11.02.2016 Views

Adhyātmarāmāyaṇe’pāṇinīya– prayogāṇāṃ Vimarśaḥ

JR1981PhDThesis

JR1981PhDThesis

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Adhyātmarāmāyaṇe’pāṇinīya–</strong><br />

<strong>prayogāṇāṃ</strong> <strong>Vimarśaḥ</strong><br />

Ācārya Giridharalāla Miśra Prajñācakṣu<br />

known later as<br />

Jagadguru Rāmānandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya<br />

Edited with notes by<br />

Nityānanda Miśra


२०३८तमे वैमेऽे सूणानसंृ तिविवालय<br />

िवावािरिधः (पीएच ् .डी.) इुपाधये ुतः शोधबः<br />

अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />

णेतारः<br />

पदवामाणपारावारीणाः षशनपरमवीणाः सनातनधमसंरणधुरीणाः<br />

आचायिगिरधरलालिमाः ाचुषः<br />

(तुयामे जग ुरामानाचायािमरामभाचायाः इित ाताः)<br />

स च िवमश गौतमायेन िपपरागौतमाममूलकेन पिडतगायीभूषणिमसूनुना<br />

िनानिमेण<br />

यथामित सािदत उरणमूलनामोकसािटणीियािभः संविधत


काशकः<br />

ीतुलसीपीठसेवाासः<br />

िचकू टः, सतनाजनपदः, मदेशः, भारतम ्<br />

तृतीयसणकीयसंरणम ्<br />

िवजयदशमी, िवमाः २०७१<br />

(October 22, 2015)<br />

© सवािधकारः<br />

णेतृसादकायः<br />

Cover art created using two images. The first image is of a<br />

manuscript of the work Śābdabodha (MS Add.2464) available from<br />

the UCDL website under http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-ADD-<br />

02464/1. The second image is that of a painting from Himachal<br />

Pradesh (1775-1800) titled as ‘Rama’s Court, Folio from a Ramayana<br />

(Adventures of Rama)’ available from the LACMA website under<br />

http://collections.lacma.org/node/198599.<br />

पुकािानम ्<br />

http://www.jagadgururambhadracharya.org<br />

अरसंयोजकः<br />

िनानिमः<br />

Typeset in XƎL A TEX using XƎTEX engine version 0.9998.


अनुमिणका<br />

सादकीयम ् १<br />

पिरचयः ११<br />

कतृजीवनवृम ् १९<br />

आचायचरणानां िवदावली २७<br />

शिवाचः २९<br />

शंसा ३७<br />

आलोकनम ् ३९<br />

आभारदशनम ् ४१<br />

मलाचरणम ् ४५<br />

ावना ४७<br />

१ सिकारकसमासकरणम ् १२५<br />

थमः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२७<br />

बालकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२७<br />

अयोाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १५९<br />

ितीयः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १८२<br />

अरयकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १८२<br />

िकिाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २०५<br />

सुरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२०<br />

युकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२१


उरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२७<br />

२ कृितकरणम ् २३१<br />

थमः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३१<br />

बालकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३१<br />

अयोाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५१<br />

ितीयः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७३<br />

अरयकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७३<br />

िकिाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २९२<br />

सुरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २९९<br />

युकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०१<br />

उरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०६<br />

३ धातुकरणम ् ३०९<br />

थमः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०९<br />

बालकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०९<br />

अयोाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३३९<br />

ितीयः पिरेदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६९<br />

अरयकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६९<br />

िकिाकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८०<br />

सुरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९०<br />

युकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९७<br />

उरकाडीययोगाणां िवमशः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४०३<br />

सेतारसूची ४०७


सादकीयम ्<br />

शुाातोः कृ ां िणिच सिन यिङ वा नामजाोपसगा-<br />

ातोवा ितदं िवकरणिविधिभागमादेशकायः।<br />

कृ ाितां ितपदजनकााधयन ् सुिभिं<br />

ाकुवन ् सवशां जयित गुवरः ियााननेः॥<br />

Deriving the conjugational form (tiṅanta) and the<br />

‘‘<br />

form with a primary suffix (kṛdanta) using the rules of<br />

inserted conjugational affixes (vikaraṇa‐s) and the operations of<br />

augmentation (āgama) and substitution (ādeśa) in the natural<br />

(prakṛti), causative (ṇic), desiderative (san), or intensive (yaṅ)<br />

sense from an original root (dhātu), or from a denominative root<br />

(nāmadhātu), or from a root with a prefix (upasarga); [deriving]<br />

the form with a secondary suffix (taddhitānta) from a form with<br />

a primary suffix (kṛdanta); [and deriving] the inflected form<br />

(subanta) from a lemma (prātipadika)—thus explaining the entire<br />

scripture [of Vyākaraṇa]—the foremost Guru, one of whose<br />

eyes is the knowledge of the derivational process (prakriyā) [of<br />

Vyākaraṇa], is [ever] victorious.<br />

’’<br />

अााय सभाां सवरिचकृ ितं कठे दधानो<br />

ायान ् सवान ् िवजानन ् भरणहिरकृ तौ वां कीणम ् ।<br />

िसाान ् कािरकाथान ् फिणपितरचनाः कौडभायसारं<br />

चाणः शाबोधं जयित गुवरो दशनाननेः॥<br />

‘‘<br />

Having committed to His memory the Aṣṭādhyāyī,<br />

along with the work of Vararuci (the Vārttika‐s) and the


सादकीयम ्<br />

commentary (Mahābhāṣyam); specially knowing all the axioms<br />

(nyāya‐s), [the three books titled] Brahma, Vākya and Prakīrṇa<br />

in the work of Bhartṛhari (Vākyapadīyam), the principles<br />

(siddhānta‐s) [of Vyākaraṇa], the meanings of the kārikā‐s [in<br />

the Vaiyakaraṇasiddhāntakārikāḥ], the works of Nāgeśa, and<br />

the sāra (Vaiyākaraṇabhūṣaṇasāraḥ) of the noble Kauṇḍabhaṭṭa;<br />

and expounding on verbal cognition (śābdabodha)—the foremost<br />

Guru, one of whose eyes is the knowledge of the philosophy [of<br />

Vyākaraṇa], is [ever] victorious.<br />

’’<br />

This phenomenal work is the result of spontaneous dictation<br />

over only thirteen days by my Gurudeva, the polymath saint<br />

Jagadguru Rāmānandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya, earlier<br />

known as Ācārya Giridharalāla Miśra Prajñācakṣu.<br />

While<br />

Gurudeva and His life need no introduction, the events which<br />

led to the authoring of this work certainly deserve a mention.<br />

Gurudeva entered the academic world of Vārāṇasī in 1971, after<br />

four years of schooling in Jaunpur. He completed His bachelor’s<br />

(śāstrī) and master’s (ācārya) degrees from the Sampurnanand<br />

Sanskrit University in 1974 and 1976, respectively. In 1976,<br />

He was awarded the Chancellor’s gold medal, along with seven<br />

gold medals.<br />

He then registered for a doctoral (vidyāvāridhi<br />

or PhD) degree at the same university, but hardly spent any<br />

time on research over the next five years during which, as a<br />

wandering kathā artiste (kathāvācaka) and ascetic (tapasvī), He<br />

traversed across the length and breadth of northern and western<br />

India.<br />

In 1981, when Gurudeva wanted to be initiated as a<br />

virakta saṃnyāsī in the order (sampradāya) of Rāmānanda, one<br />

of His close associates suggested that He complete the task<br />

which He had set on five years ago before severing all ties of<br />

pūrvāśrama. Gurudeva then came to Vārāṇasī, and dictated this<br />

work over thirteen days, as I have heard from Him and His close<br />


सादकीयम ्<br />

associates.<br />

take much to believe.<br />

It may sound incredible to some, but it does not<br />

All one needs to do is to take a look<br />

at the endless literary output of Gurudeva consisting of more<br />

than one hundred books and innumerable articles, speeches,<br />

songs, and verses—and consider the fact that all of this comes<br />

from somebody who has been without eyesight since the age<br />

of two months and had no formal education till the age of<br />

seventeen.<br />

Although I was not born in 1981, I can attest to<br />

another such miraculous feat in December 2013 when Gurudeva<br />

authored a 300-page book—the Mūlārthabodhinī commentary<br />

on the Bhaktamāla of Gosvāmī Nārayaṇadāsa (Nābhājī)—in just<br />

sixteen hours of recording spread over nine days. 1<br />

Being a<br />

witness to this feat, I have no doubts that this PhD thesis<br />

was dictated by Gurudeva over thirteen days.<br />

On September<br />

24 1981, the thesis was examined by Paṇḍita Bhūpendrapati<br />

Tripāṭhī, the former Head of Department of Vyākaraṇa at the<br />

Sampurnanand Sanskrit University, and recommended for the<br />

viva voce examination. The signature of Paṇḍita Bhūpendrapati<br />

Tripāṭhī in green ink still adorns the first page of the typed<br />

manuscript.<br />

The thesis was then successfully defended in<br />

Sanskrit by Gurudeva in the viva voce examination where the<br />

examiners included stalwarts like Paṇḍita Kālikāprasāda Śukla<br />

and Paṇḍita Paṭṭābhirāma Śāstrī. 2<br />

I had read about this work in the bibliography of Gurudeva<br />

published in many books authored by Him, as well as in<br />

Svarṇayātrā, Gurudeva’s autobiographical account of His life till<br />

1 I co-edited the book. While proofreading, I listened to the complete<br />

recording twice. There was never a pause to think or reflect, and nobody<br />

recited or read the original text of the Bhaktamāla for Gurudeva during the<br />

recording.<br />

2 It is unfortunate that no recording of the session exists—technology was<br />

not as ubiquitous in India then as today. We all can only imagine what a<br />

wonderful treat for the ears it would have been to hear the conversations<br />

between the examiners and the researcher.<br />


सादकीयम ्<br />

the year 2000. I was very curious to read this work given its<br />

rather interesting title. I unsuccesfully tried to search for this<br />

work at the Citrakūṭa āśrama of Gurudeva during my several<br />

visits to the āśrama between 2009 to 2012. Nobody at the<br />

āśrama remembered where Gurudeva’s copy of the thesis was.<br />

In 2011, I tried to find it in the Rajkot āśrama of Gurudeva<br />

with no success. I had almost given up on my search and<br />

had decided to go to the Sampurnanand Sanskrit University,<br />

hoping against hope to procure this thirty-year old thesis, when<br />

fortunately, in the month of June 2012, I paid my first visit<br />

with my gurubhrātā Pavana Śarmā to Vasiṣṭhāyanam, Gurudeva’s<br />

āśrama at Haridvāra. There, while going through a stack of rare<br />

and old books, I found Gurudeva’s copy of the thesis—buried<br />

under many other books, and with a torn cover, weak binding,<br />

and yellow and brittle pages. I flipped through its pages and<br />

started reading—like a curious child, who has just learned the<br />

basics of linear algebra, going through derivations in the notes<br />

of Isaac Newton or Carl Friedrich Gauss. Though I had been<br />

teaching myself Vyākaraṇa since 2007, my five years of selflearning<br />

was cast away by reading a few lines of the thesis. So<br />

engrossed I was in the two or three derivations of the work that<br />

the typographic mistakes became invisible to me. After around<br />

five minutes, I could not read it any further—it was too much for<br />

me to understand. I put down the thesis and said to myself, “This<br />

work has to be published, else one day it may be lost forever.”<br />

Gurudeva kindly gave me the permission to take the thesis with<br />

me, and also gave His blessing to my wish. I feel His blessing is<br />

what has materialized as this editor’s note after three years.<br />

For those who work in the investment banking industry,<br />

time is a luxury they can rarely afford. The typed manuscript<br />

was full of errors—unfortunately the scribe and the typist did<br />


सादकीयम ्<br />

not have even basic knowledge of Sanskrit.<br />

Due to the many<br />

mistakes, I abandoned my idea of typing the work myself as it<br />

was too time-consuming. I decided to scan the book and posted<br />

a message on several mailing lists asking for help in data-entry. I<br />

was enthused by the several responses, some of them offering<br />

to work for free, that I received. 3<br />

One of the responses was<br />

from the Bangalore-based scholar Vedavāridhi Dr. P. Ramanujan,<br />

the āsthāna vidvān (assembly scholar) of the Ahobilamaṭha, an<br />

authority on the Kṛṣna Yajurveda’s Taittirīya Śākhā, and currently<br />

a member of the Second Sanskrit Commission. Dr. Ramanujan’s<br />

Parankushachar Institute of Vedic Studies (PIVS) is engaged in<br />

the digitization and publication of many Sanskrit works. Dr. K.<br />

S. Mukundan of the institute ably typed the work in a few months<br />

and Dr. Ramanujan did the first round of proofreading. I offer<br />

my fervent thanks to both Dr. Mukundan and Dr. Ramanujan<br />

without whose help this work would not have been published.<br />

Over the next few months, I proofread and edited the work,<br />

adding original verses of Adhyātma Rāmāyaṇa and citing the<br />

work’s around 1650 references in the process. Several members<br />

of the Bhāratīyavidvatpariṣad mailing list helped me trace the<br />

original sources of many citations, and I thank all of them. The<br />

first edition of the work was released online in HTML format in<br />

June 2013, one year after I had first seen the work. The second<br />

edition, which made many corrections, was released online in<br />

HTML format in October 2013.<br />

Although the second edition was complete and many<br />

typographic mistakes in the typed manuscript had been<br />

corrected, I was nevertheless not satisfied as I knew I had not<br />

3 And also amused by a self-proclaimed Sanskrit scholar who tried his<br />

best to fleece me by quoting a ludicrously high price. Frustrated with his<br />

repeated questioning on who I was engaging and how much I was paying,<br />

when I told him even esteemed scholars were quoting one-fourth of his rate,<br />

he responded nonchalantly, “That is very reasonable [sic].”<br />


सादकीयम ्<br />

understood the work and may had not done complete editorial<br />

justice to the work due to the lack of my understanding.<br />

addition, I knew that at some places words or sentences were<br />

missing in the manuscript, leading to a lack of continuity. The<br />

following words of Gosvāmī Tulasīdāsa in the Rāmacaritamānasa<br />

(1.30A-B) were echoing in my mind—<br />

म पुिन िनज गु सन सुनी कथा सो सूकरखेत।<br />

समुझी निहं तिस बालपन तब अित रहेउँ अचेत॥<br />

ोता बा यानिनिध कथा राम कै गूढ़।<br />

िकिम समुझ म जीव जड़ किल मल िसत िबमूढ़॥<br />

And then I heard the same kathā from my Guru at<br />

‘‘<br />

Vārāhakṣetra, but I could not understand it as I was extremly<br />

ignorant in that phase of childhood.<br />

In<br />

The kathā of Rāma is<br />

difficult to understand; the listeners and speakers are rich with<br />

knowledge. How could I, an especially foolish and unintelligent<br />

being seized by the vices of the Kali age, understand it?<br />

’’<br />

The answer came from what Tulasīdāsa had said next in the<br />

Rāmacaritamānasa (1.31.1)—<br />

तदिप कही गु बारिहं बारा। समुिझ परी क मित अनुसारा॥<br />

Still, the Guru narrated it again and again, and then I<br />

‘‘<br />

understood it somewhat, in accordance with my intellect.<br />

’’<br />

I decided to read the work, my edited version, again<br />

and again.<br />

After three iterations, I was confident of my<br />

understanding, and decided to publish a third edition with<br />

footnotes reflecting my insights. In addition, I decided that the<br />

this new edition would be typeset in XƎL A TEX. The typesetting<br />

was completed in December 2013, following which I started<br />

editing the work again.<br />

My understanding of grammatical<br />

process and philosophy increased manifold while editing the<br />

work second time, and I could successfully solve the derivations<br />

for the explanations.<br />

These derivations were also included as<br />


सादकीयम ्<br />

footnotes.<br />

The work on the third edition began in January<br />

2014 and was completed in February 2015, interrupted by<br />

another book of Gurudeva which I proofread, typeset and coedited;<br />

4 and my move from Hong Kong to Mumbai in July 2014.<br />

From February to August 2015, I was occupied with authoring,<br />

typesetting, designing, and publishing my first English book,<br />

Mahāvīrī: Hanumān-Cālīsā Demystified. 5<br />

This delayed the online<br />

publication of the third edition of this book, Adhyātmarāmāyaṇe’-<br />

pāṇinīya<strong>prayogāṇāṃ</strong> <strong>Vimarśaḥ</strong>.<br />

The text of the third edition with nearly 1,200 footnotes<br />

runs into nearly 375 pages now, as opposed to around 240 pages<br />

for the text of the first and second editions.<br />

The number of<br />

works cited in the second addition is close to 175 as opposed<br />

to 65 in the first and second editions. Hundreds of vyutpatti‐s<br />

(etymologies) and prakriyā‐s (derivations) have been included<br />

in footnotes.<br />

Most of the original text in this third edition is<br />

the same as that in the first and second editions except for<br />

orthographic and editorial corrections, and supplying the text<br />

missing from the manuscript after consultations with Gurudeva.<br />

Some minor additions have been made at some places following<br />

my discussions with Gurudeva regarding several usages and<br />

forms, in order to facilitate better understanding of the matter<br />

at hand.<br />

I am indebted to the many sources I have used for my<br />

understanding and editing of Gurudeva’s work.<br />

The Hindi<br />

commentaries on the Aṣtādhyāyi by Devaprakāśa Pātañjala and<br />

Paṇḍita Īśvaracandra (each in two volumes), the six-volume<br />

English commentary by Prof.<br />

Ramānātha Śarmā, and the<br />

three-volume Hindi commentary on the Laghusiddhāntakaumudī<br />

4 This book was the Mūlārthabodhinī commentary on the Bhaktamāla.<br />

5 The book is a translation and expansion, with notes, of the Mahāvīrī<br />

commentary on the Hanumān-Cālīsā by Gurudeva.<br />


सादकीयम ्<br />

by Ācārya Govindaprasāda Śarmā have been of invaluable<br />

help.<br />

Their focus on the derivational process of Pāṇinian<br />

grammar is remarkable. Puṣpā Dīkṣita’s Aṣṭādhyāyī Sahajabodha,<br />

T. R. Kṛṣṇācārya’s Bṛhaddhāturūpāvalī, and S. Rāmasubrahmaṇya<br />

Śāstrī’s Kṛdantarūpamālā have been especially helpful in<br />

understanding the third chapter (Dhātuprakaraṇam), arguably<br />

the most involved chapter of the work. 6<br />

The Kṛdantarūpamālā<br />

has also been helpful in understanding the second chapter<br />

(Kṛttaddhitaprakaraṇam). The Upasargārthacandrikā of Cārudeva<br />

Śāstrī is another work which I have found very useful. The Śabdakalpadrumaḥ<br />

and Vācaspatyam—possibly the greatest dictionaries<br />

ever written in any language—and the Amarakoṣa and its various<br />

commentaries (especially Vyākhyāsudhā) have been helpful for<br />

many etymologies, as has been Apte’s Sanskrit-Hindi dictionary.<br />

Comments and responses over emails from members of the<br />

Bhāratīyavidvatpariṣad mailing list and discussions over phone<br />

and email with Mātājī Puṣpā Dīkṣita, Prof. Ramānātha Śarmā,<br />

and Prof.<br />

George Cardona on specific forms and derivations<br />

have greatly benefitted my understanding.<br />

The meticulous<br />

proofreading by Dr. H. N. Bhat has helped correct several errors<br />

in the draft and add some more insightful footnotes. Lastly, I<br />

am indebted to all the traditional commentaries including the<br />

great Mahābhāṣya, the brilliant Kāśikā, the useful Nyāsa, the<br />

illuminating Siddhāntakaumudī, the delightful Bālamanoramā, the<br />

enlightening Tattvabodhinī, and the small yet illuminating Laghusiddhāntakaumudī.<br />

I cannot thank enough Prof. Mādhava Deśapāṇḍe, Devarṣi<br />

Kalānātha Śāstrī, Dr. Himāṃśu Poṭā, and Dr. Baladevānanda<br />

Sāgara for taking time out of their busy schedules to write<br />

6 I have heard that mastering verbal derivations is the most challenging<br />

part of Sanskrit grammar, and I can attest to the same—(s)he who can derive<br />

verbal forms can easily derive all other forms.<br />


सादकीयम ्<br />

praśasti‐s for this work. I offer special thanks to Śatāvadhāni<br />

R. Gaṇeśa for writing a citrakāvya praśasti in praise of Gurudeva.<br />

All these are exemplary scholars in the field of Sanskrit, and it is<br />

a privilege for me that they have adorned my first edited work<br />

in Sanskrit with their words. I shall be forever indebted to all of<br />

them.<br />

Before I end this note, I would like to offer thanks to my near<br />

and dear ones who made this work possible. The cooperation<br />

of my wife was indispensable in completion of the work—her<br />

support has always been present for the digitization and editing<br />

of Gurudeva’s works. My children Nilayā and Nirāmāya often<br />

made me get up from long sessions spent with my books and<br />

laptop, and return afresh to solve intricate derivations. My elder<br />

sister and her children were often troubled by my early morning<br />

and late night work on the this edition for nearly a month in<br />

Hong Kong, and were very kind to adjust. Relentless and selfless<br />

hard work is what my mother has taught me, not by her words<br />

but by her actions, and the same spirit kept me going during the<br />

editing. The genius of my father and his indomitable self-belief<br />

has been and will continue to be my inspiration. Lastly, the work<br />

is dedicated to my late grandparents, Śrīmatī Kausalyā Devī Miśra<br />

and Śrī Śrīgopāla Miśra, to whom I owe my love of all the three<br />

treasures of humans—literature (sāhitya), music (saṅgīta), and art<br />

(kalā).<br />

No part of this work would have been even conceivable<br />

without the divine grace of Gurudeva, the saint of our times and<br />

the personification of all of India’s traditional knowledge. I bow<br />

to His lotus-feet again and again for giving me this opportunity<br />

to serve Him and taking time out to adress doubts I had while<br />

editing the work.<br />

I respectfully offer this work to all scholars and students of<br />


सादकीयम ्<br />

Sanskrit grammar, and request them to excuse and point out any<br />

editorial mistakes that may have still remained. I summarize my<br />

humble effort as—<br />

रामभो िह जानाित रामभसरतीम ् ।<br />

रामभो िह जानाित रामभसरतीम ्॥<br />

तृ पयैव जानाित िनानः िचिचत ्॥<br />

Verily, [only] Rāmabhadrācārya understands the speech<br />

‘‘<br />

of the auspicious Rāma. Verily, [only] the auspicious<br />

Rāma understands the speech of Rāmabhadrācārya.<br />

By the<br />

divine grace of both, Nityānanda understands [the speech of<br />

Rāmabhadrācārya] here and there.<br />

’’<br />

Nityānanda Miśra<br />

Mumbai, August 22 2015<br />

१०


पिरचयः<br />

(English:<br />

Adhyātmarāmāyaṇe’pāṇinīya<strong>prayogāṇāṃ</strong><br />

<strong>Vimarśaḥ</strong><br />

Deliberation on non-Pāṇinian usages in the Adhyātma<br />

Rāmāyaṇa) is a comprehensive Sanskrit essay (nibandha) in<br />

around 50,000 words, authored in 1981 by my Gurudeva, Ācārya<br />

Giridharalāla Miśra Prajñācakṣu (known in his current Āśrama<br />

as Jagadguru Rāmanandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya). The<br />

work was spontaneously dictated by Gurudeva over only thirteen<br />

days in 1981.<br />

A disciple of Gurudeva, Dayāśaṅkara Pāṇdeya,<br />

was the scribe who took dictation from Gurudeva. The entire<br />

work was authored by Gurudeva without any book or references,<br />

with all the text of Adhyātma Rāmāyaṇa, Aṣṭādhyāyī, Mahābhāṣya<br />

and many other works in the memory (kaṇṭhastha) and all the<br />

Pāṇinian prakriyā‐s in the mind (buddhistha). At the end of the<br />

work, Gurudeva says—<br />

बुा ीगुपादपरजसा संशुया सादरं<br />

कृ ा लेखकमाशीलयशसं िशं िशशु ं राघवम।<br />

्<br />

बालो निवलोचनो िगिरधरः शान ् िवभााऽना<br />

बाित िनबमेतममलं तोषाय सीतापतेः॥<br />

Making the infant Rāma, his disciple endowed with moral<br />

‘‘<br />

conduct and fame, as the scribe, the child Giridhara, devoid<br />

of physical vision, after respectfully examining words with his<br />

intellect which was made especially pure by the pollen from<br />

the lotus-feet of the revered Guru, composed this work for the<br />

pleasure of the lord of Sītā.<br />

’’


पिरचयः<br />

The work was then typed and presented as a doctoral thesis<br />

(śodhaprabandha) at the Sampurnanand Sanskrit University, for<br />

which the degree of Vidyāvāridhi (Ph.D.) was conferred upon<br />

Gurudeva in 1981. The thesis was reviewed by the grammarian<br />

(vaiyākaraṇa) and epic-poet (mahākavi) Kālikāprasāda Śukla,<br />

who wrote the following verse in the Vasantatilakā metre to<br />

describe it—<br />

शोधबपिरशीलनतः समाायते मतिमदं मम युियुम ् ।<br />

शोधबमकरमधुतोऽयं िविमृयिवदं लभतािमदानीम ्॥<br />

My logical conclusion, that arises from having thoroughly<br />

‘‘<br />

examined the dissertation, is that he (Giridhara Miśra) is<br />

the bumblebee for the nectar of literary compositions for<br />

purification. May he now [effortlessly] obtain the praise and<br />

fame which is especially sought after by the learned.<br />

’’<br />

The work is divided into four parts—Prastāvanā, Sandhikārakasamāsaprakaraṇam,<br />

Kṛttaddhitaprakaraṇam, and Dhātuprakaraṇam.<br />

Prastāvanā:<br />

The introduction begins with tracing the<br />

tradition of Vyākaraṇa. A wide range of topics are first covered<br />

like nature of Veda, origin of Veda, apauruṣeyatā of Veda,<br />

vedatrayī and vedacatuṣṭayī, śruti and Veda, lakṣaṇa of vidhi and<br />

niṣedha, relation between śruti and smṛti, five sampradāya‐s based<br />

on smṛti‐s, five types of Vaiṣṇava upāsanā‐s, Vedānta, Purāṇa,<br />

Itihāsa, fourteen vidyā‐s including six darśana‐s, three types of<br />

āgama‐s and two types of mārga‐s, and the six vedāṅga‐s—the<br />

chief amongst which is Vyākaraṇa.<br />

Vyākaraṇa is stressed.<br />

Next, the importance of<br />

The nine vyākaraṇa‐s are mentioned,<br />

following which some unique aspects of Pāṇini’s grammar are<br />

discussed.<br />

The terms āpta and śiṣṭa are defined, along with<br />

generic definitions of śiṣṭaprayoga and sādhutva, which are to be<br />

followed by Vyākaraṇa and not the other way round. Sādhutva is<br />

१२


पिरचयः<br />

then redefined in the context of the prakriyā of Pāṇini’s grammar.<br />

Deeper insights going beyond the realm of grammar are arrived<br />

at from some sūtra‐s of Pāṇini. The essay then delves on sūtratva<br />

and lakṣaṇa of six types of sūtra‐s and their interplay is explained<br />

with the comprehensive example of iko yaṇaci (PS 6.1.77). This<br />

is followed by the position of works of Kātyāyana and Patañjali in<br />

the Vyākaraṇa tradition. Mahābhāṣya and its position is described<br />

in detail with examples. Following this, prakriyā and darśana—<br />

the two eyes of the Vyākaraṇa tradition—are described with<br />

the works of both, and the philosophy of Vyākaraṇa tradition<br />

is compared with that of other darśana‐s. Śābdbodha and śakti<br />

are then explained as per Vyākaraṇa. The relevance of Pāṇini’s<br />

grammar is discussed in the context of the Rāmāyaṇa tradition,<br />

including the Adhyātma Rāmāyaṇa. Some insights into the<br />

Rāmāyaṇa tradition from Pāṇini’s grammar are discussed, and<br />

all the fourteen Śiva Sūtra‐s are then interpreted in the context<br />

of Rāmāyaṇa. The question of seemingly non-Pāṇinian usages<br />

in śiṣṭaprayoga‐s, like those in Adhyātma Rāmāyaṇa, is raised.<br />

Gurudeva says that it is very much possible to explain all<br />

śiṣṭaprayoga‐s by Pāṇini’s grammar. After explaining the the<br />

relation between Vyākaraṇa and Adhyātma Rāmāyaṇa, the latter<br />

work is described in some detail. Adhyātma Rāmāyaṇa’s origin,<br />

poetic features, rasa‐s, nāyaka and its relevance and usefulness<br />

in the context of the Rāmāyaṇa tradition is discussed. The<br />

author stresses that since both Pāṇini’s grammar and Adhyātma<br />

Rāmāyaṇa come from Lord Śiva, there must be consistency<br />

(ekavākyatā) between the two. Gurudeva says that in the<br />

Adhyātma Rāmāyaṇa, there are 700-odd usages that “appear to<br />

be non-Pāṇinian.” Around half of these usages are examined and<br />

explained using the Pāṇinian framework (others being similar to<br />

those explained).<br />

१३


पिरचयः<br />

I. Sandhikārakasamāsaprakaraṇam: The first chapter<br />

is split into two parts and examines 140 sequential usages<br />

in the Adhyātma Rāmāyaṇa pertaining to sandhi, kāraka and<br />

samāsa. It begins with an insightful grammatical explanation of<br />

the compound Adhyātma Rāmāyaṇa. Quite often two or three<br />

solutions, and sometimes upto six or seven solutions in the<br />

Pāṇinian framework are given for the seemingly non-Pāṇinian<br />

forms.<br />

II. Kṛttaddhitaprakaraṇam: The second chapter is also<br />

split into two parts and examines 90 sequential usages in the<br />

Adhyātma Rāmāyaṇa pertaining to kṛt and taddhita affixes. Again,<br />

multiple Pāṇinian explanations are offered for many usages.<br />

IIII. Dhātuprakaraṇam: The third chapter explains 135<br />

sequential tiṅanta usages in the Adhyātma Rāmāyaṇa that are<br />

seemingly non-Pāṇinian. Mostly one and sometimes two or three<br />

explanations are offered in the Pāṇinian framework for these<br />

usages.<br />

Features<br />

Some unique features of the work include—<br />

1. Pāṇinian explanations of 365 seemingly non-Pāṇinian usages<br />

using various Pāṇinian sūtra‐s, vārttika‐s, kārikā‐s, niyama‐s,<br />

paribhāṣā‐s, and jñāpaka‐s, in accordance with traditional<br />

commentaries.<br />

2. More than 1500 citations from works of diverse fields, and<br />

many more from oral traditions. On including the editor’s<br />

footnotes and derivations in the third edition, there are more<br />

than 6500 citations from around 175 works.<br />

3. Śiva Sūtra‐s explained in the context of Rāmāyaṇa, with a<br />

Rāmāyaṇa-centric interpretation of each sūtra. This section<br />

of the work compares with the Nandikeśvara Kāśikā.<br />

१४


पिरचयः<br />

4. Hundreds of Pāṇinian prakriyā‐s, some abridged and some<br />

detailed. In the second addition, hundreds of complete<br />

Pāṇinian derivations are given in the editor’s footnotes,<br />

corresponding to the abridged and detailed derivations by<br />

the author.<br />

5. Lucid explanations of complex grammatical concepts.<br />

6. Vivid descriptions in poetic style, with some daṇḍakastyle<br />

samāsa‐s formed from several hundreds of words<br />

compounded together.<br />

7. Didactic approach with many counter-questions and doubts<br />

raised by nanu, na ca, et cetera, and all of them resolved in<br />

favour of the proposed solutions.<br />

8. Nyāya-styled lakṣaṇa‐s of many concepts, both grammatical<br />

and non-grammatical.<br />

9. Vaiyākaraṇa śābdabodha‐s of common terms (śruti, veda,<br />

anuśāsana, vyākaraṇa, et cetera) and involved grammatical<br />

usages (vāraṇārtha, karmamūlakasambandha, samāsa, śaiṣika-<br />

ṣaṣṭhī, tatkaroti usage, tadiva ācarati usage, tiṅanta usage from<br />

a pacādyajantakvibanta nāmadhātu, ṇijanta usage, svārtha-<br />

ṇijanta usage, vartamānasāmīpya usage, et cetera).<br />

10. Critical insights into many original verses of Adhyātma<br />

Rāmāyaṇa using traditional methods of interpretation. The<br />

work may be thought of as a mini-commentary on the<br />

Adhyātma Rāmāyaṇa.<br />

Besides satisfying scholars of Vyākaraṇa and the<br />

connoisseurs of Adhyātma Rāmāyaṇa, the work is very useful for<br />

students learning Pāṇini’s Vyākaraṇa. Having acquired all my<br />

limited learning in Sanskrit grammar exclusively from self-study<br />

(svādhyāya), I can personally attest to the extraordinary benefits<br />

the work offers for grammar students, especially those studying<br />

१५


पिरचयः<br />

by svādhyāya. Just like a picture is worth a thousand words,<br />

similarly a prakriyā is worth the understanding of tens of sūtra‐s,<br />

a grammatical insight is worth tens of such prakriyā‐s, and a<br />

śābdabodha is worth tens of such grammatical insights. The<br />

work—replete with prakriyā‐s, insights and śābdabodha‐s—offers<br />

a rare source of learning for students and scholars of Pāṇinian<br />

Vyākaraṇa.<br />

I am a quantitative analyst by profession, and Applied<br />

Statistics is one of my areas of work. From the viewpoint<br />

of Statistics, I see the Pāṇinian grammar as a parsinomious<br />

statistical model which Pāṇini formulated to explain the variation<br />

in the infinitely many śiṣṭa prayoga‐s which formed his dataset.<br />

No statistical model with finite predictors can explain all of<br />

the variation in an infinitely large dataset. Pāṇini’s model was<br />

the best model ever formulated for this purpose, and could<br />

account for a very large degree of variation. Vararuci’s vārttika‐s<br />

and Patañjali’s bhāṣya extended the model by introducing<br />

additional model complexity, and explaining further variation<br />

in the data of śiṣṭa prayoga‐s. All of these great grammarians<br />

were mathematicians, and I see them as statisticians since like<br />

Statistics, Sanskrit grammar also combines mathematics and<br />

philosophy—the two eyes of Sanskrit grammar being prakriyā<br />

(mathematical derivations) and darśana (philosophy). This work<br />

is also largely mathematical in nature, interpreting or extending<br />

Pāṇini’s model to explain the variation of śiṣṭa prayoga‐s seen in<br />

the Adhyātma Rāmāyaṇa. With this conclusion, I believe students<br />

and scholars of computational liguistics also stand to gain from<br />

the study of this work.<br />

The original work and the editor’s footnotes in the third<br />

edition (except for some citations) are entirely in Sanskrit. For<br />

the benefit of students of Sanskrit and linguistics, I plan to<br />

१६


पिरचयः<br />

translate the work into English and Hindi some day. The next<br />

edition of the work will hopefully come with an English or Hindi<br />

translation.<br />

Nityānanda Miśra<br />

Mumbai, August 22 2015<br />

१७


कतृजीवनवृम ्<br />

लेखकौ – वाचितिमः, तुलसीदासपरौहा<br />

(सादकः – िनानिमः)<br />

संृ तसािहजगित िथतकीतयो िवलणितभावः पदवामाण-<br />

पारावारीणाः पिवभूषणसािहाकादमीराियपुरारािदपुरृ ताः किवकुलरािन<br />

मदेश सतनामडलवितिन मािकनीसिललिवमलसिललासे िचकू टे<br />

कृ तिनवासा अहोरां कारचनााजेन सुरभारतीसमचने समिपतजीवनाथा च<br />

िवकलाजनतोपासनायां सततं संलाः शतावधािनकवयः ािमरामभाचायाः केन न<br />

ाये।<br />

वदनं सादसदनं सदयं दयं सुधामुचो वाचः।<br />

करणं परोपकरणं येषां केषां न ते वाः॥<br />

इित यतृहिरणा साकू तं समाभािण तदेतदशेषं समसं ुतर णेतृषु<br />

धमचवितषु महामहोपाायेषु वाचितषु महाकिवषु सवततेषु ानयी-<br />

भाकारेषु सवाायीिचकू टतुलसीपीठाधीरेषु ीमग ुीरामानाचायाद-<br />

ािमीरामभाचायचरणेषु।<br />

ज – ािमरामभाचायाणां जिनरदेशे जौनपुरजनपदावितिन<br />

शािडखुदनामके ामे िसहािधकषे वैमेऽे माघकृ ैकादयां तदनुसारं<br />

पाशरैकोनिवंशितशत ईसवीयाे मकरसाौ (१४ जनवरी १९५०) वैवत-<br />

वासरे िनिश िनशीथािभमुां मकररािशगते सिवतिर विसगोीयसरयूपारीणिवामले<br />

कुले िविवुताणकुलालार ीराजदेविम चतुथापपेणाखड-<br />

सौभायवाः ीमाः शचीदेा दिणकुितः समभवत ् । एतेषां नामकरणं<br />

िगिरधरलाल इित कृ ा िपतरौ मोदमावहौ मासयाविधमेव यािपतवौ हा ह<br />

तदानीमेव दैविवपाकात ् रोआजाकोपाालक बािगता। वुतसारमेतं<br />

संसारं नावलोकियतुकामेनानेन नवजातिशशुन ैव िमासेन भौितके<br />

चुषी िनमीिलते<br />

इुेामहे। एतान ् िबािधतान ् िवाय मह ुःखमनुभवः िपतामहाः ीसूयबिल-


कतृजीवनवृम ्<br />

िममहोदयाान ् ीमगवीतां वारं वारं ािवतवः। तेन पवषावायामेव<br />

जारीयितभाागभगवजनसाधनधना िवलणितभाशीलाः ाचुो<br />

िगिरधरनामानोऽशेषां गीतां कठीकृ तवः।<br />

िशाजनम ् – बाे िगिरधरलालािभधेयानां जग ुरामभाचायाणां<br />

ाथिमकी िशा िपतामहसिधावेव सा। एते जानकीजीवनलीलालािल-<br />

िधयो िपतामहचरणेो गोािमतुलसीदासणीतं ीमामचिरतमानसं<br />

साोपां सानुपूवकं पिसासिहतं ाामेव मासाां कठीकृ ाम एव<br />

वष रामनवामावयन ् । एतेषां िविशां ां लोचं लोचं िपतामहाः सूयबिल-<br />

महोदयाः िपतरौ च संृ त पारिरकिशां दापियतु ं िनकटवितनं सुजानपुरं<br />

ीगौरीशरसंृ तमहािवालयमेतान ् ैषयन। ् कुशाबुिसा एकुता १<br />

िगिरधरिमा ारिकाकरणिशां ताकरणिवभागाेः ीशीतला-<br />

सादिमेः सावः ोकसंाररचनां च समिधगतवः तसािह-<br />

िवभागाेः ीराममनोरथिपािठमहाभागेः। ीगौरीशरसंृ तमहािवालये<br />

नाकरणं मुिवषयेन ीकृ थमातो ममाेणीपयं सवाः परीाः<br />

सिवषेशां सवाथेन थमेया समुीयिशाथ वाराणां सूणान-<br />

संृ तिविवालयं िववः। तालीनाकरणिवभागााणां ीभूपेपित-<br />

िपािठनां शीतलेहायायां वैयाकरणभूषणसारम ् एवं शािकिशरोमिणीपिडत-<br />

कािलकासादशुमहाभागानां ीचरणकमलसिधावां ाकरणटीकाान ्<br />

समधी पुनाितिरसमये ितिदनं सायं षोराविधं २ समुपिवय शसागर-<br />

मरमिताकरणिवभागाचराणानामिभनवपािणनीनां<br />

डॉ॰रामसादिपािठनां<br />

सिधौ भाााकरणानामेषां नाकरण पदवामाणानां<br />

सपिरारं िनगूढतबोधपुरःसरं िवशेषमयनं िविधवुवाणाः शािकामीसवीयाे<br />

चतुःसुरैकोनिवंशितशते िविवालये सवमाैः सह समुीय थमं ानं<br />

लवः। आचायकायामधीयानाः सो भारतसवकारारा ायोिजतािखल-<br />

भारतीयितयोिगतासु सवानिप ितयोिगनः ितभया पिरभा वादिववादाारी-<br />

समापूिताकरणसाेितपितयोिगतासु थमं ानं लवः। त पुरतु यं<br />

समागता तालीना धानमिणी ीमतीिरागाी पपुरारैः सहोरदेश<br />

कृ ते िवशालरजतपिकापं चलवैजयीपुरारमिप ससाधुवादमदात ् । ईसवीयाे<br />

षुरैकोनिवंशितशत आचायकां िविवालय सविप िवभागेषु सवािधकाैः<br />

१ एकपािठन एकसिािहणो वा।<br />

२ कालानोरसंयोगे (पा॰सू॰ २.३.५) इनेन ितीया।<br />

२०


कतृजीवनवृम ्<br />

सह समुीय िविशां कीितमाभजः ािमवयो िगिरधरलालािभधेयेः सण-<br />

पदकािन कुलािधपितणपदकं चािमलन।<br />

् सूणानसंृ तिविवालयैव<br />

पी॰एच॰डी॰ ् (िवावािरिधः) इुपाधये अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />

