः सूयमेव<br />
धानेन समथयतीतरान ् तदेन ैवाित। अ ाधां गुजराे। शासदाये<br />
शे ः ाधाम ् । अयं सदाय कमीरबयोः चुरः सरित। शैवसदाये ामुेन<br />
भिसतभािसतभालपिकः<br />
शशाशेखरो भूतभावनोऽभयरः लयरः काशीरः चडताडवोपसंतभूतवथ-<br />
करालभालतुवेिदकाजामानसिमनघनधिषतिनिखल-<br />
जुजलािरधनयसमुलुिलसमातीकृ तिनिखलजनमनःोभकरमकरकेतनः<br />
कैलासिनकेतनो िवरिसतवैरायरसिनमजगतीतलभीषणभोगलालसामनोिनकेतनभवानी-<br />
समलतवामिवहः कृ तजालरगजासुरिपुरभृितचडदानविनहः शावासनाहो<br />
६ मूलं मृयम ् ।<br />
५४
ावना<br />
भगवािवः ाधाेन पिरगयते। एताचुय केरलकणाटकादौ। वैवसदाये<br />
मुखतया िनिखलकोिटाडाधीशो जगदीशः पुररिपुरहरवसु िविरिपावकपवमान-<br />
िहमभानुिचभानुकृ शानुिनिखलनगणसकलसुरासुरयगविकरचारणिससा-<br />
नरनागलोकपालनाकपालकालकरालालमालमौिलसूिजतपादारिवलेखाधीश-<br />
मुकुटमिणसंलािलतचरणसरोजरजोमकरैलोलीनवनिलनलिलतलोचनलिसत-<br />
कमनकटासंवीितशुभेितभसौयसारसवसकलसुषमासारभूतमनोरमसावभौम-<br />
शवरीाणवभसंीडकमदनमानपीडकवदनसरसीहिनसगिनिहतसुिधतसुधामाधुरीक-<br />
ीवलानशरशााननमधुरमिततुिहनांशुदीिधितिविहतपदयसरसी-<br />
कैरविवकासलिलतलीलािवलासमहालीिनवासीरसागरसनसातकणसंश-<br />
भभभूिरभवभयणपािणपवजगतीतलपाथोिधवनािशतिणपातविवरिचत-<br />
गिणकागजाजािमलपिलपकलभविविहतभवसंवकणाणवसकलशरयवरेय-<br />
तणाणसरिसजचरणतणतमालनीलसरसीहमरकतमिणकािलीकीलालिविनक-<br />
भुवनािभरामयामशरीरदािमनीुितिविनकसंवीतपीतपिरधानानमदममनोभवधीर-<br />
मधुकैटभनरकमुरचुरमहासुरभूिरमदगिवतगजेगडलिविनगतशोिणतकरकमल-<br />
किलतकौमोदकीधरशचधरकमलकिलतकमलकरकेयूरकुडलकटकवनमालानूपुरािद-<br />
भूषणमिडतसकलकलाकलापपिडतकमलामलमुखचचकोरवैकुठिवहरणपरायण-<br />
नारायणभिवुिवुदयमिरे महीयते। अ ायशो िविन ् िवे चारः<br />
सार। अ वतका रामानुजरामानवभिनाकमसूरतुलसीदासमुखाः।<br />
उपासनाितपादकशाेषु वेदमूलकेषु नारदपाराशािडसूनारदभिसूभि-<br />
रसायनभिरसामृतिसुभिसुधाभृितनामािन। तोपासनायां भावानुसािरणः प<br />
काराः। ते सि शावादासमधुरााः। शाे शापरमकाशपं<br />
परमोितमयमखडमनं भगवं दयसहदलकमले समुपासते योिगनः िशवादयः।<br />
वाे पुं िशं वा मा िशशुपं िनगु णमिप सगुणं िनरनमिप सानं ापकमिप<br />
ां िपतरमिप पुं पुराणमिप नूतनं ाचीनमावाचीनं िनराकारमिप साकारमकलमिप<br />
सकलं िनरामयमिप सामयं लभमिप सुलभमचलमिप चलं िनलपमिप धूिललेपं<br />
िनरावरणमिप साभरणावरणमवणमनुगतिपतृवणममिप कौतुकमिवषादमिप<br />
पानाथिवलिसतिवषादं िनराधारमिप ीकृ तकौसकाधारं ीराममपमिप<br />
समाितनीलनीरधरयामं<br />
भुवनािभरामसकलिवाम ७ धामिनिखललावयललामलोक-<br />
लोचनािभरामबालपं परमेरं सजे दशरथकौसािवािमविसादयः। दाे<br />
जगदाानं परमाानमैयबुा सकलिनमातारं रचियतारं िभुवन िनिखलपभूतं<br />
७ िवामो िवमािप इित िपकोशे ीहषः।<br />
५५
िलोकिपतरं<br />
ावना<br />
कतु मकुतु मथाकतु समथ सससकामसौयरमाधुय-<br />
सौशीसौजसौलसौरसारतारकायतायवाािदगुणगणराकरं<br />
कणाकरं ीराघवें ािमनं सवं मा सवभावेन भावयि हनुममुखाः<br />
सः। से कू टमिप भूियं दयेशमिप िवडितनरेशवेषमदेहमिप लीलागृहीतदेहं<br />
सवगेहमिप ीकृ तपणकुटीरगेहं सिदानसोहं कोशलें णतसहायं सखायं<br />
मा सते सुीवादयः। माधुयण िनिखलरसामृतमूित सौयीरिनिधरोिहणीशं<br />
भुवनसुरं सीतापािणहणलालसं धृतवरवेषं धनुधरमिप कामािरकामु कखडनपरं<br />
परमाानं मधुरं तसमायं मा भजे भावुका िमिथलािनवािसनः। एषु<br />
सवषु भावेषु मौिलकतया दामेव। भावनावैषा काराः ादिशषत। अतो िवपितो<br />
ुवि दासभूतातः सव ाानः परमानः (अिह॰सं॰ ११) इित। उपासनाऽिप<br />
ुितमूिलका। अवाचीनकितायां भौ न ैव फलजनकतावेदकता। अतो मातैषा<br />
माानां महानाम ् –<br />
ुितृितपुराणािदपरािविधं िवना।<br />
ऐकािकी हरेभिातायैव कते॥ ८<br />
तुलसीदासोऽिप वेदानुमोिदतामेव भिं वरीयस वरयाभूव। यथा –<br />
ुित सत हिर भि पथ संजुत िबरित िबबेक।<br />
तेिहं न चलिहं नर मोहबश किहं पंथ अनेक॥ ९<br />
ानकाडं ानितपादकं<br />
– रा॰च॰मा॰ ७.१००ख<br />
चतुःसहमाकम। ् इदमेव वेदादशनिमित<br />
कते। त वेदाः िसाः परमताय वा यिन ् सः इित िवहे अितँ बने<br />
(धा॰पा॰ ६१) इाातोरित बाित वापयित वेदानां महाताय यः स वेदाः।<br />
अः इ पचािदात ् अच ्यः। १० त वेदशेन सह िधकरणबीिहः।<br />
यिप अनेकमपदाथ (पा॰सू॰ २.२.२४) इित सूं समानािधकरणबीिहपरम। ् त<br />
थऽपदाथ वतमानमनेकसुबं समते स च बीिहः। अपदाथ इ समी।<br />
सा चािधकरणसापरा। त च िवषयतापाऽिधकरणता। सा च वतमानपा।<br />
तादपदाथिनवतमानिवषयतापरमनेकसुबं तदेव पररं समत इथानुरोधेन<br />
थमाानामेव समासः। त समानािधकरणं नाम शिविशम ् । वैिशं च<br />
समिभातसमानिवभिकिमेतभयसेन। तथाऽिप समीिवशेषणे<br />
८ मूलं मृयम।<br />
्<br />
९ एतू पारम–यो ् माग आे ुितसतः ीनाथ भे ः सिवरिबोधः। तिरा याि न<br />
मोहिना मागाननेकानिप कयि॥ (मा॰भा॰ ७.१००ख)।<br />
१० नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर।<br />
५६
ावना<br />
बीहौ (पा॰सू॰ २.२.३५) इित सूे समीश िवशेषणाृथगुपादानेन िधकरण-<br />
बीहेः कना। अथा िवशेषणशेन ैव समानािधकरणबीहेः सहः िकमेतेन<br />
समीपदिवासेन। अ समीश पृथवणािशेषणं िवशेसमानिवभिकमेव<br />
त थमामेव। तेन पीतमरं य स पीतारः इािदलािन सुसतािन। पीत-<br />
शो रश िवशेषणावेदकतया पूव युः। यिप भूतले घटः इादौ<br />
सािप िवशेषणता। अत एव गदाधरभाचाया ुिवादे वेदाः माणम ् इ<br />
ल ११<br />
ाावसरे िवशेषणिवशेपदयोः समानिवभिकिनयमं सावकािलकं न<br />
ीचुः। अते ुििममां िणुयत ् य िवशेवाचकपदोरिवभिताय-<br />
िवषयसािवसाया अिववितं त िवशेिवशेषणवाचकपदयोः समानवचनक-<br />
िनयमः (ु॰वा॰ का॰॰)। तथा सुरो रामः इ िवशेवाचकपदं रामर-<br />
िवभिः सुिवभिायिवषयसैकसा तिसायािादेः सुरपदोर-<br />
सुिवभा िववा नाि। अतोऽ समानवचनकम ् । िकु वेदाः माणम ् इ<br />
िवशेवाचकपदं वेदारिवभिजिभिायिवषयसा बसा ति-<br />
वचनता। िवगतसमीपद पृथगुपादानादिियमेऽ सोचं चकार भगवान ् पािणिनः।<br />
साया एकनामसायाः माणपदोरसु िवभा िववितमेव। अतोऽ िवषम-<br />
अतः िसाे िधकरणबीहौ कठेकालः (कठे कालो य सः) १२ पाणौमहा-<br />
सायकचाचापम ् (पाणौ महान ् सायका चापं च य तम) ् इािदलिमवाािप<br />
समाधातम। ् वेदाेऽिायाजीवानां िनपणम। ् वेदाो नामोपिनषमाणं<br />
तपकारीिण शारीरकसूादीिन च (वे॰सा॰ ३) इित वेदासारे। वेदाेऽैत-<br />
वादो िविशाैतवादः शुाैतवादो ैताैतवादोऽिचाैतवादो ैतवाद इित मतािन<br />
ुतााचायः। इदमेव दशनमुरमीमांसाशेन वियते।<br />
इममेव वेदमिधकृ ाादश पुराणाुपबृंिहतािन वेदासेन। तैषां सहोकः –<br />
११ लशः से िवषये भागे चेाेकोशः।<br />
१२ कठेकालः इ अमूधमकााादकामे (पा॰सू॰ ६.३.१२) इित सूेण कािशकाकौमुदी-<br />
शकुमवाचािदषु समासः ादिश। कठे कालोऽ कठेकालः (का॰वृ॰ ६.३.१२) इित<br />
कािशका। कठेकालः (वै॰िस॰कौ॰ ९७०) इित कौमुदी। कठे कालः ीरोदमनोविवषपानिनदशन-<br />
पनीलवण य। सा अक् इित शकुमः। कटे कालः कठे कालोऽ वा सा अक्<br />
इित वाचम। ् भाे च समानािधकरणसमासाीिहः (वा॰ २.१.६९) इित वािके बीहेरवकाशः –<br />
कठेकालः इित बीिहसमासमुदा सुपमानपूवपदोरपदलोप (वा॰ २.२.२४) इित वािके<br />
कठेः कालोऽ कठेकालः इुम। ् इुभयथा िवहः।<br />
५७
मयं भयं चैव यं वचतुयम ् ।<br />
अनापकू िलािन पुराणािन चते॥<br />
ावना<br />
– सहोकः १३<br />
इित। आचाया इित शेषः। यथा मपुराणं माकडेयपुराणं भिवोरपुराणं भागवत-<br />
पुराणं वैवतपुराणं ाडपुराणं पुराणं वाराहपुराणं वामनपुराणं िवुपुराणं<br />
पुराणिमादश पुराणािन। त देवीभागवतमेषु। ीमागवतमहापुराणं ेः पृथक्।<br />
महापुराणात। ् इदमेवोनिवंशं वेदासदेव चरमा रचनेित िवपितां मनीषा। १४<br />
इितहास ेधा रामायणं महाभारतं चेित। रामायण वतक आिदकिववाीिकयः ख<br />
पुरा ठकोऽिप सिषसादसंललािलपूणितमालिवसिमोहमहामहीहो<br />
दयसरसीसमुिसतसीतािनवासचरणसरोहो<br />
दीिधितसिमतीतरतापसिहुतपोऽनुानोपयोिगयोिगजनलभजटीभूतिशरोहो<br />
वायपुराणमिपुराणं नारदपुराणं पपुराणं कू मपुराणं पुराणं िलपुराणं गड-<br />
मुिनतीकारसंविधतललाटतपपन-<br />
िवमलवैरायिविहततृणायमानकुटुागपिरपीतरामचपदपाथोजपरागरससरस-<br />
सुधापानसमानहषषपुयपुलिकततनूहः<br />
समानवैभवोऽिप १५<br />
मानसकू िजतमलमयकागानसंृतमुकुकणावलसौशीसौलािद-<br />
मनुजेतरगुणगणिविहतभूितवीकवथशरीरणरघुपितिचनिवचणकिवकुल-<br />
शरणसिडतारयवरेयवागीरसादबृंिहतवाचितशेमुषीलभमनीषोषचरण-<br />
पजभािवतभारतवषुतोटादशरघुनाथलीलातरलतरसुरतरिणीिनमानेम-<br />
ीरामिवपरीतनामजपभावसंल-<br />
सीतापितपदपभिमिदरया मिदरेणो नरिपशािचतगृहदारािद-<br />
जगतीतलभोगसारं समुिसतषिकारमनुभूतपीपुातृकठोरितरारं ाथारं<br />
पिततं पिरवारं तृणिमव ितरकार। य ख धािरततपोत किवकुलगुरोः ाचेतस<br />
भगवतो वाीकेः केकोपमा िनपमा कोिवदकुलमनोरमा गितिवमा िवलिसतििवम-<br />
िवमा पिरृ तपिडतपिरमा भभवभयमा समुिसतकाकलाकलापसवम-<br />
संरणसमा<br />
ीरामलीलासुरधुनीिवमलवीिचकीलालीडागीतकिवकुलितमा<br />
मलमयी लोकिहतैिषणी जगपकािरणी किवताकाननिवहािरणी धूजिटजटा-<br />
चािरणीव िपथिवहािरणी मुिनमनोहािरणी पितततािरणी तरिणिकरणमािलकेव िनमला<br />
मनीषा ौिनधनिनरीणसाततणकणशोकसमालोिकतजगदीशा थमं का-<br />
१३ मयं भयं चैव यं वचतुयम। ् अनापिलकू ािन पुराणािन पृथृथक्॥ (दे॰भा॰पु॰ १.३.२)।<br />
१४ ीमागवतमादशपुराणेो िभं महापुराणं ासदेवािमा रचनेित िवपितां मतिमित भावः।<br />
उपपुराणािन तु ना परामृािन।<br />
१५ िवपरीतनामजपोऽारामायणे विणतः – इुा राम ते नाम ारपूवकम।<br />
्<br />
एकामनसाऽैव मरेित जप सवदा॥ (अ॰रा॰ २.६.८०)।<br />
५८
ावना<br />
सग ध करतलचतुवगापवगसोिदतभगसुलभीकृ तग ोकमेव िवरिचतसगिमव<br />
समुसज च। स च ोकोऽनुुसा समगीयत –<br />
मा िनषाद ितां मगमः शातीः समाः।<br />
यौिमथुनादेकमवधीः काममोिहतम ्॥<br />
– वा॰रा॰ १.२.१५<br />
अयमेव िनिखलकाजगित थमो रचनािवशेषः। शापाकोऽाथः – हे िनषाद<br />
नीचैः सीदित िततीित िनषादुौ िनषाद। िनगािमिित भावः। ं शातीः<br />
समाः अनाः समा वषािण यावत ् ितां सानं मा अगमः मा ाुिह यत ् यतो<br />
िह ौिमथुनात ् ौयुमतः काममोिहतमेकं पुषिमित भावम ् अवधीः। पुषं<br />
हा ाररसमिप कणरसे पिरविततवािनित भावः। िवचारे कृ तेऽयं ोकः सवका-<br />
ाथभायाऽमलशापोिमया कथं पिरणिमतः। अतोऽपरा ाा – मा सीता।<br />
इिरा लोकमाता मा (अ॰को॰ १.१.२७क) इित कोशात ् । सैव मा सीता िनतरां सीदित<br />
ितित यिन ् स मािनषादः। अिधकरणे घञ ् । १६ अथवा मायां सीतायां िनतरां सीदित<br />
ितित यः स मािनषादः। कतिर घञ ् । १७ ीरामच इित भावः। अथात ् – हे मािनषाद<br />
सीतािनवास ीराम ं भवान ् शातीः समाः अनवषािण यावत ् ितां सानं<br />
पूजाम ् अगमः ावान ् यत ् यतो िह ौिमथुनात ् ौयोः पिवावणमोदय-<br />
िमथुनाुमात ् काममोिहतं कािमनम ् एकं रावणम ् अवधीः हतवान ् । रावणं हा भवता<br />
महती िता समिजतेित ोक भावः। अयमेव सवथमः ोकोऽनरं नारदोपिद-<br />
सिसीतारामकथां िवगतथां भगवान ् वाीिकरािदकापां पशतसगािकां<br />
षाडां रामायणनामधेयां चतुिवशितसाहीसंिहतािममां १८ कावसकोिकलः कोिकल-<br />
काकलीिमव चुकू ज। इदिमितहासभूतं वेदसतम। ् तें ातम। ् यथा िवाने सित<br />
साई ्नामधेये योगयोगौ िथअरीैिकल ्शाां वियेते। तथैव वेदः िथअरी<br />
इित। अथािासहः। रामायणं ैिकल ् इित। अथायोगसहः। अ वेद<br />
सूणाः िसाा अनेककथााजेन सिवरं ितपािदताः। अयमेवेितहासः। इितहास-<br />
शो िह ििभः शैिनते इित ह आस। इितशः पूवकालघटनामसूचको हशो<br />
१६ िनतरां सीदित यि िनषादः। िनपूवकात ् सद ्धातोः (षद ्ऌँ िवशरणगवसादनेषु धा॰पा॰ ८५४,<br />
१४२७) हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इनेनािधकरणे घिञ धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) इनेन से<br />
अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन वृौ सिदरतेः (पा॰सू॰ ८.३.६६) इनेन षे िवभिकाय<br />
िनषादः। माया िनषाद इित मािनषादुौ मािनषाद।<br />
१७ िनतरां सीदित िनषीदतीित िनषादः। सायां बालकातिर घञ। ् िया पूववत। ् मायां िनषाद<br />
इित मािनषादुौ मािनषाद।<br />
१८ चतुिवशहािण ोकानामुवानृिषः। तथा सगशता षट ् काडािन तथोरम ्॥<br />
(वा॰रा॰ १.४.२)।<br />
५९
ावना<br />
िनयवाचक आसशो भूतकालियासूचकः। एविमदं िनितमासीिदेविमितहास-<br />
शाथः। अ सूणतो वेदमूलतां यं वाीिकरकथयत ् –<br />
इदं पिवं पापं पुयं वेदै सितम ् ।<br />
यः पठेामचिरतं सवपापैः मुते॥<br />
– वा॰रा॰ १.१.९८<br />
ितीय इितहासो महाभारतनामधेयः। अयमादशपवयुो लोकाकः।<br />
अ रचियता ीमारायणकलावतारः साागवान ् वेदासः। यथा रामायणे महिषणा<br />
वाीिकना परणः सनात मयादापुषोम चाचिरं सजीविचिमव िचितं<br />
त रामो महािवुः परं सुरकायिचकीषया दशरथपुतां ीकृ कौसायां<br />
कटयाभूव यथा –<br />
स िह देवैदीण रावण वधािथिभः।<br />
अिथतो मानुषे लोके जे िवुः सनातनः॥<br />
– वा॰रा॰ २.१.७<br />
तथैव महाभारतेऽिप परमभागवत पाडुवंश वणनलेनातसीकुसुमोपमेय-<br />
काे िणीरमण भगवतो गृहीतनराकार पाथसूत वासुदेव ीकृ च<br />
भवयतोपबृंिहता वेदासेन। अ भगवान ् कृ पणवलो ासः ीशूिजबूनां<br />
कृ तेऽिप वेदाथ यथा सरलः ािदित हेतोः समवेदे विणतिवषयाणां कथोदाहरणसेषु<br />
िनबनमकाषत ् । अतः ूयते य भारते त भारते इित। ीमागवतेऽिप महाभारत-<br />
रचनाकारणिमदमेव ादिश –<br />
ीशूिजबूनां यी न ुितगोचरा।<br />
कमेयिस मूढानां ेय एवं भवेिदह।<br />
इित भारतमाानं कृ पया मुिनना कृ तम ्॥<br />
– भा॰पु॰ १.४.२५<br />
एवं िनगूढा वेदाथा इितहासपुराणाामुपबृंे। यमेव वेदासः कथयित –<br />
इितहासपुराणाां वेदाथमुपबृंहयेत।<br />
्<br />
िबभेुताेदो मामसौ हरेिदित॥<br />
– म॰भा॰ १.१.२६७, १.१.२९३, १.१.२९४<br />
इममेव वेदमाधारीकृ विततातुदश िवाः। त षशनााीिकी यी वाता<br />
दडनीितः पुराणं मीमांसा धमशां सीतं चेित। त षशनेषु सां योगो वैशेिषकं<br />
ायः पूवमीमांसोरमीमांसा चेित। दशनं नाम यते ायते परमातं येन तत ् इित<br />
ुौ श ् धातोः (िशँर ् ेणे धा॰पा॰ ९८८) करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७)<br />
६०
ावना<br />
इित सूेण ुट ्। टकारेा हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इित सूेण त<br />
लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन लोप। लकार लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८)<br />
इित सूेणेा पुनलपः। १९ उकार िवधानसामापदेशानुनािसकेऽिप नेम।<br />
्<br />
लकार िलराथः योगः। २० तिंाजनकपं फलम। ् ततो युवोरनाकौ<br />
(पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनानादेशे गुणे २१ रपरे २२ कृ ते दशनम ् इित िसम। ् तािक-<br />
दशनािन षट ्। आिको नाम वेदितपादकवेदितपामातााावान ्। अि-<br />
नाििदं मितः (पा॰सू॰ ४.४.६०) इित सूेण अिशात ् ठक् यः। िवधान-<br />
सामात ् चूटू (पा॰सू॰ १.३.७) इनेन ठकार नें केालोपयोः ठेकादेशे<br />
ठेकः (पा॰सू॰ ७.३.५०) इित सूेण यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन<br />
भसायां येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनािघटकेकारलोपे तितेचामादेः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेन वृौ िवभिकाय आिकः इित िसम ् । अथाेद-<br />
शाेितहासपुराणृितधमशाे िसाे धाने सतीरपूजके सित गोिवितमा-<br />
पूजकमािकम। ् अत एव ास आिकानुाहयित –<br />
सिधेऽिप परे लोके कतो धमसहः।<br />
नाि चेदि का हािनरि चेािको हतः॥ २३<br />
इित महाभारते शािपविण। त सादशनवतको भगवदंशावतारः साागवान ्<br />
किपलः। अ ीिण तािन मं इित। ं योिवंशिततिनकरः।<br />
महदहारो दशेियािण चुःोरसनााणािणपादपायूपवागाािन मनः श-<br />
शपरसगाः िितजलपावकगगनसमीरा इित योिवंशिततािन ािन। अं<br />
१९ िशँर ् इ इर उपसानम ् (वा॰ १.३.७) इनेनेर इा त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन<br />
लोप बोः।<br />
२० िलित (पा॰सू॰ ६.१.१९३) इनेन िलरे याूवः र उदाः। दशनम ् →<br />
िलित (पा॰सू॰ ६.१.१९३) → अनुदाौ सु ितौ (पा॰सू॰ ३.१.४) → अनुदां पदमेकवजम ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१५८) → दश॒ न॒म ् → उदाादनुदा िरतः (पा॰सू॰ ८.४.६६) → दश॑न॒म ् →<br />
िरतांिहतायामनुदाानाम ् (पा॰सू॰ १.२.३९) → दश॑नम। ् ऋवेदसंिहतायां च दश॑नाय<br />
(ऋ॰वे॰सं॰ १.११६.२३) इित। न च उदाादनुदा िरतः (पा॰सू॰ ८.४.६६) इ िपादीात ्<br />
िरतांिहतायामनुदाानाम ् (पा॰सू॰ १.२.३९) इ सपादसाायीसूािसे िरतकाय कथं<br />
वृििरित चेत। ् िवधानसामािपादीसूकाय िसम। ् या िरताधोदाादोदािरत-<br />
पर सतरामुदाादनुदा िरतााय िरतािदित िसथम ् (पा॰सू॰ १.२.३२) इित<br />
वािकवचनािम। ् या न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इ न इित योगिवभागात ् पूवािसम ्<br />
(पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूावृिः ािचा। अिमप िवराय २००तमे पृे १.८५ जायेित<br />
सीतेित इित योग िवमश पयु।<br />
२१ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />
२२ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन।<br />
२३ मूलं भारते शािपविण मृयम ् ।<br />
६१
ावना<br />
कृ ितः पुष। ः षिंशो िह पुषः। इदं तावाे साये गये योारो<br />
यिन ् ताशे ःखयािभघातपे युे से विततिमित साम ्। सं बशो युादौ<br />
युं यथा एवमुाऽजु नः से (भ॰गी॰ १.४७) इित। २४ आिधभौितकािधदैिवकाािक-<br />
नामधेयानां याणां ःखानां ितकू लतयाऽऽिन ाघातादिभघातकहेतुिवषयक-<br />
िजासायां ाानदीपकपिमदं ाचीनतमम। ् तथा –<br />
ःखयािभघातािासा तदपघातके हेतौ।<br />
े साऽपाथा चेैकाातोऽभावात ्॥<br />
– सा॰का॰ १<br />
अ कृ ितपुषसंयोगेन सृिः। तयोः संयोग पवंयोगः। अ धारायी।<br />
केिचिरीरवादं केिच सेरवादं वापयि। इदं दशनं ैतवादपरम ् । अ<br />
पिवंशिततानां सहः। कृ ितः क पुषः पुरपलाशविलपः। पुषेण संयुायां<br />
कृ तौ पुषिनचेतनमारोते। पुषे च कृ ितगतकतृमते। तथा चोम ् –<br />
मूलकृ ितरिवकृ ितमहदााः कृ ितिवकृ तयः स।<br />
षोडशकु िवकारो न कृ ितन िवकृ ितः पुषः॥<br />
– सा॰का॰ ३<br />
अिशने ीयेव माणािन ीचिरे मनुमानमावचनं च। २५ अनुमानमिप<br />
ििवधं पूववेषवामातोभेदेन। २६<br />
य हेतु ं ा ािरणपुरःसरं भूतपूव<br />
कायमनुमीयते त पूववथा जलसलं जलाशयं ा पूववषाऽनुिमता। २७<br />
य शेषं<br />
ा कायमनुमीयते त शेषवथा िबमां समुजलं िनपीय शेषं ारमनुमीयते।<br />
य सामापिरिा िवशेषानुमानं त सामातोम। ् यथा कुिचदाफलानां<br />
दशनेनेतर रसालफलानुमानम। ् शाेऽिाैव पुषशेन वियते। तथा च<br />
पुिर शरीरे शेते सािेन ितित यः स पुष आा। २८ सााः पुषबमिप साधयि। २९<br />
्<br />
्<br />
् ्<br />
२४ युमायोधनं जं धनं िवदारणम ्॥ मृधमानं सं समीकं साराियकम।<br />
(अ॰को॰ २.८.१०३-१०४) इमरः।<br />
२५ मनुमानमावचनं च सवमाणिसात। ििवधं माणिमं मेयिसिः माणाि॥<br />
(सा॰का॰ ४)।<br />
२६ ििवधमनुमानमाातम (सा॰का॰ ५)। ििवधमनुमानमाातम। पूववेषवामातों<br />
चेित (सा॰का॰ गौ॰भा॰ ५)। ायशाेऽिप – अथ तूवकं ििवधमनुमानं पूववेषवामातो ं<br />
च (ा॰सू॰ १.१.५)।<br />
२७ वषथ वषाशो बवचनाो वृथ चैकवचना इाेकोशः।<br />
२८ पृषोदरािदााधुः। पुिर देहे शेते शी–ड पृषो॰ इित वाचकारः। भागवते च – पुरायेन सृािन<br />
नृितयगृिषदेवताः। शेते जीवेन पेण पुरेषु पुषो सौ॥ (भा॰पु॰ ७.१४.३७)।<br />
२९ जननमरणकरणानां ितिनयमादयुगपवृे। पुषबं िसं ैगुयिवपययाैव॥<br />
(सा॰का॰ १८)।<br />
६२
ावना<br />
यतो ेकिन ् सित पुषे सवषां सहैव युगपमरणे ाताम। ्<br />
३०<br />
यथैका िवुदा<br />
गित तदा सहैव सवषु केकारो भवित तदागमने युगपदेव सकलधामसु सुकाशः<br />
सहैव िवुजनवीजनम। ् ताुषाणां बम। ् एके सित जनानां सुखःखभृतीनां<br />
भाव च वैषं कथमिप न सेत। रााोऽयं समीचीनो युियुो वैव-<br />
सत। अथा यिद सवेक एवाऽा तिह कथमेकिेव णे कोऽिप ियते कोऽिप<br />
जायते कोऽिप ितित कोऽिप वधते कन िवपिरणमित किसित। कथं वा कोऽिप िवान ्<br />
किूखः केचन खलाः केिचाधवः। अु। इदं शां चािप वेदमूलकमेव। पुषबे<br />
ुितरिप माणं यथा इो॑ म॒ायािभ॑ पु॒प॑ ईयते (ऋ॰वे॰सं॰ ६.४७.१८)।<br />
योग िचवृििनरोधपरः। यथा योगसूे योगिवृििनरोधः (यो॰सू॰ १.२)।<br />
िचवृििनरोधायाायोग चचा। यमिनयमासनाणायामाहारधारणाान-<br />
समाधयोऽाािन। एतैिवृििनते। अयं च हठयोग इित कते। राजयोगीर-<br />
िणधानाकः। यथा योगसूे ईरिणधानाा (यो॰सू॰ १.२३)। हठयोगे ाणजयेन<br />
मनो जयि योिगनः। राजयोगे च मनोजयारेण ाणमितशेरते संयिमनः। अाऽचाय<br />
भगवान ् पतिलः। स एव पािणिनाकरणमहाभाकारः। स एव चाऽयुवदे चरक-<br />
संिहतारचियतेित ूयते गुः। तथा च सीतयि गुचरणाः –<br />
योगेन िच पदेन वाचां मलं शरीर च वैकेन।<br />
योऽपाकरों वरं मुनीनां पतिलं ािलरानतोऽि॥ ३१<br />
अथाोगसूं िनमाय िचमलममिलतवं ाकरणशाे पदपदाथितपादकपरम-<br />
माणभूतमहाभासागरसंरचनया वाण िनदषयं चरकसंिहताितपादनेन शरीरं<br />
भूषयं ािलः पतिलं िणपतामीित तायम। ् शा ुिकार अलौ<br />
पतन ् इित िवहे सािलश शतृयाथमापतन ्शेन मयूर-<br />
ंसकािदामासः ३२ पतन ्श च पूविनपातः। ३३ एवं शकािदगणमाकृ ितगणं<br />
मा शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इित वािकेन परपे िवभिकाय<br />
पतिलः। इमााियका ुता गुमुखेो यदीसापूवािमशताां पािणिनसूाथ-<br />
पिरिकीषयाऽशेषिवशेषातीतो भगवाेष एकिचपोिनाण साथ गत<br />
३० येक एवाऽा ात एक जिन सव एव जायेरेक मरणे सवऽिप ियेरन ् (सा॰का॰<br />
गौ॰भा॰ १८)।<br />
३१ मूलं मृयम।<br />
्<br />
३२ मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२) इनेन।<br />
३३ पतः अलयोऽिन ् नमायािदित पतिलः (त॰बो॰ ७९)। पतिलिरित। पतन ्<br />
अिलयिन ् नमायािदित िवहः। अ ‘अत’ ् इित टेरकार च ाने परपमकारः। केिचु<br />
गोनदादेशे किचषेोपासनसमयेऽलेिनगत इैितात ् ‘अलेः पतन’ ् इित िवगृि।<br />
मयूरंसकािदामासः (बा॰म॰ ७९)।<br />
६३
ावना<br />
सरोवराासमिलं साय सहरिममािलनं परमकाशशािलनं कमिलनीकुलवभं<br />
भगवाकारपं िदरोिचषा िवभािसतभुवनमडलं दीिमयमडलं जगदाखडलं<br />
भां िववं िनिखलजगपादानभूतं शानं कयपननमिदित-<br />
कीितकेतु ं वैिदकधमसेतुमलौिककतेजसं शां भगवं भारं समुपितमान<br />
समपतपशावकीभूयािलपुटे। आकिककरपुटभोिगतोकपतनसातबलकुतूहलतया<br />
िजना कोभवान ् इित पृः सन ् सोऽहम ् इित समुदतीतरिरकिलतसकल-<br />
िवािवशेषो भगवाेषः। सपघटकरेफः कुेित ितपृः सन ् को भवान ् कोभवान ्<br />
इित िनरथकं मेरेफं वहरता भवता पूवमेवो इित वयकटां समािपपत ् ।<br />
स एव सपशावकः शािकसदायनभोमडलसमागतपािणिनसूाथानतणतल-<br />
ितिमरपटलपाटनबलभनोपमो िनिखलपिडतमनोरमापिरणतपिरमो िवगतमः<br />
ुतााायीमौिलकपाठमः पिडतजगारिचकीषया िवपुतामीचकार। स एव<br />
भगवान ् पतिलः पाोिगजनसेिवतं रारां सकलकामकाणकुमं गापवग-<br />
चतुवगसोपानं साधनाजािटकटुकटकिवषमं सुगमं योिगव योगदशनदीपकेन<br />
पिरकार। इदं दशनमिप ैतवादपरमीरवादितपादकमािकं वेदमूलक।<br />
वैशेिषकं दशनं तावपदाथाकम ् । अ गुणकमसामािवशेष-<br />
समवायाभावनामधेयसपदाथानां ानाोः। एताऽचायः काणादः। इदं सकल-<br />
शाोपकारकम। ् तथा च गुचरणाः ायत ् काणादं पािणनीय सवशाोपकारकम ्<br />
इित। ३४ इदमिप वेदमूलकमािकदशनमीरवादपरम। ् ायदशनं तावमाणमेयािद-<br />
षोडशवुमीमांसापरम। ् अ षोडशतानादेव मोः। ायदशनाऽचाय भगवान ्<br />
गौतमः। इदमपीरं कतृेन ीकरोित। तथा याय तकतृकिमित ािं<br />
रो न ैयाियका इमनुमाि यिरािदकं कतृजं कायाटािदवत। ् इदं तु<br />
परमािकदशनम। ् एत ाचीनाचाया िमिथलाभुवः शेखरीभूताः ीमदयनाचाया<br />
ईरिसावेव ायिसाकुसुमािलनामकं तुुवुः। ायशां परमनािक-<br />
िवामदमगजेगडलभेदनशीलं तरलतकतीनखयुिसंहोपमम।<br />
् बौादीनां<br />
खडनायेदमेव धािरतसनम। ् आकयते ाचीनेो गुचरणेो यदािचीथयाा-<br />
पदेशेन चरणसरोजरजःसनािथतोलदेशाः ीकृ तशााथसनरतपिडतेवेशाः<br />
ीमदयनाचायचरणाः<br />
शरीरसििहतनािककृ तेरखडनसापगीरणाः<br />
िनगावभतरितरलतरसािलतपादकमलाममलां जगाथपुर समलुः।<br />
त<br />
ीमगाथभुवनपावनपादारिविनेममकररोलायमानमानसतया<br />
भगवुखमृगासौयसुधामाधुर िपपासवो िजासव तििहतारोाटन-<br />
३४ मूलं मृयम ् ।<br />
६४
ावना<br />
् ्<br />
कालमचकािलवणसातरोषालाजालं नां धैय धरो ाहाषु िमं<br />
ोकिममम। यत –<br />
ऐयमदमोऽिस मामना ितिस।<br />
उपितेषु बौेषु मदधीना तव िितः॥<br />
– मुकम ्<br />
आकय तेमिवलां वाण पिडतमचिचकाया भवलो भगवानकालमुा<br />
ारमुदयनमुदयिगिररिविमवाऽानं दशयामास। अिाये सदाययं ावतत।<br />
ाचीनाय नाय च। ाचीनायवतका उदयनाचायमुखमैिथलाः।<br />
नायाचाया गेशोपाायगोकुलचरघुनाथिशरोमिणिवनाथतकपाननगदाधर-<br />
भाचायभृतयो मैिथलबीयाः।<br />
त पूवमीमांसादशनं कमकाडितपादकम। ् इदं वेद योगपितपिरारं<br />
मीमांसते। एताऽचाया जैिमिनमहाभागाः। मीमांसासूं ादशाायपरम। ् अिन ्<br />
धमिजासैव मीमांिसता। यथा अथातो धमिजासा (मी॰सू॰ १.१.१)। इदं तु सवभावेन<br />
वेदमायित। अािप ौ सदायौ भाः ाभाकर। एततेऽपौषेयवेद एव िनिखल-<br />
लोकिनया। त कमव ेन ितपािदतम। ्<br />
३५<br />
वेदादशनं षम। ् इदं वेद ानकाडं सुयित। एत वतका नारायण-<br />
पिरृ तिवचारा िविहतपरमधमरसतरिणीचारा िनिखलकोिवदकिवकुलालारा<br />
िनरहाराः<br />
सामीसारा<br />
कलावतारा दयसििहतसकलुितसारा वेदिसाानुशीलनभागवतधमपिरशीलन-<br />
सिशतसमाजोिचतमुिनमनोलभरासदहरगमेा-<br />
िनिखलयोगीमुनीयतीसुरेासुरेनरेसाधकवृवित-<br />
चरणकमलकाराः परमोदारा बादरायणापरनामधेया महिषवेदासवयाः। इदं<br />
सूमायचतुयाकम। ् एतदवलैव िविभवेदामतवतकाः -<br />
सदायानुसारं भाािण बभािषरे। अ ैव िनिपतम। ् अथातो िजासा<br />
(॰सू॰ १.१.१) इित। इदं वेद िशरोभागाानभूतम। ् अ णो िनगु णसगुणपौ<br />
िनिपतौ।<br />
एवमेव वेदखडनपरािण ीिण नािकदशनािन। बों जैनं चावाकिमित।<br />
कारारेण सवािप वाय वेद एवाऽयः। सव च भगवान ् ुा िचिया<br />
च ुतः। यथा बुो महावीरामी च वेदं िशतया िनतः िकं च चावाकोऽिशतया<br />
३५ यं शैवाः समुपासते िशव इित ेित वेदािनो बौा बु इित माणपटवः कतित न ैयाियकाः।<br />
अहिथ जैनशासनरताः कमित मीमांसकाः सोऽयं वो िवदधातु वाितफलं ैलोनाथो हिरः॥<br />
(ह॰ना॰ १.३)।<br />
६५
िनित।<br />
ावना<br />
वेदमाि य आगमाः। आगमो नाम ाचीनिवचारसहः। स च ििवधः। शैवो<br />
वैवः शा। ताऽगमिवषयक एकः पारिरकः ोकः ुतो गुः –<br />
आगतं िशववे ो गतं च िगिरजाुतौ।<br />
मत वासुदेव तादागम उते॥<br />
– इित सादाियकाः<br />
इदमेव तशािमित कते। अ ौ माग दिणो वाम। दिणमाग आशुि-<br />
पूवकिसिः ीकृ ता। वाममाग चाऽडरपूणा चमारमयी िसिः साते। मागऽयं<br />
पमकारसेवनपरतया हेयायः।<br />
इममेव वेदमिधगु ं षडािन िशा को िनं ौितषं छो ाकरणं च।<br />
षडवेदायनं पुराऽाकं िवधेयमासीत। ् वाीिकरिप सुरकाडे षडानां शंसां<br />
सोाहमकाषत। ् यथा –<br />
षडवेदिवषां तुवरयािजनाम।<br />
्<br />
शुाव घोषान ् स िवराे रसाम ्॥<br />
– वा॰रा॰ ५.१८.२<br />
िशायां वेदरपाठिया। बहव आचायाः पृथृथिाान ् िविलिलखुः।<br />
पािणनीयिशाऽिप महपूणा। केषु वैिदकमयोगाणां िनयमाः। िने वेद<br />
सां वा िनिवशित। गायुिगनुुृहती पििुगतीित स ांिस।<br />
शेषेषु यिप वैिदकी रचना िमलित तथाऽिप धानतया लोके तेषामेव योगः। इदमेव<br />
िपलशां कते। एतवतकः िपलनामधेयः सपः। ूयते महामुखेो<br />
गहनशानां वैपूणा ुिः। एतदाचाय भगवान ् याः। छःशां वेद-<br />
यदािचगवाीलीरमणरमणीयचरणकमलसमलतपृभागभोिगवथशु-<br />
महापरामसमूहििवमिहरमयपाघातिवमदीकृ तदैदानवाराितपलो वैनतेयो<br />
भगवान ् गडो बुभुापरः सपमािजहषुरधावत। ् स च ाव। अिनवतमान-<br />
हिरयानमालो ाथयाे सप येव मा जिह िवामेकां गोिपतपूवा मः ाुहीित<br />
िनग भगवान ् सपभूतः िपलः पलायमानो गडं िवामुवाच। तदेव िपलशां<br />
कते। अिमं छो भुजयातं िशयन ् शीमेव रापं कीयं िवलमािववेश। तदेव<br />
िपलशाम।<br />
्<br />
ाकरणमेव वेद मुाम। ् यिप षडवेदोऽेय इित ृितुितयथा<br />
पतिलः माणयन ् ोवाच ाणेन िनारणो धमः षडो वेदोऽेयो ेयः (भा॰प॰)।<br />
िनारणः इ िनगतं कारणमथधमकाममोभृितवृियोजकं याथाभूतः। इं<br />
६६
ावना<br />
सवतोभावेन वेदानाय षडानां सामुपयोिगतायामिप सवाथेन ाकरणायनं<br />
िनताोपयोिग। िविाकरणं भगवतो वेद मुखिमधािय। मुखं ाकरणं<br />
ोम ् इित ाचीनोे ः। थमं छसामं ााकरणं बुधाः (वा॰प॰ १.११) इित<br />
भतृहिरसूे । ाकरणमरा वितभाषाानमसवम। ् ऋते भाषाानं वेदाथ-<br />
ानमिप सवतोभावेनासवम। ् ाकरणं भाषाया अलारः। यथा ाचीन ैम ् –<br />
यिप ब नाधीषे तथाऽिप पठ पु ाकरणम।<br />
्<br />
जनः जनो माऽभूकलः शकलः सकृ कृ त ्॥<br />
– ाचीनोिः<br />
अथाशाायनेऽलचेऽिप पु ाकरणमिधग। ाकरणं िवना सिसमास-<br />
ानकोषानशूतया सकारशकारयोारणमेण ं जनम ् कुटुं जनम ् इित<br />
शुनः कुुर जनं मा मंाः। दसकारघिटतः श आीयवाची तालशकार-<br />
घिटतः शः कुुरवाची। ाकरणानं िवनाऽयं िववेकः कथं सवेत ् । इमेव द-<br />
सकारघिटतसकलश समुदायोऽथालशकारघिटतशकलशः खडवाचक इित<br />
कथं िनणयेत। तथैकवारवािचदसकारघिटतसकृ त ्श ३६ पुरीषवािचतालशकार-<br />
घिटतशकृ त ्शात ्३७ का िभतेित ानं कथं ात। ् ाकरणं िवना िवधवाललाटचिचत-<br />
िसरिमव मुखारिविनिहतशामिप न ैव शोभामाटीकते। तथा वृाः ाः –<br />
अीकृ तं कोिटिमतं च शां नाीकृ तं ाकरणं च येन।<br />
न शोभते त मुखारिवे िसरिबिवधवाललाटे॥<br />
– वृोिः<br />
िकं बना सिप पुयजनकतावेदकतावती िनिखलिनगमागमशादशनपुराणेितहास-<br />
नाटकचूगपहेिलकािदिचबमिणबबिवधःवाहकमनका-<br />
ोितती िनिखलसंारशोधनशीला भगवती देवभारती ाकरणानमरेणापुयकला<br />
कलितकेव भाित। यतो िह योगिविधानपूवकश एव ददाित समीितं फलम ् ।<br />
यथा ुितः एकः शः सातः शााितः सुयुः ग लोके कामधुवित<br />
(भा॰पा॰सू॰ ६.१.८४)। ताानपूवकयोग एव पुयजनकतावेदकः। तािदतर-<br />
भाषेव ाकरणानशूजनोिरतसंृ तभाषाऽिप वा गौिरव िनयोजना। तथा<br />
च –<br />
३६ एक सकृ (पा॰सू॰ ५.४.१९)।<br />
३७ शकेितन ् (प॰उ॰ ४.५८)। उारावरौ शमलं शकृ त ् (अ॰को॰ २.६.६७)।<br />
६७
यथा शशाेन िवना िवभावरी जलं िवना भाित न िनगा यथा।<br />
सुबोधभाषा सरला रसािता न शोभते ाकरणं िवना तथा॥<br />
संृ ता वायेव पुषमलरोित। उं नीितशतके –<br />
केयूरािण न भूषयि पुषं हारा न चोला<br />
न ानं न िवलेपनं न कुसुमं नालता मूधजाः।<br />
वायेका समलरोित पुषं या संृ ता धायते<br />
ीये ख भूषणािन सततं वाूषणं भूषणम ्॥<br />
ावना<br />
– इित मम<br />
– भ॰नी॰ १९<br />
इं िनरषणं भूषणभूषणं वाूषणं भूषणसये संारमपेते। स च संारो<br />
ाकरणमरेणाऽकाशपुिमव कािनकः। ताुयजनकतापुरःसरयथेभाषाान-<br />
सै ाकरणं रदीपमािलकेव। ममायं यः साधुशानां योगेणैव धमः।<br />
ाकरणायने मुतया प योजनािन ितपािदताशेषिवािवशेषेण<br />
भगवता शेषेण ािलना पतिलना। यथा ताितकं रोहागमलसेहाः योजनम ्<br />
(भा॰प॰)। इमािन प योजनािन। अोेयदलानुरोधेन िवधेयदले कथं न ब-<br />
वचनतेित चेदेकशेषमिहेवधेयम। ् त राशः ीिल ऊहागमासेहा<br />
उभये लघु नपु ंसकिले। एवं च रा योजूहः योजन आगमः योजनो<br />
लघु योजनमसेहः योजन इित योजनी च योजन योजन योजनं च<br />
योजनेित िवहे नपु ंसकमनपु ंसकेनैकवाातराम ् (पा॰सू॰ १.२.६९) इित<br />
सूेणानपु ंसकानां चतुणामिप लोपे सित वैकिकमेकवचनम। ् या वेदाः माणम ्<br />
इितविशेवाचकपदोरसुिवभितायसाया बाायाः योजनपदोर-<br />
सुिवभितायाहकैकसया सिप िवरोधे ता एकैव योजन<br />
सकलेयािवितमेव।<br />
वेदानां राथ ाकरणमेयम। ् ाकरणानं िवनाऽथाभावे कथं वेदेषु ा<br />
कथं वाऽवगमनम। ् सवऽिप मा न ैव िवभिषु िनिदाः। ाकरणानं िवना यथायथं<br />
पिरणमियतु ं कथं शवैयाकरणः। यथा अये ाहा इित िनिदिमसे चतुथानं<br />
िवनाऽवैयाकरण इाय कथं कथियित।<br />
जीवनाविधरः शा िवशालम ् । ूयते यत ् बृहितिराय िदं वषसहं<br />
ितपदोानां शानां शपारायणं ोवाच नां जगाम। बृहित वा इाेता<br />
िदं वषसहमयनकालो न चां जगाम। िकं पुनरे। यः सवथा िचरं जीवित सोऽिप<br />
शतं जीवित। चतुिभ कारैिवोपयुा भवित। आगमकालेन ाायकालेन वचन-<br />
६८
ावना<br />
कालेन वहारकालेनेित (भा॰प॰)। एकिेव काले यिद समाऽयुषः य-<br />
काराणां का गितः। एवमेव बृहित वा इाेता िदं वषसहमयनकालो<br />
न चां जगाम (भा॰प॰) ताकं का कथा। अतोऽेन कालेन िवपुल शसागर<br />
यथा पारं जेम लघुनोपायेनेेयं ाकरणम। ् ाकरणे च वृयो ं सामािसक-<br />
िसापयवसािय इित िवपितां मनीिषतम।<br />
्<br />
समवाय यथाथावगमनं कथं ािदेयं ाकरणम। ् असेहाथ<br />
चाेयं ाकरणम ् (भा॰प॰)। यतो िह वेदे रिवचारः धानः। ुितरि –<br />
ः शः रतो वणतो वा िमायुो न तमथमाह।<br />
स वावो यजमानं िहनि यथेशुः रतोऽपराधात ्॥<br />
– भा॰प॰<br />
अथारतो वणताशुो म इमथ न यिप तु विमव यजमानं<br />
हि। वेद आानिमदं िसम ् । कू ााथसाधनिनपुणेन पुररेण हते पुरोधिस<br />
िवपे सुतिनधनदीोधानलेनाशनपरं यं समीजे। त इशो िववध ३८<br />
अिखडे रितमािद िवजयो वृ च पराजयो जातः। ाकरणं िवना<br />
कथं समाससेहिनवारणं ात। ् वैयाकरणु कृ ितरं ा बीिहं समासाोदां<br />
ा तुषं सारेनावगु ं पारियित। अतोऽसेहाथ ाकरणं पिठतम।<br />
्<br />
इं समशाोपकारकतया पिडतमचिचकाचिचते समिचते च<br />
िवजैिवबुधभारतीसंरणे शिवहरणे सकलिवालरणे ाकरणेऽािभः<br />
ेयता िनरापदं धारणीया िवचारणीया च त शसागरसमुथनमनोरममुतर-<br />
िदमगाीयसरिणः। इदमेव सकलिवानां सोपानभूतं परमपूतं पाटवमयं िनरामयं<br />
रसमयं संसारामयं िवगतभवभयं दाभयं परमकाशपं शापकं मोारं<br />
सकलसौवमयम ् । एवं राािते ाकरणमिहमिन सकलिवनोरमतया ितपािदते<br />
परमरमणीयशािवलोचनेऽिशाे समभवन ् बहवः वतकाः।<br />
त पुरा नव ाकरणािन िसाासन ् । पुरा यथा वाीकीयरामायणोरकाडे<br />
भगवमेव सोधयगो हनुमिषये ाह यत ् –<br />
सोऽयं नवाकरणाथवेा ा भिविप ते सादात ्॥<br />
– वा॰रा॰ ७.३६.४७<br />
अथ कालमेण ायेषु नवसु ाकरणेनवा जाता। अलोकलोकलोचनिनभ-<br />
शािवषयेषु जिटलतापेषु च शाीयिवचारेषु िशिथलीभूतेषु च धमिसाचारेषु<br />
३८ हतपुता जुहावेाय शवे। इशो िववध मा िचरं जिह िविषम ्॥ (भा॰पु॰ ६.९.११)।<br />
इािभचारो वृेणार ‘इशुवध’ इित म ऊिहतः (भा॰॰) इित पशायां कैयटः।<br />
६९
ावना<br />
लिलतलोचनिवलासलािलतमकरकेतनवदनतामरसरसशैलसुतामनोिमिलो<br />
सकलकलाकलापकलनो िनिखलजगरणशीलताडविथतलीलो लीलावतीहैमवती-<br />
मुरिरपुपादपयोजनखमिणचकावीभूतपरमपूतिनिखलिनगमसारसववुिभण-<br />
समातयोगीमुनीवृवेदपुराणपुरृ तभगीरथजिटलसाधनधृतशरीरफलभुवनपावन-<br />
नीरनीरजनयननयनवभानीरािजतिजतमुिनमनोमलयसमीरणसमीिरतभभयसभ-<br />
िनरिरपुजटाजूटजिटलजाूनदतरलतमतरभारामलिटकिनमल-<br />
मृिदतकमलशिमतसंसारानलिपतसगरसूनुशापतापपापचडदावानलदिमतषिकार-<br />
गरलधारापििविजतसरलपरमिवमलपरमतरलमौिकमहोलसुधासितजलजीण-<br />
जगराजजालमालतीमालोपमिदनभधृतभूिरमानभागीरथीभािवतसु िवशाल-<br />
भालदेशो वलयीकृ तशेषः शशामौिलाकरणमरा जगतः काणमसविमित कृ ा<br />
परमसं ितभया िवलसं पािणिनमेव ाभावयामास।<br />
स च िशवलवेदसादो िवगतिवषादो दभपिवपािणदुखः सकलाकरण-<br />
समयभूतं लघुकायं सकलशाायनसहायं िनिहतााायं िवशालिवशदसरलीकृ त-<br />
सिशशााायमाायीसूपाठं सुपठं पपाठ। इदं िशवचतुदशसूािण<br />
समाि ावतत। तािन च (१) अइउण ् (२) ऋऌक् (३) एओङ् (४) ऐऔच ्<br />
(५) हयवरट ् (६) लण ् (७) ञमङणनम ् (८) झभञ ् (९) घढधष ् (१०) जबगडदश ्<br />
(११) खफछठथचटतव ् (१२) कपय ् (१३) शषसर ् (१४) हल ्। इित माहेरािण<br />
सूायणािदसाथािन। एषामा इतः। लसूेऽकार। हकारािदकार उारणाथः<br />
(वै॰िस॰कौ॰ साकरणे)।<br />
त माहेरािण इ महेरादागतािन। शरवरसादाािणिनना लानीित<br />
भावः। पमहेरशात ् तत आगतः (पा॰सू॰ ४.३.७४) इित सूेण अण ् यः।<br />
भाहेरघटकाकारलोपो वृििवभिकाय। ३९ इं ूयते भगवान ् पािणिनः<br />
शालातुरीयः कदािच ुकुलेऽधीयानः कृ ितमबुिरासीत ् । होनहार िबरवान के होत<br />
चीकने पात इित ामीणसूनुसारं भिवुजनानां जीवनमिप ायशो िवषमतामयं<br />
नूनमेव। महापुषो भीषणपिरिितचडझावातेन सहैवावतरित। आघातं िवना<br />
३९ महेर → तत आगतः (पा॰सू॰ ४.३.७४) → महेर अण ् → महेर अ → अचो िणित<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११५) → माहेर अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा → येित च<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१४८) → माहेर ् अ → माहेर → िवभिकायम ् → माहेर जस ् → जशसोः<br />
िशः (पा॰सू॰ ७.१.२०) → माहेर िश → माहेर इ → िश सवनामानम ् (पा॰सू॰ १.१.४२) →<br />
सवनामानसा → नपु ंसक झलचः (पा॰सू॰ ७.१.७२) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
माहेर नु ँम ् इ → माहेर न ् इ → सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) → माहेरा न ् इ →<br />
अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) → माहेरा ण ् इ → माहेरािण।<br />
७०
ावना<br />
िपिरारो न भवित। को जानीया ुकुलः पािणिनिवािथजीवने मूखच-<br />
चूडामिणः पाििखलिवनसमिचतचरणकमलो भिवतेित। तदा क दीमनुमानं<br />
भूतं ादधुना यः परीािथिवािथनां पिरहासभाजनतामुपेतः स एव पािणिनः<br />
कदािचाचतेरिप सानपातां पाियतीित। अतो नीितोकः पते –<br />
नृप िचं कृ पण िवं मनोरथं जनमानवानाम।<br />
्<br />
ीणां चिरं पुष भायं देवो न जानाित कुतो मनुः॥<br />
– नीितोकः<br />
सवतोऽनयैव धारणयैत नाम पािणिनिरित। पािणां गृहीा नीयते गुसििधं<br />
यः स पािणिनः। अथायमयनबलतया गुसििधं न गित तदा गु-<br />
ेिषतैिवािथिभः पािणां गृहीा केशेषु सावोऽयं नीयते । सातं तु पािणं<br />
गृहीाऽानू नयित रिचताकरणानारा मों ापयित यः स पािणिनः। पूव-<br />
ुौ तृतीयापािणशोपपदपूवकात ् नीधातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) कमिण<br />
िप। ् ततः सवापहािरलोपे िवभिकाय पािणिनः। ४० ितीयिन ् के ितीया-<br />
पािणशोपपदात ् नीधातोः कतिर िप। ् सवापहािरलोपे सुाय पािणिनः। ४१ स एव<br />
कदािचााथ सतीः परािजतो लािनझावातिविलतकोमलदयतः ीकृ तमुिन-<br />
तः सुरधुनीतरलतरसािलतमालं गौरीतपीरसंयपिवीकृ तिवटपजालं शशा-<br />
मौिलमुलिवलाससमुासभभभवभयालं सकलशैलिशरोमिणं िहमाचलं समाि<br />
िनिखलिवािनकेतं िगिरजासमेतं रोषिनिटलासमुूतभीषणपावकुिलभीकृ त-<br />
मीनकेतं िशशुशिशमधुरमयूखसुधायूषसोिषतपदपाथोजपवग ससृसकल-<br />
सगमुमावं भगवं पिरमिहतमहसा बलतरतपसा सोषयामास िशवमाशुतोषम ् ।<br />
स वै चावतंसः ुितिविहतशंसो ढािननादलेन चतुदश सूरािन समु<br />
कीयाकरणमहासागराम पािणनये सकलिवोपकारकं कणािवहं पिरतु <br />
ाकरणशां णेतु ं चाााय सेरयाभूव। अतः ोको गीयते –<br />
नृावसाने नटराजराजो ननाद ढां नव प वारम।<br />
्<br />
उतु कामः सनकािदिसानेतिमश िशवसूजालम ्॥<br />
– न॰का॰ १<br />
स एव पािणिनः िशववरभावपिरृ तिवमलमनीषो मनीषीशतुःसह-<br />
सूाकमभूतपूव रं लौिककवैिदकसकलशसाधुपरं परायण िवषां<br />
४० पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इनेन पृषोदरािदा इित शेषः।<br />
४१ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इनेन पृषोदरािदा इित शेषः।<br />
७१
ावना<br />
पारावारिमव िणनाय। ४२ येताूवमैचाादीिन ाकरणाासेव<br />
कायपशाकटायनोटायनािपशिलभाराजभृतीनामाचायाणां नामािन चिचतािन यथा<br />
िभृितषु शाकटायन (पा॰सू॰ ८.४.५०) अवङ् ोटायन (पा॰सू॰ ६.१.१२३) सव<br />
शाक (पा॰सू॰ ८.४.५१) ऋतो भाराज (पा॰सू॰ ७.२.६३) दीघादाचायाणाम ्<br />
(पा॰सू॰ ८.४.५२) वा सुािपशलेः (पा॰सू॰ ६.१.९२) हिल सवषाम ् (पा॰सू॰ ८.३.२२)<br />
इािदषु तथाऽेषां िवशालादसमया लौिककवैिदकशानां भगवान ् पािणिनः<br />
परमसरलं परमलघुाकरणं ाचकार। यथोदाहरणमेकं म ् । इकारोकारऋकार-<br />
ऌकाराणां ४३ ाने रे परतः माकारवकाररकारलकारवापनाथमाचायाािर<br />
सूािण पेठुः। तािन यथा – (१) इ यं रे (२) उ वं रे (३) ऋ रं रे<br />
(४) ऌ लं रे इित। ४४ िकु भगवान ् पािणिनतुणा सूाणां ाने ाहार-<br />
सरया लाघवाथमेकमेव सूमसूयायमिप सूण चकार। यथा इको यणिच<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७७)। इक् शेन चतुणा ािननां चचा यण ्शेन च चतुणामादेशानाम।<br />
्<br />
तािप सवणयोिरगचोयिनवृये बाबाधको भावः ाािव। यथा मुनीशः अेश-<br />
घटक ईकारेऽिच परतः मुिनघटकेकार ाने यण ् ाः स च अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन बािधतः। अथादसवणयोरेवेगचोयसंिहता।<br />
िवारभीाऽनुवृिरिप पािणनेः पटुतायाः पिडतिवापनं माणम ् । यथा<br />
अतो िभस ऐस ् (पा॰सू॰ ७.१.९) इित सूम ् । अदादार िभस ऐिसित<br />
सूाथः। िकु तपराल (पा॰सू॰ १.१.७०) इित सूेण तपरकारारकार-<br />
पूववत वा समकाल बोधकः समानोारणसशोारणकाल ायक इथ<br />
इित िनिदयते। अ अतो िभस ऐस ् (पा॰सू॰ ७.१.९) इित सूेऽकारकारपूव-<br />
विप समानोारणेकारािप बोधकः ात। ् तथा च हिरिभिर िभस<br />
ऐात। ् अिसामे अणुिदवण चायः (पा॰सू॰ १.१.६९) इित पूव-<br />
वितसूात ् सवण इितपदमनुवृम। ् अथापरः सवण समकाल सेथ<br />
जात इकाराकारयोः सावयाभावाोधकाविितयोिगकाभावेन न ैव दोषः। अतो<br />
लघुिसाकौमुां वरदराजाचायाः ाः सूें पदं सूारादनुवतनीयं सव<br />
(ल॰िस॰कौ॰ १)।<br />
एवमेव ब। एतयते सेपियावाथमेव महामुिनना सपादसााां<br />
४२ अथ कालेन बहवः िशा वषमुपाययुः। एकोऽिप पािणिननाम जडबुिपाययौ॥ िशारोपहासेन<br />
सावमानः स पािणिनः। शुूषाे शतो यातः कदािचुिहनाचलम ्॥ आरा तपसा त िवाकामः स<br />
शरम। ् ाप ाकरणं िदं स च िवामुखं शुभम ्॥ (ह॰च॰िच॰ २७.७२-७४)।<br />
४३ अ ऋकः (पा॰सू॰ ६.१.१२८) इनेन कृ ितभावः।<br />
४४ मूलं मृगयम।<br />
्<br />
७२
ावना<br />
िपाामुरोरसवा कृ ता। अतो लानुरोधेन पृथूिनमाणमराऽिप<br />
पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूबलेन सपादसााय ित िपािसा<br />
िपाामिप पूव ित परं शामिसम ् (ल॰िस॰कौ॰ ३१)। पूव इ सल ् -<br />
यः। तथा पूविन ् इित िवहे सपूवशात ् साल ् (पा॰सू॰ ५.३.१०)<br />
इित सूेण ल ् ये िवभिकाय तितासविवभिः (पा॰सू॰ १.१.३८) इनेनाय-<br />
सायाम ् अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) इनेन िवभिलोपे पूव इित िसम ् ।<br />
तथा च पूव परमिसिमित फिलताथः। पूविन ् परमिसिमथ कृ तेऽ समी<br />
िवषयतापा। िवषयता च कततापा। एवं पूविन ् कते शाे परमिसिमित<br />
जातम। ् कारिमित िजासायां करणमवलो िनीयते। सूिमदमााा<br />
अमााय ितीय पाद थमम।<br />
् पूवपरशयोाूवििित<br />
फिलतमेता परम। ् इं िनिदसूाूवा सपादसाायी परा च िपादी। अतः<br />
सपादसााां कतायां पूवशसेायां परा िपािसा। अिंशे सूा<br />
िविधं ितभाित। िपाामिप पूव ित परशामिसम ् । अयमथऽिधकारगः। यथा<br />
कििदशकः ितजनसमुदायं गन ् दडेन िनिदशित यं पूव ाऽिसकाय भव<br />
तथैव सूिमदं िपाां ितसूं गा िनिदशित ं सपादसााय ित पूविपाद<br />
ित चािसं भवेित। िपांश एत अिधकारसूता। इयं मे मनीषा। य आचाया<br />
भोिजदीितहिरदीितनागेशभपादमुखा इदं सामेणािधकारमेव ीकुवि। यथा<br />
यिनदशसे ीभोिजदीिततुर एव यानारान ् ीकुवन ् ितपादयित –<br />
ावण योगे संवृतम ् । ियादशायां तु िववृतमेव (वै॰िस॰कौ॰ १०)। तथा<br />
च सूं अ अ (पा॰सू॰ ८.४.६८) इनुसारेण िववृतमनू संवृतोऽनेन िवधीयते। अ<br />
चाााय सूणा िसाााा िववृतमेव (वै॰िस॰कौ॰ ११)। तथा<br />
िह सूं “पूवािसम ् ” (पा॰सू॰ ८.२.१)। अिधकारोऽयम ् (वै॰िस॰कौ॰ १२) इित।<br />
अथादकारं वजिया सवषामिप राणां िववृत आरः यः। केवलमकार संवृत<br />
इित। स च अ अ (पा॰सू॰ ८.४.६८) इित सूेण िवधीयते। त थमः अ इित षीकः।<br />
अ अ इित ताय सामाम ् । िववृताकार ाने संवृतो भवकार इित<br />
भावः। तदा रामागमनम ् इ रामघटकाकार संवृतादागमनघटकाऽऽकार<br />
िववृताोभयोिवषमारयतया सावयितयोिगकाभावेन अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन दीघानुपपौ पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इनेनाााा<br />
अिमसूाूण ेतािसौ िसायां दीघिवधायकसूकततायामेत<br />
चािसौ योिववृतयतयाऽकाराकारयोः सावय सित दीघ रामागमनम ् इिप<br />
योगः सु िसः। इयं ता पिरिितः। िक पूवशाविधसापेेनो-<br />
७३
ावना<br />
सूामाायितीयपादथमातः पूविन ् कत इतः परमिसिमथः<br />
सु एव। ततः सपादसााय ित िविधेन ैव कायिसौ तदंशेऽलमिधकार-<br />
कनया। अिधकारं नाम देशे वााथानशूे सित परदेशे वााथान-<br />
बोधकमुरोरसकं वा। िपाामिधकारं भवतूरोरसापाद-<br />
सााामोऽं ोऽमिसिमापेैव नाि। अतोरोर-<br />
समूलकािधकारसूचकािसििवधायक पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />
इ सरपिरसर एव नाि। त िह िवितषेधे परं कायम ् (पा॰सू॰ १.४.२) इित<br />
सू जागकात। ् िवितषेधो नामाालावकाशयोरेक युगपवृिः।<br />
यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इित सुुपाः इादौ चिरताथम। ् अकः<br />
सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इित च दैािरः इादौ चिरताथम। ् उभयोरिप ी<br />
ईशः इादौ युगपािः। पराीघः। तापादसााां पूवािसिम<br />
सरणाभावेन तािधकारानुपयोगापादसााय ित िपािस श-<br />
मिहैव िसतया केवलं िपाामेवैतािधकारता। सोपयोगा ितभाित मे बाल-<br />
मनीषया। ं ेतािधकारता नाि। इदमािसिसूचकम।<br />
् यं<br />
नािसिमाटीकते। यथा किाणदडदाता न ैव यं दो भवित। एकिेव<br />
सूचचा िसाकौमुदीौढमनोरमाशरशेशेखरेषु साटोपं ितपािदता।<br />
इलमितपिवतेन।<br />
िविवधलाणामैरेव सूैयाया चातुयपूणतूणितभया वा दा<br />
भगवता पािणिनना सा नूनं ामलौिकनुपमा मनीिषमनोरमा च। अेो<br />
ाकरणेोऽमुिन ् पािणनीयाकरण एकं वैलयं ये षु िचदिप<br />
दडदातृदधमयोरसविमव। एकिन ् सूेऽिसिसूचकािसधम न<br />
घटेताम। ् न चतुरोऽिप नटः ेन ैव मारोढु ं शोित। येतािधकार-<br />
वैिदक-<br />
शानामनुशासनं न वतते। िकिन ् लौिककवैिदकानामुभयेषामनुशासनं वैिदक-<br />
शियासलनम ् । िसाकौमुा वैिदककरणं रकरणं च सवषामानावरणं<br />
िनृणोित। सूेषु िशतायसूािण लौिककशतोिवलणवैिदकशसाधुिया-<br />
कारितपादकािन। ४५ यथा थमााय ितीयपादे –<br />
फुनीोपदानां च ने।<br />
छिस पुनवोरेकवचनम ् ।<br />
४५ लौिककशतोिवलण इ सुुपासमासः।<br />
७४
ावना<br />
िवशाखयो।<br />
ितपुनवोने बवचन िवचनं िनम ् ।<br />
– पा॰सू॰ १.२.६०–१.२.६३<br />
पातलमहाभाेऽिप अथ शानुशासनम। ् अथेयं शोऽिधकाराथः<br />
युते। शानुशासनं नाम शामिधकृ तं वेिदतम। ् केषां शानाम। ् लौिककानां<br />
वैिदकानां च इित (भा॰प॰)। शासु ँ अनुिशौ (धा॰पा॰ १०७५) इाातोः ुट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.११५) इित सूेण नपु ंसके भावे ुट ्। अनुबकायऽनादेशे ४६ िवभिकाय<br />
अनुउपसगजुतया अनुशासनम ् इित िसम ् । यिप शासनश एवाऽनुपूवपूण-<br />
शापोऽथ िनगलित तदाऽनूपसगोपयोिगताऽऽनुकू ितपादनाथा। एवं च<br />
पािणिनः शाननुशाि इ पािणिभैककतृकवतमानकालतावेदकतावि-<br />
शकमानुकू पुरःसरानुपूवसमितशानुिशनुकू लो ापार इित शाबोधकारः।<br />
धो भगवान ् पािणिनयः ख िनिखलपिडतभयावहं भिवपिैयरािशमगाधं<br />
सागरिमव साार रासदं धष यं रवगमं सवततमनं श-<br />
कठीरवमिप सवमनुशशास। आनुकू साधुम। ् त िशयुे सित पुय-<br />
जनकतावेदकम। ् लणेनानेन तुलसीकृ तादौ नाािः। तुलसीकृ तमानसमिप<br />
िशयुं पुयजनकतावेदकमिप। यिप सामाभाषाभिणतािददं न पुयजनकं ये<br />
ीकुवि िवााे। अााेताठेन लौिककपारलौिककिसयो ये।<br />
समानािधकरणयोरेवावेावेदकभाविनयमः। यथा गोावेदकं<br />
साािदममेकिेव गिव गोसाािदमधम िततः। अतो गोाविो<br />
गौः इित योगो गोयुपरः। िकयं िनयमोऽिप ाियक एव। अवेावेदक-<br />
भाववाया िवशेषं दशनमवेदकिनौ िनिपतम। ् िशं नामाम।<br />
्<br />
त सकलगु णशूे सित िदिवानिवकषे सित िकालदिशे सित<br />
यथाथवृ म। ् अत एव ायवतकाः ीगौतमपादा आवामेव शमाणं मे।<br />
यथा आोपदेशः शः (ा॰सू॰ १.१.७)। आप ॢ ँ ाौ (धा॰पा॰ १२६०) इाातोः<br />
आोित िकालतया सवमिप चराचरं ाोित इित िवहे कतिर ः। ४७ अयमेवाऽशो<br />
भाषायामपंशतया आप इित कते। आो नाम यथाथवा। रागािदवशादिप नानथा-<br />
वादी यः स इित चरके पतिलः (ल॰म॰, प॰ल॰म॰) इित वैयाकरणिसालघुमूषायां<br />
वैयाकरणिसापरमलघुमूषायां च नागेशभपादाः। अिप च –<br />
४६ युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेन।<br />
४७ गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन। कमणोऽिववाया<br />
अकमकम। ् धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥<br />
(वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />
७५
इित।<br />
रजमोां िनमु ा िनानबलेन ये।<br />
येषां िकालममलं ानमाहतं सदा॥<br />
आाः िशा िवबुधाे तेषां वामसंशयम ् ।<br />
सं वि ते कादसं नीरजमाः॥<br />
ावना<br />
– च॰सं॰ सू॰ा॰ ११.१८,१९<br />
ममादिविलाकरणापाटवािददोषिषताःकरणाथनािशतचुषोऽमाणं<br />
वु ं पारयि। िकु ये िदिवानसाः पा हरेः पदमुपपाे कथं ूयुिवपा<br />
इव िषतम। ् तुलसीदासोऽिप मानस आवाैव ामायं बाभाते –<br />
ते ोता बा सम शीला। समदरशी जानिहं हिर लीला॥<br />
जानिहं तीिन काल िनज याना। करतल गत आमलक समाना॥ ४८<br />
– रा॰च॰मा॰ १.३०.६,७<br />
ऋषय एवाऽाः। ते खितरराजकवय इव राो न िकमिप गृि । रामायण<br />
इदमाानं िसं यत ् –<br />
िनमाय रामायणमािदकां ीमैिथलीरामरसायन।<br />
अा सैतेयकुशीलवौ तौ वाीिकवयः िकल िनिददेश॥<br />
गा रामायणं कां गायतां रामसिधौ।<br />
युवाां किहिचाो हीतं न िकन॥<br />
गृहीते िवणे राो बुिमािलकारणात ् ।<br />
ाहेताता वौ िनलभं गायतामतः॥ ४९<br />
एताशवीतरागमाहासमानािधकरणमेवाम ् । एषामेव वां ामािणकम ् । अत एव –<br />
इाकुवंशभवो रामो नाम जन ैः ुतः।<br />
िनयताा महावीय ुितमान ् धृितमान ् वशी॥<br />
बुिमाीितमान ् वामी ीमाुिनबहणः।<br />
िवपुलांसो महाबाः कुीवो महाहनुः॥<br />
– वा॰रा॰ १.१.८–९<br />
इािद वाीकीयं माणम। ् अथा रामो राजा बभूवेित को मेत। वेदासोऽिप<br />
िनलभैवाऽतां समामनित –<br />
४८ एतू पारम ् –तावुभौ ोतृवारौ समशीलौ समेणौ। जानीत हरेललां सकलां सवभावतः॥<br />
िनजानभावेण तौ कालितयं पुनः। करामलकवाावदैवावगतः॥ (मा॰भा॰ १.३०.६,७)।<br />
४९ मूलं रामायणेषु मृयम ् ।<br />
७६
ावना<br />
चीरािण िकं पिथ न सि िदशि िभां<br />
न ैवािपाः परभृतः सिरतोऽशुन।<br />
्<br />
ा गुहाः िकमिजतोऽवित नोपसान ्<br />
काजि कवयो धनमदाान ्॥<br />
– भा॰पु॰ २.२.५<br />
ईशाोिरतमेव साधुावेदकम। ् साधु जाितः। जाितं नामैके सित<br />
िने सनेकसमवेतम ्। यथा घटम। ् तैकं िनमनेकघटसमवेत।<br />
मूषायामेत चचा। ५० साधुसाधुषु च वाचकािवशेषः पुयपापयोरेव त िनयमः। ५१<br />
साधूनां शानामुारणे पुयं जायते। यथा भाकारोऽिप भ॒ैषां॑ ल॒ीिन िह॒तािध॑<br />
व॒ािच (ऋ॰वे॰सं॰ १०.७१.२, भा॰प॰) इित कथयित। न ैयाियकानां नये साधुशेषु<br />
वतमानमथमसाधुशेषु ृैवाथ ितपते। ५२<br />
यथा कित ् गगरीशमुारयित।<br />
त घटे वतमानं कुीवािदमािनथ ृा भावं ितपते। िकु वैयाकरणानां<br />
नय इयं माता निह। यतो िह वषको बालः शुं घटशं न जानिप गगली<br />
इुारणेन ैव तमथ ितपते। अतो वाचकमुभय िकु पुयजनकता साधुेव।<br />
साधूनामाानं ाकरणं साधून ् साधुशेो ाकरोित। एवं ाकरणािभैक-<br />
कतृकवतमानकालाविासाधुशकमकसाधुशाविधकपृथरणानुकू लापारः।<br />
ािये साधुशा येन ताकरणम ् इित ुौ िव आङ् पूवक डुकृ ञ ् करणे<br />
(धा॰पा॰ १४७२) इित धातोः करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७) इनेन ु िट<br />
लटोेतोलपे योरनादेशे ५३ णे ५४ यिण ५५ िवभिकाय च ाकरणम ् इित िसम।<br />
्<br />
ुििह शाथफलयोजनानम। ् त कृ धातुना साकं िव आङ् इुपसगय<br />
समिभाहारोऽपूवमथ नि। त िव इाथ िववेचनम। ् आ इाऽसमात।<br />
्<br />
अथााकरणेन िविवाऽसमाियते साधुशः कत ५६ इित तायम। ् तदेव<br />
ललणे ाकरणिमित कथयित। ाकरणं नाम पािणिनभृितिमुुिरते<br />
ससाधुशपृथतृे सित साधुशानुातृम ् इित मे मतम।<br />
्<br />
५० साधुं च ाकरणोऽथिविशशिनपुयजनकतावेदको जाितिवशेषः (ल॰म॰)।<br />
५१ वाचकािवशेषे वा िनयमः पुयपापयोः (वा॰प॰ ३.३.३०)।<br />
५२ असाधुरनुमानेन वाचकः कैििदते (वा॰प॰ ३.३.३०)।<br />
५३ युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेन।<br />
५४ अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन।<br />
५५ इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन।<br />
५६ सोद कटच ् (पा॰सू॰ ५.२.२९) इनेन िनात ् कटशात ् तरोित तदाचे (धा॰पा॰<br />
ग॰सू॰ १८७) इनेन िणिच धातुसायां कमिण लिट यिक णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इित िणलोपे ितिप<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन ैे कते इित िसम। ् कटीियते इथः।<br />
७७
ावना<br />
एवं िशोिरते सित पुयजनकतावेदकपं साधुं सावभौमम ् । अ<br />
ाकरणसते नाहः। तेन वाीिकरामायणे पुराणेषु त ब सिप पािणिन-<br />
िसािवयोगे न ैव साधुोििः। िशयुात ् । यथा सीतायाः पतये नमः<br />
(रा॰र॰ो॰ २७) अासमपितशािसाफलपो घेिङित (पा॰सू॰ ७.३.१११)<br />
इित गुण अपािणनीय एव। पािणिनु समास एव य पितशं िघसं वाित।<br />
यथा तूं पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८)। िकपािणनीयेऽिप िश-<br />
युाद साधुम। ् एवमेव साधवो दयं मम ् (भा॰पु॰ ९.४.६८)। अ<br />
ासो ममे ाने मिमित िलखित। िकु िशयुेना साधुता। ईशेषु<br />
लेाषािदेव समाधानं समादधित सु िधयः। अ ादौ ृषयः परमा-<br />
िचका न ैवमुपगि ाकरणम। ् अिप तु सफलताथ ाकरणमेव ताननुगेत।<br />
्<br />
अतः िशयुानेव शान ् साधुितपादनपसुमनोिभः सू कृ तकृ तां जित<br />
ाकरणम ् । अत इदान पािणनीयियोपयोिगसाधुं मीमांसामहे। पूवसाधुं<br />
तु साविकम ् । इदान पािणनीयियायां साधुमनुसधे। साधुं नामावृ-<br />
िनिवुेयतावेदकतानााम ्। यथा सुुपाः इावृो यो िन-<br />
िविधदघगुणािदेयतावेदकता याऽापा तदनाां सुुपाः इ<br />
साधुमेव। अवृेित पदं बाभवित इासाधुिनरासाथम ् । अथा वृ<br />
िवघातप िवधेिरपोेयतावेदकतया भवतीित पदमाामेव। अतोऽवृेित।<br />
िनिविधशोपादानं िवकलेऽिप साधुितपादनाथ यथा ची अ इित ले<br />
इकोऽसवण शाक (पा॰सू॰ ६.१.१२७) इनेनासवणाजुपिाः पदाा इकः<br />
शाकमते समुिचतं कृ ितभावं भज इथानुसारम घटकेऽकारेऽसवणऽपरे<br />
पदाीघटक ईकारः सं कृ ितभावमभजिकेन चि अ इित पे। ची अ<br />
इवायां यिण च। अािप िवकिवुेयतावेदकतााेऽिप साधुे न<br />
ितः। इदमेव साधुं पािणनीयियाथमुपयोिग। अतः शिनपेऽयमथः ियते<br />
इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इादेः। अजुपिेघिटत ाने यघिटतः योः<br />
स च साधुः। अतो भाकारः कथयित –<br />
सव सवपदादेशा दाीपु पािणनेः।<br />
एकदेशिवकारे िह िनं नोपपते॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ १.१.२०, ७.१.२७<br />
अतः ियाथ शेषु कािनको िवकारः। कृ ितयकना तदथिवकारकना<br />
सवाऽौपचािरकी। यथाऽऽह ीहिरः –<br />
७८
ावना<br />
उपायाः िशमाणानां बालानामुपलालनाः।<br />
असे विन िा ततः सं समीहते॥<br />
– वा॰प॰ २.२३८<br />
अतः स शणः पिरचयाथमसाऽिप ाकरणिया िनतरामुपयोिगनी। यथा<br />
सोपानमरा कोऽिप ासादमारोढु ं न शोित तथैव शानमरेण कनािप पर<br />
न साातु मीे। अतो गुरवः पठि –<br />
शिण िनातः परं ािधगित॥<br />
– ॰उ॰ १७<br />
वुतु ोट एव मुः। स चािवधः। ५७ यथा ं िटकं जपाकुसुमसंयोगे<br />
ततरिा रतामुपै ित तथा िनमलं चैतमाा कगािदिनपिषताः-<br />
करणाविः सन ् ोटसां लभते। अयमेव मुः। अ ुियं ुटँ िवकसने<br />
(धा॰पा॰ २६०, १३७३) इाातोः ुते कायते इित कमुौ कमिण<br />
घञ। ्<br />
५८ अनुबकाय गुणे ५९ िवभिकाय च ोटः। ितीये च ुटथ येन इित<br />
िवहे बालकाुटं बा पुनः करणे घञ। ्<br />
६० इं िने सथिवषयक-<br />
बोधजनकतावेदकं ोटम ् इित लणम। ् इमे े ुी भादीपसते।<br />
अथ गौिर कः शः इित िजासायां येनोािरतेन साालाूलककुदखुरिवषािणनां<br />
सयो भवित (भा॰प॰) इित िसाितं भगवता भाकृ ता। अोािरतेने<br />
ाानं ाचते कैयटोपााया – उािरतेन कािशतेनेथः। ६१ यथा तभा-<br />
दीपौ। एत वापदीयवैयाकरणभूषणसारवैयाकरणिसामूषावैयाकरणिसा-<br />
परमलघुमूषादौ सिवरं चचा।<br />
अााााां ायं चारः पादाः। ायतुःसहशो िविचािण<br />
सूािण। अहो आयमेतत। ् कोिटकोिटयोगाणां िकं बना िनिखलािप वाय-<br />
वािरधेतुःसहसूैरेवानुशासनिमेवा ाकरण मुं वैिशम। ् अत एव सव-<br />
माम। ् एकैकसूे िविवधिवषयाणां समयः। स च शािवशेषः शानुशासनं कुविप<br />
मानवमनोवृिमिप ाचे। यथा सूं ं युवमघोनामतिते (पा॰सू॰ ६.४.१३३)।<br />
५७ वणोटः पदोटो वाोटोऽखडपदवाोटौ वणपदवाभेदेन यो जाितोटा इौ<br />
पाः िसािसाः (वै॰भू॰सा॰ १४.६१)।<br />
५८ अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन।<br />
५९ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />
६० सोऽिप अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन।<br />
६१ अ नागेशभपादा – कािशतेनेिभकैरीित शेषः।<br />
७९
तितं िवहाय यजािदये परे ६२<br />
ावना<br />
न ् युवन ् मघवन ् शाः ससारणं लभे।<br />
यनेन शुनः यूनः मघोनः इादयः योगाः िसि तथाऽिप सहोा याणां वृि-<br />
सामिप तीयते। तथा ा कुुरो युवा युवको मघवे इमे यः समानमेव िवषय-<br />
लोपाः कामुकाः ाथाा। अतुलसीदासो रामचिरतमानसेऽिप –<br />
लिख िहय हँिस कह कृ पािनधानू। सिरस ान मघवान जुबानू॥ ६३<br />
इममेवाथ ितपादयन ् किवरेकोऽकथयत ् –<br />
काचं मिणं कानमेकसूे ािस बाले िकमु िचमेतत ् ।<br />
अशेषिवािणिनरेकसूे ानं युवानं मघवानमाह॥<br />
– रा॰च॰मा॰ २.३०२.८<br />
– मौिकम ्<br />
एवमेव ब वहारपापेण चचा कृ ता वतते। यथा सावय ाचाणः<br />
पािणिनः तुायं सवणम ् (पा॰सू॰ १.१.९)। सिप सवणसा-<br />
िवधायकेऽिोऽथ िनगलित ययोरेव वणसां ययोरायावथादाकारकारौ<br />
सशौ भवेताम।<br />
्<br />
इमेव ाितपिदकसािवधायकसूिवषयेऽेका िकं वदी हेिलका यत ् –<br />
धीरः कीवचो ूते को रोगी क नािकः।<br />
कीं न पयि तूं पािणनेवद॥<br />
– मौिकम ्<br />
इित े। अथाीरोऽथवचो ूते। अधातू रोगी भवित। अयो नािकः<br />
कते। ाितपिदकं चं न पयि। सूण सूं चतुणामिप ानामुरपं यत ्<br />
अथवदधातुरयः ाितपिदकम ् (पा॰सू॰ १.२.४५)।<br />
सेतेनाु चािप ाा कृ ता। अुः ायशोऽथवान ् धातुरिहत ईरे<br />
यरिहतो भवित। शाे यिप िडडिवसाितकनामशानामेवाुम।<br />
्<br />
तदथमेव सूिमदम। ् िकु वहारेऽनेन ैवाुलणं समियतु ं शते। ु-<br />
ाितपिदकसािवधायकं<br />
सूं कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६)। अनेन कता<br />
वाराणसेयः रामदासः इादौ कृ ितसमासानां ाितपिदकसा। तािप वहार-<br />
ुलणं म ् । कृ दथाः सियः। तितोऽथाै िहतः परोपकारी। समासा<br />
अथामयवािदनः। त एव ुाः। यिप शाकटायनमते सवमिप ाितपिदकं<br />
६२ भसायािमित भावः। यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन यजािदये परे पूव भसा<br />
भवित।<br />
६३ एतू पारम–दशां ् वी िवहािप वोचृ पािनिधः। मघवा ा युवा चैव वते समतािताः॥<br />
(मा॰भा॰ २.३०२.८)।<br />
८०
ावना<br />
ुमथाातुजं कृ ितयिवभागपूवकम ् । यथोम ् –<br />
नाम च धातुजमाह िने ाकरणे शकट च तोकम ् ।<br />
य िवशेषपदाथसमुं यतः कृ ते तम ्॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ ३.३.१<br />
िकु भगवान ् पािणिनमहासामथा मते। अतोऽथमिवचायावाचीनिविहतनामसु<br />
भाषारीयशेषु च ुिमीकुवन ् तेषां<br />
साधुाथिवभिितपयेऽु-<br />
ाितपिदकं ीकृ ोा चाथ नाम रामादीनां साधुाय ुाितपिदकसाथ<br />
कृ ितेित सूं सूयामास। अुाितपिदकं नाम धातुययारिहते<br />
सित लोकेऽथबोधके सित ाितपिदकसावम ्। यथा िडादौ। ुाितपिदकं<br />
नाम कृ ितयजलौिककाथबोधके सित कृ ितसमासातमे सित ाितपिदक-<br />
साभाम ्। यथा किचुप नाम मदनमोहन इित। ुिः ियते मदनं<br />
कामं मोहयित। तिह कुप इयं ुिघिटते। अत एताशेषु लेषु सवायां<br />
ुौ ुनुसारमथाभावे कृ ितयाथकनााग एव ीकाय इित। ढानां<br />
पूव किथतलानां कृ ते चाुाितपिदकतैवेित पािणिनमनीिषतं मे ितभाित। ु-<br />
ाितपिदकता च रामादीनामथानां कृ ते। यथा रामः। रमे योिगनो यिन ् स रामः<br />
अथवा रमयित सवािण भूतािन यः स रामः अथवा रमते सवषु भूतेषु यः स रामः इादयः<br />
सहशोऽिप ुयः साथा अथापियतु ं शे। रामश वातावेदकं<br />
लतावेदक परमािन सिदानघने परिण दशरथाजे। अतोऽ कृ ते<br />
ुाितपिदकता। यथा किचोजनाथ ियमाण परमदिर पु नाम राज-<br />
कुमारः इित। सिप सुलभतया तुषसमाससवे राः कुमारः इित दिरकुमारे<br />
जजनकभावसाविराजितयोिगकुमारता नाथा। अत एतृ ते अथवत ्<br />
(पा॰सू॰ १.२.४५) इित सूमेव। रामु धातूनां धातुः याना य कृ तेऽधातु-<br />
घिटतसूं साथ न मे रोचते।<br />
अथविदित सूं चतुदम। ् एतूेण चतुदेन चतुदतुानामुानामेव<br />
सा करणीया। तथा च कृ ितेऽित सू ूयते चतुदम।<br />
् पूव-<br />
सूतोऽथवाितपिदकेित े पदे अनुवते। एवं ुतानुवृसेलनेन षदम ् –<br />
(१) कृ त ्<br />
(२) तित<br />
(३) समासाः<br />
(४) च<br />
(५) अथवत ्<br />
८१
षडैय –<br />
(६) ाितपिदकम ्<br />
ऐय सम धम यशसः ियः।<br />
ानवैराययोैव षणां भग इतीरणा॥<br />
ावना<br />
– िव॰पु॰ ६.५.७४<br />
अतः षडैयस राम भगवतो वाचक रामः इित श ितीय-<br />
सूेण ाितपिदकसा करणीया। या समासमिहा कृ ितसमासाः इेकं पदं<br />
च इित ितीयम। ् अतो िपदसूेण िपदं मनुमनुकुवतो रामभ वाचक<br />
रामः इित श ितीयसूेणैव ाितपिदकसा मेऽितिचकरा लगित। िपद-<br />
सूेण सीतासमेतरामचवाचक रामः इित श ितीयसूेण ाितपिदकसा<br />
युियुा भिसहकृ ता दयरमणीया च। ताथमसूेणावाचीननाां भाषारीय-<br />
शानां िडादीनां ढतावेदकवतां ाितपिदकसा राममुानां च ितीय-<br />
सूेण। एवं लघुिसाकौमुदीवैयाकरणिसाकौमुादावथवूोदाहरणं रामकृ -<br />
मुकुािद िकमिप चेतुदित। कदािचिदमावाचीनजनसाधारणवाचकािन तदा सुु।<br />
िकं बना। दशरथापवाचकरामशमुाितपिदकिमीकतु महमािशरिस<br />
ेदमिप नोह इित िवांसो बालचापलं माम। ् एवंिवधािन बिन लािन सि येषु<br />
पदे पदे वहािरकता सामािजकता वैािनकताऽऽािकता च। िकं बना। अााा<br />
रामकथया समयः। यथा रामकथाया वृौ ताय रामायणाे किवकोिकलो भगवान ्<br />
वाीिकः कथयित –<br />
बलं िवोः वधताम ्॥<br />
– वा॰रा॰ ६.१२८.१२१<br />
एवमेव भगवान ् पािणिनराााः थमं सूं िलखन ् वृिशं रामायण सारपं<br />
महामं रित। वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) इित। भूवादयो धातवः (पा॰सू॰ १.३.१)<br />
इ भां भाषमाणाः पतलयः ायत ् मलादीिन मलमािन मलाािन<br />
शाािण थे वीरपुषािण भवायुुषािण चाेतार िसाथा यथा ुिरित<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.३.१)। मािलक आचाय मलाथ वृिशं युे। तें िवचारिलतो<br />
यृिः साऽऽदै सी। िनयमोऽयमुेयं पूवमतः कथयाचायाः उेयशः पूव<br />
िवधेय ततः परम ्। िक कथं िवधेयं पूवमुेयं परिमित। तदें समाधानं कतु शते<br />
येय पूव योगः ाियकः। यथा अदेुणः (पा॰सू॰ १.१.२) अोेयः पूव िवधेय<br />
परम।<br />
्<br />
पुनः िवितपियथा घु िट भ िघ इादयो लघवः साः। तथैव कथं<br />
८२
ावना<br />
ना लघुसा िकं महासया। तदाऽऽचाय मलाथिमित समुारयामास। त<br />
वृिपं मलं रामकथायाः िसाभूतम। ् अाायी रामचिरतमानसोभाविप ौ<br />
वकारतः ारौ। ६४ वकारामृतबीजम। ्<br />
६५ सूणऽिन ् पािणनीये शामृत<br />
चचा। न ियत इमृतम ्। मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) इाातोः कतिर ो<br />
नसमास। श जमरणरिहतं यथा –<br />
अनािदिनधनं शतं यदरम ् ।<br />
िववततेऽथभावेन िया जगतो यतः॥<br />
– वा॰प॰ १.१<br />
एवमादौ वृिपं मलाचरणं कृ ा अे अ अ (पा॰सू॰ ८.४.६८) इित िविल अकारो<br />
वासुदेवः इित ुनुसारं पुनरकारवां वासुदेवं ीरामचं एव रन ् िवरमित रामे।<br />
अां ायं चारः पादाः सम वाय सिपिरचयो भौगोिलकपिरितेः<br />
पिरशीलनमाषचुषा शानां पिरलोकनम ् । यथा उद िवपाशः (पा॰सू॰ ४.२.७४)<br />
इािद।<br />
िकं नाम सूिमपेायाम ् अारे सित बथबोधकम ् इित। ६६<br />
अिँणे ीकृ ते हिरशेऽितािः। ताऽारािदसूयसपिसंहिवु-<br />
भृितबथबोधका। ६७<br />
हिरशानेकाथतामाश किवकुलगुः किवताकािमनी-<br />
िवलासो महाकिवकािलदासः कीयरघुवंशमहाका योदशे सग थमे ोके<br />
पुकाढरामं सीतायायाशंसं समुं हिरश रामािभधानः इित िवशेषणं युानं<br />
दशरथापीरामपवाचकं वापयितराथो ावतयित –<br />
अथानः शगुणं गुणः पदं िवमानेन िवगाहमानः।<br />
राकरं वी िमथः स जायां रामािभधानो हिरिरुवाच॥<br />
– र॰वं॰ १३.१<br />
रामािभधानः इित िवशेषणमेव हिरशानेकाथं माणयित। तां<br />
६४ वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) इनेन सूेणााायी ारा। वणानामथसानां रसानां छसामिप<br />
(रा॰च॰मा॰ १/म॰ो॰१) इनेनानुुपा रामचिरतमानसं ारम। ् अयं ोऽिप वकारतः ारः।<br />
६५ यथा िशवपुराणे – शं िनं सुखमानिमकारः पुषः ृतः॥ वकारः शिरमृतं मेलनं िशव<br />
उते। तादेवं माानं िशवं कृ ाऽचयेिवम ्॥ (िश॰पु॰ १८.७६–७७)। तशाेऽिप –<br />
“रे यवा कुलपं महेिर। ेतं सुकेसरोपेतं सहारमधोमुखम ्॥” इािदना “ािपनी केवला<br />
शिरमृतौघविषणी।” इेन सहोरीाऽमृतमयो वकारः (यो॰॰ दी॰टी॰ ३.१३७)।<br />
६६ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
६७ यमािनलेचाकिवुिसंहांशुवािजषु॥ शुकािहकिपभेकेषु हिरना किपले िषु।<br />
(अ॰को॰ ३.३.१७४-१७५) इमरः। अिप च – हिरिवावहािवे भेके िसंहे हये रवौ। चे कोले<br />
वे च यमे वाते च कीिततः। वािर वािरदके वाऽिप नवपाथकः ृतः॥ (मूलं मृयम)।<br />
्<br />
८३
ावना<br />
लणमािताम ् । तदेव िह लणं यदाितासवपदोषयशूम ्।<br />
तथा च अाितासवपदोषयशूे ससाधारणधमं लणम ्।<br />
अैकदेशावृिमािम। ् यथा किपलं गोम। ् किपलं िह ल गोः<br />
सकलदेशे न वतत इािः। लवृिे सलवृिमितािम। ् यथा िं<br />
गोम। ् िं िह गिव च लेऽलभूते गवेतरे मिहषादौ चाितिततीिताम।<br />
्<br />
असवं लमाावृिम। ् यथा पुवमाकाशम। ् लभूत आकाशे<br />
पुाभावादसवम। इमारे सित बथबोधकं सूिमित सूलण<br />
हिरशोऽिताे पं लयामः –<br />
अारमसिधं सारवितोमुखम ् ।<br />
अोभमनव सूं सूिवदो िवः॥<br />
– परा॰उ॰ १८.१३,१४<br />
इम ् असिधबथबोधकाारे सित िसाितपादकं सूम ्<br />
इित मे िशशुमितः। इमािन सूािण षिधािन। सासूं पिरभाषासूं िविध-<br />
सूं िनयमसूमितदेशसूमिधकारसू। सासूं नाम साािाहके सित<br />
पािणुिरतम ्। यथा वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) अदेुणः (पा॰सू॰ १.१.२)<br />
इािद। अादैिच वृिपा साािािहता। आदैृििनशिमान ् भविित।<br />
पिरभाषासूं नामािनयमे िनयमकािरम ्। यथा सुधी उपा इित िते इको यणिच<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन यिण िवधीयमानेऽिनयमः। अिच इकः यण ् ात ् इेव<br />
सूाथः। अ षाः कोऽथः कोऽनुयोगी कः ितयोगी यतो ही वहारजड<br />
केन स इिनयमे षी ानेयोगा (पा॰सू॰ १.१.४९) इित पिरभाषासूमागतम ् ।<br />
ानेयोगा इ ानेन सेन योगो याः सा। एकार आषः। अथवा कठेकालः<br />
इितवत ् ाने योगो याः सा इित सा अक्। अिनधािरतसिवशेषा षी<br />
ानानुयोिगकसाथवती भवेिदित तायम ् । स िवषयिवषियभावः। इं<br />
ाने इित पदेन इकः ाने यण ् इथः। अिच इ पुनरिनयमः। अिच इ<br />
समी। सा च सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इित सूेणािधकरणे। अिधकरणं नाम<br />
आधारोऽिधकरणम ् (पा॰सू॰ १.४.४५) इित सूेणाधारनामकम ् । आधार यथाऽिभापक<br />
औपेिषको वैषियक। य सूणमाधेयमाधारो ाोित तैवािभापकः। यथा दि<br />
घृतम ् । सविन ् आा। वैषियको यदाऽऽधार आधेयं िवषयतया गृाित। यथा<br />
मो इा। रामे ेम। गुरौ ा। चिरे िना। िसाे ढता। भौ हठः।<br />
संसारे नीरसतेािद। औपेिषको यदाऽऽधार आधेयमुपिित तेन सह सो<br />
भवित। उपेष संयोगेन समवायेन सामीेन। संयोगेन यथा कटे शेते। समवायेन<br />
८४
ावना<br />
यथा शरीरे चेा। सामीेन यथा गुरौ वसित। ६८<br />
अतः अिच इौपेिषकी। सा<br />
च संयोगािका। इम ् अजुपिेकः ाने यण ् ात ् इथः। पुनरिनयमः<br />
सु संयोगाकः पूवण परेण च भवित तदा कु यण ् यथा सुधी उपा<br />
इ सुघटक उकार इपुनधघटक ईकारोऽपुनधघटक ईकार इगुपाघटक<br />
उकारोऽपुनपाघटक उकार इाकारघटक आकारोऽिजं विहतेऽविहते पूव<br />
पर च यिण से िनयमः कृ तः पिरभाषया। अविहत उिरते पूवाविहतैव।<br />
यथा सूं तििित िनिदे पूव (पा॰सू॰ १.१.६६)। अाथः समीिनदशेन<br />
िवधीयमानं काय वणारेणाविहत पूव बोम। ् पुनरिनयमतुषु यसु को<br />
भवेदा पिरभाषासूं यमयत। ् ानेऽरतमः (पा॰सू॰ १.१.५०)। ान सः।<br />
तिन ् सरतम आदेशः ात। ् यारतं साधियतु ं शम। ् त िह<br />
ानकृ तमाय यथा कृ ैकम ्। अाकारैकारयोः ािननोः सशतमः कठता-<br />
ानी ऐ इित। ितीयमथकृ तमायम ् । ोुशोऽथये िसो राजष ६९ वृके<br />
७०<br />
च।<br />
त तृोुः (पा॰सू॰ ७.१.९५) इाथकृ तायानुरोधेन गालवाचकोुश<br />
एवाऽदेशेन जातः। गुणकृ तमाय यथा वाघिरः इ वाग ् हिरः इवायां<br />
झयो होऽतराम ् (पा॰सू॰ ८.४.६२) इनेन हकार पूवसवण ाे पूव<br />
गकार सि चारः सवणाः यं च िमिला प हकार ाने पसु को<br />
भवेदा गुणकृ तायानुरोधेन नादघोषसंवारमहााणवतो हकार ाने पूव पसु<br />
ताादघोषसंवारमहााणवातुथ घकारः। माणकृ तमाय यथा अदसोऽसेदा दो मः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.८०)। अ मशो ाने उकारो दीघ ाने दीघः अमू<br />
इित िसिमदं माणकृ तमायम ् । एषु दिशतेषु चतुिवधेायषु सुधी उपा इ<br />
िकं ािदपेायां यानेकिवधमाय त ानत आय बलीयः (वै॰िस॰कौ॰ ३९)<br />
इित पिरभाषयेतरेषु ाविततेषु ानकृ तमायमाल चतुषु यिकारसशता-<br />
ानवान ् यकारः। इं पिरभाषाययोगदानेन इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इ<br />
िनृ ोऽथः अजुपिपूविविशेकः ानेऽरतमो यण ् ा च योः<br />
ा च साधु ात ्। एविमघिटताने यघिटतः ा च योः स<br />
च साधु इित शिनपीयोऽथः। िविधसूं नाम मुलसंारकमथा-<br />
संारे मुतया सहायकतावेदकम ्। यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) वृिरेिच (पा॰सू॰ ६.१.८८) अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१)<br />
६८ गुरोः समीपे वसतीथः।<br />
६९ ोोः णुत राजषवशमुमपूषम ्॥ यावाये संभूतो वृिवृिकुलोहः।<br />
(ा॰पु॰ ३.७०.१४-१५)।<br />
७० ियां िशवा भूिरमायगोमायुमृगधूतकाः। गालवकोुफे फे रवजुकाः॥ (अ॰को॰ २.५.५)।<br />
८५
ावना<br />
मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) इित। एवमेव िनयमो िवधौ संशोधनपः। यथा कृ ित-<br />
समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) धातोििमैव (पा॰सू॰ ६.१.८०) इािद। अयं ायशो<br />
लं िनयमयित। यथा एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेन सवैचोऽयादौ<br />
ाे िनयमो जातो धातुघटकैचो यवावादेशिह धातुिनिमैव। तेन लिम<br />
ञ ् छेदने (धा॰पा॰ १४८३) इित धातोः अचो यत ् (पा॰सू॰ ३.१.९७) इनेन यित<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) इनेन गुणे धातुिनिमकौकारैवावादेश<br />
एवमािप। अितदेशं नाम वितघिटतम ्। अथात ् वितघिटते सित समारोिपत-<br />
धमितपादकतावेदकतावम ्। यथा ािनवदादेशोऽनिधौ (पा॰सू॰ १.१.५६)<br />
अचः परिन ् पूविवधौ (पा॰सू॰ १.१.५७) आवदेकिन ् (पा॰सू॰ १.१.२१)<br />
इािद। ािनवदादेशोऽनिधौ (पा॰सू॰ १.१.५६) इदं सूमादेशे ािनधममारोपयित।<br />
अिधकारं नाम देशे वााथजनकताशूे सित परदेशे बोधकमुरोरसं<br />
वा। यथा संिहतायाम ् (पा॰सू॰ ६.१.७२, ६.३.११४) धातोः (पा॰सू॰ ३.१.९१) यः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१) पर (पा॰सू॰ ३.१.२) इािद। सहामीषां सूकाराणािमम ् –<br />
सा च पिरभाषा च िविधिनयम एव च।<br />
अितदेशोऽिधकार षिधं सूलणम ्॥ ७१<br />
इमामेवााायीमाि पािणनीयं ाकरणं ावतत। लोकेऽिपरािण गौरव-<br />
धानानीदं च लाघवधानम ् । अतः पिरभाषािममां भाषे भाकाराः – अधमाालाघवेन<br />
पुोवं मे वैयाकरणाः। ७२<br />
अतो याववमासीावघुता वितता पािणिनना।<br />
अाेव सि सूािण। कािनिचिशालािन यथा न पदािवचनवरेयलोपर-<br />
सवणानुारदीघजिविधषु (पा॰सू॰ १.१.५८)। बिन च सूािण पारािण चतुररािण<br />
रािण रायेकारािण च सि। यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) अनिच<br />
च (पा॰सू॰ ८.४.४७) नालौ (पा॰सू॰ १.१.१०) चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) अचः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१३८) हलः (पा॰सू॰ ६.४.२) चौ (पा॰सू॰ ६.१.२२२, ६.३.१३८) टेः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१४३, ६.४.१४५) इादीिन। इमेव महता यासेन लघुतमिमदं ाकरणं<br />
िनमाय लोकिमममुपचकार शालातुरीयः। भाकाराणां माणेन महापुषा ज<br />
शलातुरनामके ाने सूते। ७३ सूेऽिप शलातुरश चचा कृ ता (तूदीशलातुरवमती-<br />
कू चवाराढयकः पा॰सू॰ ४.३.९४)।<br />
एत िपतुनाम पिणनः। अत एव पिणनापं पुमान ् पािणिनः इित कते।<br />
७१ मूलं मृयम। ् ोकिममुृ मुधबोधटीकायां गादासः इित वाचकाराः।<br />
७२ ‘एओङ्-ऐऔच’सूयोिनतैषा ्<br />
भाे (प॰शे॰ १३३)।<br />
७३ मूलं भासंरणेषु मृयम।<br />
्<br />
८६
ावना<br />
एत मातुनामासीत ् दाी इित भावचनादवगते। भाकारो भगवं पािणिनं<br />
दाीपु इित सोधयित यथा –<br />
सव सवपदादेशा दाीपु पािणनेः।<br />
एकदेशिवकारे िह िनं नोपपते॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ १.१.२०, ७.१.२७<br />
अयं च दाीपुो भगवान ् पािणिनः पाटिलपुेऽधीतवािनित कथासिरागरे िलिखतं ७४<br />
िकु ढतमं माणं िकमिप न लते। वरिचरेत िमं सहाायी च तिरध।<br />
अनेनााायी िलिखता वरिचना काायनापरनामधेयेन सूेषु ुटीरि वािकािन<br />
िलिखतािन। यथा सूं न पदााोरनाम ् (पा॰सू॰ ८.४.४२) तपिर वािकम ् अनावित-<br />
नगरीणािमित वाम ्। सूम ् आलजाटचौ बभािषिण (पा॰सू॰ ५.२.१२५) वािकं<br />
कुितहणं कतम ्। एवमािप। यिप परवत भाकारः सूमेव माणं<br />
मा वािकािन ायो िनरथकािन ीचे । इमिप ूयते ययोराचाययोरीा<br />
पराकाामात ् । ब सूािण िनराधारमाे वािकरचनेन पािणिनं ित काायनो<br />
ेषं माणयित। अे चोभौ मृवे पररं शवौ। ातः काायनो िदवं गतः<br />
पाािणिनः गमाससाद योदयाम ् । अतोऽदाये योदयां ाकरणं न<br />
पाते। अतः पठि गुरवः –<br />
काणादं पािणनीयं च योदयां न पाठयेत ् ।<br />
्<br />
– इ ुरवः<br />
कुिचिदं िमलित यने वसं तमारयको ाोऽकालयत।<br />
िवशेषेणासमाितीित ुनुसारं ा िहंसाकम न ामािणकं िके<br />
तदेव जातम। ् अतः पते – ाो ाकरण शीमहराणान ् ियान ् पािणनेः। ७५<br />
इदमिप माणाभावे िनःसारमेव ितभाित मे। अु महापुषाणां ज य<br />
कुािप ािु तेषां किलतधमवमसंविधतनमनीिषनमसमुािटतवेदािनगूढ-<br />
ममसकललोकालारपरमोदारलोकोरकम शमणे कते िनिखलभुवनानाम ् । इदमेव<br />
ाकरणं समभविबुधभारतीवभालरणं तणतरमनीषासमुिसतिवकिसतकमाला-<br />
लसलामभुवनािभरामनवनवोेषशािलितभासासुरसकलस ुणचुरिनिखलकलापुर-<br />
िवानवविनतानूपुरमुखरमधुरभाविवलसरःललिलतककनाकलेवरवरेयवित-<br />
पािणिवलाससमुसिानां िवषां िवहरणम ् ।<br />
पािणनेरनरं काायननामधेय आचायः पािणनीयाकरणियं समचयामास<br />
७४ क॰स॰सा॰ १.२.४५–४६, १.४.२०–२५।<br />
७५ मूलं मृयम। ् िसंहो ाकरण कतु रहराणान ् ियान ् पािणनेः (प॰त॰ २.३६) इित पतकाराः।<br />
८७
ावना<br />
कीयबुिकौशलकुसुमावलीिभः। अनेन िसहायवािकािन समाविततािन। बशः<br />
योगा वािकारा सािधताः। यथा अिभवािदशोरानेपदे वेित वाम ् (वा॰ १.४.५३)<br />
संपु ंकानां सो वः (वा॰ ८.३.५) इािद। पाािणनीयाकरणािम आचायाः<br />
शेषावताराः पािणनीयाकरणालाराः पािणिनचरणकमलबालयः शसागरसूण-<br />
सिललसलीलमिडतालयः पतलयः ाबभूवुयषां जीवनकृ तं योगदशनाचायसे<br />
सेपतो विणतम ् । यः पािणनीयाकरणपिरिकीषया िपतृचरण सातपणाथ<br />
बालेरलौ पतन ् पतिलिरित िवुतः। पतो नमायेन जनानामलयो यिन ्<br />
िवषये स पतिलः ७६ इित वा बीहौ शकािदगणाकृ ितगणारपम। ् इमे<br />
शेषावतारा आसिािकवैयाकरणानां दयम। ् यथा –<br />
अशेषफलदातारं भवाितरणे तिरम।<br />
्<br />
शेषाशेषाथलाभाथ ाथये शेषभूषणम ्॥<br />
– वै॰भू॰सा॰ मलाचरणे २<br />
इित वैयाकरणभूषणसारे कौडभः। भोिजदीित कीयवैयाकरणिसा-<br />
कािरकावािममं फिणशेन सोधयित। यथा –<br />
फिणभािषतभााेः शकौुभ उृतः।<br />
त िनणत एवाथः सेपेणेह कते॥<br />
एवमेव हिरदीित एनं शरे शेषमेव ीकरोित –<br />
शेषिवभूषणमीडे शेषाशेषाथलाभाय।<br />
दातु ं सकलमभीं फलमीे यृ पािः॥<br />
– वै॰िस॰का॰ १<br />
– श॰र॰ मलाचरणे १<br />
नागोिजभानो नाम नागेश इित िलखित पिरभाषेशेखरे शेशेखरे च। यथा<br />
पिरभाषेशेखरे मलाचरणं कुवागोिजभो िलखित –<br />
ना सां िशवं नागेशः कुते सुधीः।<br />
बालानां सुखबोधाय पिरभाषेशेखरम ्॥<br />
– प॰शे॰ मलाचरणम ्<br />
त नागेशशे बीिहसमासः। नागो नागावतारः पतिलरीशो य स नागेशः इित।<br />
नागोिजभ आन ईरं पतिलमेव मते। एवमेव लघुशेशेखर मलाचरणे<br />
७६ “पतिलिरित” पतिलयिन ् नमायािदित िवहः (बा॰म॰ ७९)। पतोऽलयोऽिन ्<br />
नमायािदित पतिलः (त॰बो॰ ७९)। नमायेन नमायात ् इनयोः िवभाषा गुणेऽियाम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.३.२५) इनेन तृतीयापौ। पूवािप ६३तमे पृे ुििवमृा।<br />
८८
ावना<br />
पतिलं फणीशशेन ौित। यथा –<br />
ना फणीशं नागेशनुतेऽथकाशकम ् ।<br />
मनोरमोमादेहं लघुशेशेखरम ्॥<br />
– ल॰शे॰ म॰ ३<br />
त वाीिकरामयणे टीकाऽिप नागेरी नाा िसिं गता। लघुयीबृहोः बु-<br />
टीकाकारो मिनाथोऽिप पातलमहाभां पगगवीशेन तुाव। ७७ एवमेव किवतािकक-<br />
चूडामिणः कनाकाननकठीरवः शरचनािवासगः सवततः किवता-<br />
कािमनीहषः ीहष भगवं भाकारं शेषमेव मते। कथयित फिणभािषतभाफिका-<br />
िवषमा कुडलनामवािपता (न ै॰च॰ २.९५) इित। यः ख भगवान ् ीहष एतावदानो<br />
वैं कटयन ् सगव कथयित यत ् –<br />
ििरह िचिचदिप ािस याया<br />
ांममना हठेन पिठती माऽिन ् खलः खेलतु।<br />
ारागुथीकृ तढिः समासादय-<br />
ेतारसोिममनसुखासनं सनः॥<br />
– न ै॰च॰ २२.१५४<br />
एतावैसोऽिप ीहष भाकारं शेषं मा पत एतदिधकं िकं ूमहे।<br />
अधुनाऽिप वाराणां िसो नागकू पो य पिरसरे भगवान ् भाकारः िा<br />
सूणमहाभां बभाषे। सातं भाषायां स नागकुआँ इित कते। ितवष सवऽिप<br />
वाराणसेया िवांसो माशा िवािथन ावणशुपामाशीवादिलया शााथ-<br />
िचकीषया च सोाहं गुिभः सह गि। त च सानं शााथमामेन<br />
शां गुः िशे िशयि च िशान ् । ूयते गुो यद नागकू प<br />
पिरसरे भगवान ् पतिलः ायशो भापारायणं ोवाच। स च यविनकापटखडेन<br />
मुखमाा पाठयित । महाभाकाराः ितिदवसं याविषयं यि तदेव<br />
आिकम ् इित कते। अा िनवृं जातमािकम ्। ७८ एवं पाशीित िदवसान ्<br />
यावािणिनसूाणामुपिर भावचनं चुः। तािन पाशीािकािन जातािन। तािन<br />
च भूजपेषु कदािदपेषु च िले । कुािनिचलािन पेषु िलिखतािन<br />
िवािथिभाजािभभितािन। अाजाभितलािन चचेऽ ुपररायाम ् ।<br />
गुरवः ािवतवो यदािचदेको िवाथ महाभाकाराणां भावचनवेलायां<br />
७७ िक॰ घ॰ा॰म॰ ४, र॰वं॰ स॰ा॰म॰ ४, िश॰व॰ स॰ा॰म॰ ४।<br />
७८ तेन िनवृम ् (पा॰सू॰ ५.१.७९) इनेन अहन ्ाितपिदकात ् ठञ ्यः।<br />
ठेकः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.५०) इनेनेकादेशे अोपोऽनः (पा॰सू॰ ६.४.१३४) इनेनालोपे तितेचामादेः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृौ िवभिकाय िसम।<br />
्<br />
८९
िकिायगौरवाानपृा पाठं<br />
ावना<br />
ा बिहगतः। आगते च तिन ् ोधवशेन<br />
भगवता वावं पं सहिशरोयुं सहफणासमुिसतिदकोिटकोिटसहमरीिच-<br />
मािलिनकसहमिणफणकाशिनरिनिखलभुवनितिमरपटलं<br />
फू ारसमुिलत-<br />
सहवदनालाजालमाितरृ तलयकालानलमनलं भयानकं नारायणांशिशरो-<br />
लिसतरजःकणाियतशैलसिरमुकाननवृजडजमसचराचरधरधरिणगौरवं<br />
शेषां<br />
कटयाभूवे। िवाथ च सवछाैः सहानुिननाय। अनरमुपसं पमलौिककं<br />
िवससज तान ् भगवान ् िवरराम च पाठात ् । भगवतः पतलेभाषा सुवासा योषेव किलत-<br />
भाषा िवचणपोषा िविहतिवपिोषा िनरिनिखलदोषा दोषाकरकौमुदीव मोदयित<br />
सनचकोरिनकुरकम। ् सरलभाषायां गीरतमिवषयाणां ताय यातुरतया<br />
ीकृ तं भगवता नूनं तदभूतपूवम । ् िविवधादाािकाजभिा ितपादनं<br />
काने मिणिरव सिरतां याित। भाषाभावशैलीां ा लगित यगवाननायासं<br />
शसमुमवगाहमानोऽममरतामुपेतः। भामाेपभां िसाभां िवषये<br />
णसौरभयोगमापादयि। कुिचदैयमुायां िनां पािणिनं शंसतो भगवतो<br />
वां िवषां मनो हरित। यथा सामयोगािह िकिद पयािम शाे यदनथकं<br />
ात ् (भा॰पा॰सू॰ ६.१.७७)। एवमेव वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) सूे भगवान ् साटोपं<br />
घोषयित यत ् – माणभूत आचाय दभपिवपािणः शुचाववकाशे ाुख उपिवय<br />
महता येन सूं णयित । ताशं वणनानथकेन भिवतुम ् । िकं पुनिरयता सूेण<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.१.१) इित। कीयया ितभया ब सूािण ाातािन भगवता।<br />
त भगवत इं ताय फलं ििवधं म। सूाणां लिसौ सहायकं ं<br />
फलम। ् पुयजनकता चां फलम। ् अाातसूाणां ििवधम। ् ाात-<br />
सूाणाममां फलम। ् अतो यािन ाातािन तेषां ं फलं निह। तदभावेऽिप<br />
लाणां िसेः। यथा नालौ (पा॰सू॰ १.१.१०) इित सूमचां हला िमथः सावय<br />
िनषेधयित। िवपािभः इाऽकारेण हकार सावयााढिनषेधाय ७९<br />
हे िययासो<br />
इ ुताकारेण च हकारसावयवारणाय। दीघाकार ुताकारयोः ेषं िवधाय दीघाकार-<br />
ुताकारसिहतानामचां हलां च न िमथः सावयिमित वायामेव दिध हरित दिध<br />
शीतलम ् दिध षम ् दिध साम ् इादौ सावयादीघ न। अथोसकहकार-<br />
शकारषकारसकाराणां रसकेकारेण समानिववृतयाानसाा सावयन<br />
दोषो वार एव। तथा च दीितः तेन दधी हरित शीतलं षं सािमेतेषु परेषु<br />
यणािदकं<br />
न। अथा दीघादीनािमव हकारादीनामिप हणकशाबलादं ात ्<br />
(वै॰िस॰कौ॰ १३)। दीितादयः ाचीनातुर एवारयान ् ितयि। अत<br />
७९ हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) इनेन हकार झिल ढं ाम ् ।<br />
९०
ावना<br />
ऊणां राणा िववृतमेव यं मानयि। यथा आतुधा। ृेषृिववृतसंवृत-<br />
भेदात। ् त ृं यं शानाम। ् ईषृमःानाम। ् िववृतमूणां राणां च।<br />
ावण योगे संवृतम। ् ियादशायां तु िववृतमेव (वै॰िस॰कौ॰ १०) इित। एवं<br />
यदा चारः याः ीिये तदा नालौ (पा॰सू॰ १.१.१०) इाऽवयकता। यदा<br />
चेषिवृतमूणां िववृत राणािमित यभेदः ियते तदा हकारादीनािमकारािदिभः<br />
यवैषाावयाभावेन दीघादीनामसा तिषेधाथ नालािवललौिकक-<br />
फलतया ाािय भगवता भाकृ ता। अं तु फलमेवेित कृ ा ाातं िकु<br />
िनािसतं न सूपाठात ् । अत एव किचदिप वण थता निह ीकृ ता भगवता।<br />
इममेव पानमनुसरिः ीवरदराजाचायलघुिसाकौमुां पयता ीकृ ता। यथा<br />
आः पधा ृेषृेषिवृतिववृतसंवृतभेदात। ् ईषिवृतमूणाम। ् िववृतं राणाम ्<br />
(ल॰िस॰कौ॰ १०) इित।<br />
अिन ् ियालाघवं कायिसि बाकारैरिप दशयः<br />
साधनोपायानपािणनीयभीा ावनतमकाः पुनः ाः ालयः ाथये पतलयो<br />
यमेवमिप वु ं िकु अपािणनीयं तु भवित (भा॰प॰, भा॰पा॰सू॰ १.१.३)।<br />
वीतां कीशी ा भगवित पािणनौ भगवतां भाकाराणाम। ् काायन ब ुिट-<br />
संशोधनाकवािकयासो ेषिधयैवेित भाकाराणां मनीिषतम। ् पशािके यथा<br />
लौिककवैिदकेषु इित वािकं भाषयो भाषे भाकृ तो यत ् ियतिता दािणााः।<br />
“यथा लोके वेदे च” इित योे “यथा लौिककवैिदकेषु” इित युते (भा॰प॰) इित।<br />
संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) इित सूेण सु ् उपा इादौ संयोगा यणो<br />
लोपो मा भूिदित यणः ितषेधो वाः वचनिमदमुपं वािककृ ता। एत भाकारः<br />
ाानं करोित यत ् झलो झिल (पा॰सू॰ ८.२.२६) इित सूात ् झलः इित पं<br />
पदं षा िवपिरणाापकषणीयम। ्<br />
८० एवं च झलः संयोगा लोप इथ यणो<br />
लोपः सुतरामसवदथ वचनारो थः। कीयावाहसे मननशीलेनानेन<br />
महामुिनना समा भारतीयसंृ ितवायी दिशता। धमशाराजशानीितशााथशा-<br />
वेदालोकवहारािदमानवजीवनोपयोिगिनगूढिवषयाणां मुलं िचणं यते कृ तम ् ।<br />
ाेषु शाितपादनाजेन िशाऽितचतुरतया ा। यथा पशािके समान<br />
खेदिवगमो गायां चागायां च। त िनयमः ियते। इयं गेयमगेित (भा॰प॰)।<br />
एवं यथा यो जानन ् वै ाणं हाुरां वा िपबेोऽिप मे पिततः ात ् (भा॰प॰)<br />
इित।<br />
८० न वा वम। ् िकं कारणम। ् झलो लोपात। ् झलो लोपः संयोगालोपो वः<br />
(भा॰पा॰सू॰ ८.२.२३)। न वेित। “झलो झली”तः िसंहावलोिकतायेन झहणिमहानुवतते। ता<br />
िवपिरणत इित यणो लोपाभावः (भा॰॰ पा॰सू॰ ८.२.२३)।<br />
९१
ावना<br />
भगवतां भाकृ तां भगवती भागीरथीव भाती भासुरा भाषा िवषयाणां<br />
सुितपादनं भावीकरणसाम िनसगिसवाहो वाचितमितरने गहनतमा<br />
िवचारसरिणः कुशातीितभैकैक ानेकाुरािण ो भावबोधकारः<br />
िसंहविाियुिदशनिमदं सवमलौिककमेव।<br />
अािन सि भाािण आचायिविहतािन वै।<br />
महाभािमदं ों िदं शेषेण धीमता॥<br />
– इित मम<br />
अाभााणामपेयाऽ वैिशं यदािन सूाानािन भूतानीदं पिरृ त-<br />
सूाानं सदपीािदना महपूणम ् । िचिचगवता ताऽपीिदा। यथा<br />
दादीनामः (पा॰सू॰ ७.२.१०२) इदं सूं िवभौ परतदादीनामकाराादेश-<br />
िवधायकिमित पािणिनमतं दमार। िकमाः सि दादयः िकं पयं<br />
चेदकाराादेशदा युत ् अत ् भवत ् इादावकाराादेशे कृ ते युवाम ्<br />
आवाम ् भवौ इािदपािण न िसािन ुः। अतो भगवतेिदा – िपयानामेवेिः<br />
इित। ८१ ब कनाबलेन संसा सूयोग आषा तेषां लोकेऽनिभधानं पयन ् त<br />
एव रंसीिरथकबुििवलासात। ् अत एव महेािदना भादीपटीकायां कैयटेन<br />
िलिखतम। ् कैयटः यं कथयित –<br />
भाािः ाितगीरः ाहं ममिततः।<br />
छााणामुपहां याािम िपशुनानाम ्॥<br />
– भा॰॰ मलाचरणे ६<br />
कािशकायां पूववितनां पािणिनकाायानपतलीनां कृ ते मुिनसा किथता लोकाकार-<br />
िननाशियषया। ८२<br />
यथोरं मुनीनां ामायम ्। तात ् िमुिन ाकरणं कते।<br />
अिमं ामायं महाभाकृ तामेव। इं िशवेरणतया पािणिनभािषत काायन-<br />
पतिलपिरृ तैत लौिककवैिदकशसाधुपरायण पािणनीयाकरण े<br />
नेे िया दशन। ियायां याणां मुनीनामनरं मुा आचायाः कािशकाकाराः<br />
कैयटोपााया वृिकारा भोिजदीितमहाभागा वरदराजाचाया नागोिजभमहाभागा<br />
येषु भोिजदीितियाकारः सरलः सुुलके चिलत। अनेन ियाकरणमनुसृ<br />
सूािण सिलतािन। यथा थमं सिः शानां पात ् षििवभिपािण ीया<br />
एतयं शिववेचनम ् । पुनवााथ कारकिनदशः समासवणनं तितीययोगिददशनं<br />
८१ तािपयानामं वम ् (भा॰पा॰सू॰ ७.२.१०२)। भैमीकारा अिप – इसकी अविध भाकार<br />
ने ‘ि’ श पय िनयत की है (ल॰िस॰कौ॰ भै॰टी॰ १९३)। केषु िचंरणेषु िपयानामेवेिः इित<br />
वािकम।<br />
्<br />
८२ का॰वृ॰ २.१.१९।<br />
९२
ावना<br />
धातुियािनदशः कृ दिनदशेित। ियायां टीका एत ौढमनोरमा।<br />
कुिचागेश एततं िवणि। अनुबिवषयेऽयिमकमनुबं मते<br />
नागेशेायोगमनुबं ीकरोित। अिम आचाय भगवाागेशः। धानतया<br />
पिरभाषेशेखरलघुशेशेखरौ ियाकारपिरारकौ। ूयते यागेशभः पुरा<br />
कु आसीदािचालभावतयोासनमिधितरणताडनपुरःसरं ितरृ तः।<br />
लािनिखचेतािराेण वागीरीमारा वषयेण सकलशां समिधग पिडत-<br />
चचूडामिणजातो नागेशः। िववाहे सित शािचनतयतया भोगवासनातो िवरतः<br />
सानाथ समिथतो भायया सरलभावेनोरयाह नागेशो यत ् पुैता िह मूषाः पुौ<br />
चैतौ िह शेखरौ। ८३ गुचरणा वदि युे गत कृ ा तििवेय कुभागं िलखि<br />
ानाचाया नागेशा अहो। शरीरचमिनिमतपदाणसमपणेनाऽिप वयं िकममीषां<br />
महामिहमागशीलानां ुपकारं कतु मेमिह। कदािचामिसंहेन पुराधीशेन<br />
पृो ूनताथ बशो समागता अनुपपीरेव दशयित। ईशं शासनम।<br />
्<br />
तेः परं पिरारियाशााथ ाकरण ायवासनया वैिशािदधारामयी<br />
ामकजिटलिवशालशजालयुा पिडतमनोरमा पररा ावतत यां गये<br />
ीिशवकुमारशािदामोदरशािबालशािताशािजयदेविमा ुचरणभृतयः।<br />
पािणािद मुनीा आचायान ् गुं था।<br />
सािलयाचते िदां मितं िगिरधरः िशशुः॥<br />
– इित मम<br />
अथ ाकरण दशनपनेिवषये सेपत चचयामः। समवैयाकरण-<br />
िसाानां मूलभूतं तु पािणिनाकरणमेव। अााेको महान ् राकरो<br />
यिनेकाुपयोगीिन रानायासं समुपलु ं शेऽहो। िवधीयमाने<br />
िवचारेऽाायीपो महासागरः ीरसागरमितशेते। ीरसागरे चतुदश राािप<br />
माहेरसूपचतुदशरािन। त सुरायमृतादीभािण िवषवाणीभृतीिन रािन<br />
राजे। अ तु सवायिप कृ ितरमणीयािन। अ महासागरे जलानीयं श<br />
िवचकाि। गीरतमानामि दशनिसाानां समुपबृंहणम ् । सूणािप दशनािन<br />
रानीव िवराजमानािन िदां सुषमामि। वेदािनां यथाऽैतवादथैव वैयाकरणानां<br />
शिविशाैतवादः। वैयाकरणाः शमेव मे। त शेऽैतम। ् ाां भेद-<br />
ितपादकाािमतं ां ानं ीतं त भावो ैतम। ् न ैतिमैतम। ् शिविशमैतं<br />
शिविशाैतम। ् शिविशाैतं वैयाकरणानां बला माता। यिप न ैयाियकाः<br />
८३ शेशेखरः पुो मूषा चैव कका। मतौ सगुा िशवयोरिपतौ मया॥ इिप तेनों<br />
शेशेखरे।<br />
९३
ावना<br />
शमिनं मे िकु वैयाकरणा िनमेव शमुोषयि। िकं बना शतो<br />
िनिखलपोवं मे यथा –<br />
अनािदिनधनं शतं यदरम ् ।<br />
िववततेऽथभावेन िया जगतो यतः॥<br />
– वा॰प॰ १.१<br />
आिदिनधनरिहतं यदरं श यतो जगतः िया तदेवाथभावेन िववतते। अनािद-<br />
िनधनम ् इित कथियाऽिप अरम ् इित कथयन ् णोऽरशीलतां ितपादयन ् णो<br />
ापकतां संौित। न रतीित अरम ्। ८४ अथवा अुते सूण जगिददं ाोित इथ<br />
अशेः सरन ् (प॰उ॰ ३.७०) इुणािदसूेण अश ्धातोः (अशँ भोजने धा॰पा॰ १५२३)<br />
सरन ्ये षे के षे चारिमित। ८५ िया इित कृ ा िया। कृ सगिित-<br />
िवनाशपम। ् यतः इ साविवभिकिसः। ८६ अथात ् यतः इित पमीतृतीयासमी-<br />
िवभिषु ाातु ं शते। यतो जगतो ज यािदित ताय याियन पालनं<br />
यिँयः। यतो वा इमािन भूतािन जाये येन जातािन जीवि ययिभसंिवशि<br />
(तै॰उ॰ ३.१.१) यिये वेित ुतेः। तदेव जमरणरिहतमितशयवधनशीलं सव-<br />
ापकं श अथभावेन अथानां पदाथानां शा घटपटािदपेण िववतते िववृतं भवित<br />
पिरणमतीित तायम ् । ोकेऽिन ् गुचरणा िववतत इित पदानुसारं ाकरणिसाे<br />
िववतवादं िनिि। णो जगू पपिरवतने दाशिनकजगित धारायी। न ैयाियका<br />
जगपिरणामभूतं ीकुवि। अैतवािदनो वेदािन णो िववत जगे।<br />
पिरणामवादः कृ तेिवकृ ितपेण सतािकपिरवतनं यथा ध पिरणामो दिध। िववत-<br />
वादो वुनोऽतािकपिरवतनं यथा रौ सपः। अैतवािदनां मते जगदसिदित हेतोे<br />
८४ रतीित रम। ् रँ सलने (धा॰पा॰ ८८१) → र ् →नििहपचािदो ु िणचः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१३४) → र ् अच ् → र ् अ → र → िवभिकायम ् → रम। ् न रिमरम।<br />
्<br />
नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन तुषसमासे नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपे अर इित<br />
ाितपिदके जाते िवभिकाय सौ अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) इनेनािम अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७)<br />
इनेन पूवपे अरम ् इित िसम।<br />
्<br />
८५ अशँ भोजने (धा॰पा॰ १५२३) → अश ् → उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) → अशेः<br />
सरन ् (प॰उ॰ ३.७०) → अश ् सरन ् → अश ् सर → जसृजमृजयजराजाजशां षः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३६) → अष ् सर → षढोः कः िस (पा॰सू॰ ८.२.४१) → अक् सर → आदेशययोः<br />
(पा॰सू॰ ८.३.५९) → अक् षर → अर → िवभिकायम ् → अरम।<br />
्<br />
८६ इतराोऽिप ये (पा॰सू॰ ५.३.१४) इनेन। या तिसकरण आािद उपसानम ्<br />
(वा॰ ५.४.४४) इनेन। तिसयाानामाकृ ितगणम। ् यथा आकृ ितगणायम ् (का॰वृ॰ ५.४.४४)<br />
आकृ ितगणोऽयम ् (वै॰िस॰कौ॰ २११२)। न चािन ् वाितके ितयोगे पािसः (का॰वृ॰ ५.४.४४)<br />
इतः पाः इनुवृम। ् अयं साविवभिकिसः (बा॰म॰ २११२) इित बालमनोरमायां वासुदेव-<br />
दीिताः। यथा आदौ आिदतः। मतः। पातः। पृतः (का॰वृ॰ ५.४.४४) इादौ सां तिसः। रेण<br />
रतः। वणतः (वै॰िस॰कौ॰ २११२) इादौ तृतीयायां तिसः।<br />
९४
ावना<br />
णोऽथाभावपं जगीकुवि। ते कथयि सं जगिा। ैतवाद-<br />
ितपादकुतीेऽथवादपेण ीकुवि। तकतः िसाितोऽिप िसाोऽयं दय-<br />
वीणात न ृशित। जगतोऽसेन लापनं कतु न शते। वेदे तिवेन<br />
जगवियते। यथा सूय॑ आ॒ा जग॑त॒ुष॑ (शु॰य॰वा॰मा॰ ७.४२)। एवमेव जीव-<br />
णोरैं ितपादयि तदसमीचीनं लगित। िवैव भवतीित यिद तेषां मनीषा<br />
तिह कथं घटो न घटो भवित। यिद चेदाा परमाैव तिह कथं िनचेतनघने<br />
सवततेऽपिरिे परमकाशे िवशुोितिष िनिवके यसमायासरः।<br />
कथं तिानं िकमनेकयोजनमडलं नाखडलं भुवनभारं ितिमरता वृणुयात ् ।<br />
आैव परमाा चेयमेव गुणां गुिह कः िशः कं गुं गेिठतुम ् ।<br />
कथं वा कोऽिप कामी लोभी ोधी िकं िनषं िवमलबोधमखडं कामादयो<br />
मिलनियतु ं मे। ावहािरकं तिदित चेदलं िनरथकवहारपेन। िनो िनानां<br />
चेतनेतनानामेको बनां यो िवदधाित कामान ् (े॰उ॰ ६.१३) इित ुतेः ममैवांशो जीव-<br />
लोके जीवभूतः सनातनः (भ॰गी॰ १५.७) इित ृते का गितः। तािषयारीय-<br />
चचा समा कृ त इदमेव कथनं पयां यीवो णऽशभूतः स च सनातनः। अत एव<br />
गीतायाम ् –<br />
ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः।<br />
मनःषानीियािण कृ ितािन कषित॥<br />
– भ॰गी॰ १५.७<br />
एकता च तयोः सिनबनािका यथा वाीकीये रामसुीवयोरैं देेवं समजायत<br />
(वा॰रा॰ ५.३५.५२)। उभाविप िनौ। इदमेव ाकरणमतमिप ितभाित मे। पिरणाम-<br />
वादिववतवादपिरभाषानुसारं िववतत इित नाि। िववतत इाथ िनिवशेषमिप नाम-<br />
पाकतया िविशं सतते परूहिवभवायाचापेणेित तायम ् । पिरभाषा च<br />
पिरणामिववतवादयोिरम ् –<br />
सततोऽथाथा िवकार इुदीिरतः।<br />
अततोऽथाथा िववत इुदीिरतः॥<br />
– वे॰सा॰ १३८<br />
तेषामैतवािदनां तु िनिवशेषः। िक शिविशम। ् अतेषां -<br />
तमाकं शतम। ् तिण िनधिमताऽिण च शधिमता। तैकमेव<br />
िनम शाथसायोऽिप िनाः। अतो वापदीये िनाः शाथसाः<br />
(वा॰प॰ १.२३) इित। जगदिप सकनााऽसं तेषां णभुरादवाचीन-<br />
ीकृ ता। िकाकं जगदीरसा सम ् । अतः ममैवांशो जीवलोके<br />
९५
ावना<br />
(भ॰गी॰ १५.७) इांशशो न िवभागपरः। अथाऽखडे िण सखडतापिः।<br />
महाकाशे घटाकाशिमवोपावितयांऽशः कित इित चे। जीवभूतः सनातनः<br />
(भ॰गी॰ १५.७) इित सनातनश जीविनताितपादकाने मानाभावा।<br />
िनो िनानां (े॰उ॰ ६.१३) इित ुते ाराीव िनताऽनेकता च िनिववादा।<br />
तादंशशोऽ पुपरः। अमृत पुाः (े॰उ॰ २.५) इित ुतेः। एवं शोऽथः<br />
सााकं मते िनः। अतो िनणो पिरणामोऽिप िनमेव तागत ् ।<br />
शणः पिरणामभूतं जगिददं वापदीयकारा अिप समथयि –<br />
श पिरणामोऽयिमाायिवदो िवः।<br />
छो एव थममेतिं वतते ॥<br />
– वा॰प॰ १.१२४<br />
शो िनः। िसे शाथसे (भा॰प॰) इित वािकेऽिप िसशो िनपयायः।<br />
िनश नेुव इित वम ् (वा॰ ४.२.१०४) इित वािकमिप ८७ ुव इथ िन-<br />
अयात ् प ्यतया ुवाथ साधयित। शो िनररं ुवो वेदोवात ् । श-<br />
िनतायां याणामिप मुनीनां सितः। िन ंसिभे सित ंसाितयोिगम ्<br />
(त॰स॰ प॰ा॰ १०)। यथा ंस ितयोिगनो घटादयोऽिना अितयोिग <br />
िनम। ् न ैयाियकानां मते शो गुणः। ८८ अतेऽगुणोऽं शः। ८९ सम ्<br />
इित कते। ९० यथा चादयोऽसे (पा॰सू॰ १.४.५७)। ९१ सीदतितो िलसे यिन ्<br />
तिसािय म ्। ९२<br />
शिनपे धातुाितपिदककृ ितयिवभागतदथ-<br />
िवभागकनाऽिप सवा िनमूला बालबोधनाय किता। परमाथतु वाोट एव।<br />
तात ् वाोटोऽितिनष िततीित विितः (वै॰िस॰का॰ ५९)। ९३<br />
अत एव<br />
भगवान ् भाकार इकः ाने यिणाेकदेशिवकारेषु सु शिनतानुपपिमाश<br />
ािनिन सवपदादेशं ितजानीते। िलखित च –<br />
८७ िसाकौमुदीसंरणेषु लघुिसाकौमुदीसंरणेषु वािकिमदम।<br />
् केषु िचहाभा-<br />
संरणेषु अमेहतिसेः इित पिरगणनानरं भावचनिमदम।<br />
्<br />
८८ ोाो गुणः शः (त॰स॰ ३३)।<br />
८९ अथ गौिर कः शः। िकं याालाूलककुदखुरिवषायथपं स शः। नेाह। ं नाम<br />
तत। ् ... यिह तो नीलः किपलः कपोत इित स शः। नेाह। गुणो नाम सः (भा॰प॰)।<br />
९० ासुवसायेषु सम ् (अ॰को॰ ३.३.२१३)।<br />
९१ सिमित मुते (का॰वृ॰ १.४.५७)। अाथाादयो िनपातसाः ुः (वै॰िस॰कौ॰ २०)।<br />
‘स’शेन मुते (बा॰म॰ २०)। अाथाादयो िनपाताः ुः (ल॰िस॰कौ॰ ५३)।<br />
९२ िलसाकारकाितं म ् (बा॰म॰ २०)। िलसाितं म ् (त॰बो॰ २०)।<br />
९३ विितः इित मतिितः इ पाठभेदः। वैयाकरणिसाकािरकाः (िाः १९०१),<br />
आनाममुणालयः, पुयापनम, ् ५६तमे पृे।<br />
९६
ावना<br />
सव सवपदादेशा दाीपु पािणनेः।<br />
एकदेशिवकारे िह िनं नोपपते॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ १.१.२०, ७.१.२७<br />
अत इघिटताने यघिटतो बोः स च योः स च साधुिरेव ताय िनिदशि।<br />
शं परममाणतया वयं मामहे िनराकारमिप शाकारतया वयं समथयामहे।<br />
अैताु िनराकारं नराकार ैितनः।<br />
वैयाकरणा वयं शाकारमुपाहे॥<br />
– इित मम<br />
िनराकारवािदनां मनसा यते साकारवािदनां नयनचरतामाटीकते शाकार-<br />
वािदनामाकं वैयाकरणानां तु वणगोचरतामापं ाां वणाां<br />
शतनु तनोित दयम ् । िलिखतं ीरामचिरतमानसे यथा योिवंशितसहवषािण<br />
यावगवशनाथमुं तपमानयोमनुशतपयोः ीरामभ भगवतः ाकं<br />
थमं शपुरःसरमेव समभवत। ् यथा –<br />
भु सवय दास िनज जानी। गित अन तापस नृप रानी॥<br />
माँगु माँगु बर भइ नभ बानी। परम गँभीर कृ पामृत सानी॥ ९४<br />
– रा॰च॰मा॰ १.१४५.५,६<br />
स एव भूतः शः पुनरथभावेन सीतारामपेण कटयाभूव। वावै <br />
(श॰ा॰ २.१.४.१०, बृ॰उ॰ १.३.२१) इित ुितरिप शमेव तया ावयित। अैव<br />
शणो भगवतो देव वृषभपता ुतौ ितपािदता। ९५ इदमेव शं ातु ं<br />
ाकरणं वृं पािणनीयम। ् िमुिनाानेषु ब दाशिनकिवषयचचा। त श-<br />
णः ितपादनम। ् तैव भूतानां नामाातोपसगिनपातानां पादभूताना भूत-<br />
भिवतमानकालानां हभूतानां सिवभीनां िशरसोु ाुाितपिदकयोः ९६<br />
९४ एतू पारम–अजानािजदासौ ्<br />
तौ सवः परमेरः। अनगितकौ चािप नृपं राी तापसौ॥<br />
याचतं याचतं चेित नभोवागभवतः। अमेव गीरा कृ पामृतसुमेिलता॥ (मा॰भा॰ १.१४५.५,६)।<br />
९५ च॒ािर॒ ॒ा यो॑ अ॒ पाद॒ा े श॒ ीष स॒ हा॑सो अ। िधा॑ ब॒ो वृ ॑ष॒भो रो॑रवीित म॒हो द॒ेवो<br />
म॒ा आ िव॑वेश॥ (ऋ॰वे॰सं॰ ४.५८.३)। अ पतलयः – ‘चािर ािण’ पदजातािन नामाातोप-<br />
सगिनपाता। ‘यो अ पादाः’ यः काला भूतभिवतमानाः। ‘े शीष ौ’ शाानौ िनः<br />
काय। ‘स हासो अ’ स िवभयः। ‘िधा बः’ िषु ानेषु ब उरिस कठे िशरसीित।<br />
‘वृषभः’ वषणात। ् ‘रोरवीित’ शं करोित। कुत एतत। ् रौितः शकमा। ‘महो देवो मा आिववेश’<br />
इित। महान ् देवः शः। मा मरणधमाणो मनुाः। तानािववेश। महता देवेन नः सां यथा<br />
ािदेयं ाकरणम ् (भा॰प॰)।<br />
९६ या िनकायशानोकोः।<br />
९७
ावना<br />
बनभूतानां कठतािशरसां ९७ िवशदवणनेन ैव समृिमदं शशाम ् । ीकृ ते श-<br />
िविशाैतरााे णो िनराकारसाकारपे ममाना वैयाकरणाः साधुमेव शानां<br />
ािकरं िनणयि। त तातूनां कोऽथ लकाराथिनणये समासे च तपरत-<br />
शिपयालोचनं नञथिवचारो िनपातानां ोतकं वाचकं वा शे ः पिवमशः<br />
ोट वापनिमादयः सि परमगभीरा दाशिनका िवषयाः।<br />
िमुिनाानानरं ाकरणदशन परमाचीना आचायाः ीभतृहरयः। तेषां<br />
मुो ो वापदीयम ् इित। त वा पदेित वापदे। लरािप<br />
पदश पूव योगः कत आसीत ्९८ तथाऽिप वाािहताूव योगः। ९९<br />
इं वा पदेित वापदे ते अिधकृ कृ तिमित वापदीयम ् इित िवहे -<br />
वापदशात ् िशशुयमसभेजननािदछः (पा॰सू॰ ४.३.८८) इनेन छ-<br />
य ईयादेशे १०० िवभिकाय च िसम। ् अ शणः ितपादनमैव जगत<br />
कारणता सूिचता। अ शाडिनिखलकलावत कारणशिमुपाि जादयो<br />
िवकारा भावभेदं भावयीित ितपािदतम। ् यथा –<br />
अािहतकला य कालशिमुपािताः।<br />
जादयो िवकाराः षावभेद योनयः॥<br />
– वा॰प॰ १.३<br />
सवबीजपिमदमेव श भोृ भोपेण भोगपेण च िवपिरणमित।<br />
एवमनेके दाशिनका िवषयाः ितपािदताः। वापदीये काडयं काडं वाकाडं<br />
पदकाडं चेित।<br />
एतदेवोपजी पुनः ीकौडभो वैयाकरणभूषणसारं िलिखा िवचारैाकरणं<br />
समभूषयत ् । तेन धाथिनणयेऽितचातुरी दिशता। ापारमुिवशेक-<br />
शाबोधेषामतीव पािडपूणऽेषणिवशेषः। यथा कािरका –<br />
फलापारयोधातुराये तु ितङः ृताः।<br />
फले धानं ापारिङथु िवशेषणम ्॥<br />
– वै॰िस॰का॰ २<br />
९७ उरःकठिशरसां वा।<br />
९८ लरम ् (वा॰ २.२.३४)। लरं पूव िनपततीित वम। ् कुशकाशम। ् शरशीयम ्<br />
(भा॰पा॰सू॰ २.२.३४)।<br />
९९ अिहतम ् (वा॰ २.२.३४)। अिहतं च पूव िनपततीित वम। ् मातािपतरौ। ामेधे ...<br />
अपर आह – सव एवािहतं पूव िनपततीित वम। ् लरादपीित। दीातपसी। ातपसी<br />
(भा॰पा॰सू॰ २.२.३४)।<br />
१०० आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२) इनेन।<br />
९८
ावना<br />
धातुः फलापारवाचक आयभूतकमकतृवाचकिङ्। फलापेया ापारः धानम ् ।<br />
ितङथाः कतृकमसंाकारका िवशेषणिमित। रामो हिरं भजित इ रामािभैककतृक-<br />
हिरकमकवतमानकालाविो भजनानुकू लापार इित शाबोधः। न ैयाियकसत-<br />
थमामुिवशेकशाबोध पय मृगो धावित इ भासतशाबोध-<br />
महाेण खडनं मीमांसकिनणतशाबोधखडनामीषां पािडपिरचायकम। ्<br />
१०१<br />
अकमकसकमकधातुलणे िनणयोऽिप महपूणः। त ाथापारसमानािधकरणफल-<br />
वाचकमकमकं ाथापारिधकरणफलवाचक सकमकम ् इित।<br />
समासे िविशशििनणयो यथा राम इ पुः इनेन च दशायां<br />
कोऽिप सो नाि। रामेित ष पृथगथः पु इित थमा पृथक्। समासे<br />
सित जात एकाथभावेऽोऽथ योः तः कोऽथ न पजशवत ् । एकाथभावो<br />
नाम पृथगथानामेकोपिोपापनम ्। अतः समासे ख िभैव शिः पज-<br />
शवत ् (वै॰िस॰का॰ ३१)। अयं च समासोऽयीभावतुषिगुकमधारयबीिह-<br />
भेदैः षिधः। अयं च सुपां सुपा ितङा ाितपिदकेन कदािचातुना च ितङ ितङेन<br />
सुबेन च षिधो भवित। तथा च िसाकौमुाम ् –<br />
सुपां सुपा ितङा नाा धातुनाऽथ ितङां ितङा।<br />
सुबेनेित िवेयः समासः षिधो बुधैः॥<br />
– वै॰िस॰कौ॰ सवसमासशेषकरणे<br />
पररातः िकमिप भािवता तीयते।<br />
एतादनरं ाकरणदशनिवचारे ािपूणपिरवतनकतारः ीनागेशभाः।<br />
अमी लघुशेौ पिरभाषेौ च ब दशनिवचारान ् कृ ाऽिप तान ्<br />
एवं शििनणये कौडभो बोधजनकतापां शिं मते। १०२ बोधजनकता च न ैयाियक-<br />
वैयाकरणिसामूषावैयाकरणलघुिसामूषावैयाकरणपरमलघुिसामूषा-<br />
नामकांीशनान ् रचयन ् । त शाथयोः कायकारणभावं भावयन ् नागेशो<br />
१०१ अिप चााताथाधाे त देवदािदिभः सममभेदायाथमााथ ाधाापिः। तथा<br />
च “पय मृगो धावित” इ भािसैकवाता न ात। ् थमामृग धावनियािवशे<br />
िशियायां कमापौ ितीयापेः। न चैवमथमासामानािधकरयातृसः। एवमिप ितीयाया<br />
वारेन “पय मृगः” इािदवाैवाऽसवापेः (वै॰भू॰सा॰ १.२)। भाे च ियाऽिप<br />
िययेिततमा भवित। कया ियया। सशनियया वा ाथयितियया वाऽवितियया<br />
वा। इह य एष मनुः ेापूवकारी भवित स बुा ताविदथ सयित से ाथना<br />
ाथनायामवसायोऽवसाय आर आरे िनवृििनवृौ फलावािः। एवं ियाऽिप कृ िमं कम<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.४.३२)।<br />
१०२ इियाणां चुरादीनां िवषयेषु चाुषेषु घटािदषु यथाऽनािदययता तदीयचाुषािदकारणता तथा<br />
शानामथः सह तोधकारणतैव योयता सैव शििरथः (वै॰भू॰सा॰ ६.३७)।<br />
९९
ावना<br />
िलखित तमावििवषयकशाबुिाविं ित तमावििनिपतवृि-<br />
िविशानं हेतुः (प॰ल॰म॰ ६) इित। पुरातन ैः ीकृ तां खडयन ् ता एकतया<br />
साभावा िाावाचकभावपां शिं मते। १०३<br />
इयं नवीना<br />
गवेषणा। धाथिनणयेऽिप ाचीनाः १०४ फले ापारे च पृथिं कयि िकिमे<br />
फलिविशापार १०५ एकामेव शिं मे। १०६ यिप पदाथः पदाथन ैवाेित न तु<br />
तदेकदेशेन १०७ इित ुा फल तं पदाथं नाि तिह कथं ापारेऽयः।<br />
अैकदेशायािप कना ियतेऽत उभयोरिप दोषः। ताद ुचरणा एक-<br />
वृावलिफलयवयोरेव शिं ीकुवि। १०८<br />
ापारमुिवशेकं<br />
शाबोधिवषयेऽिप ाचीनाः सव<br />
शाबोधं ीकुवि परु नागेशातः पृथिवचारयि।<br />
कतृवाले भाववाे चेमे ापारमुिवशेकशाबोधं मे कमवाे च<br />
फलमुिवशेकं शाबोधमीकुवि। १०९ एवं बामी भां पयालो नवीन-<br />
ैव िवचारयो िवलोे। िलखित च यं पातले महाभाे कृ तभूिरपिरमः<br />
(ल॰शे॰ म॰ १) इित। तादािवषयेऽिप ाकरणदशने नागेशसतो ैतवादः। अैत-<br />
वेदािनादा लणं कुवः तदिभे सित तेदेन तीयमानम ् इित भेदं<br />
पारमािथकं न म इमे चाभेदमेव वहािरकतया ीकुवि – तादा तिे<br />
सित तदभेदेन तीयमानम ् (ल॰म॰, प॰ल॰म॰ १६)। एवमेवाैः शिलणा-<br />
नासु ीकृ तािमे शिने एव ीकृ लणां शतावेदकारोपपामेव<br />
मा लणां शावभावयि। यथा गायां घोषः इ भगीरथरथखातावि-<br />
जलवाहे शे घोषासवाायानुपपा शसतया गापद गातीरे<br />
लणेदाशिनकानां धीः। िकु नागेशो िवितपते यत ् गायां मकरघोषौ<br />
१०३ तादपदाथयोः सारमेव शिवावाचकभावापरपयाया (प॰ल॰म॰ १०)।<br />
१०४ भोिजदीितकौडभादयः।<br />
१०५ ापारिविशफले च।<br />
१०६ धातोरथये शियकनं ... चाितगौरवम। ् तालाविे ापारे ापाराविे फले च<br />
धातूनां शिः कतृकमाथकतयसमिभाहार ततोधे िनयामक इाः (प॰ल॰म॰ ४७)।<br />
१०७ मूलं मृयम। ् उोते तु सिवशेषणानां वृिन वृ वा िवशेषणयोगो न। अगुपुादीनाम ्<br />
(वा॰ २.१.१) इित वािके समाधानभाे िते महितः (भा॰पा॰सू॰ २.१.१) इुदाहरणे दीपे<br />
ितं न तु किवशेषणम ् (भा॰॰ पा॰सू॰ २.१.१) इुिं ाचाणा नागेशभपादाः – इदमेव “पदाथः<br />
पदाथने”ित ुेमूलिमित िदक् (भा॰उ॰ पा॰सू॰ २.१.१)।<br />
१०८ मम ेकवृावलिफलयवभयांश एका खडशशििरित न शियकनं न वा बोध-<br />
जनकसयकनम ् (प॰ल॰म॰ ो॰टी॰ ४७) इित णेतॄणां गुचरणाः कािलकासादशुवयाः<br />
परमलघुमूषाया ोाटीकायाम।<br />
्<br />
१०९ “कतृकमाथित” – कतृभावयसमिभाहारः फलिविशापारबोधे िनयामकः। कमय-<br />
समिभाहारो ापारिविशफलबोधिनयामकः (प॰ल॰म॰ ो॰टी॰ ४७)।<br />
१००
ावना<br />
इ शाथ गाजले मकरायः सवित तीरे घोष तिह गापद<br />
धमयाविादेकधमाविाभाव एकधमावि एकाविैकाथ-<br />
भावाविसंसगण सािहे सह िववा तदा च इित कथं समासः मकर-<br />
घोषपदयोिवधमाविेऽयात ् । अतः शतावेदक गापाथ गातीर<br />
आरोप एवं योरेकधमाविे गावाह एवाथऽयः। इयं नवीना ािः। इमेव<br />
बौाथः ीकृ तः नागेशेन। असवाथशानामिप वासुतादीनां साधुम ् । एविममे<br />
ाकरणदशनं चरमिशखरे ितापयामासुिरित।<br />
ाकरण े नेे िया दशनं तथा।<br />
सेपतो िनिदोऽोभयोः पिरचयो मया॥<br />
एवं भुवनिविदतमिहो शलिघो िविणतगिरो पािणनीयाकरण<br />
रामकथया सह पूणसो वतते। यतो िह पािणनीयं ाकरणं ीरामकथा चेित े<br />
अिप वेदमूलके। पािणनीयाकरण वेदमूलकमुपपािदतम ् । इदान रामायण वेद-<br />
मूलकं मीमांते। जगारिचकीषया भुवनिविदतलीलो िदशीलो जगदाा यं<br />
परमाा भरणपरायणो नारायणः सकलमलायने दशरथायने राजीवनयनो नयन-<br />
गोचरतां समागमुवो भारिजहीषया। वेदवें परं तं लोकािभरामः ीरामः। तदा -<br />
ितपां परं सगुणं साकारं कोशलेकुमारं तनुिविजतकोिटमारं परमोदारं ीरामं ा<br />
ाचेतसं वाीिकं मामं कृ ा रामायणपेण यमेव वेदः ाबभूव। अतोऽिभयुा<br />
वणयि –<br />
वेदवेे परे पु ंिस जाते दशरथाजे।<br />
वेदः ाचेतसादासीााामायणाना॥<br />
ताामायणं देिव वेद एव न संशयः॥<br />
– अग॰सं॰<br />
इित। यिद चेेद राथ ाकरणमेयं तदा वेदावतार रामायणािप राथ<br />
ाकरणमेयम। ् िकं बना वेद षेषु ाकरणं मुतयोपादेयम। ् तथैव वेद-<br />
सित ११० रामायणािप सानाथ पािणनीयं ाकरणमुपादेयम। ् ाकरणं िवना<br />
गूढा भावाः कथं ातु ं शे। यथा वाीकीये हनुमान ् ीरामं पृित यत ् –<br />
आयता सुवृा बाहवः पिरघोपमाः॥<br />
सवभूषणभूषाहाः िकमथम ् न िवभूिषताः।<br />
– वा॰रा॰ ४.३.१५–१६<br />
११० इदं पिवं पापं पुयं वेदै सितम ् । यः पठेामचिरतं सवपापैः मुते॥ (वा॰रा॰ १.१.९८)।<br />
१०१
ावना<br />
अ सवभूषणािन भूषियतुमहि १११ इित ाानं िकमवैयाकरणेन सवम ् । एवं ीरामो<br />
हनुमं शंसन ् कथयित यत ् –<br />
अपर –<br />
नूनं ाकरणं कृ मनेन बधा ुतम ् ।<br />
ब ाहरताऽनेन न िकिदपशितम ्॥<br />
अनया िचया वाचा िाननया।<br />
क नाराते िचमुतासेररेरिप॥<br />
– वा॰रा॰ ४.३.२९<br />
– वा॰रा॰ ४.३.३३<br />
अ िाननया इित श कथमवैयाकरणो भावमवगु ं पारियित।<br />
वैयाकरणूारण कठतामूधान इित िानं ११२<br />
ाा ततो वाचः समुवं<br />
ाित। अगो रामायणमहामालारं ीमं हनुमं नवाकरण वेारं<br />
कथयित। सोऽयं नवाकरणाथवेा (वा॰रा॰ ७.३६.४७) इािद। वाीिकरिप तपगत-<br />
समाससियोगम ् (वा॰रा॰ १.२.४३) इित कथयित। एवमेव िवबुधवायां गीतािन<br />
कोिटशो रामायणािन ाकरणं िवना कथमिप ातु ं न शे। मम ियं माता<br />
संृ तवुयजनकतावेिदायां महादेवभाषायां भाषायां सीतं भििशरोमिणसकल-<br />
किवकुलशेखरहामलकीकृ तवेदशापुराणेितहासकानाटकिनिखलिनगमागमसुगम-<br />
िवचारचतुिदाचातुरीिवलोिकततुरीयमहनीयकिवताविनताजीवनसीतारमणपदपपराग-<br />
सुरागरसिमिलमाहाीमुलसीदासकृ तीमामचिरतमानसमवैयाकरणेन<br />
न शते। यथा –<br />
ातु ं<br />
सिरस ान मघवान जुबानू ११३ – रा॰च॰मा॰ २.३०२.८<br />
इुपमा। ताय येन युवमघोनामतिते (पा॰सू॰ ६.४.१३३) इित सूं न पिठतं स िकं<br />
बोु ं भिवित। ब तुलसीदासेनािप ाकरण वेदाािददशनानां ाभािवकतया<br />
रहमुपािस। त ाकरणमरेणेतरदशनानाभावे मानसोरकाडोराध<br />
कथमिप ियतु ं न शते। तररायां वतमानं ीमदारामायणमिप पािणनीय-<br />
ाकरणेन पूणतः सम। ् पािणनीयाकरणं चतुदशसूाचायतया िशवोम।<br />
्<br />
१११ “सवभूषणभूषाहाः” आभरणाभरणिमुरीा भूषणािप भूषियतुमहाः िकमथ न िवभूिषताः।<br />
इमान ् भूषणैरलाऽभरणाभरणं िकिमित न कािशतिमथः (वा॰रा॰ भू॰टी॰ ४.३.१५–१६) इित<br />
गोिवराजाः।<br />
११२ याऽिभे रःकठिशरांसीित िानम।<br />
्<br />
११३ एतू पारम–मघवा ् ा युवा चैव वते समतािताः (मा॰भा॰ २.३०२.८)।<br />
१०२
ावना<br />
ताािणिनबश उकारानुबािन सूािण पपाठ। यथा डः िस धुट ् (पा॰सू॰ ८.३.२९)<br />
णोः कुक् टुक् शिर (पा॰सू॰ ८.३.२८) िश तुक् (पा॰सू॰ ८.३.३१) आने<br />
मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) नापो नुट ् (पा॰सू॰ ७.१.५४) इािद। अाननु-<br />
बानुपेोकारानुबबााकारवा शोः रणं पािणिनकृ तं तीयते।<br />
एवमारामायणमिप िशवभािषतं यथा –<br />
पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता।<br />
अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.५<br />
तिह शुभािषतााारामायण शैवेन पािणिनाकरणेन ैकवातापुरःसर-<br />
सो भवेदेवेित वि। अहं तूेे ययमेव िशवो लोकवलतया भगवत<br />
पावत भवान ो मा सा च भुवनपावन रामकथां तदथबुबोधियषया पािणिन-<br />
दयो ाकरणमूलभूतायां माहेया चतुदशसूां समासतो रामकथां कथयित।<br />
त िचािरंशदराणां सहो य भगवतः ीराम िचािरंशषयचिरं<br />
नयित। जतो िववाहं यावादशााविधतो ादशवष यावदयोायां वास एवं<br />
पिवंशे वष सीतालणाां सह वनगमनं चतुदशां यावदरयचिरं मैिथली-<br />
हरणरावणसंहरणािदकमिमवष रालीलेित िमिलोनचािरंशषािण। वषयं रा-<br />
वायाम। ् एषु मुं रामायणम। ् अर णः ीराम िदा चचा<br />
सूबारैः सेितता। चतुदशसूां िवभागयं रवग नवग। राणां चचा<br />
चतुिभः सूैनाना चचा दशिभः सूैधािय। अािप रामकथायां िवभागयं<br />
िनगु णलीलायाः सगुणलीलाया। ऐय माधुय वा। ऐय चािर फलािन<br />
ददाततुिभः सूैेतः सते। ऐय रानापमतः रैः कते।<br />
ेन राजते ेन रमते वेित रः। ११४ रा ये खारणे िकमिप वणारं नापेे।<br />
तथैवेरोऽनपेकोऽिप िहीयते। राणां सा नव। राघव च ाभावो नवां<br />
यथा वाीकीये –<br />
११४ उपपदे राज धातोः ् (राजृ ँ दीौ धा॰पा॰ ८२२) रम ्धातोवा (रमु ँ ीडायाम ् धा॰पा॰ ८५३)<br />
अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः। अनुबलोपे िडभानुबकरण-<br />
सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन<br />
सुिक िवभिकाय रः। महाभाे च – अरेणािप नमच एवैते गुणा ले। न<br />
पुनररेणाचं नोारणमिप भवित। अथ खिप िनवचनम ् – यं राज इित राः।<br />
अवित निमित (भा॰पा॰सू॰ १.१.२९–३०)। तथा च सीतराकर योऽयं यं<br />
राजते (स॰र॰ १.१) इ ाानावसरे सीतसुधाकरटीकायां िसंहभूपालः – “योऽयं यं<br />
राजते” अानपेतयाऽऽनियतृात। ् रपद िनिरनेन कते (स॰र॰ सु॰टी॰ १.१)।<br />
वाचािभधाने अचः यं िवराजे हलु परगािमनः इुृतः।<br />
१०३
अारामायणे च –<br />
ततो ये समाे तु ऋतूनां षट ् समयुः।<br />
ततु ादशे मासे चैे नाविमके ितथौ॥<br />
मधुमासे िसते पे नवां ककटे शुभे।<br />
पुनवृसिहते उे हपके॥<br />
ावना<br />
– वा॰रा॰ १.१८.८<br />
– अ॰रा॰ १.३.१४<br />
नवमी सा ेा पूणा। एता वरीयसी काऽिप सा नाि। आिनवािहका सवथा<br />
गुिणताऽिप पूवपरसेलनेन नवैव। यथा िगुिणता नव साऽादशतामुपै ित। सा च<br />
दिण एकं वामेऽािवित िलिखा भवित। ११५<br />
सेलनेन योः पुननव। एवं िगुिणता<br />
सिवंशितः। सा च दिणे ौ वामे सेित िलिखा भवित। ११६ सेलनेन योः पुननव।<br />
एवमािप। यथा सवथा गुिणताऽिप नवमी सा योयगेन नवं न जहाित तथैव<br />
नविभः रैः सेो भगवान ् गुिणतोऽथाे या जनवलकािणक-<br />
कृ पाणतानुरािगभे ापालकदीनबुसरलसफलािमरघुनाथ-<br />
भृितिभदशिभगु णैगु िणतोऽिप नवमी सेवैय न जित। नवमीतोऽिधका काऽिप सा<br />
निह। तथैव रामतोऽिधकः कोऽिप देवो नाि। नवमी सा पूणा ीरामोऽिप पूणः।<br />
ऐयलीलायां चतुािभूितदशनम। ् िवभूतेारः पादा यथा –<br />
ए॒तावा॑न मिह॒माऽत॒ो ायाँ ॒॑ पू॑ ष॒ः।<br />
पादो॑ऽ॒ िवा॑ भू ॒तािन॑ ि॒पाद॒॑ामृतं॑ िद॒िव॥<br />
ि॒पा॒ उद॒ैु॑ ष॒ः पादो॑ऽ॒ेहाभ॑व॒ुन॑ः।<br />
तत॒ो िव॒॒ामाशनानश॒ ने अ॒िभ॥<br />
– शु॰य॰वा॰मा॰ ३१.३-४ ११७<br />
यु। ऐयलीलायां ीराम िमलि चािर सूािण। िवकारैः सह िवहः<br />
चतुािभूतेभगवततुिभः सूैिवभूितभूषणेन ढामामेन गानमितायसतं युि-<br />
फलानां िनहः कायादीनां सहो िनजपदपपभे नुह। इदमिप चतुिभः<br />
सूैः रपीरामैयलीलाितपादने तायमूम।<br />
् चतुणामातिजाथािथ-<br />
ािनभे नुहािन ् ते ढीकरणमापादयित। चारो िह भगवतो भा आत<br />
िजासुरथाथ ानी चेित।<br />
११५ अानां वामतो गितः इित ायेन।<br />
११६ अानां वामतो गितः इित ायेन।<br />
११७ ऋवेदसंिहतायां (ऋ॰वे॰सं॰ १०.९०.३-४) तैिरीयारयके (कृ ॰य॰ तै॰आ॰ ३.१२.२) अेतौ मौ।<br />
१०४
ावना<br />
िवभीषणः।<br />
(१) आतः आिततुणामिप पुषाथानां िलया परमाानं पते यथा<br />
(२) िजासुः ातुिमरथाममोिलया ीरामं शुूषते यथा लणः।<br />
(३) अथाथ भगवं राघवमथकामौ ाथयते यथा सुीवः।<br />
(४) ानी ानं ा पूव तु मोिमित। िवशेषो िवािनपो िनामो िद रामं<br />
रमियतुमेव सदा चेते यथा जटायुहनुमां। गीतायां मानसे चािप चचा यथा –<br />
चतुिवधा भजे मां जनाः सुकृ ितनोऽजु न।<br />
आत िजासुरथाथ ानी च भरतषभ॥<br />
राम भगत जग चािर कारा। सुकृ ती चािरउ अनघ उदारा॥ ११८<br />
– भ॰गी॰ ७.१६<br />
– रा॰च॰मा॰ १.२२.६<br />
ऐयलीलायाममीषु चतुषु कृ पाऽतोऽिप चतुिभः सूैः ितपादनं सते। ऐयलीलायां<br />
चतः मुा घटनाः कौसासमं िवरापदशनं यथा –<br />
देखरावा मातिह िनज अुतप अखंड।<br />
रोम रोम ित लागे कोिट कोिट ांड॥ ११९ – रा॰च॰मा॰ १.२०१<br />
अहोारः परशुरामसमं वैवधनुःकषणं रावणवध। अतोऽिप चतुिभः सूैः<br />
रलेन ैयाशवणनं रमणीयं ितभाित मे। नव राथैवैयलीलाऽिप वण-<br />
कीतनरणपादसेवनपूजनवनदासािनवेदनेितनवलणां भिं ददाित। नवधा<br />
भिभागवतानुसारेणेम ् –<br />
रामायणेऽमीषां सह भानाम ् –<br />
वणं कीतनं िवोः रणं पादसेवनम ् ।<br />
अचनं वनं दां समािनवेदनम ्॥<br />
इित पु ंसाऽिपता िवौ भिेवलणा।<br />
ियते भगवा तेऽधीतमुमम ्॥<br />
– भा॰पु॰ ७.५.२३–२४<br />
११८ एतू पारम ् –इं चतुिवधाि भा राम िनितम ् । एते सवऽुदारा धाः कष-<br />
विजताः॥ (मा॰भा॰ १.२२.६)।<br />
११९ एतू पारम–स ् मातरं दशयित न ैजमखडमायमय पम। ् योमरोमिततामुपेता ाड-<br />
कोो गुिणता अनेकाः॥ (मा॰भा॰ १.२०१)।<br />
१०५
एवं भागवतेऽिप –<br />
ीरामवणे मता िगिरसुता काकः िशवः कीतने<br />
कौसा रणे पदाभजने सीता सुतीोऽचने।<br />
सौिमिः पदवने च हनुमााे च सेऽकजो<br />
लेशो भरतः समपणिवधौ रामािरेषां फलम ्॥<br />
ीकृ वणे परीिदभवैयासिकः कीतने<br />
ादः रणे तदिभजने लीः पृथुः पूजने।<br />
अू रथ वने च हनुमााेऽथ सेऽजु नः<br />
सवािनवेदने बिलरभूृ ािरेषां फलम ्॥ १२०<br />
ावना<br />
– इित मम<br />
एवं ऐयलीलाऽिप नविवधा। तैय धम यशः ीानं वैरायं िनहो िवहोऽनुहेित।<br />
अत एव नवराकनवैयलीलानां चतुिभः सूैः ितपादनं सुमेव रामायणैय-<br />
वणनम। ् त –<br />
(१) अइउण ् – अकारो वासुदेवः। यथा –<br />
अराणामकारोऽि ः सामािसक च।<br />
अहमेवायः कालो धाताऽहं िवतोमुखः॥<br />
– भ॰गी॰ १०.३३<br />
इम ् अ ीरामो वासुदेवः। १२१ इ महाली सीता। १२२ उ जीवाचाय लणः। १२३<br />
ण ् िनवृितवाचकः। ण िनवृितवाचकः (गो॰पू॰ता॰उ॰ १) इित गोपालतापनीयुतेः।<br />
अथाामसीतालणानेन जीवो भवबनािवतत १२४ इित सूाथः। १२५ अकारेकारोकार-<br />
वाचकान ् रामसीतालणायित ापयतीित णीञ ् धातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१)<br />
१२० मूलं गौडीयवैवेषु मृयम।<br />
्<br />
१२१ अकारो वासुदेवः ात ् (ए॰को॰ १)।<br />
१२२ लीरीकार उते (ए॰को॰ २)। ईः। ी। अ िवोः पी। ङीप। ् लीः। इित<br />
िवमेिदौ इित शकुमः। ईः। ी। अ िवोः पी। ङीष। ् लाम ् इित वाचम।<br />
्<br />
ततः ापोः साछसोबलम ् (पा॰सू॰ ६.३.६३) इनेन छासः। छोवूािण भवि<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.१.१, १.४.३) इनेन सूाणां छासं माहेरसूाथकरणेऽिन ् सवषु छास-<br />
कायषु बोम।<br />
्<br />
१२३ उपलणात।<br />
्<br />
१२४ जीव भवबनािवृितवा।<br />
१२५ अइउ इ समासेऽसिछासः। अइउना ण ् इित िवहे कतृकरणे कृ ता बलम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.१.३२) इनेन तृतीयातुषसमासः। िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१०६
ँ<br />
ावना<br />
अइउण ् इिप। १२६<br />
एवमेव –<br />
(२) ऋऌक् – ऋ ऋिषः। १२७ ऌ ऌकारविटलसाधनारतो मुिनः। १२८ तावेव<br />
कथयासुखं करोतीित ऋऌक्। १२९<br />
(३) एओङ् – एवम ् ए षडैयवाचको रामः। १३० ओ सावरणनािशनी सीता। १३१<br />
तावित पूजयित इित एओङ्। १३२ सीतारामपूजकिमित तायम ् ।<br />
(४) ऐऔच ् – ऐ अकृ ािका सीता। १३३ औ नवमसावाो रामः। १३४ तौ<br />
िचनोभािवतयथतया िनाययतीित ऐऔच ्। १३५ सीतारामिनायकिमथः।<br />
१२६ अइउ इ समासेऽसिछासः। अइउ इुपपदे नीधातोरौणािदको िन ्यः।<br />
कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽ-<br />
यमिविहतयः। सवापहािरलोपे िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे<br />
सौाकार णकार उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८)<br />
इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१२७ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन।<br />
१२८ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन।<br />
१२९ ऋऌ इ समासेऽसिछासः। ऋऌ इुपपदे कथ ्धातोः (कथँ वाबने<br />
धा॰पा॰ १८५१) पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय<br />
हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१३० माहेरसूेषु एकार मसानुसारम। ् ऐय धम यशः ीानं वैरायेित षडैयािण। ऐय<br />
सम धम यशसः ियः। ानवैराययोैव षणां भग इतीरणा॥ (िव॰पु॰ ६.५.७४)।<br />
१३१ माहेरसूेषु ओकार मसानुसारम। ् िितजलपावकगगनसमीरमहकृ तयः सावरणािन।<br />
यथा रामचिरतमानस उरकाडे काकभुशुिडगीतायां मानसकाराः साबरन भेद किर जहँ लिग रिह गित<br />
मोिर। गयउँ तहाँ भु भुज िनरिख ाकुल भयउँ बहोिर॥ (रा॰च॰मा॰ ७.७९ख)। एतू पारम–भे<br />
्<br />
सावरणािन यावितममासीदगम तावत। ् तािप वीेशभुजौ पृे तीाकुलेन युतोऽहमासम ्॥<br />
(मा॰भा॰ ७.७९ख)।<br />
१३२ एओ इ समासेऽसिछासः। एओ इुपपदे अ धातोः ् (अु गितपूजनयोः<br />
धा॰पा॰ १८८) िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन िप ् यः। सवापहािरलोपे उपपदसमासे<br />
संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) इनेन चकारलोपे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इनेन<br />
ञकार ङे एङः पदाादित (पा॰सू॰ ६.१.१०९) इनेन पूवपैकादेशे िवभिकाय हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१३३ माहेरसूेषु ऐकार मसानुसारम। ् भूिमरापोऽनलो वायुः खं मनो बुिरेव च। अहार इतीयं<br />
मे िभा कृ ितरधा॥ (भ॰गी॰ ७.४) इधा कृ ितः।<br />
१३४ माहेरसूेषु औकार मसानुसारम। ् रामनवमसयोः सां पूवमेव किथतं णेतृिभः।<br />
१३५ ऐऔ इ समासेऽसिछासः। ऐऔ इुपपदे िचधातोः (िचञ ् चयने धा॰पा॰ १२५१)<br />
पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस<br />
(पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छासभसायां पदाभावे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इ वृिन।<br />
या ाहारेसेहाथ कुाभावः।<br />
१०७
ावना<br />
इं सूचतुयेन ैयलीलाकं रामायणं ितपािदतम ् । इदान माधुयलीलापरं<br />
रामायणं बालबुा िविवते दशिभः सूैः। त माधुय पूविनिददशगुणितपादकािन<br />
दश सूािण दशममिस १३६<br />
इित ुतेवातावेदक लतावेदक भगवतः<br />
ीराम माधुयगुणबृंिहतं सौयसारसवं िदं चिरं िशवेन लोकोरकौशल-<br />
पुरःसरं सेिततम ् । अ वणानां ौ िवभागौ रो न। एवमेव णो े पे<br />
िनगु णं सगुण। त िनगु णलीला ितपािदता। सातं सगुणलीलाऽिप ितपाते।<br />
पमाूानानां वणनं ारम। ् त नं सीताया रामेण िमणम। ् सगुण-<br />
लीलायां सीतया रामोऽिभः। यथा –<br />
अना राघवेणाहं भारेण यथा भा॥<br />
अना िह मया सीता भारेण यथा भा ॥<br />
– वा॰रा॰ ५.२१.१५<br />
– वा॰रा॰ ६.११८.१९<br />
इित वाीकीये रामायणे ीसीतारामाामुात। ् उभय तृतीया कृ ािदात। ्<br />
१३७<br />
नानां षगा यवगः कवगवगवगवगः पवगेित। एषां कीतनेन जीवानां<br />
िवकारषगनाशनं सूिचतम। ् िकं बना रवग िमिला चतुदशसूेषु सवगाः। एवं<br />
सिभवगरराणां सकाडाकं रामायणं सुं कीिततम। ् सूािण सावभौमािन<br />
िवतोमुखािन छःपािण भवि। त ूलानामराणां िनदशेऽराणामर<br />
भगवतो रामच रामायणी गाथा कथं न िनिदा ात ् । भगवीतनं िवन ैषु<br />
पुयजनकतावेदकता कथं ात ् । यतो रामायणकीतनं चतुदशभुवनापकं चतुदश-<br />
सूेतो लोकोरपुयजनकता। तााकारतुदशसूाणां सानं शंसां कुवाह<br />
सोऽयमरसमाायो वामाायः पुिततारकवितमिडतो वेिदतो रािशः।<br />
सववेदपुयफलावािा ाने भवित (भा॰िश॰सू॰)। तिह णो राम चचा िवना<br />
पूवपुयजनकताऽेषु सिधा ात। ् यतो भामाणम। ् यया पुयजनकता यत<br />
पुयजनकता। पूव चतुिभः सूैबालकाडं चिचतिमदानीमयोाकाडमुपमते।<br />
(५) हयवरट ् – एवं वणसंयोजनेन हयेषु घोटकेषु वरा हयवराः ेघोटकाैरटित<br />
वनिमित हयवरट ्। शकािदारपं सौाा। १३८<br />
अथवा हयवरसंयोिजतरथेन<br />
१३६ मूलं वेदशाखासु मृयम।<br />
्<br />
१३७ कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८) इनेन।<br />
१३८ हयवर उपपदे अटँ गतौ (धा॰पा॰ ३३२) इित धातोः िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन कतिर िप।<br />
्<br />
सवापहािरलोप उपपदसमासे शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन पूवपे िवभिकाय<br />
हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१०८
ावना<br />
िपािदः सीतालणसहायः ीरामो वनमटतीित हयवरट ्। १३९<br />
(६) लण ् – लसतीित लः। सौािलोपः सलोप। १४० तिन ् ले कृ ित-<br />
सौयलिसते िचकू टे भानानं नयतीित कािवतयित वेित लण ् िचकू टो रामः।<br />
सौाणम ् । १४१ या लाित भिं यः स लः िचकू टः। १४२ तिाशयित भकं<br />
जयदप यः स लण ् िचकू टः ीरामः। सौािलोपो ण। १४३<br />
(७) ञमङणनम ् – ितवगािमभूतान ् खरषणिशीषमारीचकबाीनातीित<br />
ञमङणनम ् ीरामः। १४४<br />
(८) झभञ ् – झॄष ् वयोहानौ (धा॰पा॰ ११३१)। झीयतीित झः। सुीवः।<br />
वािलासाीण भवतीित भावः। १४५ भातीित भः। हनुमान ् । १४६ तौ झभौ सुीवहनुमौ<br />
१३९ िया पूववत।<br />
्<br />
१४० लसँ ेषणीडनयोः (धा॰पा॰ ७१४) → लस ् → नििहपचािदो ु िणचः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१३४) → लस ् अच ् → लस ् अ → लस → सौिटलोपः → लस ् →<br />
सौसलोपः → ल → िवभिकायम ् → लः। या लस ् धातोः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१)<br />
इनेनोपपदाभावेऽिप डयः। लस ् ड → लस ् अ → िडभानुबकरणसामात ्<br />
(वा॰ ६.४.१४३) → ल ् अ → ल → िवभिकायम ् → लः।<br />
१४१ ल इुपपदे नीधातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािर-<br />
लोपे िटलोपे सौण उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८)<br />
इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१४२ ला आदाने। ाविप (रा ला) दाने इित चः (धा॰पा॰ १०५८)। ला → आतोपसग<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१३६) → बालकादनुपसग कः → ला क → ला अ → आतो लोप इिट च<br />
(पा॰सू॰ ६.४.६४) → ल ् अ → ल → िवभिकायम ् → लः। या ला → अेिप यते<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१०१) → ला ड → ला अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) →<br />
ल ् अ → ल → िवभिकायम ् → लः। ददातीित दः (पुमांु दातिर ृतः मे॰को॰ १८.१) इितवातीित<br />
लः।<br />
१४३ ल उपपदे णशँ अदशने (धा॰पा॰ ११९४) इतो िणजात ् नािश धातोः िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६)<br />
इनेन कतिर िप। ् सवापहािरलोपे णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे नाश ् इित जाते<br />
सौिटलोपे सौणे चोपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८)<br />
इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१४४ ञमङणन इुपपदे मीधातोः (मीञ ् िहंसायाम ् धा॰पा॰ १४७६) पूववदौणािदको िन ्-<br />
यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१४५ झॄष ् वयोहानौ (धा॰पा॰ ११३१) → झॄ → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → झॄ ड →<br />
झॄ अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → झ ् अ → झ → िवभिकायम ् →<br />
झः।<br />
१४६ भा दीौ (धा॰पा॰ १०५१) → भा → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → भा ड → भा अ →<br />
िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → भ ् अ → भ → िवभिकायम ् → भः।<br />
१०९
ँ<br />
ावना<br />
ययानेनेित झभञ ् ीरामः। सौाकार ञकारः। १४७ सुीववायुपुतोषकतित<br />
तायम।<br />
्<br />
(९) घढधष ् – घढमिभमानं १४८ दधातीित घढधः वाली। १४९ तमेव ित खडयतीित<br />
घढधष ्। १५० वािलनाशको राम इित तायम।<br />
्<br />
(१०) जबगडदश ् – जयतीित जः। बालयतीित बः। गजतीित गः। डयतीित डः।<br />
दमयित िनशाचरािनित दः। १५१ एतगुणसजबगडद दये शेत इित जबगडदश ्।<br />
वायुपुदयो रामः। १५२<br />
१४७ झभ उपपदे यिँ सोचे (धा॰पा॰ १५३६) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािर-<br />
लोपे िटलोप उपपदसमासे सौाकार ञकारे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छास-<br />
भसायां पदाभावे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इ वृिन।<br />
१४८ ुिः साा।<br />
१४९ घढ उपपदे डुधाञ ् धारणपोषणयोः (धा॰पा॰ १०९२) इित धातोः अेिप यते<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः। अनुबलोपे िडभानुबकरणसामात ्<br />
(वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय िसम।<br />
्<br />
१५० घढध उपपदे षो अकमिण (धा॰पा॰ ११४७) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः।<br />
पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे सौाकार षकारे िवभिकाय हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस<br />
(पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छासभसायां पदाभावे जसृजमृजयजराजाजशां षः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३६) झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इनयोः वृिन।<br />
१५१ नानाधातुः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडभानुबकरण-<br />
सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय िसािन पैतािन। िज जये<br />
(धा॰पा॰ ५६१) इित धातोः जः। बलँ ाणने धाावरोधने च (धा॰पा॰ ८४०) इतो िणिच बािल धातुः।<br />
ततः डये बः। णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः शेषा िया पूववत। ् न च बलँ ाणने<br />
(धा॰पा॰ १६२८) इित धातोिणिच डे िणलोपे िटलोपे िवभिकायऽिप िसिः। बलँ ाणने (धा॰पा॰ १६२८)<br />
इ पािदािम। ् ततो िणुपधावृौ िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन े बलयित<br />
इित पं णेतारु बालयित इाः। गज शे (धा॰पा॰ २२६) इित धातोः गृजँ शे (धा॰पा॰ २४८)<br />
इतो वा गः। िडपँ साते डिबँ िडिबँ इित चाः (धा॰पा॰ १६७७) इ ड ्(डिबँ)धातोः डः। दमु<br />
उपशमे (धा॰पा॰ १२०३) इतो िणिच दिम धातुः। जनीजॄसुरोऽमा (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन<br />
िमापधावृौ िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन ः। दिम धातोः दः। णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१)<br />
इनेन िणलोपः शेषा िया पूववत।<br />
्<br />
१५२ जबगडद उपपदे शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः।<br />
पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन<br />
छासभसायां पदाभावे झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इ वृिन।<br />
११०
ावना<br />
(११) खफछठथचटतव ् – खनतीित खः। फलतीित फः। तीित छः। १५३<br />
लोठतीित ठः। कारलोपछासः। १५४<br />
टयसिचारािनित टः। तातीित तः। १५५<br />
खफछठथचटतव ्। १५६<br />
वधयतीित खफछठथचटतव ्। १५७<br />
शकािदाूवपम। ्<br />
१५८<br />
थूवतीित थः। िचनोित गु णािनित चः।<br />
एवं खफछठथचटतं रावणमिप वधतीित<br />
अथवा खफछठथचटतिनकुवाणं युाय कीयं चापिवशेषं<br />
अथवैतिनयुं वानरदलमवतीित खफछठथचटतव ्।<br />
(१२) कपय ् – कायित िवभीषणं रादानाय शापयित १५९ पाित वानरसेनां<br />
१५३ नानाधातुः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडभानुबकरण-<br />
सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय िसािन ीयेतािन। खनु ँ अवदारणे<br />
(धा॰पा॰ ८७८) इित धातोः खः। िञफलाँ िवशरणे (धा॰पा॰ ५१६) इित धातोः फः। छो छेदने<br />
(धा॰पा॰ ११४६) इित धातोः छः।<br />
१५४ ठँ उपघाते (धा॰पा॰ ३३७) इित धातोः नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४)<br />
इनेन कतिर पचािच छासकारलोपे िवभिकाय िसम।<br />
्<br />
१५५ नानाधातुः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडभानुबकरण-<br />
सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय िसािन चायतािन। थुव िहंसायाम ्<br />
(धा॰पा॰ ५७१) इित धातोः थः। िचञ ् चयने (धा॰पा॰ १२५१) इित धातोः चः। टिकँ बने<br />
(धा॰पा॰ १६३८) इित धातोः टः। णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः शेषा िया पूववत।<br />
्<br />
तमु ँ काायाम ् (धा॰पा॰ १२०२) इित धातोः तः।<br />
१५६ वधित इ वधँ िहंसायाम ् भौवािदकः सौो धातुः। स च जिनवो (पा॰सू॰ ७.३.३५) इित सूेण<br />
ािपतः। ‘जिनवो’। जनकः। ‘वधँ िहंसायाम’। ् वधकः (वै॰िस॰कौ॰ २८९५)। ‘वधँ िहंसायािमित’।<br />
धारं भौवािदकम। ् ादेराकृ ितगणात ् (बा॰म॰ २८९५)। एवं तिह खफछठथचटत उपपदे वधँ<br />
िहंसायाम ् इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभि-<br />
काय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१५७ वृधु ँ वृौ (धा॰पा॰ ७५९) इित धातोिणिच विध इित धातुः। खफछठथचटत उपपदे विधधातोः<br />
पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे िटलोप<br />
उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१५८ खफछठथचटत उपपदे अवँ रणगितकािीिततृवगमवेशवणाथयाचनियेा-<br />
दीवाािलनिहंसादानभागवृिषु (धा॰पा॰ ६००) इित धातोः िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन<br />
िप ् ये सवापहािरलोप उपपदसमासे शकािदषु परपं वाम ् इनेन परपे िवभिकाय<br />
हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />
्<br />
१५९ कायतीित कः इथः। कै शे (धा॰पा॰ ९१६) → कै → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />
कै ड → कै अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → क् अ → क →<br />
िवभिकायम ् → कः।<br />
१११
ावना<br />
पुकारोहेण १६० यायोाम ्१६१ इित कपय ्। १६२ दिवभीषणरालीः पुकाढः<br />
सीतािभरामो रामोऽयोां ित ितत इित भावः।<br />
(१३) शषसर ् – तथा यित तनूकरोित सीतातापं १६३ ित रावणं १६४ सरयोां १६५<br />
रमयित सीतां रमते च यं राजते वा राजिसंहासने १६६ यः स शषसर ्। १६७ रावणवधं िवधाय<br />
राजिसंहासनासीनो राम इित तायम। ् सौाकार षकारः।<br />
(१४) हल ् – हरित भतापं १६८ िलित यः सीतां िलते वा सीतया लीयते वा<br />
१६० पातीित पः इथः। पा रणे (धा॰पा॰ १०५६) → पा → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />
पा ड → पा अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → प ् अ → प →<br />
िवभिकायम ् → पः। पः ााने च पातिर (ए॰को॰ २४) इित कोशादिप।<br />
१६१ यातीित य ् इथः। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः।<br />
पूवववापहािरलोपे िटलोपे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन<br />
सुलोपे य ्। याने यातिर यागे (ए॰को॰ २९) इित कोशादकाराोऽिप यातिर।<br />
१६२ क प य ् चेित कपय ्।<br />
१६३ यतीित शः इथः। शो तनूकरणे (धा॰पा॰ ११४५) → शो → अेिप यते<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१०१) → शो ड → शो अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) →<br />
श ् अ → श → िवभिकायम ् → शः।<br />
१६४ तीित षः इथः। षो अकमिण (धा॰पा॰ ११४७) → षो → धाादेः षः सः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६४) → सो → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → सो ड → सो अ →<br />
िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → स ् अ → स → सौषकारः → ष →<br />
िवभिकायम ् → षः।<br />
१६५ सरतीित सः इथः। सृ गतौ (धा॰पा॰ ९३५) → सृ → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />
सृ ड → सृ अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → स ् अ → स →<br />
िवभिकायम ् → सः।<br />
१६६ रमयित रमते राजते वेित र ् इथः। थमपे रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) इतो<br />
िणिच रिम धातुः। जनीजॄसुरोऽमा (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन िमापधावृौ िमतां ः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन ः। ितीयपे रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) इित शुो धातुः।<br />
तृतीयपे राजृ ँ दीौ (धा॰पा॰ ८२२) इित धातुः। एतेः पूववदौणािदको िन ्यः। थमपे<br />
णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः। पूवववापहािरलोपे िटलोपे िवभिकाय हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे र ्। अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०)<br />
इनेन छासभसायां पदाभावे झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इ वृिन।<br />
१६७ श ष स र ् चेित शषसर ्।<br />
१६८ हरतीित हः इथः। ञ ् हरणे (धा॰पा॰ ८९९) → → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />
ड → अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → ह ् अ → ह →<br />
िवभिकायम ् → हः।<br />
११२
ावना<br />
भानां िद १६९ यः स हल ्। १७०<br />
इित बालबुिितपािदतुिपरकचतुदशसूी रामायणकथा।<br />
हकारेण ार हकारेणैवोपसंहारः। अपवगोभय चचया चतुदशसू-<br />
रामायणमपवगायेित ते। एवमेव नवरैनवसावापूणीराम चचा<br />
िवधाय पुनरेकिंशण रावणवधकाले भगवता धनुिष संिहतानां रामैकिंशाणानां १७१<br />
रणेन ैकिंशिकारनाशोऽिप सूिचतः। पुनाां वणाां ीसीतारामरणेन ािननां<br />
मोो भानां भि सूिचता। नेषु हकारेण ार हकारेणोपसंहार ताय यत ्<br />
हकारः हिरवाचको हिर पापािन हरतः पूवम ् अइउण ् इाकारेण वासुदेव राम<br />
रणं १७२ मे हकारेण हिररणमे च हकारेण हिररणिमादौ १७३ मेऽे च<br />
मलाचरणं से रामायणी मयादाऽिप सुरिता। तथा चोम ् –<br />
वेदे रामायणे चैव पुराणे भारते तथा।<br />
आदावे च मे च हिरः सव गीयते॥<br />
अकारमुिय ीरामरणतः ाराे हल ् इित लकारेण लणः ृतः। १७४<br />
– क॰पु॰ २१.३७<br />
यिप चतुदशसूाणां िािरतहकार सि िविवधेषु योगेषु योजनािन यथा<br />
हयवरट ् इ हकारः अटहश ् अश ् इण ् हणेषु ् सूेषु हकारहणाथः। तथा च हयवरट ्<br />
इ हकारहणाभावे त च अट ाहारे ् वणाभावे महाँ िह सः इ ानु-<br />
१६९ िलित िलते लीयते वेित ल ् इथः। थमितीयपयोः िलिगँ गतौ (धा॰पा॰ १५५) इित<br />
धातुः। तृतीयपे लीङ् ेषणे (धा॰पा॰ ११३९) इित धातुः। थमतृतीयपयोः कतिर ितीय-<br />
पे च कमयौणािदको िन ्यः। कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता<br />
अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहतयः। सवापहािरलोपे िडभानु-<br />
बकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे ल ्।<br />
१७० ह ल ् चेित हल ्।<br />
१७१ आकरषेउ धनु वण लिग छाँड़े शर एकतीस। रघुनायक सायक चले मानँ काल फनीस॥<br />
(रा॰च॰मा॰ ६.१०२)। एतू पारम–कणामाकृ ् धनुः शरान ् स िंशितानेकयुतान ् मुत।<br />
्<br />
शरालि रघुभोे भुजमेशा ननु कालपाः॥ (मा॰भा॰ ६.१०२)।<br />
१७२ अराणामकारोऽि (भ॰गी॰ १०.३३)। अकारो वासुदेवः ात ् (ए॰को॰ १)।<br />
१७३ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन हकारो हिरवाचकः।<br />
१७४ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन लकारो लणवाचकः।<br />
११३
ावना<br />
नािसके न ाताम। ्<br />
१७५ अहण इ च णं न ात। ्<br />
१७६ हयवरे हकारो न<br />
ादा हश ्ाहार एव न ात। ् रामो हसित इ हकार हपरकाभावे हिश<br />
च (पा॰सू॰ ६.१.११४) इनेनात उं न ात। ्<br />
१७७ एवमेव भोभगोअघोअपूव योऽिश<br />
(पा॰सू॰ ८.३.१७) इित सूेण रोयं न ात। ्<br />
१७८ एवमेव हयवरट ् इित सूे हकारहणं<br />
िवना िलिलिहे इ िवभाषेटः (पा॰सू॰ ८.३.७९) इनेनेलणो ढकारो वैकिको न<br />
ात। ्<br />
१७९ तायवरकारः सयोजनकः। एवं हल ् इ हकारहणाभावे िदिह १८०<br />
१७५ महान ् िह सः → दीघादिट समानपदे (पा॰सू॰ ८.३.९) → महाँ िह सः → आतोऽिट िनम ्<br />
(पा॰सू॰ ८.३.३) → महाँँ िह सः → भोभगोअघोअपूव योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) → महाँय ् िह सः →<br />
लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) → महाँ िह सः।<br />
१७६ अह टा → टाङिसङसािमनााः (पा॰सू॰ ७.१.१२) → अह इन → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) →<br />
अहन → अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) → अहण।<br />
१७७ रामस ् हसित → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → रामँ हसित → हिश च (पा॰सू॰ ६.१.११४) →<br />
राम उ हसित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → रामो हसित।<br />
१७८ अोदाहरणम ् – भोस ् हरे → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → भोँ हरे → भोभगोअघोअपूव<br />
योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) → भोय ् हरे → हिल सवषाम ् (पा॰सू॰ ८.३.२२) → भो हरे।<br />
१७९ िलहँ आादने (धा॰पा॰ १०१६) → िलह ् → िरतिञतः किभाये ियाफले<br />
(पा॰सू॰ १.३.७२) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → िलह ् िलट ् → िलह ् म ् → िलिट<br />
धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → िलह ् िलह ् म ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />
िल िलह ् म ् → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → इािः → एकाच उपदेशेऽनुदाात ्<br />
(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इिनषेधः → कृ सृभृवृुुुुवो िलिट (पा॰सू॰ ७.२.१३) → ािद-<br />
िनयमािदािः → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िल िलह ् इट ् म ् → िल िलह ् इ म ् →<br />
िवभाषेटः (पा॰सू॰ ८.३.७९) → वैकिकढम ् → िल िलह ् इ म ् → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → िल िलह ् इ े → िलिलिहे। ढाभावे – िल िलह ् इ म ् → िटत आनेपदानां<br />
टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → िल िलह ् इ े → िलिलिहे।<br />
१८० िदँर ् अुिवमोचने (धा॰पा॰ १०६७) → द ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → द ् िसप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → द ् शप ् िसप ् →<br />
अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → द ् िसप ् → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → द ् िह →<br />
सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः →<br />
दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → द ् इट ् िह →<br />
द ् इ िह → िदिह।<br />
११४
ावना<br />
िपिह १८१ िसिह १८२ इादौ दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) इनेन हकार<br />
वाभावेन वलािदलण इन ात। ् एवं हसूे हकारपाठं िवना ेिहा ििहा इ<br />
रलो ुपधालादेः सं (पा॰सू॰ १.२.२६) इनेन वैकिकं िकं न ात। ्<br />
१८३ एवं<br />
हसूीयहकारमरेण शिल पाठाभावात ् अिलत ् इ शल इगुपधादिनटः ः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.४५) इनेन ो न ात ् । १८४ एवमेव हसूहकारमरा झाहारे<br />
त हणाभावे अदाधाम ् इ अ दाह ् स ताम ् इित िते झलो झिल (पा॰सू॰ ८.२.२६)<br />
१८१ िञपँ शये (धा॰पा॰ १०६८) → प ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → प ् →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → प ् िसप ् → कतिर शप<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → प ् शप ् िसप ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → प ् िसप ् →<br />
सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → प ् िह → दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → प ् इट ् िह → प ् इ िह → िपिह।<br />
१८२ सँ ाणने (धा॰पा॰ १०६९) → स ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → स ् िसप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → स ् शप ् िसप ् →<br />
अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → स ् िसप ् → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → स ् िह →<br />
दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → स ् इट ् िह →<br />
स ् इ िह → िसिह।<br />
१८३ िहँ ीतौ (धा॰पा॰ १२००) → िह ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />
निमिकापायः ै<br />
→ िह ् → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → िह ् ा →<br />
िह ् ा → रधािद (पा॰सू॰ ७.२.४५) → वैकिक इट ् → िह ् इट ् ा → िह ् इ ा →<br />
रलो ुपधालादेः सं (पा॰सू॰ १.२.२६) → वैकिकं िकम। ् िकपे – िह ् इ ा → िङित<br />
च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → ििहा। अिकपे – िह ् इ ा → पुगलघूपध<br />
च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → ेह ् इ ा → ेिहा। इडभावपे च – िह ् ा → वा ुहमुहुहिहाम ्<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३३) → वैकिकं घम। ् घपे – िघ ् ा → झषथोधऽधः (पा॰सू॰ ८.२.४०) →<br />
िघ ् ा → झलां जश ् झिश (पा॰सू॰ ८.४.५३) → िग ् ा → िा। घाभावे – िह ् ा →<br />
हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) → िढ ् ा → झषथोधऽधः (पा॰सू॰ ८.२.४०) → िढ ् ा → ुना ुः<br />
(पा॰सू॰ ८.४.४१) → िढ ् ा → ढो ढे लोपः (पा॰सू॰ ८.३.१३) → ि ा → लोपे पूव दीघऽणः<br />
(पा॰सू॰ ६.३.१११) → ी ा → ीा।<br />
१८४ िलहँ आादने (धा॰पा॰ १०१६) → िलह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
ङ् (पा॰सू॰ ३.२.११०) → िलह ् लङ् → िलह ् ितप ् → िलह ् ित → ललृडुदाः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् िलह ् ित → अ िलह ् ित → िल<br />
िङ (पा॰सू॰ ३.१.४३) → अ िलह ् िल ित → शल इगुपधादिनटः ः (पा॰सू॰ ३.१.४५) →<br />
अ िलह ् ित → अ िलह ् स ित → हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) → अ िलढ ् ित → षढोः कः<br />
िस (पा॰सू॰ ८.२.४१) → अ िलक् स ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → अ िलक् ष ित →<br />
इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ िलक् ष त ् → अिलत।<br />
्<br />
११५
ावना<br />
इनेन सकारलोपो न ात ् । १८५ तासूेऽिप हकारः साथक एवेित ौढमनोरमादौ<br />
पितम ् । एवं सवित हकारोारणययोजनेऽिप लौिकके मम ौ हकारं िाय<br />
त हिरशारतया चतुदशसूी हिररणेन सुिटता। इदमलौिककं योजनिमित<br />
मे ितभाित।<br />
एवं राघवेण चतुदशवषयवनवासकाल एव सूणा लीला कृ ता। यिप चतुदश-<br />
सूां साहे योजनं सवित शोः। अथा योदशैव सूािण ियेरन ् िकं जातं<br />
चतुदशेन सूेण हलािदाहारा रााः करणीया अोऽायदोषवारणाय रं<br />
हर ् इित ासः करणीयः। तेयं पिरिितः हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इित सूे।<br />
वााथबोधे पदाथानं कारणम ्। यथा रामो गित इ वााथाने पदयोयोः<br />
पृथबोधः करणीयोऽनरं वााथबोधो भिवित। तथैवाािप। उपदेशेऽजनुनािसक<br />
इत ् (पा॰सू॰ १.३.२) इात ् उपदेशे इत ् इदं पदयमनुवतते। तथा उपदेशे<br />
अं हल ् इत ् ात ् इथ से हदाथाने कते हसािवधायक-<br />
सूवााथबोधः कतः। त च पदाथानमावयकम। ् हसासूं आिदरेन<br />
सहेता (पा॰सू॰ १.१.७१) इेवम। ् अेनेता सिहत आिदमगानां च सा<br />
ात ् (ल॰िस॰कौ॰ ४)। एवमापीदाथानं िजािसतम। ् तेािवधायकसूे<br />
हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इिधीनम। ् तािप वााथानाय पदाथानम।<br />
्<br />
इम ्<br />
इत ् पदाथानं<br />
हल ् पदाथानाधीनं<br />
हल ् पदाथान<br />
इत ् पदाथानाधीनम ् ।<br />
अयमेवाोऽायः। अोऽायं नाम पररापेिम ्। तहसापेहसापे-<br />
हिवषयमोऽायम ्। तथा तह इहापेहो हहापेह<br />
इहिषयमोऽायम ् । अोऽायािण कायािण न के। यथा<br />
नािव बा नौन चलित। १८६ इमं दोषमाश भोिजदीितो हलिमित सूाऽवृिं<br />
कृ तवान। ् ातमाायीम ् हलम ् इित सूमसमं िकावृम ्<br />
हलम ् इित सूं समम। ् समीसमासे शौडािदगण एताभावाोगिवभाग<br />
१८५ दहँ भीकरणे (धा॰पा॰ ९९१) → दह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → ङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११०) → दह ् लङ् → दह ् तस ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् दह ् तस ् → अ दह ् तस ् → िल िङ (पा॰सू॰ ३.१.४३) →<br />
अ दह ् िल तस ् → लेः िसच ् (पा॰सू॰ ३.१.४४) → अ दह ् िसच ् तस ् → अ दह ् स ् तस ् →<br />
िसिच वृिः परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.१) → अ दाह ् स ् तस ् → तिमपां ताामः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०१) → अ दाह ् स ् ताम ् → झलो झिल (पा॰सू॰ ८.२.२६) → अ दाह ् ताम ् →<br />
दादेधातोघः (पा॰सू॰ ८.२.३२) → अ दाघ ् ताम ् → झषथोधऽधः (पा॰सू॰ ८.२.४०) →<br />
अदाघ ् धाम ् → झलां जश ् झिश (पा॰सू॰ ८.४.५३) → अदाग ् धाम ् → अदाधाम।<br />
्<br />
१८६ इतरेतरायािण च कायािण न के। तथा नौनािव बा नेतराणाय भवित<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.१.१)।<br />
११६
ावना<br />
चामािणकाुुपा समासागितकगिताद षीतुषोऽवयवावयिवभावपः<br />
सः। हलो हसूावयिवभूतमिमित। इमेकेदाथाने आिदरेन<br />
सहेता (पा॰सू॰ १.१.७१) इनेन हदाथऽिप िवाते हसूेण चेदाथः।<br />
तैव रं हर ् इित ासः करणीयो हरम ् इित वाऽऽवतनीयम ् । हकार<br />
च योजनाुािन। अतो ल ्श योजनाभावेऽाथ योजनं रामायण-<br />
कथाछलेन लणरणाथ च। यिप हकारः शषसहर ् इित पठनीयो हिरहसित<br />
इ िवसगापिः। १८७<br />
ेुवोहिवषो देवतासदाने (पा॰सू॰ २.३.६१) इित ापनेन<br />
यिप दोषो रीकतु शते। अतो िनरथकं हल ्। नासूया कता यानुगमः ियते<br />
सूकारैः (भा॰पा॰सू॰ ५.१.५९) इित वचनेनालमसूयया। चतुदशसूां रामायणी चचा।<br />
रामायणे चानसूयाया वणनम। ् असूया निह सूे। भाजनमेव न फलममिप।<br />
हकारोारणेन हिररणं सीतासिहत ीराम ितपाात। ् त नपेण<br />
सीताऽकारपेण च रामो लकाराधाकारेणापूणजीवाचाय लण रणम।<br />
्<br />
अतो बाारकरणानां चतुदशानां १८८<br />
पावाः चतुदशभुवनातरामकथायाः सूतः<br />
सेिततातुदशेऽितिवशेष आहो महादेवेित तीयते। इं सूणमिप<br />
ाकरणं पािणनीयं रामकथापरम। ् अारामायण िशवोम। ् अतः पािणिन-<br />
ाकरणाारामायणयोरेक िशव वृ ायोः समीायां ेिरता यमेव भगवता<br />
रामचेणाानिववाऽनधीतशाा िपतचुषो मे बालमनीषा। येका सूियत ् –<br />
याुहार माहेशाासो ाकरणाणवात।<br />
्<br />
तािन िकं पदरािन माि पािणिनगोदे॥ १८९<br />
अथााराकरणसमु सूणऽिप िवषयः पािणनीये ाकरणे कथं समाहतु <br />
शः। िकेतथनं केवलं बौिकिवचारतः पलायनवादमाम ् । िशव एव पािणिन-<br />
दय इदं ाकरणमदथ ाचकार। अतः सवमिप वाीिकासतुलसीदासमुख-<br />
िशयुं पािणिनाकरणसतं कतु शिमित गुसेवालबुिबलो िगिरधरः साटोपं<br />
घोषयित।<br />
१८७ शषसहर ् इित पाठे कृ ते हकार खर ् इ हणात ् हिरस ् हसित इित िते ससजुषो<br />
ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन े हिरँ हसित इित जातेऽनुबलोपे हिरर ् हसित इित जाते<br />
खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) इनेन हिरः हसित इिनपं ािदित भावः। शषसर ्<br />
पाठे खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) इावृौ हिरर ् हसित इतो वणसेलने हिरहसित<br />
इित।<br />
१८८ चुःोरसनााणगाानां पानेियाणां पािणपादपायूपवागाानां पकमियाणां<br />
मनोबुििचताहाराानां चतुरःकरणानां च।<br />
१८९ मूलं मृयम। ् शकुमकाराः माहेशम ् इित शे ोकिममुृ इुटः इूचुः।<br />
११७
ावना<br />
अथ वेदनाताौिवयोगोशोको ोकमागतो वाीकेः। १९० तै<br />
णाऽऽिदः ीमामायणं ोवाच। त िवपुलं चतुिवशितसहोकाकम। ् सा च<br />
चतुिवशाही चतुिवशितसाही संिहतेित कते चतुिवशराकगायीभा-<br />
भूता। गायी च सीता। वाीकीयं रामायणं सीताचिरतधानं यमेव वाीिकः<br />
ितजानीते यथा –<br />
कां रामायणं कृ ं सीतायािरतं महत ् ।<br />
पौलवधिमेवं चकार चिरततः॥<br />
– वा॰रा॰ १.४.७<br />
ततः शतकोिटपयािन रामायणािन भािषतािन वाीिकना। त थमाऽिदका<br />
वा यं शेषाणा वारं शशाशेखरं िशवं ो च भगवत भवान समकयत।<br />
्<br />
अ रामायणे माधुय धानमैयमम। ् ययमेव ीराम भगवं सवथमं<br />
ितजानीते यथा –<br />
इित। एवमयोाकाडेऽिप –<br />
ोमाने जगाथं सवलोकनमृ तम ् ।<br />
कौसाऽजनयामं िदलणसंयुतम ्॥<br />
स िह देवैदीण रावण वधािथिभः।<br />
अिथतो मानुषे लोके जे िवुः सनातनः॥<br />
– वा॰रा॰ १.१८.१०<br />
्<br />
्<br />
– वा॰रा॰ २.१.७<br />
एवं िचिचितकाडम। इमे वैिदका ऋषयः। अतो वेदितपारामैव<br />
चचामकाषु ः। वेदे रामकथायाः कु चचा कथं वा रामकथाया वेदमूलकता इित चेत। म-<br />
ाणयोवदनामधेयम ् (आ॰ौ॰सू॰ २४.१.३१) इापसूानुसारं माणाको<br />
वेदः। मभागे रामकथा नीलकठाचायसिलतमािका। तत ् मरामायणम ्<br />
इित कते। ाणभागे च ायश उपिनषदो यासु रामोरतापनीयोपिनषीतोप-<br />
िनषिदादयः। इं माधुयगुणबृंिहतवाीिकरामायणे ब लेषु नरमनुकुवतो<br />
भगवतो राम चिरं ा ुा वा सामाजनानां सेहः। यथा यमेव<br />
दाायणी भवानी सीतािवरहिवधुरदयं पामरिमव पृं लताकाननािन ीरघुननं ा<br />
मुमोहेित। जगतीतलसमुारिचकीषया रामोपासनासुधया सुधारियतु ं वसुधातलं कैलास-<br />
वटवृतले िनषणो भवानीिविहतिविवधीरामिवषयकसमाकणनसोऽिप शुिनज-<br />
१९० कााा स एवाथथा चािदकवेः पुरा। ौिवयोगोः शोकः ोकमागतः॥<br />
(॰ १.५)।<br />
११८
ावना<br />
दयपुयवसुमतीतले वह भिवेदािसापावनपूरपूणा कृ तकिलपापपाषाण-<br />
चूणा ीरामसागरसमां िनिखललोकमनोरमां िनिहतिसातरलतरां समलत-<br />
वैवदयरां िविहतभगवीलासमागतसेहकमलभामुपिनषिाुितामाय-<br />
सामारामायणगां पोऽिप वे ः वाहयामास। भगवान ् िशवोऽनािदरत<br />
एतचनाऽनािदरेव। शरो भगवान ् देशकालपिरिितपिरेदरिहतोऽतृ ितरिप<br />
तथैव। ीरामकथावणनसेन भगवता िशवेन िनगूढवेदारहानां यारलतया<br />
लािलपूण ितपादनमकायतम तिेव सटते सिदानशाििनलये िशवे।<br />
अिन ् परमे िविहतरामोपासनाभावनामडनये रे नवानां रसानामनुपमा छटा<br />
समालोते। सािहशाानुसारं ेकमहाकाे सािधकसगा अपेे। अ च<br />
चतुःषिसगाः सि। ितसग छःपिरवतनं भवित यथा वाीकीयरामायणे रघुवंशादौ<br />
च। वाीिकरामायण बालकाड थमसग नवनवितं यावोका अनुुप एवं<br />
शततमः ोक उपजाितः। यथा –<br />
एवमेव रघुवंशे –<br />
पठिजो वागृषभमीयााियो भूिमपितमीयात ् ।<br />
विणजनः पयफलमीयान शूोऽिप महमीयात ्॥<br />
अथ नयनसमुं ोितरेिरव ौः<br />
सुरसिरिदव तेजो वििनूतमैशम ् ।<br />
नरपितकुलभूै गभमाध राी<br />
गुिभरिभिनिवं लोकपालानुभावैः॥<br />
तथैवाािप ायः सगाे छसः पिरवतनम ् । यथा –<br />
देवा सव हिरपधािरणः िताः सहायाथिमततो हरेः।<br />
महाबलाः पवतवृयोिधनः तीमाणा भगवमीरम ्॥<br />
– वा॰रा॰ १.१.१००<br />
– र॰वं॰ २.७५ १९१<br />
– अ॰रा॰ १.२.३२<br />
एवं पराा मनुजावतारो मनुलोकाननुसृ सवम।<br />
्<br />
चे ऽिवकारी पिरणामहीनो िवचायमाणे न करोित िकित ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.६६<br />
एवमािप। महाका िनयमानुसारेण ेकिहाकाे ारशावीर-<br />
१९१ रघुवंश ितीयसग चतुःसितं यावानीवोपजाितोबािन पसिततमं पं च<br />
मािलनीवृबम।<br />
्<br />
११९
ावना<br />
कणेतमो रसः धानोऽी वा शेषा अौ रसा गौणा अभूता। एवमििप<br />
महाकाे शाो रसः धानः। ातम वाीकीयरामायणं कणरसधानं ौ-<br />
िवयोगसंवीणसातकण महषः कासृौ वृात ् । रघुवंशमहाका चतुदशे<br />
सग किवताकािमनीिवलासः किवकुलगुः कािलदासः सीतािनवासनकणां तणयन ्<br />
गायित यथा –<br />
तामगुिदतानुसारी मुिनः कुशेाहरणाय यातः।<br />
िनषादिवाडजदशनोः ोकमापत य शोकः॥<br />
– र॰वं॰ १४.७०<br />
एवं ीतुलसीदासकृ तं ीरामचिरतमानसं वीररसधानं रघुवंशमहाकां ाररसधानं<br />
तथैवाारामायणिमदं शारसधानम ् । अ वा यं शाििनलयः िशवः। स<br />
च कामशुः। अत एव तुलसीदासोऽिप ीमानस इमं धृतशरीरं शारसिमव ौित।<br />
यथा –<br />
बैठे सोह कामिरपु कैसे। धरे शरीर शांत रस जैसे॥ १९२<br />
– रा॰च॰मा॰ १.१०७.१<br />
फलभोा तु नायकः इित िसाानुसारं का फलं नायक एव भुे। अतो नायक-<br />
वृानुसारमिप रसाधां िनणतु ं शते। नायकः ीरामथाऽाातारम-<br />
शाििनलयः शााारसधानिमदम ् । आघटनाामिप रसो िनणयते।<br />
एताऽा घटना िशवपावतीसाऽिमाऽिप घटना भगवदधानपोभे च शा-<br />
धाने ताारसः धानः। अ ले ले सहश उपिनषदां वेदागूढ-<br />
तानां वैरायितपादकवाानां ितपादनं ाचुयण िमलित तथाऽाचचा-<br />
िवषयाुतरािमदमाािक िपपासां शमियतु ं मम।<br />
्<br />
चारो िह नायका धीरोदाो धीरोो धीरलिलतो धीरशाेित। १९३<br />
धीरोदाः कुलीनः शाो दािरस ुणसेजी। स च पराममेधादीनां<br />
या। १९४<br />
मयादापुषोमः पर ीरामो यथा वाीकीयरामायणे तुलसीकृ ते च<br />
ायश आाघारिहतः। स एवा धीरोदाः। भीमसेनािदधरोः। १९५<br />
त<br />
धीरलिलतः<br />
१९२ एतू पारम ् –तोपिवः शुशुभे कामािरः कीशदा। शरीरधारी ं नूनं शारसो यथा॥<br />
(मा॰भा॰ १.१०७.१)।<br />
१९३ ागी कृ ती कुलीनः सुीको पयौवनोाही। दोऽनुरलोकेजोवैदशीलवान ् नेता॥<br />
धीरोदाो धीरोतथा धीरलिलत। धीरशा इयमुः थमतुभदः॥ (सा॰द॰ ३.३०-३१)।<br />
१९४ अिवकनः मावानितगीरो महासः। ेयान ् िनगूढमानो धीरोदाो ढतः किथतः॥<br />
(सा॰द॰ ३.३२)।<br />
१९५ मायापरः चडपलोऽहारदपभूियः। आाघािनरतो धीरैधरोतः किथतः॥<br />
(सा॰द॰ ३.३३)।<br />
१२०
ावना<br />
कृ ो जयदेव। १९६ महाभारते युिधिरादयो धीरशााः। १९७ चतुषु नायकेषु ीरामो<br />
धीरोदाोऽारामायणानुसारम। ् अ नाियका भगवती सीता मुधा। १९८ अत एव सा<br />
यामेित कते। यामा मुधा िह नाियका १९९ इित वचनात। ् अ शा एव रसः ारतः<br />
समािं यावत। ् भिानवैरायाणां मनोहािरणी चचा। अः ीरामः सुरो मधुरः<br />
िशव। इारामायणी गा वाराणा गेव धारायीिमिता। यथा वाराणा<br />
गायां हिरारशुगायाः यागयोः यमुनासरोिमिलतः वाहथैवा राम-<br />
भिगायाः कमकथारिवना ानसरसा वाहा िमिताः। २०० वारणां गा<br />
िवुिया िवनाथिया तथैवेयमिप। धैषा या यं शशाशेखरिहमाितः समुवा<br />
ीरामसागरगािमनी च। २०१<br />
वाीकीयरामायणं माधुयधानीराघवभगववणनपरम ् । ताामाानां<br />
ौ ब माधुयधारायां ितरोिहतेन भामाणे ीराघवैय सेहो जायते ीराम<br />
े। यथा जगरयो रामः सुीवं शरणं गत इित कथयित। २०२ अयमेव समुं शरणं<br />
गत इित ितजानीते। २०३<br />
िगिरजनगुतलताः पृित। २०४ इिजता मेघनादेन ामोिहतो भवबनहताऽिप<br />
िनबो नागपाशेन यं मोपो मुमुिभमृयपदापितमदायको रघुनायको<br />
मुकुो िनजकृ पापाभूतेन िनजचरणकमलकुकेतुकलिलतलसनािथतपृभागेन<br />
अपतां सीतां ैण इव शरयो वरदो राघवेो नदीिनझर-<br />
सततकेतनसंिलयोिगमुिनवृपरमहंसमहािशविविरीिरावितिनिखलगुणगण-<br />
सशीणसनछिनछपदपपरागारागेण समूढपुडरीकाेण ताण मुते। २०५<br />
१९६ िनिो मृरिनशं कलापरो धीरलिलतः ात ् (सा॰द॰ ३.३४)।<br />
१९७ सामागुणैभूयािजािदको धीरशाः ात ् (सा॰द॰ ३.३४)।<br />
१९८ िवनयाजवािदयुा गृहकमपरा पितता ीया। साऽिप किथता िभेदा मुधा मा गेित॥<br />
थमावतीणयौवनमदनिवकारा रतौ वामा। किथता मृ माने समिधकलावती मुधा॥ (सा॰द॰ ३.५७-<br />
५८)<br />
१९९ मूलं मृयम।<br />
्<br />
२०० रामभगित जहँ सुरसिर धारा। सरसइ िबचार चारा॥ िबिधिनषेधमय किलमलहरनी। करमकथा<br />
रिबनििन बरनी॥ (रा॰च॰मा॰ १.२.८,९)। एतू पारम–रामभिय ् धारा सुरनाः कीितता।<br />
तिवचार चार सरती॥ किलजानां कषाणां ही िविधिनषेधयुक्। ौती कमकथा य<br />
यमुना पिरकीितता॥ (मा॰भा॰ १.२.८,९)।<br />
२०१ पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता। अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥ (अ॰रा॰ १.१.५)।<br />
२०२ िकिाकाडे चतुथ सग। यथा अहं चैव िह राम सुीवं शरणं गतौ (वा॰रा॰ ४.४.१७)।<br />
२०३ युकाड एकोनिवंश एकिवंशे च सग। यथा समुं राघवो राजा शरणं गुमहित (वा॰रा॰ ६.१९.३०),<br />
ततः सागरवेलायां दभानाीय राघवः। अिलं ाुखः कृ ा ितिशये महोदधेः॥ (वा॰रा॰ ६.२१.१)।<br />
२०४ अरयकाडे षितमे चतुःषितमे च सग।<br />
२०५ युकाडे पचािरंशे पाशे च सग। यथा िनररशरीरौ तौ ातरौ रामलणौ। ुेनेिजता<br />
वीरौ पगैः शरतां गतैः॥ (वा॰रा॰ ६.४५.८), तमागतमिभे नागाे िवुवुः (वा॰रा॰ ६.५०.३७)।<br />
१२१
रावणाहतं लणं ोडीकृ िवलपित। २०६<br />
ावना<br />
सवोऽिप सवरः सवािधानपः सव-<br />
शरयः सवशिमान ् सवुितिसाभूतसकलिवािनकेतनं ीिनकेतनमीरो<br />
भगवान ् रामचो णा बोमानः सन ् िवृतमेवानो भगवं ितपमान इव<br />
िवलोते कथयित च आानं मानुषं मे रामं दशरथाजम ् (वा॰रा॰ ६.११७.११)।<br />
सानिवमलबोधमय िनरामय परारमेरपरमानो जगदानो रामच<br />
माधुयलीलािवलासदशनमरदिशनां दये सेहदाहदशनमातनुते। इमनािदकालपाप-<br />
वासनािषतशेमुषीकाणां वासनाभुजिनीिवषयदंादमानसानां कािमनीकटासात-<br />
पािततचयािदस ुणानां भोगाचुषां मिलनं दयनभःलं भासियतु ं कयप इव<br />
कयपिपतृो गातरलतरभिमभभवभयभीितसमुिसतजटाकाननारो भगवान ्<br />
भवानीभवो भवः शशाशेखरः िशवः सिलतरमणीयरामरहरिमरािशं मनीिषमनीषा-<br />
कमिलनीवभं बोिधतसनसुमनःसरोहं मोिदतभावुकभावभृं िपतिभुवनतिम-<br />
पटलं रामभिभावाितं िवानोितमयमारामायणनामधेयमनं गुणं भाकरं<br />
ाभावयामास। ीराम माधुयलीलालसमागतसेहानेव िनवारियतुमेवेदं वृम ् ।<br />
अतः सिधिवषयान ् िवियतु ं भवानीकृ तपूवपिमषेण ौित संौित च यमेव<br />
तरिमषेणाारामगाथामनाथनाथो िवनाथोऽिवनाशी कैलासवासी भगवान ्<br />
शरः। यथा पावती परमेरं पूवपपुरःसरमिभमुखयित यिद रामः सविह<br />
ाकृ तनर इव कथं सीताकृ ते िवललाप यिद च सामाजीव इतरिह कथमािभः<br />
सेताम। ् निह िभुको िभुकारं याचतेऽिभुक इित ायात। ् तथा च िगिरजा<br />
यमेव यित –<br />
यिद जानाित कुतो िवलापः सीताकृ तेऽनेन कृ तः परेण।<br />
जानाित न ैवं यिद केन सेः समो िह सवरिप जीवजातैः॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.१४<br />
इदं रं नूनमेव किलकालानामाशां भवायैव परमकािणको भवो<br />
भावयाभूव। अतः कालातीताििटललोचन िलोचनाारामायण-<br />
रचनाकालु न वु ं शते िकु भूतनाथ सवभूतदयेऽिप सगुणोपासनाा<br />
ावेदकतया कैलासे सततिनवास वेदरामायणपुराणादौ िवुतादा-<br />
रामायणरचना कैलास एव। यथाऽैव े –<br />
२०६ युकाडे ुरशततमे सग। यथा परं िवषादमापो िवललापाकुलेियः (वा॰रा॰ ६.१०२.१०)।<br />
१२२
ावना<br />
कैलासाे कदािचिवशतिवमले मिरे रपीठे<br />
संिवं ानिनं िनयनमभयं सेिवतं िससैः।<br />
देवी वामासंा िगिरवरतनया पावती भिना<br />
ाहेदं देवमीशं सकलमलहरं वामानकम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.६<br />
अ शतािधकोपिनषुतीनां ामायं समुपबृंिहतम। ् रामकथया सह जीवथाया<br />
रमणीयः संयोगः। सव प राम सं ितपादनम। ् रामदयं रामगीता<br />
चेित यमिप िनिखलदशनिसानवनीतम। ् भिभागीरथी समुिसता सोासं वहित।<br />
इदं चतुःषिसगाकमारामायणं वेदासणीताडपुराणोरखडे मते<br />
जन ैः। वयं तु शिनवािदनो वैयाकरणा िनिममं सभारं शुमुखाभूतं<br />
िशवेिरतेन ासेन पुराणे वािपतिमित मामहे। पािणनीयाकरण च महेर<br />
एव आचायः। अारामायण महेरोम ् । अतो योः सादाियकीमेकवातामिप<br />
िवभााारामायणे समागतानामपािणनीयानां योगाणां िवमश िचकीषन ् कमिप<br />
बालयासमातनोिम। यिप माहेराकरणिसोरपेया पािणनीयं गोदिमित<br />
पुराणिवदो िवदावु तथाऽिप वयं तु पािणनीयमिप माहेराकरणिसुसारसव-<br />
सुधािमव मामहे। पािणनीयाकरणघटे शुशसागरः समािहत इित मे ढीयसी<br />
तीितः। अतः िशवोे ऽिारामायणे ायशः सशतशा अपािणनीयाः<br />
तीये। ते च सिसमासकारककृ दतितधातुियािलसिनः। त एव मया<br />
िवमृये। २०७ ीरामकृ पया िनदशकपरमवनीयगुचरणपिडतभूपेपितिपािठ-<br />
महाभागैरेवमाधुिनकशिवाचुुपरमेयवैयाकरणिशरोमिणपूगुदेवडॉ॰राम-<br />
सादिपािठचरणैदबुिवैभव एवं च परमसुशीलशसागरमरमितकाकला-<br />
कलाधरसरसदयसदयपिडतकाडपरमभावुकगुचरणडॉ॰कािलकासादशुवयः<br />
सित सूणानिविवालयाकरणिवभागापदमलविः संविधतबुि-<br />
गाीयगवेषणागौरवो िवनाथसादतो वीणावािदनीपरमेरीसंरणलोाहो<br />
िवगिलतसकामसाधनोऽिप कीयीगुचरणकृ पाधनः अारामायणेऽपािणनीय-<br />
योगाणां िवमशः इित नामधेय शोधब भूिमकां ौिम।<br />
२०७ तेषु सशतयोगेषु साधिशतयोगा ेऽिन ् िवमृाः।<br />
१२३
अथ थमोऽायः<br />
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
अथ ना घनयामं रामं सीतासमितम ् ।<br />
अपािणनीयानारामायणगतान ् िकल॥<br />
शान ् ीगुपादारजसा बुया िधया।<br />
िवमशये १ यथाबुि सु िधयो मषयघम ्॥<br />
अथ कृ तमनुसरािम। त पूव रामायणश एव साधनाकारं दशये। रामा सीता<br />
रामो रामचो रामा च रामेित िवहे पुमान ् िया (पा॰सू॰ १.२.६७) िया सहोौ<br />
पुमािते (वै॰िस॰कौ॰ ९३३) इितवृिकेन सूेणानेन ीवाचक लोपे यः िशते स<br />
मानाथािभधायी २ इित िनयमाामशैव िबोधकतया रामौ इित शः सीताराम-<br />
बोधको हंसी च हंस हंसौ इितवतो रामयोः सीतारामयोः अयनम ् इित िवहे इण ् गतौ<br />
(धा॰पा॰ १.१०४५) इाातोरीयते गत इित कमुा बालकामिण ुट ्। ३<br />
१ िवमशये इ ाथ िणच। ् िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />
ाःसुखाय िवमृशामीित किभायं नियतुमानेपदयोगः। िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेन।<br />
िव मृशँ आमशने (धा॰पा॰ १४२५) → िव मृश ् → ाथ िणच ् → िव मृश ् िणच ् → िव मृश ् इ →<br />
पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → िव मश ् इ → िवमिश →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवमिश इट ् → िवमिश इ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवमिश शप ् इ →<br />
िवमिश अ इ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िवमश अ इ → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → िवमशय ् अ इ → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → िवमशय ् ए → िवमशये।<br />
या िवमश कुव इित िवहे िवमशये। अािप किभाये िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेनाऽनेपदम।<br />
्<br />
िवमश → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िवमश िणच ् → िवमश इ → णािववाितपिदक<br />
पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िवमश ् इ → िवमिश → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
िवमिश इट ् → शेषं पूववत।<br />
्<br />
२ मूलं मृयम।<br />
्<br />
३ कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन।
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
सित अारामायणश िसिं दशये। अिधगतोऽयािमेनािधित<br />
आा मनो बुिरहारिं गाा वा याां तौ अाानौ इ ािदो<br />
धातुज वाो वा चोरपदलोप (वा॰ २.२.२२) इित वािकबलेन अनेकमपदाथ<br />
(पा॰सू॰ २.२.२४) इित सूेण बीिहसमासेऽथवाऽऽानमिधगतािवित अाानौ<br />
एवं अादयः ााथ ितीयया (वा॰ २.२.१८) इित वािकेन तुषसमासे<br />
पुनराश िवचनारामशेन सहााानौ च तौ रामौ चेित िवहे सित<br />
िवशेषणं िवशेेण बलम ् (पा॰सू॰ २.१.५७) इित सूेण कमधारयसमासे पादा-<br />
तुषः। चतुथ तदथाथबिलिहतसुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इित सूेण। उसूे<br />
रामशायनशेन सह षीतुषः। याऽारामाामयनिमित िवहे चतुथ-<br />
विणतसममानलणतावेदकाविितयोिगतावेदकताभाविवरहाथमयन-<br />
शेन सह समास इित न शम। ् पूव चतुथ इित योगेन िवभताम। ् अथ भवेत।<br />
्<br />
चतुं सुबेन समथन समते। इथ समासः। पात ् पूवपदाायामगः<br />
(पा॰सू॰ ८.४.३) इनेन णे अारामायणम ्। तिन ् अारामायणे।<br />
पािणिनना ोाः पािणनीयाः। तेन ोम<br />
् (पा॰सू॰ ४.३.१०१) इनेन तृतीया-<br />
पािणिनशाये ४ आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२)<br />
इनेन ईय ्आदेशे भाािणिनघटकेकारलोपे ५ जस ् िवभौ पािणनीयाः। न पािणनीया<br />
इपािणनीया इित नसमासः। ६ कषण यु इित योगाः इित पूव युज ्धातोः<br />
(युिजँर ् योगे धा॰पा॰ १४४४) कमिण घञ ्। ७ कषण युतेऽथ यैः वेित करणे घञ ्। ८<br />
ततः लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इित सूेणेायां लोपे ञकार चानुबकाय च<br />
पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे चजोः कु िघयतोः (पा॰सू॰ ७.३.५३)<br />
इनेन कुे जिभौ योगाः। ततः अपािणनीयाामी योगा इपािणनीययोगाः<br />
इित कमधारयसमासः। पुनः िवशेषेण मृयत इित िवमशः। िवपूवकमृश ् धातोः (मृशँ<br />
४ पािणिनश वृियाचामािदृम ् (पा॰सू॰ १.१.७३) इनेन वृात ् वृाः<br />
(पा॰सू॰ ४.२.११४) इनुसारं तेन ोम ् (पा॰सू॰ ४.३.१०१) इनेन छयः। अवृाु तेन ोम ्<br />
(पा॰सू॰ ४.३.१०१) इनेन अण यः। ् यथा चेण ों चाम ्।<br />
५ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनेकारलोपः। सुपो<br />
धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन तृतीयािवभिलोपः।<br />
६ नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन समासो नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नकारलोप।<br />
७ अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन।<br />
८ सोऽिप अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन। योग। पु०। + युज ्<br />
भावकमकरणेषु यथायथं घञ ् इित वाचम ् ।<br />
१२६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१ जगताम ्<br />
आमशने धा॰पा॰ १४२५) भावे घिञ ९ पुनरनुबकाय गुणे १० रपरे ११ िवभिकाय<br />
िवमशः। १२<br />
पुनः कृ दितङ् (पा॰सू॰ ३.१.९३) इनेन घये कृ ायां ततः<br />
कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कमिण षी। अपािणनीययोगपदादािम<br />
नुडागमे दीघ णे अपािणनीययोगाणाम ्। १३ एवम ् अपािणनीययोगाणां िवमशः<br />
इित। एवमारामायणोरसा वैषियकतयाऽनुयोिगतापेऽथ ीकृ ते िनापे<br />
वाऽथ ीकृ ते योगपदोरषाः कमतापेऽथऽीकृ ते योगश िनिपत-<br />
सेनायेऽारामायणानुयोिगतावेदकपािणनीययोगिभयोगिनिनिपत-<br />
कमतावेदकिवमशऽथवाऽारामायणिनतावेदकपािणनीययोगिभयोग-<br />
िनिनिपतकमतावेदकिवमश इथ यित अारामायणेऽपािणनीययोगाणां<br />
िवमशः। शोधबेऽिारामायणे बालबुाऽपािणनीयतातीतानां शानां<br />
ायः सिकारकसमासिलकृ िताधातुसिनां िवमश कतु महं िनिदः। अ<br />
योऽायाः। ेकमाये ौ ौ पिरेदौ कितौ। सातं कृ ते थमााये<br />
सिकारकसमाससिनोऽारामायणीया अपािणनीयाः योगा िवमृये।<br />
१.१ जगताम<br />
्<br />
॥ अथ थमााये थमः पिरेदः ॥<br />
॥ अथ बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
यः पृिथवीभरवारणाय िदिवजैः सािथतियः<br />
सातः पृिथवीतले रिवकुले मायामनुोऽयः।<br />
िनं हतरासः पुनरगामां िरां<br />
कीित पापहरां िवधाय जगतां तं जानकीशं भजे॥<br />
९ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />
१० पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />
११ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन।<br />
– अ॰रा॰ १.१.१<br />
१२ िव मृशँ आमशने (धा॰पा॰ १४२५) → िव मृश ् → भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) → िव मृश ् घञ ् →<br />
िव मृश ् अ → पुगलघूपध (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → िव मश ् अ →<br />
िवमश → िवभिकायम ् → िवमशः।<br />
१३ अपािणनीययोग आम ् → नापो नुट ् (पा॰सू॰ ७.१.५४) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → अपािणनीययोग नु ँट ् आम ् → अपािणनीययोग न ् आम ् → अपािणनीय-<br />
योग नाम ् → नािम (पा॰सू॰ ६.४.३) → अपािणनीययोगा नाम ् → अाुवायेऽिप<br />
(पा॰सू॰ ८.४.२) → अपािणनीययोगा णाम ् → अपािणनीययोगाणाम।<br />
्<br />
१२७
१.२ अारामगा सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ोके<br />
समाये िशवो नमाराकं<br />
मलमाचरन ् ीरामं ौित यूभारहरणाय देवैः<br />
ािथतो यः ीरामो भूतले रघुकुलेऽवतीय रासािह जगु पापहरां कीित<br />
वा पुनो मगममेव जानकीशमहं वे। अ कीित पापहरां िवधाय<br />
इ युो प ्याो िवपूवकडुधाञ ्धातुधारणाथः। यिप उपसगण धाथ<br />
बलाद नीयते। हाराहारसंहारिवहारपिरहारवत ्॥ १४ इित कािरकानुरोधेन िवउपसगात ्<br />
िवधाय इ कृ ा इनेनाथन भिवतं िकु कृ ते करणपाथोपयोगो<br />
अयं योगोऽारामायण बालकाड थमसग थमे मलाचरणाके<br />
कीित पापहरां िवधाय जगताम<br />
् इित चतुथचरणांश उृतः। िनिव-<br />
नातोऽयं धातुरभािवतयथ िवधा इथसूचकः ीकरणीयः। एवं िवधाय<br />
इ वाेिथ वापनाधारे सवात ् जगताम<br />
् इािधकरण-<br />
बोिधका सुिचता। करणाथऽिप ीकृ ते करोतेोथतयाऽ सेवोिचता। अतो<br />
जगताम<br />
् इित षयोगोऽपािणनीय इित। िकु िवमश कृ त इदमिप पािणनीय-<br />
िसाानुपम। ् िववाधीनािन कारकािण भवि इित िह भावचनम। ्<br />
१५ िववा नाम<br />
ोताऽथ बुेतेित वुवुिमा। अ सिववया षी। यतो िह भगवतो राम<br />
कीितः शाताः संसारेण सह शातः सः। अतः सपेया स-<br />
िववायां षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०) इित षी िवभिवरीयसी। बवचनं च चतुदशानां<br />
भुवनानािमिभायेण। इं जगताम ् इित योगः पािणिनिसाानुकू लः।<br />
१.२ अारामगा<br />
पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता।<br />
अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.५<br />
अयं योगोऽारामायण बालकाड थमे सग शंसायां कृ तो<br />
वतते। पकिवधयाऽारामायणं गाेन संृतम। ् अारामायणगा शर-<br />
िहमालयााभूय ीरामपेण सागरेण स सकलभुवनािन पुनातीित तायम।<br />
्<br />
अारामायणगा इित वे अारामगा इुम। ् अारामायण-<br />
गेाारामगेित न ैवाथबोधे समथः शः। पािणिनमते शाथयोवा-<br />
वाचकभावः। १६ रामशां दाशरिथिनयतमथ बोधियित िकेकारकोषं िवना<br />
१४ मूलं मृयम।<br />
्<br />
१५ मूलं िविवधभासंरणेषु मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२,<br />
२.३.६७) इ तायिमदम।<br />
्<br />
१६ तादपदाथयोः सारमेव शिवावाचकभावापरपयाया (प॰ल॰म॰ १०)।<br />
१२८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.३ भे षु<br />
मकारोऽकारो रकारो वा न तोधियतु ं समथः। अते वणोट गतेवोपयोिगता।<br />
वाोटोऽितिनष िततीित मतिितः (वै॰िस॰का॰ ५९) इित ाचीनोे ः। िकं<br />
बना उािरत एव शः ायको भवित नानुािरतः १७ इित भावचनादा-<br />
रामगाशोऽारामायणगाथ कथं बोधियतीित चेत। ् उते। अाा-<br />
रामायणशेऽारामश लणा। यिद चेा न ैव वैयाकरणैरीकृ ता लणा-<br />
खडनं िवरशो नागोिजभिवरिचतवैयाकरणिसालघुमूषायां िवलिसतं तदा<br />
शतावेदकता ीियताम ् । अथवा िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />
(वा॰ ५.३.८३)। यथा सा भामा सभामा भामा सा इािद। १८ अनेन िनयमेनायन-<br />
श लोपः। तादारामगाशोऽारामायणगाथपरो ेऽयनशे<br />
तदथबोधकात। ्<br />
१९<br />
१.३ भे षु<br />
गों यदमनवां वदि भे षु महानुभावाः।<br />
तदहोऽहं तव देव भा ियोऽिस मे ं वद यु पृम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.८<br />
एष योगोऽिप बालकाड थमसग एव। पावती िशवं कथयहा-<br />
नुभावा अगोमिप भे षु वदि। अ भे षु इित समी िचा। यतो िह<br />
सिधकरणे भवित सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इित सूेण। अिधकरणं<br />
ाधार सा आधारोऽिधकरणम<br />
् (पा॰सू॰ १.४.४५) इित सूात। ् अाऽधार<br />
सावन ैव नाि। २०<br />
तथा चा अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कम-<br />
सैवोिचता। एवं भे षु इित सा आधारः पािणिनिव इव भाित। परं िवचारे<br />
१७ मूलं िविवधभासंरणेषु मृयम। ् शरे च इको यणिच सूे – ननु िप इदोप-<br />
ाोकारािदिभदघािदहणं न ात ् ‘उािरत एव शः ायको नानुािरतः’ इित ‘अणुिदत’<br />
्<br />
सूे भाोे ः (श॰र॰ ४७)। या उायमाणः शः सायको भवित न सतीयमानः<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.१.६९) इ तायिमदम।<br />
्<br />
१८ अथवा पूवपदलोपोऽ ः – अिसः िस इित। तथा देवदो दः सभामा<br />
भामेित॥ (भा॰प॰)। अथवा ये िह वाेषु वाैकदेशान ् युानाः पदेषु च पदैकदेशान। ् वाेषु<br />
तावाैकदेशान ् – िवश िपड िवश तपणम । ् पदेषु पदैकदेशान ् – देवदः दः सभामा<br />
भामेित (भा॰पा॰सू॰ १.१.४५)। ता ीभागवशािणिणी – अ वाैकदेशाार उदाता इित<br />
बवचनमुपपते। पदैकदेशा ावेव दिशतौ। ‘देवः सा’ इित नोदाताविप ेयािवित बवचनोपपिः<br />
(पािणनीयाकरणमहाभाम, ् थमः खडः, चौखा संृ त ितान, िदी, १९८७, ३९४तमे पृे)।<br />
१९ यः िशते स मानाथािभधायी इित िनयमात।<br />
्<br />
२० पूवपोऽयम।<br />
्<br />
१२९
१.४ मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
कृ तेऽिवमेतत ् । अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इाथ िह िसाकौमुां कारक-<br />
करणे िलिखतो भोिजिदितमहाभागैयत ् अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं<br />
ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)। त षोडशधातूनां पिरगणनं कािरकायामकािर –<br />
ापदिधििचूशासुिजममुषाम।<br />
्<br />
कमयुादकिथतं तथा ाीकृ हाम ्॥<br />
– वै॰िस॰कौ॰ ५३९<br />
इित। अथिनबनेयं सा (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इित िनयमेनािप पिरगिणत-<br />
धातुसमानाथकानामिप सहो यथा बिलं िभते वसुधाम ्। अ िह िभ ्धातुः<br />
(िभँ िभायामलाभे लाभे च धा॰पा॰ ६०६) कािरकापिरगिणतयासमानाथकः।<br />
तेनापादानेनािववित बिलिर कमसा। तथैवाािप धातुूसमानाथः।<br />
तात ् वदि इ योगेन भे षु इ ितीयया भिवतमासीत ् । िकु<br />
यदाऽपादानािदिभरिववा तदाऽयं िनयम इेव अकिथतशाायते। अ तु<br />
वैषियकाधार सावनयाऽिधकरणकारक िववैव। अथािवषये वदि।<br />
िवषयता चाोपिितपा। या संेषु िवमानेषु वेाहायम ् । एवं च भे षु<br />
िवमानेषु वदीित िनगिलतम ् । पात ् गमानाऽिप िया कारकिवभौ योिजका<br />
(वै॰िस॰कौ॰ ५६८) इित िनयमेन गोषु मानासु गतः इितवदािप य च भावेन<br />
भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इित सूेण समी। इित पािणनुकू लम।<br />
्<br />
१.४ मे<br />
अोरं िकं िविदतं भविूत मे संशयभेिद वाम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.१५<br />
अयं योगोऽिप बालकाड थमसगय एव। अ पावती भगवती ीिशवं<br />
ाथयमाना कथयित यरं ातं संशयभेिद वां ते ूतेित। मे इित मं मम<br />
वेाऽदेशः। अ ितीयााने चतुथयोगः षीयोगो वा पािणनीयं िवणीव परं<br />
िवचारे कृ तेऽिवरोधः। मिम ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४)<br />
इनेन चतुथ। नमुम नृिसंहाय इितवत। ् मामनुकू लियतु ं मां बोधियतु ं वा ुवु।<br />
तायुमानधातुकमभूते माम ् इथ चतुथ त च मे इादेशः। या कमणोऽिप<br />
सिववायां षी मातुः रित इितवत। ् अािप माम ् इित कमणः सिववा<br />
ताी मम इित त च मे इादेश २१<br />
इित ितीयः कः। अथवा मे इ<br />
संशयशेनायः। अथाितयोिगकसंशय भेदकं वां मिसंशयेित<br />
२१ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />
१३०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.५ ते कथियािम<br />
तायम। ् से षी। त पावती ितयोगी संशयानुयोगी िवषियिवषयभावसः।<br />
यिद चेदाशा ात ् संशयशः समः स च मेशेन सापेः स च सापेः असमथवत<br />
्<br />
इित ायेनासमथः सन ् कथं समेिदित चेिसापेाले न ैवा िनयम सरः<br />
देवद गुकुलम ् इितवत। ् अतोऽ सुतरां षी।<br />
१.५ ते कथियािम<br />
अ ते कथियािम रहमिप लभम ् ।<br />
सीताराममूनुसंवादं मोसाधनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.२५<br />
अ ां कथियािम इुिचतम। ् कथ ्धातोः (कथँ वाबने धा॰पा॰ १८५१)<br />
अकिथतकमकपिरगिणतूधातोः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) समानाथकात।<br />
्<br />
अततुथ वा षी वोभे अिप पािणनीयिवे इव। ते इित तुम<br />
् इ तव<br />
इ वा िवकरणम। ्<br />
२२ परमोभे अिप साौ। चतुथ तु ियाथपपद च कमिण<br />
ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन साी। अथात ् ां पावत ितबोधियतु ं कथियािम<br />
अततुथ गमानियायाः योजकात। ् याऽ िहतशोऽाहायथाऽ ते<br />
िहताय िहतं वेित कथियािम एवं िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ।<br />
या ियया यमिभैित सोऽिप सदानम ् (वा॰ १.४.३२) इित वािकेना चतुथ पे<br />
शेते इितवत ् । अ शरः कथनियया पावतीमिभैतोऽ चतुथ। या ताद चतुथ<br />
वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन मुये हिरं भजित इितवद चतुथ। अथवा मातुः रित<br />
इितवमिण सिववायां षी। अथवा सदानेन सेन च िवविताितीयाया<br />
अवसर एव न। २३<br />
१.६ ूिह तं हनूमते<br />
रामः सीतामुवाचेदं ूिह तं हनूमते।<br />
िनषोऽयं ान पां नौ िनभिमान ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.३०<br />
अािप ं ूधातुः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४)। स चाकिथत-<br />
कमकधातुगणनासूचककािरकायां ामुेन गिणतः। अतोऽ तु ितीया<br />
वारैव। ूिह तं हनूमम<br />
् इुिचतम। ् चतुपािणनीयेव। अ िवमृयते।<br />
२२ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />
२३ अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />
१३१
१.६ ूिह तं हनूमते सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
यदाऽपादानािदिभरिभधेयैरिववितं सारकं पिरगिणतधातुिभः सह युेत तदा<br />
कमसम। ्<br />
२४ इदं तु सदानेन िववितम। ् सदानादय बुिकृ ताः। अत एव<br />
ुवमपायेऽपादानम ् (पा॰सू॰ १.४.२४) इेव सूं वाेतः परमपादानसासूािण<br />
सवायिप बुिकृ तमपादानं किया भाकृ ता ाातािन। २५ तादािप सदानं<br />
िववितमेव कताम। ् महासानां ायो लानुपोऽथ भवेवाथा लाघवियः<br />
पािणिनः घु िट िघ इािद सा इवापादानािधकरणसदानसा अिप लीः कुयात।<br />
्<br />
ताहासाकरणादासां वितोऽथः। स च लोपयोगी। कृ ते सकषण<br />
दीयते यै स सदानम ् इित िवहे सपूवकदाधातोः (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१)<br />
कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन दानीयो िवः (ल॰िस॰कौ॰ ७७२)<br />
इितवदाने ुट ्। अनुबकायऽनादेशे सदानिमित िसित। २६ हनूमांा<br />
तिजासुतया कृ तः बोधियतु ं सीतयोपते। ीरामेण च हनूममुपदेुं सीता<br />
ेयतेऽत उपदेशदानियाया उेयं ीहनुमान ् । अैव दाधातोवादान सं<br />
कृ साघते ीमहावीरे। यथाऽिमचरणे ीरामः समथयते िनषोऽयं<br />
ान पां नौ िनभिमान ् । तातुथ। अथवा ीरामो हनूमते िहतं िचकीषित<br />
िचकारियषित च। िहतं च रामरहतानोपदेशादेव। अतो िहताय इित योजनीयं<br />
ततः िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। इित नापािणनीयता। अथवा<br />
धातूनामनेकाथात ् ूधातोदानाथता। अतः ूिह तं हनूमते इ देिह तं हनूमते<br />
इथः। ततः कमणा यमिभैित स सदानम<br />
् (पा॰सू॰ १.४.३२) इनेन हनूमतः<br />
सदानसा। चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन हनूमते इ चतुथ।<br />
२४ अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />
२५ अयं योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव<br />
िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२५)। अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते।<br />
त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२६)। अयमिप योगः शोऽवुम।<br />
्<br />
... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२७)।<br />
अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव<br />
िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२८)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२९)। अयमिप योगः<br />
शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३०)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३१)।<br />
२६ सम ् दा → कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) → सम ् दा ु ँट ् → सम ् दा यु ँ →<br />
युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) → सम ् दा अन → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />
सम ् दान → सदान → िवभिकायम ् → सदानम।<br />
्<br />
१३२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७ मया<br />
१.७ मया<br />
मािणहणं पाागव मदयः।<br />
अयोानगरे वासो मया ादशवािषकः॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.३७<br />
अ मया इित योगो िवभाते। वासशो भावघञः। २७ घञ ्य<br />
कृ दीयः। २८ तथा कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इित सूेण मम इित<br />
सम। ् उते। अ पूवसे राम लीलामे यमानं कतृमौपचािरकिमित<br />
भगवती सीतोप िनगु णे िण रामचे कतृासवं दशयी ताम-<br />
कतृकघटनासु रामकतृाभासं मूलकृ ितााः कतृं वापयी ीरघु-<br />
नाथकतृं चाारोपापवादायेन िनराकरोित। अतोऽ सवासु घटनासु ीराम<br />
कतृारोपाादशवािषकायोावास कता ीराम एव। सीता च वासपिया-<br />
िसौ कृ ोपकारकतया साधकतमं करणम<br />
् (पा॰सू॰ १.४.४२) इनेन करणसा-<br />
भाग। ् अतः सीताबोधक उमपुषैकवचनबोधकोऽोऽिप कतृकरणयोृतीया<br />
(पा॰सू॰ २.३.१८) इित सूेण तृतीयामलभत। या िवनाऽिप तोगं तृतीया। वृो<br />
यूनेािदिनदशात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६४) इित िनयमेन सहशाभावेऽिप तृतीया। यथा वृो<br />
यूना तणेदेव िवशेषः (पा॰सू॰ १.२.६५) इित सूे भगवान ् पािणिनः सहशाभावेऽिप<br />
यूना इित िनिदशित। तथैवाािप सहशिवरहेऽिप तृतीया। मया सीतया सह राम ादश-<br />
वािषकोऽयोायां वासः इित न पािणिनिवरोधः।<br />
१.८ िवभीषणे रादानम<br />
्<br />
रावण वधो युे सपु रानः।<br />
िवभीषणे रादानं पुकेण मया सह॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.४१<br />
योगोऽयं बालकाड थमसगय एव। अािप िवभीषणाय रादानम ् इनेन<br />
भिवतमासीत। ् यतो िह दानियाया उेयता िवभीषण एव। अाानियोेय<br />
िवभीषण सदानता िनबाधैव। िकािधकरणकारकम। ् एवमपािणनीयं तीयते। परं<br />
िवभीषण आधारं पिरकािधकरणकारकमुिचतम। ् िवभीषणो रामभ च भगवते<br />
२७ वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००४) इित धातोः भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन घञ। ् अत उपधायाः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेनोपधावृिः।<br />
२८ कृ दितङ् (पा॰सू॰ ३.१.९३) इनेन। कृ दीयः इ तै िहतम ् (पा॰सू॰ ५.१.५) इनेन<br />
छयः। कृ देो िहतः इित भावः।<br />
१३३
१.९ पूणन एकम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
सवसमपणम ् । सदानं िह िनवृिपूवकं परोादनम ् (त॰बो॰ ५६९)।<br />
इदम सिवित निह रामभ सवथा हीनात ् । अतोऽ वैषियक आधारो<br />
िवभीषणः। आधारे चािधकरणसा। अिधकरणे च समी िनबाधा। सिधकरणे च<br />
(पा॰सू॰ २.३.३६) इनेन। अतो िवभीषणे रादानम ् सतम। ् या िववाधीनािन<br />
कारकािण भवि २९<br />
इित िसाेनाािधकरणे िववा। अथवाऽऽषिसािनपण-<br />
मे सूवणनपरााद दशनसूािण वते। अतो यथा सूे िवभीनां ातेण<br />
योगथाऽािप सीता सूहेतु ं िसां हनुमते कथयतोऽ सौी समी। यथा<br />
पािणनीयमिधकारसूं कारके (पा॰सू॰ १.४.२३) इित। अ सा उपयोगः। थमाथ<br />
समीित भाकारा अिप ीकुवि। ३० तथैवाािप।<br />
१.९ पूणन एकम<br />
्<br />
अिवि पूणन एकं ितपाते।<br />
तमािदवाै साभासाहमथा॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.४९<br />
अ तृतीया िचा। करणेऽिप ता असवात। ् यतो िह कारकािण ायशः<br />
ियामेवानुयत एव ाचीनानां मते ियाियं कारकम ् इेव िसाः।<br />
यिप मातुः रित इादावितािवारणाय सााियाियं कारकम ् इित ाचीना<br />
आमनि नवीनाु लणेऽिन ् साादिनवेशमसहमानाः ियाजनकं कारकम<br />
्<br />
इेव वापयि। तथा च कृ धातु ं (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) जथकं मा<br />
करोित ियां िनवतयतीित कारकम ् अिन ् िवहे कृ धातोः वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३)<br />
इित सूेण वुल ्यः। लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेन लेायां लोपे चुटू<br />
(पा॰सू॰ १.३.७) इनेन णकारेायां लोपे च अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५)<br />
इनेन वृौ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन रपरे युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१)<br />
इनेनाकादेशे िवभिकाय कारकिमित िसम ् । अतः पूविन ् लणे ीकृ ते<br />
ियाियं कारकिमित लण जागकतया माणवक िपतरं पानं पृित अ<br />
पररासेन माणवकेनाऽिप ियायः। तेनाािप षे कारकसः ात ् ।<br />
यिप साादिनवेशने न दोषथाऽिप मातुः रित इादाविप िितः सामाा।<br />
अतो ुनुरोधेन गौरवं चानुमाय ियाजनकं कारकं लणं नवीनानां मते<br />
२९ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
३० िकिमदं ‘कारके’ इित। सािनदशः (भा॰पा॰सू॰ १.४.२३)। त सािनदश इित। सुपां सुपो<br />
भवीित थमायाः ाने समी कृ तेित भावः इित कैयटः।<br />
१३४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.९ पूणन एकम ्<br />
सावभौमतया सु िरं परु लणेऽिन ् वितेऽिप सवषां कारकाणां साािया-<br />
जनकाभावाररापदिनवेशोऽािप ाचीनलणसम एव। ियां सााू पेण तु केवलं<br />
कारकयं जनयित कता कम च। त ापारपां ियां कता ायतयैवं फलपां ियां<br />
कम ानुकू लतया जनयित। शेषािण कारकािण यानुकू मि िकिधकरण-<br />
कारकु पररयैव ापारांशे कतारं सहायकं कृ ा फलांशे च कम सहायकं मा<br />
ियामुादयित। अतः पयेऽिप समानगौरवलाघवतया पूवलणमेव ुटाथतया ेयो<br />
लगित। अत एव ौढमनोरमायामोऽायदोषपिरहाराय दीितेनायमेव िसाो<br />
िनतः। त हीयं पिरिितः। अााां थमााय इािवधायकसूसूणसे<br />
भगवान ् पािणिनः पपाठ हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इित सूम। ् वााथबोधे पदाथानं<br />
कारणम ्३१ अयं िह िनयमः। हलम ् इित सू वााथ ुपदेशेऽं हिलात।<br />
्<br />
अ पदाथबोधोऽिप िवचायताम। ् उपदेशे इत<br />
् इित पदितयम ् उपदेशेऽजनुनािसक<br />
इत<br />
् (पा॰सू॰ १.३.२) अाूादनुवृम। ् सूें पदं सूारादनुवतनीयं सव<br />
(ल॰िस॰कौ॰ १) इित वरदराजोे ः। एवं हल<br />
्<br />
अम<br />
्<br />
इित मुे सूे पदे।<br />
त ह कोऽथ इित िजासायां हसािवधायक आिदरेन सहेता<br />
(पा॰सू॰ १.१.७१) इित सू वााथ िवचारियमाणे त हेतुादाथबोध पूव<br />
पदाथिचनमिनवायतां गतम ् । त आिदः अेन सह इता इमािन चािर पदािन।<br />
सूेऽिेवं समुदाये साया अनुपयोगादवयवेषु िवामः। तथा च अेन इधान-<br />
तृतीयािनदशावितिभः सहाऽिदवाािप सहः। तथा च अेनेता सिहत<br />
आिदमगानां च सा ात ् (ल॰िस॰कौ॰ ४)। अ अपद थः सुः<br />
िकु इत ्शाथऽनवगतः। स चेािवधायकात ् हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३)<br />
इित सूादवगु ं शते। तदिप तदैवेदाथ बोधियित यदा त हदाथ बोिधतो<br />
भिवित। हदाथबोध तािवधायक आिदरेन सहेता (पा॰सू॰ १.१.७१) इित<br />
सूाधीनः। स चेदाथानमरेण हदाथ बोधियतु ं शोेव निह। इं हदाथ-<br />
ानिमदाथाधीनम। ् इदाथान हदाथाधीनम। ् अत एकैकमेकैकाधीनिमेव<br />
पररापेपोऽोऽायः। अोऽायािण कायािण न के। यथा नािव<br />
बा नौनव गितशीला भवतीित भाे ३२ िसािताहान ् िववः समुपितः।<br />
अोऽायं िह तहसापेहसापेहिवषयम । ् तहो हदाथहापे-<br />
ह इहापेहो हहिषयिमासू एवमेव तह इहिषयं<br />
३१ मूलं मृयम ् ।<br />
३२ इतरेतरायािण च कायािण न के। तथा नौनािव बा नेतराणाय भवित<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.१.१)।<br />
१३५
१.९ पूणन एकम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
हसासू इुभयताशा रुः। इमोऽायमाश ीदीितेन हलम<br />
्<br />
इित सूमेवाविततम। ् िववेकोऽयं यूलसूमसमम। ् समासे कृ ते सित अश<br />
िवशेषणतया पूविनपातापेः। िकावृसूं हलम ् इित समम। ् हा-<br />
शेन सह कः समासो भवेिदेव िवचारियतुमुपां वैयाकरणिसाकौमुदीटीका-<br />
ौढमनोरमासाकरणे। यथा ौढमनोरमायाम ् –<br />
“हिल अम ् ” इित िवहे “समी” (पा॰सू॰ २.१.४०) इित योगिवभागात ् “सुुपा”<br />
(पा॰सू॰ २.१.४) इित वा समासः। या षीतुषोऽयम ्॥<br />
– ौ॰म॰ १<br />
इित। त समी इित तीकमादाय शरे ाचते ीहिरदीितमहाभागाः अिधकरण-<br />
कारक कायारा ियायादि सामिमित भावः (श॰र॰ १)। समी<br />
शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इित सूे योगिवभागं मा समीसमासो दिशतः। तायं<br />
पूवपाेपो यदिधकरणकारकं ियया नाेित। असित ियाये ियायलण-<br />
कारकाभावािन ् कथं साम सामाभावे च कथं समास इित चेत ् । हिरदीितः<br />
कथयित यतारं कम च ारीकृ ािधकरणकारकं ियायामेित िया च ते एव मामं<br />
कृ ाऽिधकरणकारकेणाेित। यदाऽकमका िया तदा कता मामो यदा च सकिमका<br />
तदा कम मामिमिप ियते। तथा रामः शायां शेते इ वृिवृिसेन<br />
ियाऽेित। ं शा तृी रामृिः शयनानुकू लो ापारः। एवमेव ाां तडुलं<br />
पचित इादौ ं ाली त तृिडुलृिः पाकः। एवमेव ियाऽिधकरण-<br />
कारकेन ायायसेनाेित। यथा सीता वािटकायां वतते इ ं वतनानुकू ला<br />
िया तदायः सीता तदाय वािटकेित।<br />
इं ियाियपकारकसावजनीनात ् पूणन एकम ् इेव साधियतु ं न ैव<br />
िकमिप कारकं सटते। अादोपपदिवभिः। तापपदं िवना तृतीयाऽपािणनीयेित<br />
चेत ् । िवभििधा कारकिवभिपपदिवभि। ियामाि जायमाना िवभिः<br />
कारकिवभिः। एवं पदमाि जायमाना िवभिपपदिवभिः। कारकिवभियथा<br />
रामं नमित अ िह नमनियामािैव ितीयािवभिा। ितीया च याऽपरा<br />
सा पदमािैव। यथा नमः िशवाय अ ियायाभावाारकिवभिनाि।<br />
एवं पदयोगाभावादतोऽ तृतीया िकमाधारा इित वृो यूना तणेदेव िवशेषः<br />
(पा॰सू॰ १.२.६५) इ सहयोगं िवनाऽिप सहोा तृतीया दरीयते। ३३ ताद<br />
गमानपद कारकिवभीनां योजकात ् पूणन एकम ् इ पािणनीयताऽतैव।<br />
३३ िवनाऽिप तोगं तृतीया। वृो यूनेािदिनदशात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६४)।<br />
१३६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१० साािथतं तव<br />
१.१० साािथतं तव<br />
इदं रहं दयं ममानो मयैव साािथतं तवानघ।<br />
मिहीनाय शठाय न या दातमैादिप रातोऽिधकम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.५२<br />
अािप अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसा तथा च ितीयोिचतैव।<br />
िकु िववाधीनािन कारकािण भवि ३४ इित ायाीकारेण कमिण सिववया षी।<br />
या समम<br />
् इाहायम। ् तव समं किथतम<br />
् इित तायम। ् एवम तु सुतरां<br />
सो िनबाध एव। तेना िनसगतः षी। अथवाऽ पृशााहारः। तव पृ<br />
किथतम । ् ततो य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन पृशेन कथन-<br />
पियार ोतनाी कारकीया। ३५<br />
१.११ तेऽिभिहतम<br />
्<br />
एतेऽिभिहतं देिव ीरामदयं मया।<br />
अितगुतमं ं पिवं पापशोधनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.५३<br />
अािप ूधातुसमानाथकअिभधाकृ ितक ३६ अिभिहतश योगेण अकिथतं<br />
च (पा॰सू॰ १.४.५१) इित कमसया ितीया वारा िक सदानिववया<br />
चतुथ। िकं वा ां सोषियतुमिभिहतम ् ियाथपपदायुमान कमिण चतुथ<br />
ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन। या ते िहताय इित<br />
िहतशमाहायम। ् ततः िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। या<br />
सुखपदमाहायम। ् ते तुं हनुमते सुखायािभिहतम । ् ततः चतुथ तदथाथबिलिहत-<br />
सुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इ पिठतसुखश चतुथपरसूचनाद चतुथ। ३७<br />
या ते इित षम ् । एवम से षी। या ोरशोऽाहायः। तव<br />
३४ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
३५ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />
(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप भावलणा षीित भावः।<br />
३६ ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४)। अिभपूवको धाधातुः (डुधाञ ् धारणपोषणयोः<br />
धा॰पा॰ १०९२) कथनाथः। ये दधातेिहः (पा॰सू॰ ७.४.४२) इनेन िहआदेशे िवभिकाय<br />
अिभिहतम ्।<br />
३७ या ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इित वािकेना चतुथ। दथमिभिहतम ् इथः।<br />
१३७
१.१२ रामेणों पुरा मम सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ोरमिभिहतम ्। ३८<br />
१.१२ रामेणों पुरा मम<br />
णु देिव वािम गुा ुतरं महत ् ।<br />
अारामचिरतं रामेणों पुरा मम॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.४<br />
अयं योगोऽारामायण बालकाड ितीयसग चतुथ ोके िशवेन<br />
कृ तो वतते। कृ तरामिवषयकां पावत सोधयन ् िशवः ाह यत ् यथावु पुरा<br />
रामेण ममोम ्। अ तु उम<br />
् इित शोऽकिथतगिणतूधातुकृ ितक एव। यतो<br />
िह ूधातोः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) कमिण यः। ुवो विचः<br />
(पा॰सू॰ २.४.५३) इनेन वच ्आदेशः। विचिपयजादीनां िकित (पा॰सू॰ ६.१.१५)<br />
इनेन ससारणम। ् ससारणा (पा॰सू॰ ६.१.१०८) इनेन पूवपैकादेशः। चोः<br />
कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इनेन कुम। ् अ सााािरकापिरगिणतूधातोपितौ<br />
ितीयाया अवयािवतया षीित पािणिनिवेव िकु वुतनुाऽ स-<br />
िववया षी। रामायणिशवयोः ितपाितपादकपशातस वुिमात।<br />
्<br />
मम पुरः इित वा मम िहताथम ् इित वा। मम वणे इित वा। अा वण-<br />
शेनावयवावयिवभावस िसाे षी।<br />
१.१३ णे ाह<br />
भूिमभारेण मा दशवदनमुखाशेषरोगणानां<br />
धृा गोपमादौ िदिवजमुिनजन ैः साकमासन।<br />
गा लोकं दी सनमुपगतं णे ाह सव<br />
ा ाा मुत सकलमिप दावेदशेषाकात ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.६<br />
अािप अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन ितीयैव। ताने चतुथ तु<br />
ाणं मोदियतु ं ाह इयुमानमोदनियाकमभूतशात ् । ३९ या णे िहताय<br />
इाहारे िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ। या सुखिमा चतुथ<br />
तदथाथबिलिहतसुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इित चतुथसमाससेतसूचनातुथ। या<br />
३८ अ श साकातया उरशेन कथं समास इित न शम। ् िनसापेले<br />
िनयमासरात। ् या ोरशेन पािकोऽयः।<br />
३९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
१३८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१४ कयप वरो दः<br />
परमाानं नयित धराधाम ापयतीित णः इित ोपपदे नीधातोु म। ्<br />
४०<br />
तत समी उपिते इित शेऽाते य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />
इनेन। या नमुम नृिसंहाय इितवाणमनुकू लियतु ं ाह। याऽ पे शेते<br />
इितवत ् ियया यमिभैित सोऽिप सदानम ् (वा॰ १.४.३२) इित वािकेन कथनियया<br />
णोऽिभेतादाने तततुथ।<br />
१.१४ कयप वरो दः<br />
कयप वरो दपसा तोिषतेन मे॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.२५<br />
अ भारााया गोपधािरया पृिथा सह देवैः ीरसागरमिभग ुवं<br />
ाणं ित कीयावतरणकारं कटयन ् भगवान ् िणगदित यया पूव कयपाय<br />
वरो दो वतते। अतैव गृहे पुपेणावतिरािम। त दपदयोगेण चतुु िचता<br />
तै चपेटां ददाित (भा॰पा॰सू॰ १.१.१) इित भायोगािु कयप इित षी<br />
तिवेव। परं न ैतत। ् दान कमणा यमिभैित स सदानम। ्<br />
४१ अ सदान<br />
न िववा। यतो िह भुराानं न सददाित। मलाचरण एव धामगमनसेतात।<br />
्<br />
यथा रजक वं ददाित इ ालियतु ं वािण दीये पुन परावे तथैवाािप<br />
सिवंशितवषाणां कृ ते पुपेणाऽगतः ४२ कयपावतार दशरथ समम। ् पुनः<br />
ीरामिवयोगानलदधशरीरः सनयननीरो धीरो दशरथ एव कयपतां गतः। अतोऽ षी<br />
दशरथाकािलकं सूचयित। सदानं िह िनवृिपूवकं परोादनम<br />
्<br />
(त॰बो॰ ५६९) इित तबोिधनी। अ भगवान ् ं िनवतयेव निह ले ले<br />
लोकोरकौतुकदशनाय। या कृ ते इाहायम। ् कयप कृ ते वरो दः इित कृ ते-<br />
योगे षी। या भायायै इाहायम। ् कयप भायायै वरो दः अतो दाभावपे<br />
से षी।<br />
४० नयतीित णः। उपपदे नीधातोः (णीञ ् ापणे धा.पा. ९०१) अेिप यते<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः। न ् अम ् नी ड → न ् अम ् नी अ →<br />
िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → न ् अम ् न ् अ → सुपो धातुाितपिदकयोः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७१) → न ् न ् अ → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → न ् अ →<br />
न → पूवपदाायामगः (पा॰सू॰ ८.४.३) → ण → िवभिकायम ् → णः।<br />
४१ कमणा यमिभैित स सदानम ् (पा॰सू॰ १.४.३२)। दान कमणा यमिभैित स सदानसः<br />
ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६९, ल॰िस॰कौ॰ ८९६)।<br />
४२ कथं तिह १०३तमे पृे ावनायाम ् – जतो िववाहं यावादशााविधतो ादशवष<br />
यावदयोायां वास एवं पिवंशे वष सीतालणाां सह वनगमनम ् इित। कभेदेन।<br />
१३९
१.१५ ं मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१५ ं मे<br />
ं ममोदरसूत इित लोकािडसे।<br />
भे षु पारवयं ते ं मेऽ रघूम॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.२६<br />
अ परमिपतरं परमाानं पुर ईरपेण ुतं िवलो भगवती कौसा<br />
ौित यत ् हे रघूम अ भे षु ते पारवयं मे म ्। श ्धातोः (िशँर ् ेणे<br />
धा॰पा॰ ९८८) कमिण ये कृ ते तेन च कमणोऽिभिहतातु ानिभिहतात ् कतृ-<br />
करणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेनानिभिहतेऽदवाकौसािपिण कतिर<br />
तृतीया। अ षीिवचारिवषयतामाटीकते। कतिर सिववायां षी। या म ् <br />
इित भावे कृ यः नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन। तत भाव<br />
िववयाऽिवविता कतु ः च वतमाने नपु ंसके भाव उपसानम ् (वा॰ २.३.६५)<br />
इनेन मम इ षी ४३ त च मे इादेशः। ४४ या मे इारं पुरतः<br />
इाहायम। ् मे पुरतो म ् अ से षी ारिसकी। या मे श रघूम-<br />
शेन अयः। अथात ् हे मे मम रघूम भे षु ते पारवयमथ म ्। अ पुभावनया<br />
मे रघूम इित ाहरित। यथाऽयोाकाडे यमेव कौसा कथयित यत ् पुः सभाय<br />
वनमेव यातः सलणो मे रघुरामचः (अ॰रा॰ २.७.८५)। अयं मम पुः इित कौसा-<br />
वचनं माधुय सूचयित। अ च जजनकभावपे से षीनेन सूिचतं यदा जीवः<br />
ीरामं ेव मम इित सोधयित तदा त संसारममताजालं नयित।<br />
१.१६ रामेित<br />
यिन ् रमे मुनयो िवया ानिववे।<br />
तं गुः ाह रामेित रमणााम इिप॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.४०<br />
एष योगोऽारामायणबालकाडतृतीयसग चािरंशे ोके ीमता विसेन<br />
कृ तो भगवतो नामकरणसे। अ रामश ुिकारयं दशयित। एकोऽिधकरण-<br />
घञोऽपरः कज। यिुनयो रमे स रामो य रमयित रमते वा स राम इित।<br />
४३ यथा छा हिसतम। ् नट भुम। ् मयूर नृम। ् कोिकल वयातम ्<br />
(भा॰पा॰सू॰ २.३.६७) इािदभाोदाहरणेषु गतं ितरीनमनूसारथेः (िश॰व॰ १.२) हिसतं मधुरम ्<br />
... मधुरािधपतेः (म॰अ॰ १) इािदिशयोगेषु च। अ मे यं दशनं ते षु ते पारवयम ् इित<br />
तायम।<br />
्<br />
४४ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />
१४०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१६ रामेित<br />
अ थमैकवचनाो रामः इित शः। तत इितशेन सह संिहताकाले राम सु ँ इित<br />
िते पात ् ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन े भोभगोअघोअपूव योऽिश<br />
(पा॰सू॰ ८.३.१७) इनेन रोये लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यकारलोपे<br />
पुना रामघटकाकारेितघटकेकारेण सहाऽशमाने गुणे पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />
इनेन िपादीालोपािसौ गुणानवसरे राम इित इेव पािणनीयम। ् पूवािसम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ८.२.१) इित सू जागकतायां गुणाभावे कथं रामेित इित चेत। ् मतौ<br />
ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.५९) इित सूापनात ् अनुकरणानुकाययोभदाभेदिववा<br />
च ४५ इित पिरभाषया तावेदिववाऽभेदिववा च ियते। इितशसमिभाहरणेना<br />
िःयुो रामशोऽनुकरणपरः। इितशो नुकरणोतकः। तथा च पािणनेः सूम ्<br />
अानुकरणात इतौ (पा॰सू॰ ६.१.९८)। नेरनुकरण योऽािदतौ परे<br />
परपमेकादेशः ात ् । पटत ् इित पिटित (वै॰िस॰कौ॰ ८१)। अा तबोिधनी<br />
च – यिप “अतो गुणे” इित पूवसूादत इनुवातोहणिमह ु ं शं तथाऽिप<br />
पूवसूे अत इित तपरकरणााकार हणिमह तु शािधकारपायणाद<br />
हणिमित ााने े शः ािदित पुनरातोहणं कृ तम ् । अशं ाचे<br />
“नेिरित”। “अनुकरणेित”। पिरुटाकारािदवणेित भावः। त चानुकरणं<br />
िकिाेन बोम ् । परपा िनेऽिप संिहतायामिववितायां तदभावादाह।<br />
“पटिदतीित” (त॰बो॰ ८१)। अतोऽाभेदिववायां िवभभावः। ४६ एवं च आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन गुणः। ४७ ानािधकरणानप इित ायवेदाबोिनगु ण-<br />
ािभ एव दशरथपुो राम इेव विसताय ोतियतुमाभेदिववायां संिहता।<br />
संिहतां नामाधमााकालाितिरकालवधानशूम ् । या अपदं न युीत इित<br />
ाकरणिसेिपदमनुकुवतो िपद परमपद भगवतः ीरामच कृ ते िकमपदं<br />
युीत िशव इपेायामुते। सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इित िह सूम ् । अ िह योग-<br />
िवभागः सह इित पृथदं सुपा इित च पृथक्। सहेित समथन सह समते इथक-<br />
योगिवभागथमांशेना समासः रामश इितशेन। पात ् सुपो धातुाितपािदकयोः<br />
४५ मूलं मृयम। ् मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.५९) इ भाे दीपोोतयो िमदम।<br />
्<br />
अभेदपे कृ ितवदनुकरणं भवित (भा॰िश॰सू॰ २) इित महाभाे ऋऌक् (िश॰सू॰ २) िशवसू<br />
उम। ् अनुकरणं नुकायािम ् इिप महाभाे मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.४९)<br />
सू उिमित वैयाकरणभूषणसार दपणाायां चिकासादिवेदाः। अािभभासंरणेषु<br />
अनुकरणं नुकायािम ् इित नोपलम।<br />
्<br />
४६ तथा च गिवयमाह। अानुकायानुकरणयोभदािववितादसथवे िवभिन भवित<br />
(का॰वृ॰ १.१.१६)।<br />
४७ अोम ् – अ िःयुो रामशोऽनुकरणपरः। युभयानुकरणपरो रामशः कथं तिह<br />
रमणााम इिप इित चेत। ् संिहताया अिववणात।<br />
्<br />
१४१
१.१७ मुनीाहम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभिलोपः। पा ुणः। यलणमाि पुनगु णवधानं<br />
न शं यथा गोिहतम ् इावितन ङेिवभिमाि न अव ्आदेशथैव वणाये<br />
नाि यलणम ् (प॰शे॰ २०) इनेनाािप यलणं िनषेम। ् अतो रामेित<br />
अयं शः पािणनीय एव।<br />
१.१७ मुनीाहम<br />
्<br />
अिभवा मुिनं राजा ािलभिनधीः।<br />
कृ ताथऽि मुनीाहं दागमनकारणात ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.३<br />
अयं च योगोऽारामायण बालकाड चतुथसगयः। अायोा-<br />
समागतं ीराघवसमेतं िवािमं ण ािलयगराजो दशरथः कथयित मुनी<br />
अहं कृ ताथः एवम ् । राूते च (पा॰सू॰ ८.२.८४) इनेन ुतत ुतगृा<br />
अिच िनम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावादतः मुनी३ अहम<br />
्<br />
इेव पािणनीयम। ् मुनीाहम<br />
्<br />
इाषयोगो न ैव पािणनीय इित न िमतम ् ।<br />
अ िवािममिभगैव दशरथः णमित तेन रसोधनाभावा ुतावसरः। या<br />
गुरोरनृतोऽनाेकैक ाचाम<br />
् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इ ाचाम<br />
् इित योग-<br />
िवभागः। तथों िसाकौमुाम ् इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो<br />
िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)। अनेन योगिवभागेन सवषां ुतानां वैकिकता। ुताभावे<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन सवणदीघः। अथवा अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इित सूं सपादसाायीं ुतिवधायक िपादीं राूते<br />
च (पा॰सू॰ ८.२.८४)। ततः पूवािसम<br />
् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूबलेन सपाद-<br />
सााा दीघशाकततायां ुतिवधायकं िपादीशामिसम। ् एवं तििमक-<br />
कृ ितभाव नाि सरः। अतः मुनीाहम<br />
् इ दीघः पािणिनतशोऽनुकू लः।<br />
एवमेव तदहोऽहं तव देव भा (अ॰रा॰ १.१.८) इािप समाधेयम। ् यतो िह<br />
अहो इोदिनपातः। ओत<br />
् (पा॰सू॰ १.१.१५) इनेन सूेण अहो इौद-<br />
िनपातागृसा। ततोऽकारेऽिच परे ुतगृा अिच िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५)<br />
इनेन कृ ितभावे अहो अहम ् इेव पािणनीयम ् अहोऽहम ् इपािणनीयं तीयत<br />
इित चेत। ् अािप ाचाम<br />
् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इित योगिवभागेन ुत िवक इव<br />
गृािप िवकता। उपलणात। ् या ुतगृा अिच िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५)<br />
इ िनहणं ाियकाथ। अथािचदिच परे गृः कृ ितभावभा। यथा ङमो<br />
ादिच ङमुिनम ् (पा॰सू॰ ८.३.३२) इ िनहण ाियकात ् इको यणिच<br />
१४२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१८ मम ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७७) सुिङं पदम ् (पा॰सू॰ १.४.१४) इादौ न ङु मुटौ। तथैवा िन-<br />
हण ाियकात ् अहो इारेऽकारेऽिच न कृ ितभावः।<br />
१.१८ मम<br />
्<br />
ाातो यिद मुिनः शापं दासंशयः।<br />
कथं ेयो भवेमसं चािप न ृशेत ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.११<br />
िवािमो दशरथमिभग रासवधाथ सलणं ीरामचं याचते। त पु-<br />
वलतया रामचं न िदहाराजदशरथो िवकते यीरामिवसजनेऽहं जीवनमिप<br />
न ैव धारियतु ं शोिम। एवं च ाातः स मुिनः शापं दाित। एवमस-<br />
भाषणजिनतपातकमिप लिगित। तदानीमयं योगः कथं ेयो भवेम<br />
् इित।<br />
अा चतुकवचनापं मम ् इित। ४८ मम ् श ेयःितयोिगतया<br />
साकााितयोिगनः षमेव। िायाद से षी भवेत। ् िकु<br />
चतुथयं महाराज एव ेयसः सदानिमित िववया। या मम ् इ शापं दाित<br />
इायः। अथााातो मुिनरसंशयं मं शापं दाेवं कथं ेयो भवेदसं<br />
च न ृशेिदायकारः। इं मम ् श ेयः शेनासये पिरहारः।<br />
या मम ् न शपमिप तु कृ याम। ् महँ पूजायाम ् (धा॰पा॰ ७३०, १८६७)<br />
इाातोः कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इित सूानुरोधेनानुबलोपे सित<br />
मत इित मम ् इिन ् िवहे कमिण ययः। अनुबलोपे िवभिकाय सौ<br />
सोरमादेशे ४९ मम ् इित िसम। ् अ मम ् शः ेयः श िवशेषणम। ् अथात ्<br />
मं महपूणम ्।<br />
१.१९ रामाय<br />
िवािमोऽिप रामाय तां योजियतुमागतः।<br />
एत ुतमं राज वं कदाचन॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.१९<br />
विसवािमदम। ् अ रामेण योजियतु ं इित पािणनीयं रामाय इाषचतुथ। िवचारे<br />
कृ त इयमिप पािणनीया। अ िहतशोऽाहायः। तत िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३)<br />
४८ अद ् ङे → ङे थमयोरम ् (पा॰सू॰ ७.१.२८) → अद ् अम ् → तुमौ ङिय<br />
(पा॰सू॰ ७.२.९५) → म अद ् अम ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → मद ् अम ् → शेषे लोपः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.९०) → म ् अम ् → मम।<br />
्<br />
४९ अतोऽम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन<br />
१४३
१.२० रामरामेित सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
इनेन चतुथ। या रामं सुखियतु ं तां योजियतुमागतः इित ियाथपपद च कमिण<br />
ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ।<br />
१.२० रामरामेित<br />
आय रामरामेित लणेित च सादरम ् ।<br />
आिल मूवाय कौिशकाय समपयत ्॥ ५० – अ॰रा॰ १.४.२२<br />
अ रामशेन सह इितश संिहता। त रामघटकाकार इितघटकेकारेण सह<br />
संिहतायामुभयोः ाने गुणः। स एव िवचायः। राूते च (पा॰सू॰ ८.२.८४) इित सूेण<br />
रसोधनवा राम३ राम३ इ टेमकारोराकार ुतः। एवं ुतगृा अिच<br />
िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५) इित कृ ितभावः ात। ् अ च राम३ राम३ इित इेव<br />
पािणिनतीयः। अ सिराषः। ५१<br />
पादैः –<br />
इमेव थमीमागवतटीकाकारैः ीधरािम-<br />
यं जमनुपेतमपेतकृ ं ैपायनो िवरहकातर आजुहाव।<br />
पुेित तयतया तरवोऽिभनें सवभूतदयं मुिनमानतोऽि॥<br />
– भा॰पु॰ १.२.२<br />
इ पुेित अयं योगोऽाषेन समािहतः। ५२ तथैवाािप। वुतयं पािणनीय<br />
एव। अ चारः पाः दये। थमः गुरोरनृतोऽनाेकैक ाचाम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ८.२.८६) इ ाचाम ् इित योगिवभागेन सवषां ुतानां िवकः। ५३<br />
अतोऽािप ुताभावा ुणः सुकरः। ितीयः पः अ ुतवपिते (पा॰सू॰ ६.१.१२९)<br />
इनेन ुता ुतवाव उपितशेऽवैिदकइितपरे। अथादवैिदक इितपरे ुतोऽ ुत-<br />
ववतीनेना ुतवावत गुणोऽतो रामरामेित अयं योगः पािणनीयः। पारेऽिप<br />
सुौ शाकेतावनाष (पा॰सू॰ १.१.१६) इित सूेण वैकिककृ ितभावः। चतुथ<br />
पे ुतकरणमेवािनम ् । अथ मया पमपः ूयते य ुणिवधौ कते ुत-<br />
५० समापयत ् इित योे समपयत ् इित योगः। अिन ् िवषये ३९१तमे पृे ३.११७ भयेत ् इित<br />
योग िवमश पयु।<br />
५१ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
५२ ैपायनो ासो िवरहाातरो भीतः सु३ इित पतेन आजुहाव आतवान। ् रादााने ुते<br />
सिप सिराषः (भा॰पु॰ ी॰टी॰ १.२.२)।<br />
५३ इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)। अा तबोिधनी –<br />
सवः ुतो िवकत इित। एतेन “ैपायनो िवरहकातर आजुहाव पुेित” इित भागवतं ाातम। ् ुत<br />
वैकिकात ् ‘आषः योगः’ इित ीधराचायिु नादता (त॰बो॰ ९७)।<br />
१४४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.२१ लणेित<br />
शामेवािसमतो रामरामेित पािणनुकू ल एव।<br />
१.२१ लणेित<br />
आय रामरामेित लणेित च सादरम ् ।<br />
आिल मूवाय कौिशकाय समपयत ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.२२<br />
अयमिप योगथैव। लण इित िते ुते जाते कृ ितभावो िनेन ाः<br />
पुनः ाचाम ् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इित योगिवभागसामा ुतिवके सिः साधीयान।<br />
्<br />
१.२२ दीां िवयताम<br />
्<br />
पूजां च महत चू रामलणयोुतम ् ।<br />
ीरामः कौिशकं ाह मुने दीां िवयताम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.३<br />
कौिशकेन ामं नीतो भगवान ् ीरामो िवािमं कथयित हे मुने भवता<br />
दीां िवयताम ्। अ दीां िवश इित कतृवापम। ् कमवाे च लः कमिण<br />
च भावे चाकमकेः (पा॰सू॰ ३.४.६९) इित सूानुसारं भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३)<br />
इनेनाऽनेपदम। ् तयः िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन<br />
ते इित जातः। तत आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) इनेन लोकारे आम<br />
् आदेशे<br />
िवयताम ्। ५४ एवं यिथ यः स उो महासाकरणा ाययथ यः स<br />
य इुभयोिनयमयोजागके कमिण य िविहताथमैवोिचता। एवं च<br />
अनिभिहते (पा॰सू॰ २.३.१) इित सूं िधकारः। अिधकारो नामोरोरसिम ् ।<br />
ततः कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेनाेत सः। अथ च अनिभिहते<br />
कमिण ितीया इेव सूाथः। तामणोऽिभिहताद थमैव। तथा चों िसा-<br />
कौमुां कारककरणे अिभधानं च ायेण ितितसमासैः (वै॰िस॰कौ॰ ५३७) तेन हिरः<br />
सेते इित योग इवाािप ितङ्। ितङों कम। अतो दीाम ् इ ितीया पािणिन-<br />
िवेव। िवचारे कृ तेऽ िवयताम ् इितघटकधातुरकमकः। यिप िवश ्धातुः (िवशँ<br />
वेशने धा॰पा॰ १४२४) सकमकः सवजनिविदतः कथमाकमकतेपेायां तैव बाल-<br />
मनोरमायामानेपदियाकरणे दीितमहाभागैरेका कािरका िनरटि यां कां<br />
५४ िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश ् लोट ् → िवश ् त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />
िवश ् यक् त → िवश ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → िवश ् य ते →<br />
आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) → िवश ् य ताम ् → िवयताम।<br />
्<br />
१४५
१.२३ पफलािदिभः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
पिरितावकिमकाः िया भवि यथा –<br />
धातोरथारे वृेधाथनोपसहात ् ।<br />
िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥<br />
– बा॰म॰ २६९५, वै॰िस॰कौ॰ २७०१, वा॰प॰ ३.७.८८<br />
यदा धातोरथारं भवित तदाऽकमता। यथा वहँ ापणे (धा॰पा॰ १००४) इ वहँ<br />
ने। अयं भारं वहित इ सकमकः नदी वहित इ अकमकः। यदा धाथन ैव<br />
सहो भवित तदैवाकमकः। यथा जीवनं धारयित इ जीवित इोपसहः।<br />
िसेरकमकता। यथा मेघो वषित अ जलप कमणः िसिादकमकः।<br />
एवमेव कमणोऽिववातोऽकमकता। ताद कमणो न िववा। तादकमकिवश ्-<br />
धातोभावे लोकारे तयः। एवं दीाम<br />
् इ आि इाता िया।<br />
तादायानुकू लापार कमणः ायानापनेनानुम।<br />
् त<br />
कतयवं िवधानम। ् अतोऽनुे कमिण ितीया पािणनुकू ला। अतो दीां िवयताम<br />
्<br />
अयं योगः सुकरः। अथवा गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित िनयमात ् पूवक-<br />
िवश ्धातुदवािदकः कताम। ्<br />
५५ तत िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) इनेन -<br />
पूवकिवश ्धातोः यन ् िवकरणः। एवं हे मुने तां पूविनिदां दीां ं िवय िवो भव<br />
इित नेयं कमवाियाऽिप तु िवय इित कतृवािया। इदं नं समाधानम। ् अथवा<br />
दीां िवय ताम ् इ िवय इित बयोगः। त च परवितोकेन दशय<br />
इनेन ियापदेनायः। अथात ् हे महाभाग मुने तां पूविनिदां दीां िवय कुतौ<br />
रासाधमौ दशय।<br />
१.२३ पफलािदिभः<br />
भोजिया सह ाा रामं पफलािदिभः।<br />
पुराणवाैमधुरैिननाय िदवसयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.११<br />
अ ीरामः फलं भुे िवािमः ेरयतीथ िवािमो रामं पफलादीिन<br />
भोजयित। अामेवावायां ाये पफलादीिन भोजिया इेव सामातः<br />
पािणनीयानुपम। ् पफलािदिभः इित कथम। ् िवमश सित िववाधीनािन कारकािण<br />
५५ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />
भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />
योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणािवािदगण ऊोऽयं धातुः।<br />
१४६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.२४ याहािता तपः<br />
भवि ५६ इित िनयमेना करणिववा। करणं िह साधकतमं करणम ् (पा॰सू॰ १.४.४२)<br />
इित पािणनीयसूानुसारं ियािसौ कृ ोपकारकं कारकम ् । वापदीये च करण-<br />
लणिमम ् –<br />
ियायाः पिरिनियापारादनरम ् ।<br />
िववते यदा य करणं तदा ृतम ्॥<br />
– वा॰प॰ ३.७.९०<br />