इित िवषये शोधबमिप िलिखतवोऽनुसानिवधया केवलैयोदशिभरेव िदवसैः।<br />

तथा च पािणनीयााााः ितसूं शाबोधसमीा इित िवषये िसहपृाकं<br />

शोधबं णीय तादेव िविवालयतो डी॰िलट ्॰ (वाचितः) इुपािधमलभ।<br />

िवरदीोरजीवनम ् – १९८३ ईसवीयाे कािकशुपौणमाां ीरामान-<br />

वैवसदाये िवरवेषो गृहीतो िगिरधरलालिमचरणैः ीमदलकपुरीयागिनवािसः<br />

फलाहािरसया िसेः ीीरामचरणदासमहाभागेः। यिप िमचरणैः<br />

ीराममो िवरवैवसदायदीा च गृहीते जीवनाम एव वष ीमामवभा-<br />

शरणमहाराजचरणारिवमुखकृ पापाेः ीमदीरदासमहाभागेो िवरवेष-<br />

समकालमेव पसंारिविधनाऽमीषां पूवामौपचािरकताऽपीितहासपृं समिधिशिये।<br />

अतोऽुतगोाणामेषां महानां रामभदासः इित नाम ाितमगमत ् । रामभदासाः<br />

समिमलाय १९८७ ईसवीये तुलसीजयां मािकनीिवमलसिललास आमोदवने<br />

ीतुलसीपीठ ामािणक ितां िवधाय ीिचकू टतुलसीपीठाधीरपदालता जाताः।<br />

नारदभिसू ईशाेकादशोपिनषु ीमगवीतायां सूे च ीराघवकृ पाभां<br />

िविल ानयीभाकारेन िथतयशसः सारा ितभया योयतया<br />

ािमवयान ् ीरामानसदाय जग ुपदे काशीिविरषाऽखाड़ा-<br />

पिरषहाो मनीिषणो गयमाा िवांसो जग ुरव समवेतघोषणेन ससानं<br />

ितािपतवोऽिभषेिचतव। एवं िह ािमवयाः ीिचकू टतुलसीपीठाधीर-<br />

ानयीभाकारजग ुरामानाचायािमरामभाचाया इाेन भुिव<br />

लयशोराशयः सततमेव िवकलाजनतोपासनायां समििहताय रासेवायै च<br />

समिपतजीवना राजमाना जाताः।<br />

िवशेषः – िनगूढानां शािवषयाणामवगमनं नवनवोेषशािलनी ितभा-<br />

कनाकमनीयता तकककशमिं ौढपािडं गुजने िवनता निकं ै चय<br />

ीरामोपासनािचामीषां देिशकवयाणां िनसगिसा िवशेषता। कारचनापाटवं<br />

मीषां साधिवषावायामेव सुमुूतम।<br />

् राभाषासंृ तभाषयोराशुकिवं<br />

सहजिसम। ् एिभः ीिचकू टे नव पयोताािप िवशालािन षमासपयािन<br />

िविहतािन। शरीर विसगोीयािदमे िशशुपराघवमेव समुपासते लालयि च<br />

वाभावनया। देवतुसमाराा अाकं स ुरवः जग ुािमरामभाचाय-<br />

महाराजाः शातं भासािमह लोके याविदवाकरािवित मलं कामयमानाेषां<br />

२१


कतृजीवनवृम ्<br />

चरणकमलयोरपय णतीः कथय इदं िवरमामः –<br />

रामभो िह जानाित रामभसरतीम ् ।<br />

रामभो िह जानाित रामभसरतीम ्॥<br />

सूची – जग ुरामभाचायणीताः मुखा अधोिलिखताः सि।<br />

• पकृ तयः<br />

– महाकाािन<br />

* अती (१९९४)। िहाम ् ।<br />

* ीभागवराघवीयम ् (२००२)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* अाव (२०१०)। िहाम ् ।<br />

* गीतरामायणम ् (२०११)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

– खडकाािन<br />

* काका िवर (१९८०)। िहाम ् ।<br />

* माँ शबरी (१९८२)। िहाम ् ।<br />

* आजादचशेखरचिरतम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* लघुरघुवरम ् (२००१)। संृ ते। िहीपगानुवादसिहतम ् ।<br />

* ीसरयूलहरी (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहता।<br />

* भृतम ् (२००४)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* अवध कै अँजोिरया (२०११)। अवाम ् ।<br />

* ीसीतासुधािनिधः (२०११)। संृ ते। िहनुवादसिहतः।<br />

– पकाम ्<br />

* कुापम ् (२००३)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

– गीतकाािन<br />

* राघवगीतगुन (१९९१)। िहाम ् ।<br />

* भिगीतसुधा (१९९३)। िहाम ् ।<br />

– रीितकाम ्<br />

* ीसीतारामकेिलकौमुदी (२००८)। जभाषायाम ् । िहनुवादसिहता।<br />

– शतककाािन<br />

२२


कतृजीवनवृम ्<br />

• नाटके<br />

* आयाशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीगणपितशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीचडीशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीराघवेशतकम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीरामभिसवम ् (१९९७)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीराघवचरणिचशतकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीजानकीचरणिचशतकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* मथािरशतकम ् (२००७)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीरघुनाथशतकम ् (२०११)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

– ोकाािन<br />

* ीहनुमािरंिशका (१९८३)। संृ ते। िहनुवादसिहता।<br />

* ोकमौिकम ् (१९८३)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* मुकुरणम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीजानकीकृ पाकटाोम ् (१९९६)। संृ ते।िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* भिसारसवम ् (१९९७)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीगामिहःोम ् (१९९८)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* नमोराघवायाकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीिचकू टिवहायकम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीरामवभाोम ् (२००१)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* ीराघवभावदशनम ् (२००२)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* चरणपीडाहराकम ् (२००८)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

* सवरोगहराकम ् (२०१०)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

– सुभातकाम ्<br />

* ीसीतारामसुभातम ् (२००९)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

– वृिकाम ्<br />

* अाााः ितसूं शाबोधसमीा (१९९७)। संृ ते।<br />

– उाह (१९९६)। िहाम ् ।<br />

२३


कतृजीवनवृम ्<br />

– ीराघवाुदयम ् (१९९६)। संृ ते। िहनुवादसिहतम ् ।<br />

• गकृ तयः<br />

– ानां ीराघवकृ पाभाािण<br />

* ीसूेषु ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* ीमगवीतासु ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* कठोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* केनोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* माडूोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* ईशावाोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* ोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* तैिरीयोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* ऐतरेयोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* ेतातरोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* छाोयोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* बृहदारयकोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

* मुडकोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ् (१९९८)। संृ ते िहां च।<br />

– अे ीराघवकृ पाभाे<br />

* ीनारदभिसूेषु ीराघवकृ पाभाम ् (१९९१)। संृ ते िहां च।<br />

* ीरामवराजोे ीराघवकृ पाभाम ् (२०००)। संृ ते िहां च।<br />

– िहीभाािण<br />

* ीहनुमानचालीसायां महावीरी टीका (१९८३)। िहाम ् ।<br />

* ीरामचिरतमानसे भावाथबोिधनी टीका (२००५)। िहाम ् ।<br />

* ीभमाले मूलाथबोिधनी टीका (२०१४)। िहाम ् ।<br />

– िवमश<br />

* अारामायणेऽपािणनीययोगानां िवमशः (१९८१)। संृ ते।<br />

* ीरासपाायीिवमशः (२००७)। िहाम ् ।<br />

– वचनसहाः<br />

* मानस म तापस संग (१९८२)। िहाम ् ।<br />

२४


कतृजीवनवृम ्<br />

* सुीव का अघ और िवभीषण की करतूित (१९८५)। िहाम ् ।<br />

* ीगीताताय (१९८५)। िहाम ् ।<br />

* सनातनधम की िवहप गोमाता (१९८८)। िहाम ् ।<br />

* ीतुलसीसािह म कृ कथा (१९८८)। िहाम ् ।<br />

* मानस म सु िमा (१९८९)। िहाम ् ।<br />

* सीता िनवासन नह (१९९०)। िहाम ् ।<br />

* भु किर कृ पा पाँवरी दीी (१९९२)। िहाम ् ।<br />

* परम बड़भागी जटायु (१९९३)। िहाम ् ।<br />

* ीसीताराम िववाह दशन (२००१)। िहाम ् ।<br />

* तुम पावक मँह कर िनवासा (२००४)। िहाम ् ।<br />

* अहोार (२००६)। िहाम ् ।<br />

* हर ते भे हनुमान (२००८)। िहाम ् ।<br />

* स रामेमी ीदशरथ (२००९)। िहाम ् ।<br />

* वेणुगीत (२०११)। िहाम ् ।<br />

२५


आचायचरणानां िवदावली<br />

॥ ीसीतारामपदपमकरमधुतीसदायवतकसकलशााथमहाणवमरमित-<br />

ीमदाजग ुरामानाचायचरणारिवचरीकाः समवैवालारभूता<br />

आषवायिनगमागमपुराणेितहाससििहतगीरताेषणतराः<br />

पदवामाणपारावारीणाः सायोगायवैशेिषकपूवमीमांसावेदानारदशािड-<br />

भिसूगीतावाीकीयरामायणभागवतािदिसाबोधपुरःसरसमिधकृ ताशेष-<br />

तुलसीदाससािहसौिहाायवचनाानपरमवीणाः<br />

सनातनधमसंरणधुरीणातुरामचातुवयमयादासंरणिवचणा<br />

अनािविस ुपररााीमीतारामभिभागीरथीिवगाहनिवमलीकृ तमानसाः<br />

ीमामचिरमानसराजमरालाः सततं िशशुराघवलालनतराः<br />

समातीिवािवनोिदतिवपितो राभाषागीवाणिगरामहाकवयो िवूधाः<br />

ीमामेमसाधनाधनधाः ोियिनाः ानयीभाकारा महामहोपााया<br />

वाचतयो जग ुरामभाचायिवकलािविवालय जीवनपयकुलािधपतयः<br />

ीिचकू टमािकनीिवमलपुिलनिनवािसनः ीतुलसीपीठाधीरा धमचवितनः<br />

ीमग ुरामानाचाया अनीसमलतािमरामभाचायमहाराजा<br />

िवजयेतराम ् ॥


शिवाचः<br />

नवीना संशोधनिदक्<br />

– ाचाया माधवशमाणो देशपाडे इुपााः<br />

१९८१ ईसवीसंवरे सूणानसंृ तिविवालये िवावािरिधउपािधाये<br />

महापिडतै रामभाचायिलिखतः बः अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />

इित नाा सित तिेण पिडतिनानिमेण संृ ाकायं नीयत इित ाा<br />

िनतरां मोदते मे चेतः। ासवाीिकभृितिभमु िनिभिवरिचतेषु महाभारतरामायणािद-<br />

महाकाेषु सवापािणनीयाः योगा य इित नािविदतं िवषाम ् । तेषामुपपिः कथं<br />

दशियतेित िचां कुविः ाचीन ैरेते योगा यपािणनीयाथाऽिप तेषामाषाेषु<br />

दोषो नारोपणीयः िकु तेषां याषााधुं तथाऽिप न देवचिरतं चरेत ् इितवत ्<br />

न ऋिषचिरतं चरेत ् इित िनयमेनाषयोगाणां लौिककैनानुकरणं कतिमिभायो<br />

दिशतः। अे तु –<br />

याुहार माहेाासो ाकरणाणवात ् ।<br />

पदरािन िकं तािन सि पािणिनगोदे॥<br />

इूचुः। अनया िदशा पािणनीयाकरणादिप ाचीनतरािण माहेािदाकरणाासन ्<br />

यानुसृ ासािदिभः कृ ताः शयोगा अपािणनीया अिप साधव एव तेषां च<br />

साधुं पािणिनं माणीकृ न परीितिमित केषाितम ् । अारामायण-<br />

ानीयानपािणनीययोगानिधकृ रामभाचायिलिखतोऽयमधुना कायमानः बः<br />

ीयं वैिशमावहित। अ ानया िदशा परीणं न केनािप कृ तपूवम ् । काेषु<br />

कोमलिधयो वयमेव नाे तक षु ककशिधयो वयमेव नाे इित पिडतराजजगाथ-<br />

सरिणमनुकुवी रामभाचायः कािवषये शािवषये च ब परााम। ् अिन ्<br />

बे ते सव ाचीनां िनाकरणािदशापररामनुसृ शुािददशनं<br />

कुवि यथा तैः ीयबावनायाम ् अथवशः अथशेन अवशं संयो<br />

ुािदतः। नवीने िवषये ाचीना शासरिणः कथमुपयुेतेायं बः परमं


शिवाचः<br />

िनदशनम ् । आपाततोऽपािणनीयेन तीयमानानां योगाणामेते रीरेण पािणनीयं<br />

साधयि तदेतेषां सवततं माणयित। एतरं णीय रामभाचायाकरण-<br />

शा नवीना संशोधनिदगुािटता। अते सवथा धवादानहि। इित शम।<br />

्<br />

माधवशमा देशपाडे इुपाः<br />

३१/०८/२०१४<br />

ाचायः, िमिशगनिविवालयः<br />

्<br />

ऍन ् आबर, ् िमिशगन, ् यू.एस.ए.<br />

्<br />

वाहकैः<br />

अिभननवाचः<br />

– देविषकलानाथशािणः<br />

सकलशापारगैः संृ तवायवािरिधमरायमाणैः पदवामाणपताका-<br />

सरतीपुैुलसीपीठािधपितिभजग ुरामानाचायमहालारभूतैमहा-<br />

महोपाायैः ी१०८ािमीरामभाचायः पूवामे िविलिखतं शोधबं वी<br />

सुमहां मोदमभवम। ् यिप शोधबा धानिवषयेन तैरा-<br />

रामायणीयाे योगा गहनिवमशशा परीिता ये अपािणनीयाः इित पिदये<br />

िकेतेन िवमशाजेन तैः पािणनीय बहवः िसााः सूशा िववेिचताेषु तेषु<br />

च सेनेके संृ ताः ीतुलसीदासा अे च शािवधयोऽलौिककिवेषण-<br />

पाऽनुशीिलता इित ापक शोधब फलकं संवृम।<br />

्<br />

बमूा िवमश बहोः कालादनरं ससादनमुपापनं<br />

कुवाणो बायािमितभाधनः ीिनानिमोऽाकं<br />

शतशः साधुवाचां पािमित<br />

ीरामभाचायचरणान ् सयं णमन ् सभाजयािम ीिनानिमं धवादैः।<br />

अारामायणवायोगानाधारपेण सकृ ृहीा।<br />

यो ापकं पािणिनशशां मम साधुपरीणाय॥<br />

ले ले ाितभिशोधैः ाितिपूतनशायुीः।<br />

गभीरमेषणकृ िमं शोधबे िनबब सक्॥<br />

शोधोपािधं िगिरधरवरो िमला गृहीा<br />

सोऽभूदथ च तुलसीपीठकं िचकू टे।<br />

पीठाधीशो िवमलिधषणो रामभेित नाा<br />

सूा थयित नवं िविवालयं तम ्॥<br />

३०


शिवाचः<br />

शोधं तिमह गहनौढशैलीिनबं<br />

िनानः कुशलिधषणः साधु सा धे।<br />

सेायै सकलिवषां सिधौ देववाणी-<br />

ा मुिदतदा ागतं ाहरामः॥<br />

देविषकलानाथशाी<br />

१४/१०/२०१४<br />

अचरः, राजानसंृ ताकादमी<br />

िनदेशकः, संृ तिशाभाषािवभागः, राजानसवकारः<br />

धानसादकः, भारती (संृ तमािसकपिका)<br />

सदः, संृ तायोगः, भारतसवकारः<br />

अः, आधुिनकसंृ तपीठम, ् ज॰रा॰रा॰संृ तिविवालयः<br />

जयपुरम, ् भारतम ्<br />

शिपािन<br />

– शतावधािननो रा.गणेशाः<br />

इयिमह मपा कािचीयसी तथाऽिप भिमकरभरना सुवणमयी<br />

च शिपसुमनोमािलका। अनया ािवलोकनवतां त भवतां महतां सतां<br />

ीीरामभाचायमिरणां मरतया विरवा भवेिदाशासे। िचावहा ख<br />

ीचरणानां सारतसाधना शाे काे च। अतो िह िचकिवतैव िविहताऽ मया।<br />

ईशानां वैरेन च साितके युगे ायेण कामिप ितनवां सुषमामहतीयं मम<br />

वागुपमियेित मे। अ किवतजा न ैके नीनाः ख कुयु रया<br />

चानया रसमयरीा पानीित मा मदीयिमदं तातयकं व समातम।<br />

्<br />

गोमूिकाबः—<br />

रामभयितजयाकीकृ तवािविधः।<br />

धीमकृ ितभूयााकीकृ तवािरिधः॥<br />

रा .<br />

भ<br />

य<br />

ज<br />

<br />

की<br />

त<br />

िव<br />

म<br />

<br />

ित<br />

या<br />

<br />

कृ<br />

वा<br />

िधः<br />

धी<br />

<br />

कृ<br />

भू<br />

ा<br />

की<br />

त<br />

िर<br />

३१


शिवाचः<br />

गतागतम ्—<br />

जय हे यजने ाने भजनेऽजभणेणे।<br />

मिहमन ् िहमहोह वनाव शश॥<br />

ज .<br />

य<br />

हे<br />

ने<br />

ा<br />

भ<br />

ज<br />

नेऽ<br />

णे<br />

<br />

म<br />

िह<br />

मन ्<br />

ह<br />

ो<br />

<br />

व<br />

ना<br />

श<br />

<br />

पबः—<br />

नमे मनसा भासा नकानयिय।<br />

नभशोभनसास नननवव॥<br />

े<br />

<br />

भा<br />

व<br />

म<br />

सा<br />

न<br />

<br />

न<br />

.<br />

<br />

का<br />

स<br />

भ<br />

य<br />

ा<br />

ि<br />

शो<br />

मृदबः—<br />

भजे मिहतमादश जेम परमादरम ् ।<br />

िवेम गिरमागं वेमिह तमागमम ्॥<br />

३२


शिवाचः<br />

भ .<br />

जे<br />

म<br />

िह<br />

त<br />

मा<br />

द<br />

श<br />

<br />

जे<br />

म<br />

प<br />

र<br />

मा<br />

द<br />

रम ्<br />

िव<br />

े<br />

म<br />

ग<br />

िर<br />

मा<br />

ग<br />

म ्<br />

व<br />

े<br />

म<br />

िह<br />

त<br />

मा<br />

ग<br />

मम ्<br />

पुगुबः—<br />

अलोकलोलोकनं दयाऽभयायाहं वचोचोऽिधचोदनं किविविवहम ् ।<br />

यायायाजनं नमािम मापमाृहं भवेऽभवेवेतनं जनावनाना महम ्॥<br />

व<br />

<br />

<br />

अ<br />

लो<br />

क<br />

ऽिध<br />

चो<br />

द<br />

<br />

<br />

या<br />

ज<br />

<br />

<br />

भ<br />

वे<br />

ऽभ<br />

क<br />

नं<br />

नं<br />

त<br />

नं<br />

<br />

क<br />

िव<br />

<br />

प<br />

न<br />

मा<br />

िम<br />

नं<br />

द<br />

<br />

ृ<br />

ज<br />

<br />

या<br />

ऽभ<br />

<br />

ना<br />

व<br />

<br />

म<br />

हम .<br />

्<br />

शतावधानी रा.गणेशः<br />

२६/१०/२०१४<br />

बेनगरम, ् भारतम ्<br />

३३


शिवाचः<br />

अिप अिप रित डुकृ करणे<br />

भज गोिवं भज गोिवं गोिवं भज मूढमते।<br />

साे सििहते काले निह निह रित डुकृ करणे॥<br />

– पोटोपाा िहमांशवः<br />

– चपटपिरकाोे १<br />

आिदशराचाय उोषयित निह निह रित डुकृ करणे इित। अिन ् े<br />

जग ुरामभाचाय उोषयित अिप अिप रित डुकृ करणे इित। अिन ् े<br />

जग ुरामभाचायः शुं ाकरणं रामरसेनौतोतं कृ ा पाठकायोपहरित। एकैकः<br />

शो रामरसेन िलोऽि। ाकरणाजेन जग ुरामभाचाय रामचेणााुिं<br />

दापयित। अिप अिप रित डुकृ करणे।<br />

संृ तानां गोिवलालमेहतामहाराजानां दौिहः<br />

िहमांशुः पोटा<br />

१२/८/२०१५<br />

ाचायः, अिभयािकीसूचनाौोिगकीिवालयः<br />

ऑेिलयाराबलाकादमी<br />

ूसाऊथवेिस ् विवालयः ्<br />

कॅ नबेरा, ऑेिलया<br />

लोकोपकारकोऽनुसानः<br />

– बलदेवानसागराः<br />

कितपयिदवसेः ाक् सुदा िहमांशुपोटावयण साध वैुताजालमामेन<br />

साषमाणोऽहं जग ुवयाणां ीमतां रामानाचायाणां रामभाचायािमपादानां<br />

िवषये ीमगवीताया दशमााय ोकिममम–<br />

्<br />

यिभूितमं ीमिजतमेव वा।<br />

तदेवावग ं मम तेजऽशसवम ्॥<br />

– भ॰गी॰ १०.४१<br />

उरगािदषं यदेता िवभूतयः मानवसमाज काणाथ समुाराथ जगती-<br />

तलेऽवतरि।<br />

३४


शिवाचः<br />

अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः इित महतो लोकोपकारानुसान-<br />

रचनायां काशने च गुिशयोः पिरिनितयासा नूनं वतमानानां भािवना<br />

जनानां कृ ते ेरणादीभूताः सेीित मे ढीयान ् िवासः।<br />

अनयोः सविवधानामयहेतोः भगवं राघवं ाथये।<br />

िवषां वशंवदः<br />

बलदेवानसागरः<br />

२१/८/२०१५<br />

महासिचवः, भारतीयसंृ तपकारसः<br />

देहलीनगरम, ् भारतम ्<br />

३५


शंसा<br />

शोधबपिरशीलनतः समात ्<br />

सायते मतिमदं मम युियुम ् ।<br />

शोधबमकरमधुतोऽयं<br />

िविमृयिवदं लभतािमदानीम ्॥<br />

कािलकासादशुः<br />

१४/१०/८१<br />

आचायऽ<br />

ाकरणिवभागः<br />

सूणानसंृ तिविवालयः<br />

वाराणसी


आलोकनम ्<br />

सूणानसंृ तिविवालये िवावािरिधः (पी-एच.डी.)<br />

् इुपािधाये<br />

िगिरधरलालिमः (ाचुः) अारामायणेऽपािणनीययोगाणां िवमशः<br />

इित िवषयमिधकृ मम िनदशने शोधबं ुतवान। ् शोधबोऽयं मया<br />

सगालोिकतः। परीणाहऽयिमित संौित –<br />

िदनाः २४/९/८१<br />

भूपेपितिपाठी<br />

भूतपूवाकरणिवभागाः<br />

सूणानसंृ तिविवालय


आभारदशनम ्<br />

(१)<br />

उव गुव कुविजपदकमलाेखलां यसूं<br />

िबाणः िशमाणः सिनयमिनगमां बाणिवां विसात ् ।<br />

कयामोऽिभरामो िविहतजनमनवासो वसानः<br />

पातु ीरामचचमथ िचरां रौरव रौरवााम ्॥<br />

(२)<br />

साकार जगदाधार कृ कृ ािजनार।<br />

तुसाीपने िचं ानदीपेन दीपय॥<br />

(३)<br />

मरौ भवपाथोधेः काशीकैलासमिरौ।<br />

रातां रामे रितं रां भवानीभूतभावनौ॥<br />

(४)<br />

भागीरथीिवमलवीिचिवलासरा<br />

वृारकािवबुधविवरणा।<br />

ीिवनाथपदपजपूतरेणु-<br />

वाराणसी िवजयते जनकामधेनुः॥<br />

(५)<br />

िदोसििरधराितगाधारा<br />

चडांशुजािसतजलाितचागीता।<br />

िबुगुसिलला जनरना सा<br />

धारायी लसित पूतमनःयागे॥<br />

(६)<br />

यामिया याममुखसूता जगृ ते पाथिमषेण भूता।<br />

यामावदाता धृतशाजाता मानसे सा िवचकाु गीता॥


(७)<br />

मुखाूगोािमनः सवृे भवानीपतेः काकवय िवे।<br />

लसामसीतायशोवािरपूरे मनो राजहंसो भवेानसे मे॥<br />

(८)<br />

येरणा समभवम जीवनाय<br />

पीयूषयूषिवलसवचलेखा।<br />

तां रामचचरणाुजचरीकां<br />

गीतां भजे बमतां भिगन कीयाम ्॥<br />

(९)<br />

ीराजदेवं िपतरं शच तथा ां मातरं पूिपतामहं तथा।<br />

ातरं ेमहं रमापितं नमािम पुोऽि िशशुयदािशषा॥<br />

(१०)<br />

ीचकाः सशशाशेखरो िहमांशुरो मिहतो मनीषया।<br />

सदोकाशः भवतासधीयेवयाऽहं िवपदो वारयम ्॥<br />

(११)<br />

िपडीजिनं सनिशवयं िवरं शािकपूपादम ् ।<br />

चिरमूित गुं सुशीलं िपािठभूपेपितं पे॥<br />

(१२)<br />

अारामायणशजातमपािणनीयं यदनुहेण।<br />

मशयं ीयिनदेशकं तं सदैव भूपेपितं रािम॥<br />

(१३)<br />

यदािशषा निवलोचनोऽहं शोधबािमहोऽवतीणवान ् ।<br />

िनदशकं ं सरलं िपािठनं नमािम भूपेपितं समादरात ्॥<br />

(१४)<br />

शाटवीिसंहमदबुिं िशियं मुलभाषण।<br />

िपािठनं शासुपािठनं तं रामसादं गुमानतोऽि॥<br />

(१५)<br />

नासुशशासनिवधाारसाययो-<br />

रां कलयुदा सुरगवीीिविवालये।<br />

ीराधाचरणारिवमधुपो वैभूषाितो<br />

िनं शुवरो गुिवजयते वाराकरः॥<br />

आभारदशनम ्<br />

४२


आभारदशनम ्<br />

(१६)<br />

शाटवीकेसिरणं महामितं छाियं िशदयावशंवदम ् ।<br />

किवं च शुं णमािम कािलकासादमाय गुं मुमु ः॥<br />

(१७)<br />

दोषाः शोधबे चेमैते नचुषः।<br />

गुणाेिरलोेर ुणां च ते ुटम ्॥<br />

(१८)<br />

ायः बेऽ िवमृय बुा मयैव भावा िनिहताः समाः।<br />

ुिटयिद ानुजभावाा िशशु ं तां सुिधयः माम ्॥<br />

(१९)<br />

िहुदाहरणं दं मौिलकाया िचत ् ।<br />

ता चापलं ाा भावं गृु साधवः॥<br />

(२०)<br />

अायितये चािन ् बिहभूता पािणनेः।<br />

शाः ीयोपपा च यथाबुि समािहताः॥<br />

(२१)<br />

गतबुि शासाधनविजतः।<br />

यासमाचरं चैनं ा नु सनाः॥<br />

(२२)<br />

िनरी भावुका बं परीां परीकाः।<br />

सकृ ां कणाा रामभोऽिप वीताम ्॥<br />

(२३)<br />

मावान ् पिरधा वणवसनं शोधबेऽ िह<br />

संा गुणा संिवतनुते रा च येखनी।<br />

सेवाभावपरायणं कृ तिधयं वाभाजं मुदा<br />

ाशीिभः पिरलालयािम सततं िशं दयाशरम ्॥<br />

(२४)<br />

नीलनीरजसाशकाये िदकाये।<br />

रामाय पूणकामाय जानकीजानये नमः॥<br />

(िगिरधरलालिमः ाचुः)<br />

४३


मलाचरणम ्<br />

(क)<br />

कौसानपानलालसमना मितोऽवा-<br />

गेकं गुडालकावृतमुखाोजो घनयामलः।<br />

खेलिरथािजरे रघुपितबालानुजैः सुरो<br />

देवो धूिलिवधूसरो िवजयते रामो मुकुः िशशुः॥<br />

(ख)<br />

ीजानकीनयननीरजनीरजेशो<br />

िबनुनवतमालतनुनरेशः।<br />

सौिमिमाितनुतो भरताजा<br />

अनोिवयित राजतु रामचः॥<br />

(ग)<br />

ीरामचमुखचमसकोरी<br />

भूनिनी च िमिथलानृपतेः िकशोरी।<br />

ीहंसवंशवरवैभववैजयी<br />

सा जानकी जयित मे जननी च सीता॥<br />

(घ)<br />

वाण गौिरिगरीरौ गणपितं गां च काश गुन ्<br />

पािणािदमुनीकीयिपतरौ देवोपमौ सादरम ् ।<br />

ना सटमोचनं किपपितं िमो विसायः<br />

सानं कुते िशशुिगिरधरः शोधं सतां तुये॥<br />

(ङ)<br />

शवायै िगिरशेन सिगिदते अारामायणे<br />

शाः पािणिनशासनािहरथो ये वै युाः ुताः।<br />

तानेवा िवमशये गुकृ पासंलया मेधया<br />

दोषं मे पिरशोधयु सुिधयः शोधबे कृ तम ्॥


ावना<br />

वेदो वै िवगिलतिवभेदो िवखातखेदो िविदोषेदो िनराशेषममाद-<br />

िविलाकरणापाटवािदपु ंदोषशापकलावकाशो<br />

िवलिसतभगवीलािवलासो<br />

िवलसित लीलागृहीतिदिवह िविहतखलगणिनह िनिखलिवभूितसह सीता-<br />

पिरह नारायणािदसहपरनामलतावेदकतया सतीत दाशरथेः सििहत-<br />

सिदानशमणो धमवमणो ापकणः परणो िनासभूतो लोकािभराम<br />

ीरामेित िनिखलतािककिवपिदपिममनिमािनता माता। अतो य िनिसतं<br />

वेदाः (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ उ॰॰ २) इिभयुोिः। भाषािवांसोऽिप तुलसीदासभृित-<br />

मनीिषणः कवयो मातािममां नतमका मानयो महीये। यथा रामचिरतमानसे<br />

ीतुलसीदासः कथयित –<br />

जाकी सहज ास ुित चारी। सो हिर पढ़ यह कौतुक भारी॥ १<br />

– रा॰च॰मा॰ १.२०४.५<br />

अापौषेयताऽिप िनिववादा। यिप वैयाकरणधौरेयाः शं ेामनि<br />

तथा च पातलमहाभापशािके ािलः पतिलः शिनं ितपादयन ्<br />

वािकमाह िसे शाथसे (भा॰प॰) इित तथाऽिप शयोजनामोनिधया<br />

वेदाितिरवाय पौषेयता। अथागवतो वेद शमोऽिप सनातनः। यथा<br />

पूव माणां पाठथाऽिन ् के ताािविन केऽिप। कादौ जीवैः सह<br />

िेवोपसंतपूव वेदोऽिप यथाऽऽनुपूा भगवतो णो दये समुािसतो भगवता<br />

नारायणेन। तथा चा राा पुौ गितबुिवसानाथशकमाकमकाणामिण कता<br />

स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२) इित सू योगिददशनावसरे कारककरणे वैयाकरणिसा-<br />

कौमुां ीभोिजदीितोऽिप िलखित यत ् –<br />

१ एतू पारम ् –य ाभािवकः ासतः ुतयो मताः। स हिरः पठतीेतरमं कौतुकं ि-<br />

तम ्॥ (मा॰भा॰ १.२०४.५)।


ावना<br />

शूनगमयग वेदाथ ानवेदयत ् ।<br />

आशयामृतं देवाेदमापयििधम ्॥<br />

आसयिलले पृ यः स मे ीहिरगितः।<br />

– वै॰िस॰कौ॰ ५४०<br />

इित। एवं च पुराणेिप समाायत इयमााियका। कये सिललसव-<br />

पिरािवते सागरीभूते िनिखलेऽविनतले चराचरे च िनमे ले च िनायां भगवित<br />

िवौ शेषशाियिन दै एको मुखुतं वेदरािशमहाषत ् । ततो िनरी वेदापहरणं<br />

मपेण समवतीय हा िदितसुतं पृ बनौकामारो समुपिदय िवां<br />

वैवतमनवे पयामास भूयो वेदं िवधाे भगवान ् वासुदेवः। तथा च भागवते –<br />

लयपयिस धातुः सुशे मु खेः ुितगणमपनीतं ुपाद हा।<br />

िदितजमकथयो सतानां तमहमिखलहेतु ं िजमीनं नतोऽि॥<br />

– भा॰पु॰ ८.२४.६१<br />

अनुमानरीाऽिप वैिदपौषेयताऽवगु ं शते। यथा वेदोऽपौषेयोऽिवि-<br />

गुपररापाठमात। ् यैवं तैवमेष ितरेिकािमूलकानुमानकारः। अ<br />

माहां सकलशािकिशरोमिणदाशिनककुरहिरः ीभतृहिरः पािणनीयाकरण-<br />

दाशिनकसंरणभूते कीयवापदीयनामके<br />

मामतया ोकषेन मुकठं सगौ। यथा –<br />

ाुपायोऽनुकार त वेदो महिषिभः।<br />

एकोऽनेकवव समाातः पृथृथक्॥<br />

भेदानां बमागं कमयेक चाता।<br />

शानां यतशिं त शाखासु यते॥<br />

ृतयो बपा ायोजनाः।<br />

तमेवाि िलेो वेदिविः कािशताः॥<br />

ताथवादपािण िनिताः िवकजाः।<br />

एकिनां ैितनां च वादा बधा मताः॥<br />

सा िवशुिोा िवैवैकपदागमा।<br />

युा णवपेण सववादािवरोिधना॥<br />

िवधातु लोकानामोपािनबनाः।<br />

िवाभेदाः ताये ानसंारहेतवः॥<br />

े काडे शािमु-<br />

– वा॰प॰ १.५–१०<br />

एवं िनिखलानाभूितानमिखलदशनिनधानं गापवगसोपानं चतुवगसाधनं<br />

४८


ावना<br />

भागवतपरमधनं वणामधमसदनं सकलकिलकषकदनं वदनं कमलवदन वेदिममं<br />

चतुधा ाचिरे वेदासवया ऋयजुःसामाथवभेदेन। यथा भागवते –<br />

ऋयजुःसामाथवाा वेदाार उृताः।<br />

इितहासपुराणं च पमो वेद उते॥<br />

तवदधरः पैलः सामगो जैिमिनः किवः।<br />

वैशायन एवैको िनातो यजुषामभूत ्॥<br />

अथवािरसामासीुमुदाणो मुिनः।<br />

इितहासपुराणानां िपता मे रोमहषणः॥<br />

त एत ऋषयो वेदं ं ं नेकधा।<br />

िशैः िशैिैवदाे शािखनोऽभवन ्॥<br />

तथैव वेदा मधैधाये पुषैयथा।<br />

एवं चकार भगवान ् ासः कृ पणवलः॥<br />

– भा॰पु॰ १.४.२०–२४<br />

तवद ऋचां सह एवं च यजुवदे यािकयोगाणां समुपह एवं सामवेदे लिलत-<br />

ोारा भगवशोगानपिरहथाऽथववेदे सामिरकशासितहः। या मुा वेद-<br />

यी। अत एव िशवमिहःोादौ यीेन चचा। तथा –<br />

यी सां योगः पशुपितमतं वैविमित<br />

िभे ाने परिमदमदः पिमित च।<br />

चीनां वैिचाजुकुिटलनानापथजुषां<br />

नृणामेको गमिस पयसामणव इव॥<br />

– िश॰म॰ो॰ ७<br />

एवं च महिषवाीिकणीत आिदकाे ीमाीकीयरामायणे िकिा-<br />

काड तृतीयसग भगवशनेन शमानेन सुीवेण ेिषतं पिरचयमनीषया पृवं<br />

धीमं हनुमं शंसता लणं ित वदमानेन २<br />

ीरामचेण याणामेव वेदानां चचा समचिच। ३ यथा –<br />

िवगतमानेन भगवता राघवेेण<br />

२ वदमानेन इ भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः (पा॰सू॰ १.३.४७) इनेन भासने<br />

(भासमानेन वदता) ये (उाहं कटयता वदता) उपमणे (लणं ित रहिस वदता) वाऽऽनेपदम।<br />

्<br />

३ चचा समचिच इित कमिण योगः। िषिदािदोऽङ् (पा॰सू॰ ३.३.१०४) इनेन िचि-<br />

पूिजकिथकुिचच (पा॰सू॰ ३.३.१०५) इनेन वा िन चचा श कमं यतोऽनुजीिवना<br />

परािधकारचचा सवथा न कता (िह॰ २.३१) मम िनयोग चचा या न कता (िह॰ २.३२)<br />

िनयोगचचा ियताम ् (िह॰ २.३५) इितवत।<br />

्<br />

४९


नानृवेदिवनीत नायजुवदधािरणः।<br />

नासामवेदिवषः शमेवं भािषतुम ्॥<br />

ावना<br />

– वा॰रा॰ ४.३.२८<br />

माकडेयपुराणाभूतायाः ोरगासशातुथााये शोऽिप<br />

यीमयीमेव भगवत ौित यथा –<br />

शािका सुिवमलयजुषां िनधानमुीथरपदपाठवतां च सााम ् ।<br />

देवी यी भगवती भवभावनाय वाता च सवजगतां परमाितही॥<br />

– ॰स॰श॰ ४.१०<br />

ीमागवतेऽिप ीकृ बाललीलासे मृणलीलायां भगवुखे िनिखल-<br />

ाडमवलो ा यशोदा पुनृ पया ाभगवदैयिवृितवािधया<br />

ीकृ मुखकमलं लालयी साय शुकाचायणाऽिा। अािप च यीशेन ैव चचा<br />

चकार भगवान ् बादरायिणः। यथा –<br />

ा चोपिनषि सायोगै सातैः।<br />

उपगीयमानमाहां हिरं साऽमताजम ्॥<br />

– भा॰पु॰ १०.८.४५<br />

एवमेव ीमगवीतायामिप ीकृ चयीिममां सानुरागं समगायथा –<br />

ैिवा मां सोमपाः पूतपापा यैिरा गितं ाथये।<br />

ते पुयमासा सुरेलोकमि िदाििव देवभोगान ्॥<br />

– भ॰गी॰ ९.२०<br />

गकािनातो महाकिवबाणोऽिप कादया मलाचरणे थमोके भगवं<br />

यीमयमेव तुाव। यथा –<br />

रजोजुषे जिन सवृये ितौ जानां लये तमःृशे।<br />

अजाय सगिितनाशहेतवे यीमयाय िगुणाने नमः॥<br />

– का॰ १.१<br />

उपबृंहणेन ैतेन वेदानां ैिवं सुम। ् तथा च ानिसावणनधान ऋवेदो<br />

यिनदशकतया कमकाडाधाितपादनपरो यजुवदः वनगानपरायणतयोपासना-<br />

िसासीतनतरः सामवेदः। अथववेदिाभवित यिन ् युिवायाः<br />

ाधाेन वणनमवलोते। यतो थवशः शय संिहतपः। अवशो<br />

घोटकपरः। अवणसावनञः (पा॰सू॰ ६.४.१२७) इित सूमिप माणम ् । अथ-<br />

शोऽिधकारवाची यथा पातलमहाभाे अथेयं शोऽिधकाराथः युते।<br />

शानुशासनं नाम शामिधकृ तं वेिदतम ् (भा॰प॰) इित। इमिधकारवाचकाथ-<br />

५०


ावना<br />

शेन सहावश सिः। ताकृ ितगणादथवशः शकािदगण आकृ ा<br />

गयते मनीषािदवत। ् एवं शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९१) इित<br />

वािकसहकारेण अचोऽािद िट (पा॰सू॰ १.१.६४) इित िटसया ४ परपम।<br />

्<br />

इमथवश िसिः। अथाऽथशघटकाकारेण सहावशघटकाकार सौ<br />

दीघः ात ् । अतोऽिधकृ तोऽववेद इित सरलाथः। सेपत ऋवेदे मदेवताानं यजुवदे<br />

योपयोिगदेवतानामाानं सामवेदे भगविभूितभूतदेवानां भगवत यशोगानमथववेदे<br />

रणयाणं विणतं पयवसीयते। इमे वेदा एव िनिखलानिवानकलाकौशलसकल-<br />

सृिसमुवानािन। भगवानिप सवततः सवा सवायामी सकामः<br />

ससः ससः सवािधानपः कतु मकतु मथाकतु समथऽिप कदाऽिप<br />

ेया जगिददनं िससृित। सोऽिप वेदितपादनकारमेवानुकरोित। िकं बना<br />

परमानः ामायमिप वेदमेवािधशेते। अत एव वेदमाताबिहभूतमीरों वयमािका<br />

नाियामहे यथा बुोम ् । ईरोऽिप कदािचमसमुिधीषया भदयिविजहीषयाऽसुर-<br />

दपापिजहीषया िचकीषया च सुरकाय समवतीणऽविनतले िवडयनुजलोकं<br />

मानवोिचतलपािदकमीकरोित। अां युौ जालरवधसः माणम ् । िकु<br />

वेदः कदािचदिप ममादिविलाकरणापाटवािदपु ंदोषारतो न परामृशित। अत एव<br />

वेदानां तः ामायिमित मीमांसकिसाः सिप सकलपिडतसतः। वेदाः तः<br />

माणम ् । ततः पूव कािप ानुपलाेद तः ामायमपरशााणां<br />

च परतः ामायम ् । इमे वेदाः पररयेतरदेवताः ितपादयोऽिप परमाानमेव<br />

ितपादयि यथा कािचुलाना पिरवारजनाुभृतीूषमाणाऽिप सााितमेव<br />

पिरचरित तथैव वेदापरनामधेयाः ुतयोऽिप पिरवारजनािनवेतरदेवान ् गायोऽिप<br />

सााहातायतया कीयं पितं परमेरमेव ितपे। इयं भगवती ुितरेव<br />

समेषां माता परमाा च परापराणां िपता। यथा च पु कृ ते िपतुः सायां माता<br />

माणं तथैव परमेरसायामृ ते ुितः माणम ् । अतोऽिभयुा आमनि<br />

सव वेदा यदमामनि (क॰उ॰ १.२.१५)। भगवती ुितरिप ावयित अ॒मृत॑<br />

पु ॒ाः (शु॰य॰वा॰मा॰ ११.५, े॰उ॰ २.५) तमेव िविजास (तै॰उ॰ ३.१.१) तमेव<br />

ाणाः तेन तपसाऽनाशकेन च िविविदषि (बृ॰उ॰ ४.४.२२) सं ानमनं <br />

(तै॰उ॰ २.१.१) इ॒दं िवु ॒िव च॑मे (ऋ॰वे॰सं॰ १.२२.१७, शु॰य॰वा॰मा॰ ५.१५) खं <br />

(शु॰य॰वा॰मा॰ ४०.१७, बृ॰उ॰ ५.१.१) इािदमैः। गीताऽिप परमान एव वेदवें<br />

तैव च वेदवेृं गायित। यथा –<br />

४ ‘शकािदषु परपं वाम ् ।’ त टेः (वै॰िस॰कौ॰ ७९)। शकािदात ् अथवशिसौ<br />

िटसाया उपयोिगता नाि परु मनीषा पतिल इािदषु िटसया िवना शिसिन।<br />

५१


सव चाहं िद सििवो मः ृितानमपोहनं च।<br />

वेदै सवरहमेव वेो वेदाकृ ेदिवदेव चाहम ्॥<br />

ावना<br />

– भ॰गी॰ १५.१५<br />

ुितशः वणाथकुधातोिनते (ु वणे धा॰पा॰ ९४२)। एवं च ूयत<br />

आनुपूाऽनािदकाला ुपररया या सा ुितः इित ुौ कमिण ियेऽनुब-<br />

वतमानकािलकवणानुकू लापारिविशिनःसीमशकमकवणकमपं फलम ् इित<br />

फलमुिवशेकः शाबोधः। या ूयते परमाा यया सा ुितः इित ुौ ियां<br />

िन ् (पा॰सू॰ ३.३.९४) इित सूेण करणे िन ् । एवं वतमानकािलकवणानुकू ल-<br />

लोपे कृ याािभिकाय थमैकवचने ुितः। इं िह अदिभकतृक-<br />

ापाराविवणकमािभफलिनकारतािनिपतफलिनिवशेताशािलफल-<br />

करणम ् एव ुितः। अथवा ावयित परमाानं िपतरं पुैः पिरचाययित या सा ुितः<br />

इित ुावभािवतयथतावेदकधातुाविुधातोबालकिन यः। ्<br />

एवं च वतमानकालावििवषयकवणानुकू लापारानुकू लापारायः ुितिरित<br />

िदक्। एवमेव वेदशोऽिप चतुिभधातुिभिनादियतु ं शते। त िवदँ सायाम ्<br />

(धा॰पा॰ ११७१) इााथकधातोः िवते िनररं वतते यिवषयकानं तदेव<br />

वेद इित कतिर घञ ् येऽिच वा गुणे कृ ते सित वेदशः िसित। एवं वतमान-<br />

कालाविभवनफलानुकू लापारायः इित शाबोधः। ितीयिन ् के िवदँ<br />

िवचारणे (धा॰पा॰ १४५०) इाातोः िवे तं िवचारयित जनो यिन ्<br />

स वेदः इित िवहे हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इनेनािधकरणे घञ ् यः। तथा<br />

चानुबकाय पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे िनो वेदशः।<br />

तथा च िवचारकािभकतृकवतमानकालाविमनोबुिसंयोगानुकू लापारािधकरणं<br />

वेदः इित िनगिलतोऽथः। तृतीयिन ् के िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) इाातोः<br />

वेि जानाित सनातनं परमं िनरनं िनगु णं िनराकारं िनकारं िनलपं िनमानं<br />

िनमहं सिदानसोहं िनिवकं तथा चानकमुकुसततमुिनजनपिरपीत-<br />

चरणारिवाममकरसिदानिचयसमलतणियदयकोसलेसरयूतरल-<br />

तरभििवािलतचरणसरोजमनोजवैिरवितपादपयोजकोशलवीिचिवघूणधूिलधूसर-<br />

सरसिशरोजकपोलावलिरोलिनककुिटलकुलसंािरतपाटलकोशिवहािरभृ-<br />

सौभगकौसाोडविदशरथनयनवितवतु लमुखमृगासंीिडतशारदशशापरम-<br />

कणनीलतणतामरसशरीरपरमरणधीररघुवीरपूणचिनभाननिनहतदशाननयाम-<br />

सुरपरसगुणिवहसाकारभगवं ीरामचं वा येन स वेदः। अथ साधकािभ-<br />

कतृकवतमानकालाविानानुकू लापारिविशिनगु णसगुणिवषयकानपफल-<br />

५२


ावना<br />

मुापारां करणं वेदः इित फिलताथः। चतुथके िवदॢँ लाभे (धा॰पा॰ १४३२) इित<br />

लाभाथकधातोः िवित लभते सगुण ीरामचं येन स वेदः इित ुौ करणे<br />

घयनुबकाय गुणे च सित वेदश िसिः। एवं वतमानकालाविलाभानुकू ल-<br />

ापारिविशफलकरणं वेदः। िनगु णं सगुणं वा वेदितपाैपायैरेवानुभिवतु ं ुं<br />

वा शते। त वेदे य उपायाििभः काडैः ितपािदताः। कम उपासना ानं चेित।<br />

कमकाडं कमितपादकमशीितसहमाकम। ् उपासनाकाडमुपासनां बोधयित।<br />

त षोडशसहमाकम। ् ानकाडं ानिनपणपरम। ् त चतुहमाकम।<br />

्<br />

त वेदिणिहतो धमः (भा॰पु॰ ६.१.४०) इित वचनेन वेदितपामेव कम। त ििवधं<br />

िनं निमिक। ै िनं नाम कृ ते सफलाजनकेऽिप न कृ ते पापजनकम ्।<br />

निमिकं ै नाम िनिमे िवधीयमाने सित पुयजनकतावेदकम ्। िनं कम<br />

सािदकं ौतं ात च। तावयं करणीयता यथा गीतायामशेषिवशेषातीतोऽतसी-<br />

कुसुमोपमेयकािः<br />

पाथसारिथिन िखलगुणगणिनलय उमोको भानुहकातरः<br />

ीकृ चः साटोपं पाथ ित पादयत ् –<br />

िनयतं कु कम ं कम ायो कमणः।<br />

शरीरयााऽिप च ते न िसेदकमणः॥<br />

एवं ाा कृ तं कम पूवरिप मुमुुिभः।<br />

कु कमव तां पूवः पूवतरं कृ तम ्॥<br />

कमयेवािधकारे मा फलेषु कदाचन।<br />

मा कमफलहेतुभूमा ते सोऽकमिण॥<br />

– भ॰गी॰ ३.८<br />

– भ॰गी॰ ४.१५<br />

– भ॰गी॰ २.४७<br />

िकं बना कायाकायवायां शामेव माणं गीताकारः िममीते यथा –<br />

यः शािविधमुृ वतते कामकारतः।<br />

न स िसिमवाोित न सुखं न परां गितम ्॥<br />

ताां माणं ते कायाकायवितौ।<br />

ाा शािवधानों कम कतु िमहाहिस॥<br />

– भ॰गी॰ १६.२३–२४<br />

इं कमणोऽ ौ भागौ िविधिनषेधेित। ताकमणोऽााौ<br />

िवधीयमानकमतावेदकं िविधम। ् तथा अहरहः सामुपासीत ५ इित<br />

५ मूलं मृयम ् ।<br />

५३


ावना<br />

िविधः। अैव िनषेधैव ोडे ावपरावंशौ िनयमः पिरसा च। िनयमः पािके सित<br />

(त॰वा॰ १.२.४२)। यथा ीहीनवहि। अावहननमावयकं नखैवाऽैः साधन ैवा।<br />

पिरसा। त िवधेयांशेऽािवधेयांशे चााौ पिरसा। यथा िवांसो िनगदि –<br />

िविधरमाौ िनयमः पािके सित।<br />

त चा चााौ पिरसेित कीते॥<br />

– त॰वा॰ १.२.४२<br />

िनषेधो नाम कृ ते सित पापजनकतावेदकः शासमिभातनञथावेदक-<br />

वदिभाः कमिवशेषः। यथा ाायवचनाां न मिदतम ् (तै॰उ॰ १.११.१)<br />

मा िहंाः सवभूतािन, ६<br />

मा गृधः किनम ् (ई॰उ॰ १) इािद। एवमुपासना-<br />

काडितपादनं भगवं वेदमािैवोपामानः परमाा साधकानां कामदो भवित।<br />

शामितिर िकमिप कृ तं न ैव फलदम। ् अतो गीतायाः पूविनिदे यः शािविधम ्<br />

(भ॰गी॰ १६.२३) इािदोके शािवधेरेव सफलं सकलं पािद भगवता ीकृ ेन।<br />

उपासनायां ुितसतं िनतरामपेितम ् । त वेदाथितपादकृनुसारं प<br />

सदायाः। ृतेिह वेदमूलकेन ामायम ् । वेद िनगूढाथान ् ृितः रित।<br />

ृितकतार ऋषयो मादयः। ृतेः ामायं पूवमेव वेदः शंसित यथा यै िकं च॒<br />

मनु ॒रव॑द॒े॑ष॒जम ् (कृ ॰य॰ तै॰सं॰ २.२.१०.२)। महाकिवकािलदासोऽिप ृतेवदानु-<br />

गृमुपमया ौित। यथा रघुवंशमहाकाे –<br />

ताः खुरासपिवपांसुमपांसुलानां धुिर कीतनीया।<br />

माग मनुेरधमपी ुतेिरवाथ ृितरगत ्॥<br />

– र॰वं॰ २.२<br />

ताुनुमोिदतानेवाथान ् ृितः रित। तां गाणपसौरशाशैव-<br />

वैवनामधेयाः प सदायाः। गाणपसदायो गणेशमेव मुमाियतेऽान ्<br />

गौणेन ैवोपाे। त बामािप महाराे िवलोते। सौरसदायः सूयमेव<br />

धानेन समथयतीतरान ् तदेन ैवाित। अ ाधां गुजराे। शासदाये<br />

शे ः ाधाम ् । अयं सदाय कमीरबयोः चुरः सरित। शैवसदाये ामुेन<br />

भिसतभािसतभालपिकः<br />

शशाशेखरो भूतभावनोऽभयरः लयरः काशीरः चडताडवोपसंतभूतवथ-<br />

करालभालतुवेिदकाजामानसिमनघनधिषतिनिखल-<br />

जुजलािरधनयसमुलुिलसमातीकृ तिनिखलजनमनःोभकरमकरकेतनः<br />

कैलासिनकेतनो िवरिसतवैरायरसिनमजगतीतलभीषणभोगलालसामनोिनकेतनभवानी-<br />

समलतवामिवहः कृ तजालरगजासुरिपुरभृितचडदानविनहः शावासनाहो<br />

६ मूलं मृयम ् ।<br />

५४


ावना<br />

भगवािवः ाधाेन पिरगयते। एताचुय केरलकणाटकादौ। वैवसदाये<br />

मुखतया िनिखलकोिटाडाधीशो जगदीशः पुररिपुरहरवसु िविरिपावकपवमान-<br />

िहमभानुिचभानुकृ शानुिनिखलनगणसकलसुरासुरयगविकरचारणिससा-<br />

नरनागलोकपालनाकपालकालकरालालमालमौिलसूिजतपादारिवलेखाधीश-<br />

मुकुटमिणसंलािलतचरणसरोजरजोमकरैलोलीनवनिलनलिलतलोचनलिसत-<br />

कमनकटासंवीितशुभेितभसौयसारसवसकलसुषमासारभूतमनोरमसावभौम-<br />

शवरीाणवभसंीडकमदनमानपीडकवदनसरसीहिनसगिनिहतसुिधतसुधामाधुरीक-<br />

ीवलानशरशााननमधुरमिततुिहनांशुदीिधितिविहतपदयसरसी-<br />

कैरविवकासलिलतलीलािवलासमहालीिनवासीरसागरसनसातकणसंश-<br />

भभभूिरभवभयणपािणपवजगतीतलपाथोिधवनािशतिणपातविवरिचत-<br />

गिणकागजाजािमलपिलपकलभविविहतभवसंवकणाणवसकलशरयवरेय-<br />

तणाणसरिसजचरणतणतमालनीलसरसीहमरकतमिणकािलीकीलालिविनक-<br />

भुवनािभरामयामशरीरदािमनीुितिविनकसंवीतपीतपिरधानानमदममनोभवधीर-<br />

मधुकैटभनरकमुरचुरमहासुरभूिरमदगिवतगजेगडलिविनगतशोिणतकरकमल-<br />

किलतकौमोदकीधरशचधरकमलकिलतकमलकरकेयूरकुडलकटकवनमालानूपुरािद-<br />

भूषणमिडतसकलकलाकलापपिडतकमलामलमुखचचकोरवैकुठिवहरणपरायण-<br />

नारायणभिवुिवुदयमिरे महीयते। अ ायशो िविन ् िवे चारः<br />

सार। अ वतका रामानुजरामानवभिनाकमसूरतुलसीदासमुखाः।<br />

उपासनाितपादकशाेषु वेदमूलकेषु नारदपाराशािडसूनारदभिसूभि-<br />

रसायनभिरसामृतिसुभिसुधाभृितनामािन। तोपासनायां भावानुसािरणः प<br />

काराः। ते सि शावादासमधुरााः। शाे शापरमकाशपं<br />

परमोितमयमखडमनं भगवं दयसहदलकमले समुपासते योिगनः िशवादयः।<br />

वाे पुं िशं वा मा िशशुपं िनगु णमिप सगुणं िनरनमिप सानं ापकमिप<br />

ां िपतरमिप पुं पुराणमिप नूतनं ाचीनमावाचीनं िनराकारमिप साकारमकलमिप<br />

सकलं िनरामयमिप सामयं लभमिप सुलभमचलमिप चलं िनलपमिप धूिललेपं<br />

िनरावरणमिप साभरणावरणमवणमनुगतिपतृवणममिप कौतुकमिवषादमिप<br />

पानाथिवलिसतिवषादं िनराधारमिप ीकृ तकौसकाधारं ीराममपमिप<br />

समाितनीलनीरधरयामं<br />

भुवनािभरामसकलिवाम ७ धामिनिखललावयललामलोक-<br />

लोचनािभरामबालपं परमेरं सजे दशरथकौसािवािमविसादयः। दाे<br />

जगदाानं परमाानमैयबुा सकलिनमातारं रचियतारं िभुवन िनिखलपभूतं<br />

७ िवामो िवमािप इित िपकोशे ीहषः।<br />

५५


िलोकिपतरं<br />

ावना<br />

कतु मकुतु मथाकतु समथ सससकामसौयरमाधुय-<br />

सौशीसौजसौलसौरसारतारकायतायवाािदगुणगणराकरं<br />

कणाकरं ीराघवें ािमनं सवं मा सवभावेन भावयि हनुममुखाः<br />

सः। से कू टमिप भूियं दयेशमिप िवडितनरेशवेषमदेहमिप लीलागृहीतदेहं<br />

सवगेहमिप ीकृ तपणकुटीरगेहं सिदानसोहं कोशलें णतसहायं सखायं<br />

मा सते सुीवादयः। माधुयण िनिखलरसामृतमूित सौयीरिनिधरोिहणीशं<br />

भुवनसुरं सीतापािणहणलालसं धृतवरवेषं धनुधरमिप कामािरकामु कखडनपरं<br />

परमाानं मधुरं तसमायं मा भजे भावुका िमिथलािनवािसनः। एषु<br />

सवषु भावेषु मौिलकतया दामेव। भावनावैषा काराः ादिशषत। अतो िवपितो<br />

ुवि दासभूतातः सव ाानः परमानः (अिह॰सं॰ ११) इित। उपासनाऽिप<br />

ुितमूिलका। अवाचीनकितायां भौ न ैव फलजनकतावेदकता। अतो मातैषा<br />

माानां महानाम ् –<br />

ुितृितपुराणािदपरािविधं िवना।<br />

ऐकािकी हरेभिातायैव कते॥ ८<br />

तुलसीदासोऽिप वेदानुमोिदतामेव भिं वरीयस वरयाभूव। यथा –<br />

ुित सत हिर भि पथ संजुत िबरित िबबेक।<br />

तेिहं न चलिहं नर मोहबश किहं पंथ अनेक॥ ९<br />

ानकाडं ानितपादकं<br />

– रा॰च॰मा॰ ७.१००ख<br />

चतुःसहमाकम। ् इदमेव वेदादशनिमित<br />

कते। त वेदाः िसाः परमताय वा यिन ् सः इित िवहे अितँ बने<br />

(धा॰पा॰ ६१) इाातोरित बाित वापयित वेदानां महाताय यः स वेदाः।<br />

अः इ पचािदात ् अच ्यः। १० त वेदशेन सह िधकरणबीिहः।<br />

यिप अनेकमपदाथ (पा॰सू॰ २.२.२४) इित सूं समानािधकरणबीिहपरम। ् त<br />

थऽपदाथ वतमानमनेकसुबं समते स च बीिहः। अपदाथ इ समी।<br />

सा चािधकरणसापरा। त च िवषयतापाऽिधकरणता। सा च वतमानपा।<br />

तादपदाथिनवतमानिवषयतापरमनेकसुबं तदेव पररं समत इथानुरोधेन<br />

थमाानामेव समासः। त समानािधकरणं नाम शिविशम ् । वैिशं च<br />

समिभातसमानिवभिकिमेतभयसेन। तथाऽिप समीिवशेषणे<br />

८ मूलं मृयम।<br />

्<br />

९ एतू पारम–यो ् माग आे ुितसतः ीनाथ भे ः सिवरिबोधः। तिरा याि न<br />

मोहिना मागाननेकानिप कयि॥ (मा॰भा॰ ७.१००ख)।<br />

१० नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर।<br />

५६


ावना<br />

बीहौ (पा॰सू॰ २.२.३५) इित सूे समीश िवशेषणाृथगुपादानेन िधकरण-<br />

बीहेः कना। अथा िवशेषणशेन ैव समानािधकरणबीहेः सहः िकमेतेन<br />

समीपदिवासेन। अ समीश पृथवणािशेषणं िवशेसमानिवभिकमेव<br />

त थमामेव। तेन पीतमरं य स पीतारः इािदलािन सुसतािन। पीत-<br />

शो रश िवशेषणावेदकतया पूव युः। यिप भूतले घटः इादौ<br />

सािप िवशेषणता। अत एव गदाधरभाचाया ुिवादे वेदाः माणम ् इ<br />

ल ११<br />

ाावसरे िवशेषणिवशेपदयोः समानिवभिकिनयमं सावकािलकं न<br />

ीचुः। अते ुििममां िणुयत ् य िवशेवाचकपदोरिवभिताय-<br />

िवषयसािवसाया अिववितं त िवशेिवशेषणवाचकपदयोः समानवचनक-<br />

िनयमः (ु॰वा॰ का॰॰)। तथा सुरो रामः इ िवशेवाचकपदं रामर-<br />

िवभिः सुिवभिायिवषयसैकसा तिसायािादेः सुरपदोर-<br />

सुिवभा िववा नाि। अतोऽ समानवचनकम ् । िकु वेदाः माणम ् इ<br />

िवशेवाचकपदं वेदारिवभिजिभिायिवषयसा बसा ति-<br />

वचनता। िवगतसमीपद पृथगुपादानादिियमेऽ सोचं चकार भगवान ् पािणिनः।<br />

साया एकनामसायाः माणपदोरसु िवभा िववितमेव। अतोऽ िवषम-<br />

अतः िसाे िधकरणबीहौ कठेकालः (कठे कालो य सः) १२ पाणौमहा-<br />

सायकचाचापम ् (पाणौ महान ् सायका चापं च य तम) ् इािदलिमवाािप<br />

समाधातम। ् वेदाेऽिायाजीवानां िनपणम। ् वेदाो नामोपिनषमाणं<br />

तपकारीिण शारीरकसूादीिन च (वे॰सा॰ ३) इित वेदासारे। वेदाेऽैत-<br />

वादो िविशाैतवादः शुाैतवादो ैताैतवादोऽिचाैतवादो ैतवाद इित मतािन<br />

ुतााचायः। इदमेव दशनमुरमीमांसाशेन वियते।<br />

इममेव वेदमिधकृ ाादश पुराणाुपबृंिहतािन वेदासेन। तैषां सहोकः –<br />

११ लशः से िवषये भागे चेाेकोशः।<br />

१२ कठेकालः इ अमूधमकााादकामे (पा॰सू॰ ६.३.१२) इित सूेण कािशकाकौमुदी-<br />

शकुमवाचािदषु समासः ादिश। कठे कालोऽ कठेकालः (का॰वृ॰ ६.३.१२) इित<br />

कािशका। कठेकालः (वै॰िस॰कौ॰ ९७०) इित कौमुदी। कठे कालः ीरोदमनोविवषपानिनदशन-<br />

पनीलवण य। सा अक् इित शकुमः। कटे कालः कठे कालोऽ वा सा अक्<br />

इित वाचम। ् भाे च समानािधकरणसमासाीिहः (वा॰ २.१.६९) इित वािके बीहेरवकाशः –<br />

कठेकालः इित बीिहसमासमुदा सुपमानपूवपदोरपदलोप (वा॰ २.२.२४) इित वािके<br />

कठेः कालोऽ कठेकालः इुम। ् इुभयथा िवहः।<br />

५७


मयं भयं चैव यं वचतुयम ् ।<br />

अनापकू िलािन पुराणािन चते॥<br />

ावना<br />

– सहोकः १३<br />

इित। आचाया इित शेषः। यथा मपुराणं माकडेयपुराणं भिवोरपुराणं भागवत-<br />

पुराणं वैवतपुराणं ाडपुराणं पुराणं वाराहपुराणं वामनपुराणं िवुपुराणं<br />

पुराणिमादश पुराणािन। त देवीभागवतमेषु। ीमागवतमहापुराणं ेः पृथक्।<br />

महापुराणात। ् इदमेवोनिवंशं वेदासदेव चरमा रचनेित िवपितां मनीषा। १४<br />

इितहास ेधा रामायणं महाभारतं चेित। रामायण वतक आिदकिववाीिकयः ख<br />

पुरा ठकोऽिप सिषसादसंललािलपूणितमालिवसिमोहमहामहीहो<br />

दयसरसीसमुिसतसीतािनवासचरणसरोहो<br />

दीिधितसिमतीतरतापसिहुतपोऽनुानोपयोिगयोिगजनलभजटीभूतिशरोहो<br />

वायपुराणमिपुराणं नारदपुराणं पपुराणं कू मपुराणं पुराणं िलपुराणं गड-<br />

मुिनतीकारसंविधतललाटतपपन-<br />

िवमलवैरायिविहततृणायमानकुटुागपिरपीतरामचपदपाथोजपरागरससरस-<br />

सुधापानसमानहषषपुयपुलिकततनूहः<br />

समानवैभवोऽिप १५<br />

मानसकू िजतमलमयकागानसंृतमुकुकणावलसौशीसौलािद-<br />

मनुजेतरगुणगणिविहतभूितवीकवथशरीरणरघुपितिचनिवचणकिवकुल-<br />

शरणसिडतारयवरेयवागीरसादबृंिहतवाचितशेमुषीलभमनीषोषचरण-<br />

पजभािवतभारतवषुतोटादशरघुनाथलीलातरलतरसुरतरिणीिनमानेम-<br />

ीरामिवपरीतनामजपभावसंल-<br />

सीतापितपदपभिमिदरया मिदरेणो नरिपशािचतगृहदारािद-<br />

जगतीतलभोगसारं समुिसतषिकारमनुभूतपीपुातृकठोरितरारं ाथारं<br />

पिततं पिरवारं तृणिमव ितरकार। य ख धािरततपोत किवकुलगुरोः ाचेतस<br />

भगवतो वाीकेः केकोपमा िनपमा कोिवदकुलमनोरमा गितिवमा िवलिसतििवम-<br />

िवमा पिरृ तपिडतपिरमा भभवभयमा समुिसतकाकलाकलापसवम-<br />

संरणसमा<br />

ीरामलीलासुरधुनीिवमलवीिचकीलालीडागीतकिवकुलितमा<br />

मलमयी लोकिहतैिषणी जगपकािरणी किवताकाननिवहािरणी धूजिटजटा-<br />

चािरणीव िपथिवहािरणी मुिनमनोहािरणी पितततािरणी तरिणिकरणमािलकेव िनमला<br />

मनीषा ौिनधनिनरीणसाततणकणशोकसमालोिकतजगदीशा थमं का-<br />

१३ मयं भयं चैव यं वचतुयम। ् अनापिलकू ािन पुराणािन पृथृथक्॥ (दे॰भा॰पु॰ १.३.२)।<br />