अतः कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इित सूेण तृतीया। या हेतौ<br />
(पा॰सू॰ २.३.२३) इित सूेण तृतीया पफलादौ हेतुिववणात ् । िसाकौमुां<br />
हेतुकरणयोररितपादनपुरःसरे लणे ाच दीितो यत ् ािदसाधारणं िनापार-<br />
साधारणं च हेतुम ् । करणं तु ियामािवषयं ापारिनयतं च (वै॰िस॰कौ॰ ५६८)<br />
इित। अतः तृतीयायां नानुपपिः। या कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८) इित<br />
वािकबलेन तृतीया। सा चाभेदे। ५७ कृ ािदाऽकृ ितगणः। ५८ पफलािभं भोजनं<br />
ीरामं भोजियेित तायम।<br />
्<br />
१.२४ याहािता तपः<br />
गौतमामं पुयं याहािता तपः।<br />
िदपुफलोपेतपादपैः पिरवेितम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.१५<br />
अ ाधातुगितिनवृौ (ा गितिनवृौ धा॰पा॰ ९२८)। अैव -<br />
यां पिमदम। ् अ तप इित वैषियक आधारः। अत एव आधारोऽिधकरणम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ १.४.४५) इनेनािधकरणसा। तत सिधकरणे च (पा॰सू॰ १.४.४५)<br />
इनेन समी सता। तपिस िता इनेन भिवतं िकु याऽहा इ आकारः<br />
िः। स च आि इ सूचकः। अथात ् तप आि िता अहा।<br />
याऽािधपसगः स च िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित<br />
वािकेन ाित न यते िकु पूवमासीत ् । तूवक ाधातोयगे तपः<br />
अिधिता इित िते अिधशीासां कम (पा॰सू॰ १.४.४६) इनेन कमसायां कमिण<br />
५६ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
५७ धाेन धनवान ् (भा॰पा॰सू॰ २.१.३०) इितवत। ् मेधया तान ् धनेन धनवान ् इािद म कृ ािद<br />
होने से अभेद म तृतीया है इित ाकरणचोदय थमखडे कारककरणे ४६तमे पृे चादेवशािणः<br />
(मोतीलाल बनारसीदास, ISBN 978-81-2082-518-5)।<br />
५८ “कृ ािद” इित। आकृ ितगणोऽयम। ् तेन “नाा सुतीिरतेन दाः” (र॰वं॰ १३.४१)<br />
इािद िसम ् (त॰बो॰ ४९६)।<br />
१४७
१.२५ देवराजानम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया िवभौ पादधी लोपे ितीया न िनवतते।<br />
जातसंारो न िनवतते इित पिरभाषाबलेन। अथवा तपःिता इेकं समं पदम ् ।<br />
अ समी शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इित सूेण तपिस िता इित िवहे लौिकके<br />
तपस ् िङ िता सु ँ इलौिककिवहे समीतुषे कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६)<br />
इनेन ाितपिदकसायां सुपो धातुाितपािदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभि-<br />
िक िवभािदकाय तपःिता इित। ५९ अथवा तपिस इित पृथदं िता इिप पृथगुभे<br />
पदे च े तथा सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः (पा॰सू॰ ७.१.३९) इित<br />
सूेण छासतया सा क्। अथवाऽनेन ैव सूेण सुआदेशे पुनिवसगािदः। ६०<br />
तप आिता इित िवहः। आङ् पूव ाधातोः करणाथः। तप आिता इ<br />
तपः कुवासीत ् इथः। यथा ीमागवते आित तात िवमरमुं समााऽिप<br />
यदलीकम ् (भा॰पु॰ ४.८.१९) इ टीकायां ीधरािमनः आित कु (भा॰पु॰<br />
ी॰टी॰ ४.८.१९) वंशीधरा यप उं तु (भा॰पु॰ वं॰टी॰ ४.८.१९) इित।<br />
१.२५ देवराजानम<br />
्<br />
योिनलट ाहभगवाव।<br />
शा तं देवराजानं िवय ामं ुतम ्॥<br />
या<br />
– अ॰रा॰ १.५.२६<br />
अाहािभमशसातरोषो गौतमः कृ तिकिषं पुररं ुः शपित। अ<br />
देवराजानम<br />
् इित योगः कथम। ् यतो िह देवानां राजा इित िवहे षीतुषे<br />
राजाऽहिखच ् (पा॰सू॰ ५.४.९१) इनेन टये चुटू (पा॰सू॰ १.३.७)<br />
इनेन टकारेायां लोपे चकारानुबकाय भात ् अन<br />
् इ लोपेऽिम<br />
देवराजम ्। ६१ पर िवचारे कृ त इदमिप साधु। साधुाऽ वृवृिन-<br />
िवुेयतावेदकतानााम ्। एवं िह देवानां राजा इित िवहेऽिप कथं न<br />
५९ याहा तपःिता इेव मूलपाठ इित तायम ् ।<br />
६० तपस ् िङ → सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः (पा॰सू॰ ७.१.३९) → ादेशः →<br />
तपस ् सु ँ → मोनपु ंसकात ् (पा॰सू॰ ७.१.२३) → तपस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />
तपँ → तपर ् → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → तपः।<br />
६१ देवानां राजा देवराजम ् → देव आम ् राजन ् अम ् → सुपो धातुाितपिदकयोः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७१) → देव राजन ् अम ् → देवराजन ् अम ् → राजाऽहिखच ्<br />
(पा॰सू॰ ५.४.९१) → देवराजन ् टच ् अम ् → देवराजन ् अ अम ् → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) →<br />
भसा → निते (पा॰सू॰ ६.४.४४) → देवराज ् अ अम ् → देवराज अम ् → अिम पूवः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०७) → देवराजम।<br />
्<br />
१४८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.२५ देवराजानम ्<br />
टच ् य इपेायां समासाया अिना इेव समाधानम। ्<br />
६२<br />
या राजृँ दीौ (धा॰पा॰ ८२२) इाातोः राजनं राट ् इित िवहे भावे िप। ्<br />
६३<br />
त सवापहािरलोपः। पात ् जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६)<br />
इित सूेण मूधषकारो झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इनेन जं वाऽवसाने<br />
(पा॰सू॰ ८.४.५६) इनेन वैकिकचिमं देवराट ् इित िनयोगिितः। िकु<br />
राजनं राट ् इित िवहे िया राज ् श देव शेन सह समासे तेन च<br />
देवराजाऽऽसमादिनित देवशासनेन िनिसित पदलोपतया सानाकािततया सुखं<br />
िनिसतीित िवहे आङ् उपसगपूवकात ् अन ्धातोः (अनँ ाणने, धा॰पा॰ १०७०)<br />
नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन अच ्यः पात ्<br />
तृतीया तृ ताथन गुणवचनेन (पा॰सू॰ २.१.३०) इित सूे तृतीया इित योगिवभाग-<br />
बलात ् देवराजा इित श आन इित शेन तृतीयातुषः। अथवा देवराजे सुर-<br />
शासनायाऽिनित इित िवहे चतुथतुषः। अथवा देवराािनित िनभरतया जीवतीित<br />
िवहे समीतुषः। अथवा देवराज इदं देवराजाथम<br />
् इित िवहे अथन िन-<br />
समासो िवशेिलता चेित वम<br />
् (वा॰ २.१.३६) इित वािकबलेन चतु<br />
देवराजे श अथ शेन िनचतुथसमासः। पात ् देवराजाथमािनित इित िवहे<br />
देवराजाथ श आन शेन सह सुुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इित सूेण समासः।<br />
एवं शिमममाकृ ितगणााकपािथवािदगणे मा शाकियः पािथवः शाकपािथवः<br />
इितवत ् शाकपािथवादीनां िसय उरपदलोपोपसानम ् (वा॰ २.१.६०) इित वािकेन<br />
अथश लोपे िवभिकाय देवराजानम ् इित पूणतया पािणनुकू लम। ् एतामास-<br />
कारु पशािकेऽमूमुदहाभाकाराः सामोदम। ् तायं िवचारः समुपितो<br />
यिद िसः शोऽथः सेित लोकतो ायते। यिद लोक एषु माणं तिह िकं शाेण<br />
ियत इपेायां वािकमवतारयामासुः ालयः पतलयः यत ् लोकतोऽथयुे<br />
शयोगे शाेण धमिनयमः। धमिनयमशे बहवः समासकाराः दशयाभूिवरे।<br />
िकिमदं धमिनयम इित। धमाय िनयमो धमिनयमः। धमाथ वा िनयमो धमिनयमः।<br />
धमयोजनो वा िनयमो धमिनयमः (भा॰प॰) इािद। इं देवराजानम ् इित िमुिन-<br />
सतम। ् या अन ् धातुमभािवतिणजाथमीकृ देवराजं देवशासनमिनानयित<br />
ासयतीित भावो िनजतापबलेन जीवयतीित हाद िवहेऽिन। ् तोपपदं समीम<br />
्<br />
६२ २६५तमे पृे २.३० ा इित योग िवमश पयु – “समासायकरणं िनम।<br />
्<br />
माणं चा यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इित सूम। ् अ या यच ् इित समाहारः। इह ाु-<br />
दषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चाायः यो आसीत। ् तिन ् युे यचे<br />
भम ् इित ात। ् यतो न युोऽतः समासाािनता ायते।”<br />
६३ सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन।<br />
१४९
१.२६ पुलकाितसवाा सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.९२) इनेन उपपदसायां कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन अण ् ये<br />
अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन वृौ उपपदमितङ् (पा॰सू॰ २.२.१९) इित सू-<br />
बलेन समासे िवभिकाय देवराजानम ् इित सिम।<br />
्<br />
१.२६ पुलकाितसवाा<br />
उाय च पुना रामं राजीवलोचनम ् ।<br />
पुलकाितसवाा िगरा गदयैलत॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.४२<br />
ीरामचरणारिवरजःसंशललिलतललनाशरीरा किलतलोचननीरा धीरा<br />
िवगतशाऽहा कौसासुतं ीरामं पुलकपूणाी ौित। अैव पुलकाित-<br />
सवाा इित योगोऽपािणनीय इव। पुलकेन अितािन सवािण अािन याः इित<br />
िवहे अनेकमपदाथ (पा॰सू॰ २.२.२४) इनेन चतुदे बीहौ ााोप-<br />
सजनादसंयोगोपधात<br />
् (पा॰सू॰ ४.१.५४) इोपिर अगाकठे इित वम ्<br />
(का॰वृ॰वा॰ ४.१.५४) इनेन ाः ङीष ् वार एव। ६४ एव पुलकाितसवाा<br />
इ टाप ् कथिमित चेत। ् उते। अ िह िसाकौमुदीवणनम ् – ां िधा।<br />
अवं मूितमां ािणमिवकारजम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५१०)। ६५ तथाऽिप ङीष भावो ्<br />
वैकिकः। ााोपसजनादसंयोगोपधात ् (पा॰सू॰ ४.१.५४) इित सूं ६६ िह वैकिकं<br />
ङीष ्यं करोित। ६७ यिप –<br />
६४ अगाकठे इित वम ् इित वािकं ााोपसजनादसंयोगोपधात ् (पा॰सू॰ ४.१.५४)<br />
इित सूे कािशकायां पिठतम। ् भाादशनादमाणिमदम ् इित नािसकोदरौजादकणा<br />
(पा॰सू॰ ४.१.५५) सूे भोिजदीिताः – अ वृिः। अगाकठे इित वम। ् ी<br />
ेािद। एतानुसमुयाथन चकारेण सािमित केिचत।<br />
् भाानुादमाणिमित<br />
ामािणकाः (वै॰िस॰कौ॰ ५११)। बालमनोरमायामिप एव ती सुगाी कलकठी इपंशा एवेित<br />
भावः (बा॰म॰ ५११)। परेतेन अनवाि (म॰भा॰ ३.६४.७२) अवनताि (कु॰स॰ ५.८६) इादयः<br />
िशयोगा न से। अत एव पदमया हरदाः – अगाेािद भाेऽनुमेतयोग-<br />
बााृिकारेणोम ् (प॰म॰ ४.१.५४)।<br />
६५ अ भाे मूलम ् – िकं ां नाम। अवं मूितमां ािणमिवकारजम। ् अतं त ं<br />
च त चेथा युतम ्॥ (भा॰पा॰सू॰ ४.१.५४)।<br />
६६ तेन अगाकठे इित वम ् इित वािकं च।<br />
६७ वाहणम ् अनुवतते। ां यपसजनमसंयोगोपधं तदााितपिदकाियां वा ङीष ्<br />
यो भवित (का॰वृ॰ ४.१.५४)। असंयोगोपधमुपसजनं यां तदाददााितपिदकाा<br />
ङीष ् (वै॰िस॰कौ॰ ५११)। असंयोगोपधमुपसजनं यां तदाददात ् ङीष ् वा ात ्<br />
(ल॰िस॰कौ॰ १२६८)।<br />
१५०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.२७ रमणीयदेिहनम ्<br />
अ भृवनताि तवाि दासः<br />
ीतपोिभिरित वािदिन चमौलौ।<br />
– कु॰स॰ ५.८६<br />
इित कुमारसवे कािलदासः ङीष ्यामेवायित। ६८ अ कथं नाऽित इित<br />
चेत। ् कवीनां कामचारः। या िवकबुिमतीमहां वणयन ् िवकपमेवायित। ६९<br />
या नायं ीयाोऽिप तु कमधारयाथयः। पुलकेनाितािन पुलकाितािन<br />
पुलकाितािन च तािन सवायािन इित कमधारयः। िवशेषणं िवशेेण बलम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.१.५७) इनेन पुलकाितश िवशेषणतया पूविनपातः। िवशेषणं नाम<br />
िवमाने सित िवधेयािये सतीतरावतकम ्। एवं पुलकाितसवाािण सि<br />
याः – शािन इित शेषः – इित िवहे अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन<br />
अच ्ये टािप ये ७० पुलकाितसवाा इित िदक्। ७१<br />
१.२७ रमणीयदेिहनम<br />
्<br />
मावतारे मनुजाकृ ितं हिरं रामािभधेयं रमणीयदेिहनम ् ।<br />
धनुधरं पिवशाललोचनं भजािम िनं न परािजे॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.४६<br />
शापमुा भियुा िवगतशाऽहा कौशानवधनं ुवती ७२ ीराम-<br />
िवशेषणं रमणीयदेिहनम<br />
् इितशं ायु। अ रमणीयासौ देहेित रमणीयदेहः।<br />
िवशेषणं िवशेेण बलम ् (पा॰सू॰ २.१.५७) इित कमधारयः। रमणीयदेहो िनेन<br />
६८ एवमेव भारते वनपविण दमय ित महानः – ूिह सवानवाि का ं िकं च िचकीषिस<br />
(म॰भा ३.६४.७२)।<br />
६९ या भाेऽनुात ् अगाकठे इित वम ् इमाणम। ् ततः संयोगोपधात ् ााोप-<br />
सजनादसंयोगोपधात ् (पा॰सू॰ ४.१.५४) इावृौ अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टाबेव।<br />
७० अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टाप।<br />
्<br />
७१ बीहौ “शािन” इाथावात ् न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः इित<br />
िनयम न सरः।<br />
७२ अ नुमागमो न। ुञ ् ुतौ (धा॰पा॰ १०४३) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) →<br />
िनिमापाये निमिकापायः ै<br />
→ ु → वतमाने लँट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ु लँट ् →<br />
लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → ु शतृँ → ितिावधातुकम ्<br />
(पा॰सू॰ ३.४.११३) → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → ु अत ् → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ु शप ् अत ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → ु अत ् →<br />
िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → अिच ुधातुुवां ोिरयँङु वँङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) →<br />
् उवँङ् अत ् → ् उव ् अत ् → ुवत ् → उिगत → ुवत ् ङीप ् → ुवत ् ई → ुवती →<br />
िवभिकायम ् → ुवती सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → ुवती।<br />
१५१
१.२७ रमणीयदेिहनम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ाशेन वाऽि य स रमणीयदेही तं रमणीयदेिहनम। ् िवचारणीयिमदं यत ् रमणीयो<br />
देहो य स रमणीयदेहथाभूतम ् इं िवहेऽिप रमणीयदेहवपोऽथऽवगेत।<br />
कमधारयानरं मथयु पािणनीयतिवः। न कमधारयाथयो<br />
बीिहेदथितपिकरः इित िनयमेना कमधारयादनरं बीिहरनुिचत इित<br />
चें िकु यिद बीहौ िवविताथ तीितः ादा कमधारयाथयो न।<br />
परम मथयो िनयोगे ाशे च। तथा च कािरकां पेठुमहाभाकारा यत ् –<br />
भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने।<br />
सेऽििववायां भवि मतुबादयः॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४<br />
भगवतो रमणीयो देहो िनः। कौशायाः समु केवलं कटथा<br />
वाीकीयेऽिप कौसाजनयामम ् (वा॰रा॰ १.१८.१०) इेव िलिखतं न तु बालम<br />
्<br />
इनेन पुराऽिप राम आसीिदेव सूते। अारामायणे तु शचगदापवनमाला-<br />
िवभूिषतं चतुभु जपमेवादशयत। ्<br />
७३ ीमानसे तु मनुशतपासमं शरचापयुिभुजप<br />
एवाऽगत। ् भगवतो िभुजं पं शातं चेित ुितपुराणशासतम। ् भागवतेऽिप<br />
ा कथयित –<br />
अाऽिप देव वपुषो मदनुह ेामय न तु भूतमय कोऽिप।<br />
तुलसीदासोऽिप साटोपं कथयित –<br />
िचदानमय देह तुारी। िबगत िबकार जान अिधकारी॥ ७४<br />
– भा॰पु॰ १०.१४.२<br />
– रा॰च॰मा॰ २.१२७.५<br />
इित। इं िनिस भगवतो देह तीितबीहावसवाथयमरेण<br />
ाशमिप न ैवावगु ं शते। अतोऽसां ताशाथतीतौ मथयो वरीयान।<br />
्<br />
या िदहँ उपचये (धा॰पा॰ १०१५) इाातोाीे िणिनः। तथा च<br />
रमणीयं देधु ं तीलः इित िवहे कमभूतरमणीयोपपदे सुजातौ िणिनाीे<br />
(पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन िणिनयेऽनुबकाय गुणेऽिम रमणीयदेिहनम ् इित। ७५<br />
७३ शचगदापवनमालािवरािजतः (अ॰रा॰ १.३.१७)।<br />
७४ एतू पारम–भवदीयं ् िचदानमयमि कलेवरम। ् तथा िवकाररिहतं िवजानािधकािरणः॥<br />
(मा॰भा॰ २.१२७.५)।<br />
७५ रमणीयं देधु ं तीलो रमणीयदेही तं रमणीयदेिहनम। ् रमणीय अम ् िदह ् → सुजातौ<br />
िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) → रमणीय अम ् िदह ् िणिनँ → रमणीय अम ् िदह ् इन ् → पुग-<br />
लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → रमणीय अम ् देह ् इन ् → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) →<br />
ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → रमणीय देह ् इन ् → रमणीयदेिहन।<br />
्<br />
िवभिकाय रमणीयदेिहन ् अम ् → रमणीयदेिहनम।<br />
्<br />
१५२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.२८ ताे<br />
अथवा रमणीया देिहनो मादयतुिवशितरवतारा य स रमणीयदेही तं रमणीय-<br />
देिहनम ्। ीरामैव सवावतािरात। ्<br />
७६ अथवा कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.१.११३)<br />
इित सूेण रमे सवाकृ तयो येषु ते रमणीयाः इित िवहे रमु ँ ीडायाम<br />
्<br />
(धा॰पा॰ ८५३) इाातोरिधकरणे अनीयर ् यः। एवं रमणीया देिहनो जीवाानो<br />
य स रमणीयदेही तम ्। षथांशांिशभावपः। जीवाा परमानऽश इित<br />
सावजनीनात। ् ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः (भ॰गी॰ १५.७) इित गीतोे ः।<br />
अथवा रमे इित रमणीयाः। कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.१.११३) इनेन कतिर<br />
अनीयर ्। िनं रमणशीला जीवाानो देिहनो मुिना यि रमणीयदेही तं<br />
रमणीयदेिहनम ्।<br />
यिन ् रमे मुनयो िवयाऽानिववे।<br />
तं गुः ाह रामेित रमणााम इिप॥<br />
इैव उात ् । तािददं पािणनीयमेव।<br />
१.२८ ताे<br />
ते<br />
योिषूढाहमा ते तं जाने कथं िवभो।<br />
ताे शतशो राम नमुयामनधीः॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.४०<br />
्<br />
– अ॰रा॰ १.५.५७<br />
नमुयाम इयः। अ उपपदिवभे ः कारकिवभिबलीयसी<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.४.९५, २.३.४, ३.१.१९) इित पिरभाषाबलेन ितीयैव सवित।<br />
कदािचमासाभावः ादा िवसग सं न ात।<br />
् नमुरसोगोः<br />
(पा॰सू॰ ८.३.४०) इित सूेण सातं सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इनेन<br />
गितसायां िवसग सेऽैकाथभावः। एकाथभाव पृथगथानामेकोपिा<br />
बोधजनकम ् । यथा राजपुषः इादौ समासााावायां राः इ<br />
पृथगथः पुषः इ च पृथक्। सित समास उभयोरिप सा समाा सातं िह -<br />
७६ यथा सवषामवताराणामवतारी रघूमः। रामपादनखोा परेित गीयते॥ (अग॰सं॰)<br />
तिाकेतलोके िविधहरहिरिभः सतं सेमाने िदे िसंहासने े जनकतनयया राघवः शोभमानः।<br />
युो मैरनेकैः किरिभरिप तथा नारिसंहैरनैः कू मः ीननैहयगलहिरिभिनमाोुखै॥<br />
यः केशववामनौ नरवरो नारायणो धमजः ीकृ ो हलधृक् तथा मधुिरपुः ीवासुदेवोऽपरः। एते<br />
न ैकिवधा महेिवधयो गादयः कोिटशः ीराम पुरो िनदेशसुमुखा िनादीये पदे॥ (बृ॰॰सं॰)<br />
नारायणोऽिप रामांशः शचगदाधरः (वा॰सं॰) इािदषु म। ् एते वाीकीयरामायणिशरोमिण-<br />
टीकाया मलाचरणे िशवसहायमहाभागैृताः।<br />
१५३
१.२९ कुटुहािनः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ािमभावसाविराजिविशपुषः इेकोऽथः। तथा चों वैयाकरणभूषणसारे<br />
समासशििनणये –<br />
समासे ख िभैव शिः पजशवत ्॥<br />
– वै॰भू॰सा॰ ५.३१, वै॰िस॰का॰ ३१<br />
एवमािप कृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) करणानुकू लापारे<br />
शिनाि न च नमस ् इित शेऽवनथबोिधका सित समासे परिनोृ िविश-<br />
िनापकृ ानुकू लापारो नमारपदाथः। अ च कारकिवभे बलवाितीयैव।<br />
ते तुं नमुयाम<br />
् इित कथम। ् अोते। युवे नमृ (म॰ृ॰ १.१,<br />
भा॰पु॰ ४.६.२) इािदवत ् ामनुकू लियतु ं सादियतु ं ोतु ं वा नमुयाम<br />
् इित<br />
ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ। या चरणौ<br />
इाावयावयिवभावमूलकसे षी। इित शम।<br />
्<br />
१.२९ कुटुहािनः<br />
पादाुजं ते िवमलं िह कृ ा पारं तीरमहं नयािम।<br />
नो चेरी सुवती मलेन ाेिभो िवि कुटुहािनः॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.४<br />
अहोारानरं भूभारहारी हिरगामुतु िनषादं नौकां याचते। कैवतकः<br />
केशवमुतशंसाभाऽऽिपाह यरणकमलरजसा िशला नारीपेण पिरणता।<br />
तशन मम नौकाऽिप नारी मा भूिदित कृ ा चरणौ ालियैव गापारं नेािम।<br />
अैव कथयित ाेिभो िवि कुटुहािनः। अ ानाथको िवद धातुः ् (िवदँ ाने<br />
धा॰पा॰ १०६४)। स च सकमकः। ान सिवषयकािषयतया कमणः संृ ते<br />
पााभाषायां सीतनात। ् कमव पााभाषायाम ् ऑे ् शेन वियते। अतः<br />
कुटुहािनम ् इित ितीयया भिवतिमित चेम। ् वैयाकरणिसाकौमुाः कारके<br />
ितीयािवभिकरणेऽिभधानचचायां दीितमहाभागाः संिलखि यत ् अिभधान ायेण<br />
ितितसमासैः। ितङ् हिरः सेते। कृ त ् ला सेिवतः। तितः शतेन ीतः शः।<br />
समासे ा आनो यं स ाानः। िचिपातेनािभधानम। ् िवषवृोऽिप संव<br />
यं छेुमसातम। ् असातिम िह न युते इथः (वै॰िस॰कौ॰ ५३७)।<br />
अ ायेणािप शेन ैव िनपातेन कमं<br />
मेऽथा संव इित बपद-<br />
१५४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.३० मे मनःीितकरौ<br />
समिभाहारेण िवषवृः इ ितीया वारेित सविविदतम। ्<br />
७७ िकदाये<br />
ुचरणा असातम ्घटकसातम ्इितिनपातेन ैवों कम वापयि।<br />
अैवाथबोधनसामात। ् सा रीितरानुियते। ाेिभो िवि कुटुहािनः इित<br />
छतुथचरणघटकचेत ्इितिनपातेन ैवों कम। अत उे कमिण थमा िवषवृोऽिप<br />
संव (कु॰स॰ २.५५) इितवत ् िवि कुटुहािनः इित। या कुटुहािनः इित पदं िवि<br />
इित पदेन नाीयताम। ् तथा चािववया कमणः िवि इितघटकिवद ्धातुम ् (िवदँ ाने<br />
धा॰पा॰ १०६४) अकमकं मा वां िविभ ाेयम। ् अथात ् नौकायां गतायां मम<br />
कुटुहािनः ाे िवभ इित ं िवि जानीिह इित तायम। ् इं नापािणनीयता। ७८<br />
१.३० मे मनःीितकरौ<br />
कैतौ नरशालौ पुौ देवसुतोपमौ।<br />
मनःीितकरौ मेऽ नरनारायणािवव॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.९<br />
अ लोकािभरामं ीरामं सुिमासुतािभरामं ा योिगराजो जनको िवािमं<br />
पृित यत ् मे मनःीितकरौ एतौ क सुतौ। अ मनसः ीितकरौ इित समासः।<br />
मनःश िह ममानापमेइितशेन साकाता। क मन इपेायां मे जनक<br />
यन ीितकरौ। मे इित मनःश िवशेषणम ् । इतराावतका भाे<br />
ितपािदतं सिवशेषणानां वृिन वृ वा िवशेषणयोगो न (भा॰पा॰सू॰ २.१.१)।<br />
अथािशेषणवतः श िवशेषणं िवहाय पसु वृिषु कृ ितसमासैकशेषसना-<br />
धातुपासु कतमाऽिप वृिन भवित। यथा ऋ राः पुषः इ ऋेित रा<br />
इ िवशेषणम ् । एवं ऋ इित पदं ा राः इित श पुषः इित पदेन<br />
कथमिप न समासः। ७९<br />
एवं राः इ पुषः इनेन समासे ऋ इित िवशेषणं<br />
कथमिप न योजियतु ं शते। तात ् मे इ िवशेषणतया जागकतायां मनः इ<br />
ीितकरौ इित शेन कथं समासः। सापेमसमथवत ् इित ायाामिवरहात ् समथः<br />
पदिविधः (पा॰सू॰ २.१.१) इित सू सरणगोऽिप नेपेायामुते। िनसापे-<br />
ले िनयमोऽयमपोते। चै दासभाया इितवत ् देवद गुकुलम ् इितव। मनसो<br />
७७ मिनाथोऽिप – असातिममेन िनपातेनािभिहतादवृ ् इित ितीयाो न भवनिभिहते<br />
कमिण ितीयािभधानात। ् यथाऽह वामनः – “िनपातेनािभिहते कमिण न िवभिः पिरगणन<br />
ाियकात” ् इित (कु॰स॰ स॰ा॰ २.५५)।<br />
७८ पय मृगो धावित इितविया कमित भावः।<br />
७९ न च षीतुषािदलेऽिप िवभिरण एव चेदयबोधदा ‘ऋ राजमाताः’ इािद-<br />
योगापिः (ु॰वा॰ का॰॰)।<br />
१५५
१.३१ नोिदतो मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ििवशेषेण िनसाकातया ािवव तिाद िनयमापवादः। या मनःीित-<br />
करौ पृथमासः पात ् मे इनेन सह पािकोऽय इित न िवरोधः।<br />
१.३१ नोिदतो मे<br />
मखसंरणाथाय मयाऽऽनीतौ िपतुः पुरात ् ।<br />
आगन ् राघवो माग ताटकां िवघाितनीम ्॥<br />
शरेणैकेन हतवाोिदतो मेऽितिवमः।<br />
ततो ममामं गा मम यिविहंसकान ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.११-१२<br />
िवािमो रामपरामं शंसन ् कथयित मे नोिदतः शरेणैकेन ीरामाटकां<br />
हतवान ्। अ अहं राममनोदयम ् इित कतृवााथ मया रामोऽनोत इित कमवाे<br />
तिेव तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इित सूानुसारं िना (पा॰सू॰ २.२.३६)<br />
इनेन कमिण येन कमण उादनुे कतिर तृतीयासवात ्८० मया नोिदतः<br />
इेव वाम। ् मे इित तु सिववायां कतिर षी। मिनोदनायो रामः<br />
इित तायम। ् या नोदनं नोदः। भावघञः। ८१ स सातोऽ स नोिदतः। मे इ<br />
राघवः (अ॰रा॰ १.६.११) इनेन सः। स च गुिशभावमूलको भावनापे सेवक-<br />
सेभावमूलकेित मीमांसायां तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इित<br />
सूेणाऽकृ ितगणतया तारकािदगणे मा नोदशात ् इतच ्य एवं भािलोपे ८२<br />
नोिदतः। ेरणावालाशा मे मम िवािम िश आरा इदेवः ीराम-<br />
चाटकामेकेनैव बाणेन हतवािनित पािणनीयतयाऽथमाधुयमिप समायातम।<br />
्<br />
१.३२ रामाय दशय<br />
ततः सेषयामास मिणं बुिमरम ् ।<br />
जनक उवाच<br />
शीमानय िवेशचापं रामाय दशय॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.१८<br />
अ महिषिवािमः ीरामपरामपिरचयावनया जनक िद ीराम<br />
शैवकोदडखडनसामिवषयकिवासं सबलमुा रामाय धनुदशय इािदशित।<br />
८० कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
८१ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />
८२ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम ् । येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />
१५६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.३३ दशयामास रामाय<br />
अ रामाय इित चतुथ िवचारिवषयः। वुतु रामापं पयतु ं च ेरय इथ<br />
हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) इनेन यश ् धातुानसामााथकः। एवं च गितबुि-<br />
वसानाथशकमाकमकाणामिण कता स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२) इित सूेणायः<br />
कतृभूतो रामोऽधुना यावायां कम ात। ् रामं दशय इेवाऽपातत उिचतम।<br />
्<br />
पुनये सित रामम ् इेव भिवतं रामाय इित कथं तपयुते। ताद चतुथ<br />
वाा (वा॰ २.३.१३) इित वािकेना चतुथ। रामाथ धनुदशय इित तायम। ् तवानेन<br />
िकमिप योजनं न सेतीित ते। याऽ सदान िववा। अथािददं रामाय<br />
सदेिह िनवतनं कु। रामः सीकृ ोटयेा रेा। तव कोऽिधकारो<br />
नापेते। एतावालं यावनुः पूिजतवानधुना धनुधरं पूजय समुं ा नदीिमव धनुधरे<br />
ममतां कु धनुममतां च जेेव िवािमताय ितभाित। या रामाय दातु ं धनुदशय<br />
इित गमानदानिया। तलेन सुतरां चतुथ। या रामं परीितु ं धनुदशय इित<br />
ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ। या रामाय<br />
इित न चतुमिप तु जनक सोधनिमदम ् । िवािमाामं सगुणं ुा<br />
तमेवाना िवशं समािधमं ीरामपमाधुरीचोिरतदयं पावके वीभूतं कनकिमव<br />
जनकं िवलो िवािमो रामाय इित शेन जनकं सोधयित। अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४)<br />
इित धातुः। गथ ानाथतया ाथतया च िसात ्८३ रामं ीरामचमयते<br />
गित िवशित जानाित वा स रामायः इित िवहे कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन<br />
अण ्ये िवभिकाय रामायः। तुौ हे रामाय। हे रामत। अधुना िवः<br />
सहारतीकं तमःतीकं वा िशवधनुः ीरामं दशय। तिन ् सीकृ ते सित यथा<br />
ीसीतारामिववाहो िवलोेत।<br />
१.३३ दशयामास रामाय<br />
दशयामास रामाय मी मयतां वरः।<br />
ा रामः ाा बा पिरकरं ढम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.२३<br />
अािप रामं दशयामास इित योे रामाय इित ायु। यतो सदान<br />
िववा। रामाय दातु ं दशयामास इित तायम। ्<br />
८४ या ताद चतुथ। ८५ रामाथ दशयामास<br />
८३ गथका ानाथकाः ाथका अिप भवि।<br />
८४ दातुम ् इाहायिमित भावः।<br />
८५ ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />
१५७
१.३४ दीयते मे सुता सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
इित। ८६<br />
१.३४ दीयते मे सुता<br />
दीयते मे सुता तुं ीतो भव रघूम।<br />
इित ीतेन मनसा सीतां रामकरेऽपयन ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.५४<br />
अ मया दीयते इित योे मे दीयते इित युम। ् यतो सिववायां<br />
षी। स च सः पालकपापः। या मे इ सुतया साकमयः। मिनी<br />
सुता तुं दीयते। इमयिवपिरणाम आपििनरासः।<br />
१.३५ विसाय िवािमाय<br />
ततोऽवीिसाय िवािमाय मैिथलः।<br />
जनकः सुतोदं नारदेनािभभािषतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.५८<br />
अ विसाय िवािमाय चेित योगयमिप ितीयायां योमासीिु<br />
िववाधीनािन कारकािण भवि ८७ इित िनयममनुसृ चतुथ युा। या विसं<br />
िवािम तोषियतुम ् इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन<br />
चतुथ। या सुतोदम ् इ िचतम ् इाहायम। ् सीताकथायाः सवोऽिप<br />
िचतौिचात। ् अतः िचतं सुतोदम ्। कााम। ् विसाय िवािमाय।<br />
योरेविषवययोनाम। ८८ कथम। ् यतो िह ाविप वैिदकावृषी। विसो राममाथतो<br />
िवािम सीतामाथतिवत। ् इं राममे िता सीता सीतामे च राघवः ८९<br />
इित ाचीनोे भयोरिप वेदमसााािरम ् । िवािमु साागाया ऋिषः<br />
सीतैव गायीमाथः। विस महामृुयमिषमहामृुय सीतारामगुणगान-<br />
परः। तथा िह –<br />
८६ या पूववत ् रामं परीितु ं धनुदशयामास इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४)<br />
इनेन चतुथ।<br />
८७ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
८८ “योः एव ऋिषवययोः” इ सिववायां षी।<br />
८९ मूलं मृयम।<br />
्<br />
१५८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.३६ िता ते कृ ता<br />
॑कं यजामहे सु ॒गिं॑ पुि॒वध॑नम।<br />
्<br />
उ॒व॒ा॒किम॑व॒ ब॑नाृ ॒ोमु ॑ीय॒ मामृता॑त ्॥<br />
– ऋ॰वे॰सं॰ ७.५९.१२<br />
अाथः। ितः कौसाकैकेयीसुिमा अहानसूयाः कौसासुनयना-<br />
शबयऽा य स को रामचः। तं सुगिं सुरिभयुं पुिवधनमनुहवधन-<br />
कतारमुवाकं वादलिमव यामलं ीरामचं यजामहे यथा मृोमु ीय मुो भवेयं<br />
माऽमृतादमृताुो न भवेयम। ् या ीयकािन सीतालणभरताािन य स<br />
को रामं कं शेषं समानम। ् अत एव ाां सीतावृं रोचेतैव। तात ्<br />
विसाय िवािमाय िचतम ् इित वाे थानां ीयमाणः (पा॰सू॰ १.४.३३) इनेन<br />
चतुथ।<br />
१.३६ िता ते कृ ता<br />
॥ इित बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथायोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
यिद राािभसंसो रावणं न हिनिस।<br />
िता ते कृ ता राम भूभारहरणाय वै॥<br />
– अ॰रा॰ २.१.३४<br />
एष योगोऽयोाकाड थमसगयः। अ िविवधिवािवशारदो भगवाारदः<br />
ीराममिभग कथयित यालोभासो रावणं न हिनिस तदा ते कृ ता िता था<br />
भिवित। या कृ ता इित योे ते कृ ता इित युम ् । अ सिववायां षी।<br />
या ते िता इये से षी।<br />
१.३७ णु मे<br />
अ णु मत<br />
्<br />
णु नारद मे िकिितेऽिविदतं िचत ् ।<br />
ितातं च यूव किरे त संशयः॥<br />
– अ॰रा॰ २.१.३६<br />
इित योे णु मे इित सिववायां षी। या<br />
मे वां णु इये षी साधु। सा च ससामाे। समीमांसायां<br />
ायाकरणयोरीषदरम ् । न ैयाियकाः समेकिनं मे तदिप ितयोिग-<br />
समानािधकरणेन वापयि िकु वयं सं िं मामहे। एवं सबाित<br />
१५९
१.३७ णु मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ितयोयनुयोिगनौ यः स सः। अत एव सं नाम सििभे सित<br />
िे सित िविशबुििनयामकतावेदकम ्। ९० यथा राजपुषः इ ािमभाव-<br />
पः सः स च राजिन पुषे चेित योिित राजपुषाां िभ एवं ािम-<br />
भावसाविराजिविशः पुषः इित िविशबुििनयामक। ताििनणय-<br />
से को नाम शिपदाथः इित िजासायां बोधजनकता शिः ९१ इित याचीनानां<br />
मतं तदनयैवापा खिडतायम। ् शििह शाथयोः सः। स च बोध-<br />
जनकपेदसतः। यतो िह बोधजनकता समवायतया शमिधितित नाथम।<br />
्<br />
स िं सकलवैयाकरणसतं नोपपेत। ताावाचकभावापरपयाया<br />
शिः। ९२<br />
स एव सो ाविप शाथाविधितित। सोऽयं तादामूलकः<br />
शाथयोः। तािप तादाे मूलिमतरेतराासः। तादां नामाैतवािदवेदािा तु<br />
तदिभे सित तेदेन तीयमानतावेदकम ् । अते तिे सित तदभेदेन<br />
तीयमानतावेदकम ्। ९३ अैतवेदािनोऽभेदं पारमािथकं मे वय तमौपचािरकं<br />
ीकुमहे। इं वैयाकरणिसाितः स एव सूकारैः शेषशेन वियते। तथा<br />
च सूं षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०)। अ कौमुदीकारो िलखित कारकाितपिदकाथािद-<br />
ितिरः ािमभावािदसः शेष षी ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ६०६)। भा-<br />
काराु कथयि यत ् एकशतं िह षथाः (भा॰पा॰सू॰ १.१.४९)। तथाऽिप स-<br />
सामाे षी िसा। कुिचारकेिप षी भवित तूिविहतषी। सामा-<br />
सषोबातु न कोऽिप भेदः िकु शाबोधे वैलयम ् । तणेिप<br />
समासाभावपं वैलयमवगत एव। यथा सषां षी (पा॰सू॰ २.२.८) इित<br />
सूेण तुषसमासो भवित राजपुषः इितवत। ् कृ ां च कृ ोगा च षी समत इित<br />
वम ् (वा॰ २.२.८) इित वािकेन तुषसमासो भवित इनः इितवत। ् पर<br />
ितपदिविहतषां समासं न ैवेि भाकारा यथा ितपदिवधाना षी च न समते<br />
(भा॰पा॰सू॰ २.२.८)। ९४ तादापादाने सिववया षी। या मे वां ृणु इित<br />
योजनया वावाचकभावमूिलका षी।<br />
९० “सो िह सियिभे सित िे च सायतया िविशबुििनयामकः” इिभयु-<br />
वहारात ् (प॰ल॰म॰ ११)।<br />
९१ इियाणां चुरादीनां िवषयेषु चाुषेषु घटािदषु यथाऽनािदययता तदीयचाुषािदकारणता तथा<br />
शानामथः सह तोधकारणतैव योयता सैव शििरथः (वै॰भू॰सा॰ ६.३७)।<br />
९२ तादपदाथयोः सारमेव शिवावाचकभावापरपयाया (प॰ल॰म॰ ११)।<br />
९३ तादा तिे सित तदभेदेन तीयमानम ् (ल॰म॰, प॰ल॰म॰ १६)।<br />
९४ यथा – सिपषो ानम। ् मधुनो ानम ् (का॰वृ॰ २.२.१०)। अ ोऽिवदथ करणे (पा॰सू॰ २.३.५१)<br />
इनेन ितपदिवधानाषी। ततः समासाभावः।<br />
१६०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.३८ तवािहतं कता<br />
१.३८ तवािहतं कता<br />
को वा तवािहतं कता नारी वा पुषोऽिप वा।<br />
स मे द व भिवित न संशयः॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.९<br />
अ ोभािवरामराािभषेकसूचनािदया चवत दशरथः कोपभवने शयानां<br />
कैकेय ुा तामनुनयन ् कथयित यवाः कः अिहतं कता। अ कृ धातोः (डुकृ ञ ्<br />
करणे धा॰पा॰ १४७२) वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) इनेन िविहते तृिच ततः<br />
कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कृ तायां षाम ् अिहत कता इनेन<br />
भिवतमासीत। ् अिहतं कता इापाततोऽपािणनीयं लगित। परं तृिमदम। ् अथात ्<br />
तृन<br />
् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) इित सूेण कृ धातोृन। ् रपरेन गुणे िवभिकाय सौ<br />
ऋशनुदंसोऽनेहसां च (पा॰सू॰ ७.१.९४) इनेनानिङ अृृसृनृनेृृृ-<br />
होतृपोतृशाॄणाम ् (पा॰सू॰ ६.४.११) इनेन दीघ सुलोपे नलोपे चेित कता। ९५ एवं<br />
ाायां षां न लोकायिनाखलथतृनाम ् (पा॰सू॰ २.३.६९) इनेन िनषेधेऽनुा<br />
कमणैव कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया िवभिः। या कता इित<br />
ितङपं न कृ दम। ् एवं िह कृ धातोः अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इनेन<br />
कारे ितिझिसथिमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८)<br />
इनेन थमपुषैकवचने ितप ् ये तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) इनेन<br />
तािसये गुणे रपरे टः थम डारौरसः (पा॰सू॰ २.४.८५) इनेन डा<br />
आदेशे चुटू (पा॰सू॰ १.३.७) इनेन डकारेायां िडसामादभािप टेलपः<br />
(ल॰िस॰कौ॰ ३४३) इित िनयमेन ९६ िटलोपे कता इित िसम। ्<br />
९७ अतः कमिण ितीया<br />
९५ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → तृन ् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) → कृ तृन ् → कृ तृ →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् तृ → कतृ →<br />
िवभिकायम ् → कतृ सु ँ → कतृ स ् → ऋशनुदंसोऽनेहसां च (पा॰सू॰ ७.१.९४) →<br />
कत ् अनँङ् स ् → कत ् अन ् स ् → कतन ् स ् → अृृसृनृनेृृृहोतृपोतृशाॄणाम ्<br />
(पा॰सू॰ ६.४.११) → कतान ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → कतान ् →<br />
न लोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → कता।<br />
९६ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३)।<br />
९७ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने<br />
ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) → कृ ट ् → कृ ितप ् → कृ ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
कृ तािसँ ित → कृ तास ् ित → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् तास ् ित → टः<br />
थम डारौरसः (पा॰सू॰ २.४.८५) → कर ् तास ् डा → कर ् तास ् आ → िडभानुबकरण-<br />
सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → कर ् त ् आ → कता।<br />
१६१
१.३९ मम सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
िनपवा िनाा।<br />
१.३९ मम<br />
रामः ाह न मे मातभजनावसरः कृ तः।<br />
दडकागमने शीं मम कालोऽ िनितः॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.४<br />
अ िनउपसगपूवकायनाथकिचञ ्धातोः (धा॰पा॰ १२५१) भूते कमिण ः।<br />
कमयुे सित त थमा िकनुे कतिर तृतीया। अतः मया कालः िनितः<br />
इेव। मम कालः िनितः इित कथम ् । कतिर सिववया षी। या मम<br />
इ कालः इनेनायः। तेन ससामाे षी। अथायं कालातीतः सन ्<br />
भवलो राघवः कालमेव िनयारं मा मातरं ाह यद मिपकः कालो<br />
दडकारयगमनाय िपा िनितः। या िनपसगिचञधातोः ् नपु ंसके भावे ः<br />
(पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन भावाथ यः। तत िनितमिन ् इित िवहे<br />
अशआिदोऽच<br />
् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन अच ्यः। अथाडकारयगमनाय<br />
कालोऽयं िनयवािनित राघवे ताय ितभाित। या िनिनोतीित िनितः इित<br />
िवहे कतयव यः। ९८ अथाातमयं कालो मम िवामं न नुमते। तादाां<br />
देिह। या मम श दडकागमने इित शेनायः।<br />
१.४० शरीरम<br />
्<br />
ितणं रेतदायुरामघटाुवत ् ।<br />
सपा इव रोगौघाः शरीरं हरहो॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.२८<br />
अ ीरामचः ुं लणं सायुपिदशित यामोधादयः षपाः<br />
शरीरं हरि। शरीरे हरि इित योे शरीरम<br />
् इित युम। ् शरीरेऽिरः<br />
हरित दये जनथा (॰ना॰ १.१२) इित ितमानाटके युाहाराधार-<br />
तयाऽिधकरणं पिर कममुिमित चेत ् । कते। शरीरमवलो हरि इित<br />
९८ गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः।<br />
धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />
कमणोऽिववणादकमकम। ् यथा रघुवंशे कािलदासोऽिप ायु – िनययावथ पौलः पुनयु ाय<br />
मिरात। ् अरावणमरामं वा जगदेित िनितः॥ (र॰वं॰ १२.८३)। अ मिनाथः – अ जगदरावणं<br />
रावणशूमरामं रामशूं वा भवेदेित िनितो िनितवान। ् कतिर ः (र॰वं॰ स॰ा॰ १२.८३)।<br />
१६२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.४० शरीरम ्<br />
ाायताम ् । ९९ न चािन ् ााने ोपे कमयिधकरणे च (वा॰ २.३.२८)<br />
इनेन पाशा। तदा शरीरं लयः शरीरं घातयो वा हरि। १०० या परौ<br />
भुवोऽवाने (पा॰सू॰ ३.३.५५) इावानहणेन धातोरनेकाथं सूते। यतो िह<br />
पिरपूवक भूधातोः (भू सायाम ् धा॰पा॰ १) िनः पिरभवशोऽपमानसूचकः।<br />
अपमानं वानम। ् अनादरः पिरभवः परीभाविरिया (अ॰को॰ १.७.२२) इित कोष-<br />
ामायात। ् पिरपूवकभूधातोिनसगतोऽपमानाथ िसेऽवानाथ एवं यिवधानेनावान-<br />
हणं थम। ् तदेव थ सापयित यत ् अनेकाथा िह धातवः। तेनाावान-<br />
हणं चिरताथ ापक। तदेव परं यत ् ांशे चिरताथ वचनिसिः फलम<br />
इित िनयमेनावानहणं ांशे चिरताथमिथ यावतकात ् अनेकाथा िह<br />
धातवः इित वचनिसिः पिरभा इादौ सियापं फलम। ्<br />
१०१ तथैवाािप पूव<br />
धातोः (ञ ् हरणे धा॰पा॰ ८९९) हननपोऽथः। यिप हारश सामातो<br />
िहंसाथशािदेपकपोऽथः ीियते। ेपण किंिदाधारे सवािवु-<br />
संयोगायतयौपेिषक आधारो जागकतामापते। अतो मनि ाचीनाः –<br />
उपसगण धाथ बलाद नीयते।<br />
हाराहारसंहारिवहारपिरहारवत ्॥<br />
तथाऽ लानुरोधेन हारश हननाथीकारे तमतया शरीरम ् इ<br />
ितीया। याऽिधकरणेऽिवविते सित अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कम।<br />
न च पिरगिणतषोडशधातुोऽितिर कथं कमतेित चेत ् तथा ाीकृ हाम<br />
्<br />
(वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इुराध धातोरिप गणनात। ् ननु पूव धातोधारतया<br />
न सहो भिवित। उपसगसंयोजनेन धातुन पिरवतते। यथा नीलवधर<br />
बालक कदािचेतवधारणेऽिप न ैव पिरवतनं लोके। न िह शां लोकािते<br />
(भा॰पा॰सू॰ १.१.३, ४.१.९३) इित महाभावचनाोकमतमादतम ् । न च उपसग-<br />
संयोजनेन धातोरथारं तथा च अथिनबनेयं सा (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इित वचनेन<br />
धाथाभावा कमसंेित वाम। ् ापणपैवाथ धातोवािवकिमित<br />
न ैव राजाा। धातोरनेकाथकानुपदमेव िनिपतात। ् ायो धातूनामथा<br />
भवुपसगाु केवलं ोटयि। िनपाता ोतका वाचका वेित पाते।<br />
९९ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
१०० उरपोऽयम।<br />
्<br />
१०१ यथा – अां वृणी मनसा पिरभा कित ् (न ै॰च॰ ११.८) मुिनयं नमृ तीः पिरभा<br />
च (वै॰िस॰कौ॰ मलाचरणे १) एवं स पिरभा िबलारं गा तमातवान ् (प॰त॰ ४) इािदिश-<br />
योगेषु पिरभा इ िवचाय पयालो वेथः। एवमेव कार ीभागवराघवीयमहाकाे<br />
मनसा पिरभा भािमनीभयमाश भवाय भावुकः (भा॰रा॰ ५.६१) इित योगे।<br />
१६३
१.४१ तव सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
यथा भूधातोः (भू सायाम ् धा॰पा॰ १) अनुभवपोऽथः शातः। अनुपसग ोतयित<br />
तथा अनुभवित इािद। अत एवा हननाथतया शरीरं कम। ततो ितीया।<br />
१.४१ तव<br />
अहमे गिमािम वनं पामेिस।<br />
इाह मां िवना गु ं तव राघव नोिचतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.६३<br />
अ भगवती सीता ीरामं ाथयमानाऽनुनयी वीित हे राघव मां िवना तव गु ं<br />
न उिचतम । ् अ या इित योे तव इित युम। ् अ कतृशेषिववायां षी।<br />
या उिचतशेन सहायाषी। या भावे तुमुन ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१०, ३.४.९)।<br />
ततः कतु रनुादनुे कतिर कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इित षी। या तव कृ ते<br />
इाहायम। ् अतः षुिचता।<br />
१.४२ ुतािन बिभिजैः<br />
अििवािम ुा मां नय काननम ् ।<br />
रामायणािन बशः ुतािन बिभिजैः॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.७७<br />
वनगमनायानुरोधं कुवती भगवती सीता कथयित यत ् िजैबिन रामायणािन<br />
ुतािन। अ शानां पृथवनतः ुवमपायेऽपादानम ् (पा॰सू॰ १.४.२४) इनेनापादान-<br />
सा ात। ् यतो िह अपायो िवेषिाे युवमविधभूतं कारकं तदपादानसं<br />
ात ् (ल॰िस॰कौ॰ ८९९) इथः। तदनु िविरामायणाकशसमूहाविधभूत-<br />
िजानामपादानसा। तत अपादाने पमी (पा॰सू॰ २.३.२८) इनेन पमी िवभिः।<br />
एवं िजेः इुिचतं कथं िजैः इित। अोते। अ करणिववा। एवं करणतृतीया।<br />
या हेतुिववायां हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन तृतीया। या किथतािन िनगिदतािन<br />
इाहायम ् । एवं िजैः किथतािन िनगिदतािन वा रामायणािन ुतािन इनुे कतिर<br />
तृतीया। या भवता तु ुताेव िकु िजैरिप ुतािन। अतो रामायण वण<br />
िजेषु कतृम ् । तायिमदं यवतिरं ाघािवपययतः कदािचवा णोित िकु<br />
संारशीला िजा बशः वौषु। शुसंारतया ते न िवरि। तेषां वा<br />
ामायं भवानिप मतेऽतान ् पृतु यिंिामायणे किंिा के भवाां<br />
िवना वनमगत ् । ीसीताया हादिमदं यिप ितकं भवानवतरित मया सह तेषु तेषु<br />
केषु िभािन िभािन चिरािण समाचरित भवानत ताचाचिरितपादनपरतया<br />
१६४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.४३ सजानिकम ्<br />
सहशो रामायणािन ाचत मुनीाः। सु ितरामायणे िभेषु भविरेषु ज-<br />
लीला िववाहलीला वनलीला रणलीला रालीला सव समाना एव। त वनलीलायां<br />
मया सह भवनगमनं सवरिप रामायणैरनुमोिदतं ुतवो िजा माणम ् । अतो<br />
िजैः इनुकतिर तृतीया।<br />
१.४३ सजानिकम<br />
्<br />
आयां नागरा ा माग रामं सजानिकम ् ।<br />
लणेन समं वी ऊचुः सव पररम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.१<br />
जाना सह वतमानं रामम ् इित िवहे तेन सहेित तुयोगे (पा॰सू॰ २.२.२८)<br />
इनेन समासे सह सादेशे १०२ अिम च सजानकीम ् इेव। १०३ ः कथम।<br />
्<br />
जानकीवाऽचरित जानकयित। १०४ जानकयतीित जानिकः इित िवहे कतिर िप।<br />
्<br />
पृषोदरािदाः। ततः समासे सजानिकम ् इित। या जाना सह वतमानम ् इित<br />
िवहेऽिप गोियोपसजन (पा॰सू॰ १.२.४८) इनेन ः। १०५<br />
१०२ वोपसजन (पा॰सू॰ ६.३.८२) इनेन।<br />
१०३ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
अिना न<br />
१०४ जानकी → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → जानकी िँ प ् →<br />
जानकी व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → जानकी → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
जानकी लट ् → जानकी ितप ् → जानकी ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जानकी शप ् ित →<br />
जानकी अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → जानके अ ित → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → जानकय ् अ ित → जानकयित।<br />
१०५ अ तेन सहेित तुयोगे (पा॰सू॰ २.२.२८) इनेन बीिहसमासः। अनेकमपदाथ<br />
(पा॰सू॰ २.२.२४) इित िनदशनेन सवपसजनो बीिहः। तात ् सह इ जानकी इित<br />
ीया चोपसजनसा। वोपसजन (पा॰सू॰ ६.३.८२) इनेन सह इ स इादेशः।<br />
गोियोपसजन (पा॰सू॰ १.२.४८) इनेन जानकी इ जानिक इित ः। यथा गोिभः सह<br />
वतमानः इित िवहे सगुः इ। यथा तैिरीयारयके – इ॑ गृ ॒हो॑िस॒ तं ॒ा प॒॑ े सगु ॒ सा॑ स॒ह<br />
य॒े अि॒ तेन॑ (कृ ॰य॰ तै॰आ॰ ४.४२.९)। अ सायणाचायाः – सगुगसिहतः। एवमेवापौतसूे<br />
वम ममारं तं ेह िवशािन सगुः साः सपूषः (आ॰ौ॰सू॰ १४.२६.१) इािप सगुः।<br />
१६५
१.४४ वनम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
कयः। १०६<br />
१.४४ वनम<br />
्<br />
गाऽैव वनं रामो लणेन सहायवान ् ।<br />
एषा सीता हरेमाया सृििकािरणी॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.२३<br />
एष योगोऽारामायणायोाकाडे पमसगयः। अ सीतालणाां<br />
सह दडकावनं गं ीरामं िवलो शोकसदयान ् िवषादजलधौ िनमतः<br />
कोशलपुरवािसनो िनरी भगवान ् वामदेव आािकीरामतवणनमामेन सवषां<br />
शोकापनोदाय यतमानो वीित यत ् लणेन सह ीरामोऽैव वनं गा। अ गा<br />
इित तृजयोगः। गम ्धातोः (गमँ ॢ गतौ धा.पा. ९८२) गतीित गा इित<br />
िवहे तृच ्ये १०७ नापदा झिल (पा॰सू॰ ८.३.२४) इनेनानुारे अनुार<br />
यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) इनेन परसवण नकारे िवभिकाय सौ ये<br />
ऋशनुदंसोऽनेहसां च (पा॰सू॰ ७.१.९४) इनेन अनिङ अृृसृनृनेृृ-<br />
ृहोतृपोतृशाॄणाम ् (पा॰सू॰ ६.४.११) इनेन दीघ सुलोपनलोपयोः १०८ गा<br />
इित िसित। वनम ् इ कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन षुिचता।<br />
परा न तृच<br />
्<br />
अिप तु तृन ् । १०९ तृृचोः रभेदः। ११० तृयेऽिप कतृकमणोः<br />
कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन षी ाा िकु न लोकायिनाखलथतृनाम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.३.६९) इनेन षीिनषेधः। या गा इित थमपुषैकवचनां ितङ-<br />
पम। ् अतोगे कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इनेन कमसा कमिण<br />
१०६ नृत (पा॰सू॰ ५.४.१५३) इनेन बीिहसमासाे कप ्यः ाः। यथा तेन सहेित तुयोगे<br />
(पा॰सू॰ २.२.२८) इनेन जातेषु सदेवीकः (क॰स॰सा॰ ७.१.९६) सपीकः (र॰वं॰ १.८१, म॰पु॰ ५८.२०,<br />
७१.२) सीकः (अ॰शा॰ ५.९, ह॰व॰ २२.२९) सीकम ् (भा॰पु॰ ९.६.१९) ससाीकाः (बृ॰सं॰ १३.४)<br />
ससुरीकः (क॰स॰सा॰ ८.६.२५०) सीकाः (भा॰पु॰ १०.३३.५) सहपीकाः (आ॰ौ॰सू॰ ७.२१.६,<br />
७.२७.१६, १३.२०.५, १५.१३.१०) सातीकाः (कु॰स॰ ६.४) इािदसमासेषु। अ कबभावः।<br />
समासायकरणािनात। ् २६५तमे पृे २ .३० ा इित योग िवमश पयु –<br />
“समासायकरणं िनम। ् माणं चा यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इित सूम। ् अ या<br />
यच ् इित समाहारः। इह ाुदषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चाायः<br />
यो आसीत। ् तिन ् युे यचे भम ् इित ात। ् यतो न युोऽतः समासाािनता<br />
ायते।”<br />
१०७ वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इााम।<br />
्<br />
१०८ हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) न लोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७)<br />
इााम।<br />
्<br />
१०९ तृन ् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) इनेन तमकतिर।<br />
११० शेषिया तु पूवविदित भावः।<br />
१६६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.४५ रामसीतयोः<br />
ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया। अनतन चािववा। १११<br />
१.४५ रामसीतयोः<br />
य इदं िचयेिं रहं रामसीतयोः।<br />
त रामे ढा भिभवेिानपूिवका॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.३१<br />
भगवान ् वामदेवः ीरामचं वलधािरणं वनं यां ा शोककिलत-<br />
मनानयोावािसनः ीरामाऽािकतं बोधिया फलुितं ावयाह रहं<br />
रामसीतयोः इित। यो मानवो मयोिदतं रामसीतयो रहं िचियित स िनापो<br />
भिवित। राम सीतेित रामसीते तयोः इित ः। िवितपियत ् सीतारामयोः<br />
इनेन भिवतं यथा तुलसीदासोऽिप युे<br />
सीतारामगुणामपुयारयिवहािरणौ<br />
(रा॰च॰मा॰ १/म॰ १.४)। सीता ाकं जनतः ीरामापेयाऽिहतैवं ता एव<br />
पूवयोगो भवेत। ्<br />
११२ उ ृतौ –<br />
िपतुदशगुणा माता गौरवेणाितिरते।<br />
मातुदशगुणा माा िवमाता धमभीणा॥ ११३<br />
वाीकीयरामायणे बसंरणे चािप जननी जभूिम गादिप गरीयसी। ११४<br />
िसं चािप गौरीशरौ लीनारायणौ शचीपुररौ सीतारामौ राधाकृ ौ<br />
इाेयमेवापािणनीयता ितभाित। आषात ् इिप न िवचायताम। ् ऐया सीता<br />
सवषां जननी। मुिनर वामदेवो दशरथपुरोिहतो गुपुो मी च। अयोायाः सीता पु-<br />
वधूिरित। शुरालये ियः ाधां वा ैं वा नाीियते शाीयसंृ तौ पाः पितं<br />
१११ अनतने ँट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इनेनानतने भिवित ँट ् िविहतः। कथं तिह अैव इ<br />
योगेऽिप ँट ्। इपेायामुम ् – अनतन चािववा। यथा भारते युवा षोडशवष िह यद भिवता<br />
भवान ् (म॰भा॰ १४.५६.२२) इािप अयोगेऽिप ँट ्। याऽ पिरदेवने भिवित ँट ्। पिरदेवने<br />
नीभिवथ (वा॰ ३.३.१५) इनेन। शोकसान ् कोशलपुरवािसनो िनरी वामदेवोऽिप<br />
शोकसः सन ् िनजपिरदेवनं ोतयित।<br />
११२ अिहतम ् (वा॰ २.२.३४)। अिहतं पूव िनपततीित वम। ् मातािपतरौ ामेधे<br />
(भा॰पा॰सू॰ २.२.३४)।<br />
११३ मूलं ृितेषु मृयम। ् महाभारत दािणापाठे िपतुः शतगुणं माता गौरवेणाितिरते<br />
(म॰भा॰ १४.११०.६०) इित वतते। “िपतुः शतगुणं माता” इित ृते (वा॰रा॰ भू॰टी॰ १.२३.२) इित<br />
कौसा सुजा राम (वा॰रा॰ १.२३.२) इित ोके भूषणटीकायां गोिवराजाः।<br />
११४ Julius J. Lipner (Translator) (2005). Chatterji, Bankimcandra. Anandamath,<br />
or The Sacred Brotherhood. Oxford University Press: Oxford, UK. ISBN 978-<br />
01-95346-33-6. p. 241: VMBS (Sabyasachi Bhattacharya's Vande Mataram: The<br />
Biography of a Song) says that this eulogy of the mother and the birthland ocurred<br />
in the version of Valmiki's Ramayana current in Bengal.<br />
१६७
१.४६ मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ित दासीभाववापनात। ् अतो वामदेवावयोािनवासकारणाीरामोऽिहतः।<br />
अतः राम सीता चेित तयो रामसीतयोः इित युम। ् या िसनोित बाित। ेा<br />
िसनोित सीतां यः स सीतः। ११५ सीता च सीत इित िवहे पुमान ् िया (पा॰सू॰ १.२.६७)<br />
इनेन ैकशेषः सीतौ। रमयत इित रामौ। ११६ रामौ च तौ सीतौ चेित रामसीतौ तयो राम-<br />
सीतयोः इित। या पूविनपातकरणमिनम। ् लणहेोः ियायाः (पा॰सू॰ ३.२.१२६)<br />
इित दशनात। ्<br />
११७<br />
१.४६ मे<br />
गृहाण फलमूलािन दथ सितािन मे।<br />
अनुगृी भगवन ् दासेऽहं सुरोम॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.६७<br />
अयोातः ितमानः सीतालणसमेतः ीरामो िनषादेन सह गतः। तदनु<br />
फलमूलािन ीरामाय िनषादो वेदयत यत ् मे सितािन फलमूलािन गृहाण। अ<br />
सयनानुकू लापाराऽयः कता िनषादः या कमिण। अतः कतु रनुाद<br />
तृतीयया भिवतं ११८ िकु कतु ः सिववायां षी। या च वतमाने<br />
(पा॰सू॰ २.३.६८) इित सूेण योगा षी। ११९ या मे इित फलमूलैः सहाितम। ् तेन<br />
११५ िषञ ् बने (धा॰पा॰ १४७७) इित धातोः गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः। पृषोदरािदाीघः। अिववितकमकादकमकम। ् एवमेव -<br />
कारैः ीसीतासुधािनधौ सीताश ुिः दिशता – यादपजपरागरसानुरागखात ् खडि<br />
मुनयो भवबनािन। रामं िसनोिष तमहो िनजभावरा सीतेित नाम समगामतो जगाम ्॥<br />
(सी॰सु॰िन॰ १.१७)। अ भाषायां भिटीका च – िसनोित इित सीता इस ुि से िषञ ् बने धातु से<br />
कता म य और पृषोदरािदात ् दीघ ईकार करके सीता श की िनि की जाती है (सी॰सु॰िन॰<br />
भ॰टी॰ १.१७)।<br />
११६ रमयित सवान ् गुणैिरित रामः। “रामो रमयतां वरः” (वा॰रा॰ ७.४२.२१, ७.१०८.२५) इाष-<br />
िनवचनबलातयिप कारके घञ ् वयते (वा॰रा॰ भू॰टी॰ १.१.८)। एवमेव रमयतः सवान ् गुणैिरित<br />
रामौ।<br />
११७ लणहेोः इ समासे अातरम ् (पा॰सू॰ २.२.३४) इनेन हेतुश पूविनपाते<br />
हेतुलणयोः इनेन भिवतमासीत। ् लणहेोः इित पािणिनयोगः पूविनपातकरणािनं<br />
ापयित। लणहेोिरित िनदशः पूविनपातिभचारिलम ् (का॰वृ॰ ३.२.१२६)।<br />
११८ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
११९ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन वतमाने ः। चकारेणाािप। शीिलतो<br />
रितः ा आुो जु इिप। िषतोभाविभात इिप॥ तुौ तथा काथोभौ<br />
संयतोतौ। कं भिवतीारमृताः पूववमृताः॥ न ियेऽमृताः (भा॰पा॰सू॰ ३.२.१८८)।<br />
अनुसमुयाथकारः। ... तथा सुः शियत आिशतो िलृ इेवमादयोऽिप वतमाने ाः<br />
(का॰वृ॰ ३.२.१८८)। चकारोऽनुसमुयाथः (वै॰िस॰कौ॰ ३०८९)।<br />
१६८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.४७ आतां नौकाम ्<br />
मीिन फलमूलािन गृहाण इित सामासेन षी। या मे इित अनुगृी<br />
इनेनाितम। ् मे ममोपयनुगृीानुहं कु इित तायम।<br />
्<br />
१.४७ आतां नौकाम<br />
्<br />
यमेव ढं नावमािननाय सुलणाम ् ।<br />
ािमातां नौकां सीतया लणेन च॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.१८<br />
गापारं गुकामं रामं राजीवलोचनं ािमनम ् आतां नौकाम ् इुवाच िननाय<br />
नावं िनषादः। अ आताम ् इित कमवायोगः।<br />
कमवायोगेषु थमा कमकारके।<br />
तृतीयाो भवेता कमाधीनं ियापदम ्॥<br />
– अ ुचरणाः<br />
इित िनयमानुसारम आताम<br />
् इित कमवायोगः। अ नौका इित कम।<br />
एवम थमािवभा भिवतम ् आतां नौका इेव आतां नौकाम<br />
् इाष-<br />
योगः ितभाित। कारणिमदं यिथ यो भवित स उः। लकाराः ायिषु<br />
कतिर कमिण भावे च भवि। त सूम ् लः कमिण च भावे चाकमकेः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.६९) इित। अकमकेो धातुः कतिर भावे चैवं सकमकेो धातुः<br />
कमिण कतिर च लकारा भविित। अाऽशते यत ् भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३)<br />
इाूाावकमणोाने कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इात ् कतृ-<br />
पदावगतौ भावे कतिर कमिण लकाराः ुिरित ाां सूाामुपां १२०<br />
िकमनेन<br />
सूारेण इित चे। सूाभावे सकमकेो धातुो लकारा भावेऽिप भिवि<br />
ितरोधकाभावात। ् एवं घटं ियते इिनयोगः ात। ् अकमके धातुः<br />
कमिण लकारा भिवि। तदथ सूार आवयकः। न च अकमकेो भावे लः<br />
इेव ासोऽु। एतासे असित बाधके सव वां सावधारणं भवित १२१<br />
ायेन अकमकेो भाव एव लः इित िनयमे जातेऽकमकेो भाव एव लकारा<br />
१२० एताां सूाां कमिण भावे कमितहारे कतिर चानेपदयाः ुिरुपाम। ् ितिझ-<br />
िसथिमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८) लः परैपदम ् (पा॰सू॰ १.४.९९)<br />
तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इेिभलादेशाः परमैपदसका आनेपदसका वा<br />
ुिरुपाम। ् ततः कमिण भावे कतिर च लादेशाः ुिरुपाम। ् तािधूमायेन कमिण भावे<br />
कतिर च लकाराः ुिरुपाम। ् तथा च शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) इातिर<br />
परैपदसका लादेशाः ुिरुपाम। ् अिप च कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इाकाराः कतिर<br />
ुिरुपाम। ् तेषां कृ ात।<br />
्<br />
१२१ मूलं मृयम।<br />
्<br />
१६९<br />
इित
१.४७ आतां नौकाम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
भिवि न कतिर। तदा रामः शेते इािदयोगा न भिवि रामेण ीते<br />
इादयो भावयोगा एव सेि। एवकार िधाऽथऽदाये िसोऽयोग-<br />
वेदोऽयोगवेदोऽायोगवेद। अयोगवेदो नामासि-<br />
योगिनवतकम। ् अयोगवेदो नाम योगाभाविनवतनम। ् अायोगवेदो नाम<br />
योगाविे ितयोिगतावेदकाभावावतकम। ् य िवशेषणसत एवकारो भवित<br />
तायोगो विते यथा नीलमेवोलम<br />
् अ नीलितापनेन ेतादीनां<br />
वेदः। िवशेसत एवकारे सयोगो विते यथा दाशरथी राम एव<br />
सवावतािर। अायोगो ावते ियासतेन ैवकारेण यथा दाशरथी रामः<br />
शराणागतान ् रेव। इम ् अकमकेो भाव एव लकारः इेवकारेण कता<br />
विते तथा रामो राजते मुकुः इादयः योगा न भिवि। लो भावे<br />
चाकमकेो इित सूतां चकारेण कताऽऽगिमित पुनितीयचकार िकं योजनिमित<br />
चेम ् । तथा सकमके एव कतिर योगो भिवित। एवम ् आरामे रमते रामः<br />
इादय एव योगाः सेि। एवं सकमकधातोः कतिर योगो न ैव सते। तथा<br />
सित ल भावे चाकमकेः ासो भवतु। ितीयचकारेण सकमकेोऽिप कतिर लकारो<br />
भिवित पुनः कमिण इित पद काऽऽवयकता इित चेत ् । कमिण पदाभावे रामो<br />
रावणं हि इादय एव योगाः से तथा च रामेण रावणो हते इादयः<br />
योगा न िने। न च यथा ितीयचकारेण कतिर इानुकषणं १२२ तथैव कमिण<br />
इ १२३ कथं नेित चेत ् कमिण इ पुनवय सम। ् उरसूेऽनुवृथिमदम।<br />
्<br />
न च सकमकेः कतिर कमिण च लकाराः इित कुत आयातं सूे। अकमकेो<br />
भावे लकारिवधानात ् कमिण इित पदहणेन त लकार ाामणाकमक-<br />
धातुसवात ् सकमकेः इ सुतरां लाभः। नाि कम येषां त अकमकाः<br />
कमणा सिहताः सकमकाः। य फलापारौ ाविप धातुवाावेकििधकरणे िततः<br />
स एवाकमको य च फलापारौ धाथ िवमिधकरणमिधिततैव सकमकम ् ।<br />
यिप ाचीना बालोपलालनाथिममां कािरकामपािठषुयत ् –<br />
लासािितजागरणं वृियभयजीिवतमरणम ् ।<br />
शयनीडािचदीथ धातुगणं तमकमकमाः॥ १२४<br />
इित। िकिदं ूनम। ् रामः पयित, रावणो माित, लणः पिराित, रामो<br />
हसित इादीनामसहात। ् अतो वितं लणम ् ाथापारसमानािधकरणफल-<br />
१२२ कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इात ् ।<br />
१२३ उपमाने कमिण च (पा॰सू॰ ३.४.४५) इाडूक ुा।<br />
१२४ मूलं मृयम ् ।<br />
१७०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.४७ आतां नौकाम ्<br />
वाचकमकमकम ् इित। कमवाे कमिण लकारे नौका आताम ् इेव वरमुे<br />
कमिण थमािनयमािदित चेते। आताम<br />
् इिववितकमाकमकधातुयोगः।<br />
नौकां ा आताम ् या नौकां सनाथियताऽऽतां भवता इित तायम। ् या<br />
आ इित बः योगः तां नौकां आ ािमन ् पारं ज इित िनदशयथा<br />
ािमन ् इित कथिया कतृसोधनं पुनः आताम ् इित कमवां कथं युीत।<br />
न च ािमन। ् भवता आताम ् इित चेत। ् सवेकवाे वाभेदो न युते<br />
(ो॰वा॰ १.९) इित वचनबलेन िनरथकवाभेदानौिचात ् ािमन<br />
् इित शेन<br />
सह बयोगमेव रोचयामहे। तोगे च तां नौकाम ् इित कमिण ितीया साी।<br />
या आरोहणिमाट ् इित िवहे आङ् पूवकह ्धातोः (हँ बीजजिन ाभावे च<br />
धा॰पा॰ ८५९) िप। ्<br />
१२५<br />
ततः सुप आनः च<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.८) इनेन आन<br />
आहिमित इित िवहे आित। सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) इनेन धातु-<br />
सायां तैव लोकारथमपुषैकवचनां पम ् आ अतो ितीया। याऽऽकृ ित-<br />
गणात ् आङ् पूवको ह ्धातुिदवािदगणे पताम। ्<br />
१२६ तथा च धातुसायां लकारे<br />
ितये िदवािदः यन<br />
् (पा॰सू॰ ३.१.६९) इनेन यन<br />
् िवकरणेऽनुबकाय<br />
आित इित पं भवित १२७ तैव लोकारे थमपुषैकवचने पम ् आ इित। १२८<br />
१२५ आङ् पूवकात ् ह ्धातोः सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन भावे िप। ् सवापहािरलोपे<br />
िकाघूपधगुणिनषेधे आह ् इित ाितपिदके जाते िवभिकाय सौ ये हाो दीघाुितपृं<br />
हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सोलपे हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) इनेन ढे झलां जशोऽे<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३९) इनेन जे वाऽवसाने (पा॰सू॰ ८.४.५६) इनेन वैकिकच आट ् इित<br />
िसित।<br />
१२६ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />
भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />
योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणािवािदगणेऽूोऽयं धातुः।<br />
१२७ आ ह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
आ ह ् लट ् → आ ह ् ितप ् → आ ह ् ित → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) →<br />
आ ह ् यन ् ित → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />
लघूपधगुणिनषेधः → आ ह ् य ित → आित।<br />
१२८ आ ह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
आ ह ् लोट ् → आ ह ् िसप ् → आ ह ् िस → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) →<br />
आ ह ् यन ् िस → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />
लघूपधगुणिनषेधः → आ ह ् य िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → आ ह ् य िह → अतो हेः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१०५) → आ ह ् य → आ।<br />
१७१
१.४८ बिहवन सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
याऽ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनानेपदम ् । १२९ एवं लोकारे थम-<br />
पुषैकवचने तये िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन ैे आमेतः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.९०) इनेन आम<br />
् आदेशे आताम ्। १३० ािमन ् भवान ् नौकाम ्<br />
आताम ् इनुे कमिण ितीया।<br />
१.४८ बिहवन<br />
रामो दाशरिथः सीतालणाां समितः।<br />
आे बिहवनेित ुतां मुिनसिधौ॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.३०<br />
नौकया जावीमवतीय सौिमिसीतानुचरः पदचरः ीरामो भराजचरणकमलं<br />
िदुिं पातयन ् भराजिशं ानो दशनेां भाराजाय ापयन ् ूते यीता-<br />
लणसहायो रामो भवशनं िचकीषन ् बिहवन ितन ् तीत इित। तैव बिहवन<br />
इित योगं करोित। बिहयगे पमीित अपपिरबिहरवः पा (पा॰सू॰ २.१.१२)<br />
इित सूेण ािपता। अ पमी योाऽऽसीिु षी युा। िकिमदमाषम।<br />
्<br />
वुतिदमिप पािणनीयम। ् आे बिहवन इ वन बिहःदेश आे इित<br />
योजनीयम। ् इं चावयवावयिवभावसमूिलका षी। या बिहयगे पमी इित वचनं<br />
ापकमूलकम। ् यतो िह अपपिरबिहरवः पा (पा॰सू॰ २.१.१२) इित समासिवधायकेन<br />
सूेण बिहः श पािदपिदकेन समासो ाते। वनािहिरित बिहवनम ्। तेन ैव<br />
बिहयगे पमी ािपता। यिद बिहयगे पमी न ािह त योगे समासिवधानमिप न<br />
ातः समासिवधानं ततः पमीयितरेकाां बिहयगे पमी सािधता। ापक-<br />
१२९ अाथः। िनषादो िववित यािमन ् भवान ् मां सुढनावमयाचत (उवाच शीं सुढां नावमानय<br />
मे सखे अ॰रा॰ २.६.१७)। सैवानीता मया (यमेव ढं नावमािननाय सुलणाम ् अ॰रा॰ २.६.१८)।<br />
परियं न राजनौः। भवान ् िह ेराजपुः। अतो भवतः कृ ते राजनौरेवोिचता। ेराजपुो भूाऽिप<br />
भवान ् सुढनावमेवारोहित न राजनावम। ् अयमेव कमितहारः। तं नियतु ं िनषाद आनेपदं युे। न<br />
च िनषाद राजनौन वतत इित चेत। ् भरतशुकौसाविसानां कृ ते स एव िनषादो राजनावमानेित।<br />
यथाऽमे सग – इुा िरतं गा नावः पशतािन ह॥ समानयसै ततु गां महानदीम।<br />
्<br />
यमेवािननायैकां राजनावं गुहदा॥ आरो भरतं त शुं राममातरम। ् विसं च तथाऽ कैकेय<br />
चायोिषतः॥ (अ॰रा॰ २.८.३८.४०) इ त राजनौकानयनं विणतमि।<br />
१३० आ ह ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
आ ह ् लोट ् → आ ह ् त → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → आ ह ् यन ् त →<br />
सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः →<br />
आ ह ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → आ ह ् य ते → आमेतः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.९०) → आ ह ् य ताम ् → आताम।<br />
्<br />
१७२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.४९ भराजाय मुनये<br />
िसं न सव १३१ इित िनयमेन िनयमोऽयं ापकिसतया न साविकः। १३२ अतः षी।<br />
या िववाधीनािन कारकािण भवि १३३ इित िनयमेन षी। या पा सह बिहःश<br />
समासो ािपतः। िकु बिहयगे पेव भवतु इित नेतरा िवभयो िनिषाः। केवलं<br />
बिहःशेतरिवभयोगसमास एव िनयितादथानुरोधेना षी साधीयसी।<br />
पां सां समासाहो गले पिततः षां तु समास आहो नाि। इयान ् िवशेषः।<br />
१.४९ भराजाय मुनये<br />
सभायः सानुजः ीमानाह मां देवसिभः।<br />
भराजाय मुनये ापय यथोिचतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.३२<br />
अ कीयं सेशकारं तन ् ीरामो वीित भराजाय मुनये ापय।<br />
अ भराजो जानातु ं ेरय इथ भराजं ापय। यतो यावायाः<br />
कता ये कम भवित। तथा च सूं गितबुिवसानाथशकमाकमकाणामिण<br />
कता स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२)। अ ाधातुः (ा अवबोधने धा॰पा॰ १५०७)<br />
बुथायावायां कता भराज इित सित यावायां कम भविेव<br />
पािणनीयम। ् परम चतुिप पािणनीयैव। भराजाय मुनय आनं दातु ं ापय इित<br />
दाधातुयोगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) चतुथ। १३४<br />
या भराजाय मुनये िचतं<br />
ापय इित िचतपदााहारे थानां ीयमाणः (पा॰सू॰ १.४.३३) इनेन सदान-<br />
सा तततुथ। या भराजं मुिनं हषियतु ं ापय इयुमानतुमुमिण चतुथ<br />
ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
१.५० सीतया लणेन च<br />
ततो राजा नमं तं सुमं िवलोऽवीत ् ।<br />
सुम रामः कुाे सीतया लणेन च॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.३<br />
१३१ मूलं मृयम।<br />
्<br />
१३२ अपपिरबिहः। अपपिरयोगे ‘पपािरिभः’ (पा॰सू॰ २.३.१०) इित पमी िविहता।<br />
अूरपदयोगेऽिप ‘अारात’ ् (पा॰सू॰ २.३.२९) इािदना िविहतैव। तेनाऽ ‘पा’ इित<br />
हणं ‘बिहयगे पमी भवित’ इित ापनाथम। ् ‘ापकिसं न सव’ इित ‘कर करभो बिहः’<br />
(अ॰को॰ २.६.८०क) इिप िसम ् (त॰बो॰ ६६६)।<br />
१३३ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
१३४ आनं दातुम ् इाहायिमित भावः।<br />
१७३
१.५० सीतया लणेन च सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
ीरामं रथेन यागं यावे ागतमयोां सुमं ित राजा प यीतया<br />
लणेन च रामः कुाे। अ तृतीया िवमशादम। ् यतो िह निह कािचद िया<br />
यां नयोः कतृं संसा तयोृतीयोपकताम। ्<br />
१३५ न वा कन ियािसौ<br />
ापारोऽविशते यापारादनरं िया पिरिनेत येन करणं साताम। ् न<br />
वा िकमिप ापारगीतं िवलोते येन हेतुं साधिया तत तृतीया ियताम। ्<br />
१३६<br />
अोते। िवनाऽिप सहाथवाचकशयोगेन तृतीया भवित वृो यूना तणेदेव िवशेषः<br />
(पा॰सू॰ १.२.६५) इािदिनदशात ् । या युसहश िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो<br />
वः (वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन सह इ लोपे यः िशते स मानाथािमधायी<br />
इित िनयमेन मानसहाथावगतेृतीया। या कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८)<br />
इित वािकेन कृ ािदादभेदाथ तृतीया। कृ ा चा इितवत ् । सीतालणािभो राम<br />
इित भावः। सीतया लणेन च ीरामाभेदिसेः। वाीकीयरामायणे ाामिप<br />
ीसीतारामाामभेद ितपािदतात ् –<br />
इित रामवचनम ् ।<br />
अना िह मया सीता भारेण यथा भा॥<br />
अना राघवेणाहं भारेण यथा भा॥<br />
– वा॰रा॰ ६.११८.१९<br />
– वा॰रा॰ ५.२१.१५<br />
इित सीतावचनम। ् उभय युोऽनशोऽभावाभावितपादनपरः। अभावाभावो िह<br />
ितयोिगानम। ् यथा घटाभावाभावो घट एव। तथैव न अा अना। १३७ अा<br />
रामािा। न अा अिभा अथादिभैव –<br />
भा जाइ कहँ भानु िबहाई। कहँ चिका च तिज जाई॥ १३८<br />
अं िह भेदे िसनमभेदे।<br />
– रा॰च॰मा॰ २.९७.६<br />
िगरा अरथ जल बीिच सम देिखयत िभ न िभ। १३९ – रा॰च॰मा॰ १.१८<br />
१३५ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
१३६ हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन।<br />
१३७ नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन समासे नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नकारलोपे<br />
ताुडिच (पा॰सू॰ ६.३.७४) इनेन नु ँट ्।<br />
१३८ एतू पारम–कु ् गु ं शोित भा ा भाकरम। ् ा चमसं कु गु ं शोित<br />
चिका॥ (मा॰भा॰ २.९७.६)।<br />
१३९ एतू पारम–वागथतुौ ् जलवीिचतुौ वाौ पृथिु िवभेदशूौ (मा॰भा॰ १.१८)।<br />
१७४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.५० सीतया लणेन च<br />
इित गोािमनाऽिप त त मानसेऽिप ितपािदतात ् । अतः कृ ािदादभेदे तृतीया<br />
णसौरभसंयोग इवोषमाटीकते। करपाािमचरणैरिप रामायणमीमांसामलाचरणे<br />
िलिखतं यत ् –<br />
सौयसारसवं माधुयगुणबृंिहतम ् ।<br />
ैकमितीयं तमेकं िधा कृ तम ्॥<br />
– रा॰मी॰ मलाचरणे<br />
लणाभेदं तु शेषात। ् शेषु लणो राजन ् (अ॰रा॰ १.४.१७) इिन ् <br />
एवोाेषऽशः ीरामऽयंशांिशनोिबिसोिरवाभेदिसेः। सीतालणयोः<br />
कृ ािदगणे पिठतौिचं िह सीताया मूलकृ िताण च जीवाचायात।<br />
्<br />
या इंभूतलणे (पा॰सू॰ २.३.२१) इदं िह सूम। ् अाथः िकिकार लणे<br />
तृतीया। अथात ् इं भूतं लयतीित इंभूतलणं तिन ्। कतिर बालकाु ँट ्। १४०<br />
ततानुबकाय सित युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनानादेशे अाुवायेऽिप<br />
(पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन णम। ् या लतेऽनेनेित लणम ्। करणािधकरणयो<br />
(पा॰सू॰ ३.३.११७) इित करणे ुट ्। इंभूत लणिमंभूतलणम ् इित<br />
षीतुषः। १४१ अथाेन ापकिचिवशेषेण े ः किकारो ोते त<br />
तृतीया ात ् । एवं िह इंभूतलणे इनेन ैव तृतीया। रामच रामं िह<br />
सीतालणाामेव सूते। यथा जटािभापसः। मौीमेखलया चारी। अ जटा-<br />
ातापसिविशापस एवं मौीमेखलााचािरिविशो चारी। तथैवा<br />
सीतालणारामिविशः ीरामः। रामं िह सीतालणाामेव ाते।<br />
रामेित नामिप वणयिववरणं कृ ा मायाजीवािनव रामसीतालणानवगि<br />
भावुकभाः। एवं रकारे ीराम आकारे ीसीता मकारे च ीलणः। यथा –<br />
रकारे रामचः ाकारे लणः राट ्।<br />
तयोः संयोजनाथाय सीता आकार उते॥<br />
इं सीतया लणेन च इित ाविप पािणनीयौ।<br />
– इित सादाियकाः<br />
१४० कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन।<br />
१४१ कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कृ ोगा षी कृ ोगा च षी समत इित वम ् <br />
(वा॰ २.२.८) इनेन समासः।<br />
१७५
१.५१ तयोः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.५१ तयोः<br />
तयोमुदकं देिह शीमेवािवचारयन ् ।<br />
न चेां भसाुयािता मे यिद कुित॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.२८<br />
ियमाणो दशरथः शरीररायै राममाा ािथतः। मरणमपिरवतनीयिमित<br />
साधयन ् सोपामणकुमारकथां ुवन ् शवेिधबाणिवियमाणमहायाणमण-<br />
वचनमानुपूवतयाऽनुवदित याणांजमणो दशरथं कथयित िवचारं न कृ ा<br />
तयोदकं देिह। अथाम िपतृां जलमपयेित। अभीिते तााम ् इित चतुे<br />
योे तयोः इित षं युम। ् अ िववाधीनािन कारकािण भवि १४२ इित<br />
िनयमेन सिववणाी। अथवा तयोः इ म ् शेन सहायः। अ च र-<br />
रकभावसमूिलका षी। १४३ या िपोियमाणा सदानिववैव न। यतो िह<br />
पुदोदकमेव िपतरौ सगृीतः। अतः तयोः इित षी न पािणनीयिवा।<br />
१.५२ देावयोः<br />
देावयोः सुपानीयं िपब मिप पुक।<br />
इेवं लपतोभा सकाशमगमं शन ैः॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.३४<br />
अ मणकुमारे मृते हे कलशं गृहीा िनकटं गतो दशरथ चरणसार-<br />
िनं ुा मणकुमारबुाऽौ िपतरौ ाहतुयत ् आवयोः सुपानीयं देिह। अ दाधातु-<br />
योगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) कमणा यमिभैित स सदानम ् (पा॰सू॰ १.४.३२)<br />
इनेन सदानसा तदनुगािमनी चतुथिवभि योा। आवाां सुपानीयं देिह<br />
इेव वम ् । परम षी पािणनीयिवेव। अथोते। वािधया िपतरौ सदानं<br />
न िववतः। अथालदानं तु तव कतं न ैव ते कृ पा न वा निमिकं ै कम। अत<br />
आवयोदकं देहीित भावं कटियतु ं सिववा। अथवा आवयोमु ख उदकं देिह इित<br />
मुखशााहारेणावयवावयिवभावे सषी। या आवयोः श पुक शेन<br />
१४२ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
१४३ षिंशिततमे ोके दशरथं सोधयन ् मणः कथयित – मा भैषीनृपसम (अ॰रा॰ २.७.२६)। नॄन ्<br />
नरान ् पातीित नृपः। यथाह मनुः – ां ाेन संारं ियेण यथािविध। सवा यथाायं कतं<br />
पिररणम ्॥ अराजके िह लोकेऽिवतो िवुतो भयात ् । राथम सव राजानमसृजभुः॥<br />
(म॰ृ॰ ७.२.३)। मणमते दशरथु नृपसमः। अथाररितृेः। अत एव तेन तयोमुदकं देिह<br />
इ ररकभावसमूिलका षी युा।<br />
१७६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.५३ मे वद<br />
अयः। अथात ् हे आवयोः पुक सुपानीयं देिह मिप िपब इये आवयोः इ<br />
जजनकसे षी।<br />
१.५३ मे वद<br />
या िवना न मे तातः कदािचहिस ितः।<br />
इदान यते न ैव कु ितित मे वद॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.६३<br />
अ मृते दशरथे तारा गुसेशं ाायोां ागतो भरतः कैकेयीसकाशं<br />
गाऽा िपतरं साय पृित यत ् कु ितित मे वद। अ ूधातुसमानाथकतया<br />
(ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसा<br />
ाा कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन च ितीया योा। एवं च मां वद<br />
इनेन ैव भिवतम। ् तपयु ते। अ सदानिववया चतुथ। या मामनुहीतु ं वद<br />
इित गमानतुमुयोगेण त कमिण चतुथ मम ् इित ियाथपपद च कमिण<br />
ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन त च मे इादेशः। १४४ या मातः इा<br />
तेन सहाये हे मे मातः वद इथ ससामाे षी।<br />
१.५४ हेऽ<br />
तामाह भरतो हेऽ रामः सििहतो न िकम ् ।<br />
तदान लणो वाऽिप सीता वा कु ते गताः॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.७१<br />
अ शोकाकुिलतदयो भरतो मातरं पृित यत ् हेऽ रामलणसीताः कु<br />
गताः। अ हैहेयोगे हैहयोः (पा॰सू॰ ८.२.८५) इित सूेण हेघटकैकार ुते ुतगृा<br />
अिच िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावे हे३ अ इेव पािणनीयं हेऽ<br />
इित कथम। ् उते। गुरोरनृतोऽनाेकैक ाचाम ् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इ<br />
ाचाम ् इ हणं थ सापयित यवऽिप ुतो िवकते। १४५ तादािप<br />
ुतिवकः। एवं हे इयं मा अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) इनेन िवभि-<br />
लोपे पदाादेकाराकारयोः एङः पदाादित (पा॰सू॰ ६.१.१०९) इनेन परपे<br />
हेऽ इित िसम। ् या िपादीापादसाायीपरपिवधायकशाेदमिसं<br />
ततः परपे हेऽ इित िसम। ् न च ुतारसामादिसं लोपियतु ं न शते।<br />
१४४ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />
१४५ इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)।<br />
१७७
१.५५ तव रादानाय सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
हे३ राम राम है३ इादौ ुतरे चािरताात ् । न च ितलं लणोपवः १४६<br />
िनयमेन कृ ितभावपे लेऽचािरतााैय न ैवािसं रोधियते। अ हे३<br />
अिरसूदन हे३ अ इािदयोगेषु च चािरताात। ्<br />
१४७ या ुतगृा अिच िनम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१२५) इ िनहण ाियकाकृ ितभावाभावः। १४८<br />
१.५५ तव रादानाय<br />
राम यौवरााथ िपा ते समः कृ तः।<br />
तव रादानाय तदाहं िवमाचरम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.७२<br />
कैकयी भरतं बोधयी ाह यत ् तव रादानायाहमेव रामराे िवमाचरम ् ।<br />
अ दानयोगे चतुथ वाऽऽसीत ् तुं रादानाय इित। तव इित सिववायां<br />
षी। अथात ् न च रािमदं परकीयं मम िववाहे िपतुः पण आसीम दौिह एव<br />
राािधकारी भवेत इदं रामिधकारतव। अादिधकायािधकारकभावे १४९ से<br />
षी। न च सापेमसमथवत ् इित िनयमेन राश तवशेन सह साकातया तव<br />
इ च िवशेषणात ् रादानाय इित कथं तुष इित वाम। ् िनसाकाा-<br />
ले त िनयमानीकारात। ् देवद गुकुलम ् (भा॰पा॰सू॰ २.१.१) इािद-<br />
भायोगा। या कृ ते इाहायम। ् अथात ् तव कृ ते रादानाय इित। से<br />
षी।<br />
१.५६ तवैव<br />
रां राम चैकेन वनवासो मुिनतम ् ।<br />
ततः सपरो राजा रां दा तवैव िह॥<br />
इित<br />
– अ॰रा॰ २.७.७४<br />
अ कैकेयी रामवनवासघटनां वणयित। तवैव रां दा िपता िदवं गतः। दा<br />
१४६ मूलं मृयम।<br />
्<br />
१४७ संिहताया अिववायािमित शेषः।<br />
१४८ १४२तमे पृे १.१७ मुनीाहम ् इित योग िवमश पयु – “यथा ङमो ादिच ङमुिनम ्<br />
(पा॰सू॰ ८.३.३२) इ िनहण ाियकात ् इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) सु िङं पदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.४.१४) इादौ न ङु मुटौ।”<br />
१४९ अिधियते यत ् अिधकायम ्। तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०), ऋहलोयत ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१२४) इााम ् अिधपूवककृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) कमिण कृ सको<br />
यत। ् अिधकरोतीित अिधकारकः। अिधपूवककृ धातोः वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) इनेन कतिर<br />
वुल ्।<br />
१७८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.५७ मे<br />
इित ो दाधातोः (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) ायोगः। अ तुम ् इित<br />
सदानातुथयोग एव साित। तव इित षी तु ससामाे। या तव कृ ते<br />
रां दा। या तव शासनाय रां दा इित। १५० या कैकेयीमुखारेव भरतं<br />
सेतयित यिददं रां तुं महाराजेन न दम। ् यावामागमनं शासनाय दम।<br />
्<br />
अतव त ं नाि। ं तु राघवैव। तात ् रजक वं ददाित इितवद<br />
रापरावतनसेते षी।<br />
१.५७ मे<br />
असााऽिस पापे मे घोरे ं भतृघाितनी।<br />
पापे भजातोऽहं पापवानि सातम।<br />
्<br />
अहमिं वेािम िवषं वा भयाहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.८०<br />
कैकेयीमुखाामवनवासकथावणेन जातकायकोपो भरतः कथयित हे पापे<br />
ं मे असाा। अथ ऋहलोयत ् (पा॰सू॰ ३.१.१२४) इनेन तयोरेव कृ -<br />
खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इनेन च सूवकभाष ् धातोः (भाषँ ायां वािच<br />
धा॰पा॰ ६१२) कमिण यये चुटू (पा॰सू॰ १.३.७) इनेन णकारेायां त<br />
लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन लोपे हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) चेनेन तकारेायां<br />
तेन ैव सूेण लोपे िवभिकाय साा। न साेसाा। १५१ असाा इ<br />
कमिण यिवधानादनुा कतु ः कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन<br />
तृतीयया भिवतम। ् मया असाािस। मे इित कृ ानां कतिर वा (पा॰सू॰ २.३.७१)<br />
इनेन वैककी षी। या मे इादे ौ इाहायम। ् पापे मे ावसाा।<br />
अावयवावयिवभावसे षी।<br />
१.५८ मे<br />
हा राम हा मे रघुवंशनाथ जातोऽिस मे ं परतः पराा।<br />
तथाऽिप ःखं न जहाित मां वै िविधबलीयािनित मे मनीषा॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.८६<br />
अ शोकसदया भगवती कौसाा ीभरतसमं ीराममुिय िवलपित।<br />
१५० शासनाय इाहायिमित भावः। एवं तव इ कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन षी।<br />
१५१ नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन नतुषसमासः। नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नञो<br />
नलोपे असाा।<br />
१७९
१.५९ मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
परतः पराा ं मे जातोऽिस। अ मे इित षं िवचाराय। यतो िह जायमानाऽधारो<br />
माता। एवं पुजिन िपता िनिमकारणं रजःशुसंयोगोऽसमवाियकारणमेवं माता<br />
समवाियकारणम ् । १५२ त मातिर समवायसेन सितते। १५३ तथा च ता<br />
एवाऽधाराुिचता। आधारो ौपेिषको बोः संयोगपो न तु समवायः। १५४<br />
अतः मिय जातः इुिचतं यथा भागवते –<br />
िनशीथे तमउूते जायमाने जनादने।<br />
देवां देविपयां िवुः सवगुहाशयः॥<br />
आिवरासीथा ाां िदशीिरव पुलः॥<br />
– भा॰पु॰ १०.३.८<br />
इित। अ देवाम ् इित सयोगः। तादािप सुिचतेित चेत। ् उते।<br />
मे कुौ इाहारे से षी। या जातः इ पुोऽथः। १५५<br />
अथात ् ं मे<br />
जातः पुोऽिस। इथारसे षी। अथवा मे इित चतुं ताद चतुथ वाा<br />
(वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। कौसािहतकारी १५६ (रा॰च॰मा॰ १.१९२.१) इित<br />
मानसेऽिप समिथतात। ् अथवा भगवतः कौसां िनिमीकृ ाकाैव समी। ततः<br />
मे जातः इ मे पुरतः कटः इित नं समाधानम।<br />
्<br />
१.५९ मे<br />
य रामया मां नय सुत।<br />
सीतया सिहतो य सुशय मे॥<br />
– अ॰रा॰ २.८.२५<br />
अ िचकू टं गन ् भरतो िनषादेन स भगवयनानं पृित य भगवान ्<br />
सुे दशय। अ अहं पयािन ं ेरय इथ ं मां दशय इेव ितीयोिचता।<br />
चतुथयोगु सदानिववया। भरतो दानपेण ानदशनं याचते। या मां सुखियतु ं<br />
्<br />
्<br />
्<br />
्<br />
्<br />
१५२ कारणं ििवधं समवासमवाियिनिमभेदात। यमवेतं कायमुते तमवािय-<br />
कारणम। यथा तवः पट पट गतपादेः। कायण कारणेन वा सहैकिथ समवेतं<br />
सारणमसमवाियकारणम। यथा तुसंयोगः पट। तुपं पटप। तभयिभं कारणं<br />
िनिमकारणम। यथा तुरीवेमािदकं पट (त॰स॰ ४०)।<br />
१५३ यिमवेतं समवायेन सं सायमुते तमवाियकारणिमथः ... समवाय-<br />
साविकायतािनिपततादासाविकारणं समवाियकारणतिमित (त॰स॰<br />
ा॰बो॰ा॰ ४०)।<br />
१५४ अनयोरयं भेदः – अयुतिसयोः समवायः। अयोु संयोगः (बा॰म॰ ६३३)।<br />
१५५ यथा अिय जात कथियतं कथय (उ॰रा॰च॰ ४.२३) इित भवभूितयोगे।<br />
१५६ एतू पारम–कोसलाजािहतावहो (मा॰भा॰ १.१९२.१)।<br />
१८०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.५९ मे<br />
दशय इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ।<br />
॥ इयोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
अारामायणसंसृतानां बिहःितानािमव पािणनीयात ् ।<br />
मया पदानां थमो िवमश शोधे पिरेद इित धािय॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे थमााये<br />
थमपिरेदः।<br />
१८१
१.६० सिहतेन मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.६० सिहतेन मे<br />
॥ अथ थमााये ितीयः पिरेदः ॥<br />
॥ अथारयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
इतः परं येन गं सिहतेन मे।<br />
धनुगु णेन संयो शरानिप करे दधत ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.१.१२<br />
योगोऽयमारामायणेऽरयकाडे थमे सग ीरामेण िविहतः। िचकू टं<br />
ा पाीतालणाां सह िकयूरं गा घोरकाननं िनरी लणं सतकयित<br />
यत ् इतः परं मे सिहतेन या गम । ् सिहतेन इित लण िवशेषणम। ् तथा च<br />
सहयुे ऽधाने (पा॰सू॰ २.३.१९) इनेना तृतीयायां मया सिहतेन या गं मे इित<br />
कथिमित चेत ् । सिववायां षी। या िहतेन सह वतमानः सिहतः। तेन सहेित तु-<br />
योगे (पा॰सू॰ २.२.२८) इनेन समासः। १५७ तेना मे इ िहतशेनायः। त मे<br />
िहतसिहतेन या गम ् इित ीराम तायम। ् न च सापेमसमथवत ् इित वचनेन<br />
िहतश मे इनेन सापेतया कथं समासः। िनसापेल उिनयमानादरात।<br />
्<br />
या गमनियायाः कता ीरामः। एवं िहतेन सह वतमानेनेित सिहतेन या लणेन सह<br />
इतो मे गम ् । अ तयो भावे। १५८ तादनुकतिर यिप तृतीया ाोित<br />
तथाऽिप कृ ानां कतिर वा (पा॰सू॰ २.३.७१) इित सूेण कृ ाः (पा॰सू॰ ३.१.९५)<br />
इिधकारे िविहत तत ्य कतिर रामवाेऽे तृतीयााने षी मम<br />
इित त मे इादेशः। १५९ या बुना इाहायम। ् मे बुना या गम ् इित<br />
िवहे पापालकभावे ािमभावे वा षी। या कृ ते इाहायम। ् मे मम कृ ते<br />
सिहतेन या गम ्। या मे इित चतुं मे मं गम । ् ताद चतुथ<br />
वाा (वा॰ २.३.१३) इित चतुथ। अथात ् इतः पूव मया साकं ं सुखानुभूाऽयासीः<br />
िकधुनेतः परं राससामे महपूणयोगदानाय मदथमेव गम ् इित ीराम<br />
ताय ितभाित। रामरावणसामे मेघनादािदवधे लण महपूणा भूिमका सवरिप<br />
ाता। अथवा मया इथ मे इयम।<br />
्<br />
१५७ वोपसजन (पा॰सू॰ ६.३.८२) इनेन सह इ स इादेशः।<br />
१५८ तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इनेन।<br />
१५९ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />
१८२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.६१ तव दाािम<br />
१.६१ तव दाािम<br />
तव सशनाकाी राम ं परमेरः।<br />
अ मपसा िसं युयं ब िवते।<br />
तव तव दाािम ततो मुिं जाहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.५<br />
ीसीतालणसमेतीरामेण शरभितायां शरीरं िदधुः ाते। अथा<br />
सूण तपसः पुयं तुं दाािम। ोकेऽिन ् तुं दाािम इित योे तव<br />
दाािम इित युम ् । अ सदाने सिववायां षी। यतो िह पुय यैव सह<br />
शातः सः। मेव पुयिनधानं ः िकमिप परं नाि। अतवैव वु तवैव<br />
दाािम मम िकमिप ािमं नाि। यथा रजक वं ददाित इ दाता ं<br />
न जित। १६० पुनन सदानं िविनयमः। िविनमयो नाम ितदानम। ् तव ितदाािम<br />
इदमेव वाम। ्<br />
१६१ ित इ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३)<br />
इनेन लोपः। अथवा तव दाािम येन ं रासानां संहारं कु। उपासकानामयं िनयमो<br />
यमािण समाचरि तेषां फल ाियदेवाय यि यथा भागवते –<br />
कायेन वाचा मनसेियैवा बुाऽऽना वाऽनुसृतभावात।<br />
्<br />
करोित यकलं परै नारायणायेित समपयेत ्॥<br />
– भा॰पु॰ ११.२.३६<br />
अत एव जय जय इित कथयि जनाः। वाीिकरिमवां िलखित बलं िवो<br />
वधताम ् (वा॰रा॰ ६.१२८.१२१)।<br />
१.६२ सम राम<br />
सम राम महुपुयफलं िवरः शरभयोगी।<br />
िचितं समारोहयदमेयं रामं ससीतं सहसा ण॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.६<br />
अ भगवारभः समं पुयजातं ीरामाय समपयित। अ राम सम<br />
१६० दानं चापुनहणाय िनवृिपूवकं परोादनम। ् अत एव “रजक वं ददाित”<br />
इादौ न भवित (त॰बो॰ ५६९)। रजकवदाने वपरावतनािनवृिन परोादन न।<br />
ता सदानम। ् एवमेवा भगवुयदानेऽिप भगवत एव पुयािमािनवृिन पर-<br />
ोादन न। ता सदानम। ् अयं भावः।<br />
१६१ अ शरभः पुयं ददाित मुिं च ाोित। भगवां पुयं ाोित मुिं च ददाित। इदमेव ितदानम।<br />
्<br />
भगवान ् पुयाितयित मुििमित भावः।<br />
१८३
१.६३ शरभयोगी सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
इित िलिखतम ् । १६२ सम इित पद योगेन चतुथ योा दाधातुसमानाथकात ् ।<br />
िक षी िकमिप िवशेषं वि। रामैव पुयजातं ासपेण मम पा आसीातं<br />
परावतयािम इमं भावं नियतु ं राम इित। या राम करे सम इाते स-<br />
सामािववायां षी। १६३<br />
१.६३ शरभयोगी<br />
सम राम महुपुयफलं िवरः शरभयोगी।<br />
िचितं समारोहयदमेयं रामं ससीतं सहसा ण॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.६<br />
अ राघवें ण पुयजातं सम महिषः शरभितां समारोहत ् । शरभ<br />
एव योगीित शरभयोगी इित िवहे कमधारयः। अ योिगशः शरभश<br />
िवशेषणम ् । अः कोऽिप शरभो न योयेवायं िह शरभयोगी संसारजनु रसभ-<br />
योगीित। िवशेषणं नाम िवमाने सित िवधेयािये सतीतरावतकम ्। अेदं<br />
ेयं िवशेषणमुपलणमुपािधिरमे यः ायः समाना अितसूमरमेतेषु। िवशेषण-<br />
लणमुम ् । उपािधरिवमाने सित िवधेयािये सतीतरावतकम ्। उपलणं<br />
िवमाने सित िवधेयानिये सतीतरावतकम ्। यथा काकवो देवद<br />
गृहाः इित। एवमेवेतरावतकतया योगीित िवशेषणं शरभ िवशेम। ् तथा िवशेषणं<br />
िवशेेण बलम ् (पा॰सू॰ २.१.५७) इनेन समासे थमािनिदं समास उपसजनम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ १.२.४३) समासिवधायके शाे थमया िनिदं पदं समास उपसजनसं ात।<br />
्<br />
अ समासिवधायकं शां िवशेषणं िवशेेण बलम ् इित। थमया िनिदं िवशेषणम<br />
्<br />
इित। अानुपूा न ताय ता अनुपयोगात। ् िवशेषणम<br />
् इानुपूाः िवशेेण<br />
इानुपूा सह समासाभावादनुपयोगा। तादानुपूा आनुपूिभधेये तायम।<br />
िवशेषणवाचकपदिमथः। एवं नीलम ् उलम ् इ नीलम ् इोपसजनसा।<br />
न च समासिवधायके शाे ीिण पदािन िवशेषणम ् िवशेेण बलम<br />
् इेतेेकं<br />
१६२ िणजात ् सम ्पूवकात ् ऋधातोः (ऋ गितापणयोः धा॰पा॰ ९३६) ा ये सम इित पं<br />
िसित। ऋ → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ऋ िणच ् → ऋ इ → अितीीरीू यीाातां<br />
पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ऋ पु ँक् इ → ऋ प ् इ → पुग-<br />
लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → अप ् इ → अिप → सनाा<br />
धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। सम ् अिप → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) →<br />
समिप ा → कुगितादयः → समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) → समिप प ् →<br />
समिप य → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → समप ् य → सम।<br />
१६३ अवयवावयिवभावमूलका सः।<br />
१८४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.६४ आदौ ऋषीणाम ्<br />
तृतीयां े च थमाे। यथा िवशेषणम ् इित थमािनिदं तथैव बलम ् इिप।<br />
अ कथं नोपसजनसेित चेम। ् उपसजनसािवधायकसूं थमािनिदं समास<br />
उपसजनम<br />
् इित। अ समासे इित समी च वैषियकी। िवषयता च घटकपा।<br />
अथामासे घटकतया सिवं समासिवधायकसूे थमया िनिदमेवोपसजन-<br />
सम। ् बलम<br />
् इित थमया िनिदं िकु समासे घटकतया न िवम। ् अतो न<br />
दोषः। तापसजनसायाम ् उपसजनं पूवम ् (पा॰सू॰ २.२.३०) इनेन पूवयोगे<br />
सित योिगशरभः न तु शरभयोगी इित। अोते। पूविनपातकरणमिनिमित<br />
पूवमेवोपपािदतम ् । तेन शरभश पूवयोगः। अथवा िवशेषणिवशेभावे कामचारः।<br />
ेकं पदं ेक िवशेषणं िवशे भवित। को योगी योिगनु बहवदा शरभ<br />
इित। अािप ितरावतकता। तारभशेतरावतकतया िवशेषणता। तत<br />
पूवयोगः। याऽनेन सूेण समासताम ् । मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२)<br />
इनेन समासः। भाािः (भा॰॰ मलाचरणे ६) इित कैयटेनािप सरिणीकारात ्<br />
शरभ एव योगी इित िवहः। या शरं िचता तिन ् शरीरभ इित शरभमेव<br />
योजियतु ं शीलम इित िवहे सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन<br />
िणिनयः। अनुबलोपे गुणे १६४<br />
जकार कुे १६५ िवभिकाय शरभयोगी इित।<br />
१.६४ आदौ ऋषीणाम<br />
्<br />
चजोः कु िघयतोः (पा॰सू॰ ७.३.५२) इनेन<br />
शेषांशं शचे े भरतं सानुजं तथा।<br />
अतादौ ऋषीणां ं ःखं मोुिमहाहिस॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.१६<br />
अ सीतालणसमितं ीरामं ा तं ाा कथयि मुनीरा<br />
यत ् ऋषीणामादौ ं ःखं हतु महिस। अ एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८)<br />
इनेनाऽवादेशोऽिनवायः। आदावृषीणाम ् इेव भवेत ् आदौ ऋषीणाम<br />
् इित<br />
पािणनीयिमव। अोते। सेरिववया। सातं भगवान ् रासैः सह िवहं<br />
िचकीषतो रासैः सह सिरनुिचत इित भावं नियतुम सिन। यथा पा सह<br />
िविजघृुभतृहिरनितशतक ितीये ोके कथयित –<br />
यां िचयािम सततं मिय सा िवरा<br />
साऽिमित जनं स जनोऽसः।<br />
१६४ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />
१६५ कुे सित ानेऽरतमः (पा॰सू॰ १.१.५०) इनेन गम ् ।<br />
१८५
१.६५ साधनपरेषु सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
अृ ते च पिरशुित कािचदा<br />
िधा त मदन इमा मा॥<br />
– भ॰नी॰ २<br />
अ सििरो नाऽसीदतः ोकेऽिप मदन इमा इ न सिथैवाािप रासैः सह<br />
िवह इोऽतोऽसियोगः। सिवाे िववाधीनो भवतीित ाकरणिसाः। एकपदे<br />
सििनो यथा रामेण। धातूपसगयोथा यथा ाित। समासेऽिप सििनो यथा<br />
रामानुजः। िकु वाे तु िववामपेते तथा चोम ् –<br />
अतोऽ न िववा। अतो न सिः।<br />
१.६५ साधनपरेषु<br />
संिहतैकपदे िना िना धातूपसगयोः।<br />
िना समासे वाे तु सा िववामपेते॥<br />
ं सवभूतदयेषु कृ तालयोऽिप<br />
जािवमुखेषु तनोिष मायाम ् ।<br />
साधनपरेपयाित माया<br />
सेवानुपफलदोऽिस यथा महीपः॥<br />
– वै॰िस॰कौ॰ २२३२<br />
– अ॰रा॰ ३.२.२९<br />
नीलोलदलयामं रामं राजीवलोचनं जानकीलणयुतं जटावल-<br />
धािरणं सुतीीया भा तुाव रघुननम ् । साधनपरेषु इित ायु<br />
सुतीः। त िह अपयाित माया इित पदयसमिभाहारेण साधनपरेषु इ<br />
पा भिवतम ् । अपयाित इ िह पूवदेशागानुकू लो ापारोऽथः। त च<br />
कादपयातीपेायां िवेषे सामाने िविमायाया अविधभूततया -<br />
साधनपरेः इपादानसाफलभूतपमी। तथा च सूम ् ुवमपायेऽपादानम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ १.४.२४)। अपायो िवेषिन ् साे ुवमविधभूतं कारकमपादानं ात<br />
्<br />
(वै॰िस॰कौ॰ ५८६) इित। स िवमशिवषयः। अ समाधानम। ् सु इाहाय<br />
तथा च साधनपरेषु सु पाायाऽपयाित इित। य च भावेन भावलणम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन समी। या सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इ<br />
चकारामी। १६६<br />
या साधनपरानपे मायाऽपयाित इित बलोपे सित<br />
१६६ चकाराूरािकाथः (का॰वृ॰ २.३.३५, वै॰िस॰कौ॰ ६३३, ल॰िस॰कौ॰ ९०६)।<br />
१८६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.६६ मनो मे रयित<br />
तानादराथ समी। १६७ या असाधुपदााहारे सासाधुयोगे च (वा॰ २.३.३६)<br />
इनेन साधनपरेसाधुमायाऽपयाित इित समी।<br />
१.६६ मनो मे रयित<br />
देहाे मम सायुं लसे ना संशयः।<br />
गुं ते ुिमािम गं मुिननायकम ् ।<br />
िकिालं त वु ं मनो मे रयलम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.३९<br />
अ सुतीमिभग ीरामोऽगं ुिमः कथयित यत ् मे मनरयित।<br />
अ िणजात ् र ्धातोः १६८ (िञराँ समे धा॰पा॰ ७७५) कमतया माम<br />
् इित<br />
योे मे इित युम। ् अ कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इनेन<br />
कमसा। ततः कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया ाा िक<br />
षी। कमादीनामिप समािववायां षेव (वै॰िस॰कौ॰ ६०६) तथैवााेवम ् ।<br />
मनःकतृकवतमानकािलकीरामकमकमुिनदशनिवषयकोठानुकू लापारः<br />
शाबोधः। या मे मनः इये मि मनः। ससामाे षी। तथा च मे<br />
मनः मां रयित इाहायम।<br />
्<br />
१.६७ सुतीेन<br />
अथ रामः सुतीेन जाना लणेन च।<br />
अगानुजानं माे समपत॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.१<br />
अ सहशं िवनाऽिप तृतीया। िवनाऽिप सहशं तृतीयािवधानात ् । १६९ या इं-<br />
भूतलणे (पा॰सू॰ २.३.२१) इित सूेण तृतीया। १७० या हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन<br />
१६७ षी चानादरे (पा॰सू॰ २.३.३८) इनेन।<br />
१६८ अ धातोघटागणे पाठात ् घटादयो िमतः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन िमािणिच अत<br />
उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेनोपधावृौ िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन े िर इ<br />
धातुसायां लिट ितिप शिप गुणेऽयादेशे रयित।<br />
१६९ िवनाऽिप तोगं तृतीया। वृो यूनेािदिनदशात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६४)।<br />
१७० सुतीारामिविशः ीरामोऽििजानं समपतेित भावः।<br />
इित<br />
१८७
१.६८ अगमुिनवयाय सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
तृतीया। १७१ या कृ ािद उपसानम ् (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेनाभेदे तृतीया। १७२<br />
१.६८ अगमुिनवयाय<br />
सुती ग ं शीमागतं मां िनवेदय॥<br />
अगमुिनवयाय सीतया लणेन च।<br />
महासाद इुा सुतीः ययौ गुरोः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.५-६<br />
अ ीरामः सुतीं ित कथयित मागतं मामगमुिनवयाय िनवेदय। गित-<br />
बुिवसानाथशकमाकमकाणामिण कता स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२) इनेन िनपूवक-<br />
िवद धातोः ् (िवदँ ाने धा॰पा॰ १०६४) बुथतया शकमतया च अगमुिनवय इ<br />
कमसा ाा। एवं तदनुगािमनी ितीयािवभिः ाा। िक चतुपािणनीयेव।<br />
परं िवचारे कृ त इयमिप पािणनुकू ला। अ अगमुिनवय तोषियतु ं मां िनवेदय<br />
इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ। या<br />
ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन मुये हिरं भजित इािदवतुथ।<br />
या अगमुिनवयाय इित सुतीसोधनम। ् एवम ् अगमुिनवयमयतेऽेवािसेन<br />
सेवाथ गतीगमुिनवयायः तुौ अगमुिनवयाय। अ कमयण<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन अण ् यः। १७३ तत उपपदमितङ् (पा॰सू॰ २.२.१९) इनेन<br />
समासे ाे कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन िवभिः ाा। योमे<br />
कतरेण भािमित सामे गितकारकोपपदानां कृ िः सह समासवचनं ाुबुेः<br />
(भा॰पा॰सू॰ ८.४.११) इनेन समास उपाे पूव कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५)<br />
इनेन कृ ोगे षी पामासे पािभिलोपे दीघ पुनिवभिकाय अगमुिन-<br />
वयायः तुौ हे अगमुिनवयाय इित न दोषः। अथां िनररमगमुिन-<br />
वयमुपगिस सेवाथमतं त भावेन पिरिचतोऽतो मामागतं िनवेदय। १७४<br />
१७१ पुयेन ो हिरः (वै॰िस॰कौ॰ ५६८) इितवदाििजमुिनानगमने सुतीो हेतुिरित भावः।<br />
१७२ एतूवसग िनरपेा नागताेषां योऽहमहम ् (अ॰रा॰ ३.२.३७) इ ीरामेण सुती<br />
कृ ते िनयमुम। ् देहाे मां सायुं लसे ना संशयः (अ॰रा॰ ३.२.३९)<br />
इाभेदोः। तादभेदे तृतीयेित भावः।<br />
१७३ अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इित धातोः अगमुिनवयम ् इित कमपपदे।<br />
१७४ या अयत इयः। अयः अयते अच ् गिर इित वाचकारः। नििहपचािदो ु िणचः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतयच । ् अगमुिनवयायः अगमुिनवयायः तुौ अगमुिन-<br />
वयाय। कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कृ ां कृ ोगा च षी समत इित वम ्<br />
(वा॰ २.२.८) इित वािकेन तुषसमासः इनः इितवत।<br />
्<br />
१८८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.६९ गुरोः<br />
१.६९ गुरोः<br />
अगमुिनवयाय सीतया लणेन च।<br />
महासाद इुा सुतीः ययौ गुरोः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.६<br />
अ ीरामवचनं ुा सुतीः सहषमगं ित गतः। अ ययौ<br />
गुरोः इित षं युम। ् तदपािणनीयमावहम। ् यतो िह कतु रीिततमं कम<br />
(पा॰सू॰ १.४.४९) इित सूम। ् अ सामाोऽथः कतु ः िययाऽऽु िमतमं कारकं<br />
कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३५)। िवशेषु कारके (पा॰सू॰ १.४.२३) इिधकार-<br />
सूेण ियापद लाभः। एवं या या िया सा सा कतारं िवनाऽनुपपेित िययैव<br />
कतु राेपे िसे पुनः कतु हणं थ सापयित यत ् कृ ितधातूपाकतृवृिापार-<br />
योफलायः कम। तेन भो रामं भजित इ कृ ितधातूपाकता भृि-<br />
ापारो भजनानुकू लयोफलं भजनं तदायो राम इ कमसा। असित<br />
कतृहणे ियाया ल कतृपद कृ ितधातुकतथ नावगु ं शेत। एवं<br />
माषें बाित इ माषाणामिप कमसा ाथा च कताऽृिापारो गल-<br />
िवलाधःसंयोगपयोफलं भणानुकू लं तदायः कम माषा एवेित माषाणामेव<br />
कमसा ात। ् सित कतु ः इित पदहणे कृ ितधातूपाो यो ापारदायो<br />
यः कतथ से कृ ितधातुः ब ्धातुः (बँ बने धा॰पा॰ १५०८) तृि-<br />
ापारः शसंयोगानुकू लदायो देवदातृवृिापारयों फलं बनपं<br />
तदायः कमा एव। एवं कतु ः इ षी च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७)<br />
इनेन। साऽिप कतयव। अतः कतृपदमिप कतारं बोधयित षिप। कतव यः कता<br />
इथ सित धानभूतापारायकता इथऽवगते। तथा च ईिततमम<br />
् इित<br />
आप ्धातोः (आपँ<br />
ॢ लने धा॰पा॰ १८३९) सपम। ् आु िममीितम । ्<br />
१७५<br />
िममाणमीितम ् (बा॰म॰ ५३५) इित बालमनोरमा। इम ् इािप मितबुिपूजाथ<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेनेाथ वतमानकाल एव यः। ताभे अुी समानािथके। आपँ<br />
ॢ<br />
लने (धा॰पा॰ १८३९) → आप ् → धातोः कमणः समानकतृकािदायां वा (पा॰सू॰ ३.१.७) →<br />
आप ् सन ् → आप ् स → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः →<br />
आृधामीत ् (पा॰सू॰ ७.४.५५) → ईप ् स → सङोः (पा॰सू॰ ६.१.९) → ईप ् ईप ् स →<br />
पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४) → अ लोपोऽास (पा॰सू॰ ७.४.५८) → ईप ् स → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) → मितबुिपूजाथ<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१८८) → ई → ई त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → ई इट ् त →<br />
ई इ त → ईित → िवभिकायम ् → ईित सु ँ → अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) → ईित अम ् →<br />
अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → ईितम।<br />
्<br />
१७५ आु<br />
१८९
१.६९ गुरोः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
अितशयेनेितिमतीिततमम ् <br />
१७६<br />
इित िवहे अितशायने तमिबनौ (पा॰सू॰ ५.३.५५)<br />
इनेन तमप ् यः। तथा च कृ ितधातूपाधानभूतापारायकतृवृिापार-<br />
योफलायताकािरकेािनिपतोेयताफलायावेदकं कम। एवं च भो<br />
रामं भजित इ कृ ितधातुः भज ्धातुः (भजँ सेवायाम ् धा॰पा॰ ९९८) तधानभूत-<br />
ापारो भजनानुकू लापारदायः कता भृिभजनानुकू लापारकािरकेा<br />
यृिापारेण रामः सुो भवतीाकािरका तििपतोेयताफलायावेदकं<br />
राम एव तैव कमसा। इं कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इेिततम-<br />
हणाभावे कतु ः कम इित सूे से कतु ेयं कम इथ पयसौदनं भुे इित<br />
ुदाहरणम। ् अथायसा िममोदनं भुे। कृ तभोजनं ित यिद किवीित यत ्<br />
ओदनं भु तुं पयो दाािम तत स भोजने वतते तव पय ओदनं भुे इित<br />
युते। पयसा िममोदनं भुे इथ पयसौदनं भुे इित युते। अ तृतीया।<br />
कतु ेयं कम इथ कृ तेऽािप ितीया ात। ् पयसोऽिप कतु ेयात। ् पय उेयं<br />
िकीिततमं नाि। न च तमप ्हणं मा भूत ् ईितहणेन ैव काय िसे तथा<br />
च कतु रीितं कम इेव सूं ात। ् तथा सित अेमाणवकं वारयित इ अेः<br />
इािप कमसा ात। ् वारयित इाथः अिसंयोगानुकू लापाराभावानुकू ल-<br />
ापारः। मृिापारेणािबालकसंयोगाभाववान ् भवितीायः। अेः इािप<br />
कमसा मा भूामहणम ् । न च वारणाथानामीितः (पा॰सू॰ १.४.२७)<br />
इपादानसा कमसां बािधते सा च माणवकम ् इ ािदयं कमसा च।<br />
परामसैव। १७७ सूाभावे अेः इ कमसां च को वारियित। १७८ न च<br />
अिधशीासां कम (पा॰सू॰ १.४.४६) इतः कम इित पदमनुवतां पुनर कम-<br />
हणं िकमथिमित चेत ् । यिद ततः कम इित पदं तिह एकयोगिनिदानां सह वा वृिः<br />
सह वा िनवृिः (प॰शे॰ १७) इित िनयमेनाधारैव कमसा ात ् गेहं िवशित<br />
इादावेव। तदथ कमहणम। ् िचदेकदेशोऽनुवतते (प॰शे॰ १८) इित िनयमेनाधार-<br />
िनवृौ कमहणमाथम। ् इथ कतु रीिततमं कम इनेन साऽिनवाया। तथा च<br />
ययौ इित याधातोः (या ापणे धा॰पा॰ १०४९) कता सुतीृिापार उरदेश-<br />
संयोगानुकू लापारयोफलायकािरकेा मृिापारेण गुमंयोगवान ्<br />
१७६ अितशयेनेितमीिततमम ् (बा॰म॰ ५३५)।<br />
१७७ “गाम” ् इेितयुाऽपादानसा न भवित। ईिततमिववायां परामसंावृेः<br />
(त॰बो॰ ५९०)।<br />
१७८ कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इित सूाभावे अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेनािप<br />
माणवकम ् इेिततम कमसा ाोित परेतेन सूेणेिताकिथत कमसााौ<br />
*अिं माणवकं वारयित इिनयोगः ााूार आवयक इित भावः।<br />
१९०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७० िशेः<br />
भवतु तििपतोेयता गुरावेव ततः स एव कम। अतोऽ कथं न कमसेित चेत ् ।<br />
उते। कमणः शेषिववायां षी। कमसा तु जातैव केवलं तलभूता ितीया<br />
न। ननु या या सा सा सा फलवती भवित इित ायेन फलाभावेन कमसायाः<br />
िकं योजनम। ् असा कमसायां सूावृौ न साधुताऽभावे साधुताया न पुय-<br />
जनकतावेदकतेित चेत। ् कमसायाः फलं न केवलं ितीया। अाफलािन<br />
सि। अ िकं फलिमित चेत। ् गुरोः ययौ इ िह गुकमकभूतकालाविोर-<br />
देशसंयोगानुकू लापारः इ शाबोधे कममूलकसबोधयोः फलम। ् या गुरोः<br />
सकाशं ययौ इित पदााहारे से षी।<br />
१.७० िशेः<br />
ाातराममाथ िशेाितभितः।<br />
ाऽगं मुिनें सुतीः ययौ मुनेः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.८<br />
अ िशान ् ित राममाथ ाचाणाग िितं वणयित। अ<br />
िशान ् ित इित योमासीत। ् िशेः इित चतुथयोगु िशान ् बोधियतुम<br />
्<br />
इयुमानतुमुनः कमिण चतुथ। १७९ या सुखयोगे सित चतुथ। १८० या िशेः<br />
िहताय इाहारे िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ। या ताद चतुथ वाा<br />
(वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। न च केो राममाथ ाात इपेायां<br />
िशेः इ ाातघटकाानियाया अपेिताथं बीिहिरित चेत।<br />
्<br />
िनसाकाल उिनयम सभावात। ् या िशान ् आय वा िशान ् अपे<br />
ाातराममाथः इित योजनया ोपे कमयिधकरणे च (वा॰ २.३.२८) इित<br />
वािकेना पमी। अ वािकाथः ब लोपे सित त कमयिधकरणे च<br />
पमी भवित। अ िह बम ् आय अपेतयाऽ कम िशान ् इित ततः पमी<br />
शुरािेित (वै॰िस॰कौ॰ ५९४) इितवत ् । इं िशेः इित चतुः पो वा<br />
पािणनीय एव।<br />
१७९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
१८० िशेः सुखाय इाहायिमित भावः।<br />
१९१
१.७१ वीिम ते सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७१ वीिम ते<br />
िकं राम बनोे न सारं िकिवीिम ते।<br />
साधुसितरेवा मोहेतुदाता॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.३६<br />
अागः ीरामं ित गोपनीयिवषयं वणयित यत ् ते िकिारं वीिम।<br />
ूधातुः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) अाकिथतपिरगिणतधागतः –<br />
िचूशासुिजममुषाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)। अ ां वीिम इित पािणनीयम। ् ते वीिम<br />
इित कथम। ् कमणः शेषिववायां षी। या समम ् इाहायम। ् एवं ते इित-<br />
शे सिववायां षी। अथवा ां ोतु ं वीिम इित तुमुयुे तमिण<br />
ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इित चतुथ। अथवा ते इ<br />
सारम ् इनेनायेन से षी। िसारं वीिम इथः। अथवा वतः<br />
इित शमाहायम। ् ते वतः सारं वीिम इथ य च भावेन भावलणम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.३.३७) इित षी। १८१<br />
१.७२ नेत ते कालः<br />
अि पवटीनाा आमो गौतमीतटे।<br />
नेत ते कालः शेषो रघुकुलोह॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.४८<br />
अ अगः ीरामचं दडकवासाय ेरयित यत ् रामभ तैव ते भवतः कालो<br />
नेतः। आशोऽयम ् । १८२ णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) इाातोः तयोरेव कृ -<br />
खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इित सूसहकारेण तानीयरः (पा॰सू॰ ३.१.९६) इनेन<br />
तयः स च कमिण। तेन कताऽनुः। तैव तृतीया भाा। १८३ अ कृ ानां कतिर<br />
वा (पा॰सू॰ २.३.७१) इनेन वैकिकी षी। १८४ अथवा ते इ कालः इनेनायः।<br />
अथाी कालैव नेतः। अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इ पिरगिणत-<br />
षोडशधातूनां म उराध तथा ाीकृ हाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इ नी इ<br />
हणाथा च ाममजां नयित इितवदािप त इ कमसा भवेत। ्<br />
१८५ न च<br />
१८१ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />
(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप भावलणा षीित भावः।<br />
१८२ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
१८३ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
१८४ पे कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन तृतीयाऽिप।<br />
१८५ अयमिप पूवपः।<br />
१९२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७३ तयोः<br />
कमसायामेवं ल ्। समी शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इ समीपद हणात ्<br />
साल ् (पा॰सू॰ ५.३.१०) इनेन त इित स योगः। १८६ सम िवना<br />
ितीयातल ् कथं सवेत। ् उते। यदाऽपादानािदिभन िववा ादा कमसा<br />
भवित। १८७<br />
अधुना िधकरणिववैव। आसमानािधकरण सकलजगदिधकरण<br />
िविवधिदाभरण जगदाधारािप रामाऽधारभूतात ् नेत ते कालः इित<br />