१४ ीमागवतमादशपुराणेो िभं महापुराणं ासदेवािमा रचनेित िवपितां मतिमित भावः।<br />

उपपुराणािन तु ना परामृािन।<br />

१५ िवपरीतनामजपोऽारामायणे विणतः – इुा राम ते नाम ारपूवकम।<br />

्<br />

एकामनसाऽैव मरेित जप सवदा॥ (अ॰रा॰ २.६.८०)।<br />

५८


ावना<br />

सग ध करतलचतुवगापवगसोिदतभगसुलभीकृ तग ोकमेव िवरिचतसगिमव<br />

समुसज च। स च ोकोऽनुुसा समगीयत –<br />

मा िनषाद ितां मगमः शातीः समाः।<br />

यौिमथुनादेकमवधीः काममोिहतम ्॥<br />

– वा॰रा॰ १.२.१५<br />

अयमेव िनिखलकाजगित थमो रचनािवशेषः। शापाकोऽाथः – हे िनषाद<br />

नीचैः सीदित िततीित िनषादुौ िनषाद। िनगािमिित भावः। ं शातीः<br />

समाः अनाः समा वषािण यावत ् ितां सानं मा अगमः मा ाुिह यत ् यतो<br />

िह ौिमथुनात ् ौयुमतः काममोिहतमेकं पुषिमित भावम ् अवधीः। पुषं<br />

हा ाररसमिप कणरसे पिरविततवािनित भावः। िवचारे कृ तेऽयं ोकः सवका-<br />

ाथभायाऽमलशापोिमया कथं पिरणिमतः। अतोऽपरा ाा – मा सीता।<br />

इिरा लोकमाता मा (अ॰को॰ १.१.२७क) इित कोशात ् । सैव मा सीता िनतरां सीदित<br />

ितित यिन ् स मािनषादः। अिधकरणे घञ ् । १६ अथवा मायां सीतायां िनतरां सीदित<br />

ितित यः स मािनषादः। कतिर घञ ् । १७ ीरामच इित भावः। अथात ् – हे मािनषाद<br />

सीतािनवास ीराम ं भवान ् शातीः समाः अनवषािण यावत ् ितां सानं<br />

पूजाम ् अगमः ावान ् यत ् यतो िह ौिमथुनात ् ौयोः पिवावणमोदय-<br />

िमथुनाुमात ् काममोिहतं कािमनम ् एकं रावणम ् अवधीः हतवान ् । रावणं हा भवता<br />

महती िता समिजतेित ोक भावः। अयमेव सवथमः ोकोऽनरं नारदोपिद-<br />

सिसीतारामकथां िवगतथां भगवान ् वाीिकरािदकापां पशतसगािकां<br />

षाडां रामायणनामधेयां चतुिवशितसाहीसंिहतािममां १८ कावसकोिकलः कोिकल-<br />

काकलीिमव चुकू ज। इदिमितहासभूतं वेदसतम। ् तें ातम। ् यथा िवाने सित<br />

साई ्नामधेये योगयोगौ िथअरीैिकल ्शाां वियेते। तथैव वेदः िथअरी<br />

इित। अथािासहः। रामायणं ैिकल ् इित। अथायोगसहः। अ वेद<br />

सूणाः िसाा अनेककथााजेन सिवरं ितपािदताः। अयमेवेितहासः। इितहास-<br />

शो िह ििभः शैिनते इित ह आस। इितशः पूवकालघटनामसूचको हशो<br />

१६ िनतरां सीदित यि िनषादः। िनपूवकात ् सद ्धातोः (षद ्ऌँ िवशरणगवसादनेषु धा॰पा॰ ८५४,<br />

१४२७) हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इनेनािधकरणे घिञ धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) इनेन से<br />

अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन वृौ सिदरतेः (पा॰सू॰ ८.३.६६) इनेन षे िवभिकाय<br />

िनषादः। माया िनषाद इित मािनषादुौ मािनषाद।<br />

१७ िनतरां सीदित िनषीदतीित िनषादः। सायां बालकातिर घञ। ् िया पूववत। ् मायां िनषाद<br />

इित मािनषादुौ मािनषाद।<br />

१८ चतुिवशहािण ोकानामुवानृिषः। तथा सगशता षट ् काडािन तथोरम ्॥<br />

(वा॰रा॰ १.४.२)।<br />

५९


ावना<br />

िनयवाचक आसशो भूतकालियासूचकः। एविमदं िनितमासीिदेविमितहास-<br />

शाथः। अ सूणतो वेदमूलतां यं वाीिकरकथयत ् –<br />

इदं पिवं पापं पुयं वेदै सितम ् ।<br />

यः पठेामचिरतं सवपापैः मुते॥<br />

– वा॰रा॰ १.१.९८<br />

ितीय इितहासो महाभारतनामधेयः। अयमादशपवयुो लोकाकः।<br />

अ रचियता ीमारायणकलावतारः साागवान ् वेदासः। यथा रामायणे महिषणा<br />

वाीिकना परणः सनात मयादापुषोम चाचिरं सजीविचिमव िचितं<br />

त रामो महािवुः परं सुरकायिचकीषया दशरथपुतां ीकृ कौसायां<br />

कटयाभूव यथा –<br />

स िह देवैदीण रावण वधािथिभः।<br />

अिथतो मानुषे लोके जे िवुः सनातनः॥<br />

– वा॰रा॰ २.१.७<br />

तथैव महाभारतेऽिप परमभागवत पाडुवंश वणनलेनातसीकुसुमोपमेय-<br />

काे िणीरमण भगवतो गृहीतनराकार पाथसूत वासुदेव ीकृ च<br />

भवयतोपबृंिहता वेदासेन। अ भगवान ् कृ पणवलो ासः ीशूिजबूनां<br />

कृ तेऽिप वेदाथ यथा सरलः ािदित हेतोः समवेदे विणतिवषयाणां कथोदाहरणसेषु<br />

िनबनमकाषत ् । अतः ूयते य भारते त भारते इित। ीमागवतेऽिप महाभारत-<br />

रचनाकारणिमदमेव ादिश –<br />

ीशूिजबूनां यी न ुितगोचरा।<br />

कमेयिस मूढानां ेय एवं भवेिदह।<br />

इित भारतमाानं कृ पया मुिनना कृ तम ्॥<br />

– भा॰पु॰ १.४.२५<br />

एवं िनगूढा वेदाथा इितहासपुराणाामुपबृंे। यमेव वेदासः कथयित –<br />

इितहासपुराणाां वेदाथमुपबृंहयेत।<br />

्<br />

िबभेुताेदो मामसौ हरेिदित॥<br />

– म॰भा॰ १.१.२६७, १.१.२९३, १.१.२९४<br />

इममेव वेदमाधारीकृ विततातुदश िवाः। त षशनााीिकी यी वाता<br />

दडनीितः पुराणं मीमांसा धमशां सीतं चेित। त षशनेषु सां योगो वैशेिषकं<br />

ायः पूवमीमांसोरमीमांसा चेित। दशनं नाम यते ायते परमातं येन तत ् इित<br />

ुौ श ् धातोः (िशँर ् ेणे धा॰पा॰ ९८८) करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७)<br />

६०


ावना<br />

इित सूेण ुट ्। टकारेा हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इित सूेण त<br />

लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन लोप। लकार लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८)<br />

इित सूेणेा पुनलपः। १९ उकार िवधानसामापदेशानुनािसकेऽिप नेम।<br />

्<br />

लकार िलराथः योगः। २० तिंाजनकपं फलम। ् ततो युवोरनाकौ<br />

(पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनानादेशे गुणे २१ रपरे २२ कृ ते दशनम ् इित िसम। ् तािक-<br />

दशनािन षट ्। आिको नाम वेदितपादकवेदितपामातााावान ्। अि-<br />

नाििदं मितः (पा॰सू॰ ४.४.६०) इित सूेण अिशात ् ठक् यः। िवधान-<br />

सामात ् चूटू (पा॰सू॰ १.३.७) इनेन ठकार नें केालोपयोः ठेकादेशे<br />

ठेकः (पा॰सू॰ ७.३.५०) इित सूेण यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन<br />

भसायां येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनािघटकेकारलोपे तितेचामादेः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेन वृौ िवभिकाय आिकः इित िसम ् । अथाेद-<br />

शाेितहासपुराणृितधमशाे िसाे धाने सतीरपूजके सित गोिवितमा-<br />

पूजकमािकम। ् अत एव ास आिकानुाहयित –<br />

सिधेऽिप परे लोके कतो धमसहः।<br />

नाि चेदि का हािनरि चेािको हतः॥ २३<br />

इित महाभारते शािपविण। त सादशनवतको भगवदंशावतारः साागवान ्<br />

किपलः। अ ीिण तािन मं इित। ं योिवंशिततिनकरः।<br />

महदहारो दशेियािण चुःोरसनााणािणपादपायूपवागाािन मनः श-<br />

शपरसगाः िितजलपावकगगनसमीरा इित योिवंशिततािन ािन। अं<br />

१९ िशँर ् इ इर उपसानम ् (वा॰ १.३.७) इनेनेर इा त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन<br />

लोप बोः।<br />

२० िलित (पा॰सू॰ ६.१.१९३) इनेन िलरे याूवः र उदाः। दशनम ् →<br />

िलित (पा॰सू॰ ६.१.१९३) → अनुदाौ सु ितौ (पा॰सू॰ ३.१.४) → अनुदां पदमेकवजम ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१५८) → दश॒ न॒म ् → उदाादनुदा िरतः (पा॰सू॰ ८.४.६६) → दश॑न॒म ् →<br />

िरतांिहतायामनुदाानाम ् (पा॰सू॰ १.२.३९) → दश॑नम। ् ऋवेदसंिहतायां च दश॑नाय<br />

(ऋ॰वे॰सं॰ १.११६.२३) इित। न च उदाादनुदा िरतः (पा॰सू॰ ८.४.६६) इ िपादीात ्<br />

िरतांिहतायामनुदाानाम ् (पा॰सू॰ १.२.३९) इ सपादसाायीसूािसे िरतकाय कथं<br />

वृििरित चेत। ् िवधानसामािपादीसूकाय िसम। ् या िरताधोदाादोदािरत-<br />

पर सतरामुदाादनुदा िरतााय िरतािदित िसथम ् (पा॰सू॰ १.२.३२) इित<br />

वािकवचनािम। ् या न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इ न इित योगिवभागात ् पूवािसम ्<br />

(पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूावृिः ािचा। अिमप िवराय २००तमे पृे १.८५ जायेित<br />

सीतेित इित योग िवमश पयु।<br />

२१ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />

२२ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन।<br />

२३ मूलं भारते शािपविण मृयम ् ।<br />

६१


ावना<br />

कृ ितः पुष। ः षिंशो िह पुषः। इदं तावाे साये गये योारो<br />

यिन ् ताशे ःखयािभघातपे युे से विततिमित साम ्। सं बशो युादौ<br />

युं यथा एवमुाऽजु नः से (भ॰गी॰ १.४७) इित। २४ आिधभौितकािधदैिवकाािक-<br />

नामधेयानां याणां ःखानां ितकू लतयाऽऽिन ाघातादिभघातकहेतुिवषयक-<br />

िजासायां ाानदीपकपिमदं ाचीनतमम। ् तथा –<br />

ःखयािभघातािासा तदपघातके हेतौ।<br />

े साऽपाथा चेैकाातोऽभावात ्॥<br />

– सा॰का॰ १<br />

अ कृ ितपुषसंयोगेन सृिः। तयोः संयोग पवंयोगः। अ धारायी।<br />

केिचिरीरवादं केिच सेरवादं वापयि। इदं दशनं ैतवादपरम ् । अ<br />

पिवंशिततानां सहः। कृ ितः क पुषः पुरपलाशविलपः। पुषेण संयुायां<br />

कृ तौ पुषिनचेतनमारोते। पुषे च कृ ितगतकतृमते। तथा चोम ् –<br />

मूलकृ ितरिवकृ ितमहदााः कृ ितिवकृ तयः स।<br />

षोडशकु िवकारो न कृ ितन िवकृ ितः पुषः॥<br />

– सा॰का॰ ३<br />

अिशने ीयेव माणािन ीचिरे मनुमानमावचनं च। २५ अनुमानमिप<br />

ििवधं पूववेषवामातोभेदेन। २६<br />

य हेतु ं ा ािरणपुरःसरं भूतपूव<br />

कायमनुमीयते त पूववथा जलसलं जलाशयं ा पूववषाऽनुिमता। २७<br />

य शेषं<br />

ा कायमनुमीयते त शेषवथा िबमां समुजलं िनपीय शेषं ारमनुमीयते।<br />

य सामापिरिा िवशेषानुमानं त सामातोम। ् यथा कुिचदाफलानां<br />

दशनेनेतर रसालफलानुमानम। ् शाेऽिाैव पुषशेन वियते। तथा च<br />

पुिर शरीरे शेते सािेन ितित यः स पुष आा। २८ सााः पुषबमिप साधयि। २९<br />

्<br />

्<br />

् ्<br />

२४ युमायोधनं जं धनं िवदारणम ्॥ मृधमानं सं समीकं साराियकम।<br />

(अ॰को॰ २.८.१०३-१०४) इमरः।<br />

२५ मनुमानमावचनं च सवमाणिसात। ििवधं माणिमं मेयिसिः माणाि॥<br />

(सा॰का॰ ४)।<br />

२६ ििवधमनुमानमाातम (सा॰का॰ ५)। ििवधमनुमानमाातम। पूववेषवामातों<br />

चेित (सा॰का॰ गौ॰भा॰ ५)। ायशाेऽिप – अथ तूवकं ििवधमनुमानं पूववेषवामातो ं<br />

च (ा॰सू॰ १.१.५)।<br />

२७ वषथ वषाशो बवचनाो वृथ चैकवचना इाेकोशः।<br />

२८ पृषोदरािदााधुः। पुिर देहे शेते शी–ड पृषो॰ इित वाचकारः। भागवते च – पुरायेन सृािन<br />

नृितयगृिषदेवताः। शेते जीवेन पेण पुरेषु पुषो सौ॥ (भा॰पु॰ ७.१४.३७)।<br />

२९ जननमरणकरणानां ितिनयमादयुगपवृे। पुषबं िसं ैगुयिवपययाैव॥<br />

(सा॰का॰ १८)।<br />

६२


ावना<br />

यतो ेकिन ् सित पुषे सवषां सहैव युगपमरणे ाताम। ्<br />

३०<br />

यथैका िवुदा<br />

गित तदा सहैव सवषु केकारो भवित तदागमने युगपदेव सकलधामसु सुकाशः<br />

सहैव िवुजनवीजनम। ् ताुषाणां बम। ् एके सित जनानां सुखःखभृतीनां<br />

भाव च वैषं कथमिप न सेत। रााोऽयं समीचीनो युियुो वैव-<br />

सत। अथा यिद सवेक एवाऽा तिह कथमेकिेव णे कोऽिप ियते कोऽिप<br />

जायते कोऽिप ितित कोऽिप वधते कन िवपिरणमित किसित। कथं वा कोऽिप िवान ्<br />

किूखः केचन खलाः केिचाधवः। अु। इदं शां चािप वेदमूलकमेव। पुषबे<br />

ुितरिप माणं यथा इो॑ म॒ायािभ॑ पु॒प॑ ईयते (ऋ॰वे॰सं॰ ६.४७.१८)।<br />

योग िचवृििनरोधपरः। यथा योगसूे योगिवृििनरोधः (यो॰सू॰ १.२)।<br />

िचवृििनरोधायाायोग चचा। यमिनयमासनाणायामाहारधारणाान-<br />

समाधयोऽाािन। एतैिवृििनते। अयं च हठयोग इित कते। राजयोगीर-<br />

िणधानाकः। यथा योगसूे ईरिणधानाा (यो॰सू॰ १.२३)। हठयोगे ाणजयेन<br />

मनो जयि योिगनः। राजयोगे च मनोजयारेण ाणमितशेरते संयिमनः। अाऽचाय<br />

भगवान ् पतिलः। स एव पािणिनाकरणमहाभाकारः। स एव चाऽयुवदे चरक-<br />

संिहतारचियतेित ूयते गुः। तथा च सीतयि गुचरणाः –<br />

योगेन िच पदेन वाचां मलं शरीर च वैकेन।<br />

योऽपाकरों वरं मुनीनां पतिलं ािलरानतोऽि॥ ३१<br />

अथाोगसूं िनमाय िचमलममिलतवं ाकरणशाे पदपदाथितपादकपरम-<br />

माणभूतमहाभासागरसंरचनया वाण िनदषयं चरकसंिहताितपादनेन शरीरं<br />

भूषयं ािलः पतिलं िणपतामीित तायम। ् शा ुिकार अलौ<br />

पतन ् इित िवहे सािलश शतृयाथमापतन ्शेन मयूर-<br />

ंसकािदामासः ३२ पतन ्श च पूविनपातः। ३३ एवं शकािदगणमाकृ ितगणं<br />

मा शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इित वािकेन परपे िवभिकाय<br />

पतिलः। इमााियका ुता गुमुखेो यदीसापूवािमशताां पािणिनसूाथ-<br />

पिरिकीषयाऽशेषिवशेषातीतो भगवाेष एकिचपोिनाण साथ गत<br />

३० येक एवाऽा ात एक जिन सव एव जायेरेक मरणे सवऽिप ियेरन ् (सा॰का॰<br />

गौ॰भा॰ १८)।<br />

३१ मूलं मृयम।<br />

्<br />

३२ मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२) इनेन।<br />

३३ पतः अलयोऽिन ् नमायािदित पतिलः (त॰बो॰ ७९)। पतिलिरित। पतन ्<br />

अिलयिन ् नमायािदित िवहः। अ ‘अत’ ् इित टेरकार च ाने परपमकारः। केिचु<br />

गोनदादेशे किचषेोपासनसमयेऽलेिनगत इैितात ् ‘अलेः पतन’ ् इित िवगृि।<br />

मयूरंसकािदामासः (बा॰म॰ ७९)।<br />

६३


ावना<br />

सरोवराासमिलं साय सहरिममािलनं परमकाशशािलनं कमिलनीकुलवभं<br />

भगवाकारपं िदरोिचषा िवभािसतभुवनमडलं दीिमयमडलं जगदाखडलं<br />

भां िववं िनिखलजगपादानभूतं शानं कयपननमिदित-<br />

कीितकेतु ं वैिदकधमसेतुमलौिककतेजसं शां भगवं भारं समुपितमान<br />

समपतपशावकीभूयािलपुटे। आकिककरपुटभोिगतोकपतनसातबलकुतूहलतया<br />

िजना कोभवान ् इित पृः सन ् सोऽहम ् इित समुदतीतरिरकिलतसकल-<br />

िवािवशेषो भगवाेषः। सपघटकरेफः कुेित ितपृः सन ् को भवान ् कोभवान ्<br />

इित िनरथकं मेरेफं वहरता भवता पूवमेवो इित वयकटां समािपपत ् ।<br />

स एव सपशावकः शािकसदायनभोमडलसमागतपािणिनसूाथानतणतल-<br />

ितिमरपटलपाटनबलभनोपमो िनिखलपिडतमनोरमापिरणतपिरमो िवगतमः<br />

ुतााायीमौिलकपाठमः पिडतजगारिचकीषया िवपुतामीचकार। स एव<br />

भगवान ् पतिलः पाोिगजनसेिवतं रारां सकलकामकाणकुमं गापवग-<br />

चतुवगसोपानं साधनाजािटकटुकटकिवषमं सुगमं योिगव योगदशनदीपकेन<br />

पिरकार। इदं दशनमिप ैतवादपरमीरवादितपादकमािकं वेदमूलक।<br />

वैशेिषकं दशनं तावपदाथाकम ् । अ गुणकमसामािवशेष-<br />

समवायाभावनामधेयसपदाथानां ानाोः। एताऽचायः काणादः। इदं सकल-<br />

शाोपकारकम। ् तथा च गुचरणाः ायत ् काणादं पािणनीय सवशाोपकारकम ्<br />

इित। ३४ इदमिप वेदमूलकमािकदशनमीरवादपरम। ् ायदशनं तावमाणमेयािद-<br />

षोडशवुमीमांसापरम। ् अ षोडशतानादेव मोः। ायदशनाऽचाय भगवान ्<br />

गौतमः। इदमपीरं कतृेन ीकरोित। तथा याय तकतृकिमित ािं<br />

रो न ैयाियका इमनुमाि यिरािदकं कतृजं कायाटािदवत। ् इदं तु<br />

परमािकदशनम। ् एत ाचीनाचाया िमिथलाभुवः शेखरीभूताः ीमदयनाचाया<br />

ईरिसावेव ायिसाकुसुमािलनामकं तुुवुः। ायशां परमनािक-<br />

िवामदमगजेगडलभेदनशीलं तरलतकतीनखयुिसंहोपमम।<br />

् बौादीनां<br />

खडनायेदमेव धािरतसनम। ् आकयते ाचीनेो गुचरणेो यदािचीथयाा-<br />

पदेशेन चरणसरोजरजःसनािथतोलदेशाः ीकृ तशााथसनरतपिडतेवेशाः<br />

ीमदयनाचायचरणाः<br />

शरीरसििहतनािककृ तेरखडनसापगीरणाः<br />

िनगावभतरितरलतरसािलतपादकमलाममलां जगाथपुर समलुः।<br />

त<br />

ीमगाथभुवनपावनपादारिविनेममकररोलायमानमानसतया<br />

भगवुखमृगासौयसुधामाधुर िपपासवो िजासव तििहतारोाटन-<br />

३४ मूलं मृयम ् ।<br />

६४


ावना<br />

् ्<br />

कालमचकािलवणसातरोषालाजालं नां धैय धरो ाहाषु िमं<br />

ोकिममम। यत –<br />

ऐयमदमोऽिस मामना ितिस।<br />

उपितेषु बौेषु मदधीना तव िितः॥<br />

– मुकम ्<br />

आकय तेमिवलां वाण पिडतमचिचकाया भवलो भगवानकालमुा<br />

ारमुदयनमुदयिगिररिविमवाऽानं दशयामास। अिाये सदाययं ावतत।<br />

ाचीनाय नाय च। ाचीनायवतका उदयनाचायमुखमैिथलाः।<br />

नायाचाया गेशोपाायगोकुलचरघुनाथिशरोमिणिवनाथतकपाननगदाधर-<br />

भाचायभृतयो मैिथलबीयाः।<br />

त पूवमीमांसादशनं कमकाडितपादकम। ् इदं वेद योगपितपिरारं<br />

मीमांसते। एताऽचाया जैिमिनमहाभागाः। मीमांसासूं ादशाायपरम। ् अिन ्<br />

धमिजासैव मीमांिसता। यथा अथातो धमिजासा (मी॰सू॰ १.१.१)। इदं तु सवभावेन<br />

वेदमायित। अािप ौ सदायौ भाः ाभाकर। एततेऽपौषेयवेद एव िनिखल-<br />

लोकिनया। त कमव ेन ितपािदतम। ्<br />

३५<br />

वेदादशनं षम। ् इदं वेद ानकाडं सुयित। एत वतका नारायण-<br />

पिरृ तिवचारा िविहतपरमधमरसतरिणीचारा िनिखलकोिवदकिवकुलालारा<br />

िनरहाराः<br />

सामीसारा<br />

कलावतारा दयसििहतसकलुितसारा वेदिसाानुशीलनभागवतधमपिरशीलन-<br />

सिशतसमाजोिचतमुिनमनोलभरासदहरगमेा-<br />

िनिखलयोगीमुनीयतीसुरेासुरेनरेसाधकवृवित-<br />

चरणकमलकाराः परमोदारा बादरायणापरनामधेया महिषवेदासवयाः। इदं<br />

सूमायचतुयाकम। ् एतदवलैव िविभवेदामतवतकाः -<br />

सदायानुसारं भाािण बभािषरे। अ ैव िनिपतम। ् अथातो िजासा<br />

(॰सू॰ १.१.१) इित। इदं वेद िशरोभागाानभूतम। ् अ णो िनगु णसगुणपौ<br />

िनिपतौ।<br />

एवमेव वेदखडनपरािण ीिण नािकदशनािन। बों जैनं चावाकिमित।<br />

कारारेण सवािप वाय वेद एवाऽयः। सव च भगवान ् ुा िचिया<br />

च ुतः। यथा बुो महावीरामी च वेदं िशतया िनतः िकं च चावाकोऽिशतया<br />

३५ यं शैवाः समुपासते िशव इित ेित वेदािनो बौा बु इित माणपटवः कतित न ैयाियकाः।<br />

अहिथ जैनशासनरताः कमित मीमांसकाः सोऽयं वो िवदधातु वाितफलं ैलोनाथो हिरः॥<br />

(ह॰ना॰ १.३)।<br />

६५


िनित।<br />

ावना<br />

वेदमाि य आगमाः। आगमो नाम ाचीनिवचारसहः। स च ििवधः। शैवो<br />

वैवः शा। ताऽगमिवषयक एकः पारिरकः ोकः ुतो गुः –<br />

आगतं िशववे ो गतं च िगिरजाुतौ।<br />

मत वासुदेव तादागम उते॥<br />

– इित सादाियकाः<br />

इदमेव तशािमित कते। अ ौ माग दिणो वाम। दिणमाग आशुि-<br />

पूवकिसिः ीकृ ता। वाममाग चाऽडरपूणा चमारमयी िसिः साते। मागऽयं<br />

पमकारसेवनपरतया हेयायः।<br />

इममेव वेदमिधगु ं षडािन िशा को िनं ौितषं छो ाकरणं च।<br />

षडवेदायनं पुराऽाकं िवधेयमासीत। ् वाीिकरिप सुरकाडे षडानां शंसां<br />

सोाहमकाषत। ् यथा –<br />

षडवेदिवषां तुवरयािजनाम।<br />

्<br />

शुाव घोषान ् स िवराे रसाम ्॥<br />

– वा॰रा॰ ५.१८.२<br />

िशायां वेदरपाठिया। बहव आचायाः पृथृथिाान ् िविलिलखुः।<br />

पािणनीयिशाऽिप महपूणा। केषु वैिदकमयोगाणां िनयमाः। िने वेद<br />

सां वा िनिवशित। गायुिगनुुृहती पििुगतीित स ांिस।<br />

शेषेषु यिप वैिदकी रचना िमलित तथाऽिप धानतया लोके तेषामेव योगः। इदमेव<br />

िपलशां कते। एतवतकः िपलनामधेयः सपः। ूयते महामुखेो<br />

गहनशानां वैपूणा ुिः। एतदाचाय भगवान ् याः। छःशां वेद-<br />

यदािचगवाीलीरमणरमणीयचरणकमलसमलतपृभागभोिगवथशु-<br />

महापरामसमूहििवमिहरमयपाघातिवमदीकृ तदैदानवाराितपलो वैनतेयो<br />

भगवान ् गडो बुभुापरः सपमािजहषुरधावत। ् स च ाव। अिनवतमान-<br />

हिरयानमालो ाथयाे सप येव मा जिह िवामेकां गोिपतपूवा मः ाुहीित<br />

िनग भगवान ् सपभूतः िपलः पलायमानो गडं िवामुवाच। तदेव िपलशां<br />

कते। अिमं छो भुजयातं िशयन ् शीमेव रापं कीयं िवलमािववेश। तदेव<br />

िपलशाम।<br />

्<br />

ाकरणमेव वेद मुाम। ् यिप षडवेदोऽेय इित ृितुितयथा<br />

पतिलः माणयन ् ोवाच ाणेन िनारणो धमः षडो वेदोऽेयो ेयः (भा॰प॰)।<br />

िनारणः इ िनगतं कारणमथधमकाममोभृितवृियोजकं याथाभूतः। इं<br />

६६


ावना<br />

सवतोभावेन वेदानाय षडानां सामुपयोिगतायामिप सवाथेन ाकरणायनं<br />

िनताोपयोिग। िविाकरणं भगवतो वेद मुखिमधािय। मुखं ाकरणं<br />

ोम ् इित ाचीनोे ः। थमं छसामं ााकरणं बुधाः (वा॰प॰ १.११) इित<br />

भतृहिरसूे । ाकरणमरा वितभाषाानमसवम। ् ऋते भाषाानं वेदाथ-<br />

ानमिप सवतोभावेनासवम। ् ाकरणं भाषाया अलारः। यथा ाचीन ैम ् –<br />

यिप ब नाधीषे तथाऽिप पठ पु ाकरणम।<br />

्<br />

जनः जनो माऽभूकलः शकलः सकृ कृ त ्॥<br />

– ाचीनोिः<br />

अथाशाायनेऽलचेऽिप पु ाकरणमिधग। ाकरणं िवना सिसमास-<br />

ानकोषानशूतया सकारशकारयोारणमेण ं जनम ् कुटुं जनम ् इित<br />

शुनः कुुर जनं मा मंाः। दसकारघिटतः श आीयवाची तालशकार-<br />

घिटतः शः कुुरवाची। ाकरणानं िवनाऽयं िववेकः कथं सवेत ् । इमेव द-<br />

सकारघिटतसकलश समुदायोऽथालशकारघिटतशकलशः खडवाचक इित<br />

कथं िनणयेत। तथैकवारवािचदसकारघिटतसकृ त ्श ३६ पुरीषवािचतालशकार-<br />

घिटतशकृ त ्शात ्३७ का िभतेित ानं कथं ात। ् ाकरणं िवना िवधवाललाटचिचत-<br />

िसरिमव मुखारिविनिहतशामिप न ैव शोभामाटीकते। तथा वृाः ाः –<br />

अीकृ तं कोिटिमतं च शां नाीकृ तं ाकरणं च येन।<br />

न शोभते त मुखारिवे िसरिबिवधवाललाटे॥<br />

– वृोिः<br />

िकं बना सिप पुयजनकतावेदकतावती िनिखलिनगमागमशादशनपुराणेितहास-<br />

नाटकचूगपहेिलकािदिचबमिणबबिवधःवाहकमनका-<br />

ोितती िनिखलसंारशोधनशीला भगवती देवभारती ाकरणानमरेणापुयकला<br />

कलितकेव भाित। यतो िह योगिविधानपूवकश एव ददाित समीितं फलम ् ।<br />

यथा ुितः एकः शः सातः शााितः सुयुः ग लोके कामधुवित<br />

(भा॰पा॰सू॰ ६.१.८४)। ताानपूवकयोग एव पुयजनकतावेदकः। तािदतर-<br />

भाषेव ाकरणानशूजनोिरतसंृ तभाषाऽिप वा गौिरव िनयोजना। तथा<br />

च –<br />

३६ एक सकृ (पा॰सू॰ ५.४.१९)।<br />

३७ शकेितन ् (प॰उ॰ ४.५८)। उारावरौ शमलं शकृ त ् (अ॰को॰ २.६.६७)।<br />

६७


यथा शशाेन िवना िवभावरी जलं िवना भाित न िनगा यथा।<br />

सुबोधभाषा सरला रसािता न शोभते ाकरणं िवना तथा॥<br />

संृ ता वायेव पुषमलरोित। उं नीितशतके –<br />

केयूरािण न भूषयि पुषं हारा न चोला<br />

न ानं न िवलेपनं न कुसुमं नालता मूधजाः।<br />

वायेका समलरोित पुषं या संृ ता धायते<br />

ीये ख भूषणािन सततं वाूषणं भूषणम ्॥<br />

ावना<br />

– इित मम<br />

– भ॰नी॰ १९<br />

इं िनरषणं भूषणभूषणं वाूषणं भूषणसये संारमपेते। स च संारो<br />

ाकरणमरेणाऽकाशपुिमव कािनकः। ताुयजनकतापुरःसरयथेभाषाान-<br />

सै ाकरणं रदीपमािलकेव। ममायं यः साधुशानां योगेणैव धमः।<br />

ाकरणायने मुतया प योजनािन ितपािदताशेषिवािवशेषेण<br />

भगवता शेषेण ािलना पतिलना। यथा ताितकं रोहागमलसेहाः योजनम ्<br />

(भा॰प॰)। इमािन प योजनािन। अोेयदलानुरोधेन िवधेयदले कथं न ब-<br />

वचनतेित चेदेकशेषमिहेवधेयम। ् त राशः ीिल ऊहागमासेहा<br />

उभये लघु नपु ंसकिले। एवं च रा योजूहः योजन आगमः योजनो<br />

लघु योजनमसेहः योजन इित योजनी च योजन योजन योजनं च<br />

योजनेित िवहे नपु ंसकमनपु ंसकेनैकवाातराम ् (पा॰सू॰ १.२.६९) इित<br />

सूेणानपु ंसकानां चतुणामिप लोपे सित वैकिकमेकवचनम। ् या वेदाः माणम ्<br />

इितविशेवाचकपदोरसुिवभितायसाया बाायाः योजनपदोर-<br />

सुिवभितायाहकैकसया सिप िवरोधे ता एकैव योजन<br />

सकलेयािवितमेव।<br />

वेदानां राथ ाकरणमेयम। ् ाकरणानं िवनाऽथाभावे कथं वेदेषु ा<br />

कथं वाऽवगमनम। ् सवऽिप मा न ैव िवभिषु िनिदाः। ाकरणानं िवना यथायथं<br />

पिरणमियतु ं कथं शवैयाकरणः। यथा अये ाहा इित िनिदिमसे चतुथानं<br />

िवनाऽवैयाकरण इाय कथं कथियित।<br />

जीवनाविधरः शा िवशालम ् । ूयते यत ् बृहितिराय िदं वषसहं<br />

ितपदोानां शानां शपारायणं ोवाच नां जगाम। बृहित वा इाेता<br />

िदं वषसहमयनकालो न चां जगाम। िकं पुनरे। यः सवथा िचरं जीवित सोऽिप<br />

शतं जीवित। चतुिभ कारैिवोपयुा भवित। आगमकालेन ाायकालेन वचन-<br />

६८


ावना<br />

कालेन वहारकालेनेित (भा॰प॰)। एकिेव काले यिद समाऽयुषः य-<br />

काराणां का गितः। एवमेव बृहित वा इाेता िदं वषसहमयनकालो<br />

न चां जगाम (भा॰प॰) ताकं का कथा। अतोऽेन कालेन िवपुल शसागर<br />

यथा पारं जेम लघुनोपायेनेेयं ाकरणम। ् ाकरणे च वृयो ं सामािसक-<br />

िसापयवसािय इित िवपितां मनीिषतम।<br />

्<br />

समवाय यथाथावगमनं कथं ािदेयं ाकरणम। ् असेहाथ<br />

चाेयं ाकरणम ् (भा॰प॰)। यतो िह वेदे रिवचारः धानः। ुितरि –<br />

ः शः रतो वणतो वा िमायुो न तमथमाह।<br />

स वावो यजमानं िहनि यथेशुः रतोऽपराधात ्॥<br />

– भा॰प॰<br />

अथारतो वणताशुो म इमथ न यिप तु विमव यजमानं<br />

हि। वेद आानिमदं िसम ् । कू ााथसाधनिनपुणेन पुररेण हते पुरोधिस<br />

िवपे सुतिनधनदीोधानलेनाशनपरं यं समीजे। त इशो िववध ३८<br />

अिखडे रितमािद िवजयो वृ च पराजयो जातः। ाकरणं िवना<br />

कथं समाससेहिनवारणं ात। ् वैयाकरणु कृ ितरं ा बीिहं समासाोदां<br />

ा तुषं सारेनावगु ं पारियित। अतोऽसेहाथ ाकरणं पिठतम।<br />

्<br />

इं समशाोपकारकतया पिडतमचिचकाचिचते समिचते च<br />

िवजैिवबुधभारतीसंरणे शिवहरणे सकलिवालरणे ाकरणेऽािभः<br />

ेयता िनरापदं धारणीया िवचारणीया च त शसागरसमुथनमनोरममुतर-<br />

िदमगाीयसरिणः। इदमेव सकलिवानां सोपानभूतं परमपूतं पाटवमयं िनरामयं<br />

रसमयं संसारामयं िवगतभवभयं दाभयं परमकाशपं शापकं मोारं<br />

सकलसौवमयम ् । एवं राािते ाकरणमिहमिन सकलिवनोरमतया ितपािदते<br />

परमरमणीयशािवलोचनेऽिशाे समभवन ् बहवः वतकाः।<br />

त पुरा नव ाकरणािन िसाासन ् । पुरा यथा वाीकीयरामायणोरकाडे<br />

भगवमेव सोधयगो हनुमिषये ाह यत ् –<br />

सोऽयं नवाकरणाथवेा ा भिविप ते सादात ्॥<br />

– वा॰रा॰ ७.३६.४७<br />

अथ कालमेण ायेषु नवसु ाकरणेनवा जाता। अलोकलोकलोचनिनभ-<br />

शािवषयेषु जिटलतापेषु च शाीयिवचारेषु िशिथलीभूतेषु च धमिसाचारेषु<br />

३८ हतपुता जुहावेाय शवे। इशो िववध मा िचरं जिह िविषम ्॥ (भा॰पु॰ ६.९.११)।<br />

इािभचारो वृेणार ‘इशुवध’ इित म ऊिहतः (भा॰॰) इित पशायां कैयटः।<br />

६९


ावना<br />

लिलतलोचनिवलासलािलतमकरकेतनवदनतामरसरसशैलसुतामनोिमिलो<br />

सकलकलाकलापकलनो िनिखलजगरणशीलताडविथतलीलो लीलावतीहैमवती-<br />

मुरिरपुपादपयोजनखमिणचकावीभूतपरमपूतिनिखलिनगमसारसववुिभण-<br />

समातयोगीमुनीवृवेदपुराणपुरृ तभगीरथजिटलसाधनधृतशरीरफलभुवनपावन-<br />

नीरनीरजनयननयनवभानीरािजतिजतमुिनमनोमलयसमीरणसमीिरतभभयसभ-<br />

िनरिरपुजटाजूटजिटलजाूनदतरलतमतरभारामलिटकिनमल-<br />

मृिदतकमलशिमतसंसारानलिपतसगरसूनुशापतापपापचडदावानलदिमतषिकार-<br />

गरलधारापििविजतसरलपरमिवमलपरमतरलमौिकमहोलसुधासितजलजीण-<br />

जगराजजालमालतीमालोपमिदनभधृतभूिरमानभागीरथीभािवतसु िवशाल-<br />

भालदेशो वलयीकृ तशेषः शशामौिलाकरणमरा जगतः काणमसविमित कृ ा<br />

परमसं ितभया िवलसं पािणिनमेव ाभावयामास।<br />

स च िशवलवेदसादो िवगतिवषादो दभपिवपािणदुखः सकलाकरण-<br />

समयभूतं लघुकायं सकलशाायनसहायं िनिहतााायं िवशालिवशदसरलीकृ त-<br />

सिशशााायमाायीसूपाठं सुपठं पपाठ। इदं िशवचतुदशसूािण<br />

समाि ावतत। तािन च (१) अइउण ् (२) ऋऌक् (३) एओङ् (४) ऐऔच ्<br />

(५) हयवरट ् (६) लण ् (७) ञमङणनम ् (८) झभञ ् (९) घढधष ् (१०) जबगडदश ्<br />

(११) खफछठथचटतव ् (१२) कपय ् (१३) शषसर ् (१४) हल ्। इित माहेरािण<br />

सूायणािदसाथािन। एषामा इतः। लसूेऽकार। हकारािदकार उारणाथः<br />

(वै॰िस॰कौ॰ साकरणे)।<br />

त माहेरािण इ महेरादागतािन। शरवरसादाािणिनना लानीित<br />

भावः। पमहेरशात ् तत आगतः (पा॰सू॰ ४.३.७४) इित सूेण अण ् यः।<br />

भाहेरघटकाकारलोपो वृििवभिकाय। ३९ इं ूयते भगवान ् पािणिनः<br />

शालातुरीयः कदािच ुकुलेऽधीयानः कृ ितमबुिरासीत ् । होनहार िबरवान के होत<br />

चीकने पात इित ामीणसूनुसारं भिवुजनानां जीवनमिप ायशो िवषमतामयं<br />

नूनमेव। महापुषो भीषणपिरिितचडझावातेन सहैवावतरित। आघातं िवना<br />

३९ महेर → तत आगतः (पा॰सू॰ ४.३.७४) → महेर अण ् → महेर अ → अचो िणित<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११५) → माहेर अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा → येित च<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१४८) → माहेर ् अ → माहेर → िवभिकायम ् → माहेर जस ् → जशसोः<br />

िशः (पा॰सू॰ ७.१.२०) → माहेर िश → माहेर इ → िश सवनामानम ् (पा॰सू॰ १.१.४२) →<br />

सवनामानसा → नपु ंसक झलचः (पा॰सू॰ ७.१.७२) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

माहेर नु ँम ् इ → माहेर न ् इ → सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) → माहेरा न ् इ →<br />

अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) → माहेरा ण ् इ → माहेरािण।<br />

७०


ावना<br />

िपिरारो न भवित। को जानीया ुकुलः पािणिनिवािथजीवने मूखच-<br />

चूडामिणः पाििखलिवनसमिचतचरणकमलो भिवतेित। तदा क दीमनुमानं<br />

भूतं ादधुना यः परीािथिवािथनां पिरहासभाजनतामुपेतः स एव पािणिनः<br />

कदािचाचतेरिप सानपातां पाियतीित। अतो नीितोकः पते –<br />

नृप िचं कृ पण िवं मनोरथं जनमानवानाम।<br />

्<br />

ीणां चिरं पुष भायं देवो न जानाित कुतो मनुः॥<br />

– नीितोकः<br />

सवतोऽनयैव धारणयैत नाम पािणिनिरित। पािणां गृहीा नीयते गुसििधं<br />

यः स पािणिनः। अथायमयनबलतया गुसििधं न गित तदा गु-<br />

ेिषतैिवािथिभः पािणां गृहीा केशेषु सावोऽयं नीयते । सातं तु पािणं<br />

गृहीाऽानू नयित रिचताकरणानारा मों ापयित यः स पािणिनः। पूव-<br />

ुौ तृतीयापािणशोपपदपूवकात ् नीधातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) कमिण<br />

िप। ् ततः सवापहािरलोपे िवभिकाय पािणिनः। ४० ितीयिन ् के ितीया-<br />

पािणशोपपदात ् नीधातोः कतिर िप। ् सवापहािरलोपे सुाय पािणिनः। ४१ स एव<br />

कदािचााथ सतीः परािजतो लािनझावातिविलतकोमलदयतः ीकृ तमुिन-<br />

तः सुरधुनीतरलतरसािलतमालं गौरीतपीरसंयपिवीकृ तिवटपजालं शशा-<br />

मौिलमुलिवलाससमुासभभभवभयालं सकलशैलिशरोमिणं िहमाचलं समाि<br />

िनिखलिवािनकेतं िगिरजासमेतं रोषिनिटलासमुूतभीषणपावकुिलभीकृ त-<br />

मीनकेतं िशशुशिशमधुरमयूखसुधायूषसोिषतपदपाथोजपवग ससृसकल-<br />

सगमुमावं भगवं पिरमिहतमहसा बलतरतपसा सोषयामास िशवमाशुतोषम ् ।<br />

स वै चावतंसः ुितिविहतशंसो ढािननादलेन चतुदश सूरािन समु<br />

कीयाकरणमहासागराम पािणनये सकलिवोपकारकं कणािवहं पिरतु <br />

ाकरणशां णेतु ं चाााय सेरयाभूव। अतः ोको गीयते –<br />

नृावसाने नटराजराजो ननाद ढां नव प वारम।<br />

्<br />

उतु कामः सनकािदिसानेतिमश िशवसूजालम ्॥<br />

– न॰का॰ १<br />

स एव पािणिनः िशववरभावपिरृ तिवमलमनीषो मनीषीशतुःसह-<br />

सूाकमभूतपूव रं लौिककवैिदकसकलशसाधुपरं परायण िवषां<br />

४० पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इनेन पृषोदरािदा इित शेषः।<br />

४१ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इनेन पृषोदरािदा इित शेषः।<br />

७१


ावना<br />

पारावारिमव िणनाय। ४२ येताूवमैचाादीिन ाकरणाासेव<br />

कायपशाकटायनोटायनािपशिलभाराजभृतीनामाचायाणां नामािन चिचतािन यथा<br />

िभृितषु शाकटायन (पा॰सू॰ ८.४.५०) अवङ् ोटायन (पा॰सू॰ ६.१.१२३) सव<br />

शाक (पा॰सू॰ ८.४.५१) ऋतो भाराज (पा॰सू॰ ७.२.६३) दीघादाचायाणाम ्<br />

(पा॰सू॰ ८.४.५२) वा सुािपशलेः (पा॰सू॰ ६.१.९२) हिल सवषाम ् (पा॰सू॰ ८.३.२२)<br />

इािदषु तथाऽेषां िवशालादसमया लौिककवैिदकशानां भगवान ् पािणिनः<br />

परमसरलं परमलघुाकरणं ाचकार। यथोदाहरणमेकं म ् । इकारोकारऋकार-<br />

ऌकाराणां ४३ ाने रे परतः माकारवकाररकारलकारवापनाथमाचायाािर<br />

सूािण पेठुः। तािन यथा – (१) इ यं रे (२) उ वं रे (३) ऋ रं रे<br />

(४) ऌ लं रे इित। ४४ िकु भगवान ् पािणिनतुणा सूाणां ाने ाहार-<br />

सरया लाघवाथमेकमेव सूमसूयायमिप सूण चकार। यथा इको यणिच<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७७)। इक् शेन चतुणा ािननां चचा यण ्शेन च चतुणामादेशानाम।<br />

्<br />

तािप सवणयोिरगचोयिनवृये बाबाधको भावः ाािव। यथा मुनीशः अेश-<br />

घटक ईकारेऽिच परतः मुिनघटकेकार ाने यण ् ाः स च अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन बािधतः। अथादसवणयोरेवेगचोयसंिहता।<br />

िवारभीाऽनुवृिरिप पािणनेः पटुतायाः पिडतिवापनं माणम ् । यथा<br />

अतो िभस ऐस ् (पा॰सू॰ ७.१.९) इित सूम ् । अदादार िभस ऐिसित<br />

सूाथः। िकु तपराल (पा॰सू॰ १.१.७०) इित सूेण तपरकारारकार-<br />

पूववत वा समकाल बोधकः समानोारणसशोारणकाल ायक इथ<br />

इित िनिदयते। अ अतो िभस ऐस ् (पा॰सू॰ ७.१.९) इित सूेऽकारकारपूव-<br />

विप समानोारणेकारािप बोधकः ात। ् तथा च हिरिभिर िभस<br />

ऐात। ् अिसामे अणुिदवण चायः (पा॰सू॰ १.१.६९) इित पूव-<br />

वितसूात ् सवण इितपदमनुवृम। ् अथापरः सवण समकाल सेथ<br />

जात इकाराकारयोः सावयाभावाोधकाविितयोिगकाभावेन न ैव दोषः। अतो<br />

लघुिसाकौमुां वरदराजाचायाः ाः सूें पदं सूारादनुवतनीयं सव<br />

(ल॰िस॰कौ॰ १)।<br />

एवमेव ब। एतयते सेपियावाथमेव महामुिनना सपादसााां<br />

४२ अथ कालेन बहवः िशा वषमुपाययुः। एकोऽिप पािणिननाम जडबुिपाययौ॥ िशारोपहासेन<br />

सावमानः स पािणिनः। शुूषाे शतो यातः कदािचुिहनाचलम ्॥ आरा तपसा त िवाकामः स<br />

शरम। ् ाप ाकरणं िदं स च िवामुखं शुभम ्॥ (ह॰च॰िच॰ २७.७२-७४)।<br />

४३ अ ऋकः (पा॰सू॰ ६.१.१२८) इनेन कृ ितभावः।<br />

४४ मूलं मृगयम।<br />

्<br />

७२


ावना<br />

िपाामुरोरसवा कृ ता। अतो लानुरोधेन पृथूिनमाणमराऽिप<br />

पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूबलेन सपादसााय ित िपािसा<br />

िपाामिप पूव ित परं शामिसम ् (ल॰िस॰कौ॰ ३१)। पूव इ सल ् -<br />

यः। तथा पूविन ् इित िवहे सपूवशात ् साल ् (पा॰सू॰ ५.३.१०)<br />

इित सूेण ल ् ये िवभिकाय तितासविवभिः (पा॰सू॰ १.१.३८) इनेनाय-<br />

सायाम ् अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) इनेन िवभिलोपे पूव इित िसम ् ।<br />

तथा च पूव परमिसिमित फिलताथः। पूविन ् परमिसिमथ कृ तेऽ समी<br />

िवषयतापा। िवषयता च कततापा। एवं पूविन ् कते शाे परमिसिमित<br />

जातम। ् कारिमित िजासायां करणमवलो िनीयते। सूिमदमााा<br />

अमााय ितीय पाद थमम।<br />

् पूवपरशयोाूवििित<br />

फिलतमेता परम। ् इं िनिदसूाूवा सपादसाायी परा च िपादी। अतः<br />

सपादसााां कतायां पूवशसेायां परा िपािसा। अिंशे सूा<br />

िविधं ितभाित। िपाामिप पूव ित परशामिसम ् । अयमथऽिधकारगः। यथा<br />

कििदशकः ितजनसमुदायं गन ् दडेन िनिदशित यं पूव ाऽिसकाय भव<br />

तथैव सूिमदं िपाां ितसूं गा िनिदशित ं सपादसााय ित पूविपाद<br />

ित चािसं भवेित। िपांश एत अिधकारसूता। इयं मे मनीषा। य आचाया<br />

भोिजदीितहिरदीितनागेशभपादमुखा इदं सामेणािधकारमेव ीकुवि। यथा<br />

यिनदशसे ीभोिजदीिततुर एव यानारान ् ीकुवन ् ितपादयित –<br />

ावण योगे संवृतम ् । ियादशायां तु िववृतमेव (वै॰िस॰कौ॰ १०)। तथा<br />

च सूं अ अ (पा॰सू॰ ८.४.६८) इनुसारेण िववृतमनू संवृतोऽनेन िवधीयते। अ<br />

चाााय सूणा िसाााा िववृतमेव (वै॰िस॰कौ॰ ११)। तथा<br />

िह सूं “पूवािसम ् ” (पा॰सू॰ ८.२.१)। अिधकारोऽयम ् (वै॰िस॰कौ॰ १२) इित।<br />

अथादकारं वजिया सवषामिप राणां िववृत आरः यः। केवलमकार संवृत<br />

इित। स च अ अ (पा॰सू॰ ८.४.६८) इित सूेण िवधीयते। त थमः अ इित षीकः।<br />

अ अ इित ताय सामाम ् । िववृताकार ाने संवृतो भवकार इित<br />

भावः। तदा रामागमनम ् इ रामघटकाकार संवृतादागमनघटकाऽऽकार<br />

िववृताोभयोिवषमारयतया सावयितयोिगकाभावेन अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन दीघानुपपौ पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इनेनाााा<br />

अिमसूाूण ेतािसौ िसायां दीघिवधायकसूकततायामेत<br />

चािसौ योिववृतयतयाऽकाराकारयोः सावय सित दीघ रामागमनम ् इिप<br />

योगः सु िसः। इयं ता पिरिितः। िक पूवशाविधसापेेनो-<br />

७३


ावना<br />

सूामाायितीयपादथमातः पूविन ् कत इतः परमिसिमथः<br />

सु एव। ततः सपादसााय ित िविधेन ैव कायिसौ तदंशेऽलमिधकार-<br />

कनया। अिधकारं नाम देशे वााथानशूे सित परदेशे वााथान-<br />

बोधकमुरोरसकं वा। िपाामिधकारं भवतूरोरसापाद-<br />

सााामोऽं ोऽमिसिमापेैव नाि। अतोरोर-<br />

समूलकािधकारसूचकािसििवधायक पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />

इ सरपिरसर एव नाि। त िह िवितषेधे परं कायम ् (पा॰सू॰ १.४.२) इित<br />

सू जागकात। ् िवितषेधो नामाालावकाशयोरेक युगपवृिः।<br />

यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इित सुुपाः इादौ चिरताथम। ् अकः<br />

सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इित च दैािरः इादौ चिरताथम। ् उभयोरिप ी<br />

ईशः इादौ युगपािः। पराीघः। तापादसााां पूवािसिम<br />

सरणाभावेन तािधकारानुपयोगापादसााय ित िपािस श-<br />

मिहैव िसतया केवलं िपाामेवैतािधकारता। सोपयोगा ितभाित मे बाल-<br />

मनीषया। ं ेतािधकारता नाि। इदमािसिसूचकम।<br />

् यं<br />

नािसिमाटीकते। यथा किाणदडदाता न ैव यं दो भवित। एकिेव<br />

सूचचा िसाकौमुदीौढमनोरमाशरशेशेखरेषु साटोपं ितपािदता।<br />

इलमितपिवतेन।<br />

िविवधलाणामैरेव सूैयाया चातुयपूणतूणितभया वा दा<br />

भगवता पािणिनना सा नूनं ामलौिकनुपमा मनीिषमनोरमा च। अेो<br />

ाकरणेोऽमुिन ् पािणनीयाकरण एकं वैलयं ये षु िचदिप<br />

दडदातृदधमयोरसविमव। एकिन ् सूेऽिसिसूचकािसधम न<br />

घटेताम। ् न चतुरोऽिप नटः ेन ैव मारोढु ं शोित। येतािधकार-<br />

वैिदक-<br />

शानामनुशासनं न वतते। िकिन ् लौिककवैिदकानामुभयेषामनुशासनं वैिदक-<br />

शियासलनम ् । िसाकौमुा वैिदककरणं रकरणं च सवषामानावरणं<br />

िनृणोित। सूेषु िशतायसूािण लौिककशतोिवलणवैिदकशसाधुिया-<br />

कारितपादकािन। ४५ यथा थमााय ितीयपादे –<br />

फुनीोपदानां च ने।<br />

छिस पुनवोरेकवचनम ् ।<br />

४५ लौिककशतोिवलण इ सुुपासमासः।<br />

७४


ावना<br />

िवशाखयो।<br />

ितपुनवोने बवचन िवचनं िनम ् ।<br />

– पा॰सू॰ १.२.६०–१.२.६३<br />

पातलमहाभाेऽिप अथ शानुशासनम। ् अथेयं शोऽिधकाराथः<br />

युते। शानुशासनं नाम शामिधकृ तं वेिदतम। ् केषां शानाम। ् लौिककानां<br />

वैिदकानां च इित (भा॰प॰)। शासु ँ अनुिशौ (धा॰पा॰ १०७५) इाातोः ुट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.११५) इित सूेण नपु ंसके भावे ुट ्। अनुबकायऽनादेशे ४६ िवभिकाय<br />

अनुउपसगजुतया अनुशासनम ् इित िसम ् । यिप शासनश एवाऽनुपूवपूण-<br />

शापोऽथ िनगलित तदाऽनूपसगोपयोिगताऽऽनुकू ितपादनाथा। एवं च<br />

पािणिनः शाननुशाि इ पािणिभैककतृकवतमानकालतावेदकतावि-<br />

शकमानुकू पुरःसरानुपूवसमितशानुिशनुकू लो ापार इित शाबोधकारः।<br />

धो भगवान ् पािणिनयः ख िनिखलपिडतभयावहं भिवपिैयरािशमगाधं<br />

सागरिमव साार रासदं धष यं रवगमं सवततमनं श-<br />

कठीरवमिप सवमनुशशास। आनुकू साधुम। ् त िशयुे सित पुय-<br />

जनकतावेदकम। ् लणेनानेन तुलसीकृ तादौ नाािः। तुलसीकृ तमानसमिप<br />

िशयुं पुयजनकतावेदकमिप। यिप सामाभाषाभिणतािददं न पुयजनकं ये<br />

ीकुवि िवााे। अााेताठेन लौिककपारलौिककिसयो ये।<br />

समानािधकरणयोरेवावेावेदकभाविनयमः। यथा गोावेदकं<br />

साािदममेकिेव गिव गोसाािदमधम िततः। अतो गोाविो<br />

गौः इित योगो गोयुपरः। िकयं िनयमोऽिप ाियक एव। अवेावेदक-<br />

भाववाया िवशेषं दशनमवेदकिनौ िनिपतम। ् िशं नामाम।<br />

्<br />

त सकलगु णशूे सित िदिवानिवकषे सित िकालदिशे सित<br />

यथाथवृ म। ् अत एव ायवतकाः ीगौतमपादा आवामेव शमाणं मे।<br />

यथा आोपदेशः शः (ा॰सू॰ १.१.७)। आप ॢ ँ ाौ (धा॰पा॰ १२६०) इाातोः<br />

आोित िकालतया सवमिप चराचरं ाोित इित िवहे कतिर ः। ४७ अयमेवाऽशो<br />

भाषायामपंशतया आप इित कते। आो नाम यथाथवा। रागािदवशादिप नानथा-<br />

वादी यः स इित चरके पतिलः (ल॰म॰, प॰ल॰म॰) इित वैयाकरणिसालघुमूषायां<br />

वैयाकरणिसापरमलघुमूषायां च नागेशभपादाः। अिप च –<br />

४६ युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेन।<br />

४७ गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन। कमणोऽिववाया<br />

अकमकम। ् धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥<br />

(वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />

७५


इित।<br />

रजमोां िनमु ा िनानबलेन ये।<br />

येषां िकालममलं ानमाहतं सदा॥<br />

आाः िशा िवबुधाे तेषां वामसंशयम ् ।<br />

सं वि ते कादसं नीरजमाः॥<br />

ावना<br />

– च॰सं॰ सू॰ा॰ ११.१८,१९<br />

ममादिविलाकरणापाटवािददोषिषताःकरणाथनािशतचुषोऽमाणं<br />

वु ं पारयि। िकु ये िदिवानसाः पा हरेः पदमुपपाे कथं ूयुिवपा<br />

इव िषतम। ् तुलसीदासोऽिप मानस आवाैव ामायं बाभाते –<br />

ते ोता बा सम शीला। समदरशी जानिहं हिर लीला॥<br />

जानिहं तीिन काल िनज याना। करतल गत आमलक समाना॥ ४८<br />

– रा॰च॰मा॰ १.३०.६,७<br />

ऋषय एवाऽाः। ते खितरराजकवय इव राो न िकमिप गृि । रामायण<br />

इदमाानं िसं यत ् –<br />

िनमाय रामायणमािदकां ीमैिथलीरामरसायन।<br />

अा सैतेयकुशीलवौ तौ वाीिकवयः िकल िनिददेश॥<br />

गा रामायणं कां गायतां रामसिधौ।<br />

युवाां किहिचाो हीतं न िकन॥<br />

गृहीते िवणे राो बुिमािलकारणात ् ।<br />

ाहेताता वौ िनलभं गायतामतः॥ ४९<br />

एताशवीतरागमाहासमानािधकरणमेवाम ् । एषामेव वां ामािणकम ् । अत एव –<br />

इाकुवंशभवो रामो नाम जन ैः ुतः।<br />

िनयताा महावीय ुितमान ् धृितमान ् वशी॥<br />

बुिमाीितमान ् वामी ीमाुिनबहणः।<br />

िवपुलांसो महाबाः कुीवो महाहनुः॥<br />

– वा॰रा॰ १.१.८–९<br />

इािद वाीकीयं माणम। ् अथा रामो राजा बभूवेित को मेत। वेदासोऽिप<br />

िनलभैवाऽतां समामनित –<br />

४८ एतू पारम ् –तावुभौ ोतृवारौ समशीलौ समेणौ। जानीत हरेललां सकलां सवभावतः॥<br />

िनजानभावेण तौ कालितयं पुनः। करामलकवाावदैवावगतः॥ (मा॰भा॰ १.३०.६,७)।<br />

४९ मूलं रामायणेषु मृयम ् ।<br />

७६


ावना<br />

चीरािण िकं पिथ न सि िदशि िभां<br />

न ैवािपाः परभृतः सिरतोऽशुन।<br />

्<br />

ा गुहाः िकमिजतोऽवित नोपसान ्<br />

काजि कवयो धनमदाान ्॥<br />

– भा॰पु॰ २.२.५<br />

ईशाोिरतमेव साधुावेदकम। ् साधु जाितः। जाितं नामैके सित<br />

िने सनेकसमवेतम ्। यथा घटम। ् तैकं िनमनेकघटसमवेत।<br />

मूषायामेत चचा। ५० साधुसाधुषु च वाचकािवशेषः पुयपापयोरेव त िनयमः। ५१<br />

साधूनां शानामुारणे पुयं जायते। यथा भाकारोऽिप भ॒ैषां॑ ल॒ीिन िह॒तािध॑<br />

व॒ािच (ऋ॰वे॰सं॰ १०.७१.२, भा॰प॰) इित कथयित। न ैयाियकानां नये साधुशेषु<br />

वतमानमथमसाधुशेषु ृैवाथ ितपते। ५२<br />

यथा कित ् गगरीशमुारयित।<br />

त घटे वतमानं कुीवािदमािनथ ृा भावं ितपते। िकु वैयाकरणानां<br />

नय इयं माता निह। यतो िह वषको बालः शुं घटशं न जानिप गगली<br />

इुारणेन ैव तमथ ितपते। अतो वाचकमुभय िकु पुयजनकता साधुेव।<br />

साधूनामाानं ाकरणं साधून ् साधुशेो ाकरोित। एवं ाकरणािभैक-<br />

कतृकवतमानकालाविासाधुशकमकसाधुशाविधकपृथरणानुकू लापारः।<br />

ािये साधुशा येन ताकरणम ् इित ुौ िव आङ् पूवक डुकृ ञ ् करणे<br />

(धा॰पा॰ १४७२) इित धातोः करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७) इनेन ु िट<br />

लटोेतोलपे योरनादेशे ५३ णे ५४ यिण ५५ िवभिकाय च ाकरणम ् इित िसम।<br />

्<br />

ुििह शाथफलयोजनानम। ् त कृ धातुना साकं िव आङ् इुपसगय<br />

समिभाहारोऽपूवमथ नि। त िव इाथ िववेचनम। ् आ इाऽसमात।<br />

्<br />

अथााकरणेन िविवाऽसमाियते साधुशः कत ५६ इित तायम। ् तदेव<br />

ललणे ाकरणिमित कथयित। ाकरणं नाम पािणिनभृितिमुुिरते<br />

ससाधुशपृथतृे सित साधुशानुातृम ् इित मे मतम।<br />

्<br />

५० साधुं च ाकरणोऽथिविशशिनपुयजनकतावेदको जाितिवशेषः (ल॰म॰)।<br />

५१ वाचकािवशेषे वा िनयमः पुयपापयोः (वा॰प॰ ३.३.३०)।<br />

५२ असाधुरनुमानेन वाचकः कैििदते (वा॰प॰ ३.३.३०)।<br />

५३ युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेन।<br />

५४ अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन।<br />

५५ इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन।<br />

५६ सोद कटच ् (पा॰सू॰ ५.२.२९) इनेन िनात ् कटशात ् तरोित तदाचे (धा॰पा॰<br />

ग॰सू॰ १८७) इनेन िणिच धातुसायां कमिण लिट यिक णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इित िणलोपे ितिप<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन ैे कते इित िसम। ् कटीियते इथः।<br />

७७


ावना<br />

एवं िशोिरते सित पुयजनकतावेदकपं साधुं सावभौमम ् । अ<br />

ाकरणसते नाहः। तेन वाीिकरामायणे पुराणेषु त ब सिप पािणिन-<br />

िसािवयोगे न ैव साधुोििः। िशयुात ् । यथा सीतायाः पतये नमः<br />

(रा॰र॰ो॰ २७) अासमपितशािसाफलपो घेिङित (पा॰सू॰ ७.३.१११)<br />

इित गुण अपािणनीय एव। पािणिनु समास एव य पितशं िघसं वाित।<br />

यथा तूं पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८)। िकपािणनीयेऽिप िश-<br />

युाद साधुम। ् एवमेव साधवो दयं मम ् (भा॰पु॰ ९.४.६८)। अ<br />

ासो ममे ाने मिमित िलखित। िकु िशयुेना साधुता। ईशेषु<br />

लेाषािदेव समाधानं समादधित सु िधयः। अ ादौ ृषयः परमा-<br />

िचका न ैवमुपगि ाकरणम। ् अिप तु सफलताथ ाकरणमेव ताननुगेत।<br />

्<br />

अतः िशयुानेव शान ् साधुितपादनपसुमनोिभः सू कृ तकृ तां जित<br />

ाकरणम ् । अत इदान पािणनीयियोपयोिगसाधुं मीमांसामहे। पूवसाधुं<br />

तु साविकम ् । इदान पािणनीयियायां साधुमनुसधे। साधुं नामावृ-<br />

िनिवुेयतावेदकतानााम ्। यथा सुुपाः इावृो यो िन-<br />

िविधदघगुणािदेयतावेदकता याऽापा तदनाां सुुपाः इ<br />

साधुमेव। अवृेित पदं बाभवित इासाधुिनरासाथम ् । अथा वृ<br />

िवघातप िवधेिरपोेयतावेदकतया भवतीित पदमाामेव। अतोऽवृेित।<br />

िनिविधशोपादानं िवकलेऽिप साधुितपादनाथ यथा ची अ इित ले<br />

इकोऽसवण शाक (पा॰सू॰ ६.१.१२७) इनेनासवणाजुपिाः पदाा इकः<br />

शाकमते समुिचतं कृ ितभावं भज इथानुसारम घटकेऽकारेऽसवणऽपरे<br />

पदाीघटक ईकारः सं कृ ितभावमभजिकेन चि अ इित पे। ची अ<br />

इवायां यिण च। अािप िवकिवुेयतावेदकतााेऽिप साधुे न<br />

ितः। इदमेव साधुं पािणनीयियाथमुपयोिग। अतः शिनपेऽयमथः ियते<br />

इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इादेः। अजुपिेघिटत ाने यघिटतः योः<br />

स च साधुः। अतो भाकारः कथयित –<br />

सव सवपदादेशा दाीपु पािणनेः।<br />

एकदेशिवकारे िह िनं नोपपते॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ १.१.२०, ७.१.२७<br />

अतः ियाथ शेषु कािनको िवकारः। कृ ितयकना तदथिवकारकना<br />

सवाऽौपचािरकी। यथाऽऽह ीहिरः –<br />

७८


ावना<br />

उपायाः िशमाणानां बालानामुपलालनाः।<br />

असे विन िा ततः सं समीहते॥<br />

– वा॰प॰ २.२३८<br />

अतः स शणः पिरचयाथमसाऽिप ाकरणिया िनतरामुपयोिगनी। यथा<br />

सोपानमरा कोऽिप ासादमारोढु ं न शोित तथैव शानमरेण कनािप पर<br />

न साातु मीे। अतो गुरवः पठि –<br />

शिण िनातः परं ािधगित॥<br />

– ॰उ॰ १७<br />

वुतु ोट एव मुः। स चािवधः। ५७ यथा ं िटकं जपाकुसुमसंयोगे<br />

ततरिा रतामुपै ित तथा िनमलं चैतमाा कगािदिनपिषताः-<br />

करणाविः सन ् ोटसां लभते। अयमेव मुः। अ ुियं ुटँ िवकसने<br />

(धा॰पा॰ २६०, १३७३) इाातोः ुते कायते इित कमुौ कमिण<br />

घञ। ्<br />

५८ अनुबकाय गुणे ५९ िवभिकाय च ोटः। ितीये च ुटथ येन इित<br />

िवहे बालकाुटं बा पुनः करणे घञ। ्<br />

६० इं िने सथिवषयक-<br />

बोधजनकतावेदकं ोटम ् इित लणम। ् इमे े ुी भादीपसते।<br />

अथ गौिर कः शः इित िजासायां येनोािरतेन साालाूलककुदखुरिवषािणनां<br />

सयो भवित (भा॰प॰) इित िसाितं भगवता भाकृ ता। अोािरतेने<br />

ाानं ाचते कैयटोपााया – उािरतेन कािशतेनेथः। ६१ यथा तभा-<br />

दीपौ। एत वापदीयवैयाकरणभूषणसारवैयाकरणिसामूषावैयाकरणिसा-<br />

परमलघुमूषादौ सिवरं चचा।<br />

अााााां ायं चारः पादाः। ायतुःसहशो िविचािण<br />

सूािण। अहो आयमेतत। ् कोिटकोिटयोगाणां िकं बना िनिखलािप वाय-<br />

वािरधेतुःसहसूैरेवानुशासनिमेवा ाकरण मुं वैिशम। ् अत एव सव-<br />

माम। ् एकैकसूे िविवधिवषयाणां समयः। स च शािवशेषः शानुशासनं कुविप<br />

मानवमनोवृिमिप ाचे। यथा सूं ं युवमघोनामतिते (पा॰सू॰ ६.४.१३३)।<br />

५७ वणोटः पदोटो वाोटोऽखडपदवाोटौ वणपदवाभेदेन यो जाितोटा इौ<br />

पाः िसािसाः (वै॰भू॰सा॰ १४.६१)।<br />

५८ अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन।<br />

५९ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />

६० सोऽिप अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन।<br />

६१ अ नागेशभपादा – कािशतेनेिभकैरीित शेषः।<br />

७९


तितं िवहाय यजािदये परे ६२<br />

ावना<br />

न ् युवन ् मघवन ् शाः ससारणं लभे।<br />

यनेन शुनः यूनः मघोनः इादयः योगाः िसि तथाऽिप सहोा याणां वृि-<br />

सामिप तीयते। तथा ा कुुरो युवा युवको मघवे इमे यः समानमेव िवषय-<br />

लोपाः कामुकाः ाथाा। अतुलसीदासो रामचिरतमानसेऽिप –<br />

लिख िहय हँिस कह कृ पािनधानू। सिरस ान मघवान जुबानू॥ ६३<br />

इममेवाथ ितपादयन ् किवरेकोऽकथयत ् –<br />

काचं मिणं कानमेकसूे ािस बाले िकमु िचमेतत ् ।<br />

अशेषिवािणिनरेकसूे ानं युवानं मघवानमाह॥<br />

– रा॰च॰मा॰ २.३०२.८<br />

– मौिकम ्<br />

एवमेव ब वहारपापेण चचा कृ ता वतते। यथा सावय ाचाणः<br />

पािणिनः तुायं सवणम ् (पा॰सू॰ १.१.९)। सिप सवणसा-<br />

िवधायकेऽिोऽथ िनगलित ययोरेव वणसां ययोरायावथादाकारकारौ<br />

सशौ भवेताम।<br />

्<br />

इमेव ाितपिदकसािवधायकसूिवषयेऽेका िकं वदी हेिलका यत ् –<br />

धीरः कीवचो ूते को रोगी क नािकः।<br />

कीं न पयि तूं पािणनेवद॥<br />

– मौिकम ्<br />

इित े। अथाीरोऽथवचो ूते। अधातू रोगी भवित। अयो नािकः<br />

कते। ाितपिदकं चं न पयि। सूण सूं चतुणामिप ानामुरपं यत ्<br />

अथवदधातुरयः ाितपिदकम ् (पा॰सू॰ १.२.४५)।<br />

सेतेनाु चािप ाा कृ ता। अुः ायशोऽथवान ् धातुरिहत ईरे<br />

यरिहतो भवित। शाे यिप िडडिवसाितकनामशानामेवाुम।<br />

्<br />

तदथमेव सूिमदम। ् िकु वहारेऽनेन ैवाुलणं समियतु ं शते। ु-<br />

ाितपिदकसािवधायकं<br />

सूं कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६)। अनेन कता<br />

वाराणसेयः रामदासः इादौ कृ ितसमासानां ाितपिदकसा। तािप वहार-<br />

ुलणं म ् । कृ दथाः सियः। तितोऽथाै िहतः परोपकारी। समासा<br />

अथामयवािदनः। त एव ुाः। यिप शाकटायनमते सवमिप ाितपिदकं<br />

६२ भसायािमित भावः। यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन यजािदये परे पूव भसा<br />