पवट जगदाधाराऽधारभूतािमित सादाियका नियतु ं ष युििभः साधयि।<br />
१.७३ तयोः<br />
अुवास सुखं रामो देवलोक इवापरः।<br />
कमूलफलादीिन लणोऽनुिदनं तयोः॥<br />
आनीय ददौ रामसेवातरमानसः।<br />
धनुबाणधरो िनं राौ जागित सवतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.४.१२-१३<br />
दडकारये िनवसतोः तयोलणः कमूलफलािन ददौ। अ दाधातुयोगे<br />
(डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) चतुा तााम<br />
् इित भवेत। ्<br />
१८८ तयोः इित कथनं<br />
तु सदाने सिववायाम। ् या तयोः पुरतः इाहारे सामासे षी।<br />
या िनवसतोः तयोः इित शे य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />
इित षीसौ। १८९ अथवा कमूलफलािन इनेन साकमि तयोः एव कमूल-<br />
फलािन इथ से षी। सीता च कृ ितः ीरामः पुषयोः संयोगाृििरित<br />
सावभौमादारामायणे च त त ितपािदताजनकभावसे षैय<br />
ढियतुम।<br />
्<br />
१८६ तद ् िङ → साल ् (पा॰सू॰ ५.३.१०) → तद ् िङ ल ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → तद ् →<br />
ािदशो िवभिः (पा॰सू॰ ५.३.१) → दादीनामः (पा॰सू॰ ७.२.१०२) → त अ → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → त → त → तितासविवभिः (पा॰सू॰ १.१.३८) → अयसा →<br />
िवभिकायम ् → त सु ँ → अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) → त। पे तिन ् इित। तद ् िङ →<br />
ङिसोः ािनौ (पा॰सू॰ ७.१.१५) → तद ् िन ् → दादीनामः (पा॰सू॰ ७.२.१०२) →<br />
त अ िन ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → त िन ् → तिन।<br />
्<br />
१८७ अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />
१८८ चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन।<br />
१८९ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />
(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />
इनेन भावलणा षीित भावः।<br />
१९३
१.७४ मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७४ मे<br />
ानं िवानसिहतं भिवैरायबृंिहतम ् ।<br />
आच मे रघुे वा नाोऽि भूतले॥<br />
– अ॰रा॰ ३.४.१८<br />
अ लणः ीरामं ाथयते यत ् ानं िवान मे आच। अ आच इित<br />
युम। ् च ्धातोः (चिङ् ायां वािच धा॰पा॰ १०१७) लोकार मम-<br />
पुषैकवचनां पिमदम। ् अयं िह धातुः कथनाथः। कथनाथकधातूनां योगे ितीया<br />
िसा। अ चतुथ तु मे िहताय आच इित ताय एवं िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित<br />
चतुथ। अथवा मे मम इित षयोगः पात ् परतः इाहायम। ् अथवा पृतः<br />
इित शयोग एवं य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन षी। १९०<br />
१.७५ ते<br />
णु वािम ते व गुा ुतरं परम ् ।<br />
यिाय नरो जाो वैककं मम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.४.१९<br />
ीरामो लणं ित वि यत ् ते गृा ुतरं वािम। वािम इित ूधातु-<br />
िनो (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) लृडुमपुषैकवचनाः। १९१ अ ूधातु-<br />
योगे ितीया ाैव। चतुथ तु ां बोधियतु ं वािम इयुमानतुमुमिण चतुथ। १९२<br />
ते िहतं वािम इाहारे िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन वा। पृवतः ते वािम<br />
इाहारे भावलणा षी वा। १९३ ते समं वािम इाहारबलेन षी वा।<br />
१९० रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />
(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप भावलणा षीित भावः।<br />
१९१ ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४) → ू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />
शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ू लृट ् → ू िमप ् → ू िम → ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) →<br />
वच ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वच ् िम → एकाच उपदेशेऽनुदाात ्<br />
(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → वच ् िम → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → वक् िम →<br />
अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वक् ा िम आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />
वक् ा िम → वािम।<br />
१९२ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
१९३ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />
(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />
इनेन भावलणा षीित भावः।<br />
१९४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७६ मे<br />
१.७६ मे<br />
एतैिवलणो जीवः परमाा िनरामयः।<br />
त जीव िवाने साधनािप मे णु॥<br />
– अ॰रा॰ ३.४.३०<br />
ीरामः ीलणमामयित मे णु इित। अ िवषयः ीराममुखािग लण-<br />
कण िवशतीित शिवेषे ीराम ुवेनाविधभूताापादानसा तूिलका<br />
च पाशते। िक शानां िवेषोऽपेत एव निह। वैयाकरणानां नये शो<br />
। वावै (बृ॰उ॰ १.३.२१) इित ुतेः। ीरामु पर श य<br />
िनःासभूतम ् । अ महतो भूत िनःिसतमेतवेदो यजुवदः सामवेदोऽथवािरस<br />
(बृ॰उ॰ २.४.१०) इित ुतेः। य िनिसतं वेदाः (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ उ॰॰ २) इित<br />
वचना। तिह त शणः ीरामािेषः सव एव निह। णो रामच सव-<br />
ािपात। ् लण भगवदंशः। शेषांशो लणः साात ् इित वचनात। ्<br />
१९४ भगवान ्<br />
ीरामऽशी। अंशांिशनोरभेदाेन सिववायामेव षभावगिरमाणं गरयित।<br />
या मे सकाशात ् णु इाहारेण सषी। या मे मम ् इित चतुथ सा च माम ्<br />
तोषियतुम ् माम ् अनुकू लियतुम ् वेित तुमुमिण चतुथ। १९५ सावधानोतुपिर वुः<br />
ीितवधत इित न केषामिविदतम।<br />
्<br />
१.७७ चुताम<br />
्<br />
चुतामिप तथा राौ स यते।<br />
पदं दीपसमेतानां यते सगेव िह॥<br />
– अ॰रा॰ ३.४.४६<br />
अ यते इित िह भाववायोगः। अ कतु रनुा तृतीयया<br />
भिवतम। ्<br />
१९६ चुिन यते इेव। षी तु िववाधीनािन कारकािण भवि १९७<br />
इनेन षी सिववायाम ् । या ा इाहायम ् । चुतां ा न यते<br />
इवयवावयिवभावे सा।<br />
१९४ मूलं मृयम ् ।<br />
१९५ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
१९६ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
१९७ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
१९५
१.७८ राघवे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७८ राघवे<br />
लणोऽिप गुहामाीतामादाय राघवे।<br />
सम रासाा हताियमाययौ॥<br />
– अ॰रा॰ ३.५.३६<br />
खरषणवधानरं लणो गुहातो िनग सीतां राघवाय समपयत। ् त राघवे<br />
इित समीयोगु शावहः। अ सदानैव ाात। ् अोते। य कीयं<br />
वु कैिचीयते तैव सदानम। ्<br />
१९८ अ तथािवधसो नाि। यतो भगवाीरामः<br />
सीतायाः ाणाधारः। लौिककवहारेऽिप सीताया लताािनाीराम च त-<br />
ािनात। ् इमं पमेव ियतुमेकं रामकथासां ूयते। िचकू टे<br />
िनवासं कुवन ् रममाणो रामचः सीतया लणेन सह िवनोदभा सीताागगौरवं<br />
नया वणयँतामेकां से समवोचणतां विनतां यत ् िये। इयं लता सान-<br />
योयतामहित या ख नीरसतमिप िवभूषयित सौयला कीयसमािलनारा।<br />
अथाताानापा ं तानीय मे ियं वधयिस। तणं सीतोवाच देव।<br />
नेम ् । लतायरेव धो यः ख िनराधारां लतां सबमानं शाखाबािभरालते।<br />
अथाताानीयाया म आधारभूतानीयो भवान ् । उभयोवाता िनश िनरी<br />
पावनेममिडतपररशंसािनःृहां सुिमाननो लणः ाह यत ् भो लता तवा<br />
नोभौ धौ लणपः पिथक एव धो यः सीतालताीरामकवृिधछायामाि<br />
समेधते। अभावसहपमेकं शालिवीिडतं ुवन ् धृतामाधरािम यत ् –<br />
रामः ाह लता िये बमता सूषयी तं<br />
सीतोवाच लतायरयं धो न चैषा लता।<br />
सौिमििनजगाद नाथ िवटपो धो न वी तथा<br />
ाोऽयं पिथको िनतामुभयोछायां योदते॥<br />
इमनेन सीतारामलणवातालापाावेन सीताया आधारो रामः। अतः<br />
आधारोऽिधकरणम ् (पा॰सू॰ १.४.४५) इनेनािधकरणसा। आधार िधौपेिषको<br />
वैषियकोऽिभापक। औपेिषको नाम सामीसंयोगारः सो यथा कटे आे<br />
गुरौ वसित। १९९ वैषियकः संयोगसमवायसिभो यथा मोे इा। अिभापकः<br />
सवावयवापको यथा ितलेषु तैलम<br />
् सविन ् आा दिधिन सिपः इािद। इमे<br />
योऽाधारगुणाः ीरामेऽ। सीतािवषयकमाधारितयं ीराम एव सटते। यथा कटे<br />
१९८ दानं चापुनहणाय िनवृिपूवकं परोादनम ् । अत एव “रजक वं ददाित” इादौ<br />
न भवित (त॰बो॰ ५६९)।<br />
१९९ गुरोः समीपे वसतीथ औपेिषक आधारः।<br />
१९६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.७९ िनशायाम ्<br />
आे इितवीता रामोपिा। सामीेनािप संयोगेनािप िनररं सा भगवतोऽ-<br />
िनकटा। एवमाािदनीशिपेण कृ पाशिपेण वा संयुा। भावुकानां मते तु यं<br />
मैिथली पीतारपेण भगवतः ीिवहं िनररमुपिित। सामीााविहतमेव<br />
यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इ अिच औपेिषक आधारः संसारे संसािधतः<br />
संिहतायाम ् (पा॰सू॰ ६.१.७२) इित सूे भगवता भाकारेण। २०० तथैव भगवती<br />
सीता शाथयोिरवाविहतसामीमित। वैषियकााधारो राम एव। आकाशे पी<br />
इितवीता रामे। अ संयोगसमवायावारेण िनिनपकसतया ीसीताया<br />
वैषियक आधारः ीराम एव। मोे इा इितवत ् । अिभापकाधारः ीराम<br />
एव कान। सविन ् आा इािदवत ् । सीता ीराम ितरामं रमते। एषु<br />
िाधारेषूपेष एव मुो भेदकनया यः। तथा कारककरणे भतृहिरः ाह –<br />
उपेष चाभेदिलाकाशकटािदषु।<br />
– वा॰प॰ ३.७.१४९<br />
हेलाराजोऽिप समथयित यैषियकािभापकयोरुपेषानुूतात। ्<br />
२०१ तथैव<br />
सीतोपेष पयेऽिप सवः। अना राघवेणाहं भारेण यथा भा<br />
(वा॰रा॰ ५.२१.१५) इित भाभारयोः समवायसो यथा तथैव सीतारामयोः<br />
िकु सीताऽनुगता रामं शिशनं रोिहणी यथा (वा॰रा॰ १.१.२८) इित वचनेनोपेष एव<br />
साविकः। अतो राघवे सम इ ासभूतां सीतां लणः पुना राघवमाधारं मा<br />
समपयतीथबुबोधियषया समीऽयं मधुरभावबोधनपुरःसरं सवतोभावेन पािणनीया।<br />
१.७९ िनशायाम<br />
्<br />
िविचैवं िनशायां स भाते रथमाितः।<br />
रावणो मनसा कायमेकं िनि बुिमान ्॥<br />
्<br />
्<br />
्<br />
्<br />
्<br />
्<br />
– अ॰रा॰ ३.६.१<br />
िनशायाम इाजयोगोऽपािणनीय इव। ायशोऽयं हलयोगः।<br />
िनशायाम इित कथम। यतो िह अजाताप (पा॰सू॰ ४.१.४) इित सूं<br />
जादीनामकारा च टायं करोयं नाजािदन वाऽकारा इित चेत।<br />
भागुिरहलीिले पिठतानां टाप यं वदित। तथा च कािरका –<br />
२०० अयं योगः शोऽवुम। ् कथम। ् अिधकरणं नाम िःकारम। ् ापकम ् औपेिषकम ्<br />
वैषियकम ् इित। श च शेन कोऽोऽिभसो भिवतुमहदत उपेषात। ् इको यणिच।<br />
अुपिेित। तारेण संिहताहणं संिहतायामेव भिवित (भा॰पा॰सू॰ ६.१.७२)।<br />
२०१ उपेष आधाराधेयेन सः। यशावसावाधारः। त ििधकरणेभेदः (वा॰प॰<br />
हे॰टी॰ ३.७.१४९)।<br />
१९७
१.८० ूिह मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
वि भागुिररोपमवाोपसगयोः।<br />
आपं चैव हलानां यथा वाचा िदशा िनशा॥<br />
– वै॰िस॰कौ॰ अयकरणाे कािरका २<br />
न च भागुिरमतमिप पािणनीयिमित वाम। ् िनशाश सू उारणाािणिननाऽिप<br />
भागुिरमत कृ तसमादरदशनात। ् यथा िवभाषा सेनासुराायाशालािनशानाम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ २.४.२५) इ िनशानाम ् षयोगेणायं पािणनीय एव। एवमेव<br />
िदवािवभािनशाभाभाराानािदबनाीिकं िलिपिलिबबिलभिकतृिचे-<br />
साजाबाहयनुरु (पा॰सू॰ ३.२.२१) िनशादोषाां च (पा॰सू॰ ४.३.१४)<br />
इनयोरिप।<br />
१.८० ूिह मे<br />
ूिह मे न िह गों चेरवािण तव ियम ् ।<br />
ां चेूिह राजे वृिजनं मां ृशेिह॥<br />
– अ॰रा॰ ३.६.६<br />
माम ् इित वे मे इुम। ् कमिण सिववया षी। या मे पुरतः<br />
इाहारबलेन षी। या मे मम ्। मां ापियतु ं ूिह इित तुमुमिण चतुथ। २०२<br />
१.८१ आमादपनेिस<br />
ं तु मायामृगो भूा ामादपनेिस।<br />
रामं च लणं चैव तदा सीतां हराहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.६.१३<br />
अ रावणो मारीचं ुपायं िनिदशित। अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१)<br />
इनेना कमसा। अकिथतकमणां धातूनां मे नीधातोरिप (णीञ ् ापणे<br />
धा॰पा॰ ९०१) पिठतात। ्<br />
२०३ िकपादानािदिभिरिवविते सतीयं वा। अ<br />
पादान िववाऽऽवयकी िवेषाविधभूताम ुवं ियतुम।<br />
्<br />
२०२ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
२०३ ापदिधििचूशासुिजममुषाम ् । कमयुादकिथतं तथा ाीकृ हाम ्॥<br />
(वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />
१९८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.८२ देवायम ्<br />
१.८२ देवायम<br />
्<br />
लणो राममाहेदं देवायं मृगपधृक्।<br />
मारीचोऽ न सेह एवंभूतो मृगः कुतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.९<br />
अ कपटकुरवेषधािरणं मारीचमिभगुकामं ीरामं लणो िनिदशित देव।<br />
अयं मृगपधृारीचः। अ देव इित सोधनम। ् अ च गुरोरनृतोऽनाेकैक<br />
ाचाम ् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इनेन ुतः। तत ुतगृा अिच िनम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावे कथं दीघ इित चेत। ् ाचाम ् इित योगिवभागेन<br />
सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७) इनेन ुत वैकिका ुताभावपे<br />
दीघः। २०४<br />
१.८३ कालमेघसमुितम<br />
्<br />
पं दशयामास महापवतसिभम ् ।<br />
दशां िवंशितभुजं कालमेघसमुितम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.५०<br />
सीताहरणाय यितवेषेणागतो रावणः सीतां पं दशयामास। अ पम ् इित<br />
नपु ंसकिलं त िवशेषणं कालमेघसमुितम ् इित नपु ंसकिल िवशेषणं कथं यतो<br />
कालमेघेन समाना ुितय तत ् इित िवहेऽपदाथ बीिहः। अपदाथ िह<br />
पम ् इित। त नपु ंसकिलता सविविदताऽतिशेषणेनािनवाया सा। ुि-<br />
वादेऽिप समानिलता समानवचनक बशः ितपािदतम। ् कथयि च बुधाः –<br />
या िवशेेषु ये िलसािवभयः।<br />
ाया एव कताः समानाथ िवशेषणे॥ २०५<br />
अतः सित नपु ंसकिले कालमेघसमुितम ् इपािणनीयतामावहतीव। यतो िह नपु ंसक-<br />
िलेऽिम िवभौ मोनपु ंसकात ् (पा॰सू॰ ७.१.२३) इित िवधानात ् कालमेघसम-<br />
ुित इेव पािणनीयम। ् परं िवमश कृ ते िवरोधः पिरहतु शते। अधचाः पु ंिस<br />
च (पा॰सू॰ २.४.३१) इित सूेऽधचािदगण पुिँे नपु ंसकिले च िवधानादाकृ ित-<br />
गणात ् पशमधचािदगणे पिठा त पुिँताीकारे तिशेषणेऽिप। तेन<br />
हिरम ् इािदवदािप अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) इनेन पूवपम। ् या पं<br />
वणिया ुितं पृथवणयित। एवं चा कमधारयः कालमेघसमा चासौ ुित तां काल-<br />
२०४ अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन।<br />
२०५ मूलं मृयम ् ।<br />
१९९
१.८४ रा सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
मेघसमुितम ् इित मितम ् इािदवत ् ।<br />
१.८४ रा<br />
ासशं ुा मां गेित राऽवीत।<br />
्<br />
दी सा मया ोा देिव रासभािषतम।<br />
्<br />
नेदं राम वचनं ा भव शुिचिते॥<br />
– अ॰रा॰ ३.८.११<br />
अ रया अवीत ् इित वे रा अवीत ् इित युम। ् यतो िह हली-<br />
िलानां वैकिकटािधाने पािकहले तृतीयायां र ् टा इित िते टकारानुब-<br />
लोपे रा इित िगरा इव। २०६ या सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुब धातुना सह<br />
समासे रावीत ् इित। २०७ समास षिधं िसमेव। यथा िसाकौमुाम ् – िक<br />
सुपां सुपा ितङा नाा धातुनाऽथ ितङां ितङा।<br />
सुबेनेित िवेयः समासः षिधो बुधैः॥<br />
सुपां सुपा राजपुषः। ितङा पयभूषत ् । नाा कुकारः। धातुना कटूः। अजम ् । ितङां<br />
ितङा िपबतखादता। खादतमोदता। ितङां सुपा कृ िवचणेित यां ियायां सा कृ -<br />
िवचणा। (वै॰िस॰कौ॰ सवसमासशेषकरणे)। ताृतीयारयाइितशेन समासो<br />
िवभिलोप।<br />
१.८५ जायेित सीतेित<br />
िनममो िनरहारोऽखडानपवान ् ।<br />
मम जायेित सीतेित िवललापाितःिखतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.८.२०<br />
अ सीताहरणसातशोकः ीरामोऽखडानपवान ् सन ् हे मम जाये इित<br />
हे सीते इित लपत। ् अ जायेित सीतेित च योगयं िवभाम। ् जाये सीते<br />
२०६ िञराँ समे (धा॰पा॰ ७७५) इित धातोः सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन ियां भावे<br />
िप। ् ताृतीयायां िवभौ टाये रा इित भावः।<br />
२०७ अिन ् पे र ्धातोः घटादयः िषतः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन िषात ् िषिदािदोऽङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१०४) इनेनािङ अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप रा ाितपिदकम।<br />
्<br />
समरा (अ॰को॰ ३.२.२६) इमरः। ताृतीयायां िवभौ – रा टा → रा आ → आिङ<br />
चापः (पा॰सू॰ ७.३.१०५) → तवरे आ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → रय ् आ →<br />
रया। ततः रया अवीत ् इित िते सुपिङा समासे सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१)<br />
इनेन िवभे िक रा अवीत ् इित जाते अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन सवणदीघ<br />
राऽवीत ् इित।<br />
२००
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.८५ जायेित सीतेित<br />
च ाविप शौ सोधनाौ। एवं ाितपिदकाौ िवभौ सोधनतया संबुौ च<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०६) इेकाय एाुेः (पा॰सू॰ ६.१.६९) इनेन सुलोपे<br />
जाये सीते इित िसतः। तत इितघटकेकारेण सह सावयादेशे २०८ यलोपे २०९ जाय<br />
इित सीत इित च। जायेित सीतेित अपािणनीयिमव। उते। अ च इितशाथकः<br />
ितशः। २१० जाये ित सीते ित। यथा ईदेिवचनं गृम ् (पा॰सू॰ १.१.११)<br />
इनेनेदोदैदानां िवचनानां गृसा ियते। सां च तां कृ ित-<br />
भावो भवित। हरी एतौ िवू इमौ गे अमू (वै॰िस॰कौ॰ १००) इािदवत ् । तिह<br />
मणीवो लेते ियौ वतरौ मम (म॰भा॰ १२.१७६.११) इित महाभारतोक-<br />
वाे मणी इव उ इित ितेऽापीदिवचनतया गृाकृ ितभावे कथं मणीव<br />
इ दीघः। अतः कौमुामाि समािहतं ‘मणी वो लेते ियौ वतरौ मम’<br />
इ िवाथ वशो वाशो वा बोः (वै॰िस॰कौ॰ १००)। ता तबोिधनी<br />
च – वश इािद। ‘वं चेतिस जानीयािदवाथ च तदयम ् ’ (मे॰को॰ व॰ १)<br />
इित मेिदनी। ‘व वा यथा तथैवैवं साे’ (अ॰को॰ ३.४.९) इमरः। ‘कादखिडत-<br />
दलािन व पजािन’ इािदयोगदशनाेित भावः (त॰बो॰ १००)। स एव पा<br />
अानुयातः। इितअथ ितशो बोः। एतेन हे कृ हे यादव हे सखे ित<br />
(भ॰गी॰ ११.४१) इित भगवीतोमपािणनीयं समािहतम ् । २११ या जाया इित सीता<br />
इित शुथमामेव पयं ततो गुणे जायेित सीतेित। अथवा न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३)<br />
इ नहणमेव पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूािसकरणािनं ापयित<br />
ािचम। ् अथा अमुना इेव ूयात। ् त िह न। मु ने इित योगिवभागः।<br />
पूवािसं न इित थमोऽथः। ने मु न अिसः इित ितीयोऽथः। योगिवभागफलं<br />
िचिचत ् पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सू सराभावः। तेन न चीरमाः<br />
िवधीयतेित (वा॰रा॰ २.३७.३४) इह िवधीयते इित इवायां एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेनायादेशे िवधीयतय ् इित इित जाते लोपः शाक<br />
(पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यकारलोपे आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन गुणे ाे<br />
यलोप िपादीा ुणशा सपादसाायीात ् पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />
इनेन लोपकायािसे गुणाभावे िवधीयतेित इित कथम ् । ततो न मु ने इनेन ैव<br />
२०८ एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेन।<br />
२०९ लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन।<br />
२१० ितशाथ वाचे – इित + वेदे पृषो॰। इितशाथ। “सहोवाचाीह ायिििरीित का<br />
ित िपता ते वेदेित शत॰ ा॰ ११.६.१.३। का ायििि इित ः। शतपथाणे िषु मेषु ितश<br />
इितअथ युः – का ित िपता ते वेदेित (श॰ा॰ ११.६.१.३) का ित िपतैव ते वेदेित (श॰ा॰ ११.६.१.४)<br />
का ित िपतैव ते वेदेित (श॰ा॰ ११.६.१.५)।<br />
२११ इदं थमं समाधानम। ् ितीयं पाि।<br />
२०१
१.८५ जायेित सीतेित सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इावृौ लोपकाय िसे गुणे िवधीयतेित। २१२ एवमेव<br />
हे कृ हे यादव हे सखेित (भ॰गी॰ ११.४१) इािप कते लोपकाय िसे गुणः। २१३<br />
एवमेव ियः ियायाहिस देव सोढुम<br />
्<br />
(भ॰गी॰ ११.४४) इािप ियायास ् अहिस<br />
इित िते ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन सकार े भोभगोअघोअपूव<br />
योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) इनेन ये लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन<br />
लोपे दीघ ाे पुनिपािदाोपकायािसे ाे दीघ च सटापे न मु ने<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३) इनेन पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूे िनराकृ ते लोपकाय<br />
िसे दीघ ियायाहिस इित साधु। अनया मीमांसया ियाय अहिस इित चतुं<br />
ीरामानुजकथनमपाम। ्<br />
२१४ एवमेव मम जाये इित सीते इित इुभयाेकारायादेशे<br />
यकार शाकललोपे २१५ गुणे ाे पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूेण यकार-<br />
लोपािसे ाे न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इनेन सूेऽििराकृ ते गुण उभाविप<br />
योगौ िनरवौ। न मु ने इ नकारयोगिवभागं समथये वैयाकरणिसाकौमुदी-<br />
तबोिधनीटीकाकारा ानेसरतीमहाभागाः। तथा च ता तबोिधनी – ननु<br />
“अधुना” इितवत ् “अमुना” इोवोतां िकमनेनािसिनषेधेनेित चेत ् । अाः। “न<br />
मु ने” (पा॰सू॰ ८.२.३) इुिः “न” इित योगिवभागाथा। तेन रामः रामे इािद<br />
िसित। अथा िह रोरिसतयोकारेालोपौ कथं ाताम। ् न चानुनािसक-<br />
िनदशसामािदालोपौ ित ं नािसिमित वाम। ् तमूलं देवहीादौ “हिश<br />
च” (पा॰सू॰ ६.१.११४) इ ावृये “अतो रोर ुताद ुते” (पा॰सू॰ ६.१.११३)<br />
इानुनािसकैव िनदशेन तैव चिरताथात ् । एवं च ािनवूािप वृतौ<br />
२१२ िवधीयतेती सिु ‘न मु ने’ इ योगिवभागेन िचिपाा<br />
अिसाभावापनादाषाा (वा॰रा॰ ित॰टी॰ २.३७.३४)।<br />
२१३ इदं ितीयं समाधानम ् ।<br />
२१४ यां सव िपता पूतमो गु कायािदगुणै सवािधकोऽिस ताामीशमीं ण<br />
िणधाय च कायं सादये। यथा कृ तापराध अिप पु यथा च सुः णामपूवकं ािथतः िपता सखा<br />
वा सीदित तथा ं परमकािणकः ियः ियाय मे सव सोढुमहिस (भ॰गी॰ रा॰भा॰ ११.४४)।<br />
२१५ शाकलासौ लोपेित शाकललोपः। शकल गोापं पुमान ् शाकः। गगािदात ् यञ ्-<br />
यः। शाकायं शाकलः। लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन िविहतो लोपः शाकलो<br />
लोपः शाकललोपो वा। शकल → गगािदो यञ ् (पा॰सू॰ ४.१.१०५) → शकल यञ ् →<br />
शकल य → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा → तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) →<br />
शाकल य →येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → शाकल ् य → शाक → तेदम ्<br />
(पा॰सू॰ ४.३.१२०) → शाक अण ् → शाक अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा →<br />
येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → शाक ् अ → आप च तितेऽनाित (पा॰सू॰ ६.४.१५१) →<br />
शाकल ् अ → शाकल → िवभिकायम ् → शाकलः। ाणौ यौ शाकशावत इित महाभाे<br />
म। ् यथा – कवाु शकलः पूवः कतार इते। पूवरौ तदादी ाणौ त योजनम ्॥<br />
(भा॰पा॰सू॰ ४.१.१८)। तैव शाकायनी शाक ााः शाकलाः इुदातौ।<br />
२०२
ं<br />
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.८६ जटायो<br />
पदािसग लते। “यः” (पा॰सू॰ ३.१.१) “पर” (पा॰सू॰ ३.१.२) इािद-<br />
िनदशाेह िलिमित िदक् (त॰बो॰ ४३९)।<br />
१.८६ जटायो<br />
जटायो ूिह मे भाया केन नीता शुभानना।<br />
मायाथ हतोऽिस मतो मे ियबावः॥<br />
इुा राघवः ाह जटायो ग मदम ् ।<br />
मां भजा सवलोक पयतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.८.३१<br />
– अ॰रा॰ ३.८.४०<br />
जटायामायुय इित िवहे िधकरणबीहौ िवभिकाय सोधने हे जटायुः इित<br />
चेत। ्<br />
२१६ आयुस ् आयु श ावायुवाचकौ। २१७ अ आयुश एव जटाशेन सह<br />
समः। ततो थमािवभौ एकवचनं सुिः (पा॰सू॰ २.३.४९) इनेन सुिसायां<br />
२१६ जटायुस ् ाितपिदकाुौ सौ िवभौ जटायुस ् सु ँ → जटायुस ् स ् → हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → जटायुस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → जटायुँ →<br />
जटायुर ् → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → जटायुः।<br />
२१७ उकाराआयुशो यथा – यथा ुतं मया पूव वायुना जगदायुना (वायु॰पु॰ १.५४.२) ाणोः<br />
पिमिदागे वायुना जगदायुना (वाम॰पु॰ स॰मा॰ २५.३९)। तबोिधामुणािदकरणे छसीणः<br />
(प॰उ॰ १.२) इित सूे ानेसरतीमहाभागाु – उणनुवतते। एित गतीायुः। “मा न<br />
आयौ” इित। आयुशो मनुपयायेषु वैिदकिनघटौ पिठतः। अत एव “ाम॑े थ॒मम॒ायुम॒ायवे॑”<br />
(ऋ॰वे॰सं॰ १.३१.११) “मा न॒॑ोके तन॑य॒ े मा न॑ आ॒यौ” (ऋ॰वे॰सं॰ १.११४.८) इािदमेषु<br />
वेदभाे तथैव ाातम। ् अवाचीनाु “छसीणः” इित सूं बलवचनााषायामिप वतत इित<br />
ीकृ “आयुजिवतकालो ना” (अ॰को॰ २.८.१२०) इमरे ‘आयु’शमुकारां ाचुः। ननु<br />
“एतेिण” (प॰उ॰ २.११८) इुये सकाराो वमाण ‘आयुः’शु लोकवेदयोन िववाद एव।<br />
अत एव ‘जटा आयुर’ इित िवहे “गृं हा जटायुषम” ् (वा॰रा॰ १.१.५२) इित रामायणयोगः “यिद<br />
िलोकी गणनापरा ााः समाियिद नायुषः ात” ् (न ै॰च॰ ३.४०) इित ीहषयोग सते।<br />
तथा च “आयुजिवतकालो ना” (अ॰को॰ २.८.१२०) इायुःशः सकारा इेव ाायतां<br />
िकमुकारााुपगमेनेित चेत। ् अाः – सकारा आयुःशो नपुसंक इित त पु ँिता नेाशयेन<br />
तथोिमित। अे तु “छसीणः” (प॰उ॰ १.२) इित सू भाषायां वृभावे “मा वधी जटायु<br />
माम” ् (भ॰का॰ ६.४१) इित भियोगः “तट िवाऽेरभजत जटायोः थमजः” इित िववणने<br />
अिभनोयोग न सेतेाः। वुतु “जटां याित ाोतीित जटायुः”। मृगािदाुः।<br />
आयातीायुः। एवं च “जटायुषा जटायु ं च िवादायु ं तथायुषा” इित िपकोशः “वायुना जगदायुना”<br />
इित वणिववेक सुसाध इित िदक्। ऋवेदसंिहतायाम ् अ॒ े जर॑ प॒ आयु ॑ू ॒जा िप॒॑ सिमषो॑<br />
िददीिह नः (ऋ॰वे॰सं॰ ३.३.७) व॒ं न पूव॒ आयु ॑िन ज॒ातं िर॑हि म॒ातर॑ः (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ ९.१००.१)<br />
इित मयोकाराः आयुश इित केिचत। ् अ सायणाः आयुिन आयुिष (ऋ॰वे॰सं॰ ३.३.७) आयुिन<br />
वयिस (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ ९.१००.१)।<br />
२०३
ं<br />
१.८७ वितो मे सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
गुणः (पा॰सू॰ ७.३.१०८) इनेन गुणे सित एाुेः (पा॰सू॰ ६.१.६९)<br />
इनेन सोलपे जटायो इित। २१८<br />
१.८७ वितो मे<br />
अावः पुनः ाह वितो मे दयापरः।<br />
शापां च मे ाह तपसा ोिततभः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.९.१८<br />
अ मया वितः इेवोिचतं यतो िह कमिण यः कता चानुोऽतोऽनुे<br />
कतिर तृतीया मया इित। २१९ अ कमिण सिववायां षी। अथवा च वतमाने<br />
(पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन षी। २२०<br />
चतुथ। २२१<br />
१.८८ देवराजानम<br />
्<br />
या मे इ ाह इनेनायः। तुमुमिण<br />
कदािचेवराजानमावमहं षा।<br />
सोऽिप वेण मां राम िशरोदेशेऽताडयत ्॥<br />
्<br />
– अ॰रा॰ ३.९.२१<br />
देवानां राजेित देवराजः इित िवहे षीतुषे राजाऽहिखच<br />
(पा॰सू॰ ५.४.९१) इनेन टये देवराजम<br />
्<br />
इुिचतम। ् देवराजानम<br />
्<br />
समासायानामिनीकारे सित। अथवा राजनं राट ्। भावे िप। ्<br />
२२२<br />
इित च<br />
देवानां<br />
२१८ सकाराजटायुस ्शः सविविदतः। उकाराो जटायुशोऽिप यते। यथा जटायोु वधं<br />
ुा ःिखतः सोऽणाजः (वा॰रा॰ ५.३५.६५) इित वाीिकरामायणे सुरकाडे पाठभेदः।<br />
अ जटायुषो वधं ुा इित गोिवराजसतपाठः। अरयकाडे तु तलेनािभजघानात जटायु<br />
ोधमूिछतः (वा॰रा॰ ३.५१.३७) इ गोिवराजा अिप – जटायु ं जटायुिरुकाराोऽि (वा॰रा॰<br />
भू॰टी॰ ३.५१.३७)। अ – जटायोः कीतनं चू रामकाय मृतं पुरा (आ॰रा॰ १.८.१११) जघान तेन<br />
ाा जटायु ं धमचािरणम ् (नर॰पु॰ ४९.९६) माऽऽविधा जटायु ं माम ् (भ॰का॰ ६.४१) जटायोः<br />
मोािः (सा॰द॰ ६.६९) ाे चािप दे पिथ िपतृसुदं वी भूयो जटायुम ् (ना॰ ९.३४.७)<br />
इािदषु।<br />
२१९ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
२२० मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन पूजाथ वतमाने ः। मे वितः सन ् वमानो<br />
वा ाह इथ न हं तमवे पा ाहेित। एवमेव मयः शातधमगोा सनातनं पुषो मतो<br />
मे (भ॰गी॰ ११.१८) इित गीतावचने मतः इ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन पूजाथ<br />
वतमाने ः च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन च षी।<br />
२२१ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन। मां बोधियतुमुतु वा ाह इथः।<br />
एवमेवोराध शापां च मे ाह इ बोम।<br />
्<br />
२२२ सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन।<br />
२०४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.८९ ते<br />
रािडित देवराट ्। देवराजाऽऽसमादिनित इित िवहे देवराजानः तं देवराजानम ् इित<br />
पािणनीयमेव। २२३<br />
१.८९ ते<br />
भा ादकमले भिमागिवशारदा।<br />
तां यािह महाभाग सव ते कथियित॥<br />
– अ॰रा॰ ३.१०.२<br />
अ ां बोधियतु ं कथियित इित तुमुमिण चतुथ। २२४ या ते पुरतः कथियित<br />
इित सषी।<br />
१.९० भाित मनो मम<br />
॥ इरयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
युवां ैलोकतारािवित भाित मनो मम।<br />
युवां धानपुषौ जगेतू जगयौ॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.१३<br />
अ पातीर ऋमूकिगरेः पा गौ रामलणौ िवलो भीतेन सुीवेण<br />
ेिषतो िववेषधारी हनुमान ् तौ पृन ् कथयित यत ् युवाम ् ईरौ इित मे मनो<br />
भाित। मनः इित ितीयाम। ् अथात ् मे मनः तीं तीयते। २२५ या मनः इित<br />
थमामेव। भाित इ ायनमथ न तु भानम। ् तीुपसगसंयोजनेन धातोः<br />
ायनपाथ ीकारात। ्<br />
२२६ न च ती न िवलोत इित चेत। ् िवनाऽिप<br />
यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित ात।<br />
्<br />
२२३ िवृताानं १४८तमे पृे १.२५ देवराजानम ् इित योग िवमश पयु।<br />
२२४ ियाथपपद च कमिण ािननः (वा॰ २.३.१४) इनेन।<br />
२२५ ित इाहायिमित भावः। ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन<br />
ितीया।<br />
२२६ यथा भारते िवराटपविण िवराटोऽजु नं ित – न ैवंिवधाः ीबपा भवि कथनेित ितभाित मे मनः<br />
(म॰भा॰ ४.११.७)।<br />
२०५
१.९१ समाग रघूमम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.९१ समाग रघूमम<br />
्<br />
ततोऽितहषाुीवः समाग रघूमम ् ।<br />
वृशाखां यं िछा िवराय ददौ मुदा॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.३२<br />
समाग इ िमतापेऽथ ीकृ तेऽिलने वा तृतीयया भिवतं २२७<br />
िकागमनपाथीकारे नापिः। २२८ या रघूमं ित समाग पाेन मै चकार<br />
इित ितीया सता। २२९<br />
१.९२ हा सीतेित (४.१.४१)<br />
िवमु रामा हा सीतेित मुमु ः।<br />
िद िनि तव रोद ाकृ तो यथा॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.४१<br />
अािप हा सीते इित अामवायां गुणोऽसतः। २३० िकु इितशाहकित-<br />
शीकारे न दोषः। २३१<br />
अथवा शुथमाीकारे गुणः सत एव। अथवा अवङ्<br />
ोटायन (पा॰सू॰ ६.१.१२३) इित वितिवभाषया िचददेव इित िनयमेनाािच<br />
परेऽिप पूवपम। ् अथवा पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इित सूेण तिन ्<br />
गणे पिठाऽ पूवपं हा सीतेित। अथवा पूवरीा न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इ<br />
नकार मुभावादितिरे लेऽिप वृाकारलोपे िसे गुणे च हा सीतेित इित<br />
पािणनीयम। ्<br />
२३२<br />
२२७ यथा राजिभ वायः समागथावयः (म॰भा॰ ५.९१.७) मानुममु ं वृणी रं<br />
समागतु कानेन (र॰वं॰ ६.७९) ो भव िवष समाग मया सह (म॰भा॰ १३.५०.८५) सा ं<br />
मया समाग (म॰भा॰ ३.३०७.२८) इािदषु। अाुदाहरणािन चादेवशािकृ तायाम ् उपसगाथ-<br />
चिकायाम ् ितीयखडे समा–गम ् इ पयु।<br />
२२८ यथा भारते नु नाम वयं सवाः कालेनाेन तं नरम। ् समागेम यो नू पमापादयेुनः॥<br />
(म॰भा॰ १.२१७.१३) इ।<br />
२२९ ित इाहायिमित भावः। ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन<br />
ितीया।<br />
२३० हा सीते इित इित िते एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेन हा सीतय ् इित इित जाते<br />
लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यकारलोपे हा सीत इित जाते यकारलोपिवधाियसू<br />
िपादीात ् आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इित गुणिवधाियसू सपादसाायीालोपेऽिसे<br />
गुणोऽसत इित भावः।<br />
२३१ २०१तमे पृे २१०तम पादिटण पयु।<br />
२३२ २००तमे पृे १.८५ जायेित सीतेित इित योग िवमशमिप पयु।<br />
२०६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.९३ ते<br />
१.९३ ते<br />
आा राघवं ाता लणो वामवीत ् ।<br />
अिचरेणैव ते राम ाते जानकी शुभा।<br />
वानरेसहायेन हा रावणमाहवे॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.४२<br />
अ ाते इित कमवाे योगेऽनुातिर तृतीया योा। २३३<br />
षी-<br />
योगु कमिण सिववया। या ते इ जानकी इित शेन सह अयः।<br />
अथात ् ते तव जानकी इित सामासे षी।<br />
१.९४ तव<br />
सुीवोऽाह हे राम ितां करवािण ते।<br />
समरे रावणं हा तव दाािम जानकीम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.४३<br />
अ दाधातुयोगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) तुम ् इित चतुथ योा। २३४<br />
षीयोगु सदानेऽिप सिववायाम ् । अथवा तव सहचािरण जानक दाािम<br />
इित दाभावे से षी। २३५<br />
१.९५ रघुनायके<br />
ोदं कथयामास णयाघुनायके।<br />
सखे ृणु ममोदं वािलना यृ तं पुरा॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.४६<br />
अ कथयामास इित कथधातुयोगे (कथँ वाबने धा॰पा॰ १८५१)<br />
रघुनायकम ् इित ितीयया भिवतमासीत। ्<br />
२३६ रघुनायके इित समी पािणनीयेव। अ<br />
वैषियक आधारे समी। िवषयता च ितपातापा। या रघुनायके वित कथयामास<br />
इाहारे य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन समी। या रघुनायके<br />
साधुः सुीवः कथयामास इाहारे सासाधुयोगे च (वा॰ २.३.३६) इनेन समी।<br />
२३३ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
२३४ चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन।<br />
२३५ सहचािरणीम ् इाहायिमित भावः।<br />
२३६ अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसायां कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन।<br />
२०७
१.९६ तदािद सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.९६ तदािद<br />
ितीयैवा। २३९<br />
१.९७ कपीाय<br />
तदािद मम भाया स यं भुे िवमूढधीः।<br />
अतो ःखेन सो तदारो तायः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.५७<br />
अ भृथतया पमी युा २३७ िकु आरयोगे ितीया च २३८ इित<br />
िकु लोका विदि मामेवं रघुननः।<br />
कृ तवािं कपीाय सं कृ ाऽिसािकम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.३<br />
अ कपी इित षापाततः िकु िवचारे कृ ते िहताय इाहारे िहतयोगे च<br />
(वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ। या ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन<br />
चतुथ।<br />
१.९८ मे<br />
एवं मे यं कृ ा सवािदन ् रघूम।<br />
उपेसे िकमथ मां शरणागतवल॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.१२<br />
मे इित षीयोगोऽसतः। यतो िह रामः सुीवे िवासमुािदतवान ् वािलहनन-<br />
यतः। वैषियकाधारतया मिय इित योम ् । परं मे उपिर मे दये वेाहारे न<br />
दोषः। अथवा सुीव आीयतया कथयित हे मे रघूम इित मिरघूम। स<br />
ररकभावपः। त षी।<br />
२३७ ‘अपादाने पमी’ इित सूे ‘कािताः भृित’ इित भायोगात ् भृथयोगे पमी<br />
(वै॰िस॰कौ॰ ५९५)।<br />
२३८ मूलं मृयम ् ।<br />
२३९ अाऽरेित ियापेया कमिववायां ितीयैव। ‘उपपदिवभे ः कारकिवभिबलीयसी’<br />
इुे ः। यथा ‘सूयदयमार आऽमयापित’ इादौ (बा॰म॰ ५९५)।<br />
२०८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.९९ ां शपे<br />
१.९९ ां शपे<br />
गाऽय पुनः शु ं हतं िस वािलनम ् ।<br />
रामोऽहं ां शपे ातहिनािम िरपु ं णात ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.१५<br />
अ ाम ् इित योगः सिधः। शापिवषयतया सुीवो वैषियक आधारः।<br />
ताचकयु एकवचने सुिचता। २४० िकु मीमांमाने ितराहायः। ां ित<br />
शपे इित योजने अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन ितीया।<br />
१.१०० ते<br />
इदानीमेव ते भः पुनरायाित सरः।<br />
सहायो बलवां किूनं समागतः॥<br />
इित िनि तौ यातौ िनितं ृणु मचः।<br />
इदानीमेव ते भः कथं पुनपागतः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.२१<br />
– अ॰रा॰ ४.२.३०<br />
ते इनुिचतो यतो िह भः इित कमिण ातः कतयनुे तृतीया २४१ िकु ते<br />
मुिना भः इाहारेऽािभावसे षी।<br />
१.१०१ एकामिप<br />
अधमकािरणं हा सम पालयाहम ् ।<br />
िहता भिगनी ातुभाया चैव तथा ुषा॥<br />
समा यो रमते तासामेकामिप िवमूढधीः।<br />
पातकी स तु िवेयः स वो राजिभः सदा॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.६०.६१<br />
रमणं साध वाऽऽधारे वा भवित। यिद चेाध तदा एकया सह इित सहयुे ऽधाने<br />
(पा॰सू॰ २.३.१९) इनेन तृतीया। यिद चेदौपेिषक आधारे रमणं चेत ् एकाम ् इित<br />
समी। िक एकाम ् इित ितीया तु एकां गृहीा इाहारेण हणकमिण।<br />
२४० सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इनेन।<br />
२४१ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
२०९
१.१०२ चतुारकपाटादीन ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१०२ चतुारकपाटादीन<br />
्<br />
चतुारकपाटादीन ् बा रामहे पुरीम ् ।<br />
वानराणां तु राजानमदं कु भािमिन॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.३<br />
अ ीरामभेण वािलिन हते तारां ित भीतवानराः कथयि यत ्<br />
चतुारकपाटादीन ् । अ बीिहः। चतुारकपाटाादौ येषां तान ् इित िवहेऽ<br />
पदाथ सामातया सामाे नपु ंसकम<br />
्<br />
कपाटादीिन इेव पािणनीयम। ्<br />
२४२<br />
कपाटादीन ् उपकरणिवशेषान ् इाहारे न दोषः। २४३<br />
१.१०३ पितना<br />
(वा॰ २.४.३०) इनेन नपु ंसके चतुार-<br />
िकु िवशेषणवुयोजना दोषः। यथा चतुार-<br />
िकमदेन राेन नगरेण धनेन वा।<br />
इदानीमेव िनधनं याािम पितना सह॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.५<br />
अ रामेण वािलिन हते तारा िवलपी ाह यत ् पितना सह िनधनं याािम।<br />
अ पितना इित योगोऽपािणनीय इव। यतो िह पितश तृतीयैकवचने िघसायाम ्<br />
आङो नाऽियाम ् (पा॰सू॰ ७.३.१२०) इनेनाङो नादेशे पितना इित सवित िकु<br />
नादेशः सां िघसायां सवः। सा च िघसा पितश समास एव सवा। पितः<br />
समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूात ् । अतः समासाभावे िघसाया असवादभावे<br />
च नादेशासवे पितना इनुपप एवेित चेत ् । अ नाि शुपितशोऽिप तु<br />
२४२ चतुारकपाटािद शस ् → जशसोः िशः (पा॰सू॰ ७.१.२०) → चतुारकपाटािद िश → िश<br />
सवनामानम ् (पा॰सू॰ १.१.४२) → सवनामानसा → चतुारकपाटािद इ → इकोऽिच िवभौ<br />
(पा॰सू॰ ७.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → चतुारकपाटािद नु ँम ् इ → चतुार-<br />
कपाटािद न ् इ → सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) → चतुारकपाटादी न ् इ → चतुार-<br />
कपाटादीिन।<br />
२४३ चतुारकपाटािद शस ् → थमयोः पूवसवणः (पा॰सू॰ ६.१.१०२) → चतुारकपाटादी शस ् →<br />
तासो नः पु ंिस (पा॰सू॰ ६.१.१०३) → चतुारकपाटादी न ् → चतुारकपाटादीन।<br />
्<br />
२१०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१०३ पितना<br />
पितिरवाऽचरित पतयित इित िवह आचारे िप ्। २४४<br />
पुनः पतयतीित पितः। कतिर<br />
िप ्। २४५ सवापहािरलोपे गौणमुयोमु े कायसयः (प॰शे॰ १५) इित पिरभाषा-<br />
बलेना गौणे पितशे पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूावृौ शेषो सिख<br />
(पा॰सू॰ १.४.७) इित सूेण िघसायाम ् आङो नाऽियाम ् (पा॰सू॰ ७.३.१२०) इनेन<br />
नादेशे पितना इित िसं पािणनीयमेव। २४६<br />
बलम<br />
्<br />
या पितं ग नयित इित िवहे उणादयो<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१) इनेन डन ्ये २४७ िडभानुबकरणसामात<br />
्<br />
(वा॰ ६.४.१४३) इनेन नीघटकेकार लोपे पितनन<br />
्<br />
इित जाते ततः ाितपिदक-<br />
सायां सौ िवभौ अलोऽाूव उपधा (पा॰सू॰ १.१.६५) इनेनोपधासायां<br />
सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) इनेन दीघ हाो दीघाुितपृं हल<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) इनेन<br />
नकारलोपे पितना इित थमा एव न तृतीयाः। अथात ् पितना भवान ् अथात ् रामभ<br />
भवान ् पितं ग नीतवानतोऽहमिप िनधनं याािम। २४८<br />
िनःशेषं धनं िनधनं कीयं<br />
२४४ पित → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → पित िँ प ् → पित व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पित लट ् →<br />
पित ितप ् → पित ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पित शप ् ित → पित अ ित → सावधातुकाध-<br />
धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पते अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → पतय ् अ ित →<br />
पतयित।<br />
२४५ पित → पूववातुसा → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → पित िँ प ् → पित व ् → वेरपृ<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → िवभिकायम ् → पितः।<br />
२४६ अिप च तबोिधनीकाराः पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूे – अथ कथं ‘सीतायाः पतये<br />
नमः’ (रा॰र॰ो॰ २७) इित ‘ने मृते िजते ीबे च पितते पतौ’ (प॰ृ॰ ४.३०) इित पराशर।<br />
अाः। पितिराातः पितः ‘तरोित तदाचे’ (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इित िणिच िटलोपे ‘अच इः’<br />
(प॰उ॰ ४.१४८) इौणािदकये ‘णेरिनिट’ (पा॰सू॰ ६.४.५१) इित िणलोपे च िनोऽयं पितशः<br />
‘पितः समास एव’ (पा॰सू॰ १.४.८) इ न गृते लािणकािदित। एतेन ‘कृ सिखरजु नः’ इित<br />
भारतम ् ‘सिखना वानरेेण’ इित रामायणं च ाातम ् (त॰बो॰ २५७)। अा िया – पित →<br />
तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → पित िणच ् → पित इ → णािववाितपिदक पु ंवाव-<br />
रभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → पत ् इ → पित → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
पित लट ् → पित ितप ् → पित ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पित शप ् ित → पित अ ित →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पते अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
पतय ् अ ित → पतयित। पित → पूववातुसा → अच इः (प॰उ॰ ४.१४८) → पित इ → णेरिनिट<br />
(पा॰सू॰ ६.४.५१) → पत ् इ → पित → िवभिकायम ् → पितः।<br />
२४७ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />
इनुसारमूोऽािविहतो डन ्यः।<br />
२४८ सहशाये अहमिप सह युगपदेव िनधनं याामीथः। सहशो यौगपे इित वाचकाराः।<br />
यथा अोदयौ सहैवासौ कुते नृपितिषाम ् इ।<br />
२११
१.१०३ पितना सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
सवं पितमनुयाािम। अथवा िनिचतं िनिखलं भोगािदधनं मोपं वा धनं यिन ्<br />
ताशं िनधनं साकेतमहमिप याािम। तारा ाथयते यत ् भवान ् पितनाऽथािततमिप<br />
मे पितं यया कृ पया साकेतं नीतवान ् तयैवाहमिप िनधनं साकेतं याािम इित पािणनीय<br />
एव पितना शेन नाािसिः। अथवा पितं न असहते अथाहत एवेित षहँ मषणे<br />
(धा॰पा॰ ८५२, १८०९) इात ् अच ् यः पचािदात। ्<br />
२४९ अ न सहः इित असहः<br />
इित नतुषः। न असहः इित नासहः इित सुुपासमासः। २५० ततः पुनासहः इित<br />
पितनासहः इित षीतुषसमासुौ हे पितनासह अथात ् हे पितपापसहनकतः।<br />
अथाभो मितकणोऽिस कािणकोमोऽिस यतो िह परकलगािमनं िनताकािमनं<br />
पािपनं मम ािमनमिप ं नासहसे। अभावाभावः ितयोिगान कारणं भवित इित<br />
ायेन तमिप मसे ेशी ते मा तयैव भो मेऽपराधमिप ाा मामिप िनधनं<br />
साकेतं नय। ह इित पादपूत पितमिप नाऽिसनोिष न कमबनेन बािप तु तमिप<br />
कमबनाोचिया साकेतं नयसीित पितनासः इित िवहे न आिसनोतीित नासः इित<br />
िवहे आपूवकात ् िषञ ् बने (धा॰पा॰ १२४८, १४७७) इात ् अेिप यते<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडािलोपे २५१ पितनासः तुौ हे पितनास<br />
हे वािलमोदाियन ् मामिप साकेतं नय। अथवा पितासािवनेित पितनः। २५२ न सहते<br />
भाभपीडािमसहः। २५३<br />
पितनासावसहेित पितनासहुौ हे पितनासह<br />
इित िवहेऽिप योगिसिः। अ पूव ािमवाचकेन इनशेन पितश कमधारयः<br />
पितरेवेनः इित िवहः। अ पितशः पालकाथवाचकः। सित कमधारये िवभि-<br />
२४९ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२५० नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपो नतुषसमासे भवित परु सुुपा-<br />
समासे न भवतीित ाकरणचोदये थमखडे चादेवशािणः। यथा निचर (यथा निचरकालं<br />
नो िनृ ितः ािलोकगे म॰भा॰ १.९६.१९, मुिन निचरेणािधगित भ॰गी॰ ५.६, भवािम<br />
निचरााथ मावेिशतचेतसाम ् भ॰गी॰ १२.७), नारीयक (य नारीयकोऽलाीयते नासावििधः<br />
भा॰पा॰सू॰ १.१.५६ नारीयकात ् भा॰पा॰सू॰ १.२.३९, ३.३.१८, ३.४.२१, ४.१.९२) नाणक<br />
(तुलाशासनमानानां कू टकृ ाणक च या॰ृ॰ २.२०.२४०), नाि (अि नाि न जानि देिह देिह<br />
पुनः पुनः म॰सु॰स॰ ५५४), ने (अितककुदाः कृ शदेहा नेा हीनािधका॥ बृ॰सं॰ ६१.४), नसंहत<br />
(नसंहता निभवृयः िक॰ १.१९), निभ (नसंहता निभवृयः िक॰ १.१९), नसुकर (कृ ा<br />
नसुकरं कम गता वैवतयम ् म॰भा॰ ८.३.२१), न ैकभेद (उावचं न ैकभेदम ् अ॰को॰ ३.१.८३) न ैक<br />
(सा ददश नगाैकान ् न ैका सिरतथा म॰भा॰ ३.६१.१०४, एको न ैकः सवः कः िकं यदमनुमम ्<br />
िव॰स॰ना॰ ६१) इािदषु। यथा वाचतये – न ैक ि० न एकः नञथनशेन “सह सुपा” पा॰स॰ अनेके<br />
१ एकिभे २ िवौ पु॰ “एको न ैकः सवः कः िकम” ् िवुस॰ मायया बपाैकः “इो मायािभः<br />
पुप ईयते इित ुतेः” भा॰।<br />
२५१ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />
२५२ शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन परपः।<br />
२५३ अािप नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेनाच।<br />
्<br />
२१२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१०३ पितना<br />
लोपे पितघटकेकारेनघटकेकारेण सह अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इित<br />
दीघः ािदित वाम। ् शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन परपे<br />
सित न दोषः। न च पितनश शकािदगणे न पाठः। तााकृ ितगणतया २५४<br />
पाठीकारे ितिवरहः। एवं न सहते इित पचाि २५५ असहश पितन<br />
एवासहः इित िवहे कमधारये दीघ सोधने च हे पितनासह इित िसम। ् या पितं<br />
नाशयतीित पितनाशः इित िवहे कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन अण ये ् नश ्-<br />
धातोः (णशँ अदशने धा॰पा॰ ११९४) उपधावृौ २५६<br />
समासे पृषोदरािदासकारे<br />
सित सोधने हे पितनास। ह इित पादपूत। अथवा अनः शकटे जले इित नानाथ-<br />
कोषात। ्<br />
२५७ अ पुरनः शरीरपं शकटं हीित पितनासहः तुौ हे पितनासह<br />
इित िवहे पितश अनस ्शेन तुषे पृषोदरािदादकारलोपे डसये २५८<br />
िडसामािलोप २५९ आकारादेशे २६० पुनः हन ् धातोः (हनँ िहंसागतयोः धा॰पा॰ १०१२)<br />
अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िटलोपे २६१ पितनासहः २६२ तुौ<br />
हे पितनासह अथाे मितशरीरशकटहः भोऽहमिप ोकं िजगिमषािम। अथवा<br />
अपतरणारिवे यः स पितवाली इित पत धातोः ् (पतँ ॢ गतौ धा॰पा॰ ८४५)<br />
भूतकाल औणािदके इच ्ये २६३ चकारानुबकाय पुनैव िघसायां तृतीयाटा-<br />
२५४ आकृ ितगणोऽयम ् (वै॰िस॰कौ॰ ७९, ल॰िस॰कौ॰ ३९)।<br />
२५५ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४)इनेन।<br />
२५६ अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन।<br />
२५७ मूलं मृयम। ् ीबेऽनः शकटोऽी ात ् (अ॰को॰ २.८.५२) इमरः। आ ते॑ कारो णवाम॒ा वचां॑िस<br />
य॒याथ॑ ॒रादन॑स॒ा रथे॑न (ऋ॰वे॰सं॰ ३.३३.१०) इित मे अनसा शकटेन इित सायणाः।<br />
२५८ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />
इनुसारमूोऽािविहतः समासाो डसयः।<br />
२५९ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />
२६० पृषोदरािदादाकारादेशः।<br />
२६१ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />
२६२ पित अनस ् → पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) → अलोपः → पित नस ् →<br />
पितनस ् → उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) → पितनस ् डस → पितनस ् अस →<br />
िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → पितन ् अस → पितनस →<br />
पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) → आकारादेशः → पितनास। पितनासं हि<br />
इित िवहे पितनासम ् इुपपदे अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः।<br />
पितनास अम ् हन ् ड → पितनास अम ् हन ् अ → िडभानुबकरणसामात ्<br />
(वा॰ ६.४.१४३) → पितनास अम ् ह ् अ → पितनास अम ् ह → सुपो धातुाितपिदकयोः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७१) → पितनास ह → पितनासह → िवभिकायम ् → पितनासहः।<br />
२६३ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />
इनुसारमूोऽािविहतः इच ्यः।<br />
२१३
१.१०४ नाथनाथेित सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
िवभौ आङो नाऽियाम ् (पा॰सू॰ ७.३.१२०) इनेन नादेशे २६४ योगे सहयुे ऽधाने<br />
(पा॰सू॰ २.३.१९) इनेन तृतीयााौ पितना सह इित पािणनीयपररया साधु।<br />
अथात ् रणारिवपिततेन पितना वािलना सहाहमिप िनधनं ालों याािम।<br />
अथवा पुवािलनो नाशः कुकमकायतया नरकगमनिमित पितनासः पृषोदरािदा-<br />
सकारः तमेव हीित पितनासहुौ हे पितनासह इित िवहे हन<br />
् धातोः<br />
(हनँ िहंसागतयोः धा॰पा॰ १०१२) अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन ड-<br />
येऽभेऽिप िडसामािलोपे २६५ सोधन एकवचने पितनासह। अथािजकृ त-<br />
कुकमपिरणामेन तु मम पुनरकगमनमिनवायमासीिु रामभ मेव दीनवलतया<br />
िनजकृ पामािकनीशीकरसातसेचनेन ताशं नरकपं पितनासमिप िनह तै परां<br />
गितं दवानतोऽहमिप तामेव गुमीह इित तारातायम।<br />
्<br />
१.१०४ नाथनाथेित<br />
पिततं वािलनं ा रैः पांसुिभरावृतम ् ।<br />
दती नाथनाथेित पितता त पादयोः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.७<br />
अ रामेण िनहतं वािलनं नाथनाथेित तारा दती ाहरत ् । नाथनाथ<br />
इित अयं सोधने थमैकवचनाः। अतोऽ ुतः। २६६ एवं च ुतगृा अिच<br />
िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावे गुणोऽसत इव २६७ िकु ाचाम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ८.२.८६) इित योगिवभागे ुतानां वैकिका ुणसवः। २६८ या अनुकरणानु-<br />
काययोभदाभेदिववा च २६९ इित पिरभाषयाऽ योगानुकरणतयाऽभेदिववायां<br />
िवभभावे सित गुणः सत एव। या नाथ एव नाथो याः सा नाथनाथा अथााथो<br />
वाेव नाथः पितयाः सा नाथनाथा तारा। वािलपिरचयाथ सोधयित यत ् पते मेव<br />
२६४ पूववत ् गौणमुयोमु े कायसयः (प॰शे॰ १५) इित पिरभाषया गौणे पितशे पितः समास<br />
एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूावृौ शेषो सिख (पा॰सू॰ १.४.७) इित सूेण िघसा।<br />
२६५ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />
२६६ राूते च (पा॰सू॰ ८.२.८४) इनेन।<br />
२६७ नाथनाथ३ इित इनेन भिवतिमित भावः।<br />
२६८ इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)।<br />
२६९ मूलं मृयम। ् मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.५९) इ भाे दीपोोतयो िमदम।<br />
्<br />
अभेदपे कृ ितवदनुकरणं भवित (भा॰िश॰सू॰ २) इित महाभाे ऋऌक् (िश॰सू॰ २) िशवसू<br />
उम। ् अनुकरणं नुकायािम ् इिप महाभाे मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.४९)<br />
सू उिमित वैयाकरणभूषणसार दपणाायां चिकासादिवेदाः। अािभभासंरणेषु<br />
अनुकरणं नुकायािम ् इित नोपलम।<br />
्<br />
२१४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१०५ मे<br />
याः ामी सा एित तव सुखमागतो मां पय इिभाये नाथनाथाशे<br />
बीिहरपदाथ तारा। एवं गथकएितशो नाथनाथा इनेन सह सीयतां<br />
ततः एिङ परपम ् (पा॰सू॰ ६.१.९४) इनेन परपे नाथनाथेित। न चोसूमुपसग-<br />
धातुसििवषयकिमित वाम। ् लानुरोधेनोपसगाशानुवृिमोषे न दोषः। २७० यथा<br />
कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इ ियािकशे जागके थभूते कतु ः<br />
इित पदं कृ ितधातूपाधानभूतापारायो यः कता इित िविशाथ बोधयित। त पुनः<br />
ईित इित वतमाने योगात ् च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इित षिप कतिर। २७१<br />
तत इयमेवं कृ ितरपीुभे कथ बोधयतः। अतः षीवाकथ मोषं कुवि गुरवः<br />
शेमुषीजुषः। तथैवााुपसगाशमोषेऽिप न रोषः कतः। इं नाथनाथेित इ एिङ<br />
परपम ् (पा॰सू॰ ६.१.९४) इनेन परपम।<br />
्<br />
१.१०५ मे<br />
पूवजिन ते सुु कृ ता मिमा।<br />
अतव िवमोाय पं मे दिशतं शुभे॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.३४<br />
अ च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन षी तृतीयां बा। २७२ या मे<br />
इ पम ् इनेनायः। २७३<br />
२७० उपसगाित धातौ (पा॰सू॰ ६.१.९१) इतोऽनुवृम ् उपसगात ् इित पदं लानुरोधेना<br />
मोषणीयिमित भावः।<br />
२७१ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन ईित इ मथ पूजाथ वा वतमाने ः।<br />
मितिरा (का॰वृ॰ ३.२.१८८) इित कािशका। मितिरहेा (वै॰िस॰कौ॰ ३०८९) इित िसाकौमुदी।<br />
२७२ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन बुथ वतमाने ः। सूेऽिन ् बुेानमथः।<br />
यथा कािशकाकाराः – बुिानम ् (का॰वृ॰ ३.२.१८८)। भगवतो पदशनं च ापनम। ् यतो<br />
िह इियाथसिकषजं ानं म ् (त॰स॰ ४२)। या मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८)<br />
इ चकारेणाािप। चकारोऽनुसमुयाथः। “शीिलतो रितः ा आुो जु इिप” इािद<br />
(वै॰िस॰कौ॰ ३०८९) इित िसाकौमुां भोिजदीितमहाभागाः।<br />
२७३ तिह ससामाे षी। स धिमधमभावपः। पूवाध च या कृ ता इित योे ते कृ ता<br />
इित युम। ् ते इ पूवजिन इनेनाये शापिरहारः। सुु तव पूवजिन उमा मिः<br />
कृ ता इित भावः।<br />
२१५
१.१०६ कुडेन सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१०६ कुडेन<br />
अगेनोमागण कुडेनाऽगमिवमः।<br />
जुयाूलमेण पु ंसूे नाथवा बुधः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.४.३१<br />
अ सां तृतीया ोा। करणिववायां २७४ हेतुिववायां २७५<br />
कृ ािदाा २७६ इयं साी। २७७<br />
१.१०७ माम<br />
्<br />
अ पूजाम<br />
्<br />
मो यिद मामेवं पूजां चैव िदने िदने।<br />
करोित मम सां ाोेव न संशयः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.४.३९<br />
इित कृ दयोगेण कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन<br />
षुिचता िकु ित इाहारेण मां ित पूजां करोित इित अिभतःपिरतःसमयािनकषा-<br />
हाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इित ितयोगे ितीयेित िसम।<br />
्<br />
१.१०८ शेषांशाय<br />
एवं पराा ीरामः ियायोगमनुमम ् ।<br />
पृः ाह भाय शेषांशाय महाने॥<br />
अािप पूवकारेण चतुथ िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन। २७८<br />
१.१०९ हा सीतेित<br />
पुनः ाकृ तवामो मायामाल ःिखतः।<br />
हा सीतेित वदैव िनां लेभे कथन॥<br />
– अ॰रा॰ ४.४.४१<br />
– अ॰रा॰ ४.४.४२<br />
२७४ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
२७५ हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन।<br />
२७६ कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८) इनेन।<br />
२७७ या कुडे नाऽऽगमिवमः इित पदेदे आगमिवमो ना मनुः कुडे जुयात ्<br />
समाधानम।<br />
्<br />
२७८ िहतम ् इाहायिमित भावः। या ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ।<br />
इिप<br />
२१६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.११० मिणसानौ<br />
हा सीतेित इ इितशाथकं ितशं ीकृ समाधेयम। ्<br />
२७९<br />
१.११० मिणसानौ<br />
रामु पवताे मिणसानौ िनशामुखे।<br />
सीतािवरहजं शोकमसहिदमवीत ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.५.१<br />
अ सानुश ायो नपु ंसकिले योगात ्२८० सेकवचने इकोऽिच िवभौ<br />
(पा॰सू॰ ७.१.७३) इनेन नुनुबकाय मिणसानुिन इेव पािणनीयम। ्<br />
२८१ परं मिण-<br />
सानुशम ् अधचािदगणे (अधचाः पु ंिस च पा॰सू॰ २.४.३१) आकृ ितगणतया मा<br />
पु ंम। ् या िलमिशं लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित भावचनेन<br />
िलानामिनयमनतया पुिँे योगोऽिप पािणनीयः। २८२<br />
१.१११ मम<br />
जीवतीित मम ूयािा ियकृ मे।<br />
यिद जानािम तां सा जीव य कु वा॥<br />
– अ॰रा॰ ४.५.३<br />
अ ूधातुयोगे (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) ितीया तूिचतैव २८३ िकु<br />
कमिण सिववायां षिप साी।<br />
२७९ िवराय २००तमे पृे १.८५ जायेित सीतेित इित योग िवमश पयु।<br />
२८० यथा या सानु ॑िन॒ पव॑तान॒ामदा॑ा म॒ह॒तु ॒रव॑तेव स॒ाधुना॑ (ऋ॰वे॰सं॰ १.१५५.१) बृ ॑ह॒तः<br />
सानु ॑न॒िर॑ (ऋ॰वे॰सं॰ ५.५९.७) सानू ॑िन िद॒वो अ॒मृत॑ क॒ ेतुना॑ (ऋ॰वे॰सं॰ ६.७.६) सानूिन मृगपिणः<br />
(वा॰रा॰ २.३३.२३) िगरेः सानूिन रािण (वा॰रा॰ २.९३.९) त शैल सानूिन (वा॰रा॰ ३.६१.२१)<br />
दिणे िगिरसानुिन (वा॰रा॰ ४.१.७३) अिानुिन (वा॰रा॰ ४.१.१०३) सानूिन सुमहाि च<br />
(वा॰रा॰ ६.६७.४) तिरसानुिन (ग॰सं॰ ७.४३.१४, भा॰पु॰ ४.२३.२४) य ुतीरतया सूतः<br />
सानूिन गः सुरभीकरोित (कु॰स॰ १.९) इािदषु। सानुगतां (कु॰स॰ १.५) इ मिनाथाः – सानूिन<br />
मेघमडलादधटािन गतां ााम ् (कु॰स॰ स॰ा॰ १.९)।<br />
२८१ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
२८२ या िलानुशासने म ुमधुसीधुशीधुसानुकमडिन नपु ंसके च (िल॰ ५६) इ चकाराु ंिप<br />
सानुशः। यथा अ॒पाद॑ह॒ो अ॑पृत॒िद॒मा॒ व॒मिध॒ सानौ॑ जघान (ऋ॰वे॰सं॰ १.३२.७) उ॒ाः<br />
प॒दो िन द॑धाित॒ सानौ॑ (ऋ॰वे॰सं॰ १.१४६.२) पृिथ॒ाः सान॒ौ ज॑न प॒ािणिभ॑ (ऋ॰वे॰सं॰ २.३१.२)<br />
म॒न॒ानेतो॑ जहतुिव॒य॒ा सान॒ौ (ऋ॰वे॰सं॰ १०.६१.६) इािदषु। ुः ः सानुरियौ (अ॰को॰ २.३.५)<br />
इमरः। ‘सानु’आिदशानां त एव ििलता – ‘सानुने’ ‘सानवे’। ुः ः सानुरियािममरः<br />
(ह॰ना॰ा॰ २.९३) इित हिरनामामृताकरणे जीवगोािमनः।<br />
२८३ अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसायां कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन।<br />
२१७
१.११२ बऋवानरैः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.११२ बऋवानरैः<br />
भेरीमृदैबऋवानरैः ेतातपैजन ै शोिभतः।<br />
नीलादाैहनुमधान ैः समावृतो राघवमगािरः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.५.६३<br />
अ लणेन मृोभयमानः मादी सुीवः ीराममुपगित। अैव योगः<br />
बऋवानरैः। अ बशघटकोकार ऋघटककारेण सौ बृवानरैः इेव<br />
पािणनीयम। ् बश ऋवानरशेन तुषकमधारये समासे संिहताया िनात ्<br />
इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन यण<br />
्<br />
अिनवायः। िकु ावायां<br />
सिरिनवाय नाि। अतः ब ऋवानरैः इित पािणनीयमेव। न च समासं िवना<br />
बश ऋवानरशिवशेषणतया बिभः ऋवानरैः इित सिवभिकः योगः<br />
ादेवं ब ऋवानरैः इसतिमित वाम। ् सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः<br />
(पा॰सू॰ ७.१.३९) इनेन िभिभे िक सतम। ् या ब इित ियािवशेषणम।<br />
्<br />
ियािवशेषणानां ितीयां नपु ंसकमेकवचनमौिकं सविविदतमेव। तेन ना<br />
सिः। या ऋकः (पा॰सू॰ ६.१.१२४) इनेन शाकमते वैकिककृ ितभावः तां<br />
वै भागवऋषेः (भा॰पु॰ ९.१५.१३) इितवत। ्<br />
२८४<br />
१.११३ बिहगु हाम<br />
्<br />
यूयं िपदमीिण गिमथ बिहगु हाम ् ।<br />
तथैव चुे वेगाताः पूवितं वनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.६.५८<br />
अ बिहयगे पमी पािणनीया २८५ िकु गुहां ित बिहः इित ितयोगे ितीयाऽिप<br />
पािणिनसता। २८६ या बिहदशे ितां गुहाम ् इाहारेण ितीया। २८७<br />
२८४ समासेऽयं कृ ितभावः। सऋषीणाम ् । सषणाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ९२)। अ तासीनं<br />
सुरऋिषम ् (भा॰पु॰ ७.१.१४) सू देवऋिषवयम ् (भा॰पु॰ १०.६९.१६) ऋषीनेतान ्<br />
(भा॰पु॰ १०.८६.५७) इािदिप।<br />
२८५ अपपिरबिहरवः पा (पा॰सू॰ २.१.१२) इित ापनेन।<br />
२८६ ित इाहायिमित भावः। ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन<br />
ितीया।<br />
२८७ या ापकिसं न सव इनेन कर करभो बिहः (अ॰को॰ २.६.८०क) इितवमीतरिवभिः।<br />
िवशेषं १७२तमे पृे १.४८ बिहवन इित योग िवमश पयु।<br />
२१८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.११४ मे<br />
१.११४ मे<br />
दासी तवाहं राजे दशनाथिमहागता।<br />
बवषसहािण तं मे रं तपः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.६.६१<br />
अ मया तम ् इित कमिण यिवधानादनुकतिर तृतीया पािणनीया २८८ िकु<br />
मे इित कृ ोगा षी च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इित िविहताािणिनसता। २८९<br />
१.११५ रोगणिवनाशने<br />
णा ािथताः सव रोगणिवनाशने।<br />
मायामानुषभावेन जाता लोकैकरकाः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.७.१८<br />
अ रोगणिवनाशनाय इित ताद चतुथ सामातः पािणनीया २९०<br />
िकु<br />
िनिमामसंयोगे (वा॰ २.३.३६) इनेन समी। िनिमिमह फलं त कमणा सह<br />
योगे ताचकामी यथा भावचनम ् –<br />
चमिण ीिपनं हि दयोहि कुरम ् ।<br />
केशेषु चमर हि सीि पुलको हतः॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ २.३.३६<br />
तथा रोगणिवनाशनं िह फलम। ् कम लोके जहणम ्। अतोऽ समी।<br />
१.११६ वानरवृान<br />
्<br />
वृश<br />
सुीवः ेषयामास सीतायाः पिरमागणे।<br />
अाानरवृाै महासाहाबलः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.७.४३<br />
नपु ंसकतया वानरवृािन इित पािणिनसतं िकु िलमिशं<br />
लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित वचनेन पु ँिेऽनुकू लता।<br />
२८८ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />
२८९ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन वतमानिववायां ः। चकारेणाािप।<br />
चकारोऽनुसमुयाथः। “शीिलतो रितः ा आुो जु इिप” इािद (वै॰िस॰कौ॰ ३०८९)<br />
इित िसाकौमुां भोिजदीितमहाभागाः। या मे इ रं तपः इनेनाये कमिण स-<br />
िववायां षी। मे रं तपो बवषसहािण तम ् इित भावः।<br />
२९० ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />
२१९
१.११७ देवतावृः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.११७ देवतावृः<br />
॥ इित िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
अवीेवतावृः कौतूहलसमितः।<br />
ग ं वानरे िकििं समाचर॥<br />
– अ॰रा॰ ५.१.११<br />
अािप नपु ंसकिले वृश चिलतयोगात ्२९१ पु ँियोगु िलमिशं<br />
लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित भािनयमेन पािणनीय एव। २९२ यथोरं<br />
मुनीनां ामायम ् इित वचनात।<br />
्<br />
१.११८ मे<br />
सव कथय रामाय यथा मे जायते दया।<br />
मासयाविध ाणाः ाि मम सम॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.४०<br />
अ मिय इित योगथानुकू लः िकु उपिर इाहारे सिववायां मे<br />
इिप। या मे इित मम ् इित चतुथ। २९३ सा च मामुतु दया जायते मे िहताय वा दया<br />
जायताम ् इुभयथाऽिप तुमुमिण २९४ िहतयोगे २९५ वा चतुथ।<br />
१.११९ देै<br />
ुा तचनं देै पूवपमदशयत ् ।<br />
मेमरसाशं रोगणिवभीषणम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.६४<br />
२९१ यथा वृाुायमाणािन रमुसृजुदा (वा॰रा॰ ६.११७.२१) वृािन दशे तदा<br />
(म॰भा॰ ३.१५०.१९) अकीय वृािन (म॰भा॰ ४.१८.३२) मासादयैतथिसंहवृम ्<br />
(म॰भा॰ ४.४९.४) संशािन च वृािन (म॰भा॰ ५.५४.५५) मेघवृािन (म॰भा॰ ५.१७८.८४)<br />
सदवृािन (म॰भा॰ ६.५६.१६) अवृािन (म॰भा॰ ७.१७२.२६) रथवृािन (म॰भा॰ ६.५९.११,<br />
७.१६१.४९, ७.१७२.२६) यो वृदािन वरयित पिथ ायतां ोिषतानां (मे॰॰ २.३६) इािदषु।<br />
२९२ या शिमममधचािदगणे पिठा अधचाः पु ंिस च (पा॰सू॰ २.४.३१) इनेन पु ँियोगः<br />
समथनीयः। एवमेव देववृः सदा ां तु ृा िवजयतेऽसुरान ् (म॰भा॰ १.२११.१९) इािदषु बोम।<br />
्<br />
२९३ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />
२९४ ियाथपपद च कमिण ािननः (वा॰ २.३.१४) इनेन।<br />
२९५ िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />
२२०
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१२० महाियम ्<br />
अ देव िवासियतु ं पूवपमदशयत ् इित ियाथपपद च कमिण ािननः<br />
(पा॰सू॰ २.३.१४) इनेनायुमानतुमुमिण चतुथ। िहतशााहारे िहतयोगा<br />
वा। २९६<br />
१.१२० महाियम<br />
्<br />
ासादरिणः सवाा तैव तिवान ् ।<br />
तुा तूणमुाय वनभं महाियम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.७७<br />
अ महत ् अियम ् इित महाियम ् इित िवहे समासः। सहरमोमोृ ाः<br />
पूमान ैः (पा॰सू॰ २.१.६१) इित सूेण कमधारयः। आहतः समानािधकरणजातीययोः<br />
(पा॰सू॰ ६.३.४६) इनेनाऽकारादेशः। महाियम ् इित महाखलः इितवत।<br />
्<br />
१.१२१ राघवे<br />
रासीनां तजन ैव कथय राघवे।<br />
मयों देिव रामोऽिप िापिरिनितः॥<br />
– अ॰रा॰ ५.५.४९<br />
अ कथ ्धातुयोगात ् (कथँ वाबने धा॰पा॰ १८५१) ितीयोिचतैव िकु<br />
राघवे वित कथय इाहारे सित सिप िसाानुकू ला। २९७<br />
१.१२२ हनूमम<br />
्<br />
॥ इित सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
आययुानुपूण समुं भीमिनःनम ् ।<br />
अवतीय हनूमं रामः सुीवसंयुतः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१.४२<br />
अ लां ितमानो भगवाीरामो हनूमतोऽवतीय समुवेलायां सैं<br />
िनवेशयित। रामिवेष ुवेनाविधभूतात ् हनूमम<br />
् इित ितीया पािणनीय-<br />
िवेव। ुवमपायेऽपादानम<br />
् (पा॰सू॰ १.४.२४) इनेनापादानसायां पेव।<br />
२९६ िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />
२९७ य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन।<br />
२२१
१.१२३ रघुनायक सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
िकु हनूमं ा अवतीय इाहारेण ज ् कमतया (जँ हानौ<br />
धा॰पा॰ ९८६) ितीया। या ाच ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इित पिरगणन शरादौ<br />
खडनेनापादानािववायां वृं पुं िचनोित २९८ इािदवितीया। अकिथतं च<br />
(पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसाबलाितीया सतेित पािणनीयता।<br />
१.१२३ रघुनायक<br />
याव राम िशताः िशलीमुखा लामिभा िशरांिस रसाम ् ।<br />
िछि तावघुनायक भोां जानक ं ितदातुमहिस॥<br />
– अ॰रा॰ ६.२.२४<br />
अ यिप दाधातुयोगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) चतुथ पािणनीया िकु<br />
तीुपसगयोजनतया िविनमयपेऽथ जाते सदानताभावे षीसािहम। ् ितदातुम<br />
्<br />
इनेन िविनमयोतनात। ् या रघुनायक इ जानकीम ् इनेनाये दा-<br />
भावसे षी।<br />
१.१२४ मे<br />
मििभः सायुधैरान ् िववरे िनहिनित।<br />
तदाापय मे देव वानरैहतामयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ६.३.८<br />
अ सुीवो िवभीषणं ाशमानः ाह मे आापय। मां पोषियतुमाापय इित<br />
चतुथ। २९९ या कारकाणां बुिकितात ्३०० दाधातु ं (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१)<br />
िवनाऽिप सदाने चतुथ। ३०१<br />
२९८ वृमविचनोित फलािन (भा॰पा॰सू॰ १.४.५१) इित महाभा उदातः।<br />
२९९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
३०० यथा अयं योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम”<br />
्<br />
इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२५)। अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते।<br />
त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२६)। अयमिप योगः शोऽवुम।<br />
्<br />
... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२७)।<br />
अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव<br />
िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२८)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२९)। अयमिप योगः<br />
शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३०)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३१) इािदषु<br />
म।<br />
्<br />
३०१ चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन।<br />
२२२
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१२५ रघूणां पतये<br />
१.१२५ रघूणां पतये<br />
नमोऽनाय शााय रामायािमततेजसे।<br />
सुीविमाय च ते रघूणां पतये नमः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.३.१८<br />
अ शरणागतिवभीषणो रघुकुलभूषणं सुीवलणािभरामं रामं समीडानो रघूणां<br />
पतये नमः इित युे। अ समासाभावे रघूणां पे इेव पािणनीयं पितः समास<br />
एव (पा॰सू॰ १.४.८) इनेनासमाससािनषेधात ् घेिङित (पा॰सू॰ ७.३.१११) इित<br />
गुणाभावेऽयादेशाभावे च रघूणां पतये इित कथम। ् परं पितिरवाऽचरतीित पितः। आचारे<br />
िप ्। ३०२<br />
३०३<br />
ततः सवापहािरलोपे लणितपदोयोः ितपदोैव हणम ् इित<br />
पिरभाषया लािणकपितशे पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूं न वतते।<br />
अतो िघसायां गुणेऽयादेशे रघूणां पतये इित। ३०४<br />
या अपां पतये नमः, त॑ राण॒ां<br />
पत॑य॒ े नम॒ः (कृ ॰य॰ तै॰सं॰ ४.५.३.१) इित छासयोग इव िवभीषणेना ाण-<br />
िददशियषया भगवतो रामच छोमयाासः योगः कृ तः। षीयुछिस<br />
वा (पा॰सू॰ १.४.९) इित सूेण। षीयुछिस वा इ वा हणेन लोकेऽिप। अथवा<br />
षाऽमासे चोयोगः पािणनीयः बलं छिस (पा॰सू॰ २.४.७३) इित सूेण सुपो<br />
धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इित सूावृेः। अथवा तुषे कृ ित बलम<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ६.३.१४) इित सूेण पूवसािधतकृ दपितशे परेऽिक रघूणां पतये इिप<br />
पािणनीयम। ्<br />
३०५<br />
१.१२६ िवभीषणे<br />
सीतां य रामाय रां देिह िवभीषणे।<br />
वनं यािह महाबाहो रं मुिनगणायम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ६.६.४६<br />
३०२ पित → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → पित िँ प ् → पित व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िप ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → पित िँ प ् → पित व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → िवभि-<br />
कायम ् → पितः।<br />
३०३ िसं तु लणितपदोयोः ितपदोैव हणात ् (वा॰ ६.२.२)।<br />
३०४ २१०तमे पृे १.१०३ पितना इित योग िवमशमिप पयु।<br />
३०५ मडूक ुा हलदााः संायाम ् (पा॰सू॰ ६.३.९) इादनुवृ साः इित पद<br />
तुषे कृ ित बलम ् (पा॰सू॰ ६.३.१४) इ िनवृौ षा अक्। या बलम ् इ हणेन<br />
षा अक्।<br />
२२३
१.१२७ परैः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१२७ परैः<br />
अ िचरजीिवादाधारिववयाऽिधकरणसिप पािणनीया। ३०६<br />
िनहि ां राानं मासनपराुखम ् ।<br />
परैः िकिृहीा ं भाषसे रामिकं करः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.७.२<br />
अ हणाविधभूतात ् परेः िकिृहीा इित वं तथाऽिप परैः<br />
दीयमानम ् इाहारे कतिर तृतीया। उताहो परैः इित करणे तृतीया। दानियायां पर-<br />
दानाऽिप करणात।<br />
्<br />
१.१२८ वायुसूनोः<br />
हतािप शरैीैवायुसूनोः तेजसा।<br />
वधत पुनेजो ननद च महाकिपः॥<br />
अ कमिण सिववायां षी। ३०७<br />
– अ॰रा॰ ६.६.२४<br />
१.१२९ लणाय<br />
िचिकां कारयामास लणाय महाने।<br />
ततः सुोित इव बुा ोवाच लण॥<br />
– अ॰रा॰ ६.७.३७<br />
लण महानः इित सिववया षुिचता िकु लणं महाानं<br />
जीवियतुम ् इयुमानतुमुमिण चतुथ। ३०८<br />
१.१३० रघूमे<br />
इतः परं वा वैदेह ेषय रघूमे।<br />
िवभीषणाय रां तु दा गामहे वनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१०.५४<br />
३०६ अामा बिलासो हनूमां िवभीषणः। कृ पः परशुराम सैते िचरजीिवनः॥<br />
(आ॰रा॰ ९.७.११८)।<br />
३०७ षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०) इनेन।<br />
३०८ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
२२४
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१३१ कायभाजनाः<br />
अााधारिववायां समी। ३०९ रामाधारं पूव िनिपतम। ्<br />
३१०<br />
१.१३१ कायभाजनाः<br />
ुट ्। ३१२<br />
वयं तु सािका देवा िवोः कायभाजनाः।<br />
भयःखािदिभााः संसारे पिरवितनः॥<br />
कायभाजनमेषाम ् इशआिदादच। ्<br />
३११<br />
भजना एव भाजनाः इित ािदादण। ्<br />
३१३<br />
समासः। ३१४ अतो न िलदोषः।<br />
१.१३२ िशिबकोमे<br />
सवाभरणसामारो िशिबकोमे।<br />
याीकैबिभगु ां कुकोीिषिभः शुभाम ्॥<br />
अा नपु ंसकिले पाठात ् िशिबकोमायाम<br />
्<br />
िमतम। ्<br />
३१५<br />
१.१३३ देवताः<br />
पयतां सवलोकानां देवरासयोिषताम ् ।<br />
ण देवता ाणे मैिथली॥<br />
– अ॰रा॰ ६.११.८०<br />
अथवा भज इित भजनाः कतिर<br />
काय भाजनाः इित षी-<br />
– अ॰रा॰ ६.१२.७०<br />
इनुेदं कथमुिमित न<br />
देवता अनुकू लियतु ं सादियतु ं वा ण इित तुमुमिण चतुथ। ३१६<br />
– अ॰रा॰ ६.१२.८०<br />
३०९ आधारोऽिधकरणम ् (पा॰सू॰ १.४.४५) सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इााम।<br />
्<br />
३१० १९६तमे पृे १.७८ राघवे इित योग िवमश पयु।<br />
३११ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
३१२ कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन।<br />
३१३ ािद (पा॰सू॰ ५.४.३८) इनेन।<br />
३१४ कृ ोगा च षी समत इित वम ् (वा॰ २.२.८) इनेन। या काय भाजनं येषाम ् इित<br />
बीिहः।<br />
३१५ िलमिशं लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इनेन िलं िशयोगाधीनिमित भावः।<br />
वाीकीयरामायणे भारते तु िशिबका इित ीिल एव योगः।<br />
३१६ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन। एवमेव ाणेः इािप<br />
बोम।<br />
्<br />
२२५
१.१३४ गवारसोरगाः सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१३४ गवारसोरगाः<br />
ततः शः सहाो यम वणथा।<br />
कुबेर महातेजाः िपनाकी वृषवाहनः॥<br />
ा िवदां ेो मुिनिभः िसचारणैः।<br />
ऋषयः िपतरः साा गवारसोरगाः॥<br />
एते चाे िवमानाैराजमुय राघवः।<br />
अुवन ् परमाानं रामं ालय ते॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१३.१-३<br />
हलअरस ् इित पाठे तु गवारउरगाः इेव। ३१७ अजे<br />
गवारसोरगाः। ३१८ अथवा ाुदषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इ<br />
ात ् इित योगिवभागेन टच ्यः। ३१९ न चायमे करोित। तिह पूव गवारसाः<br />
३१७ गवाारसोरगाेित गवारउरगाः। गव जस ् अरस ् जस ् उरग जस ् → चाथ<br />
ः (पा॰सू॰ २.२.२९) → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → गव अरस ् उरग →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → गवारस ् उरग → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />
गवारँ उरग → भो भोभगोअघोअपूव योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) → गवारय ् उरग →<br />
लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) → गवार उरग → गवारउरग → िवभिकायम ् →<br />
गवारउरग जस ् → गवारउरग अस ् → थमयोः पूवसवणः (पा॰सू॰ ६.१.१०२) →<br />
गवारउरगास ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />
गवारउरगाः।<br />
३१८ सव साा अदाः ुः इुे ः अर इित शोऽिप ीकरणीय इित भावः। अर-<br />
श योगः पुराणेऽवीखडे रेवाखडे कुसुमेरतीथमाहावणने कृ तोऽि – वसमासे<br />
कुसुमाकराकुले मयूरदाूहसुकोिकलाकुले। नृदेवारगीतसले वाित वाते यमन ैताकुले॥<br />
(॰पु॰ रे॰ख॰ १५०.१४)। अ नृदेवारगीतसले इ अर इेव शः। एवमेवा अर-<br />
शीकारे सशः सप (“सः ािौ हरे सप” इित भरतैकाथसहः इित शकुमः) उरगश<br />
नागे ीकरणीयः। देवगवमानुषोरगरासान ् (न॰उ॰ १.२९) गवरगरसाम ् (म॰ृ॰ ३.१९६)<br />
इािदषु उरगशो नागाथ इाेकोशः। अ पयाययोः कथं पृथगुपादानिमित न िमतम। ् सप-<br />
नागयोरीषदरम। ् अत एव गीतायां सपाणामि वासुिकः (भ॰गी॰ १०.२८) इुाऽिप अनाि<br />
नागानाम ् (भ॰गी॰ १०.२९) इुं भगवता। नागा नागलोकवािसनो मानवमुखाः सपजाितिवशेषाः।<br />
सपा एकिशरसः (भ॰गी॰ रा॰भा॰ १०.२९) नागा बिशरसः (भ॰गी॰ रा॰भा॰ १०.२९) इित भगवो<br />
रामानुजाचाया गीताभाे। एवं तिह गव जस ् अर जस ् स जस ् उरग जस ् → चाथ ः<br />
(पा॰सू॰ २.२.२९) → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → गव अर स उरग →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → गवार स उरग → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) →<br />
गवार सोरग → गवारसोरग → िवभिकायम ् → गवारसोरग जस ् →<br />
गवारसोरग अस ् → थमयोः पूवसवणः (पा॰सू॰ ६.१.१०२) → गवारसोरगास ् → ससजुषो<br />
ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → गवारसोरगाः।<br />
३१९ योगिवभागे चुदषहाात ् समाहारे इनयोमषे साािदतरेतरादिप कुिचिदित भावः।<br />
२२६
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१३५ मम<br />
इित खडवामेकं पात ् उरगशेन समासः। ३२०<br />
१.१३५ मम<br />
॥ इित युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथोरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
ृणु राम यथा वृं रावणे रावण च।<br />
ज कम वरादानं सेपादतो मम॥<br />
– अ॰रा॰ ७.१.२४<br />
अ पा भिवतमासीत ्३२१ िकु वदतो मम इित भावलणा षी य च<br />
भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इित सूेण। ३२२<br />
१.१३६ काल<br />
स त सुिचरं कालमुवास िपतृसतः।<br />
किचथ काल सुमाली नाम रासः॥<br />
आगत इित तीत वेाहारे भावलणा षी। ३२३<br />
– अ॰रा॰ ७.१.४५<br />
३२० याऽ न समासोऽिप तु गवारसः इित पृथक् उरगाः इित च पृथक्। ततः संिहतायां ससजुषो<br />
ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन े भो भोभगोअघोअपूव योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) इनेन ये<br />
लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यलोपे गुणे ाे िपादीाोपकायािसे सामातः<br />
गवारस उरगाः इेव। पर न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इनेन पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />
इित सूे िनराकृ ते िसे यलोपे आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन गुणे गवारसोरगाः इित िसम।<br />
्<br />
िवराय २००तमे पृे १.८५ जायेित सीतेित इित योग िवमश पयु।<br />
३२१ अपादाने पमी (पा॰सू॰ २.३.२८) इनेन। अ शिवेषादपादानम। ् या आातोपयोगे<br />
(पा॰सू॰ १.४.२९) इनेनापादानम।<br />
्<br />
३२२ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />
(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />
इनेन भावलणा षीित भावः।<br />
३२३ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />
(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />
इनेन भावलणा षीित भावः।<br />
२२७
१.१३७ जगयम ् सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१३७ जगयम<br />
्<br />
भगवूिह मे योु ं कु सि महाबलाः।<br />
योुिमािम बिलिभं ाताऽिस जगयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ७.४.२<br />
अ ाता इित तृयाः। ३२४ तृयायोगात ् जगयम ् इ ितीया<br />
पािणनीया। ३२५ न लोकायिनाखलथतृनाम ् (पा॰सू॰ २.३.६९) इनेन षीिनषेधात।<br />
्<br />
१.१३८ जगाम ऋिषवाट<br />
वाीिकरिप सृ गायौ तौ कुशीलवौ।<br />
जगाम ऋिषवाट समीपं मुिनपुवः॥<br />
अ संिहताया अिववणा सिः। ३२६<br />
– अ॰रा॰ ७.६.३६<br />
१.१३९ मम<br />
्<br />
१.१४० मुनये<br />
एवमेतहाा यथा वदिस सुत।<br />
यो जिनतो मं तव वाैरिकिषैः॥<br />
मां िवासियतु ं यो जिनतो मां तोषियतु ं वेित तुमुमिण चतुथ। ३२७<br />
तै स मुनये रामः पूजां कृ ा यथािविध।<br />
पृाऽनामयो रामः पृोऽथ तेन सः॥<br />
– अ॰रा॰ ७.७.३४<br />
– अ॰रा॰ ७.८.१५<br />
मुिनमनुकू लियतुम ् इित तुमुमिण चतुथ ियाथपपद च कमिण ािननः<br />
(पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
३२४ तृन ् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) इनेन ताीे ता वा तृन ्यः।<br />
३२५ कता कटान। ् विदता जनापवादान ् (का॰वृ॰ २.३.६९) कता लोकान ् (वै॰िस॰कौ॰ ६२७) इितवत।<br />
्<br />
३२६ या ऋकः (पा॰सू॰ ६.१.१२८) इनेन शाकलकृ ितभावः।<br />
३२७ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />
२२८
सिकारकसमासकरणम<br />
्<br />
१.१४० मुनये<br />
॥ इुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे थमााये<br />
ितीयपिरेदः।<br />
इं महीजारघुवीरलेखकः अारामायणमवितनः।<br />
अपािणनीयान ् िधया िवमृय वै अायमेतं थमं मशयम ्॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे थमोऽायः।<br />
२२९
अथ ितीयोऽायः<br />
कृ ितकरणम ्<br />
सधे।<br />
२.१ संिवम ्<br />
ना नीलाुदयामं रामं तामरसाननम ् ।<br />
शोधे िगिरधरः ेा ितीयाायमारभे॥<br />
अथाारामायणे समागतान ् कृ ितसिनोऽपािणनीयान ् योगाननु-<br />
॥ अथ ितीयााये थमः पिरेदः ॥<br />
॥ अथ बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
कैलासाे कदािचिवशतिवमले मिरे रपीठे<br />
संिवं ानिनं िनयनमभयं सेिवतं िससैः।<br />
देवी वामासंा िगिरवरतनया पावती भिना<br />
ाहेदं देवमीशं सकलमलहरं वामानकम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.६<br />
अाारामायण ारिितं ौित। १ कैलासिगरौ संिवं भगवं<br />
िशवं पावती पृित। अ सूवकात ् िवश ्धातोः (िवशँ वेशने धा॰पा॰ १६३९)<br />
कतिर गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन -<br />
यः। लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेनेायां लोपे२ जसृजमृजयज-<br />
राजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) इनेन षे ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४१) इनेन<br />
१ ‘ासः’ इित शेषः।<br />
२ त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन
२.२ पुरा रामायणे रामः कृ ितकरणम ्<br />
ुे िवभिकाय संिवम ् इित। सूवक िवश ्धातोः शयनमथः। ३ तु पवेशनपोऽथः<br />
कथिमित चेत। ् समुपिवम ् इेवा। उपउपसग लोपः। ४ अत एव संिवम ् इ<br />
िह समुपिवम ् इथः। ५<br />
२.२ पुरा रामायणे रामः<br />
पुरा रामायणे रामो रावणं देवकटकम ् ।<br />
हा रणे रणाघी सपुबलवाहनम ्॥<br />
सीतया सह सुीवलणाां समितः।<br />
अयोामगमामो हनूममुखैवृतः॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.२६-२७<br />
अ भूतभावनो भगवान ् िशवोऽारामायणकथायाः ावं करोित यत ् पुरा<br />
रामायणे ीरामो रावणं हाऽयोामगमत ् । अ रामायणे इित िह क िवशेषणं<br />
िकमिभायकं वाऽ समी वा िकििमिका। यिद चेदाधारे समी तदा रामायणं<br />
पुकम रामिनिपताऽऽधारता कथं सवा। यिद चेणया रामायणलिता<br />
मूलमयानुपपिायानुपपि। ६<br />
यथा गायां घोषः इ तायानुपपिः।<br />
यतो िह घोष आभीरपी। सा च भगीरथरथखाताविजलवाहे सवा निह।<br />
अतोऽयानुपपिरिप तायानुपपिेित चेामीसेन गापद गातीरे<br />
लणा। तथैवेािप रामायणे तायानुपपेः रामायणपद रामायणोपलिते<br />
काले लणा। इयं च जघा वृिवयाकरणमते। एता अिमिप नाीित<br />
चेतावेदकारोप इित चेत। ्<br />
७ अलं गुगुकनया। रामायणमिन ् स<br />
रामायणः इित िवहे थमााामायणशात ् अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७)<br />
३ यथा – पादेदगेषु दभषु ािराः संिवशित (गो॰गृ॰सू॰ २.६.१०) मेण सुामनु संिववेश<br />
(र॰वं॰ २.२४) चरमं संिवशित या थमं ितबुते (म॰भा॰ २.८८.३६) आााानादााा<br />
संवेशनादेषोऽतनः कालः (का॰वृ॰ १.२.५७) इािदषु। अवलः – चादेवशािकृ ता<br />
उपसगाथचिका।<br />
४ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />
५ अािप यते। जघनाधन च पशु ितित सं च िवशित (श॰ा॰ ८.२.४.२०, संिवशित =<br />
िनषीदित)। पयटेीटवूिमं वषाेक संिवशेत ् (ल॰िव॰ृ॰ ४.५, संिवशेत ् = ितेत ् = वसेत)।<br />
्<br />
अेनोातेऽेन तथा संवेयते जरी (िव॰पु॰ ६.५.३३, संवेयते = उपवेयते)। अवलः –<br />
चादेवशािकृ ता उपसगाथचिका।<br />
६ अयानुपपिितसान लणाबीजम। ् वुतु तायानुपपिसानमेव तीजम ्<br />
(प॰ल॰म॰ २३–२४)।<br />
७ त। सित ताय सव सवाथवाचका इित भााणाया अभावाृियावेदकयकने<br />
गौरवात। ् जघवृिकनाया अाा (प॰ल॰म॰ २७)।<br />
२३२
कृ ितकरणम ्<br />
२.३ हनूमम ्<br />
इनेन अच ् ये यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसायां येित<br />
च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे रामायणः तिन ् रामायणे इित साधु।<br />
अथाामायणे काले।<br />
२.३ हनूमम ्<br />
ा तदा हनूमं ािलं पुरतः ितम ् ।<br />
कृ तकाय िनराकां ानापें महामितम ्॥<br />
ततो रामः यं ाह हनूममुपितम ् ।<br />
णु तं वािम ाानापरानाम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.२९<br />
– अ॰रा॰ १.१.४४<br />
शो हनुय स हनुमान ् इित िवहे तदाििित मतुप ्<br />
(पा॰सू॰ ५.२.९४) इनेन मतुये िवभिकाय हनुमम ् इित पािणनीयम।<br />
्<br />
हनूमम ् इित िह कथम। ् ऊङु तः (पा॰सू॰ ४.१.६६) इनेनोिङ कृ ते दीघ हनू इित। ८<br />
ततो मतुये हनूमान ् इित। िवभिकाय हनूमम ्। या अेषामिप यते<br />
(पा॰सू॰ ६.३.१३८) इनेन दीघ हनूमम ् इित।<br />
२.४ आनम ्<br />
आनं िनमलं शां िनिवकारं िनरनम ् ।<br />
सवािपनमाानं काशमकषम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.३३<br />
अ आनश आानम ् इनेन सामानािधकरयं कथम।<br />
् यतो<br />
ााऽऽनािधकरणम। ् तथा चा कथं न षीित चेत।<br />
् अैतवेदामत<br />
आन आनपात। ् न च आनमयोऽासात ् (॰सू॰ १.१.१३) इित<br />
सू आनपं न पािद। अथ किथ मयट ्। िकं<br />
त िवकारः<br />
(पा॰सू॰ ४.३.१३४) इनेन िवकाराथ। निह तावदाा िनिवकारः आनं िनमलं<br />
शामिवकारमकषम ् इैवोात ् अिवकायऽयमुते (भ॰गी॰ २.२५)<br />
८ छासाालकाा नोपधादमनुजातेरूिङथः। अ वाचकाराः – हनु(नू) पु ंी॰ हन-<br />
उन ् ीे वा ऊङ्। शकुमकारा – हनूः, ी, हनु + पे ऊञ। ् हनुः। इमरटीकायां भरतः।<br />
भाे तु ऊकरणेऽािणजातेारादीनाम ् (वा॰ ४.१.६६) इित वािकानरं हनुशो रािदगणे<br />
पिठतः। परु यते िह हनूपमाषेषु। यथा मूलरामायणे भरतािकं रामो हनूमं सजयत ्<br />
(वा॰रा॰ १.१.८५)। अ गोिवराजा – हनूश ऊकाराोऽि (वा॰रा॰ भू॰टी॰ १.१.८५)।<br />
२३३
२.५ अिवकािरिण कृ ितकरणम ्<br />
इित गीतायामुािदित चेत ् । तकृ तवचने मयट ् (पा॰सू॰ ५.४.२१) इनेन<br />
ाचुयाथ। अैतवािदनां मते पे। अतः सामानािधकरयं ाचुयाथ मयिट।<br />
परमााऽऽन िनलयिमपेायाम ् आनोऽिन ् इशआच। ्<br />
९ या<br />
आन इवाऽचरतीानित। १० आनतीानः। ११ कतिर ििप सवापहािरलोपे<br />
कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन ाितपिदकसायां ौजसमौा-<br />
ािङेाङिसाङसोसाोुप ् (पा॰सू॰ ४.१.२) इनेन अिम<br />
िवभौ अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) इनेन पूवपे आनम ् इित पािणनीयमेव।<br />
२.५ अिवकािरिण<br />
साभासबुेः कतृमिविेऽिवकािरिण।<br />
साियारोते ाा जीवं च तथा बुधैः॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.४७<br />
अ न िवकार इिवकारः। अिवकारोऽििित अिवकारी इित िवहे अत<br />
इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेन इिनये िवभिलोपे भसायां येित च<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे पुनः समीिङिवभौ लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८)<br />
इनेन ङकारेायामनुबलोपे अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन णे<br />
अिवकािरिण। अ न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः १२ इित वचनेन िह<br />
मथयिनषेधात ् इिनः अपािणनीय इित चेत। ् अ कमधारयो नाि तदा कथमु-<br />
िनयम सरः। अ कमधारयः सकलसमासोपलणिमित चेत। ् अ न इिनः िकु<br />
न िवकतु तीलः इित िवहे िवपूवकात ् कृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२)<br />
सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन िणिनः। णकारानुबे काय अचो<br />
९ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
१० आन → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → आन िँ प ् →<br />
आन व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → आन → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
आन लट ् → आन ितप ् → आन ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आन शप ् ित →<br />
आन अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → आन ित → आनित।<br />
११ आन → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → आन िँ प ् → आन व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → आन → िवभिकायम ् → आनः। या नििहपचािदो<br />
ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतयिच। आन → धातुसा (पूववत) ् → नि-<br />
िहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) → आन अच ् → आन अ → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → आन → िवभिकायम ् → आनः।<br />
१२ मूलं मृयम।<br />
्<br />
२३४
कृ ितकरणम ्<br />
२.६ जगेन<br />
िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) इनेन वृौ रपरे १३ सेकवचने णे १४ अिवकािरिण इित<br />
पािणनीयमेव।<br />
२.६ जगेन<br />
मायया गुणमा ं सृजविस िस।<br />
जगेन न ते लेप आनानुभवानः॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.१५<br />
अ रावणकुकृ जपादभारपीिडतया वसुमा सह सकलदेवपुरःसरं ीरसागरं<br />
गतो ा भगवं ुवाह यिगुणमा मायया हेतुभूतयोपलितं संसारं सृजिस<br />
पालयिस नाशयिस िकु ं जागितकपदाथन न िलसे। अ जागितकेन इेव यों<br />
यतो िह जगित भवं जागितकम ् इित िवहे त भवः (पा॰सू॰ ४.३.५३) इनेन ठक् ये<br />
तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इित वृौ इसुसुााः (पा॰सू॰ ७.३.५१) इनेन<br />
कादेशे िवभिकाय जागे न इेव पािणनीयम ् । एवं जगेन इित िवमृयते। तथा च<br />
आनो जगिदतीित जगित इित िवहे सुप आनः च ् (पा॰सू॰ ३.१.८) इनेन<br />
च ् ये लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेनेायामनुबलोपे वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) इित लट ्। ततः ितिप शिप जगित। १५ ततः जगतीित<br />
जगः इित िवहे नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन अच ्<br />
ये िवभिकाय तृतीयैकवचने टािवभौ टाङिसङसािमनााः (पा॰सू॰ ७.१.१२)<br />
इनेनेनादेशे गुणे १६<br />
जगेन इित पािणनीयमेव। या जगंसारं याित गित इित<br />
िवहे जगपपदे याधातोः (या ापणे धा॰पा॰ १०४९) आतोऽनुपसग कः (पा॰सू॰ ३.२.३)<br />
इनेन कये ककारानुबकाय आतो धातोः (पा॰सू॰ ६.४.१४०) इनेनाऽकार-<br />
लोपेऽपदााभावे १७ जगः तेन जगेन। या जगदाच इित जगतयित। १८<br />
१३ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन।<br />
१४ अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन।<br />
१५ जगित इित भाे तुयणेकादेशगुणवृौदीघेमुमेरीिविधः (वा॰ १.४.२) इित वाितक<br />
उदातम।<br />
्<br />
१६ आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन।<br />
१७ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इित सूेणापदम। ् या अययादीिन िस<br />
(पा॰सू॰ १.४.२०) इित सूेण छासभम।<br />
्<br />
१८ जगत ् → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → जगत ् िणच ् → जगत ् इ → जगित →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />
लँट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जगित लट ् → जगित ितप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
जगित शप ् ितप ् → जगित अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → जगते अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → जगतय ् अ ित → जगतयित।<br />
२३५
२.७ सपिवत ् कृ ितकरणम ्<br />
जगतयतीित जगत ् इाचाणािणजाििप ककार लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८)<br />
इनेनेायां त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन लोप इकार उपदेशेऽजनुनािसक<br />
इत ् (पा॰सू॰ १.३.२) इनेनेायां लोपे पकार हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३)<br />
इनेनेायां लोपे वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) इनेन वकारलोपे णेरिनिट<br />
(पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे। १९ पुनः यातीित यः। २० जगदेव य इित जगः इित<br />
िवहे कमधारयसमासे जगः। न च झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इनेन कथं न<br />
जम। ् पृषोदरािदात ्२१ तावकनेनादोषात। ् पुनः तेन जगेन।<br />
२.७ सपिवत ्<br />
तवािपूजािनमातुलसीमालया िवभो।<br />
धते विस पदं लाऽिप ीः सपिवत ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.१९<br />
अ सपा तुम ् इित िवहे तेन तुं िया चेितः (पा॰सू॰ ५.१.११५) इनेन<br />
वित ये सपीवत ्। २२ सपिवत ् इित कथम। ् अ िह ापोः साछसोबलम ्<br />
(पा॰सू॰ ६.३.६३) इनेन ः। २३<br />
२.८ अितहिषतः<br />
इित ुवं ाणं बभाषे भगवान ् हिरः।<br />
िकं करोमीित तं वेधाः ुवाचाितहिषतः॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.२२<br />
१९ जगित → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → जगित िँ प ् → जगित व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → जगित → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → जगत ् → िवभिकायम ् →<br />
जगत।<br />
्<br />
२० या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → या ड → या अ →<br />
िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → य ् अ → य → िवभिकायम ् → यः।<br />
२१ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इनेन। या अययादीिन िस<br />
(पा॰सू॰ १.४.२०) इित सूेण छासभम।<br />
्<br />
२२ समानः पितराः इित िवहे िनं सपािदषु (पा॰सू॰ ४.१.३५) इनेन िनपातनामान<br />
सादेशे सपीशो ुः।<br />
२३ अिप च वाीकीयरामायणेऽयोाकाडे – साहं दथ साा ं तु मां नावबुसे। सपिवृौ<br />
या मे ं देयं दातुिमिस॥ (वा॰रा॰ २.८.२६)। अ टीकाकाराः – ापोः साछसोबलम ्<br />
(पा॰सू॰ ६.३.६३) इनेनाषेन वा म। ् यथा – सपिवृािवित ‘ापोः’ इित ः (वा॰रा॰<br />
भू॰टी॰)। सपाः वृिः – सपिवृिः ‘ापोः’ इित ः (वा॰रा॰ क॰टी॰)। सपिवृािव <br />
आषः (वा॰रा॰ िश॰टी॰)। सपिवृािवाष ः (वा॰रा॰ ित॰टी॰)।<br />
२३६
कृ ितकरणम ्<br />
२.८ अितहिषतः<br />
णः ुितं ुाऽऽानं दय भगवान ् बभाषे यत ् िकं करोिम इित।<br />
समाकयाितो ा ुवाच। अितः इित योगते अितहिषतः इपािणनीय इव<br />
युः। यतो िह ष ् धातोः (षँ तुौ धा॰पा॰ १२२९) गथाकमकिषशीासवस-<br />
जनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेनाकमकधातोः कतिर ये ककारानुब-<br />
लोपे २४ ुे २५ िवभिकाय ः इेव िह पािणनीयम ् । हिषतः इित योगोऽिप पािणनीयः।<br />
यतो िह हषः सातोऽ इित िवहे तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६)<br />
इनेन इतच ् येऽनुबलोपे यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसायां येित<br />
च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे िवभिकाय हिषतः। या हषिमतः इित िवहे<br />
ितीया ितातीतपिततगतााापैः (पा॰सू॰ २.१.२४) इनेन ितीयातुष-<br />
समासः। न च इतश ितािदबिहभूताथं समास इित वाम ् । ितीया इित योग-<br />
िवभागेन ितीया समथन सुबेन समत इथकरणे ितीयातुषो न ैव दोषावहः। तेन<br />
गृहं यातो गृहयातः गृहमागतो गृहागतः इािदयोगा अिप से। कािलदासोऽिप<br />
युे यथा –<br />
सुरेमााितगभगौरवायमुासनया गृहागतः।<br />
तयोपचारािलिखहया नन पािरवनेया नृपः॥<br />
– र॰वं॰ ३.११<br />
अ गृहमागतो गृहागतः इसित योगिवभागे कथं समासः सवः। तात ् हषिमतः<br />
इित िवहे ितीयातुषे कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन ाितपिदक-<br />
सायां सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभििक पुनामेव<br />
ाितपिदकसामाि सौ िवभौ हिषतः। न च सित िवभिलोपे हष इत इित िते<br />
गुणः ािदित चेत। ् अाऽकृ ितगणात ् शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४)<br />
इनेन परपम। ् कु ा वेित चेत। ् त टेः (वै॰िस॰कौ॰ ७९, ल॰िस॰कौ॰ ३९)।<br />
अथारपं भसक टेः ाने भवतु। २६ असित च तिन ् शकघटकाकार पर-<br />
पतया शक अु इित िते तयोदघ वार एव। एवं मनस ् ईषा इित िते शकािदषु<br />
परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेनाऽकृ ितगणात ् मनीषा इ िट इ परपे<br />
मन ् ई ईषा इित िते ततो अीनं वणपरेण संयोम ् (॰िश॰ ८.१५) इित वचनात ्<br />
मनीषा इ दीघः। अिनः योगः ािु पतत ् अलौ इित। िट इ परपे<br />
२४ लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इााम ् ।<br />
२५ ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४१) इनेन।<br />
२६ पूवपोऽयम ् ।<br />
२३७
२.९ मवरदिपतः कृ ितकरणम ्<br />
दीघ पतािलः इसतं ात। ्<br />
२७ अतः ‘टेः’ इित पम। ् तदिच परे पूवपरयोः<br />
परपम ् इ ुचरणाः। २८ तथैवाािप परपं करणीयम।<br />
्<br />
२.९ मवरदिपतः<br />
भगवन ् रावणो नाम पौलतनयो महान ् ।<br />
रासानामिधपितमवरदिपतः॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.२३<br />
अ ा रावणोलतां वणयित। मवरदिपतः इित। अ मया दो<br />
वर इित मवरेन दिपतः इित िवहे प ्धातोः (पँ हषमोहनयोः धा॰पा॰ ११९६)<br />
अिनात ्२९ ः इेव पािणनीयं दिपतः इित कथम। ् दपः सातोऽ इित िवहे<br />
तारकािदगणे दिपतश पाठात ् इतच ् ये ३० भादकारलोपे ३१ दिपतः। या<br />
दपिमतः इित ितीयासमासे परपे ३२ दिपतः इित।<br />
२.१० सहायम ्<br />
यूयं सृजं सवऽिप वानरेंशसवान ् ।<br />
िवोः सहायं कुत यावाित भूतले॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.३०<br />
अ भगवान ् ा सवान ् देवान ् वानरशरीरािण ुं ेरयित। िवोः सहायं<br />
कुत अ सहायम ् इपािणनीयिमव। यतो िह अयँ गतौ (धा.पा. ४७४) इातिर<br />
अच ्ये सहायः इित भवित ३३ िक तु सव सहायं कुत इित िववायां सहाय-<br />
शो भावसाधनः तीयते। भावे च सहाय भावः साहाम ् इित िवहे गुणवचन-<br />
२७ यिद ािदिधकारादैवेेत तिह मनीषा पतिलिरित न िसेत। ् केिचु मनःपतयोः<br />
पृषोदरािदादलोप अकारैव परपमाः (त॰बो॰ ७९)।<br />
२८ बालमनोरमायामिप – तत शकािदशानां टेरिच परे टे पराचाने परपमेकादेश<br />
इथाते। आिदनुवृौ शकािदगणे ‘सीम’ इित कितपयपाणामिसेः (बा॰म॰ ७९)।<br />
२९ एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) इित सूेण धातोरिनम। ् तािधा रधािद<br />
(पा॰सू॰ ७.२.४५) इनेन वैकिकेािः। परु िनायां य िवभाषा (पा॰सू॰ ७.२.१५)<br />
इनेनेडभावः।<br />
३० तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेन।<br />
३१ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />
३२ शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन।<br />
३३ सहायः, पु ं॰, (सह अयते इित। अय + अच) ् इित शकुमः।<br />
२३८
कृ ितकरणम ्<br />
२.११ सहायाथम ्<br />
ाणािदः कमिण च (पा.सू. ५.१.१२४) इनेन ञ ् ये वृौ भादकारलोपे ३४<br />
साहाम ्। अ सहायम ् इित िह। पवां िनवासे भगवतः सां कुवु ३५ इित<br />
िववायां सहायम ् इित कथिमित चेत। ् सहायम ् इ पृषोदरािदाृभावे यकार-<br />
लोपे सहायम ्। या सव सहायं यथा ाथा कुवु इित ियािवशेषणाितीया। या<br />
आानं सहायं कुवु इाहारेऽपािणनीयतापिरहारः। या अयनम ् अयः इित भावे<br />
एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन इधातोः (इण ् गतौ धा॰पा॰ १०४५) अिच गुणेऽयादेशे<br />
िवभिकाय अयः। सह अयः सहायं सहायम ् इित साधनीयम। ्<br />
३६<br />
२.११ सहायाथम ्<br />
देवा सव हिरपधािरणः िताः सहायाथिमततो हरेः।<br />
महाबलाः पवतवृयोिधनः तीमाणा भगवमीरम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.३२<br />
अ सहायाथम ् इित योगोऽिप तथैव। अ अयनमयः। भावे अच ्। ३७<br />
अयः सहायः। ३८ ताियदम ् सहायाथम ्। ३९ या भावेऽयं घञः आयः। ४० तेन सौ<br />
कृ ते न दोषः। सह आयः सहायः। ता इदं सहायाथम ्। एवं िनसहायश<br />
चतुथ तदथाथबिलिहतसुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इनेन अथन िनसमासो िवशे-<br />
िलता चेित वम ् (वा॰ २.१.३६) इितवािकबलेन िनसमासे िसिमदम ् । न<br />
च सहायाय इदम ् इित लौिककिवहे ूयते पात ् अथशेन सह समास इित<br />
चेत ् । िवहो िधा पदिवहोऽपदिवह। पदिवहो नाम य िवहे ुतानां<br />
पदानां समासः। य िवहेऽुतानामिप ुताथबोधसमथानां समासापदिवहः।<br />
यथा ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमाे थमा (पा॰सू॰ २.३.४६) इित सूे। अ िह<br />
ाितपिदकाथ िल पिरमाण वचनेित ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनािन ताेवेित<br />
ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमां तिन ् ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमाे। अ<br />
३४ तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृिः। यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम।<br />
्<br />
येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />
३५ साम, ् ी॰, सह भावः (सह + ञ) ् इित शकुमः।<br />
३६ सह अयः सहायः इ सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः। २८२तमे पृे २.४८<br />
सहायं मे इित योग िवमशमिप पयु। अनेन जानिकनाथ सहाय कर जब कौन िबगाड़ करे नर तेरो<br />
इित मुके सहाय कर इित गोािमतुलसीदासकृ तोऽवधीभाषायोगोऽिप ाातः।<br />
३७ इण ् गतौ (धा॰पा॰ १.१०४५) इित धातोः एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन।<br />
३८ सुुपासमासः।<br />
३९ अथन िनसमासो िवशेिलता चेित वम ् (वा॰ २.१.३६) इनेन िनसमासः।<br />
४० अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इित धातोः भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />
सह<br />
२३९
२.११ सहायाथम ् कृ ितकरणम ्<br />
िवहे ुतु एवशः िकपदिवहतया तदथवाचक आगतो माशः। स च<br />
ेकमितः। यतो िह ाे ूयमाणं पदं ेकमिभसते। न च -<br />
घटकोऽशु वचनिमित तदेव ेकमिभसतािमित चेत ् । अश<br />
समीपाथ लणा। न च सा जघा वृिवयाकरणैरीकृ ताऽिप। ४१<br />
तथा च गायां<br />
घोषः इाऽभीरपथवाचक घोषश गापदािभधेयभगीरथरथखातावि-<br />
जलवाहपे शाथऽयासवाायानुपपते। अ सामीसेन गा-<br />
पद गासमीपविततटे लणा। न च गायाम ् इ समी कथिमित चेत ् ।<br />
औपेिषकाऽधारा िववा। औपेिषको िह सः। उपेषे भव औपेिषकः<br />
इित त जातः (पा॰सू॰ ४.३.२५) इनेन ठक्। ४२<br />
उपेष सामीेन संयोगेन वा<br />
सः। संयोगे यथा कटे शेते। सामीे यथा गुरौ वसित। न तु गुमिभसंयु<br />
वसित अिप तु गुरोः समीपे वसित। तथैव गायां घोषः। न तु गामिभसंयु<br />
घोषः अिप तु गासमीपे घोषः। ेयमेतत ् – शाथ ीकृ ते गायां मीनः<br />
इादौ कटे शेते इािदवत ् संयोगसप औपेिषक आधारे समी िकु<br />
लाथ गायां घोषः इादौ सामीस औपेिषक आधारे समी गुरौ वसित<br />
इािदवत ् । पर गायां मीनघोषौ इादौ लणाीकारे दोषः। यतो िह मीन<br />
घोष मीनघोषौ इित ः। स च सािहमपेते। सािहं नामैकधमाविैक-<br />
धमाविसंसगणैककमाविेऽयः। यथा रामलणौ रासान ् हतः इ राम-<br />
लणौ इ कतृपसाविकतृपधमण हृपधमाविे हनन-<br />
कमययः। तथाासवः। एकधमावि मीनघोषौ इैकधमाविसंसगण<br />
िनावििनसंसगण सााविसापदाथऽयः। परम गायां<br />
मीनघोषौ इ मीनपदाथाय गापद वाहाथ घोषकृ ते तीरपो लाथिह<br />
कथमय इित चेत ् । अ लणामनीकृ शतावेदकधमारोपः। तथा कृ त<br />
उभय वाहपोऽथः समान एव। ताद न लणा। सामीे षी च चेत ्<br />
ां ां समीपाम ् इथः। सामीषथायेऽीकाराौढ-<br />
मनोरमाबृहरलघुशरादौ साटोपं खिडता। तेयं पिरिितयदावृ-<br />
हलिमैव ौढमनोरमायां दीितमहाभागैः पूवपः दिशतो यत ् हिलेकदेशैव<br />
४१ त। सित ताय सव सवाथवाचका इित भााणाया अभावाृियावेदकयकने<br />
गौरवात। ् जघवृिकनाया अाा (प॰ल॰म॰ २७)।<br />
४२ उपेष → त जातः (पा॰सू॰ ४.३.२५) → उपेष ठक् → उपेष ठ → ठेकः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.५०) → उपेष इक → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा → िकित च<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११८) → औपेष इक → येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → औपेष ् इक →<br />
औपेिषक → िवभिकायम ् → औपेिषकः।<br />
२४०
कृ ितकरणम ्<br />
२.११ सहायाथम ्<br />
तावृेकशेषातममु (ौ॰म॰ १)। ह ल ् इित समासः किरत एवं च षथः<br />
सामीं भिवित। तथा च अशो ल ्शेन सहाेते। तथा च हसमीप-<br />
वो लकार इत ् इथीकारेऽोऽायदोषपिरहारः िकु ीकृ तेऽिन ्<br />
िवके षथ िह सामीम ् । त च सवथाऽिसम ् । यतो िह सामीप<br />
षथ लोकेऽिसिः। निह नीलमरं य इुे नीलारसमीपवितभवनािदः<br />
तीयते न वा िचा गावो य इुे िचगवीनां समीपवितवृािदः तीयते। िकं<br />
वा िचा गावोऽरा समीपे वा य इथ बीिहमथयमिप न भवित अरा-<br />
श सामी च षथीकारे मानाभावात ् । अत एव अरेण न समासः इित<br />
भाोिः। ४३ वुतु षथा येकशतम ् एकशतं िह षथाः (भा॰पा॰सू॰ १.१.४९)<br />
इित भाोे ः िकु सभेदेनाथावैिचेण तदथवैिवम ् । यतो िह सू-<br />
कारोऽिप षाः समेवाथ कठरवेण कथयित। षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०)। शेष-<br />
शो िह िशष ्धातोः (िशषँ ॢ िवशेषणे धा॰पा॰ १४५१) कतिर अच ्येन। िशनि<br />
कारकादीिन ाितपिदकाथ िविशनि ाावतयतीित शेषः। पचािदादिच ये ४४<br />
पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे िवभिकाय िसः शेषः इित। या<br />
िशते सवः कारकाितपिदकाथो ावतत इित शेषः इित अकतिर च कारके<br />
सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन कतृिभे कमिण कारके घिञ गुणे िसम। ् या<br />
शेषणं शेषः इित िवहे भावघञः। ४५ सोऽििित मथयोऽशआच। ्<br />
४६ न च<br />
करणे घञ ् इित चेत। ् करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७) इनेन िवधीयमानुट-्<br />
नेन बाधोऽत एव। पु ंिस सायां घः ायेण (पा॰सू॰ ३.३.११८) इनेन घः यः<br />
ियताम। ् साभावे कथम। घः ायेण इित िह सायाम ् इ िवशेषणिमित चेत।<br />
्<br />
ायेण इित िवशेषणं न करणघवापकम। ् न ुपाधेपािधभवित (भा॰पा॰सू॰ १.३.२,<br />
५.१.१६) इित भाकारेण िनिषात। ् अत एव हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इित घञिप<br />