भवित।<br />

६३ एतू पारम–दशां ् वी िवहािप वोचृ पािनिधः। मघवा ा युवा चैव वते समतािताः॥<br />

(मा॰भा॰ २.३०२.८)।<br />

८०


ावना<br />

ुमथाातुजं कृ ितयिवभागपूवकम ् । यथोम ् –<br />

नाम च धातुजमाह िने ाकरणे शकट च तोकम ् ।<br />

य िवशेषपदाथसमुं यतः कृ ते तम ्॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ ३.३.१<br />

िकु भगवान ् पािणिनमहासामथा मते। अतोऽथमिवचायावाचीनिविहतनामसु<br />

भाषारीयशेषु च ुिमीकुवन ् तेषां<br />

साधुाथिवभिितपयेऽु-<br />

ाितपिदकं ीकृ ोा चाथ नाम रामादीनां साधुाय ुाितपिदकसाथ<br />

कृ ितेित सूं सूयामास। अुाितपिदकं नाम धातुययारिहते<br />

सित लोकेऽथबोधके सित ाितपिदकसावम ्। यथा िडादौ। ुाितपिदकं<br />

नाम कृ ितयजलौिककाथबोधके सित कृ ितसमासातमे सित ाितपिदक-<br />

साभाम ्। यथा किचुप नाम मदनमोहन इित। ुिः ियते मदनं<br />

कामं मोहयित। तिह कुप इयं ुिघिटते। अत एताशेषु लेषु सवायां<br />

ुौ ुनुसारमथाभावे कृ ितयाथकनााग एव ीकाय इित। ढानां<br />

पूव किथतलानां कृ ते चाुाितपिदकतैवेित पािणिनमनीिषतं मे ितभाित। ु-<br />

ाितपिदकता च रामादीनामथानां कृ ते। यथा रामः। रमे योिगनो यिन ् स रामः<br />

अथवा रमयित सवािण भूतािन यः स रामः अथवा रमते सवषु भूतेषु यः स रामः इादयः<br />

सहशोऽिप ुयः साथा अथापियतु ं शे। रामश वातावेदकं<br />

लतावेदक परमािन सिदानघने परिण दशरथाजे। अतोऽ कृ ते<br />

ुाितपिदकता। यथा किचोजनाथ ियमाण परमदिर पु नाम राज-<br />

कुमारः इित। सिप सुलभतया तुषसमाससवे राः कुमारः इित दिरकुमारे<br />

जजनकभावसाविराजितयोिगकुमारता नाथा। अत एतृ ते अथवत ्<br />

(पा॰सू॰ १.२.४५) इित सूमेव। रामु धातूनां धातुः याना य कृ तेऽधातु-<br />

घिटतसूं साथ न मे रोचते।<br />

अथविदित सूं चतुदम। ् एतूेण चतुदेन चतुदतुानामुानामेव<br />

सा करणीया। तथा च कृ ितेऽित सू ूयते चतुदम।<br />

् पूव-<br />

सूतोऽथवाितपिदकेित े पदे अनुवते। एवं ुतानुवृसेलनेन षदम ् –<br />

(१) कृ त ्<br />

(२) तित<br />

(३) समासाः<br />

(४) च<br />

(५) अथवत ्<br />

८१


षडैय –<br />

(६) ाितपिदकम ्<br />

ऐय सम धम यशसः ियः।<br />

ानवैराययोैव षणां भग इतीरणा॥<br />

ावना<br />

– िव॰पु॰ ६.५.७४<br />

अतः षडैयस राम भगवतो वाचक रामः इित श ितीय-<br />

सूेण ाितपिदकसा करणीया। या समासमिहा कृ ितसमासाः इेकं पदं<br />

च इित ितीयम। ् अतो िपदसूेण िपदं मनुमनुकुवतो रामभ वाचक<br />

रामः इित श ितीयसूेणैव ाितपिदकसा मेऽितिचकरा लगित। िपद-<br />

सूेण सीतासमेतरामचवाचक रामः इित श ितीयसूेण ाितपिदकसा<br />

युियुा भिसहकृ ता दयरमणीया च। ताथमसूेणावाचीननाां भाषारीय-<br />

शानां िडादीनां ढतावेदकवतां ाितपिदकसा राममुानां च ितीय-<br />

सूेण। एवं लघुिसाकौमुदीवैयाकरणिसाकौमुादावथवूोदाहरणं रामकृ -<br />

मुकुािद िकमिप चेतुदित। कदािचिदमावाचीनजनसाधारणवाचकािन तदा सुु।<br />

िकं बना। दशरथापवाचकरामशमुाितपिदकिमीकतु महमािशरिस<br />

ेदमिप नोह इित िवांसो बालचापलं माम। ् एवंिवधािन बिन लािन सि येषु<br />

पदे पदे वहािरकता सामािजकता वैािनकताऽऽािकता च। िकं बना। अााा<br />

रामकथया समयः। यथा रामकथाया वृौ ताय रामायणाे किवकोिकलो भगवान ्<br />

वाीिकः कथयित –<br />

बलं िवोः वधताम ्॥<br />

– वा॰रा॰ ६.१२८.१२१<br />

एवमेव भगवान ् पािणिनराााः थमं सूं िलखन ् वृिशं रामायण सारपं<br />

महामं रित। वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) इित। भूवादयो धातवः (पा॰सू॰ १.३.१)<br />

इ भां भाषमाणाः पतलयः ायत ् मलादीिन मलमािन मलाािन<br />

शाािण थे वीरपुषािण भवायुुषािण चाेतार िसाथा यथा ुिरित<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.३.१)। मािलक आचाय मलाथ वृिशं युे। तें िवचारिलतो<br />

यृिः साऽऽदै सी। िनयमोऽयमुेयं पूवमतः कथयाचायाः उेयशः पूव<br />

िवधेय ततः परम ्। िक कथं िवधेयं पूवमुेयं परिमित। तदें समाधानं कतु शते<br />

येय पूव योगः ाियकः। यथा अदेुणः (पा॰सू॰ १.१.२) अोेयः पूव िवधेय<br />

परम।<br />

्<br />

पुनः िवितपियथा घु िट भ िघ इादयो लघवः साः। तथैव कथं<br />

८२


ावना<br />

ना लघुसा िकं महासया। तदाऽऽचाय मलाथिमित समुारयामास। त<br />

वृिपं मलं रामकथायाः िसाभूतम। ् अाायी रामचिरतमानसोभाविप ौ<br />

वकारतः ारौ। ६४ वकारामृतबीजम। ्<br />

६५ सूणऽिन ् पािणनीये शामृत<br />

चचा। न ियत इमृतम ्। मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) इाातोः कतिर ो<br />

नसमास। श जमरणरिहतं यथा –<br />

अनािदिनधनं शतं यदरम ् ।<br />

िववततेऽथभावेन िया जगतो यतः॥<br />

– वा॰प॰ १.१<br />

एवमादौ वृिपं मलाचरणं कृ ा अे अ अ (पा॰सू॰ ८.४.६८) इित िविल अकारो<br />

वासुदेवः इित ुनुसारं पुनरकारवां वासुदेवं ीरामचं एव रन ् िवरमित रामे।<br />

अां ायं चारः पादाः सम वाय सिपिरचयो भौगोिलकपिरितेः<br />

पिरशीलनमाषचुषा शानां पिरलोकनम ् । यथा उद िवपाशः (पा॰सू॰ ४.२.७४)<br />

इािद।<br />

िकं नाम सूिमपेायाम ् अारे सित बथबोधकम ् इित। ६६<br />

अिँणे ीकृ ते हिरशेऽितािः। ताऽारािदसूयसपिसंहिवु-<br />

भृितबथबोधका। ६७<br />

हिरशानेकाथतामाश किवकुलगुः किवताकािमनी-<br />

िवलासो महाकिवकािलदासः कीयरघुवंशमहाका योदशे सग थमे ोके<br />

पुकाढरामं सीतायायाशंसं समुं हिरश रामािभधानः इित िवशेषणं युानं<br />

दशरथापीरामपवाचकं वापयितराथो ावतयित –<br />

अथानः शगुणं गुणः पदं िवमानेन िवगाहमानः।<br />

राकरं वी िमथः स जायां रामािभधानो हिरिरुवाच॥<br />

– र॰वं॰ १३.१<br />

रामािभधानः इित िवशेषणमेव हिरशानेकाथं माणयित। तां<br />

६४ वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) इनेन सूेणााायी ारा। वणानामथसानां रसानां छसामिप<br />

(रा॰च॰मा॰ १/म॰ो॰१) इनेनानुुपा रामचिरतमानसं ारम। ् अयं ोऽिप वकारतः ारः।<br />

६५ यथा िशवपुराणे – शं िनं सुखमानिमकारः पुषः ृतः॥ वकारः शिरमृतं मेलनं िशव<br />

उते। तादेवं माानं िशवं कृ ाऽचयेिवम ्॥ (िश॰पु॰ १८.७६–७७)। तशाेऽिप –<br />

“रे यवा कुलपं महेिर। ेतं सुकेसरोपेतं सहारमधोमुखम ्॥” इािदना “ािपनी केवला<br />

शिरमृतौघविषणी।” इेन सहोरीाऽमृतमयो वकारः (यो॰॰ दी॰टी॰ ३.१३७)।<br />

६६ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

६७ यमािनलेचाकिवुिसंहांशुवािजषु॥ शुकािहकिपभेकेषु हिरना किपले िषु।<br />

(अ॰को॰ ३.३.१७४-१७५) इमरः। अिप च – हिरिवावहािवे भेके िसंहे हये रवौ। चे कोले<br />

वे च यमे वाते च कीिततः। वािर वािरदके वाऽिप नवपाथकः ृतः॥ (मूलं मृयम)।<br />

्<br />

८३


ावना<br />

लणमािताम ् । तदेव िह लणं यदाितासवपदोषयशूम ्।<br />

तथा च अाितासवपदोषयशूे ससाधारणधमं लणम ्।<br />

अैकदेशावृिमािम। ् यथा किपलं गोम। ् किपलं िह ल गोः<br />

सकलदेशे न वतत इािः। लवृिे सलवृिमितािम। ् यथा िं<br />

गोम। ् िं िह गिव च लेऽलभूते गवेतरे मिहषादौ चाितिततीिताम।<br />

्<br />

असवं लमाावृिम। ् यथा पुवमाकाशम। ् लभूत आकाशे<br />

पुाभावादसवम। इमारे सित बथबोधकं सूिमित सूलण<br />

हिरशोऽिताे पं लयामः –<br />

अारमसिधं सारवितोमुखम ् ।<br />

अोभमनव सूं सूिवदो िवः॥<br />

– परा॰उ॰ १८.१३,१४<br />

इम ् असिधबथबोधकाारे सित िसाितपादकं सूम ्<br />

इित मे िशशुमितः। इमािन सूािण षिधािन। सासूं पिरभाषासूं िविध-<br />

सूं िनयमसूमितदेशसूमिधकारसू। सासूं नाम साािाहके सित<br />

पािणुिरतम ्। यथा वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) अदेुणः (पा॰सू॰ १.१.२)<br />

इािद। अादैिच वृिपा साािािहता। आदैृििनशिमान ् भविित।<br />

पिरभाषासूं नामािनयमे िनयमकािरम ्। यथा सुधी उपा इित िते इको यणिच<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन यिण िवधीयमानेऽिनयमः। अिच इकः यण ् ात ् इेव<br />

सूाथः। अ षाः कोऽथः कोऽनुयोगी कः ितयोगी यतो ही वहारजड<br />

केन स इिनयमे षी ानेयोगा (पा॰सू॰ १.१.४९) इित पिरभाषासूमागतम ् ।<br />

ानेयोगा इ ानेन सेन योगो याः सा। एकार आषः। अथवा कठेकालः<br />

इितवत ् ाने योगो याः सा इित सा अक्। अिनधािरतसिवशेषा षी<br />

ानानुयोिगकसाथवती भवेिदित तायम ् । स िवषयिवषियभावः। इं<br />

ाने इित पदेन इकः ाने यण ् इथः। अिच इ पुनरिनयमः। अिच इ<br />

समी। सा च सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इित सूेणािधकरणे। अिधकरणं नाम<br />

आधारोऽिधकरणम ् (पा॰सू॰ १.४.४५) इित सूेणाधारनामकम ् । आधार यथाऽिभापक<br />

औपेिषको वैषियक। य सूणमाधेयमाधारो ाोित तैवािभापकः। यथा दि<br />

घृतम ् । सविन ् आा। वैषियको यदाऽऽधार आधेयं िवषयतया गृाित। यथा<br />

मो इा। रामे ेम। गुरौ ा। चिरे िना। िसाे ढता। भौ हठः।<br />

संसारे नीरसतेािद। औपेिषको यदाऽऽधार आधेयमुपिित तेन सह सो<br />

भवित। उपेष संयोगेन समवायेन सामीेन। संयोगेन यथा कटे शेते। समवायेन<br />

८४


ावना<br />

यथा शरीरे चेा। सामीेन यथा गुरौ वसित। ६८<br />

अतः अिच इौपेिषकी। सा<br />

च संयोगािका। इम ् अजुपिेकः ाने यण ् ात ् इथः। पुनरिनयमः<br />

सु संयोगाकः पूवण परेण च भवित तदा कु यण ् यथा सुधी उपा<br />

इ सुघटक उकार इपुनधघटक ईकारोऽपुनधघटक ईकार इगुपाघटक<br />

उकारोऽपुनपाघटक उकार इाकारघटक आकारोऽिजं विहतेऽविहते पूव<br />

पर च यिण से िनयमः कृ तः पिरभाषया। अविहत उिरते पूवाविहतैव।<br />

यथा सूं तििित िनिदे पूव (पा॰सू॰ १.१.६६)। अाथः समीिनदशेन<br />

िवधीयमानं काय वणारेणाविहत पूव बोम। ् पुनरिनयमतुषु यसु को<br />

भवेदा पिरभाषासूं यमयत। ् ानेऽरतमः (पा॰सू॰ १.१.५०)। ान सः।<br />

तिन ् सरतम आदेशः ात। ् यारतं साधियतु ं शम। ् त िह<br />

ानकृ तमाय यथा कृ ैकम ्। अाकारैकारयोः ािननोः सशतमः कठता-<br />

ानी ऐ इित। ितीयमथकृ तमायम ् । ोुशोऽथये िसो राजष ६९ वृके<br />

७०<br />

च।<br />

त तृोुः (पा॰सू॰ ७.१.९५) इाथकृ तायानुरोधेन गालवाचकोुश<br />

एवाऽदेशेन जातः। गुणकृ तमाय यथा वाघिरः इ वाग ् हिरः इवायां<br />

झयो होऽतराम ् (पा॰सू॰ ८.४.६२) इनेन हकार पूवसवण ाे पूव<br />

गकार सि चारः सवणाः यं च िमिला प हकार ाने पसु को<br />

भवेदा गुणकृ तायानुरोधेन नादघोषसंवारमहााणवतो हकार ाने पूव पसु<br />

ताादघोषसंवारमहााणवातुथ घकारः। माणकृ तमाय यथा अदसोऽसेदा दो मः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.८०)। अ मशो ाने उकारो दीघ ाने दीघः अमू<br />

इित िसिमदं माणकृ तमायम ् । एषु दिशतेषु चतुिवधेायषु सुधी उपा इ<br />

िकं ािदपेायां यानेकिवधमाय त ानत आय बलीयः (वै॰िस॰कौ॰ ३९)<br />

इित पिरभाषयेतरेषु ाविततेषु ानकृ तमायमाल चतुषु यिकारसशता-<br />

ानवान ् यकारः। इं पिरभाषाययोगदानेन इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इ<br />

िनृ ोऽथः अजुपिपूविविशेकः ानेऽरतमो यण ् ा च योः<br />

ा च साधु ात ्। एविमघिटताने यघिटतः ा च योः स<br />

च साधु इित शिनपीयोऽथः। िविधसूं नाम मुलसंारकमथा-<br />

संारे मुतया सहायकतावेदकम ्। यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) वृिरेिच (पा॰सू॰ ६.१.८८) अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१)<br />

६८ गुरोः समीपे वसतीथः।<br />

६९ ोोः णुत राजषवशमुमपूषम ्॥ यावाये संभूतो वृिवृिकुलोहः।<br />

(ा॰पु॰ ३.७०.१४-१५)।<br />

७० ियां िशवा भूिरमायगोमायुमृगधूतकाः। गालवकोुफे फे रवजुकाः॥ (अ॰को॰ २.५.५)।<br />

८५


ावना<br />

मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) इित। एवमेव िनयमो िवधौ संशोधनपः। यथा कृ ित-<br />

समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) धातोििमैव (पा॰सू॰ ६.१.८०) इािद। अयं ायशो<br />

लं िनयमयित। यथा एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेन सवैचोऽयादौ<br />

ाे िनयमो जातो धातुघटकैचो यवावादेशिह धातुिनिमैव। तेन लिम<br />

ञ ् छेदने (धा॰पा॰ १४८३) इित धातोः अचो यत ् (पा॰सू॰ ३.१.९७) इनेन यित<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) इनेन गुणे धातुिनिमकौकारैवावादेश<br />

एवमािप। अितदेशं नाम वितघिटतम ्। अथात ् वितघिटते सित समारोिपत-<br />

धमितपादकतावेदकतावम ्। यथा ािनवदादेशोऽनिधौ (पा॰सू॰ १.१.५६)<br />

अचः परिन ् पूविवधौ (पा॰सू॰ १.१.५७) आवदेकिन ् (पा॰सू॰ १.१.२१)<br />

इािद। ािनवदादेशोऽनिधौ (पा॰सू॰ १.१.५६) इदं सूमादेशे ािनधममारोपयित।<br />

अिधकारं नाम देशे वााथजनकताशूे सित परदेशे बोधकमुरोरसं<br />

वा। यथा संिहतायाम ् (पा॰सू॰ ६.१.७२, ६.३.११४) धातोः (पा॰सू॰ ३.१.९१) यः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१) पर (पा॰सू॰ ३.१.२) इािद। सहामीषां सूकाराणािमम ् –<br />

सा च पिरभाषा च िविधिनयम एव च।<br />

अितदेशोऽिधकार षिधं सूलणम ्॥ ७१<br />

इमामेवााायीमाि पािणनीयं ाकरणं ावतत। लोकेऽिपरािण गौरव-<br />

धानानीदं च लाघवधानम ् । अतः पिरभाषािममां भाषे भाकाराः – अधमाालाघवेन<br />

पुोवं मे वैयाकरणाः। ७२<br />

अतो याववमासीावघुता वितता पािणिनना।<br />

अाेव सि सूािण। कािनिचिशालािन यथा न पदािवचनवरेयलोपर-<br />

सवणानुारदीघजिविधषु (पा॰सू॰ १.१.५८)। बिन च सूािण पारािण चतुररािण<br />

रािण रायेकारािण च सि। यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) अनिच<br />

च (पा॰सू॰ ८.४.४७) नालौ (पा॰सू॰ १.१.१०) चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) अचः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१३८) हलः (पा॰सू॰ ६.४.२) चौ (पा॰सू॰ ६.१.२२२, ६.३.१३८) टेः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१४३, ६.४.१४५) इादीिन। इमेव महता यासेन लघुतमिमदं ाकरणं<br />

िनमाय लोकिमममुपचकार शालातुरीयः। भाकाराणां माणेन महापुषा ज<br />

शलातुरनामके ाने सूते। ७३ सूेऽिप शलातुरश चचा कृ ता (तूदीशलातुरवमती-<br />

कू चवाराढयकः पा॰सू॰ ४.३.९४)।<br />

एत िपतुनाम पिणनः। अत एव पिणनापं पुमान ् पािणिनः इित कते।<br />

७१ मूलं मृयम। ् ोकिममुृ मुधबोधटीकायां गादासः इित वाचकाराः।<br />

७२ ‘एओङ्-ऐऔच’सूयोिनतैषा ्<br />

भाे (प॰शे॰ १३३)।<br />

७३ मूलं भासंरणेषु मृयम।<br />

्<br />

८६


ावना<br />

एत मातुनामासीत ् दाी इित भावचनादवगते। भाकारो भगवं पािणिनं<br />

दाीपु इित सोधयित यथा –<br />

सव सवपदादेशा दाीपु पािणनेः।<br />

एकदेशिवकारे िह िनं नोपपते॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ १.१.२०, ७.१.२७<br />

अयं च दाीपुो भगवान ् पािणिनः पाटिलपुेऽधीतवािनित कथासिरागरे िलिखतं ७४<br />

िकु ढतमं माणं िकमिप न लते। वरिचरेत िमं सहाायी च तिरध।<br />

अनेनााायी िलिखता वरिचना काायनापरनामधेयेन सूेषु ुटीरि वािकािन<br />

िलिखतािन। यथा सूं न पदााोरनाम ् (पा॰सू॰ ८.४.४२) तपिर वािकम ् अनावित-<br />

नगरीणािमित वाम ्। सूम ् आलजाटचौ बभािषिण (पा॰सू॰ ५.२.१२५) वािकं<br />

कुितहणं कतम ्। एवमािप। यिप परवत भाकारः सूमेव माणं<br />

मा वािकािन ायो िनरथकािन ीचे । इमिप ूयते ययोराचाययोरीा<br />

पराकाामात ् । ब सूािण िनराधारमाे वािकरचनेन पािणिनं ित काायनो<br />

ेषं माणयित। अे चोभौ मृवे पररं शवौ। ातः काायनो िदवं गतः<br />

पाािणिनः गमाससाद योदयाम ् । अतोऽदाये योदयां ाकरणं न<br />

पाते। अतः पठि गुरवः –<br />

काणादं पािणनीयं च योदयां न पाठयेत ् ।<br />

्<br />

– इ ुरवः<br />

कुिचिदं िमलित यने वसं तमारयको ाोऽकालयत।<br />

िवशेषेणासमाितीित ुनुसारं ा िहंसाकम न ामािणकं िके<br />

तदेव जातम। ् अतः पते – ाो ाकरण शीमहराणान ् ियान ् पािणनेः। ७५<br />

इदमिप माणाभावे िनःसारमेव ितभाित मे। अु महापुषाणां ज य<br />

कुािप ािु तेषां किलतधमवमसंविधतनमनीिषनमसमुािटतवेदािनगूढ-<br />

ममसकललोकालारपरमोदारलोकोरकम शमणे कते िनिखलभुवनानाम ् । इदमेव<br />

ाकरणं समभविबुधभारतीवभालरणं तणतरमनीषासमुिसतिवकिसतकमाला-<br />

लसलामभुवनािभरामनवनवोेषशािलितभासासुरसकलस ुणचुरिनिखलकलापुर-<br />

िवानवविनतानूपुरमुखरमधुरभाविवलसरःललिलतककनाकलेवरवरेयवित-<br />

पािणिवलाससमुसिानां िवषां िवहरणम ् ।<br />

पािणनेरनरं काायननामधेय आचायः पािणनीयाकरणियं समचयामास<br />

७४ क॰स॰सा॰ १.२.४५–४६, १.४.२०–२५।<br />

७५ मूलं मृयम। ् िसंहो ाकरण कतु रहराणान ् ियान ् पािणनेः (प॰त॰ २.३६) इित पतकाराः।<br />

८७


ावना<br />

कीयबुिकौशलकुसुमावलीिभः। अनेन िसहायवािकािन समाविततािन। बशः<br />

योगा वािकारा सािधताः। यथा अिभवािदशोरानेपदे वेित वाम ् (वा॰ १.४.५३)<br />

संपु ंकानां सो वः (वा॰ ८.३.५) इािद। पाािणनीयाकरणािम आचायाः<br />

शेषावताराः पािणनीयाकरणालाराः पािणिनचरणकमलबालयः शसागरसूण-<br />

सिललसलीलमिडतालयः पतलयः ाबभूवुयषां जीवनकृ तं योगदशनाचायसे<br />

सेपतो विणतम ् । यः पािणनीयाकरणपिरिकीषया िपतृचरण सातपणाथ<br />

बालेरलौ पतन ् पतिलिरित िवुतः। पतो नमायेन जनानामलयो यिन ्<br />

िवषये स पतिलः ७६ इित वा बीहौ शकािदगणाकृ ितगणारपम। ् इमे<br />

शेषावतारा आसिािकवैयाकरणानां दयम। ् यथा –<br />

अशेषफलदातारं भवाितरणे तिरम।<br />

्<br />

शेषाशेषाथलाभाथ ाथये शेषभूषणम ्॥<br />

– वै॰भू॰सा॰ मलाचरणे २<br />

इित वैयाकरणभूषणसारे कौडभः। भोिजदीित कीयवैयाकरणिसा-<br />

कािरकावािममं फिणशेन सोधयित। यथा –<br />

फिणभािषतभााेः शकौुभ उृतः।<br />

त िनणत एवाथः सेपेणेह कते॥<br />

एवमेव हिरदीित एनं शरे शेषमेव ीकरोित –<br />

शेषिवभूषणमीडे शेषाशेषाथलाभाय।<br />

दातु ं सकलमभीं फलमीे यृ पािः॥<br />

– वै॰िस॰का॰ १<br />

– श॰र॰ मलाचरणे १<br />

नागोिजभानो नाम नागेश इित िलखित पिरभाषेशेखरे शेशेखरे च। यथा<br />

पिरभाषेशेखरे मलाचरणं कुवागोिजभो िलखित –<br />

ना सां िशवं नागेशः कुते सुधीः।<br />

बालानां सुखबोधाय पिरभाषेशेखरम ्॥<br />

– प॰शे॰ मलाचरणम ्<br />

त नागेशशे बीिहसमासः। नागो नागावतारः पतिलरीशो य स नागेशः इित।<br />

नागोिजभ आन ईरं पतिलमेव मते। एवमेव लघुशेशेखर मलाचरणे<br />

७६ “पतिलिरित” पतिलयिन ् नमायािदित िवहः (बा॰म॰ ७९)। पतोऽलयोऽिन ्<br />

नमायािदित पतिलः (त॰बो॰ ७९)। नमायेन नमायात ् इनयोः िवभाषा गुणेऽियाम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.३.२५) इनेन तृतीयापौ। पूवािप ६३तमे पृे ुििवमृा।<br />

८८


ावना<br />

पतिलं फणीशशेन ौित। यथा –<br />

ना फणीशं नागेशनुतेऽथकाशकम ् ।<br />

मनोरमोमादेहं लघुशेशेखरम ्॥<br />

– ल॰शे॰ म॰ ३<br />

त वाीिकरामयणे टीकाऽिप नागेरी नाा िसिं गता। लघुयीबृहोः बु-<br />

टीकाकारो मिनाथोऽिप पातलमहाभां पगगवीशेन तुाव। ७७ एवमेव किवतािकक-<br />

चूडामिणः कनाकाननकठीरवः शरचनािवासगः सवततः किवता-<br />

कािमनीहषः ीहष भगवं भाकारं शेषमेव मते। कथयित फिणभािषतभाफिका-<br />

िवषमा कुडलनामवािपता (न ै॰च॰ २.९५) इित। यः ख भगवान ् ीहष एतावदानो<br />

वैं कटयन ् सगव कथयित यत ् –<br />

ििरह िचिचदिप ािस याया<br />

ांममना हठेन पिठती माऽिन ् खलः खेलतु।<br />

ारागुथीकृ तढिः समासादय-<br />

ेतारसोिममनसुखासनं सनः॥<br />

– न ै॰च॰ २२.१५४<br />

एतावैसोऽिप ीहष भाकारं शेषं मा पत एतदिधकं िकं ूमहे।<br />

अधुनाऽिप वाराणां िसो नागकू पो य पिरसरे भगवान ् भाकारः िा<br />

सूणमहाभां बभाषे। सातं भाषायां स नागकुआँ इित कते। ितवष सवऽिप<br />

वाराणसेया िवांसो माशा िवािथन ावणशुपामाशीवादिलया शााथ-<br />

िचकीषया च सोाहं गुिभः सह गि। त च सानं शााथमामेन<br />

शां गुः िशे िशयि च िशान ् । ूयते गुो यद नागकू प<br />

पिरसरे भगवान ् पतिलः ायशो भापारायणं ोवाच। स च यविनकापटखडेन<br />

मुखमाा पाठयित । महाभाकाराः ितिदवसं याविषयं यि तदेव<br />

आिकम ् इित कते। अा िनवृं जातमािकम ्। ७८ एवं पाशीित िदवसान ्<br />

यावािणिनसूाणामुपिर भावचनं चुः। तािन पाशीािकािन जातािन। तािन<br />

च भूजपेषु कदािदपेषु च िले । कुािनिचलािन पेषु िलिखतािन<br />

िवािथिभाजािभभितािन। अाजाभितलािन चचेऽ ुपररायाम ् ।<br />

गुरवः ािवतवो यदािचदेको िवाथ महाभाकाराणां भावचनवेलायां<br />

७७ िक॰ घ॰ा॰म॰ ४, र॰वं॰ स॰ा॰म॰ ४, िश॰व॰ स॰ा॰म॰ ४।<br />

७८ तेन िनवृम ् (पा॰सू॰ ५.१.७९) इनेन अहन ्ाितपिदकात ् ठञ ्यः।<br />

ठेकः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.५०) इनेनेकादेशे अोपोऽनः (पा॰सू॰ ६.४.१३४) इनेनालोपे तितेचामादेः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृौ िवभिकाय िसम।<br />

्<br />

८९


िकिायगौरवाानपृा पाठं<br />

ावना<br />

ा बिहगतः। आगते च तिन ् ोधवशेन<br />

भगवता वावं पं सहिशरोयुं सहफणासमुिसतिदकोिटकोिटसहमरीिच-<br />

मािलिनकसहमिणफणकाशिनरिनिखलभुवनितिमरपटलं<br />

फू ारसमुिलत-<br />

सहवदनालाजालमाितरृ तलयकालानलमनलं भयानकं नारायणांशिशरो-<br />

लिसतरजःकणाियतशैलसिरमुकाननवृजडजमसचराचरधरधरिणगौरवं<br />

शेषां<br />

कटयाभूवे। िवाथ च सवछाैः सहानुिननाय। अनरमुपसं पमलौिककं<br />

िवससज तान ् भगवान ् िवरराम च पाठात ् । भगवतः पतलेभाषा सुवासा योषेव किलत-<br />

भाषा िवचणपोषा िविहतिवपिोषा िनरिनिखलदोषा दोषाकरकौमुदीव मोदयित<br />

सनचकोरिनकुरकम। ् सरलभाषायां गीरतमिवषयाणां ताय यातुरतया<br />

ीकृ तं भगवता नूनं तदभूतपूवम । ् िविवधादाािकाजभिा ितपादनं<br />

काने मिणिरव सिरतां याित। भाषाभावशैलीां ा लगित यगवाननायासं<br />

शसमुमवगाहमानोऽममरतामुपेतः। भामाेपभां िसाभां िवषये<br />

णसौरभयोगमापादयि। कुिचदैयमुायां िनां पािणिनं शंसतो भगवतो<br />

वां िवषां मनो हरित। यथा सामयोगािह िकिद पयािम शाे यदनथकं<br />

ात ् (भा॰पा॰सू॰ ६.१.७७)। एवमेव वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) सूे भगवान ् साटोपं<br />

घोषयित यत ् – माणभूत आचाय दभपिवपािणः शुचाववकाशे ाुख उपिवय<br />

महता येन सूं णयित । ताशं वणनानथकेन भिवतुम ् । िकं पुनिरयता सूेण<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.१.१) इित। कीयया ितभया ब सूािण ाातािन भगवता।<br />

त भगवत इं ताय फलं ििवधं म। सूाणां लिसौ सहायकं ं<br />

फलम। ् पुयजनकता चां फलम। ् अाातसूाणां ििवधम। ् ाात-<br />

सूाणाममां फलम। ् अतो यािन ाातािन तेषां ं फलं निह। तदभावेऽिप<br />

लाणां िसेः। यथा नालौ (पा॰सू॰ १.१.१०) इित सूमचां हला िमथः सावय<br />

िनषेधयित। िवपािभः इाऽकारेण हकार सावयााढिनषेधाय ७९<br />

हे िययासो<br />

इ ुताकारेण च हकारसावयवारणाय। दीघाकार ुताकारयोः ेषं िवधाय दीघाकार-<br />

ुताकारसिहतानामचां हलां च न िमथः सावयिमित वायामेव दिध हरित दिध<br />

शीतलम ् दिध षम ् दिध साम ् इादौ सावयादीघ न। अथोसकहकार-<br />

शकारषकारसकाराणां रसकेकारेण समानिववृतयाानसाा सावयन<br />

दोषो वार एव। तथा च दीितः तेन दधी हरित शीतलं षं सािमेतेषु परेषु<br />

यणािदकं<br />

न। अथा दीघादीनािमव हकारादीनामिप हणकशाबलादं ात ्<br />

(वै॰िस॰कौ॰ १३)। दीितादयः ाचीनातुर एवारयान ् ितयि। अत<br />

७९ हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) इनेन हकार झिल ढं ाम ् ।<br />

९०


ावना<br />

ऊणां राणा िववृतमेव यं मानयि। यथा आतुधा। ृेषृिववृतसंवृत-<br />

भेदात। ् त ृं यं शानाम। ् ईषृमःानाम। ् िववृतमूणां राणां च।<br />

ावण योगे संवृतम। ् ियादशायां तु िववृतमेव (वै॰िस॰कौ॰ १०) इित। एवं<br />

यदा चारः याः ीिये तदा नालौ (पा॰सू॰ १.१.१०) इाऽवयकता। यदा<br />

चेषिवृतमूणां िववृत राणािमित यभेदः ियते तदा हकारादीनािमकारािदिभः<br />

यवैषाावयाभावेन दीघादीनामसा तिषेधाथ नालािवललौिकक-<br />

फलतया ाािय भगवता भाकृ ता। अं तु फलमेवेित कृ ा ाातं िकु<br />

िनािसतं न सूपाठात ् । अत एव किचदिप वण थता निह ीकृ ता भगवता।<br />

इममेव पानमनुसरिः ीवरदराजाचायलघुिसाकौमुां पयता ीकृ ता। यथा<br />

आः पधा ृेषृेषिवृतिववृतसंवृतभेदात। ् ईषिवृतमूणाम। ् िववृतं राणाम ्<br />

(ल॰िस॰कौ॰ १०) इित।<br />

अिन ् ियालाघवं कायिसि बाकारैरिप दशयः<br />

साधनोपायानपािणनीयभीा ावनतमकाः पुनः ाः ालयः ाथये पतलयो<br />

यमेवमिप वु ं िकु अपािणनीयं तु भवित (भा॰प॰, भा॰पा॰सू॰ १.१.३)।<br />

वीतां कीशी ा भगवित पािणनौ भगवतां भाकाराणाम। ् काायन ब ुिट-<br />

संशोधनाकवािकयासो ेषिधयैवेित भाकाराणां मनीिषतम। ् पशािके यथा<br />

लौिककवैिदकेषु इित वािकं भाषयो भाषे भाकृ तो यत ् ियतिता दािणााः।<br />

“यथा लोके वेदे च” इित योे “यथा लौिककवैिदकेषु” इित युते (भा॰प॰) इित।<br />

संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) इित सूेण सु ् उपा इादौ संयोगा यणो<br />

लोपो मा भूिदित यणः ितषेधो वाः वचनिमदमुपं वािककृ ता। एत भाकारः<br />

ाानं करोित यत ् झलो झिल (पा॰सू॰ ८.२.२६) इित सूात ् झलः इित पं<br />

पदं षा िवपिरणाापकषणीयम। ्<br />

८० एवं च झलः संयोगा लोप इथ यणो<br />

लोपः सुतरामसवदथ वचनारो थः। कीयावाहसे मननशीलेनानेन<br />

महामुिनना समा भारतीयसंृ ितवायी दिशता। धमशाराजशानीितशााथशा-<br />

वेदालोकवहारािदमानवजीवनोपयोिगिनगूढिवषयाणां मुलं िचणं यते कृ तम ् ।<br />

ाेषु शाितपादनाजेन िशाऽितचतुरतया ा। यथा पशािके समान<br />

खेदिवगमो गायां चागायां च। त िनयमः ियते। इयं गेयमगेित (भा॰प॰)।<br />

एवं यथा यो जानन ् वै ाणं हाुरां वा िपबेोऽिप मे पिततः ात ् (भा॰प॰)<br />

इित।<br />

८० न वा वम। ् िकं कारणम। ् झलो लोपात। ् झलो लोपः संयोगालोपो वः<br />

(भा॰पा॰सू॰ ८.२.२३)। न वेित। “झलो झली”तः िसंहावलोिकतायेन झहणिमहानुवतते। ता<br />

िवपिरणत इित यणो लोपाभावः (भा॰॰ पा॰सू॰ ८.२.२३)।<br />

९१


ावना<br />

भगवतां भाकृ तां भगवती भागीरथीव भाती भासुरा भाषा िवषयाणां<br />

सुितपादनं भावीकरणसाम िनसगिसवाहो वाचितमितरने गहनतमा<br />

िवचारसरिणः कुशातीितभैकैक ानेकाुरािण ो भावबोधकारः<br />

िसंहविाियुिदशनिमदं सवमलौिककमेव।<br />

अािन सि भाािण आचायिविहतािन वै।<br />

महाभािमदं ों िदं शेषेण धीमता॥<br />

– इित मम<br />

अाभााणामपेयाऽ वैिशं यदािन सूाानािन भूतानीदं पिरृ त-<br />

सूाानं सदपीािदना महपूणम ् । िचिचगवता ताऽपीिदा। यथा<br />

दादीनामः (पा॰सू॰ ७.२.१०२) इदं सूं िवभौ परतदादीनामकाराादेश-<br />

िवधायकिमित पािणिनमतं दमार। िकमाः सि दादयः िकं पयं<br />

चेदकाराादेशदा युत ् अत ् भवत ् इादावकाराादेशे कृ ते युवाम ्<br />

आवाम ् भवौ इािदपािण न िसािन ुः। अतो भगवतेिदा – िपयानामेवेिः<br />

इित। ८१ ब कनाबलेन संसा सूयोग आषा तेषां लोकेऽनिभधानं पयन ् त<br />

एव रंसीिरथकबुििवलासात। ् अत एव महेािदना भादीपटीकायां कैयटेन<br />

िलिखतम। ् कैयटः यं कथयित –<br />

भाािः ाितगीरः ाहं ममिततः।<br />

छााणामुपहां याािम िपशुनानाम ्॥<br />

– भा॰॰ मलाचरणे ६<br />

कािशकायां पूववितनां पािणिनकाायानपतलीनां कृ ते मुिनसा किथता लोकाकार-<br />

िननाशियषया। ८२<br />

यथोरं मुनीनां ामायम ्। तात ् िमुिन ाकरणं कते।<br />

अिमं ामायं महाभाकृ तामेव। इं िशवेरणतया पािणिनभािषत काायन-<br />

पतिलपिरृ तैत लौिककवैिदकशसाधुपरायण पािणनीयाकरण े<br />

नेे िया दशन। ियायां याणां मुनीनामनरं मुा आचायाः कािशकाकाराः<br />

कैयटोपााया वृिकारा भोिजदीितमहाभागा वरदराजाचाया नागोिजभमहाभागा<br />

येषु भोिजदीितियाकारः सरलः सुुलके चिलत। अनेन ियाकरणमनुसृ<br />

सूािण सिलतािन। यथा थमं सिः शानां पात ् षििवभिपािण ीया<br />

एतयं शिववेचनम ् । पुनवााथ कारकिनदशः समासवणनं तितीययोगिददशनं<br />

८१ तािपयानामं वम ् (भा॰पा॰सू॰ ७.२.१०२)। भैमीकारा अिप – इसकी अविध भाकार<br />

ने ‘ि’ श पय िनयत की है (ल॰िस॰कौ॰ भै॰टी॰ १९३)। केषु िचंरणेषु िपयानामेवेिः इित<br />

वािकम।<br />

्<br />

८२ का॰वृ॰ २.१.१९।<br />

९२


ावना<br />

धातुियािनदशः कृ दिनदशेित। ियायां टीका एत ौढमनोरमा।<br />

कुिचागेश एततं िवणि। अनुबिवषयेऽयिमकमनुबं मते<br />

नागेशेायोगमनुबं ीकरोित। अिम आचाय भगवाागेशः। धानतया<br />

पिरभाषेशेखरलघुशेशेखरौ ियाकारपिरारकौ। ूयते यागेशभः पुरा<br />

कु आसीदािचालभावतयोासनमिधितरणताडनपुरःसरं ितरृ तः।<br />

लािनिखचेतािराेण वागीरीमारा वषयेण सकलशां समिधग पिडत-<br />

चचूडामिणजातो नागेशः। िववाहे सित शािचनतयतया भोगवासनातो िवरतः<br />

सानाथ समिथतो भायया सरलभावेनोरयाह नागेशो यत ् पुैता िह मूषाः पुौ<br />

चैतौ िह शेखरौ। ८३ गुचरणा वदि युे गत कृ ा तििवेय कुभागं िलखि<br />

ानाचाया नागेशा अहो। शरीरचमिनिमतपदाणसमपणेनाऽिप वयं िकममीषां<br />

महामिहमागशीलानां ुपकारं कतु मेमिह। कदािचामिसंहेन पुराधीशेन<br />

पृो ूनताथ बशो समागता अनुपपीरेव दशयित। ईशं शासनम।<br />

्<br />

तेः परं पिरारियाशााथ ाकरण ायवासनया वैिशािदधारामयी<br />

ामकजिटलिवशालशजालयुा पिडतमनोरमा पररा ावतत यां गये<br />

ीिशवकुमारशािदामोदरशािबालशािताशािजयदेविमा ुचरणभृतयः।<br />

पािणािद मुनीा आचायान ् गुं था।<br />

सािलयाचते िदां मितं िगिरधरः िशशुः॥<br />

– इित मम<br />

अथ ाकरण दशनपनेिवषये सेपत चचयामः। समवैयाकरण-<br />

िसाानां मूलभूतं तु पािणिनाकरणमेव। अााेको महान ् राकरो<br />

यिनेकाुपयोगीिन रानायासं समुपलु ं शेऽहो। िवधीयमाने<br />

िवचारेऽाायीपो महासागरः ीरसागरमितशेते। ीरसागरे चतुदश राािप<br />

माहेरसूपचतुदशरािन। त सुरायमृतादीभािण िवषवाणीभृतीिन रािन<br />

राजे। अ तु सवायिप कृ ितरमणीयािन। अ महासागरे जलानीयं श<br />

िवचकाि। गीरतमानामि दशनिसाानां समुपबृंहणम ् । सूणािप दशनािन<br />

रानीव िवराजमानािन िदां सुषमामि। वेदािनां यथाऽैतवादथैव वैयाकरणानां<br />

शिविशाैतवादः। वैयाकरणाः शमेव मे। त शेऽैतम। ् ाां भेद-<br />

ितपादकाािमतं ां ानं ीतं त भावो ैतम। ् न ैतिमैतम। ् शिविशमैतं<br />

शिविशाैतम। ् शिविशाैतं वैयाकरणानां बला माता। यिप न ैयाियकाः<br />

८३ शेशेखरः पुो मूषा चैव कका। मतौ सगुा िशवयोरिपतौ मया॥ इिप तेनों<br />

शेशेखरे।<br />

९३


ावना<br />

शमिनं मे िकु वैयाकरणा िनमेव शमुोषयि। िकं बना शतो<br />

िनिखलपोवं मे यथा –<br />

अनािदिनधनं शतं यदरम ् ।<br />

िववततेऽथभावेन िया जगतो यतः॥<br />

– वा॰प॰ १.१<br />

आिदिनधनरिहतं यदरं श यतो जगतः िया तदेवाथभावेन िववतते। अनािद-<br />

िनधनम ् इित कथियाऽिप अरम ् इित कथयन ् णोऽरशीलतां ितपादयन ् णो<br />

ापकतां संौित। न रतीित अरम ्। ८४ अथवा अुते सूण जगिददं ाोित इथ<br />

अशेः सरन ् (प॰उ॰ ३.७०) इुणािदसूेण अश ्धातोः (अशँ भोजने धा॰पा॰ १५२३)<br />

सरन ्ये षे के षे चारिमित। ८५ िया इित कृ ा िया। कृ सगिित-<br />

िवनाशपम। ् यतः इ साविवभिकिसः। ८६ अथात ् यतः इित पमीतृतीयासमी-<br />

िवभिषु ाातु ं शते। यतो जगतो ज यािदित ताय याियन पालनं<br />

यिँयः। यतो वा इमािन भूतािन जाये येन जातािन जीवि ययिभसंिवशि<br />

(तै॰उ॰ ३.१.१) यिये वेित ुतेः। तदेव जमरणरिहतमितशयवधनशीलं सव-<br />

ापकं श अथभावेन अथानां पदाथानां शा घटपटािदपेण िववतते िववृतं भवित<br />

पिरणमतीित तायम ् । ोकेऽिन ् गुचरणा िववतत इित पदानुसारं ाकरणिसाे<br />

िववतवादं िनिि। णो जगू पपिरवतने दाशिनकजगित धारायी। न ैयाियका<br />

जगपिरणामभूतं ीकुवि। अैतवािदनो वेदािन णो िववत जगे।<br />

पिरणामवादः कृ तेिवकृ ितपेण सतािकपिरवतनं यथा ध पिरणामो दिध। िववत-<br />

वादो वुनोऽतािकपिरवतनं यथा रौ सपः। अैतवािदनां मते जगदसिदित हेतोे<br />

८४ रतीित रम। ् रँ सलने (धा॰पा॰ ८८१) → र ् →नििहपचािदो ु िणचः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१३४) → र ् अच ् → र ् अ → र → िवभिकायम ् → रम। ् न रिमरम।<br />

्<br />

नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन तुषसमासे नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपे अर इित<br />

ाितपिदके जाते िवभिकाय सौ अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) इनेनािम अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७)<br />

इनेन पूवपे अरम ् इित िसम।<br />

्<br />

८५ अशँ भोजने (धा॰पा॰ १५२३) → अश ् → उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) → अशेः<br />

सरन ् (प॰उ॰ ३.७०) → अश ् सरन ् → अश ् सर → जसृजमृजयजराजाजशां षः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३६) → अष ् सर → षढोः कः िस (पा॰सू॰ ८.२.४१) → अक् सर → आदेशययोः<br />

(पा॰सू॰ ८.३.५९) → अक् षर → अर → िवभिकायम ् → अरम।<br />

्<br />

८६ इतराोऽिप ये (पा॰सू॰ ५.३.१४) इनेन। या तिसकरण आािद उपसानम ्<br />

(वा॰ ५.४.४४) इनेन। तिसयाानामाकृ ितगणम। ् यथा आकृ ितगणायम ् (का॰वृ॰ ५.४.४४)<br />

आकृ ितगणोऽयम ् (वै॰िस॰कौ॰ २११२)। न चािन ् वाितके ितयोगे पािसः (का॰वृ॰ ५.४.४४)<br />

इतः पाः इनुवृम। ् अयं साविवभिकिसः (बा॰म॰ २११२) इित बालमनोरमायां वासुदेव-<br />

दीिताः। यथा आदौ आिदतः। मतः। पातः। पृतः (का॰वृ॰ ५.४.४४) इादौ सां तिसः। रेण<br />

रतः। वणतः (वै॰िस॰कौ॰ २११२) इादौ तृतीयायां तिसः।<br />

९४


ावना<br />

णोऽथाभावपं जगीकुवि। ते कथयि सं जगिा। ैतवाद-<br />

ितपादकुतीेऽथवादपेण ीकुवि। तकतः िसाितोऽिप िसाोऽयं दय-<br />

वीणात न ृशित। जगतोऽसेन लापनं कतु न शते। वेदे तिवेन<br />

जगवियते। यथा सूय॑ आ॒ा जग॑त॒ुष॑ (शु॰य॰वा॰मा॰ ७.४२)। एवमेव जीव-<br />

णोरैं ितपादयि तदसमीचीनं लगित। िवैव भवतीित यिद तेषां मनीषा<br />

तिह कथं घटो न घटो भवित। यिद चेदाा परमाैव तिह कथं िनचेतनघने<br />

सवततेऽपिरिे परमकाशे िवशुोितिष िनिवके यसमायासरः।<br />

कथं तिानं िकमनेकयोजनमडलं नाखडलं भुवनभारं ितिमरता वृणुयात ् ।<br />

आैव परमाा चेयमेव गुणां गुिह कः िशः कं गुं गेिठतुम ् ।<br />

कथं वा कोऽिप कामी लोभी ोधी िकं िनषं िवमलबोधमखडं कामादयो<br />

मिलनियतु ं मे। ावहािरकं तिदित चेदलं िनरथकवहारपेन। िनो िनानां<br />

चेतनेतनानामेको बनां यो िवदधाित कामान ् (े॰उ॰ ६.१३) इित ुतेः ममैवांशो जीव-<br />

लोके जीवभूतः सनातनः (भ॰गी॰ १५.७) इित ृते का गितः। तािषयारीय-<br />

चचा समा कृ त इदमेव कथनं पयां यीवो णऽशभूतः स च सनातनः। अत एव<br />

गीतायाम ् –<br />

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः।<br />

मनःषानीियािण कृ ितािन कषित॥<br />

– भ॰गी॰ १५.७<br />

एकता च तयोः सिनबनािका यथा वाीकीये रामसुीवयोरैं देेवं समजायत<br />

(वा॰रा॰ ५.३५.५२)। उभाविप िनौ। इदमेव ाकरणमतमिप ितभाित मे। पिरणाम-<br />

वादिववतवादपिरभाषानुसारं िववतत इित नाि। िववतत इाथ िनिवशेषमिप नाम-<br />

पाकतया िविशं सतते परूहिवभवायाचापेणेित तायम ् । पिरभाषा च<br />

पिरणामिववतवादयोिरम ् –<br />

सततोऽथाथा िवकार इुदीिरतः।<br />

अततोऽथाथा िववत इुदीिरतः॥<br />

– वे॰सा॰ १३८<br />

तेषामैतवािदनां तु िनिवशेषः। िक शिविशम। ् अतेषां -<br />

तमाकं शतम। ् तिण िनधिमताऽिण च शधिमता। तैकमेव<br />

िनम शाथसायोऽिप िनाः। अतो वापदीये िनाः शाथसाः<br />

(वा॰प॰ १.२३) इित। जगदिप सकनााऽसं तेषां णभुरादवाचीन-<br />

ीकृ ता। िकाकं जगदीरसा सम ् । अतः ममैवांशो जीवलोके<br />

९५


ावना<br />

(भ॰गी॰ १५.७) इांशशो न िवभागपरः। अथाऽखडे िण सखडतापिः।<br />

महाकाशे घटाकाशिमवोपावितयांऽशः कित इित चे। जीवभूतः सनातनः<br />

(भ॰गी॰ १५.७) इित सनातनश जीविनताितपादकाने मानाभावा।<br />

िनो िनानां (े॰उ॰ ६.१३) इित ुते ाराीव िनताऽनेकता च िनिववादा।<br />

तादंशशोऽ पुपरः। अमृत पुाः (े॰उ॰ २.५) इित ुतेः। एवं शोऽथः<br />

सााकं मते िनः। अतो िनणो पिरणामोऽिप िनमेव तागत ् ।<br />

शणः पिरणामभूतं जगिददं वापदीयकारा अिप समथयि –<br />

श पिरणामोऽयिमाायिवदो िवः।<br />

छो एव थममेतिं वतते ॥<br />

– वा॰प॰ १.१२४<br />

शो िनः। िसे शाथसे (भा॰प॰) इित वािकेऽिप िसशो िनपयायः।<br />

िनश नेुव इित वम ् (वा॰ ४.२.१०४) इित वािकमिप ८७ ुव इथ िन-<br />

अयात ् प ्यतया ुवाथ साधयित। शो िनररं ुवो वेदोवात ् । श-<br />

िनतायां याणामिप मुनीनां सितः। िन ंसिभे सित ंसाितयोिगम ्<br />

(त॰स॰ प॰ा॰ १०)। यथा ंस ितयोिगनो घटादयोऽिना अितयोिग <br />

िनम। ् न ैयाियकानां मते शो गुणः। ८८ अतेऽगुणोऽं शः। ८९ सम ्<br />

इित कते। ९० यथा चादयोऽसे (पा॰सू॰ १.४.५७)। ९१ सीदतितो िलसे यिन ्<br />

तिसािय म ्। ९२<br />

शिनपे धातुाितपिदककृ ितयिवभागतदथ-<br />

िवभागकनाऽिप सवा िनमूला बालबोधनाय किता। परमाथतु वाोट एव।<br />

तात ् वाोटोऽितिनष िततीित विितः (वै॰िस॰का॰ ५९)। ९३<br />

अत एव<br />

भगवान ् भाकार इकः ाने यिणाेकदेशिवकारेषु सु शिनतानुपपिमाश<br />

ािनिन सवपदादेशं ितजानीते। िलखित च –<br />

८७ िसाकौमुदीसंरणेषु लघुिसाकौमुदीसंरणेषु वािकिमदम।<br />

् केषु िचहाभा-<br />

संरणेषु अमेहतिसेः इित पिरगणनानरं भावचनिमदम।<br />

्<br />

८८ ोाो गुणः शः (त॰स॰ ३३)।<br />

८९ अथ गौिर कः शः। िकं याालाूलककुदखुरिवषायथपं स शः। नेाह। ं नाम<br />

तत। ् ... यिह तो नीलः किपलः कपोत इित स शः। नेाह। गुणो नाम सः (भा॰प॰)।<br />

९० ासुवसायेषु सम ् (अ॰को॰ ३.३.२१३)।<br />

९१ सिमित मुते (का॰वृ॰ १.४.५७)। अाथाादयो िनपातसाः ुः (वै॰िस॰कौ॰ २०)।<br />

‘स’शेन मुते (बा॰म॰ २०)। अाथाादयो िनपाताः ुः (ल॰िस॰कौ॰ ५३)।<br />

९२ िलसाकारकाितं म ् (बा॰म॰ २०)। िलसाितं म ् (त॰बो॰ २०)।<br />

९३ विितः इित मतिितः इ पाठभेदः। वैयाकरणिसाकािरकाः (िाः १९०१),<br />

आनाममुणालयः, पुयापनम, ् ५६तमे पृे।<br />

९६


ावना<br />

सव सवपदादेशा दाीपु पािणनेः।<br />

एकदेशिवकारे िह िनं नोपपते॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ १.१.२०, ७.१.२७<br />

अत इघिटताने यघिटतो बोः स च योः स च साधुिरेव ताय िनिदशि।<br />

शं परममाणतया वयं मामहे िनराकारमिप शाकारतया वयं समथयामहे।<br />

अैताु िनराकारं नराकार ैितनः।<br />

वैयाकरणा वयं शाकारमुपाहे॥<br />

– इित मम<br />

िनराकारवािदनां मनसा यते साकारवािदनां नयनचरतामाटीकते शाकार-<br />

वािदनामाकं वैयाकरणानां तु वणगोचरतामापं ाां वणाां<br />

शतनु तनोित दयम ् । िलिखतं ीरामचिरतमानसे यथा योिवंशितसहवषािण<br />

यावगवशनाथमुं तपमानयोमनुशतपयोः ीरामभ भगवतः ाकं<br />

थमं शपुरःसरमेव समभवत। ् यथा –<br />

भु सवय दास िनज जानी। गित अन तापस नृप रानी॥<br />

माँगु माँगु बर भइ नभ बानी। परम गँभीर कृ पामृत सानी॥ ९४<br />

– रा॰च॰मा॰ १.१४५.५,६<br />

स एव भूतः शः पुनरथभावेन सीतारामपेण कटयाभूव। वावै <br />

(श॰ा॰ २.१.४.१०, बृ॰उ॰ १.३.२१) इित ुितरिप शमेव तया ावयित। अैव<br />

शणो भगवतो देव वृषभपता ुतौ ितपािदता। ९५ इदमेव शं ातु ं<br />

ाकरणं वृं पािणनीयम। ् िमुिनाानेषु ब दाशिनकिवषयचचा। त श-<br />

णः ितपादनम। ् तैव भूतानां नामाातोपसगिनपातानां पादभूताना भूत-<br />

भिवतमानकालानां हभूतानां सिवभीनां िशरसोु ाुाितपिदकयोः ९६<br />

९४ एतू पारम–अजानािजदासौ ्<br />

तौ सवः परमेरः। अनगितकौ चािप नृपं राी तापसौ॥<br />

याचतं याचतं चेित नभोवागभवतः। अमेव गीरा कृ पामृतसुमेिलता॥ (मा॰भा॰ १.१४५.५,६)।<br />

९५ च॒ािर॒ ॒ा यो॑ अ॒ पाद॒ा े श॒ ीष स॒ हा॑सो अ। िधा॑ ब॒ो वृ ॑ष॒भो रो॑रवीित म॒हो द॒ेवो<br />

म॒ा आ िव॑वेश॥ (ऋ॰वे॰सं॰ ४.५८.३)। अ पतलयः – ‘चािर ािण’ पदजातािन नामाातोप-<br />

सगिनपाता। ‘यो अ पादाः’ यः काला भूतभिवतमानाः। ‘े शीष ौ’ शाानौ िनः<br />

काय। ‘स हासो अ’ स िवभयः। ‘िधा बः’ िषु ानेषु ब उरिस कठे िशरसीित।<br />

‘वृषभः’ वषणात। ् ‘रोरवीित’ शं करोित। कुत एतत। ् रौितः शकमा। ‘महो देवो मा आिववेश’<br />

इित। महान ् देवः शः। मा मरणधमाणो मनुाः। तानािववेश। महता देवेन नः सां यथा<br />

ािदेयं ाकरणम ् (भा॰प॰)।<br />

९६ या िनकायशानोकोः।<br />

९७


ावना<br />

बनभूतानां कठतािशरसां ९७ िवशदवणनेन ैव समृिमदं शशाम ् । ीकृ ते श-<br />

िविशाैतरााे णो िनराकारसाकारपे ममाना वैयाकरणाः साधुमेव शानां<br />

ािकरं िनणयि। त तातूनां कोऽथ लकाराथिनणये समासे च तपरत-<br />

शिपयालोचनं नञथिवचारो िनपातानां ोतकं वाचकं वा शे ः पिवमशः<br />

ोट वापनिमादयः सि परमगभीरा दाशिनका िवषयाः।<br />

िमुिनाानानरं ाकरणदशन परमाचीना आचायाः ीभतृहरयः। तेषां<br />

मुो ो वापदीयम ् इित। त वा पदेित वापदे। लरािप<br />

पदश पूव योगः कत आसीत ्९८ तथाऽिप वाािहताूव योगः। ९९<br />

इं वा पदेित वापदे ते अिधकृ कृ तिमित वापदीयम ् इित िवहे -<br />

वापदशात ् िशशुयमसभेजननािदछः (पा॰सू॰ ४.३.८८) इनेन छ-<br />

य ईयादेशे १०० िवभिकाय च िसम। ् अ शणः ितपादनमैव जगत<br />

कारणता सूिचता। अ शाडिनिखलकलावत कारणशिमुपाि जादयो<br />

िवकारा भावभेदं भावयीित ितपािदतम। ् यथा –<br />

अािहतकला य कालशिमुपािताः।<br />

जादयो िवकाराः षावभेद योनयः॥<br />

– वा॰प॰ १.३<br />

सवबीजपिमदमेव श भोृ भोपेण भोगपेण च िवपिरणमित।<br />

एवमनेके दाशिनका िवषयाः ितपािदताः। वापदीये काडयं काडं वाकाडं<br />

पदकाडं चेित।<br />

एतदेवोपजी पुनः ीकौडभो वैयाकरणभूषणसारं िलिखा िवचारैाकरणं<br />

समभूषयत ् । तेन धाथिनणयेऽितचातुरी दिशता। ापारमुिवशेक-<br />

शाबोधेषामतीव पािडपूणऽेषणिवशेषः। यथा कािरका –<br />

फलापारयोधातुराये तु ितङः ृताः।<br />

फले धानं ापारिङथु िवशेषणम ्॥<br />

– वै॰िस॰का॰ २<br />

९७ उरःकठिशरसां वा।<br />

९८ लरम ् (वा॰ २.२.३४)। लरं पूव िनपततीित वम। ् कुशकाशम। ् शरशीयम ्<br />

(भा॰पा॰सू॰ २.२.३४)।<br />

९९ अिहतम ् (वा॰ २.२.३४)। अिहतं च पूव िनपततीित वम। ् मातािपतरौ। ामेधे ...<br />

अपर आह – सव एवािहतं पूव िनपततीित वम। ् लरादपीित। दीातपसी। ातपसी<br />

(भा॰पा॰सू॰ २.२.३४)।<br />

१०० आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२) इनेन।<br />

९८


ावना<br />

धातुः फलापारवाचक आयभूतकमकतृवाचकिङ्। फलापेया ापारः धानम ् ।<br />

ितङथाः कतृकमसंाकारका िवशेषणिमित। रामो हिरं भजित इ रामािभैककतृक-<br />

हिरकमकवतमानकालाविो भजनानुकू लापार इित शाबोधः। न ैयाियकसत-<br />

थमामुिवशेकशाबोध पय मृगो धावित इ भासतशाबोध-<br />

महाेण खडनं मीमांसकिनणतशाबोधखडनामीषां पािडपिरचायकम। ्<br />

१०१<br />

अकमकसकमकधातुलणे िनणयोऽिप महपूणः। त ाथापारसमानािधकरणफल-<br />

वाचकमकमकं ाथापारिधकरणफलवाचक सकमकम ् इित।<br />

समासे िविशशििनणयो यथा राम इ पुः इनेन च दशायां<br />

कोऽिप सो नाि। रामेित ष पृथगथः पु इित थमा पृथक्। समासे<br />

सित जात एकाथभावेऽोऽथ योः तः कोऽथ न पजशवत ् । एकाथभावो<br />

नाम पृथगथानामेकोपिोपापनम ्। अतः समासे ख िभैव शिः पज-<br />

शवत ् (वै॰िस॰का॰ ३१)। अयं च समासोऽयीभावतुषिगुकमधारयबीिह-<br />

भेदैः षिधः। अयं च सुपां सुपा ितङा ाितपिदकेन कदािचातुना च ितङ ितङेन<br />

सुबेन च षिधो भवित। तथा च िसाकौमुाम ् –<br />

सुपां सुपा ितङा नाा धातुनाऽथ ितङां ितङा।<br />

सुबेनेित िवेयः समासः षिधो बुधैः॥<br />

– वै॰िस॰कौ॰ सवसमासशेषकरणे<br />

पररातः िकमिप भािवता तीयते।<br />

एतादनरं ाकरणदशनिवचारे ािपूणपिरवतनकतारः ीनागेशभाः।<br />

अमी लघुशेौ पिरभाषेौ च ब दशनिवचारान ् कृ ाऽिप तान ्<br />

एवं शििनणये कौडभो बोधजनकतापां शिं मते। १०२ बोधजनकता च न ैयाियक-<br />

वैयाकरणिसामूषावैयाकरणलघुिसामूषावैयाकरणपरमलघुिसामूषा-<br />

नामकांीशनान ् रचयन ् । त शाथयोः कायकारणभावं भावयन ् नागेशो<br />

१०१ अिप चााताथाधाे त देवदािदिभः सममभेदायाथमााथ ाधाापिः। तथा<br />

च “पय मृगो धावित” इ भािसैकवाता न ात। ् थमामृग धावनियािवशे<br />

िशियायां कमापौ ितीयापेः। न चैवमथमासामानािधकरयातृसः। एवमिप ितीयाया<br />

वारेन “पय मृगः” इािदवाैवाऽसवापेः (वै॰भू॰सा॰ १.२)। भाे च ियाऽिप<br />

िययेिततमा भवित। कया ियया। सशनियया वा ाथयितियया वाऽवितियया<br />

वा। इह य एष मनुः ेापूवकारी भवित स बुा ताविदथ सयित से ाथना<br />

ाथनायामवसायोऽवसाय आर आरे िनवृििनवृौ फलावािः। एवं ियाऽिप कृ िमं कम<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.४.३२)।<br />

१०२ इियाणां चुरादीनां िवषयेषु चाुषेषु घटािदषु यथाऽनािदययता तदीयचाुषािदकारणता तथा<br />

शानामथः सह तोधकारणतैव योयता सैव शििरथः (वै॰भू॰सा॰ ६.३७)।<br />

९९


ावना<br />

िलखित तमावििवषयकशाबुिाविं ित तमावििनिपतवृि-<br />

िविशानं हेतुः (प॰ल॰म॰ ६) इित। पुरातन ैः ीकृ तां खडयन ् ता एकतया<br />

साभावा िाावाचकभावपां शिं मते। १०३<br />

इयं नवीना<br />

गवेषणा। धाथिनणयेऽिप ाचीनाः १०४ फले ापारे च पृथिं कयि िकिमे<br />

फलिविशापार १०५ एकामेव शिं मे। १०६ यिप पदाथः पदाथन ैवाेित न तु<br />

तदेकदेशेन १०७ इित ुा फल तं पदाथं नाि तिह कथं ापारेऽयः।<br />

अैकदेशायािप कना ियतेऽत उभयोरिप दोषः। ताद ुचरणा एक-<br />

वृावलिफलयवयोरेव शिं ीकुवि। १०८<br />

ापारमुिवशेकं<br />

शाबोधिवषयेऽिप ाचीनाः सव<br />

शाबोधं ीकुवि परु नागेशातः पृथिवचारयि।<br />

कतृवाले भाववाे चेमे ापारमुिवशेकशाबोधं मे कमवाे च<br />

फलमुिवशेकं शाबोधमीकुवि। १०९ एवं बामी भां पयालो नवीन-<br />

ैव िवचारयो िवलोे। िलखित च यं पातले महाभाे कृ तभूिरपिरमः<br />

(ल॰शे॰ म॰ १) इित। तादािवषयेऽिप ाकरणदशने नागेशसतो ैतवादः। अैत-<br />

वेदािनादा लणं कुवः तदिभे सित तेदेन तीयमानम ् इित भेदं<br />

पारमािथकं न म इमे चाभेदमेव वहािरकतया ीकुवि – तादा तिे<br />

सित तदभेदेन तीयमानम ् (ल॰म॰, प॰ल॰म॰ १६)। एवमेवाैः शिलणा-<br />

नासु ीकृ तािमे शिने एव ीकृ लणां शतावेदकारोपपामेव<br />

मा लणां शावभावयि। यथा गायां घोषः इ भगीरथरथखातावि-<br />

जलवाहे शे घोषासवाायानुपपा शसतया गापद गातीरे<br />

लणेदाशिनकानां धीः। िकु नागेशो िवितपते यत ् गायां मकरघोषौ<br />

१०३ तादपदाथयोः सारमेव शिवावाचकभावापरपयाया (प॰ल॰म॰ १०)।<br />

१०४ भोिजदीितकौडभादयः।<br />

१०५ ापारिविशफले च।<br />

१०६ धातोरथये शियकनं ... चाितगौरवम। ् तालाविे ापारे ापाराविे फले च<br />

धातूनां शिः कतृकमाथकतयसमिभाहार ततोधे िनयामक इाः (प॰ल॰म॰ ४७)।<br />

१०७ मूलं मृयम। ् उोते तु सिवशेषणानां वृिन वृ वा िवशेषणयोगो न। अगुपुादीनाम ्<br />

(वा॰ २.१.१) इित वािके समाधानभाे िते महितः (भा॰पा॰सू॰ २.१.१) इुदाहरणे दीपे<br />

ितं न तु किवशेषणम ् (भा॰॰ पा॰सू॰ २.१.१) इुिं ाचाणा नागेशभपादाः – इदमेव “पदाथः<br />

पदाथने”ित ुेमूलिमित िदक् (भा॰उ॰ पा॰सू॰ २.१.१)।<br />

१०८ मम ेकवृावलिफलयवभयांश एका खडशशििरित न शियकनं न वा बोध-<br />

जनकसयकनम ् (प॰ल॰म॰ ो॰टी॰ ४७) इित णेतॄणां गुचरणाः कािलकासादशुवयाः<br />

परमलघुमूषाया ोाटीकायाम।<br />

्<br />

१०९ “कतृकमाथित” – कतृभावयसमिभाहारः फलिविशापारबोधे िनयामकः। कमय-<br />

समिभाहारो ापारिविशफलबोधिनयामकः (प॰ल॰म॰ ो॰टी॰ ४७)।<br />

१००


ावना<br />

इ शाथ गाजले मकरायः सवित तीरे घोष तिह गापद<br />

धमयाविादेकधमाविाभाव एकधमावि एकाविैकाथ-<br />

भावाविसंसगण सािहे सह िववा तदा च इित कथं समासः मकर-<br />

घोषपदयोिवधमाविेऽयात ् । अतः शतावेदक गापाथ गातीर<br />

आरोप एवं योरेकधमाविे गावाह एवाथऽयः। इयं नवीना ािः। इमेव<br />

बौाथः ीकृ तः नागेशेन। असवाथशानामिप वासुतादीनां साधुम ् । एविममे<br />

ाकरणदशनं चरमिशखरे ितापयामासुिरित।<br />

ाकरण े नेे िया दशनं तथा।<br />

सेपतो िनिदोऽोभयोः पिरचयो मया॥<br />

एवं भुवनिविदतमिहो शलिघो िविणतगिरो पािणनीयाकरण<br />

रामकथया सह पूणसो वतते। यतो िह पािणनीयं ाकरणं ीरामकथा चेित े<br />

अिप वेदमूलके। पािणनीयाकरण वेदमूलकमुपपािदतम ् । इदान रामायण वेद-<br />

मूलकं मीमांते। जगारिचकीषया भुवनिविदतलीलो िदशीलो जगदाा यं<br />

परमाा भरणपरायणो नारायणः सकलमलायने दशरथायने राजीवनयनो नयन-<br />

गोचरतां समागमुवो भारिजहीषया। वेदवें परं तं लोकािभरामः ीरामः। तदा -<br />

ितपां परं सगुणं साकारं कोशलेकुमारं तनुिविजतकोिटमारं परमोदारं ीरामं ा<br />

ाचेतसं वाीिकं मामं कृ ा रामायणपेण यमेव वेदः ाबभूव। अतोऽिभयुा<br />

वणयि –<br />

वेदवेे परे पु ंिस जाते दशरथाजे।<br />

वेदः ाचेतसादासीााामायणाना॥<br />

ताामायणं देिव वेद एव न संशयः॥<br />

– अग॰सं॰<br />

इित। यिद चेेद राथ ाकरणमेयं तदा वेदावतार रामायणािप राथ<br />

ाकरणमेयम। ् िकं बना वेद षेषु ाकरणं मुतयोपादेयम। ् तथैव वेद-<br />

सित ११० रामायणािप सानाथ पािणनीयं ाकरणमुपादेयम। ् ाकरणं िवना<br />

गूढा भावाः कथं ातु ं शे। यथा वाीकीये हनुमान ् ीरामं पृित यत ् –<br />

आयता सुवृा बाहवः पिरघोपमाः॥<br />

सवभूषणभूषाहाः िकमथम ् न िवभूिषताः।<br />

– वा॰रा॰ ४.३.१५–१६<br />

११० इदं पिवं पापं पुयं वेदै सितम ् । यः पठेामचिरतं सवपापैः मुते॥ (वा॰रा॰ १.१.९८)।<br />