न यतो यं घिवषयेऽपवादावतते। उगापवादौ समानदेशौ भवतः ४७ इित िनयम<br />
साविकात ् घ एव बाते तिह घञः का गितः। अगितकगिताावघञ<br />
एव। पात ् अच ् ये शेषशो िनाते। इमा युयः ौढमनोरमायाम ् उपदेश-<br />
शिनौ ं िनिपता दीितमहाभागैयथा – यिप उपिदयतेऽनेनेित करण-<br />
४३ ाितपिदकोपसजन ो भवतीुते न चारेण समासं ं ाितपिदकमुप-<br />
सजनमि (भा॰पा॰सू॰ १.२.४८)।<br />
४४ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
४५ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />
४६ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
४७ मूलं मृयम।<br />
्<br />
२४१
२.११ सहायाथम ् कृ ितकरणम ्<br />
ुा शामुपदेश इित भावृािदषु ाातं तथाऽिप तौिढवादमां करणे घञो<br />
लभाुटा बाधात। ् न च “घः” असात। ् ायेण सायािमित ाान<br />
िात। ् न ुपाधेपािधभवतीािदना भाकृ तावहेलना। अत एव घापवादः<br />
“हल” (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इित घञपीह न। बालकं गितकगितः। अत एव िये<br />
शा यािभिरित करणुिरिप पराा। तथा च वािकं “अजां ीखलनाः”<br />
(वा॰ ३.३.१२६) “ियाः खलनौ िवितषेधेन” (वा॰ ३.३.१२६) इित। अतो भाव एव<br />
यो ा इित भावः इित (ौ॰म॰ ३)। िकु यििमोपदेशवृािवािदषु लेषु<br />
भाे करणघञ ितपािदताा सरिणरानुसता। तथा च िशे कारक-<br />
ाितपिदकाथा अनेनेित शेषः। स सः। तथा च िसाकौमुां कारकाितपिदकाथ-<br />
ितिरः ािमभावािदसः शेष षी ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ६०६)। एवं िह<br />
सः षथ इित रााः। सूवकात ् ब ् धातोः (बँ बने धा॰पा॰ १५०८)<br />
सबाित ितयोयनुयोिगनौ यः स सः इित िवहे कतिर पचािच। ४८ तथा च<br />
सो िह िः सििभ आयतया िविशबुििनयामकेित वैयाकरणिसाः। ४९<br />
सामीं िह न ैव िम। ् अतः कथं सो भवेिदित ममािप मनीषा। एवं षथ<br />
न सामीम। ् अतः षीबलेन सामीाथ नावगु ं शते। तेन पदसमीपेऽपद<br />
लणा। साऽीकृ तेित चेतावेदकतापः। इमुपबृंहणेन िसिमदं यदपद-<br />
िवह एव ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमाे थमा (पा॰सू॰ २.३.४६) इित सूे। मा-<br />
श मयूरंसकािदामासः। ५० तथैव सहायायेदं सहायाथम ् इापदिवहे<br />
अथशेन िनसमासः ५१ ियािवशेषणा ितीया। अथवा सहायाथम ् इित पदं<br />
भगवम ् इ िवशेषणम। ् एवं िह हिरपधािरणः सव देवा हरेिरततः िताः<br />
सहायाथमीरं भगवं तीमाणाः इित योजनीयम। ् एवं सहायानामथः सहायाथः।<br />
सोऽििित सहायाथः। अशआच। ्<br />
५२ तं सहायाथम ्। सहाययोजनविमित<br />
भावः। सेवकेो गौरवं दातु ं भगवाीरामो रावणेन परािजतानिप देवान ् कीय-<br />
लीलोपकरणािन मा ताहामिभलषित यथा ीमागवते –<br />
४८ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
४९ “सो िह सियिभे सित िे च सायतया िविशबुििनयामकः” इिभयु-<br />
वहारात ् (प॰ल॰म॰ ११)।<br />
५० मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२) इनेन।<br />
५१ अथन िनसमासो िवशेिलता चेित वम ् (वा॰ २.१.३६) इनेन।<br />
५२ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
२४२
कृ ितकरणम ्<br />
२.१२ पुीयम ्<br />
नेदं यशो रघुपतेः सुरयायाऽऽलीलातनोरिधकसािवमुधाः।<br />
रोवधो जलिधबनमपूगैः िकं त शुहनने कपयः सहायाः॥<br />
– भा॰पु॰ ९.११.२०<br />
या सहायान ् कपीरानथयतेऽिभलषेि वेित सहायाथं सहायाथम ् इित िवहे<br />
िणजअथधातोः ् (अथ उपयाायाम ् धा॰पा॰ १९०६) कमयिण ५३ दीघ िवभिकाय<br />
िसिमदम। ्<br />
५४<br />
२.१२ पुीयम ्<br />
गृहाण पायसं िदं पुीयं देविनिमतम ् ।<br />
लसे परमाानं पुेन न संशयः॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.८<br />
अ पुे भवं पुीयम ् इित भवाथ छये ५५ त चेयादेशे ५६ िवभिकाय<br />
पुीयम ् इित। िकु भवाथानुपयोगाद पुाय िहतम ् इित िवहे छये ५७ श-<br />
िसिः। या आनः पुिमित इित िवहे सुप आनः च ् (पा॰सू॰ ३.१.८)<br />
इनेन च ्ये िच च (पा॰सू॰ ७.४.३३) इनेन दीघ ईकारे धातुसायां ५८ लिट<br />
ितिप शिप पुीयित। ५९ पुीयतीित पुीयः इित िवहे पचािदादच। ्<br />
६० त भावे। एवं<br />
५३ कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन।<br />
५४ अथ उपयाायाम ् (धा॰पा॰ १९०६) → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूण-<br />
चुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → अथ िणच ् → अथ इ → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) →<br />
अथ ् इ → अिथ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। सहाय शस ् अिथ → कमयण ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१) → सहाय शस ् अिथ अण ् → सहाय शस ् अिथ अ → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />
सहाय शस ् अथ ् अ → सहाय शस ् अथ → उपपदमितङ् (पा॰सू॰ २.२.१९) → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → सहाय अथ →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → सहायाथ → िवभिकायम ् → सहायाथ अम ् → अिम पूवः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०७) → सहायाथम।<br />
्<br />
५५ त भवः (पा॰सू॰ ४.३.५३) इनेन।<br />
५६ आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२) इनेन।<br />
५७ तै िहतम ् (पा॰सू॰ ५.१.५) इनेन।<br />
५८ सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) इनेन।<br />
५९ यथा भिकाे – पुीयता तेन वरानािभरानािय िवान ् तुषु ियावान ् (भ॰का॰ १.१०) इ<br />
शयोगे।<br />
६० नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२४३
२.१३ इुे कृ ितकरणम ्<br />
तदििित िवहेऽये ६१<br />
पुीयम ्। अथवा पुी इित पृथदम। ्<br />
६२<br />
अिय-<br />
ले ाभूय महाराजं दशरथं कथयित यत ् ं पुी िदं पायसं गृहाण यं गृहीा<br />
पुोपलितं परमाानं लसे।<br />
२.१३ इुे<br />
वृणी वरिमुे ं मे पुो भवामल।<br />
इित या यािचतोऽसौ भगवाूतभावनः॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.१६<br />
अाारामायणे बालकाडे चतुथसग िवािमो यराथ ीरामं<br />
दशरथमयाचत ् । त पुवािधया महीपितना महामुिनः िवािमः ाातः।<br />
पािसो महाराजं बोधयुरा या ब तं ६३<br />
तदा वृणी वरम ् इित<br />
भगवुवित या भगवान ् पुपेण यािचतः स एव परमाा ीरामपेण तव<br />
गृहेऽवातरत। ् इह उे इित भगविशेषणम ् उवित इिभायकम। ् ायो िना-<br />
सकौ ौ यौ ः वतु। ६४ यः ायशः कमिण भावे च भवित। ६५ तथा<br />
च सूम ् तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०)। वुयः कतयव भवित। ६६<br />
िक उे इित कथिमित चेत ् । ूधातोः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) भावे<br />
यः। ६७<br />
ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) इनेन वच ् आदेशे विचिपयजादीनां<br />
िकित (पा॰सू॰ ६.१.१५) इनेन ससारणे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इनेन ककारे<br />
िवभिकाय उम ्। तदििित उम ्। अशआिदादच। ्<br />
६८ तिुे । इं<br />
मथयेनायेन उवित इिभायकः उे इित शोऽिप पािणनीय एव। या<br />
उमाचे करोित वा इित िवहे तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) इित िणिच ितिप<br />
६१ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
६२ यथा रामराोे – स िचरायुः सुखी पुी िवजयी िवनयी भवेत ् (रा॰र॰ो॰ १०)। पु → अत<br />
इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) → पु इिनँ → पु इन ् → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा →<br />
येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → पु ् इन ् → पुिन ् → िवभिकायम ् → पुिन ् सु ँ → पुिन ् स ् →<br />
सौ च (पा॰सू॰ ६.४.१३) → पुीन ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />
पुीन ् → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → पुी।<br />
६३ भवौ तप उं वै तेपाथे बवरम ् (अ॰रा॰ १.४.१४)।<br />
६४ वतू िना (पा॰सू॰ १.१.२६)।<br />
६५ अिदकमिण ः कतिर च (पा॰सू॰ ३.४.७१) गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७२) इाां कतयिप भवित।<br />
६६ कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इनेन।<br />
६७ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />
६८ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
२४४
कृ ितकरणम ्<br />
२.१४ मुिदतारः<br />
शिप उयित। ६९<br />
उयतीुः। कतयच । ्<br />
७०<br />
तिन ् उे । या उे इित कमयेव<br />
यः। वृणी वरिमित भगवतोे िय इित न दोषः। ७१ अथवा वा उे । ७२<br />
२.१४ मुिदतारः<br />
विसेन ैवमुु राजा दशरथदा।<br />
कृ तकृ िमवाानं मेने मुिदतारः॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.२१<br />
ीरघुनाथाऽािकरहं विसमुखािश महाराजो मुमुदे। अ योगो<br />
वतते मुिदतारः। मुिदतमरं य स मुिदतारः इित। ामोत इित मोिदतम ्।<br />
अयं भूतकालानुसारेण िवहः। िणिच पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन<br />
गुणे धातुसायां ये सित आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) इनेनेिट<br />
कृ ते िणलोपे िवभिकाय मोिदतम ् इेव पािणनीयम। ्<br />
७३ न च पुगलघूपध<br />
च इित गुणोऽ न वतो नापािणनीयता। ७४ यतो िह सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) इित सूण सूाानुवृि च समी। एवं िमदेगु णः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८२) इतो गुणपदमनुवते। तथा च इको गुणवृी (पा॰सू॰ १.१.३)<br />
६९ उ → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → उ िणच ् → उ इ → णािववाित-<br />
पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → उ् इ → उि → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → उि लट ् → उि ितप ् → उि ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
उि शप ् ित → उि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उे अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → उय ् अ ित → उयित।<br />
७० उि → पूववातुसा → नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) → उि अच ् →<br />
अनुबलोपः → उि अ → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → िणलोपः → उ् अ → उ →<br />
िवभिकायम ् → उः।<br />
७१ िय इाहायिमित भावः।<br />
७२ वाे इाहायिमित भावः।<br />
७३ यथा अनुमोिदतम ् आमोिदतम ् इािदषु। वाचेऽिप – अनुमोिदत। ि॰ अनु मुद-िणच-्<br />
किण ः। आमोिदत। ि॰ आ मुद-िणच-ः। ् मुदँ हष (धा॰पा॰ १६) → मुद ् → हेतुमित च<br />
(पा॰सू॰ ३.१.२६) → मुद ् िणच ् → मुद ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → मोद ् इ →<br />
मोिद → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। मोिद → तयोरेव कृ खलथाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७०) → िना (पा॰सू॰ ३.२.१०२) → मोिद → मोिद त → आधधातुकेलादेः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → मोिद इट ् त → मोिद इ त → िनायां<br />
सेिट (पा॰सू॰ ६.४.५२) → मोद ् इ त → मोिदत → िवभिकायम ् → मोिदत सु ँप ् → अतोऽम ्<br />
(पा॰सू॰ ७.१.२४) → मोिदत अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → मोिदतम।<br />
्<br />
७४ वित इ वृः सनोः (पा॰सू॰ १.३.९२) इनेन परैपदम।<br />
्<br />
२४५
२.१४ मुिदतारः कृ ितकरणम ्<br />
इित सूेण षम ् इकः इित पदमुपितते। यतो िह षिधसूेषु इको गुण-<br />
वृी इित सूं पिरभाषासूम ् । पिरभाषा नामािनयमे िनयमकािरणी। अथा ुणः कु<br />
भवेिदिनयमे सतीयं िनयमयित यिदक एव गुणः ात ् । तथा िह सूाथः गुणवृि-<br />
शाां य गुणवृी िवधीयेते त ‘इक’ इित षं पदमुपितते (वै॰िस॰कौ॰ ३४)।<br />
गुणवृिशााम ् इ िह पमी। सा च गुणवृिशावुाय इथ। उायप-<br />
बकमिण गुणवृिशइ ोपे कमयिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.२८) इित<br />
वािकेन शुरािेित (वै॰िस॰कौ॰ ५९४) इितवमी। अथात ् गुणवृी उाय<br />
य गुणवृी िवधीयेते त इकः इित षमुपितते। एवं गुणपदयोिवधेयताय-<br />
भूते गुणे िवधीयमाने तथा वृिपदयोिवधेयतायभूतायां वृौ िवधीयमानायाम ् इकः<br />
इित षं पदमुपितत इित। अथात ् िमदेगु णः (पा॰सू॰ ७.३.८२) इितसूादनुवृ-<br />
लघूपधगुणिवधायकसूगुणपदयोिवधेयतायो गुणो िवधीयतेऽतः षम ् इकः<br />
इित पदमुपितते। त च लघूपध इनेनाये षीसमिभाहारादवयवावयिवभाव-<br />
सः। एवं सावधातुकाधधातुकाविहतपूविविश पुगलघूपधाावयवेकः<br />
ाने गुणः अयं िह पिरृ तसूाथः। तथा चा िणच ् इाधधातुकसः। आधधातुकं<br />
शेषः (पा॰सू॰ ३.४.११४) इित सूिविहता सा सा। तथा च मुद ् इ त ७५ इ<br />
इक् मकारानरमुकारः। िकु तदाधधातुकाविहतं नाि दकार वधानात।<br />
्<br />
अत एव गुणााौ मुिदत इित कामं पािणनीय इित चेत। ् येन नावधानं<br />
तविहतेऽिप वचनामायात ् (भा॰पा॰सू॰ ७.२.३, ७.३.४४, ७.३.५४, ७.४.१, ७.४.९३)।<br />
येन इित कतिर तृतीया। अथात ् यतृकमवधानं न तेन विहतेऽिप वचन-<br />
ामाया ुणो भवेत ्। यतो यं लघूपधगुणः। उपधां नाम समुदायिविशवणम ्। ७६<br />
वैिश घटकघटकाालविधकपूविविशम ् इित। ७७<br />
एतभयसेन।<br />
तथा च सूम ् अलोऽाूव उपधा (पा॰सू॰ १.१.६५)। अादलः पूव वण<br />
उपधासः ात ् (वै॰िस॰कौ॰ २४९)। एवं लुपधा लघूपधा पुग लघूपधा<br />
चेित समाहारे त च अ इनेनावयवावयिवभावसेनाय एवम ्<br />
अावयवं सावधातुकाधधातुकाविहतपूविविशं युगं लघूपध तेको गुणः इित<br />
सुपिरृ तः सूाथः। तथा च लघूपधशयोगेन वणमावधानं िनवायमेव। तदभाव<br />
उपधा कुतः। यतो ादलः पूवैव सा। अतः येन नावधानं तेन विहतेऽिप वचन-<br />
ामायात ् (वै॰िस॰कौ॰ २१८९) इित वतते। एवं च मुद ् इ त ७८ इ दकारकतृकं<br />
७५ मुद ् िणच ् इित भावः।<br />
७६ समुदायिविशवणमुपधाम ् (ल॰शे॰)।<br />
७७ वैिश घटकघटकाालविधकपूवोभयसेन (ल॰शे॰)।<br />
७८ मुद ् िणच ् इित भावः।<br />
२४६
कृ ितकरणम ्<br />
२.१४ मुिदतारः<br />
वधानं िनवायम ् । अत एकवणकतृकवधानम सोढं येन इेकवचनयोगात ् ।<br />
तेन िभनि इानेकविहत इिक न गुणः। ७९ भेा इादौ गुणः। ८० इदं सव िसा-<br />
कौमुां ािदकरणे पितम ् । ८१ अतोऽ गुणािवारेित। अोते। वुतोऽयं न<br />
िणजोऽिप तु शुात ् मुदँ हष (धा॰पा॰ १६) इित धातोः कतिर ायोगः। ८२ या नायं<br />
ाः योगोऽिप तु मुत इित मुत ्८३ इित िवहे भावे िप ्ये ८४ सवापहािरलोपे सा<br />
साताऽ इित साताथ आकृ ितगणतया तारकािदात ् इतच ्ये ८५ चकारानुब-<br />
काय िवभिकाय मुिदतम ् इित। या मुदिमतं मुिदतम ् इित िवहे ितीया इित<br />
योगिवभागेन ितीया ितातीतपिततगतााापैः (पा॰सू॰ २.१.२४) इनेन समासे<br />
मुिदतम ् इित पािणनीयमेव। मुिदतमरं य मुिदतारः इित साधिनकाकारः।<br />
७९ अनेकविहत इिक इ य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन भावलणा<br />
समी। अनेकविहत इिक तेको न गुण इित भावः। िभिदँर ् िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) →<br />
िभद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
िभद ् ितप ् → िभद ् ित → धािदः म ् (पा॰सू॰ ३.१.७८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
िभ म ् द ् ित → िभ न द ् ित → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → िभ न त ् ित → िभनि।<br />
८० िभिदँर ् िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) → िभद ् → वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) → िभद ् तृच ् →<br />
िभद ् तृ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भेद ् तृ → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) →<br />
भेत ् तृ → भेृ → िवभिकायम ् → भेृ सु ँ → भेृ स ् → ऋशनुदंसोऽनेहसां च<br />
(पा॰सू॰ ७.१.९४) → भे ् अनँङ् स ् → भे ् अन ् स ् → अृृसृनृनेृृृहोतृ-<br />
पोतृशाॄणाम ् (पा॰सू॰ ६.४.११) → भे ् आन ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) → भे ् आन ् → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → भे ् आ → भेा।<br />
८१ येन नावधानं तेन विहतेऽिप। वचनामायात। ् तेन िभनीादावनेकविहतेको न गुणः<br />
(वै॰िस॰कौ॰ २१८९)।<br />
८२ गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः। ो<br />
मृः ः मुिदतः ीतः (अ॰को॰ ३.१.१०३) इमरः। तैव सुधाटीकायां मुिदतम। ् मोदते<br />
(अ॰को॰ ा॰सु॰ ३.१.१०३) इित भानुिजदीिताः। कतिर पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६)<br />
इनेन गुणे ाे िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) इनेन गुणिनषेधे मुिदतम ् इेव। उपधाावािद-<br />
कमणोरतराम ् (पा॰सू॰ १.२.२१) इनेनाऽिदकमिण भावे च िनाया वैकिकिकात ् िङित च<br />
(पा॰सू॰ १.१.५) इनेन ा गुणिनषेधािप वैकिकात ् मुिदतम ् मोिदतम ् इित पयम।<br />
्<br />
८३ या मुीितः मदो हषः मोदामोदसदाः (अ॰को॰ १.४.२४) इमरकोशानुशासनात ् कृ ा<br />
मुत ् मुत ्। यथा भागवते – तदसमुदाकुलेियाः (भा॰पु॰ १०.३३.१८)। अािताथकािशका –<br />
त भगवतः असेन कृ ा या मुत ् हषया आकुलािन अवशानीियाणी यासां ताः (भा॰पु॰<br />
अ॰॰टी॰ १०.३३.१८)। एवमेव ीभागवराघवीये – वािण मूा मुदा वही (भा॰रा॰ १३.९) िनश<br />
पौराः मुदा समाययुः (भा॰रा॰ १७.११) इादौ।<br />
८४ सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन।<br />
८५ तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेन।<br />
२४७
ं<br />
२.१५ ुामािद कृ ितकरणम ्<br />
२.१५ ुामािद<br />
ददौ बलां चाितबलां िवे े देविनिमते।<br />
ययोहणमाेण ुामािद न जायते॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.२५<br />
अ िवािमो यराथ सौिमिसिहतं रणधीरं ीरघुवीरं िसामं समानयन ्<br />
सरयूतटे ीरामभाय बलामितबलां चैव े िवे यित ययोहणमाेण ुिपासे<br />
न लगतः। ८६ त ुामािद इित योगो वतते। ु ामं चेित ुामौ ते आदौ य<br />
तत ् इित। एवं ामशो िह ायः कतिर ८७<br />
तिह कथं िपपासावाचकः। अ ै ये<br />
(धा॰पा॰ ९१३) इाातोभावे यः। ८८ आदेच उपदेशेऽिशित (पा॰सू॰ ६.१.४५)<br />
इनेनाऽकारादेशे ायो मः (पा॰सू॰ ८.२.५३) इनेन मादेशे िवभिकाय ामम ्।<br />
२.१६ ोधसूिता<br />
तुाऽसहमाना सा ताटका घोरिपणी।<br />
ोधसूिता राममिभाव मेघवत ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.२९<br />
ताटकामवलो ीरामभाय िवािम आदेशं ददौ। अौ शलभ इव सा यमेव<br />
ोधसूिता रघुननमिभाव। अ ोधेन सूिता इित योगोऽपािणनीयो<br />
लगित। यतो िह मुछा मोहसमुाययोः (धा॰पा॰ २१२) इित धातोः कतिर ये<br />
८६ लगतः इ लग से (धा॰पा॰ ७८६) इित धातुः।<br />
८७ ै ये (धा॰पा॰ ९१३) इकमकधातोः गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ये ामशििले। ाम इित। ‘आदेचः’ इाम।<br />
्<br />
‘गथाकमके’ित कतिर ः। ीण इथः। अभािवतयथे िपत इथः (बा॰म॰ ३०३२) इित<br />
बालमनोरमा। यथा वाीकीयरामायणे – तां ामां सुिवभा िवनाभरणशोिभनीम। ् हषमतुलं<br />
लेभे माितः े मैिथलीम ्॥ (वा॰रा॰ ५.१५.३०) इित पाठे। अा ितलकटीका – ामां कृ शाम ्<br />
(वा॰रा॰ ित॰टी॰ ५.१५.३०)। माम ् इित गोिवराजसतः पाठः। एवमेव भागवते नाितामं भगवतः<br />
िधापाावलोकनात ् (भा॰पु॰ ३.२१.४६) कालेन भूयसा ामां किशतां तचयया (भा॰पु॰ ३.२३.५१)<br />
इनयोः। तथा च मेघते ामायम ् (मे॰॰ २.१७) मे ामा (मे॰॰ २.१९) आिधामाम ्<br />
(मे॰॰ २.२६) इािदषु। णेतॄणां भृतािभधे तकाेऽिप यामां ामां िपतिदभूकुमामुधारा-<br />
सारैिनं निमतवदनाोहां णिचाम। ् सूयािमव िवरिहतां कौहव सावेलां सीतां भीतािमव<br />
हिरिणकां िस ं शुनीषु॥ (भृ॰॰ २.६१) याऽयोायां जनिनसिवधे वािरुलािभनु<br />
णमिप तदा साधु सीताऽनुनीता। रीभूता मृगमृगयुतः सातं सा मृगाी ामा यामा िसित िकमहो<br />
कोिटकू टे िकू टे॥ (भृ॰॰ २.१३७) इनयोवृयोः कतयव ामशः।<br />
८८ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />
२४८
कृ ितकरणम ्<br />
२.१७ िता<br />
राोपः (पा॰सू॰ ६.४.२१) इनेन रेफाद लोपे टािप मूता इित पािणनीयम। ्<br />
८९<br />
मूिता इित कथम। ् मूनं मूा। ९० मूिता इित तु मूाऽाः साता सा<br />
मूिता इित िवहे तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेन इतच ्<br />
ये भािलोपे ९१ टािप मूिता। या मूािमता मूिता इित िवहे ितीयातुषे<br />
शकािदारपे मूिता इित। ९२<br />
२.१७ िताः<br />
त कामामे रे कानने मुिनसले।<br />
उिषा रजनीमेकां भाते िताः शन ैः॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.१<br />
कानने महिषिवािममहाभागैरेकां रजनीमुिषा भाते ाािय। अ<br />
ोपसगसंयोजनेन गितिनवृथकाधातोः (ा गितिनवृौ धा॰पा॰ ९२८)<br />
गथकतयाऽकमकाभावातिर कथं यः। एवं िह िताः इित ाधातोः<br />
कतिर ये घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) इनेनाऽकारेकारे<br />
िवभिकाय िताः इित चेत ् । कमणोऽिववायां यः। ९३ या गथकतयाऽिप<br />
य आपभावः। ९४<br />
८९ मुछा मोहसमुाययोः (धा॰पा॰ २१२) → मुछ् → गथाकमकिषशीासवसजनहजी-<br />
यित (पा॰सू॰ ३.४.७२) → मुछ् → मुछ् त → राोपः (पा॰सू॰ ६.४.२१) → मुर ् त →<br />
न ाापॄमूिछमदाम ् (पा॰सू॰ ८.२.५७) → नकारादेशिनषेधः → आिदत (पा॰सू॰ ७.२.१६) →<br />
इडागमिनषेधः → हिल च (पा॰सू॰ ८.२.७७) → मूर ् त → मूत → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) →<br />
मूत टाप ् → मूत आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → मूता → िवभिकायम ् →<br />
मूता सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → मूता।<br />
९० मुछा मोहसमुाययोः (धा॰पा॰ २१२) → मुछ् → िषिदािदोऽङ् (पा॰सू॰ ३.३.१०४) →<br />
मुछ् अङ् → मुछ् अ → उपधायां च (पा॰सू॰ ८.२.७८) → मूछ् अ → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) →<br />
मूछ् अ आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → मूछ् आ → मूछा → अचो रहाां े<br />
(पा॰सू॰ ८.४.४६) → मूर ् छ् छा → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → मूर ् च ् छा → मूा।<br />
९१ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भे येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाऽलोपः।<br />
९२ याऽ आिदकमिण ः कतिर च (पा॰सू॰ ३.४.७१) इनेनाऽिदकमिण कतिर ः। ततः िवभाषा<br />
भावािदकमणोः (पा॰सू॰ ७.२.१७) इनेन पािकेिनषेध इे टािप िवभिकाय मूिता। अिप च<br />
घोरिपणी इ न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः इनेन न पािणनीयतेित न<br />
िमतम। ् २८१तमे पृे २.४५ घोरिपणः इित योग िवमश पयु।<br />
९३ धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />
अकमकात ् गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर<br />
ः।<br />
९४ सोऽिप गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन।<br />
२४९
२.१८ कुतः कृ ितकरणम ्<br />
२.१८ कुतः<br />
दशय महाभाग कुतौ रासाधमौ।<br />
तथेुा मुिनयुमारेभे मुिनिभः सह॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.४<br />
अ ीरामभो रासयोः सुबामारीचयोः िितं िजासते। कु तौ रासाधमौ<br />
इित े कुतः इित पृित। कुतः इ कात ् इित िवहे पािसल ्<br />
(पा॰सू॰ ५.३.७) इित तिसलयोगः। सा च पमी िवेषमूिलका। अ िवेषाभावेऽिप<br />
कथं पमीित चेत। ् अ िववाधीनािन कारकािण भवि ९५ इित वचनेन प-<br />
िववया न दोषः। िववाधीनािन कारकािण भवि इित वचने िकं मानिमित चेत ् कारके<br />
(पा॰सू॰ १.४.२३) इित िह सूम। ् अ थमाथ समीित भािनदशात ्९६ सूकारयोग<br />
एव मानम। ् अथवाऽवविधमतोः ९७ कुतः ानामीपं रासाधमौ इथऽिकश-<br />
योगे पमी। ९८ अथवा कु ं पृ तनुतः कृ शां कुत इित कुतः इित िवहः। कुउपपदे तन ्-<br />
धातोः (तनु ँ िवारे धा॰पा॰ १४६३) औणािदके िन ् ये ९९ िडसामादभािप<br />
टेलपे १०० सवापहािरलोपे च कुत ्। त िवचनां पं कुतौ। यो बलम ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.८५) इनेन औिवभिाने ङस ्िवभौ कुतः इित छासपम। ्<br />
१०१<br />
अथात ् वसुमत कृ शयतो रासाधमौ दशय। याऽ नाि तिसल ् अिप तु तिसकरण<br />
आािद उपसानम ् (वा॰ ५.४.४४) इनेन समीतिस यः। १०२<br />
९५ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />
तायिमदम।<br />
्<br />
९६ िकिमदं ‘कारके’ इित। सािनदशः (भा॰पा॰सू॰ १.४.२३)। अ कैयटः – सािनदश इित। सुपां<br />
सुपो भवीित थमायाः ाने समी कृ तेित भावः (भा॰॰ पा॰सू॰ १.४.२३)।<br />
९७ उरािद एना ादवविधमतोः सामीे पम िवना (वै॰िस॰कौ॰ १९८४, ५.३.३५)।<br />
९८ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इनेन पमी।<br />
९९ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />
इनुसारमूोऽािविहतो िन ्यः।<br />
१०० िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३)।<br />
१०१ सुिङु पहिलनराणां कालहलरकतृयङां च। यिमित शाकृ देषां सोऽिप च िसित<br />
बालकेन॥ (भा॰पा॰सू॰ ३.१.८५)। बलहणं सविविधिभचाराथम ् (का॰वृ॰ ३.१.८५)।<br />
१०२ तसेः साविवभिकं तदानामाकृ ितगणं च ९४तमे पृे ८६तां पादिटयां ीकृ तम।<br />
्<br />
२५०
कृ ितकरणम ्<br />
२.१९ िरतम ्<br />
२.१९ िरतम ्<br />
कदािचुिनवेषेण गौतमे िनगते गृहात ् ।<br />
धषियाऽथ िनरगािरतं मुिनरगात ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.२२<br />
न चा तूणम ् इित योे िरतम ् इित युम। ्<br />
१०३ अ आिदत<br />
(पा॰सू॰ ७.२.१६) इनेनेिनषेधे ाे मरसुषानाम ् (पा॰सू॰ ७.२.२८) इनेन<br />
िनषेधिवकः। तात ् तूणम ् िरतम ् इित पयम। ्<br />
१०४ या रामाचे रयित १०५<br />
इात ् िरतम ्। १०६ भावे ः। १०७ ियािवशेषणाितीया। या रयेतं यथा<br />
ाथा इित िवहे तृतीया तृ ताथन गुणवचनेन (पा॰सू॰ २.१.३०) इ तृतीया इित<br />
योगिवभागेन समासः। १०८ ॥ इित बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथायोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
१०३ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
१०४ िञराँ समे (धा॰पा॰ ७७५) → तवर ् → नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) → र ् →<br />
र ् त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → इािः → आिदत (पा॰सू॰ ७.२.१६) →<br />
इिनषेधः → मरसुषानाम ् (पा॰सू॰ ७.२.२८) → वैकिकेिनषेधः। िनषेधपे – र ् त →<br />
ररििवमवामुपधाया (पा॰सू॰ ६.४.२०) → त ् ऊठ ् र ् त → त ् ऊ र ् त → रदाां िनातो<br />
नः पूव च दः (पा॰सू॰ ८.२.४२) → त ् ऊ र ् न → रषाां नो णः समानपदे (पा॰सू॰ ८.४.१) →<br />
त ् ऊ र ् ण → तूण → िवभिकायम ् → तूणम। ् इे – र ् इट ् त → तवर ् इ त → िरत →<br />
िवभिकायम ् → िरतम।<br />
्<br />
१०५ घटादयः िषतः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन र ्धातोः िषम। ् र ् → िषिदािदोऽङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१०४) → र ् अङ् → तवर ् अ → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → र ् अ आ →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → र ् आ → रा। रा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰<br />
ग॰सू॰) → रा िणच ् → रा इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ्<br />
(वा॰ ६.४.४८) → र ् इ → िर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → तविर ितप ् → िर ित → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िर शप ् ित → िर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
रे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → रय ् अ ित → रयित।<br />
१०६ िर → धातुसा (पूववत) ् → नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) → िर →<br />
िर त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िर इट ् त → िर इ त → िनायां सेिट<br />
(पा॰सू॰ ६.४.५२) → र ् इ त → िरत → िवभिकायम ् → िरतम।<br />
्<br />
१०७ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />
१०८ रा इत इित िते शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९१) इनेन शकािदारपे<br />
िरत इित शेषः।<br />
२५१
२.२० अितिवयता कृ ितकरणम ्<br />
२.२० अितिवयता<br />
हसी मामुपायाित सा िकं न ैवा यते।<br />
इाेव सि मनसाऽितिवयता॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.३<br />
अाारामायणेऽयोाकाडे तृतीयसग ीरामराािभषेकसमाचारं<br />
ावियतुिमवत दशरथः कैकेियभवनं िवय तां ा िखेन मनसा प।<br />
अ अितिवयता इित युम। ् अयं ानेपदीयो धातुः। तथा च ङ् पिरतापे<br />
(धा॰पा॰ ११३३) इात। ्<br />
१०९ यथा कािलदासोऽिप युे –<br />
तया हीनं िवधातमा कथं पय यसे।<br />
िसं यिमव ेहामामवृकम ्॥<br />
– र॰वं॰ १.७०<br />
एव यत इित यमानं तेन यमानेन। आनेपदीयात ् शानच ्य एव सवः।<br />
तथा च सूम ् – लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४)। अनेन<br />
लकार शतृशानचौ ाौ तदाऽिमसूेण शानच य ् आनेपद एव िवधीयते<br />
तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इनेन। तिह िवयता इित कथिमित चेत।<br />
्<br />
िवयत इित िवयः इित िवहे पचाच। ्<br />
११० िवय भावो िवयता इित िवहे त<br />
भावतलौ (पा॰सू॰ ५.१.११९) इनेन तल ्ये टािप िवयता। न च मनसाऽित-<br />
िवयता इनेन न सामानािधकरयमेक तृतीयााऽपर थमाेित। सामानािधकरये<br />
न ैव राजाा। मनसा इित तृतीया तु इंभूतलणे (पा॰सू॰ २.३.२१) इनेन।<br />
मनसोपलिताऽितिवयता।<br />
२.२१ िनवारिया<br />
िनवारिया तावाैकेयी रोषमािता।<br />
ततः भातसमये मकमुपिताः॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.३५<br />
अ ीरामवनवासषं कायाितं िचकीषु ः कैकेयी सवानिप<br />
१०९ अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) इनेन धातोिङादानेपदिमित भावः।<br />
११० नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२५२
कृ ितकरणम ्<br />
२.२१ िनवारिया<br />
मलोवािवारयित। अ वािरधातोः १११ समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१)<br />
इनेन ा ये सतीिट ११२<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) इनेन वािर<br />
इ गुणेऽयादेशे िनउपसग िनवारिया इाश िनपूवकात ् वािरधातोिनोऽयं<br />
शः। तथा समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन प ् ये तथा च<br />
िनवाय इित पािणनीयम। ्<br />
११३ िनवारिया इित कथम। ् उते। न चा समासो िवको<br />
िववाधीनो वाऽतः समासाभाव उदोष एव नाि। कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८)<br />
इनेन िह िनसमासः। तिह नयतीित नीः इित िवहे िये ११४ सवापहािरलोपेऽथात ्<br />
सवान ् खं नयी वारिया। ११५ या िनिषं वारं िनवारं करोतीित िनवारयित ११६ इित<br />
िवह आचारिणजात ् िनवािरधातोः ायः। ११७<br />
पूवकालावििनिषभूतकवारणानुकू लो ापारः। ११८<br />
नापािणनीयता। ११९<br />
एवं च कैकिभैककतृक-<br />
इं िनवािरधातोः ाये<br />
अथवा िनवारयतीित िनवारिया इित िवहे िनपूवकवािरधातोः<br />
१११ वृञ ् आवरणे (धा॰पा॰ १८१३) → वृ → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूण-<br />
चुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → वृ िणच ् → वृ इ → अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → उरण ्<br />
रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → वार ् इ → वािर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा।<br />
११२ आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) इनेनेडागमः।<br />
११३ पो वलािदाभावािदन। िन वािर प ् → िन वािर य → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />
िन वार ् य → िनवाय।<br />
११४ िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन।<br />
११५ सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः (पा॰सू॰ ७.१.३९) इनेन नीाितपिदकाोछासो<br />
क्। पृषोदरािदाः। िन इित पृथदिमित भावः।<br />
११६ िनवार → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िनवार िणच ् → िनवार इ → णािववाित-<br />
पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िनवार ् इ → िनवािर → सनाा<br />
धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िनवािर ितप ् → िनवािर ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
िनवािर शप ् ित → िनवािर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िनवारे अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → िनवारय ् अ ित → िनवारयित।<br />
११७ िनवािर → धातुसा (पूववत) ् → िनवािर → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) →<br />
िनवािर ा → िनवािर ा → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िनवािर इट ् ा →<br />
िनवािर इ ा → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → नीवारे इ ा → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → िनवारय ् इ ा → िनवारिया।<br />
११८ िनिषभूतक इ ये इतीयुमाने य एव/एते सीभूतका यात उिः ात ्<br />
(भा॰पा॰सू॰ ४.३.६८, ५.१.९५) इ सीभूतकाः इितवमासाे कप ्यः।<br />
११९ अ च – िनवारिया सवा राजानिमदमवीत ् (ग॰सं॰ १०.१६.५३) िनवारिया कृ तवाक-<br />
नाथो मणान ् (वाम॰पु॰ ७२.६९)। अयं योगः ाथिया इितवत। ् यथा – तं ाथिया िविधवसा<br />
च िवशेषतः (ा॰पु॰ २.५४.२८) इित नीराजनं कृ ा ाथिया िनजेरम ् (ना॰पु॰ ६६.१४) ततः<br />
कृ ेन भीमेन ाथिया िजाृपान ् (ग॰सं॰ १०.५७.१) ाथिया िजान ् भो भुिमुिमवाुयात ्<br />
(अ॰पु॰ १८४.८) उपेितमशा वा ाथिया िवरोिधतम ् (अ॰शा॰ ८.५.२८) इािदषु।<br />
२५३
२.२२ भुन ् कृ ितकरणम ्<br />
अेोऽिप ये (पा॰सू॰ ३.२.७५) इनेन विनप ् यः। पकारेायां लोप<br />
इिट गुणेऽयादेशे िपित कृ ित तुक् (पा॰सू॰ ६.१.७१) इनेन तुगागमे िवभिकाय<br />
सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) इनेन दीघ सुलोपनलोपयोः िनवारिया इित<br />
सािणनीयम ् । १२० िनवारणशीला कैकेयी सवाित रोषं कटयी मकमािता<br />
इित ायकारः।<br />
२.२२ भुन ्<br />
बुािदो बिहः सवमनुवत मा िखदः।<br />
भुारमिखलं सुखं वा ःखमेव वा॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.४१<br />
अ ीरामो लणमुपिदशन ् भुन ् इित युे। भुजँ पालनावहारयोः<br />
(धा॰पा॰ १४५४) इाातोः भु इित भुानः इेव पं सामातः पािणनीय-<br />
मते धातोरावहाराथ आनेपदीयात ् । १२१ भुे इित िवहे लकारे कतिर<br />
लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन शतृशानचौ ाौ।<br />
तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इनेन शानच ् ये कृ ते शकारानुब-<br />
काय चकारानुबलोपे च भुानः इेव। १२२<br />
भुन ् इित कथिमित चेत ् भुे इित<br />
१२० ीािववेित शेषः। अथा वनो र च (पा॰सू॰ ४.१.७) इनेन िनवारियरी इित ात।<br />
्<br />
िनवािर → धातुसा पूववत ् → अेोऽिप ये (पा॰सू॰ ३.२.७५) → िनवािर विनँप ् →<br />
िनवािर वन ् → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िनवािर इट ् वन ् → िनवािर इ वन ् →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िनवारे इ वन ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
िनवारय ् इ वन ् → िपित कृ ित तुक् (पा॰सू॰ ६.१.७१) → िनवारय ् इ तु ँक् वन ् →<br />
िनवारय ् इ त ् वन ् → िनवारियन ् → िवभिकायम ् → िनवारियन ् सु ँ → िनवारियन ् स ् →<br />
सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) → िनवारियान ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) → िनवारियान ् → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → िनवारिया।<br />
१२१ भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.६६) इनेन।<br />
१२२ भुजँ पालनावहारयोः (धा॰पा॰ १४५४) → भुज ् → भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.६६) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भुज ् लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२४) → भुज ् शानच ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → शानचो िङम ् →<br />
भुज ् आन → धािदः म ् → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु म ् ज ् आन →<br />
भु न ज ् आन → सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) → भु न ् ज ् आन → नापदा झिल<br />
(पा॰सू॰ ८.३.२४) → भु ं ज ् आन → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → भुञ ् ज ् आन →<br />
भुान → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भुानः।<br />
२५४
कृ ितकरणम ्<br />
२.२२ भुन ्<br />
िवहे। भुानं वाऽचे भुित १२३ इित िवहे पुनः शतिर भुन ्। १२४ या भुजोऽनवने<br />
(पा॰सू॰ १.३.६६) इित सूेणानेपदं तावनिभेऽथ अनवने इित पयु दासात। ् ेयं<br />
यािणिनसूेषु िनषेध े िये िसे पयु दासः स। पयु दासदा भवित<br />
ायो यदा िनषेधः समासगभ यथा ािनवदादेशोऽनिधौ (पा॰सू॰ १.१.५६)। अ<br />
अनिधौ अथादििधिभे तशे तथैवाािप। सु यदा तो नवाचको<br />
नकारो यथा न िवभौ तुाः (पा॰सू॰ १.३.४)। अ नकारः ियायी। लणिमं<br />
करणीयम ् – पािणुिरतिनषेधाथबोधके सित कारकािये सित समासगभनधम-<br />
वं पयुदासम ्। सं तु पािणुिरतिनषेधाथबोधके सित ियािये सित<br />
नधमतावेदकतावम ्। तथा चोते –<br />
ौ नञथ समाातौ पयु दाससकौ।<br />
पयु दासः साही सः ितषेधकृ त ्॥<br />
– इित गुरवः<br />
अतोऽािप अनवने इित पयु दासः। अवनिभेऽवनसशे। सायं चाऽ धातुवाेन।<br />
सशं नाम तिे सित ततभूयोधमवम ्। यथा चिमव मुखं पयित<br />
१२३ अ इव इथ वा। उपमायां िवके वा (अ॰को॰ ३.३.२४९) व वा यथा तथैवेवं साे<br />
(अ॰को॰ ३.४.९) इित कोषात। ् भुान → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → भुान िणच ् →<br />
भुान इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → भुान ् इ →<br />
भुािन → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) →<br />
भुािन िँ प ् → भुािन व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भुािन → णेरिनिट<br />
(पा॰सू॰ ६.४.५१) → भुान ् → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) →<br />
भुान ् िँ प ् → भुान ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भुान ् → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → भुान ् ड →<br />
भुान ् अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → भु ् अ → भु →<br />
सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) भु िँ प ् → भु व ् → वेरपृ<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६७) → भु → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भु लट ् → भु ितप ् →<br />
भु ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भु शप ् ित → भु अ ित → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → भु ित → भुित।<br />
१२४ भु → पूववातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भु लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
भु शतृँ → भु अत ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भु शप ् अत ् → भु अ अत ् →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भु अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भुत ् → कृ ित-<br />
समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भुत ् सु ँ → उिगदचां<br />
सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु नु ँम ् त ् सु ँ →<br />
भु न ् त ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → भुत ् न ् → संयोगा<br />
लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → भुन।<br />
्<br />
२५५
२.२२ भुन ् कृ ितकरणम ्<br />
(का॰सू॰वृ॰ ४.२.१३) इ चिभे सित चगताादकिमित सशम ् । तथैव<br />
अवनिभे सवनगतधातुवाचकम ्। एवमावनाथ सृ भोजनाथ आनेपदम ् ।<br />
यतो िह भुज ् धातोयोरथयोः शिभजने पालने चैव। भुजँ पालनावहारयोः<br />
(धा॰पा॰ १४५४) इित पिठतात। ् अतोऽवनिभेऽथ आनेपदं भववने तु<br />
परैपदम। ् तैव शतृयः। अथात ् भुनीित भुन ् इित िवहे भुज ् धातोः वतमाने<br />
लकारे लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन शतृँये<br />
लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेन शकारेायां त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९)<br />
इनेन लोप ऋकार च उपदेशेऽजनुनािसक इत ् (पा॰सू॰ १.३.२) इनेनेायां<br />
तेन ैव सूेण लोपे ाितपिदकसायां िवभिकाय सौ भुज ् अत ् सु इित िते धािदः<br />
म ् (पा॰सू॰ ३.१.७८) इनेन िम ये िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) इनेन<br />
जकाराूव कृ ते शकारमकारयोरनुबकाय सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) इनेनालोपे<br />
उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) इनेन नुिम सोलपे तकारलोपे च<br />
भुन ्। १२५<br />
भगवतोऽयमिभायो यं ारं मा भु अिप तु भुि। कारणिमदं यं<br />
योगेरोऽिस। योगेरो भोगं न बुभुतेऽिप तु योगमेव युयुते। अतं भुि मयादानुसारं<br />
र पालय। यतो िह लण ईरपः। ईरवितदशरथ गृह आानं चतुधा कृ ा<br />
कटयाभूवेित रामायणपुराणादौ िसम। ् यथा वाीकीयरामायणे –<br />
एवं ीमागवतेऽिप –<br />
आिददेवो महाबाहिरनारायणः भुः।<br />
सााामो रघुेः शेषो लण उते॥<br />
– वा॰रा॰ ६.१२८.१२०<br />
१२५ भुजँ पालनावहारयोः (धा॰पा॰ १४५४) → भुज ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भुज ् लट ् → लटः शतृशानचावथमा-<br />
समानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → भुज ् शतृँ → भुज ् अत ् → धािदः म ् →<br />
िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु म ् ज ् अत ् → भु न ज ् अत ् → सोरोपः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१११) → भु न ् ज ् अत ् → नापदा झिल (पा॰सू॰ ८.३.२४) → भु ं ज ् अत ् →<br />
अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → भुञ ् ज ् अत ् → भुत ् → कृ ित-<br />
समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भुत ् सु ँ → उिगदचां<br />
सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु नु ँम ् त ् सु ँ →<br />
भु न ् त ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → भुत ् न ् → संयोगा<br />
लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → भुन।<br />
्<br />
२५६
कृ ितकरणम ्<br />
२.२३ उीयन ्<br />
तािप भगवानेष साामयो हिरः।<br />
अंशांशेन चतुधाऽगाुं ािथतः सुरैः।<br />
रामलणभरतशुा इित सया॥<br />
– भा॰पु॰ ९.१०.२<br />
एवमाारामायणे शेषु लणो राजन ् (अ॰रा॰ १.४.१७) इित ब सीतनात ् ।<br />
ईर कमिवपाको न भवित। सूेऽिप े शकमिवपाकाशयैरपरामृः पुषिवशेष ईरः<br />
(यो॰सू॰ १.२४) इित। अत एव –<br />
न मां कमािण िलि न मे कमफले ृहा।<br />
इित मां योऽिभजानाित कमिभन स बते॥<br />
– भ॰गी॰ ४.१४<br />
इित भगवीतोमिप सेत। अतो लण ईरः। न वा त ारो न वा कमबनं<br />
न वा बुभुामुमुे। अत एवाऽचतुदशामरये िनानारीभोजनमिप सटते। अतो<br />
भगवाीरामः कथयित यत ् ं ारभोगाय न िववशोऽिप तु लोकसहाथमिखलं<br />
ारं भुवन ् रिथटो भूा वत। इं लणािभैककतृकारकमक-<br />
वतमानकालाविारपालनानुकू लापारायो लण इित शाबोधः।<br />
२.२३ उीयन ्<br />
ीरामः सह सीतया नृपपथे गन ् शन ैः सानुजः<br />
पौरान ् जानपदान ् कुतूहलशः सानमुीयन ् ।<br />
यामः कामसहसुरवपुः काा िदशो भासयन ्<br />
पादासपिवितािखलजगापालयं तितुः॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.८७<br />
अ ई ्धातुदशने (ईँ दशने धा॰पा॰ ६१०) आनेपदी। स च उि-<br />
इुपसगयपूवकः। तथा चाऽनेपिदाद शानूपम ् उीमाणः इित पािणिन-<br />
तानुपम। ् उीयन ् अिप तथैव। अ ाथ िणच। ् उीते इथ उीयित। १२६<br />
उीयतीुीयन ्। या उीत इुीा उिपूवकधातोभावे अः यः<br />
ियाम ् । १२७ उीां करोुीयित इित िवहे तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७)<br />
१२६ ाथ िणिच राम सवृाियाफल परगािमात ् िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इावृौ<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) इनेन परैपदम।<br />
्<br />
१२७ गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) इनेन। उद ् िव ई ् → गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) →<br />
उद ् िव ई ् अ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उद ् वी ् अ → उी → अजाताप<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ४.१.४) → उी टाप ् → उी आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उीा।<br />
२५७
२.२४ गतीम ् कृ ितकरणम ्<br />
इनेन िणिच िटलोपादौ उीयित। १२८ ततः शतिर िवभिकाय उीयन ्। या पौराः<br />
ीराममुीे रामान ् ेरयित इथ रामः पौरानुीयित इित िवहे तयोजको<br />
हेतु (पा॰सू॰ १.४.५५) इनेन हेतुसायां हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) इनेन िणिच<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) इनेन धातुसायां लिट ितिप शिप गुणेऽयादेशे<br />
उीयित। उीयतीुीयन ् इित िवहे शतृये पूवसाधनियातः उीयन ्<br />
इित पािणनीयमेव। थमपे पौरजनकमकदशनानुकू लापारायो रामः। ितीयके<br />
वतमानकालाविपौरजनकतृकरामकमकवीणानुकू लापारानुकू लापारायो रामः<br />
इित शाबोधः।<br />
२.२४ गतीम ्<br />
य रामः सभाय सानुजो गुिमित।<br />
पयु जानक सव पादचारेण गतीम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.५<br />
अ भगवत जनकनिन सीतां वलवधािरणं पादचािरणं सौिमि-<br />
सुखकािरणं भभयहािरणमाकामं ीराममनुग िवलो सशोकाः पौरलोकाः<br />
समालोचमाना िनगदि पयु जानक सव पादचारेण गतीम ्। अ गीम ्<br />
इित िह पािणनीयम ् । यतो िह गतीित गी ताम ् इित िवहे गम ् धातोः<br />
(गमँ ॢ गतौ धा॰पा॰ ९८२) वतमानकाले लकारे शतृयेऽनुबकाय इषुगिमयमां छः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.७७) इनेन छाादेशे छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) इनेन तुगागमे ुे<br />
१२८ उीा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → उीा िणच ् → उीा इ →<br />
णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → उी ् इ → उीि →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → उीि लट ् → उीि ितप ् → उीि ित → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → उीि शप ् ित → उीि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
उीे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → उीय ् ित → उीयित।<br />
२५८
कृ ितकरणम ्<br />
२.२५ िवजानती<br />
उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन ङीिप नुिम गीम ्। १२९ गतीम ् इित कथम ् ।<br />
अ िह पृषोदरािदाुमभावः। या आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.३)। अतो नुमभावः<br />
कताम। ् याऽौणािदकः तृँच ्यः। १३० तत उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन<br />
ङीप। ् इम ् गतीम ् इित पािणनीयम। ् उणादयः पािणिनसता न वेित चैैव<br />
पािणिनसूम ् उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१)। तैव कािरका –<br />
२.२५ िवजानती<br />
सासु धातुपािण या ततः परे।<br />
कायािादनूबमेताशामुणािदषु॥<br />
रामु वायुृ वचीरािण पयधात ् ।<br />
लणोऽिप तथा चे सीता त िवजानती॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ ३.३.१<br />
– अ॰रा॰ २.५.३६<br />
अािप िवजानाित इित िवहे शतृये ङीिप नुिम िवजानी इित। १३१ परम<br />
१२९ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
गम ् शतृँ → गम ् अत ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अत ् → छे च<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ग तु ँक् छ् अत ् → ग त ् छ् अत ् → ोः<br />
ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → ग च ् छ् अत ् → ग ् अत ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
ग ् शप ् अत ् → ग ् अ अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ग ् अत ् → उिगत<br />
(पा॰सू॰ ४.१.६) → ग ् अत ् ङीप ् → ग ् अत ् ई → शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ग ् अ नु ँम ् त ् ई → ग ् अ न ् त ् ई → गी →<br />
िवभिकायम ् → गी अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → गीम।<br />
्<br />
१३० नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१)<br />
केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहत उिगयः। तृँच ् ये चा<br />
शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६) इितवत।<br />
्<br />
१३१ पूवपोऽयम। ् यथा बलमािन जानी न मां शितुमहिस (वा॰रा॰ २.१०.३५) जानी बत िदा<br />
मां वैदेिह पिरपृिस (वा॰रा॰ ५.३५.६) साऽहमेतिजानी तोषिये िजोमम ् (म॰भा॰ ३.२८८.८)<br />
एतव िवजानी सा मामपत (म॰भा॰ ४.१९.६९) साऽहं धम िवजानी धमिने िय िते<br />
(म॰भा॰ १२.३४७.१२) अजाना परं भावं तथााभयाय मे (भा॰पु॰ ३.२३.५४) कृ तुितरजानी<br />
सपनीनामघं महत ् (भा॰पु॰ ६.१४.४४) े ोितषी अजाना िनिभे कटकेन वै (भा॰पु॰ ९.३.७) वन<br />
इव पुरेऽिप िवचरित पुषं ामेव जानी (आ॰स॰श॰ ४६०) इािदषु।<br />
२५९
२.२६ भाषतोः कृ ितकरणम ्<br />
नुमभावः। ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) इित लोपेन। १३२<br />
२.२६ भाषतोः<br />
गुहलणयोरेवं भाषतोिवमलं नभः।<br />
बभूव रामः सिललं ृा ातः समािहतः॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.१६<br />
अ गुहलणयोभाषतोभाषमाणयो राितीता। भाषतोः इपािणनीयिमव।<br />
यतो िह भाषणाथको भाष ्धातुः (भाषँ ायां वािच धा॰पा॰ ६१२) आनेपदी।<br />
तत भाषेते इित भाषमाणौ तयोभाषमाणयोः इित पािणनीयम। ् िकु भाषेते इित<br />
भाषौ पचािदादच। ्<br />
१३३ पुनः भाषािववाऽचरतो भाषतः। १३४ आचाराथ िप। ् तत<br />
धातुािट तिस शिप। ततः भाषत इित भाषौ १३५<br />
शतृये भाषतोः षं सं वा। १३६<br />
इित िवहे परैपदधातोः<br />
ााऽिप ीरामतं कथनोपकथन-<br />
१३२ िनादरा ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) इित लोपिविधः आीनोनुम ्<br />
(पा॰सू॰ ७.१.८०) इागमिवधेबलीयािनित भावः। िव ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → िव ा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िव ा लट ् → लटः<br />
शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → िव ा शतृँ → िव ा अत ् → ािदः<br />
ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → िव ा ा अत ् → िव ा ना अत ् → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) →<br />
िव जा ना अत ् → ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) → िव जा न ् अत ् → उिगत<br />
(पा॰सू॰ ४.१.६) → िव जा न ् अत ् ङीप ् → िव जा न ् अत ् ई → िवजानती → िवभिकायम ् →<br />
िवजानती सु ँप ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → िवजानती। कथं तिह<br />
१३१तां िटयामुृतेषूदाहरणेषु नुावः। आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। या धारः<br />
कताम।<br />
्<br />
१३३ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
१३४ भाष → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भाष िँ प ् → भाष व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भाष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् →<br />
भाष तस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भाष शप ् तस ् → भाष अ तस ् → अतो<br />
गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाष तस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → भाषतँ →<br />
खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → भाषतः।<br />
१३५ भाष → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
भाष शतृँ → भाष अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाषत ् → कृ ित-<br />
समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भाषत ् औ → उिगदचां<br />
सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भाष नु ँम ् त ् औ →<br />
भाष न ् त ् औ → भाषौ।<br />
१३६ भाषत ् → ाितपिदकसा (पूववत) ् → िवभिकायम ् → भाषत ् ओस ् → भाषतोस ् →<br />
ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → भाषतोँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → भाषतोः।<br />
२६०
कृ ितकरणम ्<br />
२.२६ भाषतोः<br />
ाजेन लोके ीरामतािविकीषया भाषणमाचरतोिरवेित ताय ितभाित। इदं<br />
ारामायणम। ् अ रं िनगूढदशनपीयूषिनभरम। ् अतो ाकरणयोगा अिप<br />
िवशेषमेव िनगूढरहाकं तं िवतो ले। यतो िह लणः सााारायण<br />
भगवतः ीरामांशः। दाशिनका च चतोऽवा जासुषु ितुरीयाः।<br />
चतसृणामिप चारो िवभवो िवरािरयगभसवााः। ताशेषिवशेषातीतं ान-<br />
गीगऽतीतं िनगु णं तुरीयं ीरामः। तदवा तुरीयावा ीसीता। तुरीयावा-<br />
णोिरव सीतारामयोरभेदः। सुषुवा माडवी। तैतािधानदेवता सव ईरो<br />
भरतः। ावा ुतकीितः। तैतािधानं िहरयगभः शुः। जागृतावोिमला।<br />
तिभुिवराट ् ीलणः। अतुलसीदासो गायित –<br />
सुरी सुर बरिन सह सब एक मंडप राजह।<br />
जनु जीव उर चािरउ अवा िबभुन सिहत िबराजह॥ १३७<br />
– रा॰च॰मा॰ १.३२५.१४<br />
एवमेवेमे चारो रामभरतलणशुाः मशो मोकामधमाथपाः। धमािदिनयमः<br />
(वा॰ २.२.३४) इित वािकेनाािभायानुसारं मासः। एवम ् ओम ् (ॐ) इ िह<br />
चािर पदािन – अ उ म ् अधमाा च। ताधमााको रामो मकारो भरतो वासुदेव<br />
उकारः शुो िविधपोऽकारो लणः िशवपेित कते १३८ –<br />
बेद त नृप तव सुत चारी॥ १३९ – रा॰च॰मा॰ १.१९८.१<br />
इदं सव कठरवेण किथतं िवरभया िनते। एवं लणः साागवािषाद िनो<br />
भगविरकरः िकं तयोः िकमातम ् । १४० केवलं लोकलीलाथ ं ोरं कुवािवव<br />
लेते। अतो भावतो िविदतरामततयाऽभाषमाणयोरेव भाषणमाचाणयोिरवानयोबा-<br />
पिरवेषः।<br />
१३७ एतू पारम–सुराः ् सुरैवरैः सववो राजिभे शुभे मडपे च। ुवं जीविचेऽिसा<br />
अवाः कीयैरधीशैयु ताः संराजन ्॥ (मा॰भा॰ १.३२५.१४)।<br />
१३८ अकारारसूतः सौिमििवभावनः। उकारारसूतः शुैजसाकः॥ ााकु<br />
भरतो मकारारसवः। अधमााको रामो ानैकिवहः॥ (रा॰उ॰ता॰उ॰ ३.१.२)<br />
१३९ एतू पारम–चारोऽिप ् सुता भूप वेदतािन सि ते (मा॰भा॰ १.१९८.१)। दशरथं ित विस<br />
वचनिमदम।<br />
्<br />
१४० तयोः इ च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन षी। मितबुिपूजाथ<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन ानम ् इ बुथ वतमाने ः। बुिानम ् (का॰वृ॰ ३.२.१८८)<br />
इित कािशका।<br />
२६१
२.२७ िनरहािरणः कृ ितकरणम ्<br />
२.२७ िनरहािरणः<br />
िनरहािरणः शाा ये रागेषविजताः।<br />
समलोामकनकाेषां ते दयं गृहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.५७<br />
अ ाचेतसामं गा सु िनवासानं ीरामचेण पृो ो वाीिकः िणगदित<br />
िनरहािरणः इित। य ेधा समासः कतु पायते तुषो बीिह तुषो यथा<br />
अहारािाा िनरहाराः इित िनरादयः ााथ पा (वा॰ २.२.१८) इित वचन-<br />
सहायेन कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इित सूेण थमः समासो ितीय ािदो<br />
धातुज वाो वा चोरपदलोप (वा॰ २.२.२२) इनेन बीिहरिप िनगतोऽहारो<br />
येषािमित िनरहाराः इं योः समासयोः कृ तयोरिप िनरहािरणः इित िवधाय तुषं<br />
पुनमथय इिनः इित। न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः १४१<br />
पािणिनसतिनयममु िकमेतेन िवडाणायामेन। िवडाणायामकारिनदशनं िह<br />
िनगतोऽहारो िनरहारः इ कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन तुषसमासः<br />
पात ् िनरहार एषां िनरहािरणः इित चेत। ्<br />
१४२ उते। यिद बीहावभीाथलाभः<br />
ादेदमनुधावनं न ात। ् तदैव िनयमोनपाऽपािणनीयता ात। ् बीहौ िन-<br />
िनरहारपेऽभीेऽथ न ाे िनयोगिववायािमिनरत एव न दोषः। १४३ अतो गीतायामिप<br />
िनरहारः इित युं यथा –<br />
अेा सवभूतानां मैः कण एव च।<br />
िनममो िनरहारः समःखसुखः मी॥<br />
इित<br />
– भ॰गी॰ १२.१३<br />
अथािरहारु मम ियः िकु िनरहािरणो दये वसामीेवारं बीिह-<br />
मथययोः। एवं िनरहािरणः इ िनमहाराभाव इित गूढमथ नियतु ं तुष-<br />
बीिहव िवहाय िवकटः पा आितः। या अमिप दशयािम। िनरहं कतु शीलं<br />
येषां ते िनरहािरणः इित सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन सूेण<br />
िणिनिवधाने िनरहािरणः।<br />
१४१ मूलं मृयम ् ।<br />
१४२ अत इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेनेिनः।<br />
१४३ िनं िनरहार एषां िनरहािरणः इित िवहकारः।<br />
२६२
कृ ितकरणम ्<br />
२.२८ काशः<br />
२.२८ काशः<br />
सााया काशो लनाकसमभाः।<br />
तानधावं लोभेन तेषां सवपिरदान ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.६८<br />
अ वाीिकभगवं ीरामं ित पूववृावणनसे सिषवणनं ौित।<br />
अ काशः इित योगः। पूवको काश ्धातुदथः (काँ दीौ धा॰पा॰ ११६२)<br />
अकमक आनेपदी च। अ शानचा भिवतं शयोगो पािणनीय इित चेत।<br />
्<br />
काशः इमाचारिबाू पिसिः। १४४ या अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />
(प॰शे॰ ९३.४) मा परैपदातृयः। १४५<br />
२.२९ िनयः<br />
वयं ाामहे तावदागिमिस िनयः।<br />
तथेुा गृहं गा मुिनिभयदीिरतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.७३<br />
अ सिषकिथतमेवानुवदित वाीिकयत ् तावयम ाामो यावं<br />
कृ तिनय आगिमिस। आगिमिस िनयः इित वाखडे िनयः इित िह युद-<br />
१४४ काशं कुवि काशि। काश → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) →<br />
काश िँ प ् → काश व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → काश → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → काश लट ् → काश िझ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
काश शप ् िझ → काश अ िझ → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → काश िझ → झोऽः<br />
(पा॰सू॰ ७.१.३) → काश अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → काशि। काशीित<br />
काशः। काश → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → काश लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२४) → काश शतृँ → काश अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />
काशत ् → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् →<br />
काशत ् जस ् → काशत ् अस ् → उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) →<br />
िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → काश नु ँम ् त ् अस ् → काश न ् त ् अस ् → काशस ् →<br />
ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → काशँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />
काशः।<br />
१४५ काँ दीौ (धा॰पा॰ ११६२) → काश ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />
(प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
काश ् लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → काश ् शतृँ →<br />
काश ् अत ् → काशत ् → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा। शेषा िया<br />
पूववत।<br />
्<br />
२६३
२.२९ िनयः कृ ितकरणम ्<br />
वावाीिकपकतृिवशेषणम ् । ं िनयः सन ् यावदागिमिस तावयं ाामः<br />
इित भावः। िनयशः ायो भावेऽबः। १४६ भावयाशः कथं कतृवाचक<br />
िवशेषणमसमानािधकरणात। ् असामानािधकरये कथं ािभिः कथमय।<br />
सामानािधकरयाभावे आगिमिस इित योगोऽिप न ैव सिवित। तथा च सूम ्<br />
युुपपदे समानािधकरणे ािनिप ममः (पा॰सू॰ १.४.१०५)। अाथः िता-<br />
कारकवािचिन युुपपदे समानािधकरणे युमानेऽयुमाने वा ममः। न च<br />
िचदसमानािधकरणमिप िवशेषणम। ् िवशेषणिवशेयोः सामानािधकरये न ैव राजाा।<br />
भूतले घटः, राः पुषः इादौ यथा सषयोरिप िवशेषणदशनात।<br />
्<br />
सम। ् िक समानािधकरणं नाम समानिवभिकम।<br />
् समानिवभिकं<br />
ाय एकाथवाचकयोिवशेषणिवशेयोरेव भवित। यथा नीलमुलम ् अोल-<br />
शोरसु िभिनलपदोरसुिभिोभे अेकमेवोलपमथ नीलिविशं<br />
कथयतः। यतो िह नीलश उलशेनाभेदसेनायः। तथाऽिप ुिवादे<br />
ीगदाधरभा ुादयि य िवशेवाचकपदोरिवभितायिवषयसािव-<br />
साया अिववितं तैव िवशेिवशेषणवाचकपदयोः समानवचनकिनयमः<br />
(ु॰वा॰ का॰॰)। यथा सुरो रामः इ िवशेवाचकपदं रामः इित तरिवभिः<br />
सु इित तायिवषयसैकपा तिसा ििादयासां िवशेवाचक-<br />
सुरपदोरसुिवभा न िववितमतोऽ समानवचनकम ् । इित मीमांसामाे<br />
आगिमिस इ समानािधकरणः म ् इित। त सामानािधकरणं िनयः इित।<br />
अथा कथं थमािवभिः ियेत। स च तदैव म ् इ सामानािधकरणो भिवित<br />
यदा तदथमेव भाषेत। भावे िविहताजिनयशः कथं कथमनुविदित। अैकाथ-<br />
वाचके कथम समानवचनकिमित महिमित चेत। ् अ िनिनोतीित िनयः<br />
इित िवहे पचािदादच। ्<br />
१४७ या िनयः इित भावेऽब एव तथाऽिप िनयोऽ<br />
इित िवहेऽशआिदाथयोऽच। ्<br />
१४८ िनयः इ िनयवान ् इथः। अथवा<br />
पृथदं वाभेद। यदाऽऽगिमिस तदा िनयो भिवतीित नया ते।<br />
कााा िह िनथा च ालोकेऽिभनयानवधनाचायाः –<br />
१४६ िनस ्पूवकात ् िचञ ् चयने (धा॰पा॰ १२५१) इित धातोः एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन ां अच -्<br />
यं बािधा हवृिनिगम (पा॰सू॰ ३.३.५८) इनेन भावेऽकतिर च कारके सायाम ् अप ्ये<br />
िनयशो िनः।<br />
१४७ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
१४८ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
२६४
कृ ितकरणम ्<br />
२.३० ा<br />
कााा िनिरित बुधैयः समाातपूव-<br />
ाभावं जगरपरे भामामे।<br />
केिचाचां ितमिवषये तमूचुदीयं<br />
तेन ूमः सदयमनःीतये तपम ्॥<br />
– ॰ १.१<br />
न च सािहिकमतेन वैयाकरणानां िकिमित चेत। ् आनवधनाचायरिप बुधशे<br />
वैयाकरणानां िनीकृ तितपादनात। ् यथा बुधैवयाकरणैः स एव िनः ोटपेण<br />
पूणसमाातोऽः। येनोािरतेन साालाूलककुदखुरिवषािणनां सयो भवित स<br />
शः (भा॰प॰)। न च कााभूतिनर िकमायातम ् । अारामायण सव<br />
कापेण चिचतात ् यथा –<br />
रामायणं जनमनोहरमािदकां<br />
ािदिभः सुरवरैरिप संुतं च।<br />
ाितः पठित यः णुयाु िनं<br />
िवोः याित सदनं स िवशुदेहः॥<br />
इं यदा आगिमिस तदा िनयो भिवित इित न दोषः।<br />
२.३० ा<br />
बिहरेव रथं ा राजानं ुमाययौ।<br />
जय शेन राजानं ुा तं णनाम ह॥<br />
– अ॰रा॰ ७.९.७३<br />
– अ॰रा॰ २.७.२<br />
सुमः ससौिमिसीतं ीरामभं रथेन गातटं यावाप १४९ तदायाऽयोां<br />
परावतमानो रथं बिहः ापिया ियमाणं राजानं दशरथं ददश। अ बिहरेव रथं ा<br />
इपािणनीयिमव। यतो िह ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) इित धातोये अितीी-<br />
रीू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) इनेन पुगागमे ाय इिट गुणेऽयादेशे<br />
१४९ ाप इ िवभाषाऽऽपः (पा॰सू॰ ६.४.५७) इनेन णेरयादेशे वैकिके ियं पं िसम ् । पे<br />
ा इित।<br />
२६५
२.३० ा कृ ितकरणम ्<br />
ापिया इित िह वरम। ्<br />
१५०<br />
रथं ा इित कथम ् । प ्यु समासमरेण<br />
भिवतु ं श एव निह। तथा च सूम ् समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७)।<br />
इदं नपूवके समासे सेव ाय ाने पं िवदधाित। अ समासोऽिप<br />
नाि। अतः ा इित िवमृयते। अ संा इित योग आसीत ् । तदा सूवक-<br />
िणजाधातोः ाये बादेशः। एवं िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />
(वा॰ ५.३.८३) इनेन सम ् उपसग लोपः। न च समासे कृ ते कुतोऽ पदम।<br />
्<br />
अवितन िवभिमािैवानेन वािकेन लोपकरणात। ्<br />
१५१ सभामा भामा (भा॰प॰,<br />
भा॰पा॰सू॰ १.१.४५) इादाविप समपदैव लोपदशनात। ् इं सम ् इ लोपे<br />
सित थमं ा इित ामािणक एव योगः। न च िनिमापाये निमिकापायः<br />
ै<br />
इित पिरभाषया िनिमभूते समुपसग े निमिक ै प ् इापायतः<br />
ा इिनं पिमित वाम। ् अाः पिरभाषाया भाेऽदशनात। ्<br />
१५२ जातसंारो<br />
न िनवतते इित वचनबलेन ेऽिप समुपसग तििमकपो न िनवतनम। ् या<br />
ापियतु ं शं योयं वेित ाम ् इित िवहे िणजपुगाधातोः ऋहलोयत ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१२४) इनेन यत ् यः। अथादशादेकं ापियतु ं योयं राजानं<br />
ददश। सातं िह राो गितिनवृा बुिरिप शाा वसानमवं शोऽिप<br />
िशिथलोऽतः ाशः राजन ् श िवशेषणम ् । तथा ाासौ राजा चेित<br />
ाराजा तं ाराजानम ्। देवराजानम ् (अ॰रा॰ १.५.२६) इितवजभावः। १५३<br />
१५० ा → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये निमिकापायः ै<br />
→ ा → हेतुमित<br />
च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ा िणच ् → ा इ → अितीीरीू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ा पु ँक् इ → ा प ् इ → ािप → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → ािप ा →<br />
ािप ा → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
ािप इट ् ा → ािप इ ा → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ापे इ ा →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ापय ् इ ा → ापिया।<br />
१५१ ाीरािपाताः (पा॰सू॰ १.४.५६) इािधकारे पिठतात ् ादयः (पा॰सू॰ १.४.५८)<br />
इित सूेण ादीनां िनपातसायां जातायाम ् उपसगाः ियायोगे (पा॰सू॰ १.४.५९) इनेन<br />
ियायोगे तेषामेव उपसगसायामुपसगाणां िनपाते िसे रािदिनपातमयम ् (पा॰सू॰ १.१.३७)<br />
इनेन िनपातानाम ् अयसायां िविहतायामुपसगाणामयसायां िसायाम ् अयादाुपः<br />
(पा॰सू॰ २.४.८२) इनेनोपसगाुपां िप यलोपे यलणम ् (पा॰सू॰ १.१.६२) इित<br />
सूबलेन सु िङं पदम ् (पा॰सू॰ १.४.१४) इुपसगाणां यलणा पदसाऽतैवेित भावः।<br />
१५२ तादिना पिरभाषेयिमित भावः।<br />
१५३ १४८तमे पृे १.२५ देवराजानम ् इित योग िवमश पयु।<br />
२६६
कृ ितकरणम ्<br />
२.३१ अवेती<br />
या ीयत इित ा। १५४<br />
तथा च याऽऽु ं योयिमित ाम ् इं भाव-<br />
सािधताशेनाऽश समासः। आशोऽिप यया इित। तथा गित-<br />
िनवृाऽािमित तायम। ् अथवा ियमाणाितायां ापियतु ं योयं राजानं<br />
ददश। न च ाश राजन ् शेन सह तुषसमासे राजाऽहिखच ्<br />
(पा॰सू॰ ५.४.९१) इनेन टच ् ये िटलोपे िवभिकायऽिम ाराजम ् ािदित<br />
वाम ् महाराजम ् इितवत। ् समासायकरणं िनम। ् माणं चा यिच<br />
भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इित सूम। ् अ या यच ् इित समाहारः। इह ाु-<br />
दषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चाायः यो आसीत।<br />
्<br />
तिन ् युे यचे भम ् इित ात। ् यतो न युोऽतः समासायािनता<br />
ायते। १५५ अतः ाराजानम ् अियोगे नापािणनीयता।<br />
२.३१ अवेती<br />
सीता चाुपरीताी मामाह नृपसम।<br />
ःखगदया वाचा रामं िकिदवेती॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.१२<br />
शोकाकुलदशरथं ित रामसेशं वणिया सुमः सातं सीतामनोदशां<br />
ितपादयित यदुपरीतलोचना सीता िनरी रामभं िकमिप समािदशत ् । यिदह<br />
िकिदवेती अयं योगः अवेमाणा इित योे अवेती इित युमांश-<br />
येऽपािणनीयताािः। अवपूवको िह ई ्धातुः (ईँ दशने धा॰पा॰ ६१०)<br />
आनेपदी। एवं तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इनेन िवधीयमानः<br />
शानच ् योऽानेपदसकः। तथा च आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन मुिक<br />
कृ ते अवेमाणा इेव योगः चिलतः। एवं अवेती इित िवमृयते। थमं ानेपद-<br />
१५४ ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) इित धातोः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डे<br />
िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४)<br />
इनेन टािप। िशहणादिपहणाानुपपदेऽिप। अिपशः सवपािधिभचाराथः (का॰वृ॰ ३.२.१०१,<br />
वै॰िस॰कौ॰ ३०११)। या अेोऽिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१७८) इनेन ििप। िशहणाावेऽिप।<br />
या िभदािदगणमाकृ ितगणं मा िषिदािदोऽङ् (पा॰सू॰ ३.३.१०४) इनेनािङ अजाताप ्<br />
(पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप। कथं तिह िितः इित िन। ् अनथकाु ितवणमथानुपलेः<br />
(भा॰िश॰) इित भायोगाििदािदो बालकाििप। अथा डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५)<br />
इ िषािाधो वारः।<br />
१५५ अाेतािपतं भगवता पािणिनना। थमसू एव वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) इित युम।<br />
्<br />
समासायिने तु ाुदषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चााजपेण<br />
वृिरादैचम ् इनेन भिवतमासीत। ् हलयोगोऽािप समासायािनापनाथम।<br />
्<br />
२६७
२.३२ दी कृ ितकरणम ्<br />
युधातोः परैपदववहारः। सित परैपदे यिवचारैव नुमभाविनारः।<br />
अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इित वचनेन सित परैपदे<br />
अवेित इित िवहे शतृयापम। ् ननु अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />
(प॰शे॰ ९३.४) अ न िकमिप माणिमित चे। चिँङ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०१७)<br />
इित िह धातुः। अयं चानुदाेिङ। योरनुबयोरेकमेव फलमानेपदम ् ।<br />
त सूम ् अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) एव। अैव फल कृ ते<br />
योरनुबकरणं िकमथम। ् अनुदाेकरणेन ैवाऽनेपदिसिः। िङरणेन िकं<br />
योजनम। ् तदेव थ सापयित यदनुदातेलणमानेपदं ताय चािनम।<br />
्<br />
अतािनारैपदशतृयोगः। शतृयोगे सित कथं नुमभावः इित चेत।<br />
्<br />
आगमशाािनात। ्<br />
१५६ याऽ न शतृयः। अ तृँच ् य औणािदकः। १५७<br />
एवं नुमभावः। तथा च ीिववायां ङीये १५८ अवेती इित िसम ् ।<br />
२.३२ दी<br />
ततो ःखेन महता पुनरेवाहमागतः।<br />
ततो दी कौसा राजानिमदमवीत ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.१५<br />
भगवतः ीरामच वनवासे सयोामागते सुमे िनश सकलं समाचारं<br />
िवलपं रघुनं िनरानं ियमाणं राजानं िवलो दती कौशाऽवीत। ् अ दी<br />
इित युम। ् तासतिमव। यतो िह द धातुः ् (िदँर ् अुिवमोचने धा॰पा॰ १०६७)<br />
अदािदगणपिठतः। त अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इनेन शपो वित।<br />
१५६ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) इनेन शिप नुमागम<br />
िनादागमशाािनमाितम।<br />
्<br />
१५७ नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१)<br />
केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहत उिगयः। तृँच ् ये चा<br />
शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६) इितवत।<br />
्<br />
१५८ उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन ङीप।<br />
्<br />
२६८
कृ ितकरणम ्<br />
२.३३ गृ<br />
तत शतृये नुमभावः त एव िसः। १५९ अ नुमपािणनीय इित कृ ा िवमृयते।<br />
गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३)। अतः शपो न क्। तथा च दतीित दी इित िवहे<br />
नुम। ् या रोदनं दः। भावेऽयः। १६० दमाचरतीित दित। आचाराथ िप। ् ततो<br />
धातुसातो लिट ितिप शिप दित। १६१ अतः दतीित दी इं साधु। १६२<br />
२.३३ गृ<br />
अितवृावशौ ुिपासािदतौ िनिश।<br />
नायाित सिललं गृ पुः िकं वा कारणम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.३१<br />
अ महाराजो दशरथः मणकुमाराजलं कलशं गृहीा वृदती गतः।<br />
सिललं गृ पुो नायाित अ िकं वा कारणम ् – इित तौ िचितवावााम ् ।<br />
बयोगोऽयम ् गृ। स च समपदं िवनाऽसवः। इह कोऽिप समासो नहीित।<br />
मैवम। ् गृ इित पदम। ् त च ोपसग िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />
(वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन लोपे तथा च जातसंारो न िनवतते इित पिरभाषा-<br />
१५९ िदँर ् अुिवमोचने धा॰पा॰ १०६७) → द ् → लणहेोः ियायाः (पा॰सू॰ ३.२.१२६) →<br />
द ् शतृँ → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → शतुिङम ् → द ् अत ् → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → द ् शप ् अत ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />
द ् अत ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → द ् अत ् → दत ् → उिगत<br />
(पा॰सू॰ ४.१.६) → दत ् ङीप ् → दत ् ई → दती → िवभिकायम ् → दती सु ँ →<br />
हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → सुलोपः → दती। आीनोनुम ्<br />
(पा॰सू॰ ७.१.८०) इित सूेणावणाादार शतुः शीनोः परतः पािकनुमागमो भवित। शपो<br />
हलादेतूं न वतते।<br />
१६० अजिप सवधातुः (वा॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे। यथा िवदः इ। िवदशो<br />
भावेऽपीाेकोशः।<br />
१६१ द → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → द िँ प ् → द व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → द → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → द लट ् →<br />
द ितप ् → द ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → द शप ् ित → द अ ित → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → द ित → दित।<br />
१६२ द → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → द लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
द शतृँ → द अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → दत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) →<br />
दत ् ङीप ् → दत ् ई → शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → द नु ँम ् त ् ई → द न ् त ् ई → दी → िवभिकायम ् → दी सु ँ →<br />
हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → दी। कतयिप न दोषः। एवं तिह दतीित<br />
दः। द इवाऽचरतीित दित। दतीित दी। िया पूववत।<br />
्<br />
२६९
२.३४ मानौ कृ ितकरणम ्<br />
बलेन बिप न िनवृ इं नापािणनीयता। या गृशो िह याः। १६३<br />
िकासारणम। ्<br />
१६४ एवं गृो हीतु ं योयः पुः सौः इित तायम। ्<br />
१६५ तथा च<br />
गृासौ पुेित गृपुः इित कमधारयः। आदाय इित चााहायम। ्<br />
१६६<br />
२.३४ मानौ<br />
हाहेित मानौ तौ पुपुेवोचताम ् ।<br />
जलं देहीित पुेित िकमथ न ददालम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.४३<br />
अ मुमूषु दोदशां कौशासमं दशरथो वणयित हाहेित मानौ तौ।<br />
्धातुः (िदँ आाने रोदने च धा॰पा॰ ७१) परैपदी। इिदतो नुम ् धातोः<br />
(पा॰सू॰ ७.१.५८) इनेन नुम ्। तत त इित ौ अयमेव योगः सामातः<br />
पािणनीयः। मानौ इित कथिमित चेत। ् कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४)<br />
इनेनाानेपदम। ् कमितहारो नाम कायपिरवतनम। ् अ योयं लवनमः<br />
करोित ितनीते (वै॰िस॰कौ॰ २६८०)। तथैवाऽ साधारणजीवाचिरतं नं<br />
तपःपूतावपीमौ कुतः। अत आनेपदम ् । ेते इित मानौ। शानये<br />
शनुबकाय आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन मुगागमे िवभिकाय मानौ।<br />
या तीित म ्। नशीलम। ् पचािदादच। ्<br />
१६७ ं मानं शरीरदशा ययोौ<br />
मानौ इित बीहौ नापािणनीयताशापकलावकाशः।<br />
२.३५ िवलिपतम ्<br />
असमव रामाय राे मां गतोऽिस भोः।<br />
इित िवलिपतं पुं पिततं मुमूधजम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.६७<br />
दशरथमरणानरं विसिनदशाावकैरयोां नीतो भरतः कैकयीतः सकल-<br />
वृां िवायोपरतं िपतरमुिय िवलपित। असमव इािद। अ िवलिपतम ्<br />
इित भरत िवशेषणं िवलिपतं पुम ् इित। य कमिण भावे च िवधानात ्<br />
१६३ पदाैिरबाापेषु च (पा॰सू॰ ३.१.११९) इनेन।<br />
१६४ िहावियिधवििवचितवृितपृितभृतीनां िङित च (पा॰सू॰ ६.१.१६) इनेन।<br />
१६५ अैरीित भावः। गृः, ि॰ (गृते ाािदिभिरित। ह + प।), ् अैरी। अतः। पः।<br />
इित िवमेिदौ इित शकुमः।<br />
१६६ सिललमादाय गृपुो नायाित अ िकं वा कारणम ् इित योजना।<br />
१६७ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२७०
कृ ितकरणम ्<br />
२.३६ रे ा<br />
वतुय पािरशेातिर िवधानात ् िवलिपतवं पुम ् इित योमासीत ् ।<br />
िकिववातः कमणो धातुिमममकमकं मा १६८<br />
गथाकमकिषशीासवसजन-<br />
हजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर यः। या भावे ये<br />
कृ ते १६९ िवलिपतम इशआजं िवलिपतम ्। १७० अथवा िवलपनं िवलपः।<br />
पचाच। ्<br />
१७१ िवलपिमतो िवलिपतं िवलिपतम ् इित ितीयािवलपश ा-<br />
इतइनेन समासः। शकािदाूविदशा परपे िवलिपतम ्। या िवलपशं<br />
तारकािदगणे मा िवलपोऽ सातः इित िवहे तद सातं तारकािद इतच ्<br />
(पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेनेतनुबकाय भसालोपयोिवभिकाय िवलिपतम ्। १७२ या<br />
िवलपमाचे िवलपं करोित वा िवलपयित। १७३ िवलपयतीित िवलिपतं िवलिपतम ्। १७४<br />
इमाचाणिणजातिर यः। १७५ ीराम एव यं िवलिपत इव। वुतु त<br />
दये भिभावेन सदाऽिप ीरामः सििहत एव। केवलं भावुकेो भरतः ेमिददशनं<br />
कारयित।<br />
२.३६ रे ा<br />
तीा गां ययौ शीं भराजामं ित।<br />
रे ा महासैं भरतः सानुजो ययौ॥<br />
– अ॰रा॰ २.८.४१<br />
अ समपदं िवनाऽिप ा इित बयोगः कथिमित चेत ् । अ मयूर-<br />
१६८ धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />
१६९ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />
१७० अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
१७१ अजिप सवधातुः (वा॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे।<br />
१७२ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसा। येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनालोपः। अिम<br />
िवभौ अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) इनेन पूवपम।<br />
्<br />
१७३ िवलप → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िवलप िणच ् → िवलप इ → णािववाित-<br />
पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िवलप ् इ → िवलिप → सनाा<br />
धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवलिप ितप ् → िवलिप ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
िवलिप शप ् ित → िवलिप अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िवलपे अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → िवलपय ् अ ित → िवलपयित।<br />
१७४ िवलिप → पूववातुसा → गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७२) → िवलिप → िवलिप त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />
िवलिप इट ् त → िवलिप इ त → िनायां सेिट (पा॰सू॰ ६.४.५२) → िवलप ् इ त → िवलिपत →<br />
िवभिकायम ् → िवलिपत अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → िवलिपतम।<br />
्<br />
१७५ गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः।<br />
२७१
२.३६ रे ा कृ ितकरणम ्<br />
ंसकािदामासः। १७६ तथा च हलदाा सायाम ् (पा॰सू॰ ६.३.९) इनेन<br />
सा अतो ये १७७ रेा इित। या रे इित समीितपकायं तत<br />
सुिवभे रेव अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) इनेन क्। इं रेा इित साधु। १७८<br />
॥ इयोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे ितीयााये<br />
थमपिरेदः।<br />
१७६ मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२) इनेन।<br />
१७७ समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन ो बादेश इित भावः।<br />
१७८ याऽ संा इित योगः। िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन सम ्<br />
उपसग लोपः।<br />
२७२
कृ ितकरणम ्<br />
२.३७ यातः<br />
॥ अथ ितीयााये ितीयः पिरेदः ॥<br />
॥ अथारयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
२.३७ यातः<br />
को वा दयाः ृतकामधेनुरो जगां रघुनायकादहो।<br />
ृतो मया िनमनभाजा ाा ृितं मे यमेव यातः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.८<br />
अ आयातः इथ यातः इित युम। ् यतो िह आङ् उपसग लोपे सित १७९ यः<br />
िशते स मानाथािभधायी १८० इनेन ताशाथ बोधकात।<br />
्<br />
२.३८ अिपणः<br />
पयािम राम तव पमिपणोऽिप<br />
मायािवडनकृ तं सुमनुवेषम।<br />
्<br />
कपकोिटसुभगं कमनीयचाप-<br />
बाणं दयादयं ितचावम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.३२<br />
अ न पमपम ्। १८१ अपमेपी तािपणः। १८२ अ न<br />
कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः १८३ अयं िनयमो जागकः। तात ्<br />
नाि पं य सोऽपाप इित बीहावेवाथबोधे अिपणः इित कथिमित<br />
चेत ् । अिपणः इ बीहेरीितोऽथ न लते। यतो ाशे भूमे<br />
िनयोगे चेिनः। १८४<br />
भगवतो प भूयं श िनयोगमिप िसमेव।<br />
१७९ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />
१८० मूलं मृयम।<br />
्<br />
१८१ नञ ्<br />
(पा॰सू॰ २.२.६) इनेन नतुषसमासे नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपे<br />
िवभिकाय िसम।<br />
्<br />
१८२ अत इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेन अपाितपिदकाथये इिनये िवभिकाय<br />
िसम।<br />
१८३ मूलं मृयम।<br />
१८४ भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽििववायां भवि मतुबादयः॥<br />
(भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)।<br />
२७३
२.३९ मपासनात ् कृ ितकरणम ्<br />
तीिहणा कथमिप लुमशात ् । १८५ अथवा अपियतु ं तील इपी<br />
तािपणः इित ताीे िणिनः। सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इित<br />
सूेण।<br />
२.३९ मपासनात ्<br />
इेवं ुव रामः सु ितमवीत ् ।<br />
मुने जानािम ते िचं िनमलं मपासनात ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.३५<br />
अ यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) इनेन युकथं न। मपासनात ्<br />
इपािणनीय इव। १८६ अ ुट ् च (पा॰सू॰ ३.३.११५) इनेन भावे नपु ंसके ुट ्। १८७<br />
लकारटकारयोरनुबकाय युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनानादेशे पेकवचने<br />
मपासनात ्। १८८<br />
२.४० ायमानः कामाणः<br />
शीमानय भं ते रामं मम िद ितम ् ।<br />
तमेव ायमानोऽहं कामाणोऽ संितः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.१०<br />
योगािवमावारामायणेऽरयकाड तृतीयसगयौ। ीरामभः सीता-<br />
लणसमेतः पािवतमुिनजनिनकेतोऽगाममुपितमानः १८९<br />
सुतीेन सूचयित।<br />
रामागमनवणसातहषऽगः ोवाच यत ् राममानयाहं तमेव ायमानिािम।<br />
ैधातुः (ै िचायाम ् धा॰पा॰ ९०८) परैपदी। तथा सित लिट ितिप शिप गुणेऽयादेशे<br />
१८५ न भूमशिनयुं पमेपी तािपणोऽिप तू पं पयामीित भावः। अिेव पे<br />
सुमनुवेषं कपकोिटसुभगं कमनीयचापबाणं ितचावम ् इित ाशमुम। ् अािन ्<br />
े रामापधरो िनं तूणीबाणाितः भुः (अ॰रा॰ १.३.६२) इ चापतूणीबाणसिहतप<br />
िनयोग उः। अहाुतौ च कायकारणकतृफलसाधनभेदतः। एको िवभािस राम ं मायया<br />
बपया॥ (अ॰रा॰ १.५.५४) इ ीरामभ पभूमं चोम।<br />
्<br />
१८६ कतृिभकारके युिच तु उपासना इित पम। ् तात ् मपासनायाः इित पपम। ् यथा<br />
योगसूे भोजवृौ उपासनायाः फलमाह (यो॰सू॰ भो॰वृ॰ १.२८) इित षपम।<br />
्<br />
१८७ एतेन उपासनम ् इिप पािणनीयम। ् विरवा तु शुूषा पिरचयाऽुपासनम ् (अ॰पु॰ ३६५.७)<br />
इिपुराणयोगादिप। अमरकोषे तु विरवा तु शुूषा पिरचयाऽुपासना (अ॰को॰ २.६.३५) इित<br />
पाठः।<br />
१८८ यथा तैव योगसूे भोजवृौ उपासनमाह (यो॰सू॰ भो॰वृ॰ १.२८) इित ितीयापम।<br />
्<br />
१८९ उपितमानः इ उपाेवपूजासतकरणिमकरणपिथिित (वा॰ १.३.२४) इनेन सतकरणे<br />
पिथ वाऽऽनेपदम। ् या वा िलायाम ् (वा॰ १.३.२४) इनेन।<br />
२७४
कृ ितकरणम ्<br />
२.४१ तीन ्<br />
ायित। शतिर च ायतीित ायन ् इेव योगः। ायमानः इित कथम। ् अ कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इानेपदम। ् यतो िह ान बुििवषयादेव<br />
ानमहंपदवािचैत आारोतेऽतः कमितहारतयाऽऽनेपदम।<br />
्<br />
तत ायत इित ायमानः इित िवहे ैधातोलिट १९० त शानजादेशे १९१ शिप आने<br />
मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन मुगागमे िवभिकाय ायमानः। अथवा ायम ् ायम ्<br />
इाभीे णमुल ्। १९२ थम ायम ् इ लोपे आसमादिनतीानः। १९३ ततो<br />
वणसेलने ायमानः। एवमेव कामाणः इािप काित इित परैपदी। तािप कम-<br />
ितहार आनेपदं ततः शानच। ्<br />
१९४<br />
२.४१ तीन ्<br />
दागमनमेवाहं तीमवितः।<br />
यदा ीरसमुाे णा ािथतः पुरा॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.१८<br />
सीतालणसेमानो िनमानो भगवान ् ीरामोऽगदशनाथमाम-<br />
ायु पितः। तदागमनवणसातकुतूहलो िवलोऽगः िणजगाद यत ् अहमिप<br />
भगवत आगमनं तीे। अ ितपूवकः ई ्धातुः (ईँ दशने धा॰पा॰ ६१०) आनेपदी<br />
दशनाथः। तत तीते इित िवहे शानये कृ ते १९५ मुगागमे १९६ िवभिकाय<br />
तीमाणः इित पािणनीयः। आनेपदीया ुगमः शतृयः। एवं तीन ् इित<br />
कथिमित चेत ् । उते। अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इित<br />
िनयमेन परैपदीयातृये तीन ्। या तीणं तीा इित िवहे भावे आङ्<br />
१९० वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) इनेन।<br />
१९१ लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन।<br />
१९२ आभीे णमुल ् च (पा॰सू॰ ३.४.२२) इनेन।<br />
१९३ आङ् उपसगपूवकात ् अनँ ाणने (धा॰पा॰ १०७०) इित धातोः निहपचािदो ु िणचः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन पचािच।<br />
१९४ काा तु सांसािरकाणां जनानां कृ ते। अगिषः। िदा भगवू पिषभूाऽिप लौिककने-<br />
लाभाथ भगवशनकाामाचरतीित कमितहारिववायामानेपदम। ् एवमेव न काे िवजयं कृ न च<br />
रां सुखािन च (भ॰गी॰ १.३२) इ। िवजयरासुखानामकाा न राजोिचता।<br />
१९५ लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन।<br />
१९६ आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन।<br />
२७५
२.४२ समीपतः कृ ितकरणम ्<br />
औणािदकये १९७ तीां करोतीित तीयित। १९८ तीयतीित तीः। १९९ ती<br />
इवाऽचरिित तीन ्। २०० एवं आचाणिणजाकतयच ् । तत आचारे िये लिट<br />
शतिर शिप परपे िवभिकाय तीन ्।<br />
२.४२ समीपतः<br />
एकदा गौतमीतीरे पवां समीपतः।<br />
पवाशाािन पदािन जगतीपतेः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.५.२<br />
अ िवेषाभावात ् ुवमपायेऽपादानम ् (पा॰सू॰ १.४.२४) इनेनापादानसा<br />
तु न ैव िवचारसहा। तदभावे पािसल ् (पा॰सू॰ ५.३.७) इनेन तिसयोऽिप<br />
नोपयुः। तथा च सामीवाचकशाथ एव तिसकरण आािद उपसानम ्<br />
(वा॰ ५.४.४४) इनेन तिसये िसिमदम। ्<br />
२०१ समीप एव समीपतः। न चा समीप-<br />
वाचकशे कथं समीित चेत। ् सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इ चकारहणेन<br />
१९७ गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) इनेन ियां भावे अये अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन<br />
टािप वा। २६७तमे पृे २.३१ अवेती इित योग िवमश पयु।<br />
१९८ तीा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → तीा िणच ् → तीा इ →<br />
णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → ती ् इ → तीि →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → तीि लट ् → तीि ितप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
तीि शप ् ितप ् → तीि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → गुणः →<br />
तीे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → तीय ् अ ित → तीयित।<br />
१९९ तीि → पूववातुसा → नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) →<br />
तीि अच ् → तीि अ → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → ती ् अ → ती → िवभिकायम ् →<br />
तीः।<br />
२०० ती → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → ती िँ प ् →<br />
ती व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → ती → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
ती लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → ती शतृँ →<br />
ती अत ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ती शप ् अत ् → ती अ अत ् →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ती अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → तीत ् →<br />
कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → तीत ् सु ँ →<br />
उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
ती नु ँम ् त ् सु ँ → ती न ् त ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />
ती न ् त ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → तीन।<br />
्<br />
२०१ तसेः साविवभिकं तदानामाकृ ितगणं च ९४तमे पृे ८६तां पादिटयां ीकृ तम।<br />
्<br />
२७६
कृ ितकरणम ्<br />
२.४३ कनीयान ्<br />
रािकाथवाचकशेः समी। २०२ समीपं िकाथवाचकं ततः समी।<br />
२.४३ कनीयान ्<br />
एषा मे सुरी भाया सीता जनकनिनी।<br />
स तु ाता कनीयाे लणोऽतीवसुरः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.५.९<br />
अ ीरामो लण पिरचयं कारयित यत ् स मे कनीयान ् ाता। ईयसुन ्<br />
यो िह य योिवभागः। २०३ अ रामापेया कनीयान ् भरतः। कथं लणं कनीयांसं<br />
कथयतीित चेत। ् अ रामलणयोयोरेव िववितात। ् भरतशुावयोायामरये<br />
रामलणौ। अनयोः शातः शेषशेिषभावात। ् लीलायामिप रामलणयोः संयोगः<br />
सव िसः। अतः शाथसेहे िवशेषृितहेतूनां पिरगणनावसरे साहचय उदाहरणं<br />
रामलणौ। २०४<br />
यिप लणश ावथ लणो दाशरिथलणो यधनपु<br />
िकु रामसाहचयाद दाशरिथलण एवाथबोधिवषयो भवित। एवं रामश योऽथा<br />
रामो जामदो रामो दाशरथी रामो वासुदेवेित। अोिरते रामश उपितेषु िथषु<br />
को रामो गृतािमित चेत ् रामलणौ इित कथनेन दशरथपु हणं भवित। अा-<br />
रामायणेऽिप –<br />
लणो रामचेण शुो भरतेन च।<br />
ीभूय चरौ तौ पायसांशानुसारतः॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.४२<br />
या मे इुारण आानं ातृसमुदायाृथरोित। े ातुः िपतृवाियं<br />
लोकिसम। ्<br />
२०५ अते सि यो ातरः। षी पालकपाभावसे। अहं याणां<br />
ातॄणां पालको ेात। ् उपरते िपतिर मे मेव सवषामुरदाियम। ् वाीकीयेऽिप<br />
िवभीषणं शरणागतं ीकुवीरामभो रावणहननाय याणां ातॄणां शपथं करोित।<br />
यथा –<br />
२०२ चकाराूरािकाथ ... रािकाथः खिप। रे ाम। अिके ाम। अाशे<br />
ाम (का॰वृ॰ २.३.३६)। चकाराूरािकाथः (वै॰िस॰कौ॰ ६३३)।<br />
२०३ िवचनिवभोपपदे तरबीयसुनौ (पा॰सू॰ ५.३.५७) इनेन।<br />
२०४ संसग िवयोग साहचय िवरोिधता। अथः करणं िलं शा सििधः॥ साममौिचती<br />
देशः कालो िः रादयः। शाथानवेदे िवशेषृितहेतवः॥ (वा॰प॰ २.३१५-३१६)।<br />
२०५ िपतेव पालयेुान ् ेो ातॄन ् यवीयसः। पुवािप वतरन ् ेे ातिर धमतः॥<br />
(म॰ृ॰ ९.१०८)।<br />
२७७
२.४३ कनीयान ् कृ ितकरणम ्<br />
अहा रावणं से सपुबलवाहनम ् ।<br />
अयोां न वेािम ातृिभ ििभः शपे॥<br />
– वा॰रा॰ ६.४१.७<br />
इं मम िषु ातृषु ेो ाता भरतोऽयोामिधितित ततो लणः कनीयािनित<br />
ीरामच ताय ितभाित। अादेव कारणात ् स तु ाता कनीयाे इ<br />
षी। अथा पमी िवभे (पा॰सू॰ २.३.४२) इित सूेण िवभमाने पमी ात ् ।<br />
तथा च िवचनिवभोपपदे तरबीयसुनौ (पा॰सू॰ ५.३.५७) इनेन िवचनिवभमान-<br />
वाचक उपपदे तरप ् ईयसुन ् च यो भवित। त च पिनवाया। यथा रामाामो<br />
लघुतरः। रामारतः कनीयान ्। अतः ष ाऽ राम समुदायाृथूतं<br />
तीयते। या िये पु इित ातरः। २०६ तथा च रामः ख िनगु णो महा-<br />
िवू राम एव परेुरतापनीयुतेः। २०७ एवं त महािवोभगवतः परारणः<br />
ीरामच यऽशा िवुमहेशााः। ा ख शुो िवुभरतो लणः<br />
िशवः। कपूरगौरािव लणो गौरो िवो यामतया भरतः यामो िवुेन<br />
जनकाावतारः शुो भरतं जनकिमवाित। अतेषु पोमाणेषु ातृपेषु<br />
िंशेषु लणः कनीयान। ् या –<br />
२०६ ातृशो ातृपुौ सृिहतृाम ् (पा॰सू॰ १.२.६८) इित सूकारयोगादेव िसः। नृनेृृ-<br />
होतृपोतृातृजामातृमातृिपतृिहतृ (प॰उ॰ २.९५) इुणािदसूपाठभेदेन तृनृजो वा िनपाते।<br />
अ नृनेृृृहोतृपोतृ जामातृिपतृिहतृ (प॰उ॰ २.९५) इित ातृशरिहतः पाठः। कोशेषूणािद-<br />
सूटीकासु िविवधा ुयः। ाज-तृच ् पृषो॰ इित वाचम। ् ाजते इित ाज + नृनेृृ-<br />
होिित प॰उ॰ २.९६ इित तृन। ् िनपाते च इित शकुमः। ाजते। ाजृ ँ दीौ (ा॰आ॰से॰)।<br />
‘नृनेृ-’ इित साधु (अ॰को॰ ा॰सु॰ २.६.३६) इित ाासुधा। ाजते दीतेऽसौ ाता सोदय<br />
वा (उ॰को॰ २.९५) इित दयानसरती। ाजृ ँ दीौ (पा॰सू॰ १८१) इात ् टुाजृ ँ दीौ<br />
(धा॰पा॰ ८३३) इाा तृिन तृिच वा पृषोदरािदाकारलोप इेषां भावः। ‘भज सेवायाम’ ् इित<br />
ाता (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९५) इित ेतवनवािसवृिपाठभेदः। भजँ सेवायाम ् (धा॰पा॰ ९९८) इाृिन<br />
तृिच वा पृषोदरािदाकारलोपो ादेेित भावः। अ णेतारो िये पु इित ातरः इित। भृञ ्<br />
भरणे (धा॰पा॰ ८९८) इाातोः कमिण तृिन तृिच वा गुणे रपरे पृषोदरािदात ् भर ् इ ा<br />
इादेशे ातृ इित भावः। न च कथं कमिण तृृजौ कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इनेन कृ तां कतयव<br />
िवधानात। ् ताामोणादयः (पा॰सू॰ ३.४.७५) इनेन कमयपीित िदक्। या उणादयो बलम ्<br />
(धा॰पा॰ ८९८) इ बलहणाणादयः िचमयिप।<br />
२०७ ॐ यो वै ीरामचः स भगवान ् य ॐ नमो भगवते वासुदेवाय महािवुभूभु वःै वै नमो<br />
नमः (रा॰उ॰ता॰उ॰ ५.४४)।<br />
२७८
कृ ितकरणम ्<br />
२.४३ कनीयान ्<br />
ूलं चाभुजं ों सूं चैव चतुभु जम।<br />
्<br />
परं च िभुजं पं तादेतयं यजेत ्॥<br />
– आ॰सं॰ २०८<br />
ाां भुजाां भ योगं ेमं च वहथवा ाां भुजाां ानधानां भागवतान ्<br />
भुनि। िपुरसुरीते त भगवतो महािवोः ीरामभेमे यो िवव एवांशाः।<br />
त ीरशायी भरतो वैकुठाधीशो लणः। २०९ वैकुठाधीश शुवणता पुराणे िसा<br />
यथा –<br />
केनोपयान चैतेषां ःखनाशो भवेुवम ् ।<br />
इित सि मनसा िवुलोकं गतदा॥<br />
त नारायणं देवं शुवण चतुभु जम।<br />
्<br />
शचगदापवनमालािवभूिषतम ्॥<br />
एवमेव लणाऽिप गौराता ा। ीरािामी यामलो यथा –<br />
शााकारं भुजगशयनं पनाभं सुरेशं<br />
िवाधारं गगनसशं मेघवण शुभाम ् ।<br />
लीकां कमलनयनं योिगिभानगं<br />
वे िवु ं भवभयहरं सवलोकैकनाथम ्॥<br />
– ॰पु॰ रे॰ख॰ २३३.५,६<br />
तथा ीरािामी भरतो वैकुठिवहारी िवुलणो भूमा शुो रामः सनातनं ।<br />
तथा चों बृहसंिहतायां यत ् –<br />
ीराीशु भरतो वैकुठेशु लणः।<br />
भूमा तु शुो ेयो रामो सनातनम ्॥<br />
– बृ॰॰सं॰<br />
अतो मे यो ातरऽशाः। त ीरशाियभरतापेया वैकुठेशो लणः कनीयािनेव<br />
हाद हरेः।<br />
२०८ मूलं मृयम। ् िशवसहायकृ ताया रामायणिशरोमयाायाीकाया मलाचरणे एष ोक उृतः।<br />
त इानसंिहतावचनं च इुम।<br />
्<br />
२०९ मूलं वैवागमेषु मृयम।<br />
्<br />
२७९
२.४४ माना कृ ितकरणम ्<br />
२.४४ माना<br />
माना पपाताे खर पषारा।<br />
िकमेतिदित तामाह खरः खरतरारः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.५.२१<br />
अ शूपणखापिरिितं वणयित। माना इित। आाने रोदने च ्-<br />
धातुः (िदँ आाने रोदने च धा॰पा॰ ७१) परैपदी। तता शा भिवतम। ् एवं<br />
तीित ी इेव पािणनीयम। ्<br />
२१० अ तु माना इित। २११ ते इित कम-<br />
ितहारादानेपदम। ्<br />
२१२ त इित माना इित शानिच शिप मुिक टािप च कृ ते<br />
िसम। ्<br />
२१३ याऽ वैे धातुः ् (िदँ वैके धा॰पा॰ ७७३) आनेपदी। ततः<br />
शानिच टािप माना। येममाकृ ितगणािरतेतं पिठा िरतिञतः किभाये<br />
ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेनाऽनेपदाानिच शिप मुिक टािप माना। २१४<br />
२१० यथा भागवते – गौभूाऽुमुखी िखा ी कणं िवभोः (भा॰पु॰ १०.१.१८)। अ दी<br />
इिप पाठः।<br />
२११ एवमेव भारते शपविण – शोच ः माना िवशाते (म॰भा॰ ९.२९.७०)।<br />
२१२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
२१३ िदँ आाने रोदने च (धा॰पा॰ ७१) → द ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />
िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → नु ँम ् द ् → न ् द ् → नापदा झिल<br />
(पा॰सू॰ ८.३.२४) → ं द ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → ् → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ् लट ् → लटः<br />
शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → ् शानच ् → ् आन → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ् शप ् आन → ् अ आन → आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ् अ मु ँक् आन → ् अ म ् आन → मान → अजाताप ्<br />
(पा॰सू॰ ४.१.४) → मान टाप ् → मान आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />
माना।<br />
२१४ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />
भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />
योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाािदगण ऊोऽयं<br />
िरतेातुः। तेन ित ते इित िसतः। ित यथा वामनपुराणे – िसंहािभपो िविपने<br />
यथैव मो गजः ित वेदनातः (वाम॰पु॰ १०.४७) गडपुराणे च – गनािन रौािण ा ित<br />
त सः (ग॰पु॰ २.१६.१३)। ते यथा पुराणे – यदैव ते जुःखातः पिततः िचत ्<br />
(॰पु॰ २१४.१००) गडपुराणे च – हाहेित ते िनं कीशं तु मया कृ तम ् (ग॰पु॰ २.१५.८५)।<br />
एतेन पूवभारतयोगोऽिप ाातः।<br />
२८०
कृ ितकरणम ्<br />
२.४५ घोरिपणः<br />
२.४५ घोरिपणः<br />
सीतां नीा गुहां गा त ित महाबल।<br />
हुिमाहं सवान ् रासान ् घोरिपणः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.५.३०<br />
खरषणौ ा िनवािसतखरषणो िनरषणो रघुकुलभूषणः ीरामो लणं<br />
सतकयित यं सीतां नीा गुहां िवश तावदहमैव घोरिपणो रासान ् हुिमािम।<br />
अ घोरिपणः इित योगः कथं न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः इित<br />
िनयम जागके घोरं च तू पं चेित घोरपं तदि येषां ते घोरिपणान ् घोर-<br />
िपणः इित चेत। ् बीहौ सतीिताथानवगतावेष पा अनुगतः। घोरं पं येषां<br />
ते इथ सित न िकमथवैलयम। ् मथय इिनिनायाम। ्<br />
२१५ इन यिवधानात ्<br />
्<br />
िनितघोरपयुाः इथ ते। अथवा घोरं यथा ाथा पियतु ं तीलाः इित<br />
िवहे सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन िणिनये समाधानम ् ।<br />
२.४६ शािपतः<br />
अ िकि वं शािपतोऽिस ममोपिर।<br />
तथेित सीतामादाय लणो गरं ययौ॥<br />
– अ॰रा॰ ३.५.३१<br />
शप ्धातोः (शपँ आोशे धा॰पा॰ १०००, ११६८) कमिण येऽिनात ्२१६<br />
शः इेव। २१७ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इित कृ ेडागमेऽिप शिपतः। २१८<br />
शािपतः इित कथम। ् अ ाथ िणिच ये ततः ाेन समाधानम। ्<br />
२१९<br />
२१५ अत इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेन। भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽि-<br />
िववायां भवि मतुबादयः॥ (भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)। भाकारमते िनायािमिनरेव। यथा िनायाम।<br />
्<br />
ककुदावत। सादकी (भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)।<br />
२१६ एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) इनेनािनम।<br />
्<br />
२१७ यथाऽिेव काडे वाससाऽकारणकोपमूितना शः पुरा सोऽ िवमोिचतया<br />
(अ॰रा॰ ३.१३८)।<br />
२१८ यथा भारते दािणापाठे शकुलां ित कवः – ितवां न दां शिपता मम<br />
पादयोः (म॰भा॰ १.९६.९)। एवमेव नाीपुराणे – मृ ते येऽ शिपताः सािवा ाणाः सुराः<br />
(नाी॰पु॰ २७.७)।<br />
२१९ शपँ आोशे (धा॰पा॰ १०००, ११६८) → शप ् → ाथ िणच ् → शप ् िणच ् →<br />
शप ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → शाप ् इ → शािप → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) → शािप →<br />
शािप त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
शािप इट ् त → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → शािप त → शािपत → िवभिकायम ् → शािपतः।<br />
२८१
२.४७ समािधिवरमे कृ ितकरणम ्<br />
२.४७ समािधिवरमे<br />
ायन ् िद पराानं िनगु णं गुणभासकम ् ।<br />
समािधिवरमेऽपयावणं गृहमागतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.६.३<br />
सामे ीरामेण धामनीतेषु खरषणिशीषषु ितशोधं िचकीषन ् रावणः<br />
ीरामं ायं मारीचं गात। ् त समािधिवरामे मारीचो रावणमपयत। ् त<br />
समािधिवरमे इित योगु िवचारकोटावागित। न च समाधेिवरामः समािध-<br />
िवरामिन ् समािधिवरामे। िवरमणं िवरामः। भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इित घञ।<br />
्<br />
िवरामोऽवसानम ् (पा॰सू॰ १.४.११०) इित सूं माणम। ् या िवरमेऽििित<br />
िवरामः। हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इित घञ। ्<br />
२२० अच ्यः कतिर। करणािधकरणयोः<br />
सायाायानां हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इनेन बाधः। अोते। िवगता रमा<br />
यािरमम ्। समाधौ िह भििपणी रमा। ानुभवात। ् तदभावे रमाया िनगमः<br />
भािवक एवातः। या रमाऽििित रमम ्। अशआिदादच। ्<br />
२२१ िवगतं रमिमित<br />
िवरमम ्। २२२ समाधेिवरमं समािधिवरमं तिन ् समािधिवरमे। २२३<br />
२.४८ सहायं मे<br />
ं तु तावहायं मे कृ ा ािस पूववत ् ।<br />
इेवं भाषमाणं तं रावणं वी िवितः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.६.१४<br />
२२० स चािधकरणे। हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इ करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७)<br />
इानुवृेः।<br />
२२१ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
२२२ कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन ािदसमासः।<br />
२२३ या िवरमणं िवरमः इित िवहे िवपूवकात ् रम ्धातोः (रमु ँ ीडायाम ् धा॰पा॰ ८५३) अिधौ<br />
भयादीनामुपसंानं नपु ंसके ािदिनवृथम ् (वा॰ ३.३.५६) इनेन अच ्ये िवरमम। ् अबो<br />
िवरमः (िव रम ् अप) ् श इाेकोशः। तिन ् िवरमे। यथा सोऽहं नृणां ुसुखाय ःखं<br />
महतानां िवरमाय त (भा॰पु॰ ३.८.२) इित भागवते िवरमाय इ। अ िवरमाय नाशाय (भा॰पु॰<br />
वी॰रा॰ा॰ ३.८.२) िवरमाय िनवृये (भा॰पु॰ िस॰॰ ३.८.२, भा॰पु॰ बा॰॰ ३.८.२) इित टीकाकाराः।<br />
एवमेव अथ धूम िवरमे ितीयं पदशनम ् (म॰भा॰ १२.२४२.१८) इित भारतयोगेऽिप।<br />
२८२
कृ ितकरणम ्<br />
२.४९ ा<br />
अ भावे ञ ् ये साहाम ् इित तु पािणनीयमेव। २२४<br />
िकु अयनम ्<br />
अयः इित भावे एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन इधातोः (इण ् गतौ धा॰पा॰ १०४५)<br />
अिच गुणेऽयादेशे िवभिकाय अयः। सह अयः सहायं सहायम ् इित पूविदशा<br />
साधनीयम। ्<br />
२२५<br />
२.४९ ा<br />
ुा रामोिदतं वां सािप त तथाकरोत ् ।<br />
मायासीतां बिहः ा यमदधेऽनले॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.४<br />
अ गितिनवृथकिणजाधातोः (ा गितिनवृौ धा॰पा॰ ९२८) पुिक २२६<br />
बमेवम। ्<br />
२२७<br />
िकिदं समासं िवना कथं सविमित चेत ् । अ सााभृित-<br />
गणे बिहस ् इिप पिठा सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इनेन गितसायां<br />
समासः। २२८ ततो समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन ााने बादेशे<br />
बिहःा इित।<br />
२२४ सह अयते एित वेित सहायः। अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इात ् इण ् गतौ (धा॰पा॰ १०४५)<br />
इाा नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचाच। ् ततः सह सुपा<br />
(पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः। अनुवः सहायानुचरोऽिभसरः समाः (अ॰को॰ २.८.७१)<br />
इमरः। सहायशात ् गुणवचनाणािदः कमिण च (पा॰सू॰ ५.१.१२४) इनेन भावे कमिण वा<br />
ञ ्येऽनुबलोपे तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृौ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८)<br />
इनेन भसायाम ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे िवभिकाय साहाम ् इित<br />
पम। ् पे सहायाेित वम ् (वा॰ ५.१.१३१) इनेन भावे कमिण वा वुञ ्येऽनुब-<br />
लोपे तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृौ युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनाकादेशे<br />
िवभिकाय साहायकम ् इित पम।<br />
्<br />
२२५ २३८तमे पृे २.१० सहायम ् इित योग िवमश पयु। सह अयः सहायः इ सह सुपा<br />
(पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः।<br />
२२६ अितीीरीू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) इनेन।<br />
२२७ िप च णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः।<br />
२२८ सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इ िचदेकदेशोऽनुवतते (प॰शे॰ १८) इित पिरभाषया<br />
कृ िञ (पा॰सू॰ १.४.७२) इ मडूक ुा िनवृौ िवभाषा (पा॰सू॰ १.४.७२) इानुवृौ कृ ञभावेऽिप<br />
सााभृतीनां गितसा ािचा। या चकारहणाृ ञभावेऽिप गितसा ािचा। सां<br />
गितसायां कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन समास इित भावः।<br />
२८३
२.५० कानकम ् कृ ितकरणम ्<br />
२.५० कानकम ्<br />
पय राम मृगं िचं कानकं रभूिषतम।<br />
्<br />
िविचिबिभयु ं चरमकुतोभयम।<br />
्<br />
बा देिह मम ीडामृगो भवतु सुरः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.६<br />
कनकमृगं ा मायासीता मायामनुं रामं मायामृगं हु ं चोदयित यत ् कानकं<br />
मृगं पय। अ िवकाराथ मयिट कृ ते २२९<br />
कनकमयम ्। परु मायामृगानक-<br />
िवकाराभावे कनकायं कानकं कानकम ्। तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन<br />
अण ्। वृौ भादलोपे िवभिकाय कानकम ्। २३० या कनकानां समूहः कानकम ्। २३१<br />
तदििित कानकं कानकम ् इित समूहाथाणाथयेऽिच २३२ िवभिकाय। न<br />
च तितयााद कथं तितयः। तथा च कािरका –<br />
शैिषकातुबथयाैिषको मतुबथकः।<br />
सपः यो नेः सा सिनते॥<br />
– भा॰पा॰सू॰ ३.१.७<br />
इितवचनाैिषकाैिषकः सपयो न मथयाथयो न। सपं नाम समान-<br />
देशे सित समानाथबोधकम। ् अतो न दोषः। २३३ या कनकमेव कानकं कानकम ्<br />
इित ाथऽण। ्<br />
२३४ या कनके भवः कानकं कानकम ्। २३५ या कनके जातः कानकं<br />
कानकम ्। २३६ कानकं मृगं बाऽऽनय इित भगवािदशित।<br />
२२९ मयैतयोभाषायामभाादनयोः (पा॰सू॰ ४.३.१४३) इनेन।<br />
२३० कनक → तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) → कनक अण ् → कनक अ → तितेचामादेः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११७) → कानक अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) →<br />
कानक् अ → कानक → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् →<br />
कानक सु ँ → अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) → कानक अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) →<br />
कानकम।<br />
्<br />
२३१ िभािदोऽण ् (पा॰सू॰ ४.२.३८) इनेन अण ्। िया पूववत।<br />
्<br />
२३२ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन अच ्। भादलोपः पूववत।<br />
्<br />
२३३ यतो चातुरिथकतितयाथयतितयः। तौ न सपौ। भाेऽिप शाक<br />
ााः इथ शाकलाः (भा॰पा॰सू॰ ४.१.१८) इुदाहरणेऽपाथकतितयाैिषकतितयः।<br />
२३४ ािद (पा॰सू॰ ५.४.३८) इनेन। िया पूववत।<br />
्<br />
२३५ त भवः (पा॰सू॰ ४.३.५३) इनेन अण ्। िया पूववत।<br />
्<br />
२३६ त जातः (पा॰सू॰ ४.३.२५) इनेन अण । ् िया पूववत।<br />
्<br />
२८४
कृ ितकरणम ्<br />
२.५१ वमाना<br />
२.५१ वमाना<br />
इुा वमाना सा बाां रोद ह।<br />
तुा लणः कण िपधायातीव ःिखतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.३५<br />
मायामृग ीरामानुकािररं ुा लणं गमियतुिमी यातुमिनं तं<br />
भिया बाां दयं ताडयी रोद मायासीता। त वमाना इित युम। ् वध<br />
आदेशो िह हन ्धातोः (हनँ िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२) िलिङ िङ चाधधातुकये<br />
भवित। तथा च सूयम ् – हनो वध िलिङ (पा॰सू॰ २.४.४२) िङ च (पा॰सू॰ २.४.४३)।<br />
अतः वमाना अपािणनीयमेव बाां दये हते इित िवहे हमाना इेव<br />
पािणनीयिमित चेत। ् िहंसाथ वध ्धातुरिप। २३७ त वते इित कमवाे सावधातुके यक्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६७) इनेन यिक तत शानये मुगागमे टािप वमाना। २३८ या हननं<br />
वधः। २३९ वधमाचरतीित वधित। २४० बा दये वधमाचरत इित वधतः २४१ िवहेऽिन ् वध-<br />
२३७ स च जिनवो (पा॰सू॰ ७.३.३५) इित सूेण ािपतः। ‘जिनवो’। जनकः। ‘वधँ िहंसायाम’।<br />
्<br />
वधकः (वै॰िस॰कौ॰ २८९५)। ‘वधँ िहंसायािमित’। धारं भौवािदकम। ् ादेराकृ ितगणात ्<br />
(बा॰म॰ २८९५)।<br />
२३८ वध ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लटः<br />
शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → वध ् शानच ् → वध ् आन → सावधातुके<br />
यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → वध ् यक् आन → वध ् य आन →<br />
आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → वध ् य मु ँक् आन →<br />
वध ् य म ् आन → वमान → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → वमान टाप ् → वमान आ →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → वमाना → िवभिकायम ् → वमाना।<br />
२३९ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → हन वधः (पा॰सू॰ ३.३.७६) → वध ् अप ् →<br />
वध ् अ → वध → िवभिकायम ् → वधः।<br />
२४० वध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → वध िँ प ् → वध व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → वध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् →<br />
वध ितप ् → वध ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → वध शप ् ित → वध अ ित → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध ित → वधित।<br />
२४१ वध → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् → वध तस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → वध शप ् तस ् →<br />
वध अ तस ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध तस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />
वधतँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → वधतः।<br />
२८५
२.५२ ोशमानाम ् कृ ितकरणम ्<br />
शादाचारिबामिण लकारे बाां दये वते इित िवहे वमाना। २४२ अत<br />
आचारिबवधधातोः कमवाे शानिच कृ ते िसं पिमदम।<br />
्<br />
२.५२ ोशमानाम ्<br />
वारेण हतं मे ुमहिस देवर।<br />
इेवं ोशमानां तां रामागमनशया॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.६१<br />
ुश ्धातुः (ुशँ आाने रोदने च धा॰पा॰ ८५६) परैपदी। ततः ोशित इित<br />
िवहे शतृये ङीिप नुिम ोशी इित पािणनीययोगः। २४३<br />
ोशमानाम ् इिप<br />
तथा िह कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इाऽनेपदे। यतो िह सिप वेदवती<br />
जानिप रामपरामं वृियोयं ोशनं रावणवधाथ यं करोित ताऽनेपदम ् ।<br />
ोशत इित ोशमाना ताम ् इित िवह आनेपदीयाानिच ये मुगागमे टािप<br />
िवभिकाय सुलोपे ोशमानाम ् शोऽिप पािणनीयः।<br />
२.५३ िवलमाना<br />
कृ शाितदीना पिरकमविजता ःखेन शुदनाितिवला।<br />
हा राम रामेित िवलमाना सीता िता रासवृमे॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.६६<br />
अ रावणनीतां सीतां वणयित कृ त ् िवलमाना इित। िवपूवको लप ् -<br />
धातुः (लपँ ायां वािच धा॰पा॰ ४०२) परैपदी। ततः शतृये िवलपी इित। २४४<br />
िवलमाना इित कथम ् । अ २४५<br />
ययाभाव आनेपदाभाव। न च कतिर कम-<br />
ितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदं ियतां सीता साधारणिवलापं करोतीथ-<br />
२४२ वध → धातुसा (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → वध शानच ् →<br />
वध आन → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
वध यक् आन → वध य आन → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → वध ् य आन → आने मुक्<br />
(पा॰सू॰ ७.२.८२) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → वध ् य मु ँक् आन → वध ् य म ् आन →<br />
वमान → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → वमान टाप ् → वमान आ → अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → वमाना → िवभिकायम ् → वमाना।<br />
२४३ यथा ोशी राम रामेित लणेित च िवरम ् (वा॰रा॰ ४.६.९) इित वाीिकयोगे। अिेव<br />
े च – लां गा सभामे ोशी पादसिधौ (अ॰रा॰ ३.५.३८) ोशी कणं दीना जगाद<br />
दशकरम ् (अ॰रा॰ ६.१०.२९)।<br />
२४४ यथा आदी चानुमरणे िवलपी मनो दधे (भा॰पु॰ ४.२८.५०) इित भागवतयोगे।<br />
२४५ लप ्धातोः कतिर शतिर ये कृ ते।<br />
२८६
कृ ितकरणम ्<br />
२.५४ घािततः<br />
ीकारे गौरवपुरःसरं भावमाधुयमपीित चेत। ् आनेपदे सिप यक् कुतः सीताया<br />
िवलपनकतृािदित चेत। ्<br />
२४६ िवलत इित िवलमानम ् भावे शानिच भावकमणोः<br />
(पा॰सू॰ १.३.१३) इानेपदात ् िवलमानमि िनमािमित िवलमाना। २४७<br />
अथवेमं िदवािदगणे मा २४८ िदवािदाानेपदे िवलमाना।<br />
२.५४ घािततः<br />
रावणं त युं मे बभूवािरिवमदन।<br />
त वाहान ् रथं चापं िछाहं तेन घािततः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.८.२८<br />
अ जटायुसमीपं गा ीरामभशां िवलो तराभवकारणमपृत। ् अ<br />
जटायुषा िनगते यत ् तेनाहं घािततः। त हन ्धातोः (हनँ िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२)<br />
कमिण ये कृ ते हतः इनेन भिवतम। ् यतो रावणो मामहन ् पुनः कम-<br />
वाे रावणेनाहमहे इथ रावणेनाहं हतः। िकु घािततः अयं योगो िह य-<br />
ाेेवापािणनीयः ितभाित। यतो िह ययोगाु ायः ेरककतृके भवि।<br />
यथा रामो रावणं हि िवभीषणं ेरयित इथ िवभीषणो रामेण रावणं घातयित। अ<br />
तु कन ेरको नासीत ् । अतः योजकाभावे हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) इनेन कथं<br />
२४६ यतो िह सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) इित िह सूं भावकमणोरेव वतते। िचण ् भावकमणोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६६) इतो भावकमणोः इानुवृेः।<br />
२४७ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेनािच यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसायां<br />
येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनालोपे अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप िवभि-<br />
काय। िवहे िनम ् इित तु भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽििववायां भवि<br />
मतुबादयः॥ (भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४) इनुसारम।<br />
्<br />
२४८ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />
भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />
योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणािवािदगण ऊोऽयमाने-<br />
पदी धातुिरित भावः।<br />
२८७
२.५४ घािततः कृ ितकरणम ्<br />
िणिजित चेम। ् रावणो खेन जटायुषमघातयत ्। २४९ पुनः कमवाे रावणेन खेन<br />
जटायुरघात २५० इथ िहंसाथकहन धातोिणिच ् हनोऽिचणलोः (पा॰सू॰ ७.३.३२)<br />
इनेन ताादेशे हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) इनेन घकारे अत उपधायाः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन वृौ ततः समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) इनेन<br />
कमिण ये िवभिकाय घािततः इित। २५१ याऽ ाथ िणिच रावणेन जटायुरहत<br />
इथ एव रावणेन जटायुरघात। २५२ पुनरिाथ ये घािततः। २५३ या हननमेव<br />
घातः। २५४ घातिमतो घािततः। २५५<br />
२४९ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → हन ् िणच ् →<br />
हन ् इ → हनोऽिचणलोः (पा॰सू॰ ७.३.३२) → हत ् इ → हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) →<br />
घत ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → घात ् इ → घाित → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने<br />
लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → घाित लङ् → घाित ितप ् → घाित ित → ललृडुदाः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.७१) → अट ् घाित ित → अ घाित ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
अ घाित शप ् ित → अ घाित अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अ घाते अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अ घातय ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />
अ घातय ् अ त ् → अघातयत।<br />
्<br />
२५० घाित → धातुसा (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → अनतने लङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१११) → घाित लङ् → घाित त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
अट ् घाित त → अ घाित त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → अ घाित यक् ित → अ घाित य त → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />
अ घात ् य त ् → अघात।<br />
२५१ घाित → धातुसा पूववत ् → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → घाित →<br />
घाित त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
घाित इट ् त → घाित इ त → िनायां सेिट (पा॰सू॰ ६.४.५२) → घात ् इ त → घाितत →<br />
िवभिकायम ् → घािततः।<br />
२५२ िया पूववत।<br />
्<br />
२५३ िया पूववत।<br />
्<br />
२५४ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) → हन ् घञ ् →<br />
हन ् अ → हनोऽिचणलोः (पा॰सू॰ ७.३.३२) → हत ् अ → हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) →<br />
घत ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → घात ् अ → घात → िवभिकायम ् → घातः। यथा<br />
चरेतमहाऽिप घाताथ चेमागतः (या॰ृ॰ ३.२५२) िवयोगो मुधााः स ख िरपुघाताविधरभूत ्<br />
(उ॰रा॰च॰ ३.४४) यो हा पापं ाताणघातजम ् (प॰त॰ १.३१२) सदयदयदिशत-<br />
पशुघातम ् (गी॰गो॰ १.९) इािदयोगेषु।<br />
२५५ ितीया ितातीतपिततगतााापैः (पा॰सू॰ २.१.२४) इ ितीया इित योगिवभागेन<br />
समासे घात इत इित िते कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन ाितपिदकसायां सुपो धातु-<br />
ाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभििक शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४)<br />
इनेन परपे िवभिकाय िसम।<br />
्<br />
२८८
कृ ितकरणम ्<br />
२.५५ यन ्<br />
२.५५ यन ्<br />
तथेित रामः पश तदं पािणना यन ् ।<br />
ततः ाणािर जटायुः पिततो भुिव॥<br />
– अ॰रा॰ ३.८.३६<br />
जटायुषो वृां समाकय राजीवलोचनो रामः यमानदं पश। अ<br />
यन ् योगो पािणनीय इव। यतो हीषासाथकः िधातुः (िङ् ईषसने<br />
धा॰पा॰ ९४८) आनेपदी। तत यत इित यमानः इेव पािणनीयः। िकु<br />
यन ् इिप। तथा च यत इित यः। पचािदादच ् । २५६ य इवाऽचरित इथ<br />
ििप सवापहािरलोपे सनााातुसायां लिट ितिप शिप परपे यित। २५७<br />
यतीित यन ् इथ शतृयोगे न दोषः। २५८<br />
ीराम ईषासानुकू लापार-<br />
सशाचरणानुकू लापारायः इित शाबोधः। यतो िह ीरामचु जटायुषं िपतरं<br />
ममानियमाणदशां ा शोकातुर आसीत ् । िकु मरणकाले जटायुषो मनिस<br />
था मा भूिदित कृ ा यमान इव तीयते । अतः यन ् इित सािणनीयः।<br />
जटायुषं ित राघवे थामैव कृ यित यथा –<br />
राममनुशोिचा बुवाुलोचनः।<br />
लणेन समाना काािन ददाह तम ्॥<br />
अतः यन ् इाचारिबातृयः कमिप िनगूढं भावं यित।<br />
– अ॰रा॰ ३.८.३७<br />
२५६ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२५७ य → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → य िँ प ् → य व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → य → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → य लट ् →<br />
य ितप ् → य ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → य शप ् ित → य अ ित → अतो<br />
गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → य ित → यित।<br />
२५८ य → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → य लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
य शतृँ → य अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → यत ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → यत ् सु ँ → यत ् स ् → उिगदचां<br />
सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → य नु ँम ् त ् स ् →<br />
य न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → य न ् त ् → संयोगा<br />
लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → य न ् त ् स ् → यन।<br />
्<br />
२८९
२.५६ अनुशोिचा कृ ितकरणम ्<br />
२.५६ अनुशोिचा<br />
जटायुषो मृु ं<br />
राममनुशोिचा बुवाुलोचनः।<br />
लणेन समाना काािन ददाह तम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.८.३७<br />
ा भवलः ीराममनुशो ताहसंारं चे ।<br />
अानूपसगयोगेन समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन िप अनुशो<br />
इेव पािणिनसतम ् । अनुशोिचा अिप शोकाथकात ् शुच ् धातोः (शुचँ शोके<br />
धा॰पा॰ १८३) ा य इित कृ ते गुणे। न च िकाघूपधगुणिनषेधः शः। २५९<br />
न ा सेट ् (पा॰सू॰ १.२.१८) इनेन िकिनषेधे गुणे अनुशोिचा। न च समासे<br />
सित अनुशो इित भिवित कथम ् अनुशोिचा इित। अनुश शोिचा इनेन<br />
सह न योगोऽिप तु तम ् इनेन सह। तथा च अनुलणे (पा॰सू॰ १.४.८४) इनेन<br />
कमवचनीयसायां कमवचनीययुे ितीया (पा॰सू॰ २.३.८) इनेन ितीया-<br />
िवभिः। अथ चानूपयोगाभावे ायः िनिववादः। या लणेूताानभाग-<br />
वीासु ितपयनवः (पा॰सू॰ १.४.९०) इनेन अनुश कमवचनीयसायां<br />
ितीयाया सां तमनु शोिचा इित साधु।<br />
२.५७ ाणिररया<br />
बाां वेिताव तव ाणिररया।<br />
िछौ तव भुजौ ं च को वा िवकटपधृक्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.९.१४<br />
अ कबः तव ाणिररया इित युे। ाण रितुिमा इित ाणिररा।<br />
िक िररा इपािणनीयः। तथा िह रितुिमा इित िवहे र ् धातोः (रँ पालने<br />
धा॰पा॰ ६५८) धातोः कमणः समानकतृकािदायां वा (पा॰सू॰ ३.१.७) इनेन सन ्<br />
य इिट षे सङोः (पा॰सू॰ ६.१.९) इनेन िे पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४)<br />
इनेनााससायामासकाय हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) इनेन रकारभावे<br />
िशे सतः (पा॰सू॰ ७.४.७९) इनेनेकारे अ यात ् (पा॰सू॰ ३.३.१०२) इनेन<br />
२५९ िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) इनेन िके गुणिनषेधः ाः।<br />
२९०
कृ ितकरणम ्<br />
२.५८ आता<br />
अये टािप िररिषा इेव। २६०<br />
अ अ यात ् (पा॰सू॰ ३.३.१०२) इनेनाकारे<br />
पृषोदरािदाय लोपे २६१ टािप समासे तृतीयैकवचने ाणिररया। २६२ या<br />
ाणारयः ाणारयः ुिपासादयेो रेित ाणिररा तया इित िवहे ाणश<br />
अिरशेन समासे शकािदारपे पुनः ाणिरश राशेन सह समासे<br />
तृतीयैकवचने ाणिररया। २६३<br />
२.५८ आता<br />
रामलणयोः सादौ ा भितः।<br />
तलेनािभिषामथाािदिभराता॥<br />
– अ॰रा॰ ३.१०.७<br />
भवलः ीरामः शबरीमुिधीषन ् तया बमािनतः। सा भगवतः<br />
ीचरणारिवं ााािदिभराता। आतवती इित योे आता इित<br />
युम ् । यिप आपूवकात ् धातोः (ङ् आदरे धा॰पा॰ १४११) सकमकतया तयोरेव<br />
कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इित सूेण यिवधानं कमयेव पािणनुकू लं<br />
तथाऽिप गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इ<br />
चकारािचकमकादिप। तेना सकमकधातोः कतिर आता। या आदर एव<br />
आतम ्। भावे यः। २६४ आतमा इाता। अशआजः योगः। २६५<br />
या कमणोऽिववायामकमकात ्२६६ गथाकमकिषशीासवसजनह-<br />
२६० यथा जगिरिषया (भा॰पु॰ ५.१५.६) इ। रँ पालने (धा॰पा॰ ६५८) → र ् → धातोः<br />
कमणः समानकतृकािदायां वा (पा॰सू॰ ३.१.७) → र ् सन ् → र ् स → आधधातुकेलादेः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.३५) → र ् इट ् स → र ् इ स → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → र ् इ ष →<br />
रिष → सङोः (पा॰सू॰ ६.१.९) → र ् रिष → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → र रिष →<br />
सतः (पा॰सू॰ ७.४.७९) → िर रिष → िररिष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातु-<br />
सा → अ यात ् (पा॰सू॰ ३.३.१०२) → िररिष अ → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) →<br />
िररिष ् अ → िररिष → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → िररिष टाप ् → िररिष आ → अकः<br />
सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → िररिषा।<br />
२६१ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९)। पृषोदरािदािदटोऽिप लोपो बोः। िवकाे<br />
िररिषा इिप य न लोपकाय।<br />
२६२ एवमेव एष साारेरंशो जातो लोकिररया (भा॰पु॰ ४.१५.६) इािप।<br />
२६३ एवमेव पुरोऽवते कृ पुाणिररया (भा॰पु॰ १०.६३.२०) इािप।<br />
२६४ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />
२६५ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
२६६ धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)<br />
२९१
२.५९ िवरािगम ् कृ ितकरणम ्<br />
जीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ये टािप आता इित सक्। २६७<br />
२.५९ िवरािगम ्<br />
मे िधका पूजा सवभूतेषु मितः।<br />
बााथषु िवरािगं शमािदसिहतं तथा॥<br />
– अ॰रा॰ ३.१०.२६<br />
िवगतो रागो य स िवराग भावो िवरागम ् इित बीिहजिवरागशात ्<br />
ये २६८ यथिसिः िकं न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः २६९<br />
इ िनयमोनेन तथाऽिप िवगतो रागो िवरागः इ गत आचायः ाचायः<br />
(भा॰पा॰सू॰ २.२.१८) २७० इितवत ् कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन समासे िवरागः<br />
शो िनो वाऽिन ् इित बीलिविशाथ बोधियतु ं कमधारयािदिनः। २७१<br />
तत त भावतलौ (पा॰सू॰ ५.१.११९) इनेन ये िवभिकाय िवरािगम ्।<br />
॥ इरयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
२६७ यथाऽऽह मनुः – सवेव तेेवं ायिाथमातः (म॰ृ॰ ११.२२५)। अ टीकाकाराः – आतो<br />
यवान ् (म॰ृ॰ मे॰टी॰ ११.२२५) यवान ् (म॰ृ॰ कु॰टी॰ ११.२२५) आतः ाः (म॰ृ॰<br />
राघ॰टी॰ ११.२२५)। एवमेव भागवते – याव िवजानीयाामेव गुमातः (भा॰पु॰ ११.१८.३९)।<br />
अ वीरराघवटीका – ताऽत आदरयुः (भा॰पु॰ वी॰रा॰ा॰ ११.१८.३९)। रघुवंशेऽिप कािलदासः –<br />
इातेन किथतौ रघुननेन ु लणमुभौ भरतो ववे (र॰वं॰ १३.७२)। अ सीिवां<br />
मिनाथः – इातेन आदरवता। कतिर ः (र॰वं॰ स॰ा॰ १३.७२)। दपणटीकाकारो हेमािु<br />
इादरेण किथतौ रघुननेन (र॰वं॰ द॰टी॰ १३.७२) इित पाठं ीचे । पते िवुशमा च –<br />
आानमातो रेमादाि िवनयित (प॰त॰ ३.२२९)। अािभनवराजली टीका – आतः सावधानः<br />
सन ् (प॰त॰ अ॰टी॰ ३.२२९)।<br />
२६८ त भावतलौ (पा॰सू॰ ५.१.११९) इनेन।<br />
२६९ मूलं मृयम ् ।<br />
२७० गत आचायः ाचायः इ ादयः ाथ (वा॰ २.२.१८) इनेन ादयो गताथ थमया<br />
(वा॰ २.२.१८) इनेन च समासो भाे दिशतः। उभे वाितके कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इित सूे<br />
पिठते।<br />
२७१ भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽििववायां भवि मतुबादयः॥<br />
(भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)।<br />
२९२
कृ ितकरणम ्<br />
२.६० दाशरथो रामः<br />
२.६० दाशरथो रामः<br />
अहं दाशरथो रामयं मे लणोऽनुजः।<br />
सीतया भायया साध िपतुवचनगौरवात ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.१९<br />
सीतामीमाणौ धनुबाणधरौ ीरामलणौ िवलो तदाशया सुीवेण ेिषतं<br />
वटुवेषधािरणं माितं ा तेन नामािदपिरचयं पृः ीरामभः सि पिरचयं ौित<br />
दाशरथो रामः इित। अ दशरथापं पुमान ् दाशरिथः इित िवहे तापम ्<br />
(पा॰सू॰ ४.१.९२) इित सूाथानुसारमपाथ षदशरथाितपिदकात ् अत इञ ्<br />
(पा॰सू॰ ४.१.९५) इनेन इञ ् ये दाशरिथः इेव िसयोगः दाशरथः इित<br />
कथमकाराात ् इञ ् य िनवारात ् । ीरामो वुतो दशरथ नापं<br />
तेजवहारााशरिथिरुपचयते। अतो हनुमतः सममपपमथ न कथयाह<br />
दाशरथः। दशरथायं दाशरथः इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन अण ् -<br />
ये भादकारलोपे २७२<br />
दाशरथः। दशरथ ेन सह केवलं पापालकभावप-<br />
सैव िववा भवरहनुमतः सुखे राघवे। या दशरथादागतो दाशरथः<br />
इित िवहे पदशरथशात ् तत आगतः (पा॰सू॰ ४.३.७४) इित अण ् यः।<br />
लोपािदकाय तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेन वृौ दाशरथः। अथादण ्<br />
पाथे। यतो िह दशरथ सकाशादहमागतः। अथवाऽिप िवभाषा गुणेऽियाम ्<br />
(पा॰सू॰ २.३.२५) इनेन पमी। ततोऽण ् । अनेन दीयतां दाशरथाय मैिथली<br />
(वा॰रा॰ ६.१४.३) इित वाीकीयरामायणयोगोऽिप ाातः।<br />
२.६१ अिभषेचनम ्<br />
तुा ःिखताः सव मामिनमुत।<br />
राेऽिभषेचनं चुः सव वानरमिणः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.५३<br />
अ मामिभषेचनं चुः इित सामानािधकरयदशनात ् अिभषेचनम ् इ<br />
यसेहपरं भवित माम ्। तथा च भावे ुट ्२७३ चेृ ोगे कतृकमणोः कृ ित<br />
(पा॰सू॰ २.३.६५) इित सूेण षां ममािभषेचनम ् इित ात। ् ितीयायां य-<br />
िजासा तदवेित चेत। ् अिभिषत इिभषेचनः इित कमिण कृ ुटो बलम ्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन ुट ्। या सेचनम ् इित भावुडम ् । अिभतः सेचनं<br />
२७२ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम ् । येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />
२७३ ुट ् च (पा॰सू॰ ३.३.११५) इनेन।<br />
२९३
२.६२ बलवतां बली कृ ितकरणम ्<br />
य सोऽिभषेचनमिभषेचनम ् इित ािदो धातुज वाो वा चोरपदलोप<br />
(वा॰ २.२.२२) इनेन समासे अिभषेचनम ् इित िसम।<br />
्<br />
२.६२ बलवतां बली<br />
न।<br />
सुीवोऽाह राजे वाली बलवतां बली।<br />
कथं हिनित भवाेवैरिप रासदम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.६०<br />
अ बनां िनधारणतया तमप ् यः इन ् यो वा ाः २७४ िकिववणतया<br />
२.६३ चेतनम ्<br />
तदा मु िनःसंो भूा चेतनमाप सः।<br />
ततो वाली ददशाे रामं राजीवलोचनम ् ।<br />
धनुराल वामेन हेनाेन सायकम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.४८<br />
ीरामबाणिभशरीरो भूमौ पिततो वाली चेतनां ाान। ् अ चेतनम ् इित<br />
युम। ् िचत साने (धा॰पा॰ ३९) इित धातोः ाथ िणिच २७५ तत चेत इित<br />
चेतना २७६ इित िवहे यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) इनेन भावे युिच येऽनादेशे<br />
ीााये चेतना। २७७ चेतनम ् इ िह शुात ् चेतित इाावे ुट ्। २७८<br />
चेतनम ्।<br />
२.६४ ाजनमालािवभूिषतम ्<br />
िबाणं चीरवसनं जटामुकुटधािरणम ् ।<br />
िवशालवसं ाजनमालािवभूिषतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.४९<br />
२७४ अितशायने तमिबनौ (पा॰सू॰ ५.३.५५) इनेन।<br />
२७५ िचतँ सेतने (धा॰पा॰ १६७३) इााथ िणिच वा।<br />
२७६ चेित यक् त इित िते णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे चेते।<br />
२७७ या िचतँ सेतने (धा॰पा॰ १६७३) इतः सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूण-<br />
चुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) इनेन ाथ िणिच यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) इनेन<br />
भावे युनादेशे टािप चेतना।<br />
२७८ ुट ् च (पा॰सू॰ ३.३.११५) इनेन।<br />
२९४
कृ ितकरणम ्<br />
२.६५ ितरोभूा<br />
भूिमपिततो वाली समरधीररघुवीर भुवनमोहनसौय लोचनाितथीकरोित<br />
यीरामो वलधरो िविवधभूषणभूिषतः। त ाजनमालािवभूिषतम ् इित शघिटते<br />
ाजत ् इ शतृयोगोऽनुिचतः। २७९ तथाऽाऽनेपदीयं ौपचािरकमेव।<br />
अनुदाेलणाऽनेपदािनात। ्<br />
२८० ाजी चासौ वनमाला चेित<br />
ाजनमाला तया भूिषतम ् इित।<br />
२.६५ ितरोभूा<br />
राजधममिवाय गिहतं कम ते कृ तम ् ।<br />
वृखडे ितरोभूा जता मिय सायकम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.५२<br />
वाली ीरामं भयाह यां गुवेषो हतवान। ् अ ितरोभूा इित युम।<br />
्<br />
ितरस ्श िह भूशेन समासे ो िप २८१ ितरोभूय इेव। असित समासे ितरो इित<br />
पृथदम। ् कथं न ितरस ् तिह। संिहताया िववणात। ् अतः समासाभावे ितरो भूा इित<br />
न दोषः।<br />
२.६६ वानरम ्<br />
वानरं ाधवा धम कं लसे वद।<br />
अभं वानरं मांसं हा मां िकं किरिस॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.५८<br />
वाली कथयित यत ् वानरं मांसं िवगिहतम। ् अ वानरे भविमित वानरीयम ्।<br />
वृाः (पा॰सू॰ ४.२.११४) इनेन छये वानरीयम ् इित पािणनीयम। ् वानरम ्<br />
इित कथम। ् नीलो घटः इितवत ् वानरं मांसम ्। शाबोधे चैकपदाथऽपरपदाथ संसगः<br />
संसगमयादया भासते (ु॰वा॰ का॰॰) इित ुिवादयोगात ् वानरािभं मांसम ्।<br />
या वानरेदं वानरम ् इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इित अण ्यः।<br />
२७९ ाजृ ँ दीौ (पा॰सू॰ १८१) टुाजृ ँ दीौ (धा॰पा॰ ८३३) इनयोरानेपदीयाानिच ाजमान-<br />
वनमालािवभूिषतम ् इित विमित भावः।<br />
२८० अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)।<br />
२८१ समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन।<br />
२९५
२.६७ ब भाषम ् कृ ितकरणम ्<br />
२.६७ ब भाषम ्<br />
इेवं ब भाषं वािलनं राघवोऽवीत ् ।<br />
धम गोा लोकेऽिंरािम सशरासनः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.२.५९<br />
पिततं वािलनं ब भाषमाणं ीरामभः ितवि। अ भाषमाणम ् इथ<br />
भाषम ् इित युम ् । यतो िह भाष ् धातुः (भाषँ ायां वािच धा॰पा॰ ६१२)<br />
आनेपदीयथा च भाषत इित भाषमाणं भाषमाणम ् इित शानचा भिवतमासीत ् ।<br />
िकु भाषत इित भाषः पचािदादच ् । २८२ भाष इवाऽचरित इित ििप लिट ितिप शिप<br />
परपे भाषित। २८३ भाषतीित भाषन ् तं भाषम ् इाचारिबात ् शतृये न<br />
दोषः। २८४ वािलभाषते निप तु भाष इवाऽचरित इित परैपद तायम।<br />
्<br />
२.६८ दािपतम ्<br />
सुीवं ं सुखं रां दािपतं वािलघाितना।<br />
रामेण मया साध भु सापविजतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.११<br />
अ दम ् इित न कथिया दािपतम ् इित युम। ् ाथ िणिच अितीीरी-<br />
ू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) इनेन पुिक ये दािपतम ्। अथात ् रामेण<br />
रामदात। या वाददाामः ेरयत ् इथ वािलना रामदात कमवाे वािल-<br />
घाितना वािलना रामदात इिथ यः। अ हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६)<br />
२८२ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२८३ भाष → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भाष िँ प ् → भाष व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भाष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् →<br />
भाष ितप ् → भाष ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भाष शप ् ित → भाष अ ित → अतो<br />
गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाष ित → भाषित।<br />
२८४ भाष → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
भाष शतृँ → भाष अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाषत ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → भाषत ् सु ँ → भाषत ् स ् → उिगदचां<br />
सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भाष नु ँम ् त ् स ् →<br />
भाष न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → भाष न ् त ् →<br />
संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → भाष न ् त ् स ् → भाषन। ् भाषत ् → ाितपिदकसा<br />
(पूववत) ् → िवभिकायम ् → भाषत ् अम ् → उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) →<br />
िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भाष नु ँम ् त ् अम ् → भाष न ् त ् अम ् → भाषम।<br />
्<br />
२९६
कृ ितकरणम ्<br />
२.६९ कुवी<br />
इनेन िणच ् ।<br />
२.६९ कुवी<br />
ाा मू पमिनशमालोचय मयोिदतम ् ।<br />
वाहपिततं काय कुविप न िलसे॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.३५<br />
ीरामारां ित कथयित काय कुविप मृ पया न िला भिविस। अ<br />
नुम ् अपािणनीय इव। करोतीित कुवती इित तनािदाबभावे २८५ नुम ् कथिमित चेत ् ।<br />
गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इनेन शिप नुम ् सत एव। या सौधातव<br />
इवाााकृ ितगणतया ियाथः कुव धातुः ािदगणे पतां २८६ तथा च कुवतीित कुवी<br />
इित शतृये नुम ् साधुः।<br />
२.७० असहन ्<br />
रामु पवताे मिणसानौ िनशामुखे।<br />
सीतािवरहजं शोकमसहिदमवीत ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.५.१<br />
षहँ मषणे (धा॰पा॰ ८५२, १८०९) इानेपदीयधातुः। त शानिच सहमानः<br />
इित पािणनीयः। असहन ् इित तु सहत इित सहो न सह इसहः पचािदादच ्२८७<br />
नसमास। २८८ असह इवाऽचरतीसहित। २८९ असहतीसहन ्। आचारिबातृ-<br />
२८५ शाभावे यनभावे चेित बोम ् ।<br />
२८६ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />
भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />
योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाािदगण ऊोऽयं धातुः।<br />
२८७ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२८८ नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपः।<br />
२८९ असह → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → असह िँ प ् → असह व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → असह → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → असह लट ् →<br />
असह ितप ् → असह ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → असह शप ् ित → असह अ ित → अतो<br />
गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → असह ित → असहित।<br />
२९७
२.७१ िवृतः कृ ितकरणम ्<br />
यः। २९० असहनशीलसमानमाचरणं करोित। वुतु त िवयोग इेवाऽचार-<br />
िबातृयाऽािकं ताय ितभाित।<br />
२.७१ िवृतः<br />
कृ तवया नूनं िवृतः ितभाित मे।<br />
ृ ते िनिहतो वाली वीरैलोसतः॥<br />
रामकायाथमिनशं जागित न तु िवृतः।<br />
आगताः पिरतः पय वानराः कोिटशः भो॥<br />
– अ॰रा॰ ४.४.४५<br />
– अ॰रा॰ ४.५.५५<br />
सकमकृधातोः (ृ आाने धा॰पा॰ ८०७) िवउपसगपूवकातिर वतुये<br />
िवृतवान ् इित पािणनीयः। िकु िवरणं िवृतम ् इित भावािवृतशात ्२९१<br />
तदेशआजात ्२९२ िवृतः अिप पािणनीयं कतृिवशेषणं सदिप। २९३<br />
२.७२ गृ<br />
इुा लणं भा करे गृ स माितः।<br />
आनयामास नगरमााजगृहं ित॥<br />
– अ॰रा॰ ४.५.३९<br />
अोपसग िवना कथं िबित चेत। ् करे इ सााणे पाठात ् सााभृतीिन<br />
२९० असह → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → असह लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
असह शतृँ → असह अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → असहत ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → असहत ् सु ँ → असहत ् स ् →<br />
उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
असह नु ँम ् त ् स ् → असह न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />
असह न ् त ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → असह न ् त ् स ् → असहन।<br />
्<br />
२९१ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन भावाशः।<br />
२९२ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />
२९३ िवृतमेित िवृतः इित भावः। या कमणोऽिववायामकमकात ् गथाकमकिष-<br />
शीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः।<br />
२९८
कृ ितकरणम ्<br />
२.७३ माितः<br />
च (पा॰सू॰ १.४.७४) इनेन गितसायां समासे बादेशे न दोषः। २९४ या उपसग<br />
आसी िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन लोपः।<br />
२.७३ माितः<br />
इुा लणं भा करे गृ स माितः।<br />
आनयामास नगरमााजगृहं ित॥<br />
– अ॰रा॰ ४.५.३९<br />
यिप मतोऽयम ् इित िवहे तु मातः। २९५ अकारााभावात ् इञ ्<br />
याऽभावः। िकु मदेव मातः। २९६ ािदााथ अण ्। २९७ मातापं<br />
पुमान ् माितः इित अत इञ ् (पा॰सू॰ ४.१.९५) इनेनेये िवभिकाय माितः। २९८<br />
२.७४ दशसाहाः<br />
ेिषता दशसाहा हरयो रघुसम।<br />
आनेतु ं वानरान ् िदो महापवतसिभान ्॥<br />
दशसाहमेषािमित दशसाहाः इशआजम। ्<br />
२९९<br />
– अ॰रा॰ ४.५.४६<br />
॥ इित िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
२९४ सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इ िचदेकदेशोऽनुवतते (प॰शे॰ १८) इित पिरभाषया<br />
कृ िञ (पा॰सू॰ १.४.७२) इ मडूक ुा िनवृौ िवभाषा (पा॰सू॰ १.४.७२) इानुवृौ कृ ञभावेऽिप<br />
सााभृतीनां गितसा ािचा। या चकारहणाृ ञभावेऽिप गितसा ािचा। सां<br />
गितसायां कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन समास इित भावः।<br />
२९५ तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन।<br />
२९६ समीरमातमगाणसमीरणाः (अ॰को॰ १.१.६२)<br />
२९७ मत ्ाितपिदकात ् ािद (पा॰सू॰ ५.४.३८) इनेन अण ्ये<br />
तितेचामादेः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनाऽिदवृौ िवभिकाय।<br />
२९८ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />
२९९ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन। यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित<br />
च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />
२९९
२.७५ उमती कृ ितकरणम ्<br />
२.७५ उमती<br />
हनूमानिप तां वाममुिनाऽवयाऽहनत ् ।<br />
तदैव पितता भूमौ रमुमती भृशम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.१.४६<br />
अ हनुमुिहारेण रमुमी लिनी पपात। वम ् धातोः (टुवमँ उिरणे<br />
धा॰पा॰ ९८४) ािदात ् नुम ् योः। ३००<br />
िक उमित इित िवह उणािदः<br />
तृँच ् यः। ३०१ ततो ङीिप ३०२ उमती। या गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इनेन<br />
शबभावे नुमभावः। ३०३<br />
२.७६ ऐः<br />
ऐः काकदाग नखैुडेन चासकृ त ् ।<br />
मादाुमारं िवददाराऽिमषाशया॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.५४<br />
इापं पुमान ् इित िवहे अत इञ ् (पा॰सू॰ ४.१.९५) इनेन इञ ् ये<br />
ऐिः। िकु इायम ् इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इेन अण ् ये<br />
भादकारलोपे ३०४ ऐः। सीतापहारपगिहतकमादपकलिधयाऽ तदपं न<br />
३०० शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) इनेन नुम ् िनिमित भावः।<br />
३०१ नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१)<br />
केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहत उिगयः। तृँच ्ये चा<br />
शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६) इितवत।<br />
्<br />
३०२ उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन।<br />
३०३ शतयव शुमभावे उमती इित भावः। या आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इनेन<br />
नुमभावः। उत ् टुवमँ उिरणे (धा॰पा॰ ९८४) → उत ् वम ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → उत ् वम ् लट ् → लटः शतृशानचावथमा-<br />
समानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → उत ् वम ् शतृँ → उत ् वम ् अत ् → गणकायमिनम ्<br />
(प॰शे॰ ९३.३) → शबभावः → उत ् वमत ् → झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) → उद ् वमत ् →<br />
उमत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) → उमत ् ङीप ् → उमत ् ई → उमती → कृ ित-<br />
समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → उमती सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) → उमती। या उत ् वम ् अत ् (पूववत) ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
उत ् वम ् शप ् अत ् → उत ् वम ् अ अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → उत ् वमत ् →<br />
झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) → उद ् वमत ् → उमत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) →<br />
उमत ् ङीप ् → उमत ् ई → शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) → िननुािः → आगम-<br />
शामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) → नुमभावः → उमती → शेषं पूववत।<br />
्<br />
३०४ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />
३००
कृ ितकरणम ्<br />
२.७७ पाशतः<br />
िववितम ् ।<br />
२.७७ पाशतः<br />
बाऽऽनेे ुतं तात वानरं पाशतः।<br />
इुा रथमा रासैबिभवृतः॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.९२<br />
अ पाशतः इित पाशेन िवहेऽिृतीयाथ साविवभिकिसः। ३०५<br />
२.७८ भेदिया<br />
भेदिया ततो घोरं िसंहनादमथाकरोत ् ।<br />
ततोऽितहषानुमान मु वीयवान ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.९६<br />
िभिदँर िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) इ ािथको िणच। ्<br />
३०६ ततो ाय इिट<br />
गुणेऽयादेशे भेदिया। ३०७<br />
॥ इित सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
३०५ तसेः साविवभिकं तदानामाकृ ितगणं च ९४तमे पृे ८६तां पादिटयां ीकृ तम।<br />
्<br />
पाशतः इ तृतीयायां तिसिरित भावः।<br />
३०६ िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />
३०७ िभिदँर िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) → िभद ् → ाथ िणच ् → िभद ् िणच ् → िभद ् इ → पुग-<br />
लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भेद ् इ → भेिद → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातु-<br />
सा → भेिद ा → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → भेिद ा → भेिद ा →<br />
आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → भेिद इट ् ा → भेिद इ ा → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → भेदे इ ा → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भेदय ् इ ा → भेदिया →<br />
तितासविवभिः (पा॰सू॰ १.१.३८) → अयसा → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) →<br />
ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भेदिया सु ँ → अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) →<br />
भेदिया। या भेदनं भेदः। भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन घिञ। तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰)<br />
इनेन िणिच लिट शिप ितिप भेदं करोित इथ भेदयित। ततः भेदं कृ ा इथ भेदिया। कृ त-<br />
धातोरिनािणजभावे िभा इित पम।<br />
्<br />
३०१
२.७९ आरोहयः कृ ितकरणम ्<br />
२.७९ आरोहयः<br />
शैलानारोहय जमुमातवेगतः।<br />
असाता सव वानराः पिरपूिरताः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१.३९<br />
आपूवकं ह ्धातु<br />
ं (हँ बीजजिन ाभावे च धा॰पा॰ ८५९) ाथ िणजं कृ ा<br />
ततः शतिर शिप गुणेऽयादेशे थमाबवचने आरोहयः। ३०८<br />
२.८० याचते<br />
सकृ देव पाय तवाीित च याचते।<br />
अभयं सवभूतेो ददाेततं मम॥<br />
– अ॰रा॰ ६.३.१२ ३०९<br />
अ शरणागतं िवभीषणं ित भावं कटयन ् रामभः ाह यत ्<br />
पाय जनाय तवाीित याचमानायाहं सवािणोऽभयं ददािम। आनेपदीयः याच ्<br />
धातुः (टुयाचृँ याायाम ् धा॰पा॰ ८६३)। ३१० तात ् याचते इित िह योगः। ३११<br />
अाानिच चतुकवचने याचमानाय इित िह पािणनीयम ् । िकु याचत इित<br />
३०८ ावना वनं हौ शुे तीयते। ावना वनं येऽिप ितपते॥ अवां<br />
पमीमाये तां कमकतिर। िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते॥ (वा॰प॰ ३.७.५९–६०)। हँ<br />
बीजजिन ाभावे च (धा॰पा॰ ८५९) → ह ् → ाथ िणच ् → ह ् िणच ् → ह ् इ → पुग-<br />
लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → रोह ् इ → रोिह → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा। आङ् रोिह → आ रोिह → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ रोिह लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
आ रोिह शतृँ → आ रोिह अत ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → आ रोहे अत ् →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ रोहय ् अत ् → आरोहयत ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → आरोहयत ् जस ् → आरोहयत ् अस ् →<br />
उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
आरोहय नु ँम ् त ् अस ् → आरोहय न ् त ् अस ् → आरोहयस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />
आरोहयँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → आरोहयः।<br />
३०९ वाीकीयरामायणे च – सकृ देव पाय तवाीित च याचते। अभयं सवभूतेो ददाेततं मम॥<br />
(वा॰रा॰ ६.१८.३३)।<br />
३१० पूवपोऽयम।<br />
्<br />
३११ यथा बिलं याचते वसुधाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९, ल॰िस॰कौ॰ ८९५) इित िसोदाहरणे।<br />
३०२
कृ ितकरणम ्<br />
२.८१ अिभषेकम ्<br />
याचः। ३१२ याच इवाऽचरतीित याचित। ३१३ याचतीित याचन ्। ३१४ तै याचते इाचार-<br />
िबातृये याचते। ३१५<br />
याचकवदाचरणकािरणेऽभयं ददािम तदा याचमानाय<br />
िकं दािमित कायायं नियतु ं यं िनिखलिनगमाणवो राघवो याचते<br />
इित ायु। अथवोभयपदी धातुरयम। ् तथा च भगवाािणिनः टुयाचृँ याायाम ्<br />
(धा॰पा॰ ८६३)। िरतेदयम। ् एष किभाये ियाफल आनेपदी। ३१६ अािभाये<br />
ियाफले परैपदी। ३१७ भगवतोऽिभायो यत ् – यः ाथ ा ेमभये मां पः<br />
तवाि इित वदन ् मामभयं ैव याचित ता अहं सवभूतेोऽभयं ददािम। अतोऽ<br />
परैपदं ततः शतृयः। त चतुकवचनपं याचते। याचतीित याचन ् तै<br />
याचते।<br />
२.८१ अिभषेकम ्<br />
लाराािधपाथमिभषेकं रमापितः।<br />
कारयामास सिचवैलणेन िवशेषतः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.३.४५<br />
अ नायं भावसाधनोऽिप तु पु ंिस सायां घः ायेण (पा॰सू॰ ३.३.११८) इनेन<br />
घयः सायािम ाियकात।<br />
्<br />
३१२ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचाच।<br />
्<br />
३१३ याच → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → याच िँ प ् → याच व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → याच → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → याच लट ् →<br />
याच ितप ् → याच ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → याच शप ् ित → याच अ ित → अतो<br />
गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → याच ित → याचित।<br />
३१४ याच → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → याच लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />
याच शतृँ → याच अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → याचत ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → याचत ् सु ँ → याचत ् स ् → उिगदचां<br />
सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → याच नु ँम ् त ् स ् →<br />
याच न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → याच न ् त ् → संयोगा<br />
लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → याच न ् त ् स ् → याचन।<br />
्<br />
३१५ याचत ् → ाितपािदकसा (पूववत) ् → िवभिकायम ् → याचत ् ङे → याचत ् ए → याचते।<br />
३१६ िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेन।<br />
३१७ शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) इनेन।<br />
३०३
२.८२ शािसता कृ ितकरणम ्<br />
२.८२ शािसता<br />
अनुजी सुबु े गुवाषसे कथम ् ।<br />
शािसताऽहं िजगतां ं मां िश लसे॥<br />
– अ॰रा॰ ६.५.२<br />
अ शाीित शाा इदादेधातोः (शासु ँ अनुिशौ धा॰पा॰ १०७५) तु नेट ्। ३१८<br />
िकु आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इित कृ ा सेट ्। ३१९<br />
२.८३ िशन ्<br />
अनुजी सुबु े गुवाषसे कथम ् ।<br />
शािसताऽहं िजगतां ं मां िश लसे॥<br />
– अ॰रा॰ ६.५.२<br />
िश ् धातुः (िशँ िवोपादाने धा॰पा॰ ६०५) आनेपदी। स च िशा-<br />
हणाथको न तु िशादानाथकः। ३२० अ िशयन ् इित पािणनीयम। ् िकभािवत-<br />
यथादिनमानेपदम। ् तात ् िशन ् योगोऽयं पािणनीयोऽि सवतः।<br />
२.८४ आवः<br />
कोिटशतयुतााे धुनगरं भृशम ् ।<br />
आवः व गज वमाः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.५.५२<br />
ुधातुः ( ुङ् गतौ धा॰पा॰ ९५८) आनेपदी। अािप शतृय<br />
आनेपदािनताीकारेण। ३२१<br />
३१८ तृंृचौ शंिसदािदः संायां चािनटौ (प॰उ॰ २.९४, द॰उ॰ २.१)। शाा वणः। शाा ।<br />
शाा गुः (प॰उ॰े॰वृ॰ २.९४)। शाीित शाा। राजा गुवा (द॰उ॰वृ॰ २.१)।<br />
३१९ यथा मनुृतौ – शािसतारं सवषामणीयांसमणोरिप (म॰ृ॰ १२.१२२)। शकुलानाटकेऽिप – कः<br />
पौरवे वसुमत शासित शािसतिर िवनीतानाम ् (अ॰शा॰ १.२४)। याऽसायां तृंृचौ शंिसदािदः<br />
संायां चािनटौ (प॰उ॰ २.९४, द॰उ॰ २.१) इावृौ वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) इनेन तृिच तृन ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१३५) इनेन तृिन वा आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) इनेनेडागमे िवभिकाय<br />
शािसता।<br />
३२० यथा शकुलानाटक मैिथलबीयपाठयोः – िवविततूिरयम िशते भयादकामाऽिप िह ि-<br />
िवमम ् (अ॰शा॰ १.२४)। रघुवंशे च – अिशतां िपतुरेव मवत ् (र॰वं॰ ३.३१)।<br />
३२१ यो बलम ् (पा॰सू॰ ३.१.८५) इनेनानेपद छासािनताया परैपदिमित भावः।<br />
या अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इितवत ् िङलणमानेपदमिनम ् ।<br />
३०४
कृ ितकरणम ्<br />
२.८५ सी<br />
२.८५ सी<br />
ततो ददश हनुमान ् स मकर षा।<br />
दारयामास हाां वदनं सा ममार हे॥<br />
– अ॰रा॰ ६.७.२३<br />
स ्धातुः (सु ँ अदने धा॰पा॰ ६३०) आनेपदी। समाना इित वे<br />
सी इित शतृयाम ् अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)<br />
ीकृ ोम।<br />
्<br />
२.८६ शासयम ्<br />
पाके ते पुरृ शासयं वसुराम ् ।<br />
मििभः पौरमुै काषायारधािरिभः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१४.५३<br />
अ शास ्धातु<br />
ं (शासु ँ अनुिशौ धा॰पा॰ १०७५) ाथ िणजं मा शतिर शिप<br />
गुणेऽयादेशे नुिम िवभिकाय च शासयम ्। ३२२<br />
२.८७ गायमानाः<br />
पा ुराना राम रावणेनािभिवुताः।<br />
तमेव गायमाना तदाराधनतराः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१५.६९<br />
गैधातुः (गै शे धा॰पा॰ ९१८) परैपदी। गायीित गायः इित पािणनीयम ् ।<br />
िकु कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इानेपदे गाय इित गायमानाः। न<br />
च कमितहारोतकः शो नाीित वाम ् । ितगाये इित योगः। िवनाऽिप<br />
यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन ित इ लोपः। ततः शानिच<br />
गायमानाः। अयोयं गायं कुवाणाः इित भावः।<br />
३२२ शासु ँ अनुिशौ (धा॰पा॰ १०७५) → शास ् → ाथ िणच ् → शास ् िणच ् → शास ् इ →<br />
शािस → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → शािस लट ् → लटः शतृशानचावथमा-<br />
समानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → शािस शतृँ → शािस अत ् → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → शासे अत ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → शासय ् अत ् → शासयत ् →<br />
कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → शासयत ् अम ् →<br />
उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
शासय नु ँम ् त ् अम ् → शासय न ् त ् अम ् → शासयम।<br />
्<br />
३०५
२.८८ पौान ् कृ ितकरणम ्<br />
२.८८ पौान ्<br />
॥ इित युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथोरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
सुमाली वरलांााा पौान ् िनशाचरान ् ।<br />
पातालािभयः ायाहािदिभरितः॥<br />
– अ॰रा॰ ७.२.२४<br />
पुा अपािन पुमांसः इित िवहे ीो ढक् (पा॰सू॰ ४.१.१२०) इनेन<br />
ढक् ये आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२) इनेन एय ्<br />
आदेशे िकित च (पा॰सू॰ ७.२.११८) इनेन वृौ िवभिकाय पौेयान ् इित पािणनीयम ् ।<br />
िकु पुा इमे इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन अण ्। येित च<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेन भादीकारलोपे िवभिकाय पौान ्।<br />
२.८९ िवकोितः<br />
राम ं परमेरोऽिस सकलं जानािस िवानग ्<br />
भूतं भिमदं िकालकलनासाी िवकोितः।<br />
भानामनुवतनाय सकलां कुवन ् ियासंहितं<br />
ं वनुजाकृ ितमु िनवचो भासीश लोकािचतः॥<br />
– अ॰रा॰ ७.४.१२<br />
उितो िवको येन इित िवके समीिवशेषणे बीहौ (पा॰सू॰ २.२.३५)<br />
इनेन िवशेषण पूव योे िवकश योगो नापािणनीयः। पूविनपात-<br />
करणािनात। ् समुााः (पा॰सू॰ ४.४.११८) इ समुश पूव-<br />
योगात। ्<br />
३२३<br />
३२३ समुाात ् इ समासे अातरम ् (पा॰सू॰ २.२.३४) इनेन अश पूव-<br />
िनपाते असमुात ् इनेन भिवतमासीत। ् लणहेोः ियायाः (पा॰सू॰ ३.२.१२६) इितविददं<br />
सूमिप पूविनपातकरणािनं ापयित। लणहेोिरित िनदशः पूविनपातिभचारिलम ्<br />
(का॰वृ॰ ३.२.१२६)।<br />
३०६
कृ ितकरणम ्<br />
२.९० पू<br />
२.९० पू<br />
तासां भावानुगं राम सादं कतु महिस।<br />
ुा विसवचनं ताः समुा पू च॥<br />
– अ॰रा॰ ७.९.१०<br />
अ साकेतगमनाय कृ तसानां जानां िवषये विस ाथनं ३२४ ुा कणा-<br />
वणालयो भगवाीरामोऽनुगु ं ता आवान। ् अ पू इित युम। ् यः<br />
समासं िवना सवो निह अतः पू इित कथं पािणनीयिमित चेत। ् सू इित योगः।<br />
अ च िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन लोपे जात-<br />
संारो न िनवतते इित पिरभाषया िवृभावे पू इित पािणनीयमेव।<br />
॥ इुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे ितीयााये<br />
ितीयपिरेदः।<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे ितीयोऽायः।<br />
३२४ ाथना ाथनम ् इित ाविप शौ भावे। अथ उपयाायाम ् (धा॰पा॰ १९०५) →<br />
अथ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) →<br />
अथ ् िणच ् → अथ ् इ → अिथ → → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) → अिथ युच ् → अिथ यु → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />
अथ ् यु → युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) → अथ ् अन → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) →<br />
अथ ् अन टाप ् → अथ ् अन आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → अथना → अकः<br />
सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथना → िवभिकायम ् → ाथना। अिथ (पूववत) ् → ुट ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.११५) → अिथ ुट ् → अिथ यु → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → अथ ् यु →<br />
युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) → अथ ् अन → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथन →<br />
िवभिकायम ् → ाथनम।<br />
्<br />
३०७
अथ तृतीयोऽायः<br />
धातुकरणम ्<br />
ण सीतापितपादपं गौर िगरीशं िकल धातुशान ् ।<br />
अपािणनीयां िवमशयेऽ १ अारामायणमगाै॥<br />
३.१ पठि वि याि<br />
॥ अथ तृतीयााये थमः पिरेदः ॥<br />
॥ अथ बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
पठि ये िनमनचेतसः वि चाािकसितं शुभम ् ।<br />
रामायणं सवपुराणसतं िनधूतपापा हिरमेव याि ते॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.३<br />
सातमहं तृतीयााये धातुसिनोऽपािणनीययोगान ् िवमशये। थमे सग<br />
बालकाड फलुितं वणयाह कृ द ् य इमामारामायणसंिहतां पठि ते<br />
१ िवमशये इ ाथ िणच। ् िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />
ाःसुखाय िवमृशामीित किभायं नियतुमानेपदयोगः। िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेन।<br />
िव मृशँ आमशने (धा॰पा॰ १४२५) → िव मृश ् → ाथ िणच ् → िव मृश ् िणच ् → िव मृश ् इ →<br />
पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → िव मश ् इ → िवमिश →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवमिश इट ् → िवमिश इ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवमिश शप ् इ →<br />
िवमिश अ इ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िवमश अ इ → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → िवमशय ् अ इ → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → िवमशय ् ए → िवमशये।<br />
या िवमश कुव इित िवहे िवमशये। अािप किभाये िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेनाऽनेपदम।<br />
्<br />
िवमश → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िवमश िणच ् → िवमश इ → णािववाितपिदक<br />
पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िवमश ् इ → िवमिश → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
िवमिश इट ् → शेषं पूववत।<br />
्
३.१ पठि वि याि धातुकरणम ्<br />
िनधूतपापा भगवमेव ाुवि। आरमाण फलुितिरयम ् । पूणतामिप न<br />
गतेऽिन ् वतमानकालीनपाठः कथं संत इित चेत ् । पठि इित वतमानकािलक-<br />
योगो भिवायवाचकः। २ एवं च वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१)<br />
इनेन वतमानसमीपभिवाले िवकेन वतमानकालिनिमकायायथातमान-<br />
वावः। यथा च पिठि ३<br />
इथ पठि। एवं नानाकतृकाारामायणकमक-<br />
भिवालाविवतमानकालाभािसक उारणानुकू लो ापारः इित शाबोधः।<br />
धातोः ख ापार एव शिरेवं ितङ् याऽये। ापारवाचके धानतया<br />
ापारः धानमेवं ितङथ िवशेषणम ् । अथाैयाकरणा ापारमुिवशेकं शा-<br />
बोधमीकुवि। यिप मीमांसका अिप भावनामुिवशेकं शाबोधं मे िकु<br />
कुिचदपिसाितमिप तैः। न ैयाियकाः थमामुिवशेकं शाबोधं मे।<br />
िकु पय मृगो धावित इ भासतैकवाता भा भवित थमामुिवशेके<br />
शाबोधे ीकृ ते। ४ धावनानुकू लकृ ितमान ् मृगः। मृगकतृकधावनकमकदशनानुकू ल-<br />
कृ ितमांम ्। अते तु मृगकतृकधावनानुकू लापारकमकतृकदशनानुकू ल-<br />
ापारः। इं ितङथाारः कतृकमसाकालाः। कतु ापारेऽयः कमण फले<br />
साया कमये कमिण कतृये च कतिर। काल च ापारेऽयः। वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) इािदसूिनदशात। ् इं त कािरका –<br />
फलापारयोधातुराये तु ितङः ृताः।<br />
फले धानं ापारिङथु िवशेषणम ्॥<br />
– वै॰िस॰का॰ १.२<br />
फल ापारे ानुकू लसायः। एवं भािभैककतृकभिवालावि-<br />
वतमानकालाभािसकोारणानुकू लापारः। ाचीननवीनयोिरदमरम।<br />
्<br />
२ पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पठ ् लट ् →<br />
पठ ् िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → पठ ् अि → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
पठ ् शप ् अि → पठ ् अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → पठ ् अि → पठि।<br />
३ पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />
शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → पठ ् लृट ् → पठ ् िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → पठ ् अि →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → पठ ् अि → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />
पठ ् इट ् अि → पठ ् इ अि → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → पठ ् इ अि →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → पठ ् इ ि → पिठि।<br />
४ ियाऽिप िययेिततमा भवित। कया ियया। सशनियया वा ाथयितियया<br />
वाऽवितियया वा। इह य एष मनुः ेापूवकारी भवित स बुा ताविदथ सयित<br />
से ाथना ाथनायामवसायोऽवसाय आर आरे िनवृििनवृौ फलावािः। एवं ियाऽिप<br />
कृ िमं कम (भा॰पा॰सू॰ १.४.३२)।<br />
३१०
धातुकरणम ्<br />
३.१ पठि वि याि<br />
ाचीनाूभय समानवां मे। नवीनाु कतृभाववायोः फलानुकू लापार<br />
एवं कमवाे ापारिविशफलम। ्<br />
५ यथा रामेणायोा गते – रामािभैककतृक-<br />
वतमानकालाविापारजं गृहिनोरदेशसंयोगपं फलम ् अयम िववेकः। ६<br />
िकं फले ापारे च धातोः पृथिताहो समुिदता चेत ् । अनुकू लसेन फल<br />
ापारेऽयः। तदा पदाथः पदाथनाेित न तु तदेकदेशेन इित िनयमेन कथमायः।<br />
अतो िविशे शिः। ७ गुचरणाेकवृावलिफलयवदेकिन ् धातावेव<br />
फलापारयोः शिः। ८<br />
िवारभयािरते। एवं भािभैककतृकभिवािलक-<br />
वतमानकालाभािसकोारणानुकू लापारः इित शाबोधः। ९<br />
५ इित कथयि इित शेषः।<br />
६ नवीनवैयाकरणशाबोधोऽयम।<br />
्<br />
७ फलिविशापारे ापारिविशफले च शििरित भावः। तालाविे ापारे<br />
ापाराविे फले च धातूनां शिः कतृकमाथकतयसमिभाहार ततोधे िनयामक<br />
इाः (प॰ल॰म॰ ४७)।<br />
८ मम ेकवृावलिफलयवभयांश एका खडशशििरित न शियकनं न वा बोध-<br />
जनकसयकनम ् (प॰ल॰म॰ ो॰टी॰ ४७) इित णेतॄणां गुचरणाः कािलकासादशुवयाः<br />
परमलघुमूषाया ोाटीकायाम।<br />
्<br />
९ एवमेव वि इित योगः ोि इथ याि इित च याि इथ। उभय<br />
वतमानवावः। ु वणे (धा॰पा॰ ९४२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ु लट ् → ु िझ →<br />
झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → ु अि → ुवः च (पा॰सू॰ ३.१.७४) → ु अि →<br />
नु अि → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />
सावधातुकगुणिनषेधः → रषाां ण ऋकारहणम ् (वा॰ ८.४.१) → णु अि → ुवोः<br />
सावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.८७) → व ् अि → वि। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → या लट ् → या िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → या अि →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → या शप ् अि → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />
या अि → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → याि। ु वणे (धा॰पा॰ ९४२) → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ु लृट ् → ु िझ → झोऽः<br />
(पा॰सू॰ ७.१.३) → ु अि → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ु अि → एकाच<br />
उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
ो अि → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ो अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />
ो ि → ोि। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → या लृट ् → या िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → या अि →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → या अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → या ि →<br />
याि।<br />
३११
३.२ लभेत ् धातुकरणम ्<br />
३.२ लभेत ्<br />
अारामायणमेव िनं पठेदीेवबमुिम ् ।<br />
गवां सहायुतकोिटदानालं लभेः णुया िनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.४<br />
अ फलुतावेव लभेत ् इित हलयोगः। लभ ् धातुः (डुलभँष ्<br />
ाौ धा॰पा॰ ९७५) आनेपदी। िविधिनमणामणाधीसाथनेषु िलङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६१) इनेन िललकारे िलङः सीयुट ् (पा॰सू॰ ३.४.१०२) इनेन<br />
सीयुनुबलोपे सकार च लोपे गुणे यकारलोपे लभेत इेव पािणनीयम। ्<br />
१०<br />
लभेत ् इित कथिमित चेत। ् अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)<br />
इित वचनेनााऽनेपदाभावे परैपद उं पम। ्<br />
११ या लभत इित लभः। १२<br />
लभ इवाऽचरतीित लभित। १३<br />
तत आचारिबाििङ ितिप शिप परपे यासुट ्<br />
परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) इनेन यासुिट कृ ते सुडागमे सकारयलोपे<br />
अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) इनेनेयादेशे गुणे यलोपे इत (पा॰सू॰ ३.४.१००)<br />
१० डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५) → लभ ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → िविध-<br />
िनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → लभ ् िलङ् → लभ ् त → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ ् शप ् त → लभ ् अ त → िलङः सीयुट ् (पा॰सू॰ ३.४.१०२) →<br />
लभ ् अ सीयु ँट ् त → लभ ् अ सीय ् त → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ ् अ सीय ् सु ँट ् त → लभ ् अ सीय ् स ् त → िलङः सलोपोऽन<br />
(पा॰सू॰ ७.२.७९) → लभ ् अ ईय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → लभ ् अ ई त → आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) → लभ ् ए त → लभेत।<br />
११ डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५) → लभ ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />
(प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीट-<br />
सनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → लभ ् िलङ् → लभ ् ितप ् → लभ ् ित → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ ् शप ् ित → लभ ् अ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ ् अ यासु ँट ् ित → लभ ् अ यास ् ित →<br />
सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ ् अ यास ् सु ँट ् ित →<br />
लभ ् अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → लभ ् अ या ित → अतो येयः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.८०) → लभ ् अ इय ् ित → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → लभ ् अ इ ित → आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) → लभ ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → लभ ् ए त ् → लभेत।<br />
्<br />
१२ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचाच।<br />
्<br />
१३ लभ → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → लभ िँ प ् → लभ व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → लभ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लभ लट ् →<br />
लभ ितप ् → लभ ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ शप ् ित → लभ अ ित → अतो<br />
गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → लभ ित → लभित।<br />
३१२
धातुकरणम ्<br />
३.३ जानािम<br />
इनेनेकारलोपे लभेत ्। १४<br />
३.३ जानािम<br />
ानं सिवानमथानुभिवैराययुं च िमतं िवभात ् ।<br />
जानाहं योिषदिप ं यथा तथा ूिह तरि येन॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.९<br />
अ भगवती पावती भगवं िशवं ाथयते यत ् भिवैरायसिहतं ानं यथा<br />
जानीयां तथा कुवु देवाः। अ जानीयाम ्१५ इित योे जानािम इित युम।<br />
्<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन वतमानवावः। १६<br />
३.४ जानाित<br />
वदि केिचरमोऽिप रामः ािवया संवृतमासम ् ।<br />
जानाित नाानमतः परेण सोिधतो वेद परातम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.१३<br />
भगवती पावती ीरामलीलािवषयकं संशयं करोित यत ् ीरामः ािवया<br />
१४ लभ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />
लभ िलङ → लभ ितप ् → लभ ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ शप ् ित → लभ अ ित →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → लभ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ यासु ँट ् ित → लभ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ यास ् सु ँट ् ित → लभ यास ् स ् ित → िलङः<br />
सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → लभ या ित →अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → लभ इय ् ित →<br />
लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → लभ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → लभे ित → इत<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१००) → लभे त ् → लभेत।<br />
्<br />
१५ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविध-<br />
िनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → ा िलङ् → ा िमप ् → ा िम →<br />
ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → ा ा िम → ा ना िम → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) →<br />
जा ना िम → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → जा ना म ् → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → जा ना यासु ँट ् म ् → जा ना यास ् म ् →<br />
िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → जा ना या म ् → ई हघोः (पा॰सू॰ ६.४.११३) →<br />
जा नी या म ् → जानीयाम।<br />
्<br />
१६ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ा लट ् →<br />
ा िमप ् → ा िम → ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → ा ा िम → ा ना िम → ाजनोजा<br />
(पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा ना िम → जानािम।<br />
३१३
३.५ ूत धातुकरणम ्<br />
संवृतमासं नाजानात ्। अ भूतकािलकियायां योायां जानाित इित<br />
वतमानकािलकिया युाऽपािणनीयेव। िकु पुरा इााहारे पुिर ङ् चाे<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२२) इनेन पुरायोगे लकारः। अथात ् पुरा न जानाित। १७ पूव नाजानात ्<br />
इथः। १८ णा बोिधतः सन ् पाजानािदित पावाायम। ् न च पुरा शो<br />
यत इित वाम। ् गमानः सः।<br />
३.५ ूत<br />
अोरं िकं िविदतं भविूत मे संशयभेिद वाम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.१५<br />
भगवती पावती भगवं शशाशेखरं पृित तंशयभेिदवां ूत। यूयं ूत<br />
इाहायम ् । थमपुषे योे १९ ममपुषयोग अपािणनीयः। एवं च भगवती<br />
भवानी पिततािशरोमिणः। सा च कीयाणवभाय ममपुष िवशेषणं ददाित<br />
तािप बवचनािमित न परं ितभाित। तथा च िनयमः – एकं न युीत गुरावािन<br />
चेरे। पावाु भगवािव एव गुः। ऐय िभुवनगुााधुय ाणवभा<br />
पितरेव गुः ीणाम ् (म॰भा॰ १४.१०८.६, ॰पु॰ ८०.४८, कू ॰पु॰ १२.४९, चा॰नी॰ ५.१)<br />
इित वचना। अतो बवचनयोगः। तथाऽिप कथं यूयं ूत इित चेत। ् अोरं िकं िविदतं<br />
भविः इ भविः इित िवशेषणं िशव कृ ते दम। ् अतः यूयम ् इित ति-<br />
कतृिवशेषणं न ैव िवचारसहम। ् भविः इ िह भवः इनेन सः ात।<br />
्<br />
यथा यरं भवििविदतं तवो वदु। िकु े कृ ते िशवः समाधौ लीयत। तं<br />
समािधं िवलो त प वायुिय कथयित यत ् भोः पमुखािन यूयमेव संशय-<br />
भेदकं वां ूत। २०<br />
१७ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → पुिर ङ्<br />
चाे (पा॰सू॰ ३.२.१२२) → ा लट ् → ा ितप ् → ा ित → ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) →<br />
ा ा ित → ा ना ित → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा ना ित → जानाित।<br />
१८ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → ा लङ् → ा ितप ् → ा ित → ललृडुदाः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् ा ित → अ ा ित → ािदः ा<br />
(पा॰सू॰ ३.१.८१) → अ ा ा ित → अ ा ना ित → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → अ जा ना ित →<br />
इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ जा ना त ् → अजानात।<br />
्<br />
१९ िविदतं भविभः इित समिभाहारेण थमपुषः योः।<br />
२० ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४) → ू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ू लोट ् → ू थस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ू शप ् थस ् →<br />
अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → ू थस ् → तिमपां ताामः (पा॰सू॰ ३.४.१०१) →<br />
ू त → ूत।<br />
३१४
धातुकरणम ्<br />
३.६ वे<br />
३.६ वे<br />
याऽ भा पिरनोिदतोऽहं वे नमृ रघूमं ते।<br />
रामः पराा कृ तेरनािदरान एकः पुषोमो िह॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.१७<br />
भगवतीपावतीं ुा िशवः कथयित अहं भगवं नमृ वे। ूधातोः<br />
(ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) भूवादयो धातवः (पा॰सू॰ १.३.१) इनेन धातु-<br />
सायां लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) इनेन लृकार उमपुषे ितिझिसथ-<br />
िमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८) इनेन तङानावाने-<br />
पदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इित सूानुसारिमये तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३)<br />
इनेन ये ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) इनेन ूधातोवचादेशे िटत आने-<br />
पदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन ैकारादेशे अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) इनेन<br />
परपे पाकार कुे षे वे इित। अ वािम इित कथं नेित चेत। ्<br />
२१ िया-<br />
फल कतृगािमात। ्<br />
२२ रामायणकथाेन पावाु सेहो नो भिवेव िकु<br />
तथनेन वुः शशामौलेरिप ाःसुखमुते। भगवथाो वारं कतारं<br />
ोतारिमित ीनिप पुनाित। तथा चों भागवते –<br />
इयं िह गा। तथा चोमैव े –<br />
वासुदेवकथाः पुषांीन ् पुनाित िह।<br />
वारं पृकं ोतृंादसिललं यथा॥<br />
पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता।<br />
अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥<br />
– भा॰पु॰ १०.१.१६<br />
– अ॰रा॰ १.१.५<br />
२१ ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४) → ू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />
शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ू लृट ् → ू िमप ् → ू िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
ू िम → ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) → वच ् िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
वच ् ा िम → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → वक् ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />
वक् ा िम → वािम।<br />
२२ िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेन। ूञ ् ायां वािच<br />
(धा॰पा॰ १०४४) → ू → िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → ू लृट ् → ू इट ् → ू इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ू इ →<br />
ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) → वच ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
वच ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → वच ् े → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → वक् े →<br />
आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वक् े → वे।<br />
३१५
३.७ मतीव यते धातुकरणम ्<br />
अतो वे इित समूलमेव।<br />
३.७ मतीव यते<br />
यथा िह चाा मता गृहािदकं िवनेमतीव यते।<br />
तथैव देहेियकतु रानः कृ ते परेऽ जनो िवमुित॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.२२<br />
अ म ्धातुः (मु ँ अनवाने धा॰पा॰ १२०४) िदवािदः। एवं िदवािदः<br />
यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) इनेन लिट ितिप यये कृ ते शमामानां दीघः यिन<br />
(पा॰सू॰ ७.३.७४) इनेन दीघ ाित इित पािणनीयम। ्<br />
२३ मित इित कथिमित चेत।<br />
्<br />
वा ाशाशमुमुमुिसुिटलषः (पा॰सू॰ ३.१.७०) इनेन यनो िवकात ्<br />
मित। २४ या ममाचरतीित मित अनेन कारेण िसम ् । २५ या गणकायमिनम ्<br />
(प॰शे॰ ९३.३) इनेन यनभावे ािदािप। २६ या मित इित नाि ियाऽिप तु<br />
मती इव इित म ्धातोरौणािदकतृयाो मती। २७<br />
२३ मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → म ् लट ् → म ् ितप ् → म ् ित → िदवािदः यन ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६९) → म ् यन ् ित → म ् य ित → शमामानां दीघः यिन (पा॰सू॰ ७.३.६४) →<br />
ाम ् य ित → ाित।<br />
२४ मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → म ् लट ् → म ् ितप ् → म ् ित → वा ाशाशमुमु-<br />
मुिसुिटलषः (पा॰सू॰ ३.१.७०) → म ् शप ् ित → म ् अ ित → मित।<br />
२५ मणं मः। भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन भावे घञ। ् म → सवाितपिदके आचारे िा<br />
वः (वा॰ ३.१.११) → म िँ प ् → म व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → म → सनाा<br />
धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />
लट ् → म लट ् → म ितप ् → म ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → म शप ् ित →<br />
म अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → म ित → मित।<br />
२६ मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → म ् लट ् → म ् ितप ् → म ् ित → गणकायमिनम ्<br />
(प॰शे॰ ९३.३) → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → म ् शप ् ित → म ् अ ित → मित।<br />
२७ अ तृँच ् य इित भावः। नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत।<br />
्<br />
कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽ-<br />
यमिविहत उिगयः। तृँच ् ये चा शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६)<br />
इितवत। ् मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) →<br />
म ् तृँच ् → म ् शप ् अत ् → म ् अ त ् → मत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) →<br />
मत ् ङीप ् → मत ् ई → मती → िवभिकायम ् → मती सु ँ → मती स ् → हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → मती।<br />
३१६
धातुकरणम ्<br />
३.८ आकाते<br />
३.८ आकाते<br />
रामो न गित न ितित नानुशोचाकाते जित नो न करोित िकित ् ।<br />
आनमूितरचलः पिरणामहीनो मायागुणाननुगतो िह तथा िवभाित॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.४३<br />
अ सीता ीरामतं वणयी आकाते इित युे। यत ् रामो नाऽकाते।<br />
का धातुः ् (कािँ काायाम ् धा॰पा॰ ६६७) परैपदी। एवं ततो लिट ितिप शिप<br />
आकाित। २८ तथा च निह फुं सहकारमे वृारं काित षदाली (र॰वं॰ ६.६९)<br />
इित कािलदासोऽिप ायुेित चेथमानेपदम। ् अ िवमृयते। कतिर कम-<br />
ितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदम। ्<br />
२९ कमितहारो िह ियािविनमयः।<br />
जीवाऽकाा भगवारोिपता। तामेव िनरित नाकाते इित।<br />
३.९ पठित<br />
योऽितोऽितपापी परधनपरदारेषु िनोतो वा<br />
ेयी मातािपतृवधिनरतो योिगवृापकारी।<br />
यः सूािभरामं पठित च दयं रामच भा<br />
योगीैरलं पदिमह लभते सवदेवैः स पूम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.५६<br />
पठित इित भिवालाथ वतमानकालं यु इित चेत ् । वतमानसामीे<br />
२८ आङ् कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → आ का ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />
िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → आ का नु ँम ् ् → आ कान ् ् → नापदा झिल<br />
(पा॰सू॰ ८.३.२४) → आ कां ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → आ का ् →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् →<br />
आ का ् ितप ् → आ का ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ का ् शप ् ित →<br />
आ का ् अ ित → आकाित।<br />
२९ आ का ् (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् → आ का ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
आ का ् शप ् त → आ का ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → आ का ् अ ते →<br />
आकाते।<br />
३१७
३.१० मुते धातुकरणम ्<br />
वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन वतमानकालः। ३०<br />
अथािरतमेव फलिसिभिवित। ३१<br />
एवमेव लभते इािप।<br />
३.१० मुते<br />
तद कथियािम णु तापयापहम ् ।<br />
युा मुते जुरानोमहाभयात ् ।<br />
ाोित परमामृिं दीघायुः पुसितम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.५<br />
अ रामायण शातातमानकालः। ३२ वैयाकरणानां मते शानां<br />
िनात। ् एवं भानां मते भगवतथाया िनात। ् अतो जीवानां ौ<br />
वतमानभूतभिवालाः। िकालाबााालातीताेर समं िनररं<br />
वतमानकालः।<br />
३० पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पठ ् लट ् →<br />
पठ ् ितप ् → पठ ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पठ ् शप ् ित → पठ ् अ ित → पठित।<br />
लृिट च पिठित इित पम। ् पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → पठ ् लृट ् → पठ ् ितप ् → पठ ् ित →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → पठ ् ित → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />
पठ ् इट ् ित → पठ ् इ ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → पठ ् इ ित → पिठित।<br />
३१ डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५) → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लभ ् लट ् →<br />
लभ ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ ् शप ् त → लभ ् अ त → िटत आनेपदानां<br />
टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → लभ ् अ ते → लभते। लृिट च लते इित पम। ् डुलभँष ् ाौ<br />
(धा॰पा॰ ९७५) → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />
लभ ् लृट ् → लभ ् त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → लभ ् त → एकाच उपदेशेऽनुदाात ्<br />
(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → लप ् त → िटत आनेपदानां<br />
टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → लप ् ते → लते।<br />
३२ रामायण शातं रामायण एवोम ् – यावाि िगरयः सिरतः च महीतले॥<br />
तावामायणकथा लोकेषु चिरित। (वा॰रा॰ १.२.३६-३७)। मुच ँ ॢ मोणे (धा॰पा॰ १४३०) → मुच ् →<br />
भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मुच ् लट ् → मुच ् त →<br />
सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → मुच ् यक् त → मुच ् य त → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />
लघूपधगुणिनषेधः → मुच ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → मुच ् य ते → मुते।<br />
३१८
धातुकरणम ्<br />
३.११ सृजािम<br />
३.११ सृजािम<br />
ताहं पुतामे कौसायां शुभे िदने।<br />
चतुधाऽऽानमेवाहं सृजामीतरयोः पृथक्॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.२७<br />
अ भगवाीरामभोऽवतारकथां वणयाह यत ् कौशायािमतरयोाऽानं<br />
चतुधा सृजािम। अ ािम इित िह पािणनीयम ् । ३३ िकु वतमानसामीात ् सृजािम<br />
इित न दोषः। ३४<br />
३.१२ सृजम ्<br />
यूयं सृजं सवऽिप वानरेंशसवान ् ।<br />
िवोः सहायं कुत यावाित भूतले॥<br />
– अ॰रा॰ १.२.३०<br />
ा देवानािदशित यत ् यूयं वानरेाानं सृजम ्। रचयिमित भावः। सृज ् -<br />
धातुः (सृजँ िवसग धा॰पा॰ १४१४) आनेपदी न। ३५ कथम सृजम ् इित चेत ् । अ<br />
कमितहारादानेपदम ् । ३६ सजनं णः कम तदेव देवेो दीयत इित ियािविनमयः।<br />
३३ सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → सृज ् लृट ् → सृज ् िमप ् → सृज ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
सृज ् िम → सृिजशोझ मिकित (पा॰सू॰ ६.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
सृ अम ् ज ् िम → सृ अ ज ् िम → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → ् अ ज ् िम →<br />
जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) → ् अ ष ् िम → षढोः कः िस<br />
(पा॰सू॰ ८.२.४१) → ् अ क् िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ् अ क् िम →<br />
अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ् अ क् ा िम → ािम।<br />
३४ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → सृज ् लट ् → सृज ् िमप ् → सृज ् िम → तुदािदः शः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.७७) → सृज ् श िम → सृज ् अ िम → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />
िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सृज ् अ िम → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सृज ् आ िम → सृजािम।<br />
३५ ताोकारे ममपुषे बवचने सृजथ इित पम। ् यथा – यूयमहह पूजनमा यिजैः सृजथ<br />
पादपयोजैः (न ै॰च॰ ५.९६) इित ीहषयोगे। सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सृज ् लोट ् → सृज ् थ → तुदािदः<br />
शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → सृज ् श थ → सृज ् अ म ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />
िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सृज ् अ थ → सृजथ।<br />
३६ कतिर कमितहारे पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
३१९
३.१३ दशय धातुकरणम ्<br />
आनेपदे लोकारे िम शे सृजम ्। ३७<br />
३.१३ दशय<br />
उपसंहर िवादो पमलौिककम ् ।<br />
दशय महानबालभावं सुकोमलम ् ।<br />
लिलतािलनालापैिराुटं तमः॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.२९<br />
अ भगवती कौशा समं कटं ीरामभं ाथयते यत ् बालभावं दशय।<br />
अ श ्धातोः (िशँर ् ेणे धा॰पा॰ ९८८) िणिच लघूपधगुणे रपरे धातुसायां<br />
पुनलकार आनेपदे थास ्ये शिप गुणेऽयादेशे ादेशे दशय। ३८ आनेपदं<br />
यदा कतिर फलं येत। अ रामपे कतिर िकं फलं ीराम फलानपेािदित<br />
चेत। ् भान एव तापूव फलम। ् भिहताथमेव गृहीतजात। ् या <br />
इित सोधनम। ् हे दशय बालभावम ्। ३९ श चारोऽथा आाऽऽीयो<br />
ाितधन। ४० अतः हे हे मम आम धन इित िनजं दशय। या इित महानम ्<br />
इ िवशेषणम। ् एवं च े आीयेो महानानो या महानः।<br />
महानासौ बालभावेित महानबालभावं महानबालभावम ्।<br />
३७ सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सृज ् लोट ् → सृज ् म ् → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) →<br />
सृज ् श म ् → सृज ् अ म ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च<br />
(पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सृज ् अ म ् → सृजम।<br />
्<br />
३८ िशँर ् ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → श ् िणच ् →<br />
श ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → दश ् इ → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />
दश ् इ → दिश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) →<br />
लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दिश लोट ् → दिश थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
दिश शप ् थास ् → दिश अ थास ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → दश अ थास ् →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → दशय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → दशय ् अ से →<br />
सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → दशय ् अ → दशय।<br />
३९ दिश → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दिश लोट ् → दिश िसप ् → दिश िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
दिश शप ् िस → दिश अ िस → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → दश अ िस →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → दशय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → दशय ् अ िह →<br />
अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → दशय ् अ → दशय।<br />
४० े ाः। आीया इथः। आान इित वा। ाितधनवािचनु ाः। ातयोऽथा वा<br />
(वै॰िस॰कौ॰ २२०)।<br />
३२०
धातुकरणम ्<br />
३.१४ याित<br />
३.१४ याित<br />
संवादमावयोयु पठेा णुयादिप।<br />
स याित मम सां मरणे मृितं लभेत ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.३४<br />
अ भगवाीरामो माा सह कीयसंवाद फलुितं वणयित य आवयोः<br />
संवादं पठेणुयाा स मम सां यायात ्। यायात ्४१ इित योे याित इित<br />
युम। ् वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन वतमानकालः। ४२<br />
अथात ् संवादिमममनुशी स एव मम सां ाित इित भगवतायम ् ।<br />
३.१५ अहनत ्<br />
भोजनं देिह मे मातन ुतं कायसया।<br />
ततः ोधेन भाडािन लगुडेनाहनदा॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.५३<br />
भगवाीरामो बाललीलामाचरातरं भोजनं याचमानोऽा बालोधं<br />
िवडयँगुडेन भाडाचूणयत। ् अ अहनत ् इित योगः। वुतु हन धातोः ् (हनँ<br />
िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२) धातुसायाम ् अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) इनेन<br />
ललकारे ितिझिसथिमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८)<br />
४१ आशीवादाथ िलिङ यायात ् इित पम। ् या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आिशिष िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) → या िलङ् →<br />
या ितप ् → या ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → या यासु ँट ् ित → या यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → या यास ् सु ँट ् ित → या यास ् स ् ित → ोः संयोगाोरे च<br />
(पा॰सू॰ ८.२.२९) → या या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → या या त ् → यायात। ् िवथ िलिप<br />
यायात ् इेव पं िया तु िभा। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />
या िलङ् → या ितप ् → या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → या शप ् ित → अिदभृितः<br />
शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → या ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → या यासु ँट ् ित → या यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → या यास ् सु ँट ् ित → या यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन<br />
(पा॰सू॰ ७.२.७९) → या या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → या या त ् → यायात।<br />
्<br />
४२ या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → या लट ् → या ितप ् →<br />
या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → या शप ् ित → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />
या ित → या ित → याित।<br />
३२१
३.१५ अहनत ् धातुकरणम ्<br />
इनेन ितये कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) इनेन शिकरणे अिदभृितः<br />
शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इनेन शपो िक ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१)<br />
इनेनाडागमे इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) इनेनेकारलोपे हाो दीघाुितपृं<br />
हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन तकारलोपे अहन ् इित पािणनीयम। ्<br />
४३ अहनत ् इ<br />
गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इनेन शगभावे हलाभावा तकारलोपः। ४४<br />
या हीित हनः इित िवहे पचािदादच ् । ४५ हन इवाऽचरतीित हनित ४६ इित<br />
िवह आचारिबालकारे थमपुष एकवचन एवम ् अहनत ्। ४७ ीरामो<br />
िनलपादकतृा िकमिप न करोित। रामो न गित न ितित नानुशोचित इािद<br />
रामदये सीतया ं िनगिदतात। ् यथा –<br />
एवं<br />
रामो न गित न ितित नानुशोचाकाते जित नो न करोित िक।<br />
आनमूितरचलः पिरणामहीनो मायागुणाननुगतो िह तथा िवभाित॥<br />
– अ॰रा॰ १.१.५३<br />
रामािभैककतृकानतनभूतकालाविभाडकमकहननानुकू लापारायसश-<br />
ापारः इित शाबोधः।<br />
४३ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → हन ् लङ् → हन ् ितप ् → हन ् ित → ललृडुदाः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् हन ् ित → अ हन ् ित → कतिर शप<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ हन ् शप ् ित → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → अ हन ् ित →<br />
इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ हन ् त ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />
अ हन ् → अहन।<br />
्<br />
४४ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → हन ् लङ् → हन ् ितप ् → हन ् ित → ललृडुदाः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् हन ् ित → अ हन ् ित → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ हन ् शप ् ित → गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) → शगभावः →<br />
अ हन ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ हन ् अ त ् → अहनत।<br />
्<br />
४५ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर।<br />
४६ हन → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → हन िँ प ् → हन व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → हन → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् → हन लट ् → हन ितप ् → हन ित →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → हन शप ् ित → हन अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → हन ित →<br />
हनित।<br />
४७ हन → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१११) → हन ् लङ् → हन ् ितप ् → हन ् ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् हन ् ित → अ हन ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
अ हन शप ् ित → अ हन अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → अ हन ित → इत<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ हन त ् → अहनत।<br />
्<br />
३२२
धातुकरणम ्<br />
३.१६ चे<br />
३.१६ चे<br />
एवं पराा मनुजावतारो मनुलोकाननुसृ सवम ् ।<br />
चे ऽिवकारी पिरणामहीनो िवचायमाणे न करोित िकित ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.३.६६<br />
अ भगवतः पं वणयित अकता सन ् सव चकार िवचायमाणे सित<br />
िकमिप नाकरोत ्। अ चकार इित िह पािणनीयः। ४८ तिरेण भे ानजननािया-<br />
फल परिनात। ् िकु कमितहारेणााऽनेपदम। ्<br />
४९ साा भगवित कृ ित-<br />
गतकतमारोिपतम। ् रामदये ीसीतया ं ितपािदतात।<br />
् वेदााऽिप<br />
जीवगतकतृं भगवारोिपतम। ् अत आनेपदम। ् तथा च कृ धातोः (डुकृ ञ ्<br />
करणे धा॰पा॰ १४७२) िलकारे परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) इनेन तये<br />
िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) इनेन एश ् आदेशे िलिट धातोरनास<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८) इनेन िे पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४) इनेनााससायां उरत<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ७.४.६६) इनेनकाराकारे उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन रपरे<br />
हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.०) इनेन रलोपे कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) इनेन चुे<br />
इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन यिण चे । ५० एवं करोित इिप भूतकाले योे<br />
वतमाने युं पम ् । अ लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन योगे लकारो<br />
भूतकालेऽिप। ५१ न चाऽ इित न यते। िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />
४८ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />
िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → कृ िलट ् → कृ ितप ् → कृ ित → परैपदानां णलतुसुलथुस-<br />
णमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → कृ णल ् → कृ अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />
कृ कृ अ → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् कृ अ → हलािदः<br />
शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → क कृ अ → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) → च कृ अ → अचो िणित<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११५) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → च कार ् अ → चकार।<br />
४९ कतिर कमितहारे पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
५० डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११५) → कृ िलट ् → कृ त → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → कृ एश ् →<br />
कृ ए → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → कृ कृ ए → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ्<br />
रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् कृ ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → क कृ ए → कुहोुः<br />
(पा॰सू॰ ७.४.६२) → च कृ ए → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) → िकम ् → िङित च<br />
(पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → च ् ए → चे ।<br />
५१ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११८) → कृ लट ् → कृ ितप ् → कृ ित → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) →<br />
कृ उ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />
कर ् उ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कर ् ओ ित → करोित।<br />
३२३
३.१७ करोिम धातुकरणम ्<br />
(वा॰ ५.३.८३) इनेन लोपात ् ।<br />
३.१७ करोिम<br />
िधा यृहं याि तैवाऽयाि सदः।<br />
यदथमागतोऽिस ं ूिह सं करोिम तत ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.४<br />
अ किरािम ५२ इित योे वतमानसामीलकारात ् करोिम। ५३<br />
३.१८ िकं करोिम<br />
िकं करोिम गुरो रामं ु ं नोहते मनः।<br />
बवषसहाे केनोािदताः सुताः॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.९<br />
अ िकं वृे िलायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.६) इनेन लट ्। ५४<br />
३.१९ न जीवािम<br />
चारोऽमरतुाे तेषां रामोऽितवभः।<br />
रामितो गित चे जीवािम कथन॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.१०<br />
५२ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → कृ लृट ् → कृ िमप ् → कृ िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
कृ िम → ऋनोः े (पा॰सू॰ ७.२.७०) → कृ इट ् िम → कृ इ िम → सावधातुकाध-<br />
धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् इ िम → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → कर ् इ ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → कर ् इ ा िम →<br />
किरािम।<br />
५३ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → कृ लट ् → कृ िमप ् → कृ िम → तनािदकृ उः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.७९) → कृ उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः<br />
(पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कर ् ओ िम →<br />
करोिम।<br />
५४ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िकं वृे<br />
िलायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.६) → कृ लट ् → कृ िमप ् → कृ िम → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) →<br />
कृ उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />
कर ् उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कर ् ओ िम → करोिम।<br />
३२४
धातुकरणम ्<br />
३.२० तेपाथे<br />
३.२० तेपाथे<br />
न जीवािम इित वतमानसामीाट ्। ५५ सो मिरािम इित दशरथ तायम ् ।<br />
ं तु जापितः पूव कयपो णः सुतः।<br />
कौसा चािदितदवमाता पूव यशिनी।<br />
भवौ तप उं वै तेपाथे बवरम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.१४<br />
अ विसो दशरथ पूवज ारयित। अ तप ्धातुः (तपँ दाहे ऐय वा<br />
धा॰पा॰ ११५९) िदवािदरानेपदीयो न तु ािदः परैपदी (तपँ सापे धा॰पा॰ ९८५)। ५६<br />
ताििट आथाम ् ये िेऽासकाय अत एकहेऽनादेशादेिलिट<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१२०) इनेनाासलोप एकार एे च तेपाथे इित साधु। ५७<br />
५५ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। जीवँ ाणधारणे (धा॰पा॰ ५६२) →<br />
जीव ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जीव ् लट ् → जीव ् िमप ् →<br />
जीव ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जीव ् शप ् िम → जीव ् अ िम → अतो दीघ<br />
यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → जीव ् आ िम → जीवािम।<br />
५६ भौवािदकाातोु तेपथुः इित पम। ् तपँ सापे (धा॰पा॰ ९८५) → तप ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → तप ् िलट ् → तप ् थस ् →<br />
परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → तप ् अथुस ् → िलिट धातोरनास<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८) → तप ् तप ् अथुस ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → त तप ् अथुस ् → अत<br />
एकहेऽनादेशादेिलिट (पा॰सू॰ ६.४.१२०) → तेप ् अथुस ् → तेपथुः।<br />
५७ तपँ दाहे ऐय वा (धा॰पा॰ ११५९) → तप ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) →<br />
परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → तप ् िलट ् → तप ् आथाम ् → िलिट धातोरनास<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८) → तप ् तप ् आथाम ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → त तप ् आथाम ् →<br />
अत एकहेऽनादेशादेिलिट (पा॰सू॰ ६.४.१२०) → तेप ् आथाम ् → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → तेप ् आथे → तेपाथे। न चा तप ्धातुुरािदराधृषीय उभयपदी (तपँ दाहे<br />
धा॰पा॰ १८१९)। ताििट परैपदे िणपे तापयाथुः तापयाभूवथुः तापयामासथुः इित<br />
पािण िणजभावपे तेपथुः इित पमानेपदे च िणपे तापयााथे इित पं िणजभावपे<br />
तेपाथे इित पम। ् अ ियाफलं रामावतरणम। ् तािदितकयपकतृगािप तु परगािम। सकल-<br />
संसारकाणकािरात। ् रामावतारेण साधूनां पिराणं ृ तानां िवनाशो धम संापना च। तेन<br />
िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इावृिर। िवारिभया िया न दीये।<br />
३२५
३.२१ ेषय धातुकरणम ्<br />
३.२१ ेषय<br />
अतः ीतेन मनसा पूजियाथ कौिशकम ् ।<br />
ेषय रमानाथं राघवं सहलणम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.४.२०<br />
विसोऽनुजानाित यत ् रमानाथं ीरामभं िवािमाय य। अ ेषय इित<br />
युं ेषय इित योम। ्<br />
५८ यतो िह िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इानेपदम। ्<br />
५९<br />
तदिप ियाफले कतृगािमिन सित। राघवेषणेन ामिप यशोपं फलं िमिलित इित<br />
तायादाऽनेपदम। ् या इित सोधनम। ् हे आीय रमानाथं रामं ेषय<br />
इित नापािणनीयता।<br />
३.२२ दशय<br />
दशय महाभाग कुतौ रासाधमौ।<br />
तथेुा मुिनयुमारेभे मुिनिभः सह॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.४<br />
ीरामो रासौ ित पृन ् दशय इित युे। अ रासिनधनेन दशनकारियतिर<br />
िवािमे फलिमित ियाफल कतृगािमादानेपदम। ्<br />
६०<br />
५८ ेषृँ गतौ (धा॰पा॰ ६१९) → ेष ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ेष ् िणच ् →<br />
ेष ् इ → ेिष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ेिष लोट ् → ेिष िसप ् → ेिष िस → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ेिष शप ् िस → ेिष अ िस → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
ेषे अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ेषय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />
ेषय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → ेषय ् अ → ेषय।<br />
५९ ेषृँ गतौ (धा॰पा॰ ६१९) → ेष ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ेष ् िणच ् →<br />
ेष ् इ → ेिष → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
ेिष लोट ् → ेिष थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ेिष शप ् थास ् → ेिष अ थास ् →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ेषे अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
ेषय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → ेषय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />
ेषय ् अ → ेषय।<br />
६० िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेन। िशँर ् ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → हेतुमित च<br />
(पा॰सू॰ ३.१.२६) → श ् िणच ् → श ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः<br />
(पा॰सू॰ १.१.५१) → दश ् इ → दिश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दिश लोट ् → दिश थास ् →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → दिश शप ् थास ् → दिश अ थास ् → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → दश अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → दशय ् अ थास ् → थासे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८०) → दशय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → दशय ् अ → दशय।<br />
३२६
धातुकरणम ्<br />
३.२३ दशाते<br />
३.२३ दशाते<br />
माे दशाते तौ रासौ कामिपणौ।<br />
मारीच सुबा वषौ िधरािनी॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.५<br />
दशाते इित कमवायोगः। ६१ रामलणााम ् इित शेषः। अ परोे<br />
िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) इनेन िलकारः। थमपुषिवचने पम। ् परों नाम<br />
साारोमीित ियाशािलानािवषयतावेदकम ्। ६२<br />
३.२४ गामहे<br />
चतुथऽहिन संाे कौिशको राममवीत ् ।<br />
राम राम महायं ुं गामहे वयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.१२<br />
ताटकामारीचसुबान ् ापा यरां िवधाय िदनयं याव ोायोां ित<br />
गुकामं लणािभरामं ीरामं िवािमो िमिथलां ातु ं समामयत। ् तैव युम ्<br />
गामहे। इदं कथम। ् गमँ ॢधातुः (गमँ ॢ गतौ धा॰पा॰ ९८२) परैपदी। ततो लिट मिस<br />
शिप अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) इनेन दीघ इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७)<br />
इनेन छे छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) इनेन तुिक ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०)<br />
इनेन ुे िवसग गामः इित पािणनीयम ् । ६३ गामहे इित सम ् उपसगसंयोजने<br />
समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) इानेपदे मिहङ् ये ङकारानुबकाय<br />
६१ अ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन कतयानेपदं न वेाशां पिरहतु िवमशः<br />
ारः। िशँर ् ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → परोे िलट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११५) → श ् िलट ् → श ् आताम ् → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />
श ् श ् आताम ् → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />
दश ् श ् आताम ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → द श ् आताम ् → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → द श ् आते → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) → िकम ् → िङित<br />
च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → दशाते।<br />
६२ परों च साारोमीेताशिवषयताशािलानािवषयम ् (वै॰भू॰सा॰ २२)।<br />
६३ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् → गम ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् मस ् →<br />
गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ मस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ मस ् → गत ् छ् अ मस ् → ोः ुना ुः<br />
(पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गच ् छ् आ मस ् →<br />
ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → गच ् छ् आ मँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />
गच ् छ् आ मः → गामः।<br />
३२७
३.२५ पूसे धातुकरणम ्<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन चैे सामहे। ६४ यं ुं सता<br />
भवामः। वतमानसामीाट ्। ६५ उपसगलोपु िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />
(वा॰ ५.३.८३) इित वचनात। ् या हे इित पृथदम। ् गाम पदं लोकारोमपुष<br />
बवचन। ६६ हे राम हे राम महायं ुं वयं गामेतीामः इमये इाथषु<br />
िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१५७) इनेन इामः इुपपदे लोकारे कृ ते मये<br />
आडुम िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) इनेनाऽडागमे लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५)<br />
इनेन लावे िनं िङतः (पा॰सू॰ ३.४.९९) इनेन सकारलोपे गाम हे। हे राम,<br />
इामो यहायं ुं गाम इित योजना। ६७<br />
३.२५ पूसे<br />
िस ं महासं पूसे जनकेन च।<br />
इुा मुिनिभाां ययौ गासमीपगम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.१४<br />
६४ सम ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) →<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
सम ् गम ् लट ् → सम ् गम ् मिहङ् → सम ् गम ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
सम ् गम ् शप ् मिह → सम ् गम ् अ मिह → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → सम ् गछ् अ मिह →<br />
छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → सम ् गतु ँक् छ् अ मिह →<br />
सम ् गत ् छ् अ मिह → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → सम ् गच ् छ् अ मिह → अतो दीघ<br />
यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सम ् गच ् छ् आ मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
सम ् गच ् छ् आ महे → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं गच ् छ् आ महे → वा पदा<br />
(पा॰सू॰ ८.४.५९) → सङ् गच ् छ् आ महे → सामहे।<br />
६५ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />
६६ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → इाथषु<br />
िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१५७) → गम ् लोट ् → गम ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
गम ् शप ् मस ् → गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ मस ् → छे च<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ मस ् → गत ् छ् अ मस ् →<br />
ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् → आडुम िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) →<br />
गच ् छ् अ आट ् मस ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → गच ् छ् आ मस ् → लोटो लत<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं िङतः (पा॰सू॰ ३.४.९९) → गच ् छ् आ म → गाम।<br />
६७ इामः इाहायिमित भावः। ततः इाथषु िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१५७) इनेन<br />
सवलकारापवादेन लोट ्।<br />
३२८
धातुकरणम ्<br />
३.२६ आगिमित<br />
िस इित समिभाहारेण पूजियसे ६८ इित िह पािणनीययोगः ाेितः<br />
ात। ् िकु पूसे इित योगे सितरेक िस इित भिवयोगोऽपर<br />
पूसे इित वतमानकािलक इित चेत। ् वतमानसामीािवाले लिट नासितः। ६९<br />
िकमथिमदिमित चेत। ् ं यदा महासं िस ततो धनुिष भे शीमेव जनकेन<br />
पूजियसे इित शीतां नियतु ं भिवित वतमानवायम।<br />
्<br />
३.२६ आगिमित<br />
एवं वषसहेषु नेकेषु गतेषु च।<br />
रामो दाशरिथः ीमानागिमित सानुजः॥<br />
अ यनतनाुकारः ७०<br />
– अ॰रा॰ १.५.३०<br />
अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इित<br />
सूानुशासनािु सामासमयतोऽिनितभिविवायां लृडेव। ७१ अतो न दोषः।<br />
६८ पूजँ पूजायाम ् (धा॰पा॰ १६४२) → पूज ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवम-<br />
वणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → पूज ् िणच ् → पूज ् इ → पूिज → सनाा<br />
धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → पूिज लृट ् → पूिज थास ् → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
पूिज थास ् → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → पूिज इट ् थास ् → पूिज इ थास ् →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पूजे इ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
पूजय ् इ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → पूजय ् इ से → आदेशययोः<br />
(पा॰सू॰ ८.३.५९) → पूजय ् इ से → पूजियसे।<br />
६९ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। पूिज → धातुसा (पूववत ् ) →<br />
भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पूिज लट ् → पूिज थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />
पूिज यक् थास ् → पूिज य थास ् → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → पूज ् य थास ् → थासे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८०) → पूज ् य से → पूसे।<br />
७० िट आगा इित पम। ् आङ् गम ॢ<br />
ँ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → आ गम ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) → आ गम ् → आ गम ् ट ् →<br />
आ गम ् ितप ् → आ गम ् ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ गम ् तास ् ित → टः<br />
थम डारौरसः (पा॰सू॰ २.४.८५) → आ गम ् तास ् डा → आ गम ् तास ् आ → िडभानु-<br />
बकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → आ गम ् त ् आ → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) →<br />
आ गं त ् आ → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → आ गन ् त ् आ → आगा।<br />
७१ आङ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → आ गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आ गम ् लृँट ् → आ गम ् ितप ् → आ गम ् ित → तासी<br />
लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ गम ् ित → गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) →<br />
आ गम ् इट ् ित → आ गम ् इ ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → आ गम ् इ ित →<br />
आगिमित।<br />
३२९
३.२७ काते धातुकरणम ्<br />
३.२७ काते<br />
तव पादरजःश काते पवनाशना।<br />
आेऽािप रघुे तपो रमािता॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.३४<br />
िवािमः ीरामं ित वेदयित यत ् अहा भवरणधूिलं वाित। त काते<br />
इित युम। ् अ कमितहार आनेपदम। ्<br />
७२ अ योयं कायमः करोित यदा<br />
तदा कमितहारः। तव पादरजो योयतया ीवाित। यथा ीमागवते –<br />
ीयदाुजरजकमे तुला लाऽिप विस पदं िकल भृजुम ् ।<br />
याः वीणकृ तेऽसुरयासयं च तव पादरजःपाः॥<br />
– भा॰पु॰ १०.२९.३७<br />
अथाााहालीभगवती ादरजोऽिधकािरणी िकु परमपातककािरणी<br />
िभचािरणी सपीयं रजोगुणनाशाय तव चरणधूिलं कातीयोयकाण<br />
आनेपदम। ् अहाऽऽनः पराभवमूलं कामं तवं च रजोगुणं ममाना तं च<br />
रजोगुणं मुकुीरामभचरणारिवरजसा पिरमाुिमतीित कौिशकहादम। ् कामो<br />
रजोगुणोव इित गीतायां िनिदं यथा –<br />
काम एष ोध एष रजोगुणसमुवः।<br />
महाशनो महापाा िवेनिमह वैिरणम ्॥<br />
– भ॰गी॰ ३.३७<br />
या ाणी सिप िय ते चरणारिवरजः कातो दयेयोगकाणपे<br />
कमितहार आनेपदे काते।<br />
३.२८ पावय<br />
पावय मुनेभायामहां णः सुताम ् ।<br />
इुा राघवं हे गृहीा मुिनपुवः॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.३५<br />
७२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → का ् →<br />
इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → का नु ँम ् ् →<br />
कान ् ् → नापदा झिल (पा॰सू॰ ८.३.२४) → कां ् → अनुार यिय परसवणः<br />
(पा॰सू॰ ८.४.५८) → का ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → का ् लट ् → का ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → का ् शप ् त →<br />
का ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → का ् अ ते → काते।<br />
३३०
धातुकरणम ्<br />
३.२९ िकं वयते<br />
िवािमः कथयित यत ् भगवहां पुनीिह। अ पावय इित योम। ्<br />
७३<br />
पावय इित पावनपं फलं ेव ाित तव भवां पिततपावनं<br />
वा िदगे सिरत आनेपदम। ्<br />
७४ या हे अथात ् हे आीय हे<br />
आन ् हे धन पावय इये पिरहारः। माितधनाायाम ् (पा॰सू॰ १.१.३५)<br />
इित सू भाे श चारोऽथाः सेतेन किथताः – आाऽऽीयो<br />
ाितधनिमित। ७५ अ चारोऽथा अनुसेयाः। िवािमः कथयित यमाा<br />
माीयमेवााितयदेवामेवानमाराात। ् अतः हे पावय<br />
इित सािणनीयता।<br />
३.२९ िकं वयते<br />
यादपजपरागपिवगाा भागीरथी भविविरिमुखाुनाित।<br />
साा एव मम िवषयो यदाे िकं वयते मम पुराकृ तभागधेयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.५.४५<br />
अहा कीयं भायं शंसित। िकं वयते इित। अ वणियतु ं शते इित<br />
७३ पूञ ् पवने (धा॰पा॰ १४८२) → पू → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) (या ाथ िणच ् ) →<br />
पू िणच ् → पू इ → अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → पौ इ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
पाव ् इ → पािव → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → पािव लोट ् → पािव िसप ् → पािव िस → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पािव शप ् िस → पािव अ िस → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
पावे अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → पावय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />
पावय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → पावय ् अ → पावय।<br />
७४ पािव → धातुसा (पूववत ् ) → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
पािव लोट ् → पािव थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पािव शप ् थास ् → पािव अ थास ् →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पावे अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
पावय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → पावय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />
पावय ् अ → पावय।<br />
७५ आाहणं िकमथम ्<br />
। ाितधनपयायवाची यः श यथा ात। ् इह मा भूत ् – े पुाः<br />
ाः पुाः े गावः ाः गावः (भा॰पा॰सू॰ १.१.३५)। े ाः। आीया इथः। आान इित वा।<br />
ाितधनवािचनु ाः। ातयोऽथा वा (वै॰िस॰कौ॰ २२०, १.१.३५)।<br />
३३१
३.३० अिधगित धातुकरणम ्<br />
वतमानसामीाट ्। ७६<br />
३.३० अिधगित<br />
अहया कृ तं ों यः पठेिसंयुतः।<br />
स मुतेऽिखलैः पापैः परं ािधगित॥<br />
अ वतमानसामीाट ्। ७७<br />
– अ॰रा॰ १.५.६२<br />
गिमित इित नियतु ं वतमानयः। अ कमकतृयोगः। यदा कायसौकयाितशयं<br />
बोधियतु ं कतृापारो न िववते तदा कारकारायिप कतृसां लभे ापारे<br />
तात। ् यथा सीता कमूलं पचित। सीतया िकं कमूलं यमेव पते<br />
तथैवाािप। स ािधगित। तेन िकं पर यमेवािधगते। अिधगित शााथः<br />
(वै॰िस॰कौ॰ २७६६) इितवत।<br />
्<br />
३.३१ ालयािम<br />
ालयािम तव पादपजं नाथ दाषदोः िकमरम ् ।<br />
मानुषीकरणचूणमि ते पादयोिरित कथा थीयसी॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.३<br />
अहाकृ तों पिठा सः परं ािध-<br />
७६ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। वण वणियािवारगुणवचनेषु<br />
(धा॰पा॰ १९३९) → वण → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.२५) → वण िणच ् → वण इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािद-<br />
पराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → वण ् इ → विण → धातुसा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) →<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → विण लट ् →<br />
विण त → विण त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → विण यक् त → विण य त → णेरिनिट<br />
(पा॰सू॰ ६.४.५१) → वण ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → वण ् य ते → वयते।<br />
७७ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। अिध गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) →<br />
अिध गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अिध गम ् लट ् → अिध गम ् ितप ् →<br />
अिध गम ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिध गम ् शप ् ित → अिध गम ् अ ित →<br />
इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → अिध गछ् अ ित → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → अिध गतु ँक् छ् अ ित → अिध गत ् छ् अ ित → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) →<br />
अिध गच ् छ् अ ित → अिधगित।<br />
३३२
धातुकरणम ्<br />
३.३२ अनुशुुवे<br />
अ वतमानसामीाट ्। ७८<br />
३.३२ अनुशुुवे<br />
पूिजतं राजिभः सविमनुशुुवे।<br />
अतो दशय राजे शैवं चापमनुमम ् ।<br />
ाऽयोां िजगिमषुः िपतरं ुिमित॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.१६<br />
अ िवािमो िलकारियां युे। त कथं पारों िकालदिशात ् ।<br />
वुतपरोानुभूतेः सपं सगुणं ीरामं दश दश िवृतसकलापारतया<br />
भावाितरेके ेमिसौ ानव मतां सूचियतु ं परोयोगः। ब जगद पुरा<br />
मा िकलाहम ् (िश॰ ११.३९) इित योग इव।<br />
३.३३ आकषयामास<br />
ईषदाकषयामास पािणना दिणेन सः।<br />
बभािखलारो िदशः शेन पूरयन ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.२५<br />
७८ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। लँ शौचकमिण (धा॰पा॰ १५९७) →<br />
ल ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) →<br />
ल ् िणच ् → ल ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → ाल ् इ → ािल → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे<br />
वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ािल लट ् → ािल िमप ् →<br />
ािल िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ािल शप ् िम → ािल अ िम → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → ाले अ िम → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ालय ् अ िम → अतो दीघ<br />
यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ालय ् आ िम → ालयािम।<br />
३३३
३.३४ आनयामास धातुकरणम ्<br />
अ ाथ िणजात ् आकषयामास इित। ७९<br />
३.३४ आनयामास<br />
ततः शुभे िदने ले सुमुत रघूमम ् ।<br />
आनयामास धमो रामं सातृकं तदा॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.४५<br />
आङ् पूवकः णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) इित धातुः। णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५)<br />
इनेन नकारः। अ परोे िलकारः। परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) इनेन णलादेशे वृौ िेऽासलोपेऽयादेशे आिननाय इेव। ८०<br />
आनयामास इित कथम ् । उते। आनयतीानया भावे अच ् ये गुणेऽयादेशे<br />
७९ कृ षँ िवलेखने (धा॰पा॰ ९९०) → कृ ष ् → ाथ िणच ् → कृ ष ् िणच ् → कृ ष ् इ → पुग-<br />
लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कष ् इ → किष → सनाा<br />
धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। आङ् किष → आ किष → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → आ किष िलट ् → आ किष ितप ् →<br />
परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → आ किष ण → आ किष अ →<br />
कानेकाचुाथम ् (वा॰ ३.३.३५) → आ किष आम ् अ → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → आ कष आम ् अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ कषय ् आम ् अ →<br />
आमः (पा॰सू॰ २.४.८१) → आ कषय ् आम ् → कृ ानुयुते िलिट (पा॰सू॰ ३.१.४०) →<br />
आ कषय ् आम ् अस ् िलट ् → आ कषय ् आम ् अस ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) → आ कषय ् आम ् अस ् ण → आ कषय ् आम ् अस ् अ → िलिट धातोरनास<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८) → आ कषय ् आम ् अस ् अस ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />
आ कषय ् आम ् अ अस ् अ → अत आदेः (पा॰सू॰ ७.४.७०) → आ कषय ् आम ् आ अस ् अ →<br />
अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → आ कषय ् आम ् आ आस ् अ → अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → आ कषय ् आम ् आस ् अ → आकषयामास। या आकषणमाकषः। भावे<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन भावे घञ। ् ततः तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) इनेन िणिच गुणे<br />
रपरे आकिष इित धातुसायां िलिट ितािम िक अस ्धानुयोगे पूविदशा आकषयामास।<br />
८० आङ् णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → आ नी → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → आ नी िलट ् → आ नी ितप ् → आ नी ित → परैपदानां<br />
णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → आ नी ण → आ नी अ → िलिट धातोरनास<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८) → आ नी नी अ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) → आ िन नी अ → अचो िणित<br />
(पा॰सू॰ ७.२.११५) → आ िन न ै अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ िन नाय ् अ →<br />
आिननाय।<br />
३३४
धातुकरणम ्<br />
३.३५ मुमोद<br />
टािप। ८१ आनयाम ्। ियािवशेषणाितीया। आस बभूवेित। ८२<br />
३.३५ मुमोद<br />
मुमोद जनको ल ीराििरव िववे।<br />
ऊिमलां चौरस कां लणाय ददौ मुदा॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.५५<br />
अ मुद ्धातुः (मुदँ हष धा॰पा॰ १६) आनेपदी। एवं त िलिट लकारे मुमुदे<br />
८१ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे ियाम।<br />
्<br />
८२ बभूव इथ आस इित बधा िशयोगेषु पुराणेषु च यते। यथा लघुाम ् – लावय उा<br />
इवास यः (कु॰स॰ १.३५) िनभ िरपुरास भूभृताम ् (र॰वं॰ ११.८१) तेनास लोकः िपतृमािनेा<br />
(र॰वं॰ १४.२३)। अ मिनाथः – आसेित बभूवाथ “ितङितपकमयम” ् इाह शाकटायनः।<br />
वभु “न ितङितपकमयम ् ‘अेभूः’ इित ादेशिनयमाािङैवाभावात। ् िकु<br />
कवीनामयं ामािदकः योगः” इाह। वामनु “अस गितदीादानेिित धातोिलिट पिमदम”<br />
्<br />
इाह। अस इनुदाेीथ। आस िददीपे। वृ इथः। भागवते च – मैेयेणास समः<br />
(भा॰पु॰ ३.१.३) भगवानेक आसेदम ् (भा॰पु॰ ३.५.२३) िनामित िनिवशती िधाऽऽस सा<br />
(भा॰पु॰ ४.४.१) असिप े शद आस देहः (भा॰पु॰ ५.५.४) न यिददम आस न भिवदतो िनधनात ्<br />
(भा॰पु॰ १०.८७.३७)। या अस ्धातोिलिट छासवैकिकयोगोऽयम। ् तथा च बलं छिस<br />
(पा॰सू॰ २.४.७३) इित सूे मडूक ुा अेभूः (पा॰सू॰ २.४.५२) इित सूं चानुवतनीयम। ् तेन<br />
िचदादेशावृिः। यथा – त ह निचकेता नाम पु आस (क॰उ॰ १.१.१) इ ीराघवकृ पा-<br />
भाे णेतारः – आस बभूव। अ ‘बलं छिस’ (पा॰सू॰ २.४.७३) इवृिलणबालकेन<br />
‘अेभूः’ (पा॰सू॰ २.४.५२) इावृौ ‘आस’ इित छासयोगः (क॰उ॰ रा॰कृ ॰भा॰ १.१.१)।<br />
असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />
िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → अस ् िलट ् → अस ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) → अस ् णल ् → अस ् अ → बलं छिस (पा॰सू॰ २.४.७३) → ादेशावृिः →<br />
िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → अस ् अस ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />
अ अस ् अ → अत आदेः (पा॰सू॰ ७.४.७०) → आ अस ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) →<br />
आ आस ् अ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → आस ् अ → आस। छिस योरिप पयोः<br />
योगः। द॒ा॒ो यो दम॒ आस॒ िन॑ (ऋ॰वे॰सं॰ ७.१.२) इ आस। अ॒रा न॒ ेिमः पिर॒ ता ब॑भूव<br />
(ऋ॰वे॰सं॰ १.३२.१५) इ बभूव च।<br />
३३५
३.३५ मुमोद धातुकरणम ्<br />
इित पािणनीयम ् । ८३ मुमोद इिप। मोदनं मोदः। भावे घञ ् । ८४ मोदं करोित मोदयित। ८५<br />
मोदयतीित मोद ्। ८६ मोिदवाऽचरित मोदित। ८७ ततो िलिट लकारे णये िेऽास-<br />
काय े मुमोद। ८८<br />
८३ मुदँ हष (धा॰पा॰ १६) → मुद ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → परोे<br />
िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → मुद ् िलट ् → मुद ् त → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) →<br />
मुद ् एश ् → मुद ् ए → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → मुद ् मुद ् ए → हलािदः शेषः →<br />
मु मुद ् ए → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) → िकम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />
लघूपधगुणिनषेधः → मु मुद ् ए → मुमुदे।<br />
८४ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />
८५ मोद → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → मोद िणच ् → मोद इ → णािववाित-<br />
पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → मोद ् इ → मोिद → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मोिद लट ् → मोिद ितप ् → मोिद ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
मोिद शप ् ित → मोिद अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → मोदे अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → मोदय ् अ ित → मोदयित।<br />
८६ मोिद → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → मोिद िँ प ् → मोिद व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → मोिद → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → मोद ् → िवभिकायम ् →<br />
मोद ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → मोद ् → वाऽवसाने<br />
(पा॰सू॰ ८.४.५६) → मोद, ् मोत।<br />
्<br />
८७ मोद ् → सवाितपितके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → मोद ् िँ प ् → मोद ् व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → मोद ् → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मोद ् लट ् →<br />
मोद ् ितप ् → मोद ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → मोद ् शप ् ित → मोद ् अ ित → मोदित।<br />
८८ मोद ् → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११५) → मोद ् िलट ् → मोद ् ितप ् → मोद ् ित → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) → मोद ् ण → मोद ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → मोद ् मोद ् अ →<br />
हलािदः शेषः → मो मोद ् अ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) → एच इादेशे (पा॰सू॰ १.१.४८) →<br />
मु मोद ् अ → मुमोद। मोदियतेवाऽचचारेित मुमोद। वुतु जनको योिगराज कुतो मोद<br />
इित भावः। या अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इिप समाधानम। ् मुदँ हष<br />
(धा॰पा॰ १६) → मुद ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → मुद ् िलट ् → मुद ् ितप ् →<br />
मुद ् ित → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → मुद ् ण → मुद ् अ → िलिट<br />
धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → मुद ् मुद ् अ → हलािदः शेषः → मु मुद ् अ → पुगलघूपध<br />
च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → मु मोद ् अ → मुमोद।<br />
३३६
धातुकरणम ्<br />
३.३६ दीयते<br />
३.३६ दीयते<br />
तदार मया सीता िवोलीिवभाते।<br />
कथं मया राघवाय दीयते जानकी शुभा॥<br />
– अ॰रा॰ १.६.६७<br />
अ कथं मया दीयते इित। दीयताम ्८९ इित लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) इनेन<br />
ाथ ९० लोट ्। या दीयेत ९१ इित आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) इनेन िलङ्<br />
योमासीत। ् िकु धातुसे याः (पा॰सू॰ ३.४.१) इनेन लकारः। ९२<br />
३.३७ ािह ािह<br />
तं ा भयसो राजा दशरथदा।<br />
अािदपूजां िवृ ािह ाहीित चावीत ्॥<br />
– अ॰रा॰ १.७.९<br />
िववाहं कृ ा परावतमानो दशरथः सपिरकरः परशुरामं ा ािह ािह इित वीित।<br />
ैधातोु (ैङ् पालने धा॰पा॰ ९६५) लोिट ममपुष एकवचने गुणेऽयादेशे ाय इित<br />
८९ डुदाञ ् दाने (धा॰पा॰ १०९१) → दा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दा लोट ् → दा त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → दा यक् त →<br />
दा य त → घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) → दी य त → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → दी य ते → आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) → दी य ताम ् → दीयताम।<br />
्<br />
९० साथ इित भावः। िविधिनमणामणाधीटसाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) इ<br />
स इुपादानेन।<br />
९१ डुदाञ ् दाने (धा॰पा॰ १०९१) → दा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → आशंसावचने<br />
िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) → दा िलङ् → दा त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />
दा यक् त → दा य त → घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) → दी य त → िलङः सीयुट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०२) → दी य सीयु ँट ् त → दी य सीय ् त → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → दी य सीय ् सु ँट ् त → दी य सीय ् स ् त → िलङः सलोपोऽन<br />
(पा॰सू॰ ७.२.७९) → दी य ईय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → दी य ई त → आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) → दी ये त → दीयेत।<br />
९२ डुदाञ ् दाने (धा॰पा॰ १०९१) → दा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → धातुसे याः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१) → दा लट ् → दा त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → दा यक् त →<br />
दा य त → घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) → दी य त → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → दी य ते → दीयते।<br />
३३७
३.३८ भूयात ् धातुकरणम ्<br />
पािणनीयम ् । ९३ ािह इित कथम ् । आकृ ितगणाददािदगणे पा (पा रणे धा॰पा॰ १०५६)<br />
रा (रा दाने धा॰पा॰ १०५७) ा (ा पूरणे धा॰पा॰ १०६१) इािदवणाथः ा इित<br />
पिठतः। तत सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) इनेन िह आदेशे ािह इित पािणनीय एव। ९४<br />
३.३८ भूयात ्<br />
जड िचमायोगािं भूयाितेथा।<br />
जडसाडं िह जलाोमलनं यथा॥<br />
देव यृ तं पुयं मया लोकिजगीषया।<br />
तव तव बाणाय भूयााम नमोऽु ते॥<br />
– अ॰रा॰ १.७.३७<br />
– अ॰रा॰ १.७.४५<br />
यिप साथकभूधातोः (भू सायाम ् धा॰पा॰ १) िललकारे तु भवेत ्९५ इित<br />
९३ ैङ् पालने (धा॰पा॰ ९६५) → ै → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ै लोट ् → ै थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ै शप ् थास ् →<br />
ै अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ाय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) →<br />
ाय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → ाय ् अ → ाय।<br />
९४ भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो<br />
वाकारीयाः योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाददािदगण<br />
ऊोऽयं ाधातू रण इित भावः। ा रणे (अदािदगण ऊः) → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ा लोट ् → ा िसप ् → ा िस → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ा शप ् िस → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → ा िस → सेिप<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८७) → ा िह → ािह।<br />
९५ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविध-<br />
िनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → भू िलङ् → भू ितप ् →<br />
भू ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भू शप ् ित → भू अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → भो अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भव ् अ ित →<br />
यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
भव ् अ यासु ँट ् ित → भव ् अ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → भव ् अ यास ् सु ँट ् ित → भव ् अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन<br />
(पा॰सू॰ ७.२.७९) → भव ् अ या ित → अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → भव ् अ इय ् ित → लोपो<br />
ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → भव ् अ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → भव ् ए ित → इत<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१००) → भव ् ए त ् → भवेत।<br />
्<br />
३३८
धातुकरणम ्<br />
३.३९ मोहय<br />
योग एवं लकारे च भवित ९६ इित योगः पािणनीयः। भूयात ् इित योग आिशिष। ९७<br />
आिशिष िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) इनेन। िकु यु (यु िमणेऽिमणे च<br />
धा॰पा॰ १०३३) णु (णु ुतौ धा॰पा॰ १०३५) इािदवूधातुरदािदैव िललकारे<br />
भूयात ्। ९८ आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) इनेन।<br />
३.३९ मोहय<br />
॥ इित बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथायोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
अहं भानां तानां च िकरः।<br />
अतो मामनुगृी मोहय न मां भो॥<br />
– अ॰रा॰ २.१.३०<br />
९६ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भू लट ् → भू ितप ् → भू ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
भू शप ् ित → भू अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भो अ ित → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → भव ् अ ित → भवित।<br />
९७ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आिशिष<br />
िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) → भू िलङ् → भू ितप ् → भू ित → िलङािशिष (पा॰सू॰ ३.४.११६) →<br />
शबभावः → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
भू यासु ँट ् ित → भू यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
भू यास ् सु ँट ् ित → भू यास ् स ् ित → िकदािशिष (पा॰सू॰ ३.४.१०४) → िकम ् → िङित च<br />
(पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → भू यास ् स ् त → ोः संयोगाोरे<br />
च (पा॰सू॰ ८.२.२९) → भू या त ् → भूयात।<br />
्<br />
९८ भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो<br />
वाकारीयाः योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाददािदगण<br />
ऊोऽयं भूधातुः सायािमित भावः। भू सायाम ् (अदािदगण ऊः) → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) → भू िलङ् → भू ित → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → भू शप ् ित → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → भू ित → यासुट ्<br />
परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भू यासु ँट ् ित →<br />
भू यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
भू यास ् सु ँट ् ित → भू यास ् स ् ित → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इत<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१००) → भू यास ् स ् त ् → ोः संयोगाोरे च (पा॰सू॰ ८.२.२९) → भू या त ् →<br />
भूयात।<br />
्<br />
३३९
३.४० नाशयािम धातुकरणम ्<br />
नारदः कथयित मां मा मोहय। अ मोहय इित समीचीनं तीयते। ९९ िकु <br />
इित पृथगुपादानेन हे हे आीय मां मा मोहय इित पिरहारः।<br />
३.४० नाशयािम<br />
नाश ्। १०२<br />
सीतािमषेण तं ं सकुलं नाशयाहम ् ।<br />
एवं रामे िताते नारदः मुमोद ह॥<br />
– अ॰रा॰ २.१.३९<br />
अ वतमानसामीे लट ्। १०० या नाशमाच इित नाशयित। १०१ नाशयतीित<br />
ितिर। अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छास-<br />
९९ मुहँ वैिचे (धा॰पा॰ ११९८) → मुह ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → मुह ् िणच ् → मुह ् इ →<br />
पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → मोह ् इ → मोिह → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → मोिह लोट ् →<br />
मोिह िसप ् → मोिह िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → मोिह शप ् िस → मोिह अ िस →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → मोहे अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
मोहय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → मोहय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) →<br />
मोहय ् अ → मोहय।<br />
१०० णशँ अदशने (धा॰पा॰ ११९४) → णश ् → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → नश ् → हेतुमित<br />
च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → नश ् िणच ् → नश ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) →<br />
नाश ् इ → नािश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → बुधयुधनशजनेु-<br />
ुो णेः (पा॰सू॰ १.३.८६) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → नािश लट ् → नािश िमप ् → नािश िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
नािश शप ् िम → नािश अ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → नाशे अ िम →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → नाशय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
नाशय ् आ िम → नाशयािम।<br />
१०१ नाश → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → नाश िणच ् → नाश इ → णािववाित-<br />
पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → नाश ् इ → नािश → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → नािश लट ् → नािश ितप ् → नािश ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
नािश शप ् ित → नािश अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → नाशे अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → नाशय ् अ ित → नाशयित।<br />
१०२ नािश → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → नािश िँ प ् → नािश व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → नािश → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → नाश ् → िवभिकायम ् →<br />
नाश ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → नाश ् → अययादीिन िस<br />
(पा॰सू॰ १.४.२०) → षाभावः → जाभावः → नाश।<br />
्<br />
३४०
धातुकरणम ्<br />
३.४१ अिभषेािम<br />
भााभावो १०३ जाभाव। १०४ अहमेव नाश ् रावणनाशियता अयािम १०५ अरयं<br />
जािम।<br />
३.४१ अिभषेािम<br />
आापयित यां मुिनमानय।<br />
यौवराेऽिभषेािम ोभूते रघुननम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.७<br />
यिप ोभूते इित पदसमिभाहारेण कारः ाोित १०६ तथा च ं लकाराथ-<br />
िनणये भूषणे –<br />
वतमाने परोे ोभािवथ भिवित।<br />
िवादौ ाथनादौ च माेया लडादयः॥<br />
– वै॰िस॰का॰ २२<br />
तथाऽनतनािववया लृट ्। १०७<br />
१०३ जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) इावृेः।<br />
१०४ झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इावृेः।<br />
१०५ कटी गतौ (धा॰पा॰ ३२०) इेकारेषपे गतौ इधातुरिप। इ इित चतुथधातुवािदनाम ् – अयित<br />
(मा॰धा॰वृ॰ १.२१५)। इ गतौ (धा॰पा॰ ३२०) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इ लट ् → इ िमप ् → इ िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
इ शप ् िम → इ अ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ए अ िम → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → अय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अय ् आ िम →<br />
अयािम। या अयत इयः। अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इित धातोः नििहपचािदो ु िणचः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचािच िवभिकाय। ततः अय इवाऽचरामीयािम। अय →<br />
सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → अय िँ प ् → अय व ् → वेरपृ<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६७) → अय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अय लट ् → अय िमप ् →<br />
अय िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अय शप ् िम → अय अ िम → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → अय िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अया िम → अयािम।<br />
१०६ अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इनेन।<br />
१०७ अिभ िषचँ रणे (धा॰पा॰ १४३४) → अिभ िषच ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) →<br />
अिभ िसच ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />
अिभ िसच ् लृट ् → अिभ िसच ् िमप ् → अिभ िसच ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
अिभ िसच ् िम → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध<br />
च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → अिभ सेच ् िम → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → अिभ सेक् िम →<br />
अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अिभ सेक् ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />
अिभ षेक् ा िम → अिभषेािम।<br />
३४१
३.४२ िवश धातुकरणम ्<br />
३.४२ िवश<br />
रामािभषेकिवाथ यत वातः।<br />
मरां िवशादौ कैकेय च ततः परम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.४५<br />
अ देवाः सरत ाथये यत ् ं मरां िवश। पूवको िवश ् धातुः (िवशँ<br />
वेशने धा॰पा॰ १४२४) परैपदी। त लोकारे िवश इित पािणनीयम ् । १०८ िवश<br />
इित तु कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन ियािविनमय आनेपदे सित<br />
िवश। १०९ या वेशनं िवश ्। ११० अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०)<br />
इनेन छासभााभावो १११ जाभाव। ११२ िवशमेनाऽिभेन<br />
१०८ िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश ् लोट ् → िवश ् िसप ् → िवश ् िस → तुदािदः शः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.७७) → िवश ् श िस → िवश ् अ िस → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />
िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />
िवश ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िवश।<br />
१०९ िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश ् लोट ् → िवश ् थास ् → िवश ् थास ् → तुदािदः शः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.७७) → िवश ् श थास ् → िवश ् अ थास ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />
िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) →<br />
िवश ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → िवश ् अ → िवश।<br />
११० ियां भावे िप। ् िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → सदािदयः िप ्<br />
(वा॰ ३.३.१०८) → िवश ् िँ प ् → िवश ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िवश ् →<br />
िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → िवश ् → िवभिकायम ् → िवश ् सु ँ →<br />
हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) →<br />
षाभावः → जाभावः → िवश।<br />
्<br />
१११ जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) इावृेः।<br />
११२ झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इावृेः।<br />
३४२
धातुकरणम ्<br />
३.४३ चे<br />
कपटेनाऽितामतीित िवशयित। ११३ िवशयतीित िवशः। ११४ िवश<br />
इवाऽचरतीित िवशित। ११५ इमाचाणिणजाचापुनराचारितो<br />
लोममपुष एकवचने िवश। ११६<br />
३.४३ चे<br />
ततो िवे समुे पुनरेिह िदिवं शुभे।<br />
तथेुा तथा चे िववेशाथ मराम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.४६<br />
११३ अमािभं कपटम। ् अेन कपटेनाितामतीित अयित। अ → तेनाितामित (धा॰पा॰<br />
ग॰सू॰ १८८) → अ िणच ् → अ इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ्<br />
(वा॰ ६.४.४८) → अ ् इ → अि → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अि लट ् →<br />
अि ितप ् → अि ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अि शप ् ित → अि अ ित →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
अय ् अ ित → अयित। िवशम ् अयित इित िते सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इ सह इित<br />
योगिवभागाुब ितङेन समासे िवशयित। पयभूषयत ् (वै॰िस॰कौ॰ ९३९) इितवत। ् ता<br />
बालमनोरमा च – ‘पयभूषयिदित॥’ ‘सह सुपा’ इ सहेित योगिवभागात ् परीित सुब ितङेन<br />
समासः (बा॰म॰ ९३९)।<br />
११४ अयतीः। अिनामधातोः नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन<br />
कतिर पचािच। िविश अः इित िवशः। समी शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इ समी इित<br />
योगिवभागामासः। या सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः।<br />
११५ िवश → सवाितपितके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → िवश िप ् →<br />
िवश व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िवश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
िवश लट ् → िवश ितप ् → िवश ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
िवश शप ् ित → िवश अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िवश ित → िवशित।<br />
११६ िवश → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश लोट ् → िवश िसप ् → िवश िस → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवश शप ् िस → िवश अ िस → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />
िवश िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → िवश िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) →<br />
िवश।<br />
३४३
३.४४ िववाते धातुकरणम ्<br />
ियाफल कतृभूतायां सरां गािमादानेपदम। ्<br />
११७ ियाफलं िह लीला-<br />
साहाेन भगवदानुकू पम।<br />
्<br />
३.४४ िववाते<br />
३.४५ भूयात ्<br />
भरतो राघवाे िकरो वा भिवित।<br />
िववाते वा नगरााणैवा हायतेऽिचरात ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.६२<br />
अािप िववासियते ११८ इित योे िववाते ११९ इित वतमानसामीे लट ्। १२०<br />
अ पूवमेव समाधानम। ्<br />
१२१<br />
ेव िततु िचरं ासभूतं ममानघ।<br />
यदा मेऽवसरो भूयादा देिह वरयम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.७२<br />
११७ िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेन। डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) →<br />
कृ → िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />
कृ िलट ् → कृ इट ् → कृ इ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → कृ कृ इ → उरत ्<br />
(पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् कृ ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />
क कृ ए → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) → च कृ ए → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) →<br />
िकम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → च ् ए →<br />
चे ।<br />
११८ वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००५) → वस ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → वस ् िणच ् →<br />
वस ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → वास ् इ → वािस → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। िव वािस → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → िव वािस लृट ् → िव वािस त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
िव वािस त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िव वािस इट ् त → िव वािस इ त →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िव वासे इ त → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
िव वासय ् इ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → िव वासय ् इ ते → आदेश-<br />
ययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → िव वासय ् इ ते → िववासियते।<br />
११९ िव वािस (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िव वािस लट ् → िव वािस त → सावधातुके<br />
यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िव वािस यक् त → िव वािस य त →<br />
णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → िव वास ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
िव वास ् य ते → िववाते।<br />
१२० वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />
१२१ ३३८तमे पृे ३.३८ भूयात ् इित योग िवमश पयु।<br />
३४४
धातुकरणम ्<br />
३.४६ न जाने<br />
३.४६ न जाने<br />
एवं ां बुिसां न जाने वसुिर।<br />
भरतो यिद राजा मे भिवित सुतः ियः॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.७७<br />
मरां कैकेयी शंसित यूव ां बुिसां न जाने। न चा न अजाने इेव<br />
लयोगः। १२२ अथं न ूयत इित चेरपात ् िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />
(वा॰ ५.३.८३) इनेन लोपाा। १२३ तथाऽाकारलोपु वार एव। १२४ उते। अ<br />
योगे लट ्। १२५ या पुरायोगे लट ् पुिर ङ् चाे (पा॰सू॰ ३.२.१२२) इनेन। १२६ पुरा<br />
ामीश बुिमत न जाने।<br />
३.४७ े<br />
ाणांेऽथ वा वे शिये तावदेव िह।<br />
िनयं कु कािण काणं ते भिवित॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.८१<br />
ज ्धातुः (जँ हानौ धा॰पा॰ ९८६) आनेपदी न। अ इट ् य सावना<br />
१२२ पूवपोऽयम।<br />
्<br />
१२३ अयमिप पूवपः।<br />
१२४ उरपोऽयम। ् ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) इनेनाकारलोपे अजािन इित पम।<br />
्<br />
ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → अनुपसगाः (पा॰सू॰ १.३.७६) → अनतने लङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१११) → ा लङ् → ा इट ् → ा इ → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् ा इ → अ ा इ → ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) →<br />
अ ा ा इ → अ ा ना इ → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → अ जा ना इ → ायोरातः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.११२) → अ जा न ् इ → अजािन।<br />
१२५ इाहायिमित भावः। ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → अनुपसगाः<br />
(पा॰सू॰ १.३.७६) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → ा लट ् → ा इट ् → ा इ → ािदः<br />
ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → ा ा इ → ा ना इ → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा ना इ →<br />
ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) → जा न ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
जा न ् ए → जाने।<br />
१२६ पुरा इाहायिमित भावः। िसिः पूववत।<br />
्<br />
३४५
३.४८ शिये धातुकरणम ्<br />
कथम। ् अािप कमितहारादानेपदम। ्<br />
१२७<br />
३.४८ शिये<br />
ाणांेऽथ वा वे शिये तावदेव िह।<br />
िनयं कु कािण काणं ते भिवित॥<br />
– अ॰रा॰ २.२.८१<br />
न च शीङ् धातुः (शीङ् े धा॰पा॰ १०३२) अदािदरिनट ्। १२८ यथा शेे इित<br />
वाीिकः। १२९ शिये इित कथम। ्<br />
१३० अ शयनं शयः। १३१ शयमाचरतीित शयते १३२<br />
पुनलृकार उमपुष एकवचने शिये। १३३ या शय ् इित हलं ियािवशेषणम ् । शयनं<br />
१२७ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। जँ हानौ (धा॰पा॰ ९८६) → ज ् →<br />
कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् →<br />
ज ् इट ् → ज ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् इ → चोः कुः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३०) → क् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → क् ए →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → क् े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → तयक् े → िटत<br />
आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → े।<br />
१२८ पूवपोऽयम ् ।<br />
१२९ शेे पुराालाया याव ितयाित (वा॰रा॰ २.१०३.१४) इित गोिवराजीयटीकापाठः।<br />
१३० अयमिप पूवप इित बोम।<br />
्<br />
१३१ एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन अच ्ये। शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) → शी → एरच ्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.५६) → शी अच ् → शी अ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
शे अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → शय ् अ → शय → िवभिकायम ् → शयः।<br />
शयशः शायामिप। शयः शािहपािणषु (मे॰को॰ २६.५७) इित मेिदनी। त घयः। शीङ् े<br />
(धा॰पा॰ १०३२) → पु ंिस संायां घः ायेण (पा॰सू॰ ३.३.११८) → शी घ → शी अ → सावधातुकाध-<br />
धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → शे अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → शय ् अ → शय →<br />
िवभिकायम ् → शयः।<br />
१३२ शय → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → शय िँ प ् → शय व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → शय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → शय लट ् → शय त → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → शय शप ् त → शय अ त → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → शय त →<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → शय ते → शयते।<br />
१३३ शय → धातुसा (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → शय लृट ् → शय इट ् → शय इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
शय इ → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → शय इट ् इ → शय इ ित → अतो लोपः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.४८) → शय ् इ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → शय ् इ ए →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → शय ् इ े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → शय ् इ े →<br />
शिये।<br />
३४६
धातुकरणम ्<br />
३.४९ उपायाित<br />
कुवतीाीित इे। १३४ इषुधातोः (इषु ँ इायाम ् धा॰पा॰ १३५१) कमवाे वतमान-<br />
काल उमपुष एकवचने पम। ्<br />
१३५ वुतु शीङ् धातुः (शीङ् े धा॰पा॰ १०३२)<br />
सेडेव। यथा तैव शिया। १३६ शेे इ िडभावोऽिनात। ्<br />
१३७<br />
३.४९ उपायाित<br />
हसी मामुपायाित सा िकं न ैवा यते।<br />
इाेव सि मनसाऽितिवयता॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.३<br />
उपायात ्१३८ इित योे उपायाित इित िह शयोगे। १३९ तथा च लट ् े<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन लकारः। १४० लोपात ् इ वणं न। १४१<br />
१३४ इषु ँ इायाम ् धा॰पा॰ १३५१) → इष ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् इट ् → इष ् इ → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) इष ् यक् इ → इष ् य इ → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपध-<br />
गुणिनषेधः → इष ् य इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् य ए → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → इष ् ये → इे।<br />
१३५ पूवपं मैवैते े समाधाने उे ।<br />
१३६ शिया पुषाः कथं शेते महीतले (वा॰रा॰ २.८८.४)।<br />
१३७ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। शेे (वा॰रा॰ २.१०३.१४) इ भूषणकारा गोिव-<br />
राजा – शेे शिये। इडभाव आषः (वा॰रा॰ भू॰टी॰ २.१०३.१४)।<br />
१३८ उप आङ् या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → उप आ या → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → उप आ या लङ् → उप आ या ितप ् →<br />
उप आ या ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
उप आ अट ् या ित → उप आ अ या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → उप आ अ या शप ् ित →<br />
अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → उप आ अ या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />
उप आ अ या त ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उपा अ या त ् → अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उपा या त → उपायात।<br />
्<br />
१३९ इाहायिमित भावः।<br />
१४० उप आङ् या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → उप आ या → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → उप आ या लट ् → उप आ या ितप ् →<br />
उप आ या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → उप आ या शप ् ित → अिदभृितः शपः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७२) → उप आ या ित → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उपा या ित →<br />
उपायाित।<br />
१४१ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />
३४७
३.५० िवहे धातुकरणम ्<br />
३.५० िवहे<br />
ता ऊचुः ोधभवनं िवा न ैव िवहे।<br />
कारणं त देव ं ग िनेतुमहिस॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.५<br />
िवहे इ हे इित पृथदम। ् हे देव कारणं न ैव िव इयः करणीयः। िकिमदं<br />
िव। न चा वेिदतु ं वयं न शुमह इथ शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) इनेन<br />
या कारणं वेिदतु ं वयं नाहाः इथ अह कृ तृच (पा॰सू॰ ३.३.१६९) इनेन िलङ्<br />
लोा। १४२ त िवाम १४३ वेदाम १४४ इित पे। अ िवदो लटो वा (पा॰सू॰ ३.४.८३) इनेन<br />
लिट मसो मादेशे िव। १४५ या कमितहार आनेपदम ् । १४६ ततो लकार उमपुषे<br />
बवचने मिहङ् यः। १४७<br />
१४२ िव इाडभावा ललृङो िवसगाभावा लिाभावा िलताभावा न<br />
लृटािवाश पूवपोऽयम ् ।<br />
१४३ िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → शिक<br />
िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) → िवद ् िलङ् → िवद ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
िवद ् शप ् मस ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् मस ् → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → िवद ् यासु ँट ् मस ् → िवद ् यास ् मस ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → पुग-<br />
लघूपधगुणिनषेधः → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → िवद ् या मस ् → िनं िङतः →<br />
िवद ् या म → िवाम।<br />
१४४ िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अह<br />
कृ तृच (पा॰सू॰ ३.३.१६९) → िवद ् लोट ् → िवद ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
िवद ् शप ् मस ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् मस ् → आडुम िप<br />
(पा॰सू॰ ३.४.९२) → िवद ् आट ् मस ् → िवद ् आ मस ् → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) →<br />
वेद ् आ मस ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं िङतः → वेद ् आ म → वेदाम।<br />
१४५ हे इित पृथदिमित भावः। िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवद ् लट ् → िवद ् मस ् → िवदो लटो<br />
वा (पा॰सू॰ ३.४.८३) → िवद ् म → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवद ् शप ् म → अिदभृितः<br />
शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् म → िव।<br />
१४६ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
१४७ िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवद ् लट ् → िवद ् मिहङ् → िवद ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
िवद ् शप ् मिह → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् मिह → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → िवद ् महे → िवहे।<br />
३४८
धातुकरणम ्<br />
३.५१ विधािम<br />
३.५१ विधािम<br />
ूिह िकं वा विधािम वधाह वा िवमोसे।<br />
िकम बनोे न ाणााािम ते िये॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.१३<br />
अ महाराजो दशरथः हिनािम १४८ इथ विधािम इित योगं करोित। वध ् -<br />
धातुुरािदः। १४९ ततो िणजभावे १५० विधािम इित पािणनीयः। १५१ या वधमाचरतीित<br />
वधित १५२ इित िवह आचारिबाृकारे विधािम। १५३ इित नापािणनीयः। १५४<br />
१४८ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हन ् लृट ् → हन ् िमप ् → हन ् िम → तासी लृटोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३३) → हन ् िम → ऋनोः े (पा॰सू॰ ७.२.७०) → हन ् इट ् िम →<br />
हन ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → हन ् इ ा िम → आदेशययोः<br />
(पा॰सू॰ ८.३.५९) → हन ् इ ा िम → हिनािम।<br />
१४९ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />
भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />
योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाुरािदगण ऊोऽयमाधृषीयो<br />
धातुिहसायाम।<br />
्<br />
१५० आ धृषाा (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८०६) इनेन वैकिको िणच। ् तेना िणजभावः।<br />
१५१ वध ् → आ धृषाा (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८०६) → िणजभावः → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वध ् लृट ् → वध ् िमप ् → वध ् िम →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वध ् िम → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />
वध ् इट ् िम → वध ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वध ् इ ा िम →<br />
आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वध ् इ ा िम → विधािम।<br />
१५२ वध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → वध िँ प ् → वध व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → वध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् →<br />
वध ितप ् → वध ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → वध शप ् ित → वध अ ित → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध ित → वधित।<br />
१५३ वध → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → वध लृट ् → वध िमप ् → वध िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
वध िम → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → वध इट ् िम → वध इ िम → अतो<br />
लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → वध ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वध ् इ ा िम →<br />
आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वध ् इ ा िम → विधािम।<br />
१५४ ३८६तमे पृे ३.१०७ वधियित इित योग िवमशमिप पयु।<br />
३४९
३.५२ मिरे धातुकरणम ्<br />
३.५२ मिरे<br />
वनं न गेिद रामचः भातकालेऽिजनचीरयुः।<br />
उनं वा िवषभणं वा कृ ा मिरे पुरतवाहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.३१<br />
कैकेयी कथयित यद ् यिद राघवो वनं न गिमित तदाऽहं मिरािम। १५५ अ<br />
ियतेिलङोः िशित चैवाऽनेपदिवधानात ् मिरे इित कथम। ् ियतेिलङो<br />
(पा॰सू॰ १.३.६१) इित िह सूं लृिट न ैवानेपदं करोतीित चेत। ् मरणं मरः। १५६<br />
मरमाचरतीित मरते आचारिबामितहार आनेपदम। ्<br />
१५७<br />
लृकार उम-<br />
पुष एकवचने मिरे। १५८ या मरं मरणं गतीित मिरित १५९ तैव कमितहार<br />
१५५ मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) → मृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />
शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → मृ लृट ् → मृ िमप ् → मृ िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
मृ िम → ऋनोः े (पा॰सू॰ ७.२.७०) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → मृ इट ् िम →<br />
मृ इ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → म इ िम → उरण ् रपरः<br />
(पा॰सू॰ १.१.५१) → मर ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → मर ् इ ा िम →<br />
आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → मर ् इ ा िम → मिरािम।<br />
१५६ कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन मृधातोः अप ्यः। मरणं मरः। ‘कृ ुटो<br />
बलम’ ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इप। ् तेनायमिप पूववदाुदाः (का॰िव॰प॰ ६.२.११४) इित िजने-<br />
बुिः। या नञो जरमरिममृताः (पा॰सू॰ ६.२.११६) इ िनपातनािम। ् जरणं जरः ‘ॠदोरप’<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.५७)। मरणं मरः। अमरम। ् अादेव िनपातनादप ् (त॰बो॰ ३८५०, ६.२.११६) इित<br />
ानेसरती च।<br />
१५७ मर → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → मर िँ प ् → मर व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → मर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मर लट ् → मर त → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → मर शप ् त → मर अ त → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → मर त → िटत<br />
आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → मर ते → मरते।<br />
१५८ मर → धातुसा (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → मर लृट ् → मर इट ् → मर इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
मर इ → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → मर इट ् इ → मर इ इ → अतो लोपः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.४८) → मर ् इ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → मर ् इ ए →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → मर ् इ े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → मर ् इ े →<br />
मिरे।<br />
१५९ इषँ गतौ (धा॰पा॰ ११२७) → इष ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् →<br />
इष ् ितप ् → इष ् ित → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् शयन ् ित → इष ् य ित →<br />
इित। मरम ् इित इित िते शकािदषु परपं वाम ् (वा. ६.१.९१) इनेन परपे मिरित।<br />
३५०
धातुकरणम ्<br />
३.५३ ामहे<br />
आनेपदात ्१६० मिरे इित लकार एवोमपुष एकवचने। १६१<br />
३.५३ ामहे<br />
ामहे। १६३<br />
ियो बाला वृा राौ िनां न लेिभरे।<br />
कदा ामहे रामं पीतकौशेयवाससम ्॥<br />
अ कमितहार आनेपदम। ्<br />
१६२<br />
३.५४ समपृत<br />
वधयन ् जयशेन णमिरसा नृपम ् ।<br />
अितिखं नृपं ा कैकेय समपृत॥<br />
१६० कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
– अ॰रा॰ २.३.३८<br />
ततो लृकारे मिहङ् ये दीघ एे<br />
– अ॰रा॰ २.३.४३<br />
१६१ इषँ गतौ (धा॰पा॰ ११२७) → इष ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमानसामीे<br />
वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् इट ् →<br />
इष ् इ → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् शयन ् इ → इष ् य इ → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् य ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → इष ् ये → इे। मरम ् इे इित<br />
िते शकािदषु परपं वाम ् (वा. ६.१.९१) इनेन परपे मिरे।<br />
१६२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
१६३ िशँर ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → श ् लृट ् → श ् मिहङ् → श ् मिह → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
श ् मिह → सृिजशोझ मिकित (पा॰सू॰ ६.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
अम ् श ् मिह → अ श ् मिह → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → ् अ श ् मिह →<br />
जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) → ् अ ष ् मिह → षढोः कः िस<br />
(पा॰सू॰ ८.२.४१) → ् अ क् मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ् अ क् ा मिह →<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ् अ क् ा महे → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />
् अ क् ा महे → ामहे।<br />
३५१
३.५५ शासतु धातुकरणम ्<br />
३.५५ शासतु<br />
अ कमितहार आनेपदम। ्<br />
१६४<br />
आासयामास नृपं शन ैः स नयकोिवदः।<br />
िकम ःखेन िवभो रां शासतु मेऽनुजः॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.७३<br />
अ गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित िनयमाोकारे ितिप शिप एः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८६) इनेनोकारे शासतु। १६५<br />
३.५६ याे<br />
मातरं समनुा अनुनीय च जानकीम ् ।<br />
आग पादौ विा तव याे सुखं वनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.७७<br />
ीरामः कैकेय ित कथयित यत ् अहं तव पादं विा वनं याािम। याािम १६६<br />
१६४ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। सम ् ँ ीायाम ् (धा॰पा॰ १४१३) →<br />
सम ् ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) →<br />
सम ् ् लङ् → सम ् ् त → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → सम ् ् श त →<br />
् अ थास ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िहावियिधवििवचित-<br />
वृितपृितभृतीनां िङित च (पा॰सू॰ ६.१.१६) → सम ् पृ अ ् अ त → ससारणा<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०८) → सम ् पृ ् अ त → सम ् पृ ् अ त → समपृत। िविदि-<br />
रतीनामुपसानम ् इुपसानाकमकािधकारादावृिः। या अितिखं नृपं कैकेय च ा<br />
इयेन कमणोऽिववायामकमकादानेपदम। ् अनेन ैवोपसानेन।<br />
१६५ शासु ँ अनुिशौ (धा॰पा॰ १०७४) इित धातोलकारे थमपुष एकवचने शाु इित पम।<br />
्<br />
यथा या पिरगृहीतोऽयमदः शाु मेिदनीम ् (वा॰रा॰ ४.२१.९) इित वाीिकयोगे। शासु ँ →<br />
शास ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → शास ् लोट ् →<br />
शास ् ितप ् → शास ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → शास ् शप ् ित → अिदभृितः शपः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७२) → शक् → शास ् ित → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → शास ् तु → शाु। गण-<br />
कायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित पिरभाषयाऽ अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इावृौ<br />
शगभावे शास ् शप ् ित → शास ् अ ित → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → शास ् अ तु → शासतु इित<br />
िसम।<br />
्<br />
१६६ या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → या लृट ् → या िमप ् → या िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
या िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → या ा िम → याािम।<br />
३५२
धातुकरणम ्<br />
३.५७ कुते<br />
इित योे याे इित युते। अािप कमितहारः। १६७ यतो िह वनगमनं तु वृानां<br />
कृ ते। तथा चोम ् –<br />
शैशवेऽिवानां यौवने िवषयैिषणाम ् ।<br />
वाधके मुिनवृीनां योगेनाे तनुजाम ्॥<br />
– र॰वं॰ १.८<br />
अतो वृानां कम वनगमनं युवको भूा ीराम आचरित ताद याे इेव योगः<br />
साधु। ीरामचिरतमानसे कौसाऽिप कथयित –<br />
अंतँ उिचत नृपिह बनबासू। बय िबलोिक िहय होइ हरासू॥ १६८<br />
– रा॰च॰मा॰ २.५६.४<br />
तात ् याे। वृोिचतमिप गमनं ोषाथ किरामीेव राजीवलोचन<br />
िववितोऽथ इयेन ते। न च न गितिहंसाथः (पा॰सू॰ १.३.१५) इनेन<br />
कमितहार आनेपदिनषेधः। मडूक ुा नपु ंसकमनपु ंसकेनैकवाातराम ्<br />
(पा॰सू॰ १.२.६९) इतः अतराम ् इनुवतनीयम।<br />
्<br />
३.५७ कुते<br />
अ अकुत १६९<br />
इुा तु पिर मातरं ुमाययौ।<br />
कौसाऽिप हरेः पूजां कुते रामकारणात ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.३.७८<br />
इित योम। ् कुते इित युम। ् योगे लट ् े<br />
१६७ तात ् कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदिमित भावः। या ापणे<br />
(धा॰पा॰ १०४९) → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />
या लृट ् → या इट ् → या इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → या इ → िटत आनेपदानां<br />
टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → या ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → या े → याे।<br />
१६८ एतू पारम–अे ् िनवासो िविपने समीचीनो महीपतेः। िकु ा तवावां ःखं मे मनिस<br />
ितम ्॥ (मा॰भा॰ २.५६.४)।<br />
१६९ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) →<br />
अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → कृ लङ् → कृ त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् कृ त → अ कृ त → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) →<br />
अ कृ उ त → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />
अ क् अर ् उ त → अत उावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.११०) → अ क् उर ् उ त → अकुत।<br />
३५३
३.५८ ायते धातुकरणम ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन लकारिवधानाक्। १७०<br />
३.५८ ायते<br />
होमं च कारयामास ाणेो ददौ धनम ् ।<br />
ायते िवुमेकामनसा मौनमािता॥<br />
अािप कमितहारादेवाऽनेपदम। ्<br />
१७१<br />
– अ॰रा॰ २.३.७९<br />
यतो िह महािवुु ताः पुः।<br />
अंिशिन महािवौ ीरामभे पुपेण वतमानेऽंशं िवु ं वामनावतारे ताताऽिदितः<br />
सिप ाकृ तनारीव ायतीेव कमितहार सितः। वतमानकालोऽिप पूव-<br />
िदशा। १७२<br />
३.५९ आगिमे<br />
चतुदश समा ुिषा मुिनवेषधृक्।<br />
आगिमे पुनः शीं न िचां कतु महिस॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.६<br />
ीरामः कथयित वनवासाे आगिमे। अ आगिमािम इित िह<br />
पािणनीयम। ्<br />
१७३ समुपसगााहार आनेपदम ् समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९)<br />
इनेन। न च आङ् उपसगैव गम धातुनाऽय ् इित चेत। ् विहते इित वम।<br />
्<br />
१७० इाहायिमित भावः। डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → िरतिञतः किभाये<br />
ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → कृ लट ् → कृ त → तनािदकृ <br />
उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) → कृ उ त → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः<br />
(पा॰सू॰ १.१.५१) → क् अर ् उ त → अत उावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.११०) → क् उर ् उ त →<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → क् उर ् उ ते → कुते।<br />
१७१ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
१७२ लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन। इाहायिमित भावः। ै िचायाम ्<br />
(धा॰पा॰ ९०८) → ै → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) →<br />
ै लट ् → ै त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ै शप ् त → ै अ त → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → ाय ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ाय ् अ ते →<br />
ायते।<br />
१७३ आङ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → आ गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आ गम ् लृँट ् → आ गम ् िमप ् → आ गम ् िम → तासी<br />
लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ गम ् िम → गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) →<br />
आ गम ् इट ् िम → आ गम ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
आ गम ् इ ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → आ गम ् इ ा ित → आगिमािम।<br />
३५४
ँ<br />
धातुकरणम ्<br />
३.६० जायते<br />
न च सानेपद इट ् कथं गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) इित सूेण<br />
परैपद एवेिधानािदित चेम। ् उते। आगतीागम ् आचारे ित<br />
सवापहािरलोपे। १७४ इष ्धातोः कमितहार आनेपदे इे। १७५ आगम ् इे इित<br />
आगिमे।<br />
३.६० जायते<br />
यथा वाहपिततवानां सिरतां तथा।<br />
चतुदशसमासा णािमव जायते॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.४६<br />
सामीािभायेणैव णािमव इित वाखडयोगेण च शीतां ोतियतु ं<br />
वतमानसमीपे लटं युे। वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। १७६<br />
३.६१ नेे<br />
तामाह राघवः ीतः ियां ियवािदनीम ् ।<br />
कथं वनं ां नेेऽहं बामृगाकुलम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.६४<br />
णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) इित धातुरकिभाये ियाफले परैपदी। तथा<br />
१७४ आङ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → आ गम ् िँ प ् →<br />
आ गम ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → आ गम ् → आगम ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → आगम ् सु → हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → आगम।<br />
्<br />
१७५ इषँ गतौ (धा॰पा॰ ११२७) → इष ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमानसामीे<br />
वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् इट ् →<br />
इष ् इ → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् शयन ् इ → इष ् य इ → िटत आनेपदानां<br />
टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् य ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → इष ् ये → इे।<br />
१७६ जन ाभावे (धा॰पा॰ ११४९) → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जन ् लट ् →<br />
जन ् त → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → जन ् यन ् त → जन ् य त → ाजनोजा<br />
(पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → जा य ते → जायते।<br />
३५५
३.६२ हासे धातुकरणम ्<br />
कथमुपनेे इथ<br />
सानन आनेपदम। ्<br />
१७९ कथं सािनतं किरािम इित भावः। या ये। कथं िदनािन<br />
च नेािम इित योम। ्<br />
१७७<br />
अ उपनेे इित िह पदम। ्<br />
१७८<br />
यापियािम। योने। अ सूं साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु<br />
िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६)।<br />
३.६२ हासे<br />
पादचारेण गं शीतवातातपािदमत ् ।<br />
रासादीने ा जीिवतं हासेऽिचरात ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.६९<br />
अ हािस १८० इित यों िकु कमितहार आनेपदम। ्<br />
१८१ या जीिवतम ्<br />
इित ियािवशेषणम ् उपे इित वाऽाहायम ् । एवं जीिवतमुपे ं ाणैः हासे इित<br />
१७७ णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → नी → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → नी लृट ् → नी िमप ् → नी िम → तासी<br />
लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → नी िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ने िम →<br />
अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ने ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ने ा िम →<br />
नेािम।<br />
१७८ उपउपसग लोप इित भावः।<br />
१७९ उप णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → उप णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) →<br />
उप नी → साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → उप नी लृट ् → उप नी इट ् → उप नी इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
उप नी इ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उप ने इ → िटत आनेपदानां टेरे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.७९) → उप ने ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → उप ने े → आदेशययोः<br />
(पा॰सू॰ ८.३.५९) → उप ने े → िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) → ने े →<br />
नेे।<br />
१८० ओ ँहाक् ागे (धा॰पा॰ १०९०) → हा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा िसप ् → हा िस → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
हा िस → हािस।<br />
१८१ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। ओ ँहाक् ागे (धा॰पा॰ १०९०) → हा → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा थास ् → तासी<br />
लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → हा थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हा से → हासे।<br />
३५६
धातुकरणम ्<br />
३.६३ इसे<br />
कमवा आनेपदम। ्<br />
१८२<br />
३.६३ इसे<br />
ुवाच ुरा िकिोपसमिता।<br />
कथं मािमसे ु ं धमप पितताम ्॥<br />
अािप कमितहार आनेपदम। ्<br />
१८३<br />
– अ॰रा॰ २.४.७१<br />
३.६४ रमािम<br />
फलमूलािदकं यव भुावशेिषतम ् ।<br />
तदेवामृततुं मे तेन तुा रमाहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.४.७३<br />
अ रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) इानेपदी धातुः। एवं भिवाले रंे<br />
इित िह युं पािणनीयमिप। १८४<br />
अ रमािम इ ावंशावयुािवव। परैपदयोगः<br />
कालय। कालये तु भिवालेऽिप लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन<br />
शयोगे वतमानवायम ् । १८५ आरमािम इ ािरो रमः (पा॰सू॰ १.३.८३)<br />
१८२ ओ ँहाक् ागे (धा॰पा॰ १०९०) इित धातोः कमिण लृिट ममपुष एकवचने हासे हाियसे इित<br />
पयम। ् अिचवाव इडभावे हासे इित पम। ् हा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा थास ् → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → हा थास ् →<br />
थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हा से → हासे। पे िचवाव इडागमे हाियसे इित पम। ् हा →<br />
भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा थास ् → तासी<br />
लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → हा थास ् → िससीयुािसषु भावकमणोपदेशेऽनहशां वा<br />
िचविदट ् च (पा॰सू॰ ६.४.६२) → हा इट ् थास ् → हा इ थास ् → आतो युक् िचकृ तोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.३३) → हा यु ँक् इ थास ् → हा य ् इ थास ् → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />
हा य ् इ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हा य ् इ से → हाियसे।<br />
१८३ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। इषँ इायाम ् (धा॰पा॰ १३५१) → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् → इष ् लट ् → इष ् थास ् → तुदािदः शः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.७७) → इष ् श थास ् → इष ् अ थास ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) →<br />
इछ् अ थास ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → इतु ँक् छ् अ थास ् →<br />
इत ् छ् अ थास ् → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → इच ् छ् अ थास ् → थासे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८०) → इच ् छ् अ से → इसे।<br />
१८४ रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) → रम ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लृट ्<br />
शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → रम ् लृट ् → रम ् इट ् → रम ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
रम ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → रम ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />
रम ् े → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → रं े → रंे।<br />
१८५ इाहायिमित भावः।<br />
३५७
३.६५ थ धातुकरणम ्<br />
इनेन परैपदम। ्<br />
१८६<br />
आङ् इ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />
(वा॰ ५.३.८३) इनेन लोपः। या तुा आरमािम इित िते अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन दीघकादेशे तुाऽऽरमािम इित। १८७<br />
३.६५ थ<br />
रामोऽिप पादचारेण गजाािदिवविजतः।<br />
गित थ िवभु ं सवलोकैकसुरम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.७<br />
अ पयत इित योे थ इित युम। ् ् इित तो धातुः। १८८ त<br />
लिट ममपुषबवचनम ् थ। १८९ या अिभावचने लृट ् (पा॰सू॰ ३.२.११२)। १९०<br />
रथ िकमीशं थ रामं पूवम ्। अतो नापािणनीयम ् ।<br />
१८६ आङ् रम ् → आ रम ् → ािरो रमः (पा॰सू॰ १.३.८३) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) →<br />
आ रम ् लट ् → आ रम ् िमप ् → आ रम ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ रम ् शप ् िम →<br />
आ रम ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आ रम ् आ िम → आरमािम।<br />
१८७ या अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इिप समाधानम। ् रमु ँ ीडायाम ्<br />
(धा॰पा॰ ८५३) → रम ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → रम ् लट ् → रम ् िमप ् → रम ् िम →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → रम ् शप ् िम → रम ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
रम ् आ िम → रमािम।<br />
१८८ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय<br />
तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८)<br />
इनुसारं िदवािदगण ऊोऽयं ्धातुदशने।<br />
१८९ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
् लट ् → ् थ → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → ् यन ् थ → ् य थ →<br />
थ।<br />
१९० िशँर ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अिभा-<br />
वचने लृट ् (पा॰सू॰ ३.२.११२) → श ् लृट ् → श ् थ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
श ् थ → सृिजशोझ मिकित (पा॰सू॰ ६.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />
अम ् श ् थ → अ श ् थ → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → ् अ श ् थ →<br />
जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) → ् अ ष ् थ → षढोः कः िस<br />
(पा॰सू॰ ८.२.४१) → ् अ क् थ → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ् अ क् थ →<br />
थ।<br />
३५८
धातुकरणम ्<br />
३.६६ जीवािम<br />
३.६६ जीवािम<br />
अ वतमानसामीे लट ्। १९१<br />
िकिालं भवे जीवनं ःिखत मे।<br />
अत ऊ न जीवािम िचरं रामं िवना कृ तः॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.४९<br />
३.६७ गामहे<br />
३.६८ बभूव<br />
पौराः सव समाग िताािवरतः।<br />
शा रामं पुरं नेतु ं नोचेामहे वनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.५३<br />
हे पौरा वनं गाम इये शाथ लोट ्। १९२ वनं गु ं शाः इित भावः।<br />
बभूव परमानदः ृा तेऽं रघूम।<br />
न ैषादरामेते िकर रघूम॥<br />
– अ॰रा॰ २.५.६५<br />
इह ेमाितशयाभु ं ं मा सव परों मनुते िनषादः। अतो बभूव इित ियां<br />
१९१ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। जीवँ ाणधारणे (धा॰पा॰ ५६२) →<br />
जीव ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जीव ् लट ् → जीव ् िमप ् →<br />
जीव ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जीव ् शप ् िम → जीव ् अ िम → अतो दीघ<br />
यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → जीव ् आ िम → जीवािम।<br />
१९२ शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) इ मडूक ुा े लोट ् (पा॰सू॰ ३.३.१६५) इतः<br />
लोट ् इनुवतनीयिमित भावः। गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) → गम ् लोट ् → गम ् मस ् → कतिर शप<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् मस ् → गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) →<br />
गछ् अ मस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ मस ् →<br />
गत ् छ् अ मस ् → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् → आडुम<br />
िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) → गच ् छ् अ आट ् मस ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />
गच ् छ् आ मस ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं िङतः → गच ् छ् आ म →<br />
गाम।<br />
३५९
३.६९ शेते धातुकरणम ्<br />
युे। १९३<br />
३.६९ शेते<br />
शयानं कुशपौघसंरे सीतया सह।<br />
यः शेते णपये ाीण भवनोमे॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.२<br />
भूतकालिववया अशेत १९४ इित योे शेते इित युम। ् अ पुिर ङ् चाे<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२२) इित सूेण वतमानववहारः। १९५<br />
३.७० ाथयामास<br />
गुहााहयामास ाितिभः सिहतः यम ् ।<br />
गामे गतां गां ाथयामास जानकी॥<br />
अनुदाेलणमानेपदमिनमत एव ाथयामास। १९६<br />
– अ॰रा॰ २.६.२१<br />
१९३ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />
िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → भू िलट ् → भू ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) → भू ण → भू अ → भुवो वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भूवु ँक् अ → भूव ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />
भूव ् भूव ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → भू भूव ् अ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) →<br />
भु भूव ् अ → भवतेरः (पा॰सू॰ ७.४.७३) → भ भूव ् अ → अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) →<br />
ब भूव ् अ → बभूव।<br />
१९४ शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) → शी → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) →<br />
अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → शी लङ् → शी त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् शी त → अ शी त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
अ शी शप ् त → शीङः सावधातुके गुणः (पा॰सू॰ ७.४.२१) → अ शे शप ् त → अिदभृितः शपः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७२) → अ शे त → अशेत।<br />
१९५ पुरा इाहायिमित भावः। शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) → शी → अनुदािङत आनेपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.१२) → पुिर ङ् चाे (पा॰सू॰ ३.२.१२२) → शी लट ् → शी त → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → शी शप ् त → शीङः सावधातुके गुणः (पा॰सू॰ ७.४.२१) → शे शप ् त →<br />
अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → शे त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → शे ते →<br />
शेते।<br />
१९६ ३६३तमे पृे ३.७७ ाथय इित योग ४०३तमे पृे ३.१३३ ाथयािम इित योग च िवमशमिप<br />
पयु।<br />
३६०
धातुकरणम ्<br />
३.७१ वद<br />
३.७१ वद<br />
भवो यिद जानि िकं वामोऽ कारणम ् ।<br />
य मे सुखवासाय भवेानं वद तत ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.५०<br />
भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः (पा॰सू॰ १.३.४७) इनेन भासन<br />
आनेपदम। ् भासमानो वद इित तायम। ्<br />
१९७<br />
३.७२ ाामहे<br />
वयं ाामहे तावदागिमिस िनयः।<br />
तथेुा गृहं गा मुिनिभयदीिरतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.७३<br />
अकमका (पा॰सू॰ १.३.२६) इनेन आनेपदम। ्<br />
१९८ या काशनेयायो<br />
(पा॰सू॰ १.३.२३) इनेन ेयाायामानेपदम। ्<br />
१९९<br />
३.७३ िति<br />
तुा जातिनवदो िवचाय पुनरागमम ् ।<br />
मुनयो य िति कणापूणमानसाः॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.७५<br />
अ िति इित योगः। अतः लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन<br />
१९७ वदँ ायां वािच (धा॰पा॰ १००९) → वद ् → भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः<br />
(पा॰सू॰ १.३.४७) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → वद ् लोट ् → वद ् थास ् → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → वद ् शप ् थास ् → वद ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → वद ् अ से →<br />
सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → वद ् अ स ् व → वद।<br />
१९८ उपउपसग लोप इित भावः। उप ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → उप ा → धाादेः षः सः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये निमिकापायः ै<br />
→ उप ा → अकमका (पा॰सू॰ १.३.२६) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → उप ा लृट ् → उप ा मिहङ् → उप ा मिह → तासी लृटोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३३) → उप ा मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → उप ा ा मिह →<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → उप ा ा महे → उप ाामहे → िवनाऽिप यं<br />
पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) → ाामहे।<br />
१९९ िया पूववत। ् ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → ा (पूववत) ् → काशनेयायो<br />
(पा॰सू॰ १.३.२३) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ा लृट ् → ा मिहङ् → ा मिह →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ा मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
ा ा मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ा ा महे → ाामहे।<br />
३६१
३.७४ अि धातुकरणम ्<br />
लकारः। २००<br />
३.७४ अि<br />
मुनीनां दशनादेव शुाःकरणोऽभवम ् ।<br />
धनुरादीिर दडविततोऽहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.७६<br />
अािप योगे वतमानो भावः। २०१ अथवा अि इयम। ्<br />
२०२<br />
३.७५ रम ्<br />
रं मां मुिनेा गं िनरयाणवम ् ।<br />
इे पिततं ा मामूचुमु िनसमाः॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.७७<br />
इह परैपदीयर ्धातोः (रँ पालने धा॰पा॰ ६५७) आनेपदयोगु कम-<br />
ितहारे। २०३ या रस इव अा य २०४ इित बीिहसमासे पृषोदरािदािच<br />
२०० इाहायिमित भावः। ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → ा → धाादेः षः सः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये निमिकापायः ै<br />
→ ा → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → ा लट ् → ा िझ → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ा शप ् िझ → ा अ िझ → पााााादायिसिशदसदां िपबिज-<br />
धमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → ित ् अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) →<br />
ित ् अ ि → िति।<br />
२०१ इाहायिमित भावः। असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → अस ् लट ् → अस ् िमप ् → अस ् िम → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अस ् शप ् िम → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → अस ् िम →<br />
अि।<br />
२०२ तथा च वाचे – अि। अ॰ अस–िमन ् । ् अहमथ, ‘ामि वि िवषां समवायोऽ<br />
ितित’ सा॰द॰। ‘अिता’। ‘उडुपेनाि सागरम’ ् रघुः। ‘ैवाि न शोकभाक्।’ योगसूे च –<br />
अिवाितारागेषािभिनवेशाः े शाः (यो॰सू॰ २.३)।<br />
२०३ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। रँ पालने (धा॰पा॰ ६५७) → र ् → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → र ् लोट ् → र ् म ् → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → र ् शप ् म ् → र ् अ म ् → रम।<br />
्<br />
२०४ रः इ रास इथः। यातुधानः पुयजनो न ैऋतो यातुरसी (अ॰को॰ १.१.६०) इमरः।<br />
३६२
धातुकरणम ्<br />
३.७६ िनम<br />
्<br />
शकािदारपे िवभिकाय रः। २०५ तं रम ्। २०६ रं मां पात इित<br />
तायम। ३.७६ िनम<br />
ततो युगसहाे ऋषयः पुनरागमन ् ।<br />
मामूचुिनमेित तुा तूणमुितः॥<br />
– अ॰रा॰ २.६.८४<br />
अिन ् योगे वृिसगतायनेषु मः (पा॰सू॰ १.३.३८) इनेनाऽनेपदम ् ।<br />
वधमानो िनम इित तायने थास ्। २०८<br />
३.७७ ाथय<br />
मा भैषीिरित मां ाह हाभयं न ते।<br />
मिोः सिललं दा ना ाथय जीिवतम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.७.३९<br />
२०५ रस ् ङस ् अन ् सु ँ → अनेकमपदाथ (पा॰सू॰ २.२.२४) → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) →<br />
रस ् अन ् सु ँ → शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) → रन ् सु ँ → पृषोदरादीिन<br />
यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) → टभावः → रन ् सु ँ → रन ् टच ् सु ँ → रन ् अ सु ँ →<br />
निते (पा॰सू॰ ६.४.१४४) → र ् अ सु ँ → र सु ँ → रस ् → ससजुषो ः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.६६) → रँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → रः।<br />
२०६ र अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → रम।<br />
्<br />
२०७ पात (=रत) इाहायिमित भावः।<br />
२०८ िनस ् मु ँ पादिवेपे (धा॰पा॰ १९०५) → िनस ् म ् → वृिसगतायनेषु मः<br />
(पा॰सू॰ १.३.३८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िनस ् म ् लोट ् → िनस ् म ् थास ् →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िनस ् म ् शप ् थास ् → िनस ् म ् अ थास ् → थासे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८०) → िनस ् म ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → िनस ् म ् अ →<br />
नुिसजनीयशवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.३.५८) → िनष ् म ् अ → िनम।<br />
३६३
३.७७ ाथय धातुकरणम ्<br />
ाथय २०९ इित योे ाथय इित योग आनेपदािनात ् । २१० या<br />
२०९ अथ उपयाायाम ् (धा॰पा॰ १९०५) → अथ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोम-<br />
चवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → अथ ् िणच ् → अथ ् इ → अिथ →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → आगवादानेपिदनः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) →<br />
लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → अिथ लोट ् → अिथ थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
अिथ शप ् थास ् → अिथ अ थास ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
अथ अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अथय ् अ थास ् → थासे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८०) → अथय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → अथय ् अ →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथय ् अ → ाथय।<br />
२१० ‘अनुदाेयुमानेपदमिनम’ ् इित ापनाथऽयं ङकारः। तेन ‘तालैः िशलयसुभगैः’<br />
‘तृे जृिस’ ‘ाथयि शयनोितं ियाः’ इादयः योगा उपपे (मा॰धा॰वृ॰ २.९)।<br />
अिथ → धातुसा (पूववत) ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → अिथ लोट ् →<br />
अिथ िसप ् → अिथ िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिथ शप ् िस → अिथ अ िस →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अथ अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
अथय ् अ से → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → अथय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) →<br />
अथय ् अ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथय ् अ → ाथय।<br />
३६४
धातुकरणम ्<br />
३.७८ पृसे<br />
ाथयत इित ाथयः। २११ ाथय इवाऽचर इित ाथय। २१२ आचारिबयः। २१३<br />
३.७८ पृसे<br />
तथाऽिप पृसे िकिदनुह एव मे।<br />
कैकेा मृ तं कम रामरािवघातनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.८.४६<br />
२११ ािथधातोरौणािदके अयच ् ये। कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता<br />
अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽािविहतो अयच ् यः। अटच ् (प॰उ॰ ४.११४,<br />
द॰उ॰ १०.१५) अतच ् (प॰उ॰ ३.१०३–१०५, द॰उ॰ ६.१४–१६) अभच ् (प॰उ॰ ३.११६–१२०,<br />
द॰उ॰ ७.१८–२२) अमच ् (प॰उ॰ ५.७३–७४, द॰उ॰ ५.७३–७४) अलच ् (प॰उ॰ ५.८१, द॰उ॰ ५.८१)<br />
असच ् (प॰उ॰ ३.१११–११४, द॰उ॰ ९.४४–४७) इितवत। ् अिथ → धातुसा (पूववत) ् → उणादयो<br />
बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) → अिथ अयच ् → अिथ अय → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />
अथ ् अय → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथ ् अय → ाथय → िवभि-<br />
कायम ् → ाथय सु ँ → ाथय स ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → ाथयँ → ाथयर ् →<br />
खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → ाथयः।<br />
२१२ ाथय → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → ाथय िँ प ् → ाथय व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → ाथय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ाथय लोट ् →<br />
ाथय िसप ् → ाथय िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ाथय शप ् िस → ाथय अ िस →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ाथय िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → ाथय िह → अतो हेः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१०५) → ाथय।<br />
२१३ या िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०) इनुसारं ाकृ तेऽथ णावािभाये<br />
ियाफले परैपदे लोिट िसिप शिप हौ हेिक ाथय। यथा िनवृेषणाातोहतुमणौ शुेन तुोऽथः।<br />
तेन ‘ाथयि शयनोितं ियाः’ इािद िसम। ् एवं सकमकेषु सवमूम ् (ल॰िस॰कौ॰ २६०७)।<br />
या ाथनं ाथं कु इित िवह आचारिणजाातोलिट िसिप शिप हौ हेिक ाथय। यथा<br />
ाथनं ाथरोित णौ ‘ाथयित’ इित (मा॰धा॰वृ॰ २.९) ‘ाथयि शयनोितं ियाः’ इािद<br />
कृ दारोतीित िणिच नेयम ् (मा॰धा॰वृ॰ १०.२८७)। यु तबोिधां केिचु परैपद-<br />
िसथ ाथनं ाथं कुवि ाथयीित ाचते तदसत। ् धातुसंायोजकये िचकीिषत<br />
उपसगाणां पृथरण वमाणतया ‘अथवेदे’ापुगागम वारात ्। तिम। ् ाथिया<br />
अाथयत ् इादीनां िशयुात ् यथा अाथयामधेनुम ् (अ॰पु॰ ४.१६) ाथिया िजान ् भो<br />
(अ॰पु॰ १८४.८) ाथिया िवरोिधतम ् (अ॰शा॰ ८.५.२८) ाथिया िजाृपान ् (ग॰सं॰ १०.५७.१)<br />
ाथिया िनजेरम ् (ना॰पु॰ ६६.१४) तं ाथिया िविधवत ् (ा॰पु॰ २.५४.२८) इािदषु। ाथा<br />
अाथापयत ् इािदयोगाणामनुपले। ४०३तमे पृे ३ .१३३ ाथयािम इित योग िवमशमिप<br />
पयु।<br />
३६५
३.७९ नेे धातुकरणम ्<br />
अािप कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन ैवाऽनेपदम। ्<br />
२१४ यतो िह<br />
ााऽिप सव ं ाकृ त इव ं करोिष इित तायम।<br />
्<br />
३.७९ नेे<br />
अिभषेे विसाैः पौरजानपदैः सह।<br />
नेेऽयोां रमानाथं दासः सेवेऽितनीचवत ्॥<br />
– अ॰रा॰ २.८.५१<br />
अियोगे साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः<br />
(पा॰सू॰ १.३.३६) इािदनोनाथमानेपदम। ्<br />
२१५ सेवे इ च वतमानसामीे २१६<br />
या इित योगे भिवाले लट ्। २१७<br />
३.८० भाषयेत ्<br />
सव देवकृ तं नोचेदेवं सा भाषयेथम ् ।<br />
ताजाहं तात राम िविनवतने॥<br />
– अ॰रा॰ २.९.४६<br />
२१४ ँ ीायाम ् (धा॰पा॰ १४१३) → ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ् लट ् → ् थास ् → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) →<br />
् श थास ् → ् अ थास ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िहा-<br />
वियिधवििवचितवृितपृितभृतीनां िङित च (पा॰सू॰ ६.१.१६) → पृ अ ् अ थास ् →<br />
ससारणा (पा॰सू॰ ६.१.१०८) → पृ ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → पृ ् अ से →<br />
पृसे।<br />
२१५ िञािभाये ियाफले तु िसमेवानेपदम। ् पर किभायो न। ियाफलं<br />
राममेवािभैित न कतारं मािमित भिशरोमणेभरत भावात। ् अकिभाये कथमाने-<br />
पदिमाशाः समाधानम। ् णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) →<br />
नी → साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → नी लृट ् → नी इट ् → नी इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → नी इ →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ने इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
ने ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ने े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ने े →<br />
नेे।<br />
२१६ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) → षेव ् →<br />
धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → सेव ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लट ्<br />
े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → सेव ् लट ् → सेव ् इट ् → सेव ् इ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
सेव ् शप ् इ → सेव ् अ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सेव ् ए → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → सेवे।<br />
२१७ इाहायिमित भावः। िया पूववत।<br />
्<br />
३६६
धातुकरणम ्<br />
३.८१ ते<br />
इह ाथ िणिच परैपदम। ्<br />
२१८<br />
३.८१ ते<br />
अरागं च सीतायै ददौ िदं शुभानना।<br />
न तेऽरागेण शोभा ां कमलानने॥<br />
– अ॰रा॰ २.९.८९<br />
िचकू टं पिर दडकारयं गुकामः ीरामोऽिदशनं करोित। तानुसूया<br />
सीताया अरागं यित। इह ते इित योगो िवमृयते। ज ्धातुः (जँ हानौ<br />
धा॰पा॰ ९८६) परैपदीयः। अ कमितहार आनेपदम। ्<br />
२१९ या कमकतृकयोगे<br />
ामिधि शोभा यमेव न ते या िकम ् इानेपदम। ्<br />
२२०<br />
२१८ भाषँ ायां वािच (धा॰पा॰ ६१२) → भाष ् → ाथ िणच ् → भाष ् िणच ् →<br />
भाष ् इ → भािष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />
भािष िलङ् → भािष ितप ् → भािष ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भािष शप ् ित →<br />
भािष अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भाषे अ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो<br />
िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भाषे अ यासु ँट ् ित →<br />
भाषे अ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
भाषे अ यास ् सु ँट ् ित → भाषे अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) →<br />
भाषे अ या ित →अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → भाषे अ इय ् ित → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) →<br />
भाषे अ इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भाषय ् अ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) →<br />
भाषय ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → भाषय ् ए त ् → भाषयेत। ् न च चुरािदगणे पाठाभावााथ<br />
न िणच। ् िशयोगेषु यते। यथा भारते वनपविण भीमं ित नवाकरणाथवेा हनुमान ् –<br />
दशवषसहािण दशवषशतािन च। रां कािरतवान ् रामतः भवनं गतः॥ (म॰भा॰ ३.१४८.१९) ।<br />
अ नीलकठोऽिप – कािरतवान ् कृ तवान। ् ाथ िणच ् (म॰भा॰ भा॰दी॰ ३.१४८.१९)।<br />
२१९ ज ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />
ज ् लृट ् → ज ् त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् त → चोः कुः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३०) → क् त → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → क् त → िटत<br />
आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ते। सामातु ित इित पम। ् यथा सोऽिप<br />
शोकसमािवो ननु ित जीिवतम ् (वा॰रा॰ २.६६.११) इित वाीिकयोगे। ज ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् → ज ् ितप ् →<br />
ज ् ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् ित → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) →<br />
तयक् ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → तयक् ित → ित।<br />
२२० अिधि इाहायिमित शेषः। ज ् → कमवमणा तुियः (पा॰सू॰ ३.१.८७) →<br />
भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् → ज ् त →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् त → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → तयक् त →<br />
आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → तयक् त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
ते।<br />
३६७
३.८१ ते धातुकरणम ्<br />
॥ इयोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे तृतीयााये<br />
थमपिरेदः।<br />
३६८
धातुकरणम ्<br />
३.८२ गामहे<br />
॥ अथ तृतीयााये ितीयः पिरेदः ॥<br />
॥ अथारयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
३.८२ गामहे<br />
मुने गामहे सव मुिनमडलमिडतम ् ।<br />
िविपनं दडकं य माातुिमहाहिस॥<br />
– अ॰रा॰ ३.१.२<br />
इह ीरामभोऽिमाां याचते। अ गामहे इित योगोऽिप नाऽपािणनीयः।<br />
यिप परैपदादानेपदं न गामः २२१ इित सविविदतं तथाऽिप सम ् उपसगसंयोजने<br />
समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) इनेनाऽनेपदम ् । ात ् समुपसगः<br />
न ूयते। २२२ लडिप वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। मुिन-<br />
मडलमािाितशीं सता भिवामः इित रामभ तायम। ्<br />
२२३<br />
२२१ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् →<br />
गम ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् मस ् → गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ मस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
गतु ँक् छ् अ मस ् → गत ् छ् अ मस ् → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् →<br />
अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गच ् छ् आ मस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />
गच ् छ् आ मँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → गच ् छ् आ मः → गामः।<br />
२२२ सम ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) →<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
सम ् गम ् लट ् → सम ् गम ् मिहङ् → सम ् गम ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
सम ् गम ् शप ् मिह → सम ् गम ् अ मिह → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → सम ् गछ् अ मिह →<br />
छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → सम ् गतु ँक् छ् अ मिह →<br />
सम ् गत ् छ् अ मिह → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → सम ् गच ् छ् अ मिह → अतो दीघ<br />
यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सम ् गच ् छ् आ मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
सम ् गच ् छ् आ महे → िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) → गच ् छ् आ महे →<br />
गामहे।<br />
२२३ या कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनानेपदम। ् ३५२तमे पृे ३ .५६ याे इित<br />
योग िवमश पयु।<br />
३६९
३.८३ तारियामहे धातुकरणम ्<br />
३.८३ तारियामहे<br />
तारियामहे युायमेव णािदह।<br />
ततो नािव समारो सीतां राघवलणौ॥<br />
अ कमितहार आनेपदम। ्<br />
२२४<br />
– अ॰रा॰ ३.१.८<br />
िनिखलं जगंसारसागरावान ् तारयित<br />
िकु भवमिप वयं सिरतारियामहे इित ियाय आनेपदम। ्<br />
२२५<br />
३.८४ आे<br />
इेवं भाषमाणौ तौ जमतुः साधयोजनम ् ।<br />
तैका पुिरयाे कारकुमुदोलैः॥<br />
आ २२६ इित योे योगे लकारः। २२७<br />
– अ॰रा॰ ३.१.१५<br />
२२४ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
२२५ तॄ वनतरणयोः (धा॰पा॰ ९६९) → तॄ → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → तॄ िणच ् → तॄ इ →<br />
अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → ता इ → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → तार ् इ → तािर →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → तािर लृट ् → तािर मिहङ् → तािर मिह → तासी लृटोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३३) → तािर मिह → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → तािर इट ् मिह →<br />
तािर इ मिह → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → तारे इ मिह → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → तारय ् इ मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → तारय ् इ ा मिह →<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → तारय ् इ ा महे → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />
तारय ् इ ा महे → तारियामहे।<br />
२२६ आसँ उपवेशने (धा॰पा॰ १०२१) → आस ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) →<br />
अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → आस ् लङ् → आस ् त → आडजादीनाम ् (पा॰सू॰ ६.४.७२) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → आट ् आस ् त → आ आस ् त → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ आस ् शप ् त → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → आ आस ् त →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → आस ् त → आ।<br />
२२७ इाहायिमित भावः। आसँ उपवेशने (धा॰पा॰ १०२१) → आस ् → अनुदािङत आने-<br />
पदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → आस ् लट ् → आस ् त → कतिर शप<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → आस ् शप ् त → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → आस ् त → िटत<br />
आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → आस ् ते → आे।<br />
३७०
धातुकरणम ्<br />
३.८५ पलायतम ्<br />
३.८५ पलायतम ्<br />
यिद जीिवतुिमाऽि ा सीतां िनरायुधौ।<br />
पलायतं न चेीं भयािम युवामहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.१.२९<br />
अनुदाेलणाऽनेपदािनारैपदे लोकारे ममपुषे िवचने<br />
थसमादेशे पलायतम ्। २२८<br />
३.८६ अिभुवे<br />
इुा रासः सीतामादातुमिभुवे।<br />
रामिेद ता शरेण हसिव॥<br />
– अ॰रा॰ ३.१.३०<br />
अिभाव २२९ इित योे अिभुवे इित युम। ् अािप ियािविनमय एव<br />
२२८ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)। परा अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) →<br />
परा अय ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → परा अय ् लोट ् → परा अय ् थस ् → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → परा अय ् शप ् तस ् → परा अय ् अ तस ् → तिमपां ताामः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०१) → परा अय ् अ तम ् → उपसगायतौ (पा॰सू॰ ८.२.१९) → पला अय ् अ तम ् →<br />
अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → पलाय ् अ तम ् → पलायतम। ् सामातु पलायेथाम ् इित<br />
पम। ् यथा रमाणौ पलायेथां न वां जीिवतमाददे (वा॰रा॰ ३.३.८) इित वाीिकयोगे। परा अयँ<br />
गतौ (धा॰पा॰ ४७४) → परा अय ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → परा अय ् लोट ् → परा अय ् आथाम ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
परा अय ् शप ् आथाम ् → परा अय ् अ आथाम ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् →<br />
आतो िङतः (पा॰सू॰ ७.२.८१) → परा अय ् अ इय ् थाम ् → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) →<br />
परा अय ् अ इ थाम ् → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → परा अय ् ए थाम ् → उपसगायतौ<br />
(पा॰सू॰ ८.२.१९) → पला अय ् ए थाम ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → पलाय ् ए थाम ् →<br />
पलायेथाम।<br />
्<br />
२२९ यथा वािलपुं महावीयमिभाव वीयवान ् (वा॰रा॰ ६.७०.२) इित वाीिकयोगे। अिभ ु<br />
गतौ (धा॰पा॰ ९४५) → अिभ ु → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११५) → अिभ ु िलट ् → अिभ ु ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) → अिभ ु णल ् → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → अिभ ु ु अ →<br />
हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → अिभ ु अ → अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → अिभ ौ अ →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अिभ ाव ् अ → अिभाव।<br />
३७१
३.८७ उपवेशयत ् धातुकरणम ्<br />
आनेपदम ् । २३० रामाते श किचदनिधकारात ् ।<br />
३.८७ उपवेशयत ्<br />
अिभग सुसू िवरेषूपवेशयत ् ।<br />
आितमकरोेषां कमूलफलािदिभः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.३<br />
िवश ्धातुः (िवशँ वेशने धा॰पा॰ १४२४) अ िणजः। त उपउपसगण<br />
संयोजनम। ् पूव धातुः साधनेन युते पापसगण (भा॰पा॰सू॰ २.२.१९, ६.१.१३५,<br />
८.१.७०) इित िनयमेनाडागम उपउपसगसंयोजने उपावेशयत ्। २३१ अ िवनाऽिप<br />
यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेनाडागम लोपः। आगम-<br />
कायािनाा। २३२<br />
३.८८ जािम<br />
अ मपसा िसं युयं ब िवते।<br />
तव तव दाािम ततो मुिं जाहं॥<br />
– अ॰रा॰ ३.२.५<br />
२३० कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। अिभ ु गतौ (धा॰पा॰ ९४५) → अिभ ु → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → अिभ ु िलट ् → अिभ ु त →<br />
िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → अिभ ु एश ् → अिभ ु ए → िलिट धातोरनास<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८) → अिभ ु ु ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → अिभ ु ए → अिच ुधातुुवां<br />
ोिरयङु वङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → अिभ ुवँङ् ए → अिभ ुव ् ए →<br />
अिभुवे। सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) इनेन िङम ् िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) इनेन<br />
च गुणिनषेधः।<br />
२३१ िवश ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → िवश ् िणच ् → िवश ् इ → पुगलघूपध च<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८६) → वेश ् इ → वेिश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा।<br />
उप वेिश → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) →<br />
उप वेिश लङ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
उप अट ् वेिश लङ् → उप अ वेिश लङ् → उप अ वेिश ितप ् → उप अ वेिश ित → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → उप अ वेिश शप ् ित → उप अ वेिश अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → उप अ वेशे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → उप अ वेशय ् अ ित →<br />
इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → उप अ वेशय ् अ त ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />
उपा वेशय ् अ त ् → उपावेशयत।<br />
्<br />
२३२ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)।<br />
३७२
धातुकरणम ्<br />
३.८९ बभूवुः<br />
३.८९ बभूवुः<br />
वतमानसामीाट ्। २३३ शीं मुिं िजािम २३४ इित शरभ तायम ् ।<br />
अ मे तवः सव बभूवुः सफलाः भो।<br />
दीघकालं मया तमनमितना तपः।<br />
तेह तपसो राम फलं तव यदचनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.३.४३<br />
शरभः ेमिवलः ीरामं ा कथयित अ मे तवः सफला अभूवन ्।<br />
अभूवन ्२३५ इित योे बभूवुः इित परोयोगोऽकायः। तथा िह भूधातोः<br />
(भू सायाम ् धा॰पा॰ १) भूवादयो धातवः (पा॰सू॰ १.३.१) इनेन धातु-<br />
सायां परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) इनेन िलकारे ितिझिसथ-<br />
िमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८) इनेन थमपुषबवचने<br />
िझये परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) इनेनोसादेशे भुवो<br />
वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) इनेन वुगागमे िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८)<br />
इनेन िे पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४) इनेनााससायां हलािदः शेषः<br />
(पा॰सू॰ ७.४.६०) इनेनाऽिदहेषे ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) इनेन े भवतेरः<br />
(पा॰सू॰ ७.४.७३) इनेनोकाराकारे अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) इनेन जे<br />
२३३ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। जँ गतौ (धा॰पा॰ २५३) → ज ् →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ज ् लट ् → ज ् िमप ् → ज ् िम → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ज ् शप ् िम → ज ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
ज ् आ िम → जािम।<br />
२३४ जँ गतौ (धा॰पा॰ २५३) → ज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />
शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् → ज ् िमप ् → ज ् िम → तासी लृटोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → ज ् िम →<br />
आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → ज ् इट ् िम → ज ् इ िम → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ज ् इ ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ज ् इ ा िम →<br />
िजािम।<br />
२३५ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → ङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११०) → भू लङ् → भू िझ → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् भू िझ → अ भू िझ → िल िङ (पा॰सू॰ ३.१.४३) →<br />
अ भू िल िझ → लेः िसच ् (पा॰सू॰ ३.१.४४) → अ भू िसच ् िझ → गािताघुपाभूः िसचः<br />
परैपदेषु (पा॰सू॰ २.४.७७) → अ भू िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → अ भू अि → भुवो<br />
वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) → अ भू वु ँक् अि → अ भू व ् अि → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />
अ भू व ् अ ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → अ भू व ् अन ् → अभूवन।<br />
्<br />
३७३
३.९० वे धातुकरणम ्<br />
े िवसग च बभूवुः। २३६ ेमिवलतया भगवताुषे वा ष ेषु सकल-<br />
िवृततया पारोाियोगः।<br />
३.९० वे<br />
पवामहं वे तवैव ियकाया।<br />
मृगयायां कदािचु याते लणेऽिप च॥<br />
अ ियािविनमय आनेपदम। ्<br />
२३७<br />
– अ॰रा॰ ३.४.५<br />
३.९१ जागित<br />
योगे लट ्। २३८<br />
आनीय ददौ रामसेवातरमानसः।<br />
धनुबाणधरो िनं राौ जागित सवतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.४.१३<br />
२३६ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११५) → (पा॰सू॰ ३.२.११५) → भू िलट ् → भू ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुस-<br />
णमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → भू उस ् → भुवो वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → भूवु ँक् अ → भूव ् उस ् → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />
भूव ् भूव ् उस ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → भू भूव ् उस ् → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) →<br />
भु भूव ् उस ् → भवतेरः (पा॰सू॰ ७.४.७३) → भ भूव ् उस ् → अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) →<br />
ब भूव ् उस ् → बभूवुस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → म ् → बभूवुँ → अनुबलोपः →<br />
बभूवुर ् → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → बभूवुः।<br />
२३७ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००४) → वस ् → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वस ् लृट ् → वस ् इट ् →<br />
वस ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वस ् इ → सः ाधधातुके (पा॰सू॰ ७.४.४९) →<br />
वत ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → वत ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />
वत ् े → वे। सामातु वािम इित पम। ् यथा चतुदश िह वषािण वािम िवजने<br />
वने (वा॰रा॰ २.२०.२९) इित वाीिकयोगे। वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००४) → वस ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वस ् लृट ् → वस ् िमप ् →<br />
वस ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वस ् िम → सः ाधधातुके (पा॰सू॰ ७.४.४९) →<br />
वत ् िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वत ् ा िम → वािम।<br />
२३८ इाहायिमित भावः। जागृ िनाये (धा॰पा॰ १०७२) → जागृ → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → जागृ लट ् → जागृ ितप ् → जागृ ित →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जागृ शप ् ित → जागृ अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → जागर ् अ ित → अिदभृितः शपः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७२) → जागर ् ित → जागित।<br />
३७४
धातुकरणम ्<br />
३.९२ सेवते<br />
३.९२ सेवते<br />
योगे लट ्। २३९<br />
आनीय सिललं िनं लणः ीतमानसः।<br />
सेवतेऽहरहः ीा एवमासन ् सुखं यः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.४.१५<br />
३.९३ सावः<br />
ातुराां पुरृ सावोऽ मा िचरम ् ।<br />
इाह रासी घोरा लणं काममोिहता॥<br />
– अ॰रा॰ ३.५.१५<br />
इह समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) इनेनाऽनेपदात ् सावहे। २४०<br />
िकु अ शम ् इित पृथदम ् । अथात ् शं शािं गावः इित तायम ् । २४१ ताल-<br />
शकारो लेखनमादाुणमादा दो िलिखतो हलेखेषु पुकेषु च।<br />
२३९ इाहायिमित भावः। षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) → षेव ् → धाादेः षः सः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६४) → सेव ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लट ् े<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११८) → सेव ् लट ् → सेव ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → सेव ् शप ् त →<br />
सेव ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सेव ् अ ते → सेवते।<br />
२४० सम ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → सम ् गम ् लट ् → सम ् गम ् विहङ् → सम ् गम ् विह →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → सम ् गम ् शप ् विह → सम ् गम ् अ विह → इषुगिमयमां<br />
छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → सम ् गछ् अ विह → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → सम ् गतु ँक् छ् अ विह → सम ् गत ् छ् अ विह → ोः ुना ुः<br />
(पा॰सू॰ ८.४.४०) → सम ् गच ् छ् अ विह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
सम ् गच ् छ् आ विह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सम ् गच ् छ् आ वहे →<br />
मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं गच ् छ् आ वहे → वा पदा (पा॰सू॰ ८.४.५९) →<br />
सङ् गच ् छ् आ वहे → सावहे।<br />
२४१ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् → गम ् वस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् वस ् →<br />
गम ् अ वस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ वस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ वस ् → गत ् छ् अ वस ् → ोः ुना ुः<br />
(पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ वस ् → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गच ् छ् आ वस ् →<br />
ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → गच ् छ् आ वँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />
गच ् छ् आ वः → गावः।<br />
३७५
३.९४ अनुधावित धातुकरणम ्<br />
३.९४ अनुधावित<br />
इुा िवकटाकरा जानकीमनुधावित।<br />
ततो रामाया खमादाय पिरगृ ताम ्॥<br />
इहािप योगे लट ्। २४२ एवमेवैताशेषु सवषु योगेषूम ् ।<br />
– अ॰रा॰ ३.५.१९<br />
३.९५ पाे<br />
तयोु िधरं पाे भयैतौ सुमदौ।<br />
नो चेाणािर याािम यमसादनम ्॥<br />
अ कमिविनमयादानेपदम ् । २४३ एवमािप िवभाम ् ।<br />
– अ॰रा॰ ३.५.२५<br />
३.९६ आनियािम<br />
अतया सहायेन गा ताणवभाम ् ।<br />
आनियािम िविपने रिहते राघवेण ताम ्॥<br />
यिद मारीच एवायं तदा हि न संशयः।<br />
मृगेदानियािम सीतािवमहेतवे॥<br />
गिमािम मृगं बा ानियािम सरः।<br />
ं येन सि सीतासंरणोतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.६.१२<br />
– अ॰रा॰ ३.७.१०–११<br />
नीधातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) अिनाृकार उमपुषैक-<br />
वचने सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) इनेन गुणे अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) इनेन दीघ आदेशयोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) इनेन षे आनेािम<br />
२४२ इाहायिमित भावः। अनु धावु ँ गितशुयोः (धा॰पा॰ ६०१) → अनु धाव ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → अनु धाव ् लट ् → अनु धाव ् ितप ् →<br />
अनु धाव ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अनु धाव ् शप ् ित → अनु धाव ् अ ित →<br />
अनु धावित।<br />
२४३ पा पाने (धा॰पा॰ ९२५) → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → पा लृँट ् → पा इट ् → पा इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → पा इ →<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → पा ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → पा े →<br />
पाे।<br />
३७६
धातुकरणम ्<br />
३.९७ सि<br />
इित<br />
पािणनीयम ् । २४४ परम ् आनीयत इानयः। २४५ आनयमाचिराानियािम<br />
इानयधातोलृटीवः। २४६<br />
३.९७ सि<br />
गिमािम मृगं बा ानियािम सरः।<br />
ं येन सि सीतासंरणोतः॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.११<br />
समविवः ः (पा॰सू॰ १.३.२२) इनेनाऽनेपदं ाम ् । सि २४७ इित<br />
२४४ आ णीञ ् → णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → आ नी → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आ नी लृँट ् → आ नी िमप ् → आ नी िम →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ नी िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
आ ने िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आ ने ा िम → आदेशययोः<br />
(पा॰सू॰ ८.३.५९) → आ ने ा िम → आनेािम।<br />
२४५ एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन भावेऽिच। आङ् णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) → आ णी → णो नः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६५) → आ नी → एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) → आ नी अच ् → आ नी अ → सावधातुकाध-<br />
धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → आ ने अच ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ नय ् अ →<br />
आनय → िवभिकायम ् → आनयः।<br />
२४६ योगा िसिः कृ िित (बा॰म॰ २६६५) इितवत। ् आनय → सवाितपिदके आचारे<br />
िा वः (वा॰ ३.१.११) → आनय िँ प ् → आनय व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) →<br />
आनय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आनय लृट ् → आनय िमप ् → आनय िम → तासी लृटोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३३) → आनय िम → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आनय इट ् िम →<br />
आनय इ िम → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → आनय ् इ िम → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आनय ् इ ा िम → आदेशयोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → आनय ् इ ा िम →<br />
आनियािम। या समााये आनय इवाऽचिरािम आनियािम। आनयतीानयः। नििह-<br />
पचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतयच । ् नयतीित नयः इितवत। ् यथा िवुसह-<br />
नामोे रामो िवरामो िवरतो माग नेयो नयोऽनयः (िव॰स॰ना॰ ५६)। अ सभाे सदेववािसाः –<br />
‘णीञ ् ापणे’ धातोरयो ‘नयतीित नयः’ सव नेतेथः (िव॰स॰ना॰ स॰भा॰ ५६)। नयशो नेतिर<br />
इित शकुमवाचौ च। एवं तिह आनय इवाऽचिरािम आनियािम। िसिः पूववत। ् रामो न<br />
गित न ितित नानुशोचाकाते जित नो न करोित िकित ् (अ॰रा॰ १.१.४३) इिेव <br />
उात।<br />
्<br />
२४७ सम ् ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />
निमिकापायः ै<br />
→ सम ् ा → समविवः ः (पा॰सू॰ १.३.२२) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सम ् ा लोट ् → सम ् ा थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
सम ् ा शप ् थास ् → सम ् ा अ थास ् → पााााादायिसिशदसदां िपब-<br />
िजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → सम ् ित ् अ थास ् → थासे<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८०) → सम ् ित ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → सम ् ित ् अ स ् व →<br />
मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं ित ् अ स ् व → वा पदा (पा॰सू॰ ८.४.५९) →<br />
सन ् ित ् अ स ् व → सि।<br />
३७७
ँ<br />
३.९८ िवम धातुकरणम ्<br />
योगः पािणनीयः। िकु ित इित यावंसा २४८ पादपूथ सम ् इित िनपातः युः।<br />
अतो नाऽनेपदम। ् यथा ह िह नु ननु ख िकल ह इादयः। २४९<br />
३.९८ िवम<br />
कमूलफलादीिन दा ागतमवीत ् ।<br />
मुने भु फलादीिन िवम यथासुखम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ३.७.३९<br />
िदवािदात ् िवा इित योगः पािणनीयो दीघ यिन परैपदे। २५०<br />
२४८ ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />
निमिकापायः ै<br />
→ ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ा लोट ् → ा िसप ् → ा िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
ा शप ् िस → ा अ िस → पााााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनय-<br />
पयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → ित ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → ित ् अ िह →<br />
अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → ित ् अ → ित।<br />
२४९ या सन ् इित शं पृथदम। ् असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अस ् लट ् → लटः<br />
शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → अस ् शतृँ → अस ् अत ् → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अस ् शप ् अत ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />
अस ् अत ् → सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) → स ् अत ् → सत ् → कृ ितसमासा<br />
(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → सत ् सु ँ → सत ् स ् → उिगदचां<br />
सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → स नु ँम ् त ् स ् →<br />
स न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → स न ् त ् → संयोगा<br />
लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → स न ् → सन। ् शतुः ितिावधातुकम ् (पा॰सू॰ ३.४.११३) इनेन<br />
सावधातुकात ् अेभूः (पा॰सू॰ २.४.५२) इावृिः। हे लण ं येन सीतासंरणोतः<br />
सन ् ित इित ीरामतायम।<br />
्<br />
२५० िव मु तपिस खेदे च (धा॰पा॰ १२०४) → िव म ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िव म ् लोट ् → िव म ् िसप ् → िव म ् िस →<br />
िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → िव म ् यन ् िस → िव म ् य िस → शमामानां दीघः यिन<br />
(पा॰सू॰ ७.३.६४) → िव ाम ् य िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → िव ाम ् य िह → अतो हेः<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िवा।<br />
अ<br />
३७८
धातुकरणम ्<br />
३.९९ भु<br />
योऽंशा िवमशकोिटमि। २५१ िवमणं िवमः। २५२ िवममाचरित िवमित। २५३<br />
तदेव लोिट िवम। २५४ हे आीय िवम।<br />
३.९९ भु<br />
शाले ािपामः पृथृथगनेकधा।<br />
भु पिणः सव तृो भवतु पिराट ्॥<br />
िणजिसोऽयं भयु इित। २५५<br />
– अ॰रा॰ ३.८.३९<br />
िकु िणजाः शुा अिप भवतो<br />
२५१ यतो दीघाभावः यभाव आनेपद।<br />
२५२ िव मु ँ तपिस खेदे च (धा॰पा॰ १२०४) → भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) → िव म ् घञ ् →<br />
िव म ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → वृिािः → नोदाोपदेश माानाचमेः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.३४) → वृििनषेधः → िव म ् अ → िवम → िवभिकायम ् → िवमः।<br />
२५३ िवम → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → िवम िँ प ् → िवम व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िवम → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवम लट ् →<br />
िवम ितप ् → िवम ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवम शप ् ित → िवम अ ित →<br />
अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िवम ित → िवमित।<br />
२५४ िवम → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवम लोट ् → िवम िसप ् → िवम िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
िवम शप ् िस → िवम अ िस → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िवम िस → सेिप<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८७) → िवम िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िवम।<br />
२५५ भँ अदने (धा॰पा॰ १५५७) (ँ/भँ इित माधवीयाधातुवृिः, भँ इित मैेयः) →<br />
भ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) →<br />
भ ् िणच ् → भ ् इ → भि → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → भि लोट ् → भि िझ → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → भि शप ् िझ → भि अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → भि अ अि →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भे अ अि → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
भय ् अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भय ् अि → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) →<br />
भय ् अु → भयु।<br />
३७९
३.१०० आकाे धातुकरणम ्<br />
नापािणनीयता। २५६<br />
३.१०० आकाे<br />
॥ इरयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
दाराः पुा धनं रां सव ायया कृ तम ् ।<br />
अतोऽहं देवदेवेश नाकाेऽसीद मे॥<br />
– अ॰रा॰ ४.१.७८<br />
आकाे इ परैपदेन भिवतम। ् धातोः परैपदीयात।<br />
् अतः<br />
आकाािम इित पािणनीयम। ्<br />
२५७ आकाे इित तु कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४)<br />
इित सूेणाऽनेपदम। ्<br />
२५८ कमितहारो नाम ियािविनमयः। अकरणीय-<br />
कायाेन सादनम। ् यथा कौमुां ियािविनमये ोे कतयानेपदं ात ्<br />
(वै॰िस॰कौ॰ २६८०)। कृ तभगवशनााणं ं ियािविनमयः। या<br />
२५६ भँ अदने (धा॰पा॰ १५५७) (ँ/भँ इित माधवीयाधातुवृिः, भँ इित मैेयः) → भ ् →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → भ ् लोट ् → भ ् िझ →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भ ् शप ् िझ → भ ् अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) →<br />
भ ् अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भ ् अि → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) →<br />
भ ् अु → भु। या भयीित भाः। नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४)<br />
इनेन कतिर पचािच णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे िवभिकाय। भा इवाऽचरु<br />
भु। भ → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भ िँ प ् → भ व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → भ लोट ् → भ िझ →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भ शप ् िझ → भ अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) →<br />
भ अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />
भि → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → भु।<br />
२५७ आ कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → आ का ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />
िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → आ का नु ँम ् ् → आ कान ् ् → नापदा झिल<br />
(पा॰सू॰ ८.३.२४) → आ कां ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → आ का ् →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् →<br />
आ का ् िमप ् → आ का ् िम → कतिर शप<br />
् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ का ् शप ् िम →<br />
आ का ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आ का ् आ िम → आकाािम।<br />
२५८ आ का ् (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् → आ का ् इट ् → आ का ् इ → कतिर शप<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ का ् शप ् इ → आ का ् अ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
आ का ् अ ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → आ का ् ए → आकाे।<br />
३८०
धातुकरणम ्<br />
३.१०१ रामहे<br />
आकाणमाकाः पचाभावे। २५९<br />
तिन ् आकाे। िवषयामी। ममाऽकाण<br />
इायाम। या आकाणमाकाा। २६० आकााऽेाकाम ्। मनः।<br />
अशआिदादच। ्<br />
२६१ तिन ् आकाे शनेावित मे मनिस नािित।<br />
्<br />
३.१०१ रामहे<br />
चतुारकपाटादीन ् बा रामहे पुरीम ् ।<br />
वानराणां तु राजानमदं कु भािमिन॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.३<br />
इहाऽिप कमयादानेपदम। ्<br />
२६२ या हे इित पृथदम। ् हे तारे वयं नगर राम<br />
इित ाथनायां लोट ्। से वा। लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) इनेन। २६३<br />
२५९ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे।<br />
२६० आ का ् (पूववत) ् → गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) → आ का ् अ → अजाताप ्<br />
(पा॰सू॰ ४.१.४) → आ का ् अ टाप ् → आ का ् अ आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />
आ का ् आ → आकाा → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभि-<br />
कायम ् → आकाा सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → आकाा। अथ<br />
दोहदम। ् इा काा ृहेहा तृाा िला मनोरथः॥ कामोऽिभलाषष सोऽथ लालसा योः।<br />
(अ॰को॰ १.७.२७–२८) इमरः।<br />
२६१ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन। आकाा → अशआिदोऽच ्<br />
(पा॰सू॰ ५.२.१२७) → आकाा अच ् → आकाा अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा →<br />
येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → आका ् अ → आका → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) →<br />
ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → आका सु ँ → अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) → आका अम ् →<br />
अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → आकाम।<br />
्<br />
२६२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। पुरीरणं सैवानराणां कम न तु सवषां<br />
वानराणाम। ् अ सव वानराः (ुवुवानराः सव िकिां भयिवलाः अ॰रा॰ ४.३.१) बाला वृा<br />
िवकलाा अिप राकम कुवीित कमितहारः। रँ पालने (धा॰पा॰ ६५८) → र ् → कतिर कम-<br />
ितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → र ् लृँट ् →<br />
र ् मिहङ् → र ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → र ् शप ् मिह → र ् अ मिह →<br />
अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → र ् आ मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
र ् आ महे → रामहे।<br />
२६३ रँ पालने (धा॰पा॰ ६५८) → र ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → र ् लोट ् → र ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → र ् शप ् मस ् →<br />
र ् अ मस ् → आडुम िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) → र ् अ आट ् मस ् → अकः सवण दीघः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → र ् आ मस ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं<br />
िङतः → र ् आ म → राम।<br />
३८१
३.१०२ िलसे धातुकरणम ्<br />
३.१०२ िलसे<br />
ाा मू पमिनशमालोचय मयोिदतम ् ।<br />
वाहपिततं काय कुविप न िलसे॥<br />
– अ॰रा॰ ४.३.३५<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेनाऽसभिवाले<br />
वतमानम। ्<br />
२६४<br />
३.१०३ अनुसेिवरे<br />
चरं परमाानं ाा िसगणा भुिव।<br />
मृगपिगणा भूा राममेवानुसेिवरे॥<br />
– अ॰रा॰ ४.४.५<br />
िलकारयोगात ् अनुिसषेिवरे २६५ इित योे िसलोपा िसम ् अनुसेिवरे इित।<br />
अथात ् िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेनाऽदेहलोऽच<br />
लोपे २६६ अनुसेिवरे इित। या अनुसेवां कृ तवः इित भूतकाल औणािदके िडरच ्<br />
ये भावे से च अनुसेिवरे। २६७ या अनुसेवनमनुसेवा। २६८ अनुसेवामाचरनु-<br />
२६४ िलपँ उपदेहे (धा॰पा॰ १४३३) → िलप ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िलप ् लट ् →<br />
िलप ् थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → िलप ् यक् थास ् → िलप ् य थास ् → िङित<br />
च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → िलप ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) →<br />
िलप ् य से → िलसे।<br />
२६५ अनु षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) → अनु षेव ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) →<br />
अनु सेव ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />
अनु सेव ् िलट ् → अनु सेव ् झ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → अनु सेव ् सेव ् झ →<br />
हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → अनु से सेव ् झ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) → एच<br />
इादेशे (पा॰सू॰ १.१.४८) → अनु िस सेव ् झ → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) →<br />
अनु िस सेव ् इरेच ् → अनु िस सेव ् इरे → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → अनु िस षेव ् इरे →<br />
अनुिसषेिवरे।<br />
२६६ बालकादपदािप लोप इित शेषः।<br />
२६७ चेः इित चााहायम। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः<br />
(वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहतो िडरच ् यः। अनुसेवा → उणादयो बलम ्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१) → अनुसेवा िडरच ् → अनुसेवा इर → िडभानुबकरणसामात ्<br />
(वा॰ ६.४.१४३) → अनुसेव ् इर → अनुसेिवर → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदक-<br />
सा → िवभिकायम ् → अनुसेिवर िङ → अनुसेिवर इ → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → अनुसेिवरे।<br />
२६८ अनुपूवकात ् षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) धातोः गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) इनेन भावे ियां<br />
अये तत अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप िवभिकाय।<br />
३८२
धातुकरणम ्<br />
३.१०४ समारभेत ्<br />
सेवयित। २६९ पुनः अनुसेत २७० इित अनुसेव ् हलनपु ंसकिले। २७१ िलकारे इण ् धातोः<br />
(इण ् गतौ धा॰पा॰ १०४५) कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदम ् ।<br />
िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) इनेन इरेच ् ये ईियरे। २७२ िवनाऽिप यं<br />
पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन धािकारलोपे २७३ इरे। अनुसेव ् इरे इित<br />
अनुसेिवरे।<br />
३.१०४ समारभेत ्<br />
िकं पुनभभोािद गपुातािदकम ् ।<br />
पूजाािण सवािण साैवं समारभेत ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.४.२०<br />
२६९ अनुसेवा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → अनुसेवा िणच ् → अनुसेवा इ →<br />
णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → अनुसेव ् इ → अनुसेिव →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अनुसेिव ितप ् → अनुसेिव ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
अनुसेिव शप ् ित → अनुसेिव अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अनुसेवे अ ित →<br />
एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अनुसेवय ् अ ित → अनुसेवयित।<br />
२७० अनुसेिव → धातुसा (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अनुसेिव लट ् → अनुसेिव त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />
अनुसेिव यक् त → अनुसेिव य त → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → अनुसेव ् य त → िटत आनेपदानां<br />
टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → अनुसेव ् य ते → अनुसेते।<br />
२७१ अनुसेिवधातोः सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन भावे ििप णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१)<br />
इित िणलोपे। बालकापु ंसकिलम।<br />
्<br />
२७२ इण ् गतौ (धा॰पा॰ १०४५) → इ → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.११५) → इ िलट ् → इ झ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → इ इ झ →<br />
िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → इ इ इरेच ् → इ इ इरे → असंयोगािट ् िकत ्<br />
(पा॰सू॰ १.२.५) → दीघ इणः िकित (पा॰सू॰ ७.४.६९) → ई इ इरे → इणो यण ् (पा॰सू॰ ६.४.८१) →<br />
ई य ् इरे → ईियरे।<br />
२७३ बालकादपदािप लोप इित शेषः। धातोिरकारौ धािकारौ तयोलपः धािकारलोपिन ्<br />
धािकारलोपे।<br />
३८३
३.१०५ कारयेत ् धातुकरणम ्<br />
समापूवकात ् रभ ्धातोः (रभँ राभे धा॰पा॰ ९७४) िविधिलिङ समारभेत २७४ इित<br />
योे समारभेत ् इित युम। ् समारभत इित समारभः। पचाच। ्<br />
२७५ समारभ<br />
इवाचरेत ् इित िविधिलिङ भवेत ् इव। २७६<br />
३.१०५ कारयेत ्<br />
दशावरणपूजां वै ागमोां कारयेत ् ।<br />
नीराजन ैधूपदीपैनवेैबिवरैः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.४.२९<br />
२७४ सम ् आङ् रभँ राभे (धा॰पा॰ ९७४) → सम ् आ रभ ् → अनुदािङत आने-<br />
पदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />
सम ् आ रभ ् िलङ् → सम ् आ रभ ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → समारभ शप ् त →<br />
समारभ अ त → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → समारभ त → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यासु ँट ् त → समारभ यास ् त →<br />
सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यास ् सु ँट ् त →<br />
समारभ यास ् स ् त → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → समारभ या त → अतो येयः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.८०) → समारभ इय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → समारभ इ त → आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) → समारभे त → समारभेत।<br />
२७५ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
२७६ समारभ → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → समारभ िँ प ् →<br />
समारभ व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → समारभ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसन-<br />
ाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → समारभ िलङ → समारभ ितप ् → समारभ ित →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → समारभ शप ् ित → समारभ अ ित → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → समारभ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यासु ँट ् ित → समारभ यास ् ित → सुट ्<br />
ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यास ् सु ँट ् ित →<br />
समारभ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → समारभ या ित →अतो येयः<br />
(पा॰सू॰ ७.२.८०) → समारभ इय ् ित → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → समारभ इ ित → आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) → समारभे ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → समारभे त ् → समारभेत। ् या<br />
अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इिप समाधानम।<br />
्<br />
३८४
धातुकरणम ्<br />
३.१०६ हसे<br />
पूवकात ् कृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) िविधिलिङ कुयात ्२७७<br />
इित योे कारयेत ् इित युम ् । कारमाचीत इित कारयेत ्। आचाण-<br />
िणजाििधिलङ्। २७८<br />
३.१०६ हसे<br />
करोमीित िताय सीतायाः पिरमागणम ् ।<br />
न करोिष कृ तं हसे वािलव तम ्॥<br />
शीताबोधनाथ वतमानसामीे लट ्। २७९<br />
– अ॰रा॰ ४.४.४८<br />
२७७ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → कृ िलङ् → कृ ितप ् →<br />
कृ ित → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) → कृ उ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् उ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो<br />
िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → कर ् उ यासु ँट ् ित →<br />
कर ् उ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
कर ् उ यास ् सु ँट ् ित → कर ् उ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) →<br />
कर ् उ या ित → अत उावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.११०) → कुर ् उ या ित → ये च<br />
(पा॰सू॰ ६.४.१०९) → कुर ् या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → कुर ् या त ् → कुयात।<br />
्<br />
२७८ अ हेतुमिणन। अथानुपपेः। कार → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) →<br />
कार िणच ् → कार इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ्<br />
(वा॰ ६.४.४८) → कार ् इ → कािर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६१) → कािर िलङ → कािर ितप ् → कािर ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
कािर शप ् ित → कािर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कारे अ ित →<br />
यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
कारे अ यासु ँट ् ित → कारे अ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ<br />
(पा॰सू॰ १.१.४६) → कारे अ यास ् सु ँट ् ित → कारे अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन<br />
(पा॰सू॰ ७.२.७९) → कारे अ या ित → अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → कारे अ इय ् ित →<br />
लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → कारे अ इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
कारय ् अ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → कारय ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />
कारय ् ए त ् → कारयेत।<br />
्<br />
२७९ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) →<br />
हन ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने<br />
लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → हन ् लट ् → हन ् थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />
हन ् यक् थास ् → हन ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हन ् य से → हसे।<br />
३८५
३.१०७ वधियित धातुकरणम ्<br />
३.१०७ वधियित<br />
सुीवः यमाग सववानरयूथपैः।<br />
वधियित दैौघान ् रावणं च हिनित॥<br />
– अ॰रा॰ ४.५.४७<br />
वधमाचरीित वधि। २८० तान ् ेरयित वधयित। २८१ तिवाले<br />
वधियित। २८२ या वध ् इित तौरािदको धातुः। ताृिट वधियित।<br />
िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इित ः। २८३ या अयनमय ्। भावे िप। ्<br />
२८४ वध<br />
अय ् इित वधय ् शकािदारपे। २८५ इषु ँ इायाम ् (धा॰पा॰ १३५१) िदवािदः।<br />
२८० वध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → वध िँ प ् → वध व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → वध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् →<br />
वध िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → वध अि → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
वध शप ् अि → वध अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध अि → अतो गुणे<br />
(पा॰सू॰ ६.१.९७) → वधि।<br />
२८१ वध → धातुसा (पूववत) ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → वध िणच ् → वध इ →<br />
णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → वध ् इ → विध →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → विध लट ् → विध ितप ् → विध ित → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → विध शप ् ित → विध अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
वधे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → वधय ् अ ित → वधयित।<br />
२८२ विध → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → विध लृट ् → विध ितप ् → विध ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
विध ित → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → विध इट ् ित → विध इ ित →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → वधे इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
वधय ् इ ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वधय ् इ ित → वधियित।<br />
२८३ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />
भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />
योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाुरािदगण ऊोऽयं<br />
नामधातुः। साम युे (धा॰पा॰ १९२२) संवर संवरणे (धा॰पा॰ १९९२) इितवत। ् वृभावात ्<br />
पँ ानापनमारणतोषणिनशानिनशामनेषु (धा॰पा॰ १६२४) इितविदयम। ् वध ् → साप-<br />
पाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → वध ् िणच ् →<br />
वध ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → वाध ् इ → िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) →<br />
वध ् इ → विध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषा िया पूववत।<br />
्<br />
२८४ अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) → अय ् → सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) → अय ् िँ प ् →<br />
अय ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → अय ् → िवभिकायम ् → अय ् सु ँ → हाो<br />
दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → अय ्।<br />
२८५ शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन।<br />
३८६
धातुकरणम ्<br />
३.१०८ धषथ<br />
वधय ् वधाििमतीित वधियित। २८६<br />
३.१०८ धषथ<br />
यजागे पिमदम। ्<br />
२८७<br />
कुतो वा क ता वा मानं िकं धषथ।<br />
तुा हनुमानाह ृणु वािम देिव ते॥<br />
– अ॰रा॰ ४.६.४२<br />
३.१०९ मृगयम ्<br />
मृगयिमित ाह ततो वयमुपागताः।<br />
ततो वनं िविचो जानक जलकािणः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.६.४६<br />
अ ीरामेणाऽीयाियाफल वानरपकतृगािम आनेपदम। ्<br />
२८८<br />
२८६ िलमिशं लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित िनयमेन अय ् इित शं नपु ंसकिले<br />
पिठा ितीयायां िवभौ अय ् अम ् इित िते मोनपु ंसकात ् (पा॰सू॰ ७.१.२३) इनेनािक ु अय ्<br />
इेव। ३४९तमे पृे ३.५१ विधािम इित योग िवमशमिप पयु।<br />
२८७ धृष ्धातुः (धृषँ सहने धा॰पा॰ १८५०) आधृषीयागणे पिठतः। त आ धृषाा (धा॰पा॰<br />
ग॰सू॰ १८०६) इित गणसूािधकाराैकिकिणयः। िणजभावे धषथ इित पम। ् धृषँ<br />
सहने → धृष ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
धृष ् लट ् → धृष ् थ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → धृष ् शप ् थ → धृष ् अ थ → पुग-<br />
लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → धष ् अ थ → धषथ। िणिच तु<br />
धषयथ इित पम। ् धृष ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.२५) → धृष ् िणच ् → धृष ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः<br />
(पा॰सू॰ १.१.५१) → धष ् इ → धिष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। धिष →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → धिष लट ् →<br />
धिष थ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → धिष शप ् थ → धिष अ थ → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → धष अ थ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → धषय ् अ थ → धषयथ।<br />
२८८ मृग अेषणे (धा॰पा॰ १९००) चौरािदकधातुरागवयादानेपदी। परु मृगणां कुत इित<br />
ाकृ तेऽथ िणिच कृ ते तूभयपदी। यथा – िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />
तानेपदाेः कारणिमदं ादिश कारैः। मृग िणच ् → मृग इ → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) →<br />
मृग ् इ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → मृग ् इ लोट ् → मृग ् इ म ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
मृग ् इ शप ् म ् → मृग ् इ अ म ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
मृग ् ए अ म ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → मृग ् अय ् अ म ् → मृगयम।<br />
्<br />
३८७
३.११० ाामहे धातुकरणम ्<br />
३.११० ाामहे<br />
पुनवकुठमासा सुखं ाामहे वयम ् ।<br />
इदमथाऽा गता िवं महाचलम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.७.२२<br />
सीताेषणेऽसफलान ् मरणे कृ तिनयान ् वानरान ् हनुमान ् ितबोधयित वैकुठे<br />
सुखं ाामहे। इह उपाकरणे (पा॰सू॰ १.३.२५) इनेनाऽनेपदम। ्<br />
२८९ उप-<br />
श लोपः। २९०<br />
३.१११ नयम ्<br />
वासाहां किरेऽहं भवतां वगेराः।<br />
ातुः सिललदानाय नयं मां जलािकम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.७.४८<br />
इह साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६)<br />
इनेनाऽनेपदम। ् साननेऽयं योगः। नयम ्। २९१ सानं कुत।<br />
तिदापालनमेव साननम। ् उने वाऽऽनेपदम।<br />
्<br />
३.११२ इयात ्<br />
तुनः पराेण बुुदाकारतािमयात ् ।<br />
सराेण तदिप मांसपेिशमाुयात ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.८.२३<br />
२८९ उप ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />
निमिकापायः ै<br />
→ उप ा → उपाकरणे (पा॰सू॰ १.३.२५) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → उप लृँट ् → उप ा मिहङ् → उप ा मिह → तासी लृटोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३३) → उप ा मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → उप ा ा मिह →<br />
िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → उप ा ा महे → उपाामहे।<br />
२९० िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />
२९१ णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → नीञ ् → नी →<br />
साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → नी लोट ् → नी म ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → नी शप ् म ् →<br />
नी अ म ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ने अ म ् → एचोऽयवायावः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७८) → नय ् अ म ् → नयम।<br />
्<br />
३८८
धातुकरणम ्<br />
३.११३ ियेत<br />
एित २९२ इित योे इयात ्२९३ इित। आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४)<br />
इनेन िललकारः। २९४<br />
३.११३ ियेत<br />
नािभसूारेण मातृभुासारतः।<br />
वधते गभतः िपडो न ियेत कमतः॥<br />
– अ॰रा॰ ४.८.३२<br />
ियते २९५ इित योे ियेत इित योगु शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२)<br />
इित सूेण शाथ िलयोगे साधु। २९६<br />
२९२ इण ् गतौ (पा॰सू॰ १०४५) → इ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इ लट ् → इ ितप ् → इ ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → इ अ ित →<br />
अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → इ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />
ए ित → एित।<br />
२९३ इण ् गतौ (पा॰सू॰ १०४५) → इ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आशंसावचने<br />
िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) → इ िलङ् → इ ितप ् → इ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → इ यासु ँट ् ित → इ यास ् ित → सुट ् ितथोः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → इ यास ् सु ँट ् ित → इ यास ् स ् ित →<br />
िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → इ या ित → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः →<br />
इ या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → इ या त ् → इयात।<br />
्<br />
२९४ एवमेव आुयात ् इािप बोम।<br />
्<br />
२९५ मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) → मृ → ियतेिङ् लङो (पा॰सू॰ १.३.६१) → वतमाने लट ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मृ लट ् → मृ त → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → मृ श त → मृ अ त →<br />
िरङ् शयिलु (पा॰सू॰ ७.४.२८) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → म ् िरङ् अ त → म ् िर अ त →<br />
अिच ुधातुुवां ोिरयङु वङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → म ् र ् इयँङ् अ त →<br />
म ् र ् इय ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → म ् र ् इय ् अ ते → ियते।<br />
२९६ मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) → मृ → ियतेिङ् लङो (पा॰सू॰ १.३.६१) → शिक िलङ्<br />
च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) → मृ िलङ् → मृ त → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → मृ श त →<br />
मृ अ त → िरङ् शयिलु (पा॰सू॰ ७.४.२८) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → म ् िरङ् अ त →<br />
म ् िर अ त → अिच ुधातुुवां ोिरयङु वङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) →<br />
म ् र ् इयँङ् अ त → म ् र ् इय ् अ त → िलङः सीयुट ् (पा॰सू॰ ३.४.१०२) → म ् र ् इय ् अ सीयु ँट ् त →<br />
म ् र ् इय ् अ सीय ् त → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />
म ् र ् इय ् अ सीय ् सु ँट ् त → म ् र ् इय ् अ सीय ् स ् त → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) →<br />
म ् र ् इय ् अ ईय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → म ् र ् इय ् अ ई त → आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) → म ् र ् इय ् ए त → ियेत।<br />
३८९
३.११४ िपािम धातुकरणम ्<br />
३.११४ िपािम<br />
लां सपवतां धृा रामाे िपाहम ् ।<br />
या ैव याािम जानक शुभलणाम ्॥<br />
वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन लयोगः। २९७<br />
३.११५ पयािम<br />
॥ इित िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
अमोघं रामिनमु ं महाबाणिमवािखलाः।<br />
पयाैव राम प जनकनिनीम ्॥<br />
कृ ताथऽहं कृ ताथऽहं पुनः पयािम राघवम ् ।<br />
ाणयाणसमये य नाम सकृ रन ्॥<br />
– अ॰रा॰ ४.९.२४<br />
– अ॰रा॰ ५.१.३<br />
– अ॰रा॰ ५.१.४<br />
अ शीताोतनाय वतमानसमीपे भिवित वतमानसामीे वतमानवा<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन लट ्। २९८<br />
२९७ िपँ ेरणे (धा॰पा॰ १२८५) → िप ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िप ् लट ् →<br />
िप ् िमप ् → िप ् िम → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → िप ् श िम → िप ् अ िम →<br />
सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः →<br />
िप ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → िप ् आ िम → िपािम।<br />
२९८ िशँर ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />
सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → श ् लट ् →<br />
श ् िमप ् → श ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → श ् शप ् िम → श ् अ िम → पाा-<br />
ााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) →<br />
पय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → पय ् आ िम → पयािम।<br />
३९०
धातुकरणम ्<br />
३.११६ िववेे<br />
३.११६ िववेे<br />
िववेे २९९ देिह मे माग सुरसायै नमोऽु ते।<br />
कमितहार आनेपदम। ्<br />
३००<br />
इुा पुनरेवाह सुरसा ुिधताहम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.१.१६<br />
३.११७ भयेत ्<br />
िसंिहका नाम सा घोरा जलमे िता सदा।<br />
आकाशगािमनां छायामााऽकृ भयेत ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.१.३५<br />
अ िविधिनमणामणाधीसाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) इनेन<br />
हेतुहेतुमतोिलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१५६) इनेन वा िललकारः। ३०१<br />
२९९ िनवेे इित पाठभेदः। त तु नेिवशः (पा॰सू॰ १.३.१७) इनेनानेपदम।<br />
्<br />
३०० कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। िव िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िव िवश ् →<br />
कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → िव िवश ् लृट ् →<br />
िव िवश ् इट ् → िव िवश ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → िव िवश ् इ →<br />
पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → िव वेश ् इ → जसृजमृजयजराजाजशां षः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३६) → िव वेष ् इ → षढोः कः िस (पा॰सू॰ ८.२.४१) → िव वेक् इ →<br />
आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → िव वेक् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
िव वेक् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िव वेक् े → िववेे।<br />
३०१ भँ अदने (धा॰पा॰ १५५७) → भ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवण-<br />
चूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → भ ् िणच ् → भ ् इ → भि → सनाा<br />
धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविध-<br />
िनमणामणाधीसाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) हेतुहेतुमतोिलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१५६) वा →<br />
भि िलङ → भि ितप ् → भि ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भि शप ् ित →<br />
भि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भे अ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भे अ यासु ँट ् ित → भे अ यास ् ित →<br />
सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भे अ यास ् सु ँट ् ित →<br />
भे अ यास ् स ् ित → अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → भे अ इय ् ित → लोपो ोविल<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६६) → भे अ इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भय ् अ इ ित → आ ुणः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.८७) → भय ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → भय ् ए त ् → भयेत।<br />
्<br />
३९१
३.११८ सारयत ् धातुकरणम ्<br />
३.११८ सारयत ्<br />
यते न ैव कोऽ िवयो मे जायते।<br />
एवं िविच हनूमानधो िं सारयत ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.१.३७<br />
अ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेनाकार-<br />
लोपः। आगमकायािनाा। ३०२ माणं चा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इ<br />
ङमुडागमाभावः। ३०३<br />
३.११९ सीदताम ्<br />
धाहम िचराय राघव ृितममासीवपाशमोिचनी।<br />
तसोऽितलभो मम सीदतां दाशरिथः सदा िद॥<br />
– अ॰रा॰ ५.१.५७<br />
३०२ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। अडागमे कृ ते सामातः ासारयत ् इित पम। ् यथा<br />
तत॒ो वै स ॒जान॒ाि॑णं ब॒ां ासा॑रयत ् (कृ ॰य॰ तै॰ा १.६.४.२) इ। सृ गतौ (धा॰पा॰ ९३५) →<br />
हेतुमित च → सृ िणच ् → सृ इ → अचो िणित → उरण ् रपरः → सार ् इ → सािर → सनाा<br />
धातवः → धातुसा। सािर → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१११) → सािर ितप ् → सािर ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् सािर ित → अ सािर ित → कतिर शप<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ सािर शप ् ित → अ सािर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८४) → अ सारे अ ित → अ सारय ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />
अ सारय ् अ त ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ा सारय ् अ त ् → ासारयत।<br />
्<br />
३०३ यागमकाय िनमभिविह इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इित सूे यण ् अिच इित िते<br />
ङमो ादिच ङमुिनम ् (पा॰सू॰ ८.३.३२) इनेन ङमुडागमं कृ ा इको यणिच इेवासूियन ्<br />
सूकाराः। अत एव वाीकीयरामायणे सुरकाडे नवाकरणाथवेा हनुमान ् लिङ िवशम ् इित<br />
युे – दोषकाले िवशं भीतयाऽहं तयोिदतः (वा॰रा॰ ५.५८.५०)। अ ितलकिशरोमिणटीकाकारौ च –<br />
िवशं ािवशम ् (वा॰रा॰ ित॰टी॰ ५.५८.५०, वा॰रा॰ िश॰टी॰ ५.५८.५०)।<br />
३९२
धातुकरणम ्<br />
३.१२० भोित<br />
्<br />
सीदतु ३०४ इित योे सीदताम ्३०५ इित योगः। कमितहार<br />
आनेपदम। ३.१२० भोित<br />
िमासारे सीता यिद मे वशगा भवेत ् ।<br />
तदा सवसुखोपेता रां भोित सा मया॥<br />
– अ॰रा॰ ५.२.४१<br />
अ भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.६६) इनेनाऽनेपदे सित भोते इित<br />
३०४ षद ्ऌँ िवशरणगवसादनेषु (धा॰पा॰ ८५४, १४२७) → षद ् → धाादेः षः सः<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६४) → सद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सद ् लोट ् → सद ् ितप ् → सद ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />
सद ् शप ् ित → सद ् अ ित → पााााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनय-<br />
पयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → सीद ् अ ित → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → सीद ् अ तु →<br />
सीदतु।<br />
३०५ षद ्ऌँ िवशरणगवसादनेषु (धा॰पा॰ ८५४, १४२७) → षद ् → धाादेः षः<br />
सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → सद ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सद ् लोट ् → सद ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → सद ् शप ् त →<br />
सद ् अ त → पााााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः<br />
(पा॰सू॰ ७.३.७८) → सीद ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सीद ् अ ते →<br />
आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) → सीद ् अ ताम ् → सीदताम।<br />
्<br />
३०६ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। सताभावु जीवैव धम न ण<br />
इित नियतु ं कमितहार आनेपदयोग इित भावः। मानसे गोािमपादा – सतां या न<br />
गताऽिभषेकतथा न मौ वनवासःखतः। मुखाुजी रघुनन मे सदाऽु सा मुलमलदा॥<br />
(रा॰च॰मा॰ २.म॰२)। एतेन ीमागवतेऽमे पमााये ुतौ ादशवारं युं सीदताम ्<br />
इिप ाातम। ् यथा – सीदतां महािवभूितः (भा॰पु॰ ८.५.३२) सीदतां नः स महािवभूितः<br />
(भा॰पु॰ ८.५.३३.४३)।<br />
३९३
३.१२० भोित धातुकरणम ्<br />
पािणनीयः। ३०७ िकु भोजनं भोजः। ३०८ भोजमाचरतीित भोजित। ३०९ त लृकारे<br />
भोित। ३१० याऽावनाथभुज ्धातुः। ३११ रावणािभायोऽयम ् मशगा सती सीता<br />
रां भोिधाी भूा तितपालियित।<br />
३०७ भुज ् → भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → भुज ् लृँट ् →<br />
भुज ् त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → भुज ् त → एकाच उपदेशेऽनुदाात<br />
्<br />
(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भोज ् त →<br />
चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → भोग ् त → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → भोग ् त →<br />
खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → भोक् त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → भोक् ते →<br />
भोते।<br />
३०८ भुज ्धातोः नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन अच ्ये िवभिकाय।<br />
बालकाावेऽच। ् तेन भोजः भोगः इित ाविप समानाथकौ। यथा भागवते यािचवे भूयिप भूिरभोजः<br />
(भा॰पु॰ १०.८१.३४) इ। अ टीकाकाराः – भूिरभोजो बभोगवान ् (भा॰पु॰ गू॰दी॰ १०.८१.३४,<br />
भा॰पु॰ अ॰॰ १०.८१.३४) भूिरभोजो बभोगः (भा॰पु॰ िन॰॰ १०.८१.३४)। भोगः इित तु भुज ्धातोः<br />
भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन घिञ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे चजोः कु<br />
िघयतोः (पा॰सू॰ ७.३.५२) इनेन कुे िवभिकाय िसम।<br />
्<br />
३०९ भोज → सवाितपितके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भोज िँ प ् → भोज व ् →<br />
वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भोज → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भोज लट ् →<br />
भोज ितप ् → भोज ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भोज शप ् ित → भोज अ ित →अतो<br />
गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भोज ित → भोजित।<br />
३१० आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इित पिरभाषयाऽऽगमकायािनाालकािदडभावः।<br />
या भोजनं भोक्। िणजात ् भुज धातोः ् (भुज ् िणच ् → भोिज) सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८)<br />
इनेन भावे ििप णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे भोज ् इित ाितपिदकं िनम। ् त<br />
थमािवभावेकवचने भोक् भोग ् इित पयम। ् भोज ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />
(पा॰सू॰ ६.१.६८) → भोज ् → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → भोग ् → वाऽवसाने (पा॰सू॰ ८.४.५६) →<br />
भोक्, भोग। ् यथवदसंिहतायाम ् युवा॑नो ॒ा अ॒जरा॑ अभ॒ोघनो॑ (ऋ॰वे॰सं॰ १.६४.३) इित मे<br />
पदपाठे अ॒भ॒ोक्ऽहन॑ सायणभाे अभोघनः। भोजयीित भोजः। न भोजः अभोजः। तेषां हारः।<br />
‘बलं छिस’ (पा॰सू॰ ३.२.८८) इित हेः िप। ् ‘झयो होऽतराम’ ् (पा॰सू॰ ८.४.६२) इित<br />
हकार घम। ् ‘इूषायां शौ’ (पा॰सू॰ ६.४.१२) इित िनयमाीघाभावः। तदाचिरित भोित।<br />
नामधातोरनुदाैकाात ् एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) इित सूेणेडागमिनषेधः।<br />
३११ भुजँ पालनावहारयोः (धा॰पा॰ १४५४)। भुज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → भुज ् लृँट ् → भुज ् ितप ् → भुज ् ित → तासी लृटोः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३३) → भुज ् ित → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः →<br />
पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भोज ् ित → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) भोग ् ित →<br />
आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → भोग ् ित → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → भोक् ित →<br />
भोित।<br />
३९४
धातुकरणम ्<br />
३.१२१ अगाहत ्<br />
३.१२१ अगाहत ्<br />
अगाहुपौै कृ ा वदनमािलकाम ् ।<br />
िवभीषणु राम सिधौ मानसः॥<br />
आनेपदािनायोगोऽयं परैपदी। ३१२<br />
– अ॰रा॰ ५.२.५२<br />
३.१२२ िनदिहित<br />
िनदिहित रौघांृ ते ना संशयः।<br />
अनुां देिह मे देिव गािम रयाऽितः॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.४९<br />
िनधित ३१३ इित योे िनदिहित इित युम। ् िनदहतीित िनदहः। ३१४ िनदह<br />
३१२ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इनेन। गाह ्धातुः (गाँ िवलोडने<br />
धा॰पा॰ ६४९) आनेपदी। त ललकारे थमपुष एकवचने अगाहत इित पम। ् गाँ िवलोडने<br />
(धा॰पा॰ ६४९) → गाह ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → अनतने लङ्<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१११) → गाह ् लङ् → गाह ् त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
अट ् गाह ् त → अ गाह ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ गाह ् शप ् त →<br />
अ गाह ् अ त → अगाहत। ीकृ त आनेपदािने परैपदे अगाहत ् इित पम। ् गाँ िवलोडने<br />
(धा॰पा॰ ६४९) → गाह ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → गाह ् लङ् → गाह ् ितप ् →<br />
गाह ् ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → अट ् गाह ् ित → अ गाह ् ित → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ गाह ् शप ् ित → अ गाह ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />
अगाहत। ् एतेन यूयं िववा यदपो धृतता गाहतैत देवहेलनम ् (भा॰पु॰ १०.२२.१८) इित भागवते<br />
रासपााां गोपीवापहारे ममपुषबवचनिववायां कृ तः गाहत इित परैपदयोगोऽिप<br />
ाातः।<br />
३१३ िनस ् दहँ भीकरणे (धा॰पा॰ ९९१) → िनस ् दह ् → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → िनस ् दह ् लृट ् → िनस ् दह ् ितप ् →<br />
िनस ् दह ् ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → िनस ् दह ् ित → दादेधातोघः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.३२) → िनस ् दघ ् ित → एकाचो बशो भष ् झष ोः (पा॰सू॰ ८.२.३७) →<br />
िनस ् धघ ् ित → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → िनस ् धक् ित → आदेशययोः<br />
(पा॰सू॰ ८.३.५९) → िनस ् धक् ित → ससजुषो ः → (पा॰सू॰ ८.२.६६) → िनँ धक् ित →<br />
िनर ् धक् ित → िनधित।<br />
३१४ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />
३९५
३.१२३ िनाित धातुकरणम ्<br />
इवाऽचिरतीित िनदिहित ३१५ इित योगे पिरहारः।<br />
३.१२३ िनाित<br />
लकारः। ३१६<br />
३.१२४ वद<br />
अिभानाथम वदािम तव सुत।<br />
िचकू टिगरौ पूवमेकदा रहिस ितः।<br />
मदे िशर आधाय िनाित रघुननः॥<br />
– अ॰रा॰ ५.३.५३<br />
इह इित योजनीयम। ् एवं लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन भूतकाले<br />
ततः हो हनुममादरा केन िहतोऽिस वानर।<br />
भयं च ते माऽु िवमोसे मया सं वदािखलराजसिधौ॥<br />
– अ॰रा॰ ५.४.६<br />
अ भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः (पा॰सू॰ १.३.४७)<br />
इनेनोपसाषायां ाने वाऽऽनेपदम। ्<br />
३१७<br />
३१५ योगा िसिः कृ िित (बा॰म॰ २६६५) इितवत ् । िनदह → सवाितपिदके आचारे िा<br />
वः (वा॰ ३.१.११) → िनदह िँ प ् → िनदह व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िनदह →<br />
सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → िनदह लृट ् → िनदह ितप ् → िनदह ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
िनदह ित → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िनदह इट ् ित → िनदह इ ित → अतो<br />
लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → िनदह ् इ ित → आदेशयोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → िनदह ् इ ित →<br />
िनदिहित।<br />
३१६ िनपूवकात ् ाधातोः (ा कुायां गतौ धा॰पा॰ १०५४) लकारे थमपुष एकवचने िनाित।<br />
िन ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />
िन ा लट ् → िन ा ितप ् → िन ा ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन ा शप ् ित →<br />
अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िन ा ित → िनाित।<br />
३१७ वदँ ायां वािच (धा॰पा॰ १००९) → वद ् → भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः<br />
(पा॰सू॰ १.३.४७) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → वद ् लोट ् → वद ् थास ् → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → वद ् शप ् थास ् → वद ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → वद ् अ से →<br />
सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → वद ् अ स ् व → वद।<br />
३९६
धातुकरणम ्<br />
३.१२५ पयम ्<br />
३.१२५ पयम ्<br />
शेन ैव िवजानीमः कृ तकायः समागतः।<br />
हनूमानेव पयं वानरा वानरषभम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ५.५.१३<br />
अ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन ियािविनमय आनेपदम। ्<br />
३१८<br />
३.१२६ िनवस<br />
॥ इित सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथ युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
भु चेमािन पािन फलािन तदनरम ् ।<br />
िनवस सुखेना िनामेिह राऽु मा॥<br />
– अ॰रा॰ ६.७.१६<br />
३१८ परैपिदनः श ्धातोः (िशँर ् ेणे धा॰पा॰ ९८८) लोकारे ममपुषे बवचने पयत इित<br />
पम। ् श ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
श ् लोट ् → श ् थ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → श ् शप ् थ → श ् अ थ → पाा-<br />
ााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) →<br />
पय ् अ थ → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → तिमपां ताामः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०१) → पय ् अ त → पयत। आनेपदे च पयम ् इित। श ् → कतिर<br />
कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → श ् लोट ् → श ् म ् →<br />
कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → श ् शप ् म ् → श ् अ म ् → पााााादायि-<br />
सिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → पय ् अ म ् →<br />
पयम।<br />
्<br />
३९७
३.१२७ िनबोध धातुकरणम ्<br />
अ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदम। ्<br />
३१९<br />
३.१२७ िनबोध<br />
तमाह रावणो राजा ातरं दीनया िगरा।<br />
कुकण िनबोध ं महमुपितम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ६.७.५१<br />
अ िनपूवकोऽवगमाथको बुध ्धातुः (बुधँ अवगमने धा॰पा॰ ११७२)।<br />
ताऽनेपदाोकारे ममपुषैकवचने िनबु इित पािणनीयम। ्<br />
३२० िकु<br />
बोधनं बोधः भावे घिञ ३२१ तत गुणे। ३२२ िनतरां बोधो िनबोधः। िनबोधमाचर इित िनबोध<br />
इमाचारिबाातोलट ्। ममपुष एकवचने सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) इं<br />
िह आदेशे अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) इनेन हेिक िनबोध इिप पािणनीयम। ्<br />
३२३<br />
याऽ बुध ्धातुािदपरैपदी (बुधँ अवगमने धा॰पा॰ ८५८)। त लोकारे<br />
३१९ िनपूवकारैपिदनो वस ्धातोः (वसँ िनवासे धा॰पा॰ १००५) लोकारे ममपुष एकवचने<br />
िनवस इित पम। ् िन वस ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िन वस ् लोट ् → िन वस ् िसप ् → िन वस ् िस → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन वस ् शप ् िस → िन वस ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />
िन वस ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िन वस ् अ → िनवस। आनेपदे च िनवस<br />
इित। िन वस ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
िन वस ् लोट ् → िन वस ् थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन वस ् शप ् थास ् →<br />
िन वस ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → िन वस ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />
िन वस ् अ स ् व → िनवस। अिप च – राऽु मा इित कथम ् मािङ ङ् (पा॰सू॰ ३.३.१७५)<br />
इनेन सवलकारापवादेन ङो िवधानात। ् अ समाधानं दीितैबालमनोरमायामुम ् – ‘माऽु’<br />
इादौ तु ‘मा’ इयारं ितषेधाथकिमाः। ‘आाङो’ (पा॰सू॰ ६.१.७४) इित सूभाे<br />
तु िङतो माश िनदशामा इ तु न भवतीुम। ् ‘मा’शायार से तु<br />
तदेवोदाियेत। ‘माऽु’ इ तु ‘अु’ इित िवभिितपकमयिमे (बा॰म॰ २२१९)।<br />
३२० िन बुध ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
िन बुध ् लोट ् → िन बुध ् थास ् → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → िन बुध ् यन ् थास ् →<br />
िन बुध ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → िन बुध ् य से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />
िन बुध ् य स ् व → िनबु।<br />
३२१ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />
३२२ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />
३२३ िनबोध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → िनबोध िँ प ् →<br />
िनबोध व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िनबोध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />
धातुसा → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िनबोध लोट ् → िनबोध िसप ् → िनबोध िस → कतिर<br />
शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िनबोध शप ् िस → िनबोध अ िस → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />
िनबोध िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → िनबोध िह → अतो हेः → िनबोध।<br />
३९८
धातुकरणम ्<br />
३.१२८ हनन ्<br />
ममपुष एकवचनपिमदम ् िनबोध। ३२४ एतेन तािबोध िजोम (भ॰गी॰ १.७) इित<br />
गीतावचनमिप ाातम।<br />
्<br />
३.१२८ हनन ्<br />
दशकोः वानां गा मिररकान ् ।<br />
चूणयामासुरां गजां हनन ् णात ्॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१०.१७<br />
न ्३२५ इित योे हनन ् इित योगु गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३)<br />
इित िनयमात ् िनपूवकात ् हन ् धातोः (हनँ िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२) लिङ िझ-<br />
येऽडागमे शिप झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) इनेनाादेशे अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७)<br />
इनेन परपे इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) इनेनेकारलोपे संयोगा लोपः<br />
(पा॰सू॰ ८.२.२३) इनेन तकारलोपे हनन ्। ३२६<br />
३२४ िन बुध ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />
िन बुध ् लोट ् → िन बुध ् िसप ् → िन बुध ् िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन बुध ् शप ् िस →<br />
िन बुध ् अ िस → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → िन बोध ् अ िस → सेिप<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८७) → िन बोध ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िन बोध ् अ → िनबोध।<br />
३२५ िन हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → िन हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />
अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → िन हन ् लङ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />
आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िन अट ् हन ् लङ् → िन अ हन ् लङ् → िन अ हन ् िझ →<br />
ितिावधातुकम ् (पा॰सू॰ ३.४.११३) → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिदभृितः शपः<br />
(पा॰सू॰ २.४.७२) → िन अ हन ् िझ → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → गम-<br />
हनजनखनघसां लोपः िङनिङ (पा॰सू॰ ६.४.९८) → िन अ ह ् न ् िझ → हो हेिणेषु<br />
(पा॰सू॰ ७.३.५४) → िन अ घ ् न ् िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → िन अ घ ् न ् अि →<br />
इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → िन अ घ ् न ् अ ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) →<br />
िन अ घ ् न ् अन ् → िन अन ् → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → न।<br />
्<br />
३२६ गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित िनयमाद अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इित सूं न<br />
वतते। शपः िपा ् सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) इावृौ शपो िङं न। अिङित शिप परे<br />
गमहनजनखनघसां लोपः िङनिङ (पा॰सू॰ ६.४.९८) इित सूं न वतते यतो हनोऽकारलोपाभावः।<br />
अकारलोपाभावे हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) इािप वृिन। अतः कुाभावः। िन हनँ<br />
िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → िन हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने<br />
लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → िन हन ् लङ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ<br />
टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िन अट ् हन ् लङ् → िन अ हन ् लङ् → िन अ हन ् िझ → ितिाव-<br />
धातुकम ् (पा॰सू॰ ३.४.११३) → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) →<br />
शगभावः → िन अ हन ् अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → िन अ हन ् अ अि → इत<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१००) → िन अ हन ् अ अ ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िन अ हन ् अ ् →<br />
संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → िन अ हन ् अन ् → िन अहनन ् → इको यणिच<br />
(पा॰सू॰ ६.१.७७) → हनन।<br />
्<br />
३९९
३.१२९ योािम धातुकरणम ्<br />
३.१२९ योािम<br />
घातिया राघवेण जीवािम वनगोचरः।<br />
रामेण सह योािम रामबाणैः सुशीगैः॥<br />
आनेपदािनायोगोऽयम। ्<br />
३२७<br />
– अ॰रा॰ ६.१०.५६<br />
३.१३० ससृजे<br />
अं रासराज जघान परमािवत ् ।<br />
ततु ससृजे घोरं रासं चामिवत ् ।<br />
ोधेन महताऽऽिवो रामोपिर रावणः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.११.२८<br />
सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) परैपदी धातुः। ततः ससज इित पम ् । ३२८ अ<br />
३२७ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)। आनेपदे तु युधँ सहारे (धा॰पा॰ ११७३)<br />
इित धातोलृुमपुष एकवचने योे इित पम। ् यथा गीतायाम ् – न यो इित गोिवमुा<br />
तू बभूव ह (भ॰गी॰ २.९)। युध ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लृट ् शेषे च<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३) → युध ् लृँट ् → युध ् इट ् → युध ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
युध ् इ → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध च<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८६) → योध ् इ → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → चम ् → योत ् इ → िटत<br />
आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → योत ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → योत ् े →<br />
योे। युध ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → युध ् लृँट ् → युध ् िमप ् → युध ् िम →<br />
तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → युध ् िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />
युध ् ा िम → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध च<br />
(पा॰सू॰ ७.३.८६) → लघूपधगुणः → योध ् ा िम → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → योत ् ा िम →<br />
योािम।<br />
३२८ सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />
िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → सृज ् िलँट ् → सृज ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) → सृज ् णल ् → सृज ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />
सृज ् सृज ् अ → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → सज ् सृज ् अ →<br />
हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → स सृज ् अ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ्<br />
रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → स सज ् अ → ससज।<br />
४००
धातुकरणम ्<br />
३.१३१ िलसे<br />
कमितहारादानेपदम। ्<br />
३२९<br />
३.१३१ िलसे<br />
भूतं भिवदभजतमानमथाचरन ् ।<br />
िवहर यथाायन ् भवदोषैन िलसे॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१२.२७<br />
अ िलप ्धातोः (िलपँ उपदेहे धा॰पा॰ १४३३) कमवाे लकारे ममपुष<br />
एकवचनपम। ्<br />
३३० वतमानसामीािवित वतमानता। ३३१<br />
३.१३२ गिमामहे<br />
अल सह ाता ो गिमामहे वयम ् ।<br />
िवभीषणवचः ुा ुवाच रघूमः॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१३.४२<br />
गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) इनेनेिधानात ् गम ्धातो (गमँ ॢ गतौ<br />
धा॰पा॰ ९८२) परैपदात ् गिमामः। ३३२ समुपसगसंयोजने तु समो गृिाम ्<br />
३२९ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। ा आनेपदे िलिट थमपुष एकवचने ससृजे<br />
इित पम। ् सृज ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />
सृज ् िलँट ् → सृज ् ितप ् → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → सृज ् एश ् → सृज ् ए →<br />
िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → सृज ् सृज ् ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />
सृ सृज ् ए → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → सर ् सृज ् ए → हलािदः<br />
शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → स सृज ् ए → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित<br />
च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → स सृज ् ए → ससृजे।<br />
३३० िलप ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िलप ् लँट ् → िलप ् थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />
िलप ् यक् थास ् → िलप ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → िलप ् य से → िलसे।<br />
३३१ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />
३३२ गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />
गम ् लृँट ् → गम ् मस ् → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → गम ् मस ् → गमेिरट ्<br />
परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) → गम ् इट ् मस ् → गम ् इ मस ् → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गम ् इ ा मस ् → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → गम ् इ ा मस ् →<br />
ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → गम ् इ ा मँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />
गम ् इ ा मः → गिमामः।<br />
४०१
३.१३२ गिमामहे धातुकरणम ्<br />
(पा॰सू॰ १.३.२९) इनेनाऽनेपदे संामहे ३३३ उपसगलोपेऽिप गंामहे िकु<br />
गिमामहे इित मसामावहिमित चेत। ् गमनं गिम इ िघनुण ् यः।<br />
शिमाो िघनुण ् (पा॰सू॰ ३.२.१४१) इ इितशयोगामेरिप िघनुण।<br />
्<br />
िघनुयेऽनुबकाय नपु ंसकिले ियािवशेषणाितीया। हे इित सोधनम। ् ाम<br />
इित अस ्धातोः (असँ भुिव धा॰पा॰ १०६५) िवथ िललकार उमपुषबवचनम। ्<br />
३३४<br />
अथात ् हे जना अयोां ित वयं गिम गमनं ित ामोता भवेम। या गम ्<br />
इित डयाम ् । ३३५ इषुधातुः (इषँ गतौ धा॰पा॰ ११२७) िदवािदः। त वतमानकाले<br />
कमितहार आनेपदम ् । ३३६ ः इित सिधानेनािप वतमानसमीपे लट ्। ३३७ ो गं<br />
गमनिमामहेऽिभलषामः ३३८ योगेऽिियमेव मे मनीषा।<br />
३३३ सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />
सम ् गम ् लृँट ् → सम ् गम ् मिहङ् → सम ् गम ् मिह → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />
सम ् गम ् मिह → गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) → इडभावः → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सम ् गम ् ा मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
सम ् गम ् ा महे → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं गं ा महे → अनुार यिय परसवणः<br />
(पा॰सू॰ ८.४.५८) → संामहे।<br />
३३४ असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आिशिष<br />
िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) → अस ् िलङ् → अस ् मस ् → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />
(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → अस ् यासु ँट ् मस ् → अस ् यास ् मस ् → िलङः सलोपोऽन<br />
(पा॰सू॰ ७.२.७९) → अस ् या मस ् → सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) → स ् या मस ् → िनं<br />
िङतः (पा॰सू॰ ३.४.९९) → स ् या म → ाम।<br />
३३५ गमँ ॢधातोः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन भावे डये िडभानुबकरण-<br />
सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय गम ्। अेिप इनेन बालकाावेऽिप।<br />
अिपशः सवपािधिभचाराथः (का॰वृ॰ ३.२.१०१)। गं गीतिमितवत। ् यथा शकुमे – गं, ी॰,<br />
गीयते इित (गै गाने + भावे बालकात ् डः) गीतम, ् इेकारकोषः। गम ् → अेिप यते<br />
(पा॰सू॰ ३.२.१०१) → गम ् ड → गम ् अ → टेः (पा॰सू॰ ६.४.१४३) → िडसामादभािप टेलपः<br />
(ल॰िस॰कौ॰ ३४३) → ग ् अ → ग → िवभिकायम ् → ग अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) →<br />
गम।<br />
्<br />
३३६ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />
३३७ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />
३३८ इष ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमानसामीे वतमानवा<br />
(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् मिहङ् → इष ् मिह →<br />
िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् यन ् मिह → इष ् य मिह → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → इष ् या मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् या महे →<br />
इामहे।<br />
४०२
धातुकरणम ्<br />
३.१३३ ाथयािम<br />
३.१३३ ाथयािम<br />
ाथयािम जगाथ पिवं कु मे गृहम ् ।<br />
िा भुा सबलः ो गिमिस पनम ्॥<br />
– अ॰रा॰ ६.१४.३६<br />
अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इित चिङ् (धा॰पा॰ १०१७)<br />
इ िङरणेन ाते। अतः ाथयािम। ३३९<br />
३.१३४ िनजे<br />
॥ इित युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
॥ अथोरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
ाणानृिषमुां देवदानविकरान ् ।<br />
देवियो मनुां िनजे समहोरगान ्॥<br />
– अ॰रा॰ ७.२.४७<br />
आङो यमहनः (पा॰सू॰ १.३.२८) इनेनानेपदे ाजे। ३४० िवनाऽिप यं<br />
३३९ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इनेन। अथ उपयाायाम ्<br />
(धा॰पा॰ १९०५) → अथ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो<br />
िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → अथ ् िणच ् → अथ ् इ → अिथ → सनाा धातवः<br />
(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) →<br />
शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अिथ लट ् →<br />
अिथ िमप ् → अिथ िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिथ शप ् िम → अिथ अ िम →<br />
सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अथ अ िम → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />
अथय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अथय ् आ िम → अथयािम → अकः<br />
सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथयािम। ३६३तमे पृे ३ .७७ ाथय इित योग िवमशमिप<br />
पयु।<br />
३४० ा हन ् → आङो यमहनः (पा॰सू॰ १.३.२८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />
ा हन ् िलँट ् → ा हन ् त → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → ा हन ् एश ् →<br />
ा हन ् ए → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → ा हन ् हन ् ए → हलािदः शेषः<br />
(पा॰सू॰ ७.४.६०) → ा ह हन ् ए → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) → ा झ हन ् ए → अासे<br />
चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) → ा ज हन ् ए → असंयोगािित ् (पा॰सू॰ ६.४.९८) → िकम ् →<br />
गमहनजनखनघसां लोपः िङनिङ (पा॰सू॰ ६.४.९८) → ा ज ह ् न ् ए → हो हेिणेषु<br />
(पा॰सू॰ ७.३.५४) → ा ज घ ् न ् ए → ाजे।<br />
४०३
३.१३५ काे धातुकरणम ्<br />
पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन आङ् इ लोपे िनजे। ३४१<br />
३.१३५ काे<br />
सेन च शपे नाहं ां िवना िदिव वा भुिव।<br />
काे रां रघुे शपे ादयोः भो॥<br />
– अ॰रा॰ ७.९.५<br />
काािम ३४२ इित योे काे३४३ इित योगु कतिर कमितहारे<br />
(पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनानेपदे सित। ३४४<br />
॥ इुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे तृतीयााये<br />
ितीयपिरेदः।<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे तृतीयोऽायः।<br />
३४१ परैपदे तु िनजघान इित पम। ् िन हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />
िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → िन हन ् िलँट ् → िन हन ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />
(पा॰सू॰ ३.४.८२) → िन हन ् णल ् → िन हन ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />
िन हन ् हन ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → िन ह हन ् अ → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) →<br />
िन झ हन ् अ → अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) → िन ज हन ् अ → हो हेिणेषु<br />
(पा॰सू॰ ७.३.५४) → िन ज घन ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → िन ज घान ् अ →<br />
िनजघान।<br />
३४२ कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → का ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />
िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → का नु ँम ् ् → कान ् ् → नापदा झिल<br />
(पा॰सू॰ ८.३.२४) → कां ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → का ् → शेषातिर<br />
परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → का ् लट ् → का ् िमप ् →<br />
का ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → का ् शप ् िम → का ् अ िम → अतो दीघ यिञ<br />
(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → का ् आ िम → काािम।<br />
३४३ कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → का ् (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) →<br />
वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → का ् लट ् → का ् इट ् → का ् इ → कतिर शप ्<br />
(पा॰सू॰ ३.१.६८) → का ् शप ् इ → का ् अ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />
का ् अ ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → का ् ए → काे।<br />
३४४ एवमेव न काे िवजयं कृ न च रां सुखािन च (भ॰गी॰ १.३२) इ। िवजयरासुखानामकाा<br />
न राजोिचता।<br />
४०४
धातुकरणम ्<br />
३.१३५ काे<br />
बुा ीगुपादपरजसा संशुया सादरं<br />
कृ ा लेखकमाशीलयशसं िशं िशशु ं राघवम।<br />
्<br />
बालो निवलोचनो िगिरधरः शान ् िवभााऽना<br />
बाित िनबमेतममलं तोषाय सीतापतेः॥<br />
इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशः।<br />
४०५
सेतारसूची<br />
अ॰को॰<br />
अ॰को॰ ा॰सु॰<br />
अ॰पु॰<br />
अ॰रा॰<br />
अ॰शा॰<br />
अग॰सं॰<br />
अिह॰सं॰<br />
आ॰रा॰<br />
आ॰ौ॰सू॰<br />
आ॰स॰श॰<br />
आ॰सं॰<br />
ई॰उ॰<br />
उ॰को॰<br />
उ॰रा॰च॰<br />
ऋ॰वे॰सं॰<br />
ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰<br />
ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ उ॰॰<br />
ए॰को॰<br />
क॰उ॰<br />
क॰उ॰ रा॰कृ ॰भा॰<br />
क॰पु॰<br />
क॰स॰सा॰<br />
का॰<br />
का॰िव॰प॰<br />
अमरकोषः<br />
अमरकोषे ाासुधा<br />
अिपुराणम ्<br />
अारामायणम ्<br />
अिभानशाकुलम ्<br />
अगसंिहता<br />
अिहबु संिहता<br />
आनरामायणम ्<br />
आपौतसूम ्<br />
आयासशती<br />
आनसंिहता<br />
ईशावाोपिनषद ्<br />
उणािदकोषः (दयानसरतीाासिहतः)<br />
उररामचिरतम ्<br />
ऋवेदसंिहता<br />
ऋवेदसंिहतायां सायणभाम ्<br />
ऋवेदसंिहतायां सायणभा उपोातकरणम ्<br />
एकारकोषः<br />
कठोपिनषद ्<br />
कठोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ्<br />
किपुराणम ्<br />
कथासिरागरः<br />
कादरी<br />
कािशकािववरणपिका (ासः)
सेतारसूची<br />
का॰वृ॰<br />
का॰वृ॰वा॰<br />
का॰सू॰वृ॰<br />
िक॰<br />
िक॰ घ॰ा॰म॰<br />
कु॰स॰<br />
कु॰स॰ स॰ा॰<br />
कू ॰पु॰<br />
कृ ॰य॰ तै॰आ॰<br />
कृ ॰य॰ तै॰ा<br />
कृ ॰य॰ तै॰सं॰<br />
ग॰पु॰<br />
ग॰सं॰<br />
गी॰गो॰<br />
गो॰गृ॰सू॰<br />
गो॰पू॰ता॰उ॰<br />
च॰सं॰ सू॰ा॰<br />
चा॰नी॰<br />
त॰बो॰<br />
त॰वा॰<br />
त॰स॰<br />
त॰स॰ ा॰बो॰ा॰<br />
त॰स॰ प॰ा॰<br />
तै॰उ॰<br />
द॰उ॰<br />
द॰उ॰वृ॰<br />
द॰॰<br />
॰स॰श॰<br />
दे॰भा॰पु॰<br />
धा॰पा॰<br />
धा॰पा॰ ग॰सू॰<br />
कािशकावृिः<br />
कािशकावृिवािकम ्<br />
काालारसूवृिः<br />
िकराताजु नीयम ्<br />
िकराताजु नीये घटापथाायां मलाचरणम ्<br />
कुमारसवम ्<br />
कुमारसवे सीिवनीाा<br />
कू मपुराणम ्<br />
कृ यजुवदतैिरीयारयकम ्<br />
कृ यजुवदतैिरीयाणम ्<br />
कृ यजुवदतैिरीयसंिहता<br />
गडपुराणम ्<br />
गगसंिहता<br />
गीतगोिवम ्<br />
गोिभलगृसूम ्<br />
गोपालपूवतािपुपिनषद ्<br />
चरकसंिहतायां सूानम ्<br />
चाणनीितः<br />
तबोिधनी (ानेसरतीकृ ता)<br />
तवाितकम ्<br />
तकसहः<br />
तकसहे ायबोिधनीाा<br />
तकसहे पदकृ ाा<br />
तैिरीयोपिनषद ्<br />
दशपाुणािदपाठः<br />
दशपाुणािदवृिः (युिधिरमीमांसकसािदता)<br />
दशपकम ् (धनयकृ तम)<br />
्<br />
गाससती (माकडेयपुराणागता)<br />
देवीभागवतपुराणम ्<br />
धातुपाठः<br />
धातुपाठे गणसूम ्<br />
४०८
सेतारसूची<br />
॰<br />
न॰उ॰<br />
न॰का॰<br />
नर॰पु॰<br />
ना॰पु॰<br />
नाी॰पु॰<br />
न ै॰च॰<br />
ा॰सू॰<br />
प॰उ॰<br />
प॰उ॰ े॰वृ॰<br />
प॰त॰<br />
प॰त॰ अ॰टी॰<br />
प॰म॰<br />
प॰ल॰म॰<br />
प॰ल॰म॰ ो॰टी॰<br />
प॰शे॰<br />
प॰ृ॰<br />
परा॰उ॰<br />
पा॰सू॰<br />
॰ना॰<br />
ौ॰म॰<br />
बा॰म॰<br />
बृ॰उ॰<br />
बृ॰॰सं॰<br />
बृ॰सं॰<br />
॰उ॰<br />
॰पु॰<br />
॰सू॰<br />
ा॰पु॰<br />
भ॰का॰<br />
भ॰गी॰<br />
ालोकः<br />
नलोपाानम ्<br />
निकेरकािशका<br />
नरिसंहपुराणम ्<br />
नारदपुराणम ्<br />
नाीपुराणम ्<br />
न ैषधीयचिरतम ्<br />
ायसूम ्<br />
पपाुणािदपाठः<br />
पपाुणािदपाठे ेतवनवािसवृिः<br />
पतम ्<br />
पतेऽिभनवराजलीटीका<br />
पदमरी<br />
परमलघुमूषा<br />
परमलघुमूषायां ोाटीका (कािलकासादशुकृ ता)<br />
पिरभाषेशेखरः<br />
पराशरृितः<br />
पराशरोपपुराणम ्<br />
पािणिनसूम ् (अाायी)<br />
ितमानाटकम ्<br />
ौढमनोरमा<br />
बालमनोरमा<br />
बृहदारयकोपिनषद ्<br />
बृहसंिहता<br />
बृहंिहता<br />
िबपिनषद ्<br />
पुराणम ्<br />
सूम ्<br />
ाडपुराणम ्<br />
भिकाम ्<br />
भगवीता<br />
४०९
सेतारसूची<br />
भ॰गी॰ रा॰भा॰<br />
भ॰नी॰<br />
भा॰उ॰ पा॰सू॰<br />
भा॰प॰<br />
भा॰पा॰सू॰<br />
भा॰पु॰<br />
भा॰पु॰ अ॰॰<br />
भा॰पु॰ गू॰दी॰<br />
भा॰पु॰ िन॰॰<br />
भा॰पु॰ बा॰॰<br />
भा॰पु॰ वं॰टी॰<br />
भा॰पु॰ वी॰रा॰ा॰<br />
भा॰पु॰ ी॰टी॰<br />
भा॰पु॰ िस॰॰<br />
भा॰॰<br />
भा॰॰ पा॰सू॰<br />
भा॰रा॰<br />
भा॰िश॰<br />
भा॰िश॰सू॰<br />
भृ॰॰<br />
म॰अ॰<br />
म॰पु॰<br />
म॰भा॰<br />
म॰भा॰ भा॰दी॰<br />
म॰सु॰स॰<br />
म॰ृ॰<br />
म॰ृ॰ कु॰टी॰<br />
म॰ृ॰ मे॰टी॰<br />
म॰ृ॰ राघ॰टी॰<br />
मा॰भा॰<br />
मा॰धा॰वृ॰<br />
भगवीतायां रामानुजभाम ्<br />
भतृहिरनीितशतकम ्<br />
भा उोते पािणनीयसूम ्<br />
भाे पशािकम ्<br />
भाे पािणनीयसूम ्<br />
ीमागवतपुराणम ्<br />
ीमागवतेऽिताथकािशका<br />
ीमागवते गूढाथदीिपका<br />
ीमागवते िनगूढाथकाशः<br />
ीमागवते बालबोिधनी<br />
ीमागवते वंशीधरटीका<br />
ीमागवते वीरराघवाा<br />
ीमागवते ीधरटीका<br />
ीमागवते िसादीपः<br />
भाे दीपः (कैयटकृ तः)<br />
भाे दीपे पािणनीयसूम ्<br />
ीभागवराघवीयम ्<br />
भाे िशवसूम ्<br />
भाे िशवसूम ्<br />
भृतम ्<br />
मधुराकम ्<br />
मपुराणम ्<br />
महाभारतम ्<br />
महाभारते भारतदीिपका (नीलकठकृ ता)<br />
महासुभािषतसहः<br />
मनुृितः<br />
मनुृतौ कुूकभटीका<br />
मनुृतौ मेधाितिथटीका<br />
मनुृतौ राघवानटीका<br />
मानसभारती (रामचिरतमानस संृ तपानुवादः)<br />
माधवीया धातुवृिः<br />
४१०
सेतारसूची<br />
मी॰सू॰<br />
मे॰को॰<br />
मे॰॰<br />
या॰ृ॰<br />
यो॰सू॰<br />
यो॰सू॰ भो॰वृ॰<br />
यो॰॰ दी॰टी॰<br />
र॰वं॰<br />
र॰वं॰ द॰टी॰<br />
र॰वं॰ स॰ा॰<br />
र॰वं॰ स॰ा॰म॰<br />
रा॰उ॰ता॰उ॰<br />
रा॰च॰मा॰<br />
रा॰मी॰<br />
रा॰र॰ो॰<br />
ल॰म॰<br />
ल॰िव॰ृ॰<br />
ल॰शे॰<br />
ल॰शे॰ म॰<br />
ल॰िस॰कौ॰<br />
ल॰िस॰कौ॰ भै॰टी॰<br />
िल॰<br />
वा॰<br />
वा॰प॰<br />
वा॰प॰ हे॰टी॰<br />
वा॰रा॰<br />
वा॰रा॰ क॰टी॰<br />
वा॰रा॰ ित॰टी॰<br />
वा॰रा॰ भू॰टी॰<br />
वा॰रा॰ िश॰टी॰<br />
वा॰सं॰<br />
मीमांसासूम ्<br />
मेिदनीकोषः<br />
मेघतम ्<br />
यावृितः<br />
योगसूम ्<br />
योगसूे भोजवृिः<br />
योिगनीदये दीिपकाटीका<br />
रघुवंशम ्<br />
रघुवंशे दपणटीका (हेमािकृ ता)<br />
रघुवंशे सीिवनीाा<br />
रघुवंशे सीिवनीाायां मलाचरणम ्<br />
रामोरतािपुपिनषद ्<br />
रामचिरतमानसम ्<br />
रामायणमीमांसा (करपाािमकृ ता)<br />
रामराोम ्<br />
लघुमूषा<br />
लघुिवुृितः<br />
लघुशेशेखरः<br />
लघुशेशेखरे मलाचरणम ्<br />
लघुिसाकौमुदी<br />
लघुिसाकौमुां भैमीटीका (भीमसेनशािकृ ता)<br />
िलानुशासनम ्<br />
वािकम ्<br />
वापदीयम ्<br />
वापदीये हेलाराजटीका<br />
वाीकीयरामायणम ्<br />
वाीकीयरामायणे कतकटीका<br />
वाीकीयरामायणे ितलकटीका<br />
वाीकीयरामायणे भूषणटीका<br />
वाीकीयरामायणे िशरोमिणटीका<br />
वाराहसंिहता<br />
४११
सेतारसूची<br />
वाम॰पु॰<br />
वाम॰पु॰ स॰मा॰<br />
वायु॰पु॰<br />
िव॰पु॰<br />
िव॰स॰ना॰<br />
िव॰स॰ना॰ स॰भा॰<br />
वे॰सा॰<br />
वै॰भू॰सा॰<br />
वै॰िस॰का॰<br />
वै॰िस॰कौ॰<br />
ु॰वा॰ का॰॰<br />
श॰ा॰<br />
श॰र॰<br />
िश॰पु॰<br />
िश॰म॰<br />
िश॰व॰<br />
िश॰व॰ स॰ा॰म॰<br />
िश॰सू॰<br />
शु॰य॰वा॰मा॰<br />
ो॰वा॰<br />
े॰उ॰<br />
स॰र॰<br />
स॰र॰ सु॰टी॰<br />
सा॰का॰<br />
सा॰का॰गौ॰भा॰<br />
सा॰द॰<br />
सी॰सु॰िन॰<br />
सी॰सु॰िन॰ भ॰टी॰<br />
॰पु॰<br />
॰िश॰<br />
ह॰च॰िच॰<br />
वामनपुराणम ्<br />
वामनपुराणे सरोमाहाम ्<br />
वायुपुराणम ्<br />
िवुपुराणम ्<br />
िवुसहनामोम ्<br />
िवुसहनामोे सभाम ्<br />
वेदासारः<br />
वैयाकरणभूषणसारः<br />
वैयाकरणिसाकािरका<br />
वैयाकरणिसाकौमुदी<br />
ुिवादे कारके थमा<br />
शतपथाणम ्<br />
शरः<br />
िशवपुराणम ्<br />
िशवमिहःोम ्<br />
िशशुपालवधम ्<br />
िशशुपालवधे सवषााायां मलाचरणम ्<br />
िशवसूम ् (माहेरसूम ् )<br />
शुयजुवदवाजसनेियमािनसंिहता<br />
ोकवािकम ्<br />
ेतातरोपिनषद ्<br />
सीतराकरः<br />
सीतराकरे सुधाकरटीका<br />
साकािरका<br />
साकािरकायां गौडपादभाम ्<br />
सािहदपणः<br />
ीसीतासुधािनिधः<br />
ीसीतासुधािनधौ भिटीका<br />
पुराणम ्<br />
राकिशा<br />
हरचिरतिचामिणः<br />
४१२
सेतारसूची<br />
ह॰ना॰<br />
ह॰ना॰ा॰<br />
ह॰व॰<br />
िह॰<br />
हनुमाटकम ्<br />
हिरनामामृताकरणम ्<br />
हिरवंशः<br />
िहतोपदेशः<br />
४१३
Originally authored in 1981, this book is the PhD dissertation of<br />
the polyglot and polymath Hindū saint Jagadguru Rāmānandācārya<br />
Svāmī Rāmabhadrācārya (then known as Ācārya Giridharalāla Miśra<br />
Prajñācakṣu). Svāmī Rāmabhadrācārya is the founder of Tulsi Peeth,<br />
a social and religious organization at Chitrakoot, and the founder<br />
and lifelong chancellor of a university for the diferently abled at<br />
Chitrakoot. Without eyesight since the age of two months and without<br />
formal education till the age of 17 years, Svāmī Rāmabhadrācārya<br />
speaks 22 languages and has authored more than 100 books in Sanskrit<br />
and Hindi. In this work, Svāmī Rāmabhadrācārya has examined ‘non-<br />
Pāṇinian’ usages in the Adhyātma Rāmāyaṇa using traditional and<br />
novel methods drawing from the Pāṇinian framework. This edition<br />
of the book is edited and annotated by Nityānanda Miśra, a Sanskrit<br />
enthusiast who works in the investment banking industry at Mumbai.<br />
He is an initiated disciple of Svāmī Rāmabhadrācārya.<br />
“By authoring this gem of a work, Rāmabhadrācārya has opened a new<br />
direction of research in the science of Vyākaraṇa.”<br />
—Madhav Deshpande<br />
“Svāmī Rāmabhadrācārya has examined many principles of Pāṇinian<br />
grammar with acute discernment.”<br />
—Devarshi Kalanath Shastri<br />
“Deserves wide distribution. Clearly relects a mastery of Pāṇinian methods<br />
and tradition.”<br />
—George Cardona<br />
Shri Tulsi Peeth Seva Nyas<br />
Aamodavana, Post Naya Gaon<br />
Chitrakoot, Satna, MP, India<br />
http://jagadgururambhadracharya.org