१०१


ावना<br />

अ सवभूषणािन भूषियतुमहि १११ इित ाानं िकमवैयाकरणेन सवम ् । एवं ीरामो<br />

हनुमं शंसन ् कथयित यत ् –<br />

अपर –<br />

नूनं ाकरणं कृ मनेन बधा ुतम ् ।<br />

ब ाहरताऽनेन न िकिदपशितम ्॥<br />

अनया िचया वाचा िाननया।<br />

क नाराते िचमुतासेररेरिप॥<br />

– वा॰रा॰ ४.३.२९<br />

– वा॰रा॰ ४.३.३३<br />

अ िाननया इित श कथमवैयाकरणो भावमवगु ं पारियित।<br />

वैयाकरणूारण कठतामूधान इित िानं ११२<br />

ाा ततो वाचः समुवं<br />

ाित। अगो रामायणमहामालारं ीमं हनुमं नवाकरण वेारं<br />

कथयित। सोऽयं नवाकरणाथवेा (वा॰रा॰ ७.३६.४७) इािद। वाीिकरिप तपगत-<br />

समाससियोगम ् (वा॰रा॰ १.२.४३) इित कथयित। एवमेव िवबुधवायां गीतािन<br />

कोिटशो रामायणािन ाकरणं िवना कथमिप ातु ं न शे। मम ियं माता<br />

संृ तवुयजनकतावेिदायां महादेवभाषायां भाषायां सीतं भििशरोमिणसकल-<br />

किवकुलशेखरहामलकीकृ तवेदशापुराणेितहासकानाटकिनिखलिनगमागमसुगम-<br />

िवचारचतुिदाचातुरीिवलोिकततुरीयमहनीयकिवताविनताजीवनसीतारमणपदपपराग-<br />

सुरागरसिमिलमाहाीमुलसीदासकृ तीमामचिरतमानसमवैयाकरणेन<br />

न शते। यथा –<br />

ातु ं<br />

सिरस ान मघवान जुबानू ११३ – रा॰च॰मा॰ २.३०२.८<br />

इुपमा। ताय येन युवमघोनामतिते (पा॰सू॰ ६.४.१३३) इित सूं न पिठतं स िकं<br />

बोु ं भिवित। ब तुलसीदासेनािप ाकरण वेदाािददशनानां ाभािवकतया<br />

रहमुपािस। त ाकरणमरेणेतरदशनानाभावे मानसोरकाडोराध<br />

कथमिप ियतु ं न शते। तररायां वतमानं ीमदारामायणमिप पािणनीय-<br />

ाकरणेन पूणतः सम। ् पािणनीयाकरणं चतुदशसूाचायतया िशवोम।<br />

्<br />

१११ “सवभूषणभूषाहाः” आभरणाभरणिमुरीा भूषणािप भूषियतुमहाः िकमथ न िवभूिषताः।<br />

इमान ् भूषणैरलाऽभरणाभरणं िकिमित न कािशतिमथः (वा॰रा॰ भू॰टी॰ ४.३.१५–१६) इित<br />

गोिवराजाः।<br />

११२ याऽिभे रःकठिशरांसीित िानम।<br />

्<br />

११३ एतू पारम–मघवा ् ा युवा चैव वते समतािताः (मा॰भा॰ २.३०२.८)।<br />

१०२


ावना<br />

ताािणिनबश उकारानुबािन सूािण पपाठ। यथा डः िस धुट ् (पा॰सू॰ ८.३.२९)<br />

णोः कुक् टुक् शिर (पा॰सू॰ ८.३.२८) िश तुक् (पा॰सू॰ ८.३.३१) आने<br />

मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) नापो नुट ् (पा॰सू॰ ७.१.५४) इािद। अाननु-<br />

बानुपेोकारानुबबााकारवा शोः रणं पािणिनकृ तं तीयते।<br />

एवमारामायणमिप िशवभािषतं यथा –<br />

पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता।<br />

अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.५<br />

तिह शुभािषतााारामायण शैवेन पािणिनाकरणेन ैकवातापुरःसर-<br />

सो भवेदेवेित वि। अहं तूेे ययमेव िशवो लोकवलतया भगवत<br />

पावत भवान ो मा सा च भुवनपावन रामकथां तदथबुबोधियषया पािणिन-<br />

दयो ाकरणमूलभूतायां माहेया चतुदशसूां समासतो रामकथां कथयित।<br />

त िचािरंशदराणां सहो य भगवतः ीराम िचािरंशषयचिरं<br />

नयित। जतो िववाहं यावादशााविधतो ादशवष यावदयोायां वास एवं<br />

पिवंशे वष सीतालणाां सह वनगमनं चतुदशां यावदरयचिरं मैिथली-<br />

हरणरावणसंहरणािदकमिमवष रालीलेित िमिलोनचािरंशषािण। वषयं रा-<br />

वायाम। ् एषु मुं रामायणम। ् अर णः ीराम िदा चचा<br />

सूबारैः सेितता। चतुदशसूां िवभागयं रवग नवग। राणां चचा<br />

चतुिभः सूैनाना चचा दशिभः सूैधािय। अािप रामकथायां िवभागयं<br />

िनगु णलीलायाः सगुणलीलाया। ऐय माधुय वा। ऐय चािर फलािन<br />

ददाततुिभः सूैेतः सते। ऐय रानापमतः रैः कते।<br />

ेन राजते ेन रमते वेित रः। ११४ रा ये खारणे िकमिप वणारं नापेे।<br />

तथैवेरोऽनपेकोऽिप िहीयते। राणां सा नव। राघव च ाभावो नवां<br />

यथा वाीकीये –<br />

११४ उपपदे राज धातोः ् (राजृ ँ दीौ धा॰पा॰ ८२२) रम ्धातोवा (रमु ँ ीडायाम ् धा॰पा॰ ८५३)<br />

अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः। अनुबलोपे िडभानुबकरण-<br />

सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन<br />

सुिक िवभिकाय रः। महाभाे च – अरेणािप नमच एवैते गुणा ले। न<br />

पुनररेणाचं नोारणमिप भवित। अथ खिप िनवचनम ् – यं राज इित राः।<br />

अवित निमित (भा॰पा॰सू॰ १.१.२९–३०)। तथा च सीतराकर योऽयं यं<br />

राजते (स॰र॰ १.१) इ ाानावसरे सीतसुधाकरटीकायां िसंहभूपालः – “योऽयं यं<br />

राजते” अानपेतयाऽऽनियतृात। ् रपद िनिरनेन कते (स॰र॰ सु॰टी॰ १.१)।<br />

वाचािभधाने अचः यं िवराजे हलु परगािमनः इुृतः।<br />

१०३


अारामायणे च –<br />

ततो ये समाे तु ऋतूनां षट ् समयुः।<br />

ततु ादशे मासे चैे नाविमके ितथौ॥<br />

मधुमासे िसते पे नवां ककटे शुभे।<br />

पुनवृसिहते उे हपके॥<br />

ावना<br />

– वा॰रा॰ १.१८.८<br />

– अ॰रा॰ १.३.१४<br />

नवमी सा ेा पूणा। एता वरीयसी काऽिप सा नाि। आिनवािहका सवथा<br />

गुिणताऽिप पूवपरसेलनेन नवैव। यथा िगुिणता नव साऽादशतामुपै ित। सा च<br />

दिण एकं वामेऽािवित िलिखा भवित। ११५<br />

सेलनेन योः पुननव। एवं िगुिणता<br />

सिवंशितः। सा च दिणे ौ वामे सेित िलिखा भवित। ११६ सेलनेन योः पुननव।<br />

एवमािप। यथा सवथा गुिणताऽिप नवमी सा योयगेन नवं न जहाित तथैव<br />

नविभः रैः सेो भगवान ् गुिणतोऽथाे या जनवलकािणक-<br />

कृ पाणतानुरािगभे ापालकदीनबुसरलसफलािमरघुनाथ-<br />

भृितिभदशिभगु णैगु िणतोऽिप नवमी सेवैय न जित। नवमीतोऽिधका काऽिप सा<br />

निह। तथैव रामतोऽिधकः कोऽिप देवो नाि। नवमी सा पूणा ीरामोऽिप पूणः।<br />

ऐयलीलायां चतुािभूितदशनम। ् िवभूतेारः पादा यथा –<br />

ए॒तावा॑न मिह॒माऽत॒ो ायाँ ॒॑ पू॑ ष॒ः।<br />

पादो॑ऽ॒ िवा॑ भू ॒तािन॑ ि॒पाद॒॑ामृतं॑ िद॒िव॥<br />

ि॒पा॒ उद॒ैु॑ ष॒ः पादो॑ऽ॒ेहाभ॑व॒ुन॑ः।<br />

तत॒ो िव॒॒ामाशनानश॒ ने अ॒िभ॥<br />

– शु॰य॰वा॰मा॰ ३१.३-४ ११७<br />

यु। ऐयलीलायां ीराम िमलि चािर सूािण। िवकारैः सह िवहः<br />

चतुािभूतेभगवततुिभः सूैिवभूितभूषणेन ढामामेन गानमितायसतं युि-<br />

फलानां िनहः कायादीनां सहो िनजपदपपभे नुह। इदमिप चतुिभः<br />

सूैः रपीरामैयलीलाितपादने तायमूम।<br />

् चतुणामातिजाथािथ-<br />

ािनभे नुहािन ् ते ढीकरणमापादयित। चारो िह भगवतो भा आत<br />

िजासुरथाथ ानी चेित।<br />

११५ अानां वामतो गितः इित ायेन।<br />

११६ अानां वामतो गितः इित ायेन।<br />

११७ ऋवेदसंिहतायां (ऋ॰वे॰सं॰ १०.९०.३-४) तैिरीयारयके (कृ ॰य॰ तै॰आ॰ ३.१२.२) अेतौ मौ।<br />

१०४


ावना<br />

िवभीषणः।<br />

(१) आतः आिततुणामिप पुषाथानां िलया परमाानं पते यथा<br />

(२) िजासुः ातुिमरथाममोिलया ीरामं शुूषते यथा लणः।<br />

(३) अथाथ भगवं राघवमथकामौ ाथयते यथा सुीवः।<br />

(४) ानी ानं ा पूव तु मोिमित। िवशेषो िवािनपो िनामो िद रामं<br />

रमियतुमेव सदा चेते यथा जटायुहनुमां। गीतायां मानसे चािप चचा यथा –<br />

चतुिवधा भजे मां जनाः सुकृ ितनोऽजु न।<br />

आत िजासुरथाथ ानी च भरतषभ॥<br />

राम भगत जग चािर कारा। सुकृ ती चािरउ अनघ उदारा॥ ११८<br />

– भ॰गी॰ ७.१६<br />

– रा॰च॰मा॰ १.२२.६<br />

ऐयलीलायाममीषु चतुषु कृ पाऽतोऽिप चतुिभः सूैः ितपादनं सते। ऐयलीलायां<br />

चतः मुा घटनाः कौसासमं िवरापदशनं यथा –<br />

देखरावा मातिह िनज अुतप अखंड।<br />

रोम रोम ित लागे कोिट कोिट ांड॥ ११९ – रा॰च॰मा॰ १.२०१<br />

अहोारः परशुरामसमं वैवधनुःकषणं रावणवध। अतोऽिप चतुिभः सूैः<br />

रलेन ैयाशवणनं रमणीयं ितभाित मे। नव राथैवैयलीलाऽिप वण-<br />

कीतनरणपादसेवनपूजनवनदासािनवेदनेितनवलणां भिं ददाित। नवधा<br />

भिभागवतानुसारेणेम ् –<br />

रामायणेऽमीषां सह भानाम ् –<br />

वणं कीतनं िवोः रणं पादसेवनम ् ।<br />

अचनं वनं दां समािनवेदनम ्॥<br />

इित पु ंसाऽिपता िवौ भिेवलणा।<br />

ियते भगवा तेऽधीतमुमम ्॥<br />

– भा॰पु॰ ७.५.२३–२४<br />

११८ एतू पारम ् –इं चतुिवधाि भा राम िनितम ् । एते सवऽुदारा धाः कष-<br />

विजताः॥ (मा॰भा॰ १.२२.६)।<br />

११९ एतू पारम–स ् मातरं दशयित न ैजमखडमायमय पम। ् योमरोमिततामुपेता ाड-<br />

कोो गुिणता अनेकाः॥ (मा॰भा॰ १.२०१)।<br />

१०५


एवं भागवतेऽिप –<br />

ीरामवणे मता िगिरसुता काकः िशवः कीतने<br />

कौसा रणे पदाभजने सीता सुतीोऽचने।<br />

सौिमिः पदवने च हनुमााे च सेऽकजो<br />

लेशो भरतः समपणिवधौ रामािरेषां फलम ्॥<br />

ीकृ वणे परीिदभवैयासिकः कीतने<br />

ादः रणे तदिभजने लीः पृथुः पूजने।<br />

अू रथ वने च हनुमााेऽथ सेऽजु नः<br />

सवािनवेदने बिलरभूृ ािरेषां फलम ्॥ १२०<br />

ावना<br />

– इित मम<br />

एवं ऐयलीलाऽिप नविवधा। तैय धम यशः ीानं वैरायं िनहो िवहोऽनुहेित।<br />

अत एव नवराकनवैयलीलानां चतुिभः सूैः ितपादनं सुमेव रामायणैय-<br />

वणनम। ् त –<br />

(१) अइउण ् – अकारो वासुदेवः। यथा –<br />

अराणामकारोऽि ः सामािसक च।<br />

अहमेवायः कालो धाताऽहं िवतोमुखः॥<br />

– भ॰गी॰ १०.३३<br />

इम ् अ ीरामो वासुदेवः। १२१ इ महाली सीता। १२२ उ जीवाचाय लणः। १२३<br />

ण ् िनवृितवाचकः। ण िनवृितवाचकः (गो॰पू॰ता॰उ॰ १) इित गोपालतापनीयुतेः।<br />

अथाामसीतालणानेन जीवो भवबनािवतत १२४ इित सूाथः। १२५ अकारेकारोकार-<br />

वाचकान ् रामसीतालणायित ापयतीित णीञ ् धातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१)<br />

१२० मूलं गौडीयवैवेषु मृयम।<br />

्<br />

१२१ अकारो वासुदेवः ात ् (ए॰को॰ १)।<br />

१२२ लीरीकार उते (ए॰को॰ २)। ईः। ी। अ िवोः पी। ङीप। ् लीः। इित<br />

िवमेिदौ इित शकुमः। ईः। ी। अ िवोः पी। ङीष। ् लाम ् इित वाचम।<br />

्<br />

ततः ापोः साछसोबलम ् (पा॰सू॰ ६.३.६३) इनेन छासः। छोवूािण भवि<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.१.१, १.४.३) इनेन सूाणां छासं माहेरसूाथकरणेऽिन ् सवषु छास-<br />

कायषु बोम।<br />

्<br />

१२३ उपलणात।<br />

्<br />

१२४ जीव भवबनािवृितवा।<br />

१२५ अइउ इ समासेऽसिछासः। अइउना ण ् इित िवहे कतृकरणे कृ ता बलम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.१.३२) इनेन तृतीयातुषसमासः। िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१०६


ँ<br />

ावना<br />

अइउण ् इिप। १२६<br />

एवमेव –<br />

(२) ऋऌक् – ऋ ऋिषः। १२७ ऌ ऌकारविटलसाधनारतो मुिनः। १२८ तावेव<br />

कथयासुखं करोतीित ऋऌक्। १२९<br />

(३) एओङ् – एवम ् ए षडैयवाचको रामः। १३० ओ सावरणनािशनी सीता। १३१<br />

तावित पूजयित इित एओङ्। १३२ सीतारामपूजकिमित तायम ् ।<br />

(४) ऐऔच ् – ऐ अकृ ािका सीता। १३३ औ नवमसावाो रामः। १३४ तौ<br />

िचनोभािवतयथतया िनाययतीित ऐऔच ्। १३५ सीतारामिनायकिमथः।<br />

१२६ अइउ इ समासेऽसिछासः। अइउ इुपपदे नीधातोरौणािदको िन ्यः।<br />

कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽ-<br />

यमिविहतयः। सवापहािरलोपे िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे<br />

सौाकार णकार उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८)<br />

इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१२७ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन।<br />

१२८ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन।<br />

१२९ ऋऌ इ समासेऽसिछासः। ऋऌ इुपपदे कथ ्धातोः (कथँ वाबने<br />

धा॰पा॰ १८५१) पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय<br />

हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१३० माहेरसूेषु एकार मसानुसारम। ् ऐय धम यशः ीानं वैरायेित षडैयािण। ऐय<br />

सम धम यशसः ियः। ानवैराययोैव षणां भग इतीरणा॥ (िव॰पु॰ ६.५.७४)।<br />

१३१ माहेरसूेषु ओकार मसानुसारम। ् िितजलपावकगगनसमीरमहकृ तयः सावरणािन।<br />

यथा रामचिरतमानस उरकाडे काकभुशुिडगीतायां मानसकाराः साबरन भेद किर जहँ लिग रिह गित<br />

मोिर। गयउँ तहाँ भु भुज िनरिख ाकुल भयउँ बहोिर॥ (रा॰च॰मा॰ ७.७९ख)। एतू पारम–भे<br />

्<br />

सावरणािन यावितममासीदगम तावत। ् तािप वीेशभुजौ पृे तीाकुलेन युतोऽहमासम ्॥<br />

(मा॰भा॰ ७.७९ख)।<br />

१३२ एओ इ समासेऽसिछासः। एओ इुपपदे अ धातोः ् (अु गितपूजनयोः<br />

धा॰पा॰ १८८) िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन िप ् यः। सवापहािरलोपे उपपदसमासे<br />

संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) इनेन चकारलोपे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इनेन<br />

ञकार ङे एङः पदाादित (पा॰सू॰ ६.१.१०९) इनेन पूवपैकादेशे िवभिकाय हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१३३ माहेरसूेषु ऐकार मसानुसारम। ् भूिमरापोऽनलो वायुः खं मनो बुिरेव च। अहार इतीयं<br />

मे िभा कृ ितरधा॥ (भ॰गी॰ ७.४) इधा कृ ितः।<br />

१३४ माहेरसूेषु औकार मसानुसारम। ् रामनवमसयोः सां पूवमेव किथतं णेतृिभः।<br />

१३५ ऐऔ इ समासेऽसिछासः। ऐऔ इुपपदे िचधातोः (िचञ ् चयने धा॰पा॰ १२५१)<br />

पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस<br />

(पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छासभसायां पदाभावे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इ वृिन।<br />

या ाहारेसेहाथ कुाभावः।<br />

१०७


ावना<br />

इं सूचतुयेन ैयलीलाकं रामायणं ितपािदतम ् । इदान माधुयलीलापरं<br />

रामायणं बालबुा िविवते दशिभः सूैः। त माधुय पूविनिददशगुणितपादकािन<br />

दश सूािण दशममिस १३६<br />

इित ुतेवातावेदक लतावेदक भगवतः<br />

ीराम माधुयगुणबृंिहतं सौयसारसवं िदं चिरं िशवेन लोकोरकौशल-<br />

पुरःसरं सेिततम ् । अ वणानां ौ िवभागौ रो न। एवमेव णो े पे<br />

िनगु णं सगुण। त िनगु णलीला ितपािदता। सातं सगुणलीलाऽिप ितपाते।<br />

पमाूानानां वणनं ारम। ् त नं सीताया रामेण िमणम। ् सगुण-<br />

लीलायां सीतया रामोऽिभः। यथा –<br />

अना राघवेणाहं भारेण यथा भा॥<br />

अना िह मया सीता भारेण यथा भा ॥<br />

– वा॰रा॰ ५.२१.१५<br />

– वा॰रा॰ ६.११८.१९<br />

इित वाीकीये रामायणे ीसीतारामाामुात। ् उभय तृतीया कृ ािदात। ्<br />

१३७<br />

नानां षगा यवगः कवगवगवगवगः पवगेित। एषां कीतनेन जीवानां<br />

िवकारषगनाशनं सूिचतम। ् िकं बना रवग िमिला चतुदशसूेषु सवगाः। एवं<br />

सिभवगरराणां सकाडाकं रामायणं सुं कीिततम। ् सूािण सावभौमािन<br />

िवतोमुखािन छःपािण भवि। त ूलानामराणां िनदशेऽराणामर<br />

भगवतो रामच रामायणी गाथा कथं न िनिदा ात ् । भगवीतनं िवन ैषु<br />

पुयजनकतावेदकता कथं ात ् । यतो रामायणकीतनं चतुदशभुवनापकं चतुदश-<br />

सूेतो लोकोरपुयजनकता। तााकारतुदशसूाणां सानं शंसां कुवाह<br />

सोऽयमरसमाायो वामाायः पुिततारकवितमिडतो वेिदतो रािशः।<br />

सववेदपुयफलावािा ाने भवित (भा॰िश॰सू॰)। तिह णो राम चचा िवना<br />

पूवपुयजनकताऽेषु सिधा ात। ् यतो भामाणम। ् यया पुयजनकता यत<br />

पुयजनकता। पूव चतुिभः सूैबालकाडं चिचतिमदानीमयोाकाडमुपमते।<br />

(५) हयवरट ् – एवं वणसंयोजनेन हयेषु घोटकेषु वरा हयवराः ेघोटकाैरटित<br />

वनिमित हयवरट ्। शकािदारपं सौाा। १३८<br />

अथवा हयवरसंयोिजतरथेन<br />

१३६ मूलं वेदशाखासु मृयम।<br />

्<br />

१३७ कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८) इनेन।<br />

१३८ हयवर उपपदे अटँ गतौ (धा॰पा॰ ३३२) इित धातोः िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन कतिर िप।<br />

्<br />

सवापहािरलोप उपपदसमासे शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन पूवपे िवभिकाय<br />

हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१०८


ावना<br />

िपािदः सीतालणसहायः ीरामो वनमटतीित हयवरट ्। १३९<br />

(६) लण ् – लसतीित लः। सौािलोपः सलोप। १४० तिन ् ले कृ ित-<br />

सौयलिसते िचकू टे भानानं नयतीित कािवतयित वेित लण ् िचकू टो रामः।<br />

सौाणम ् । १४१ या लाित भिं यः स लः िचकू टः। १४२ तिाशयित भकं<br />

जयदप यः स लण ् िचकू टः ीरामः। सौािलोपो ण। १४३<br />

(७) ञमङणनम ् – ितवगािमभूतान ् खरषणिशीषमारीचकबाीनातीित<br />

ञमङणनम ् ीरामः। १४४<br />

(८) झभञ ् – झॄष ् वयोहानौ (धा॰पा॰ ११३१)। झीयतीित झः। सुीवः।<br />

वािलासाीण भवतीित भावः। १४५ भातीित भः। हनुमान ् । १४६ तौ झभौ सुीवहनुमौ<br />

१३९ िया पूववत।<br />

्<br />

१४० लसँ ेषणीडनयोः (धा॰पा॰ ७१४) → लस ् → नििहपचािदो ु िणचः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१३४) → लस ् अच ् → लस ् अ → लस → सौिटलोपः → लस ् →<br />

सौसलोपः → ल → िवभिकायम ् → लः। या लस ् धातोः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१)<br />

इनेनोपपदाभावेऽिप डयः। लस ् ड → लस ् अ → िडभानुबकरणसामात ्<br />

(वा॰ ६.४.१४३) → ल ् अ → ल → िवभिकायम ् → लः।<br />

१४१ ल इुपपदे नीधातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािर-<br />

लोपे िटलोपे सौण उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८)<br />

इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१४२ ला आदाने। ाविप (रा ला) दाने इित चः (धा॰पा॰ १०५८)। ला → आतोपसग<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१३६) → बालकादनुपसग कः → ला क → ला अ → आतो लोप इिट च<br />

(पा॰सू॰ ६.४.६४) → ल ् अ → ल → िवभिकायम ् → लः। या ला → अेिप यते<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१०१) → ला ड → ला अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) →<br />

ल ् अ → ल → िवभिकायम ् → लः। ददातीित दः (पुमांु दातिर ृतः मे॰को॰ १८.१) इितवातीित<br />

लः।<br />

१४३ ल उपपदे णशँ अदशने (धा॰पा॰ ११९४) इतो िणजात ् नािश धातोः िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६)<br />

इनेन कतिर िप। ् सवापहािरलोपे णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे नाश ् इित जाते<br />

सौिटलोपे सौणे चोपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८)<br />

इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१४४ ञमङणन इुपपदे मीधातोः (मीञ ् िहंसायाम ् धा॰पा॰ १४७६) पूववदौणािदको िन ्-<br />

यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१४५ झॄष ् वयोहानौ (धा॰पा॰ ११३१) → झॄ → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → झॄ ड →<br />

झॄ अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → झ ् अ → झ → िवभिकायम ् →<br />

झः।<br />

१४६ भा दीौ (धा॰पा॰ १०५१) → भा → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → भा ड → भा अ →<br />

िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → भ ् अ → भ → िवभिकायम ् → भः।<br />

१०९


ँ<br />

ावना<br />

ययानेनेित झभञ ् ीरामः। सौाकार ञकारः। १४७ सुीववायुपुतोषकतित<br />

तायम।<br />

्<br />

(९) घढधष ् – घढमिभमानं १४८ दधातीित घढधः वाली। १४९ तमेव ित खडयतीित<br />

घढधष ्। १५० वािलनाशको राम इित तायम।<br />

्<br />

(१०) जबगडदश ् – जयतीित जः। बालयतीित बः। गजतीित गः। डयतीित डः।<br />

दमयित िनशाचरािनित दः। १५१ एतगुणसजबगडद दये शेत इित जबगडदश ्।<br />

वायुपुदयो रामः। १५२<br />

१४७ झभ उपपदे यिँ सोचे (धा॰पा॰ १५३६) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािर-<br />

लोपे िटलोप उपपदसमासे सौाकार ञकारे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छास-<br />

भसायां पदाभावे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इ वृिन।<br />

१४८ ुिः साा।<br />

१४९ घढ उपपदे डुधाञ ् धारणपोषणयोः (धा॰पा॰ १०९२) इित धातोः अेिप यते<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः। अनुबलोपे िडभानुबकरणसामात ्<br />

(वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय िसम।<br />

्<br />

१५० घढध उपपदे षो अकमिण (धा॰पा॰ ११४७) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः।<br />

पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे सौाकार षकारे िवभिकाय हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस<br />

(पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छासभसायां पदाभावे जसृजमृजयजराजाजशां षः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३६) झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इनयोः वृिन।<br />

१५१ नानाधातुः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडभानुबकरण-<br />

सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय िसािन पैतािन। िज जये<br />

(धा॰पा॰ ५६१) इित धातोः जः। बलँ ाणने धाावरोधने च (धा॰पा॰ ८४०) इतो िणिच बािल धातुः।<br />

ततः डये बः। णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः शेषा िया पूववत। ् न च बलँ ाणने<br />

(धा॰पा॰ १६२८) इित धातोिणिच डे िणलोपे िटलोपे िवभिकायऽिप िसिः। बलँ ाणने (धा॰पा॰ १६२८)<br />

इ पािदािम। ् ततो िणुपधावृौ िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन े बलयित<br />

इित पं णेतारु बालयित इाः। गज शे (धा॰पा॰ २२६) इित धातोः गृजँ शे (धा॰पा॰ २४८)<br />

इतो वा गः। िडपँ साते डिबँ िडिबँ इित चाः (धा॰पा॰ १६७७) इ ड ्(डिबँ)धातोः डः। दमु<br />

उपशमे (धा॰पा॰ १२०३) इतो िणिच दिम धातुः। जनीजॄसुरोऽमा (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन<br />

िमापधावृौ िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन ः। दिम धातोः दः। णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१)<br />

इनेन िणलोपः शेषा िया पूववत।<br />

्<br />

१५२ जबगडद उपपदे शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः।<br />

पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम। ् अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन<br />

छासभसायां पदाभावे झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इ वृिन।<br />

११०


ावना<br />

(११) खफछठथचटतव ् – खनतीित खः। फलतीित फः। तीित छः। १५३<br />

लोठतीित ठः। कारलोपछासः। १५४<br />

टयसिचारािनित टः। तातीित तः। १५५<br />

खफछठथचटतव ्। १५६<br />

वधयतीित खफछठथचटतव ्। १५७<br />

शकािदाूवपम। ्<br />

१५८<br />

थूवतीित थः। िचनोित गु णािनित चः।<br />

एवं खफछठथचटतं रावणमिप वधतीित<br />

अथवा खफछठथचटतिनकुवाणं युाय कीयं चापिवशेषं<br />

अथवैतिनयुं वानरदलमवतीित खफछठथचटतव ्।<br />

(१२) कपय ् – कायित िवभीषणं रादानाय शापयित १५९ पाित वानरसेनां<br />

१५३ नानाधातुः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडभानुबकरण-<br />

सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय िसािन ीयेतािन। खनु ँ अवदारणे<br />

(धा॰पा॰ ८७८) इित धातोः खः। िञफलाँ िवशरणे (धा॰पा॰ ५१६) इित धातोः फः। छो छेदने<br />

(धा॰पा॰ ११४६) इित धातोः छः।<br />

१५४ ठँ उपघाते (धा॰पा॰ ३३७) इित धातोः नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४)<br />

इनेन कतिर पचािच छासकारलोपे िवभिकाय िसम।<br />

्<br />

१५५ नानाधातुः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडभानुबकरण-<br />

सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय िसािन चायतािन। थुव िहंसायाम ्<br />

(धा॰पा॰ ५७१) इित धातोः थः। िचञ ् चयने (धा॰पा॰ १२५१) इित धातोः चः। टिकँ बने<br />

(धा॰पा॰ १६३८) इित धातोः टः। णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः शेषा िया पूववत।<br />

्<br />

तमु ँ काायाम ् (धा॰पा॰ १२०२) इित धातोः तः।<br />

१५६ वधित इ वधँ िहंसायाम ् भौवािदकः सौो धातुः। स च जिनवो (पा॰सू॰ ७.३.३५) इित सूेण<br />

ािपतः। ‘जिनवो’। जनकः। ‘वधँ िहंसायाम’। ् वधकः (वै॰िस॰कौ॰ २८९५)। ‘वधँ िहंसायािमित’।<br />

धारं भौवािदकम। ् ादेराकृ ितगणात ् (बा॰म॰ २८९५)। एवं तिह खफछठथचटत उपपदे वधँ<br />

िहंसायाम ् इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे िटलोप उपपदसमासे िवभि-<br />

काय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१५७ वृधु ँ वृौ (धा॰पा॰ ७५९) इित धातोिणिच विध इित धातुः। खफछठथचटत उपपदे विधधातोः<br />

पूववदौणािदको िन ्यः। पूवववापहािरलोपे णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे िटलोप<br />

उपपदसमासे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१५८ खफछठथचटत उपपदे अवँ रणगितकािीिततृवगमवेशवणाथयाचनियेा-<br />

दीवाािलनिहंसादानभागवृिषु (धा॰पा॰ ६००) इित धातोः िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन<br />

िप ् ये सवापहािरलोप उपपदसमासे शकािदषु परपं वाम ् इनेन परपे िवभिकाय<br />

हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे िसम।<br />

्<br />

१५९ कायतीित कः इथः। कै शे (धा॰पा॰ ९१६) → कै → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />

कै ड → कै अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → क् अ → क →<br />

िवभिकायम ् → कः।<br />

१११


ावना<br />

पुकारोहेण १६० यायोाम ्१६१ इित कपय ्। १६२ दिवभीषणरालीः पुकाढः<br />

सीतािभरामो रामोऽयोां ित ितत इित भावः।<br />

(१३) शषसर ् – तथा यित तनूकरोित सीतातापं १६३ ित रावणं १६४ सरयोां १६५<br />

रमयित सीतां रमते च यं राजते वा राजिसंहासने १६६ यः स शषसर ्। १६७ रावणवधं िवधाय<br />

राजिसंहासनासीनो राम इित तायम। ् सौाकार षकारः।<br />

(१४) हल ् – हरित भतापं १६८ िलित यः सीतां िलते वा सीतया लीयते वा<br />

१६० पातीित पः इथः। पा रणे (धा॰पा॰ १०५६) → पा → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />

पा ड → पा अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → प ् अ → प →<br />

िवभिकायम ् → पः। पः ााने च पातिर (ए॰को॰ २४) इित कोशादिप।<br />

१६१ यातीित य ् इथः। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) इित धातोः पूववदौणािदको िन ्यः।<br />

पूवववापहािरलोपे िटलोपे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन<br />

सुलोपे य ्। याने यातिर यागे (ए॰को॰ २९) इित कोशादकाराोऽिप यातिर।<br />

१६२ क प य ् चेित कपय ्।<br />

१६३ यतीित शः इथः। शो तनूकरणे (धा॰पा॰ ११४५) → शो → अेिप यते<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१०१) → शो ड → शो अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) →<br />

श ् अ → श → िवभिकायम ् → शः।<br />

१६४ तीित षः इथः। षो अकमिण (धा॰पा॰ ११४७) → षो → धाादेः षः सः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६४) → सो → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → सो ड → सो अ →<br />

िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → स ् अ → स → सौषकारः → ष →<br />

िवभिकायम ् → षः।<br />

१६५ सरतीित सः इथः। सृ गतौ (धा॰पा॰ ९३५) → सृ → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />

सृ ड → सृ अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → स ् अ → स →<br />

िवभिकायम ् → सः।<br />

१६६ रमयित रमते राजते वेित र ् इथः। थमपे रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) इतो<br />

िणिच रिम धातुः। जनीजॄसुरोऽमा (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन िमापधावृौ िमतां ः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन ः। ितीयपे रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) इित शुो धातुः।<br />

तृतीयपे राजृ ँ दीौ (धा॰पा॰ ८२२) इित धातुः। एतेः पूववदौणािदको िन ्यः। थमपे<br />

णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः। पूवववापहािरलोपे िटलोपे िवभिकाय हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे र ्। अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०)<br />

इनेन छासभसायां पदाभावे झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इ वृिन।<br />

१६७ श ष स र ् चेित शषसर ्।<br />

१६८ हरतीित हः इथः। ञ ् हरणे (धा॰पा॰ ८९९) → → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) →<br />

ड → अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → ह ् अ → ह →<br />

िवभिकायम ् → हः।<br />

११२


ावना<br />

भानां िद १६९ यः स हल ्। १७०<br />

इित बालबुिितपािदतुिपरकचतुदशसूी रामायणकथा।<br />

हकारेण ार हकारेणैवोपसंहारः। अपवगोभय चचया चतुदशसू-<br />

रामायणमपवगायेित ते। एवमेव नवरैनवसावापूणीराम चचा<br />

िवधाय पुनरेकिंशण रावणवधकाले भगवता धनुिष संिहतानां रामैकिंशाणानां १७१<br />

रणेन ैकिंशिकारनाशोऽिप सूिचतः। पुनाां वणाां ीसीतारामरणेन ािननां<br />

मोो भानां भि सूिचता। नेषु हकारेण ार हकारेणोपसंहार ताय यत ्<br />

हकारः हिरवाचको हिर पापािन हरतः पूवम ् अइउण ् इाकारेण वासुदेव राम<br />

रणं १७२ मे हकारेण हिररणमे च हकारेण हिररणिमादौ १७३ मेऽे च<br />

मलाचरणं से रामायणी मयादाऽिप सुरिता। तथा चोम ् –<br />

वेदे रामायणे चैव पुराणे भारते तथा।<br />

आदावे च मे च हिरः सव गीयते॥<br />

अकारमुिय ीरामरणतः ाराे हल ् इित लकारेण लणः ृतः। १७४<br />

– क॰पु॰ २१.३७<br />

यिप चतुदशसूाणां िािरतहकार सि िविवधेषु योगेषु योजनािन यथा<br />

हयवरट ् इ हकारः अटहश ् अश ् इण ् हणेषु ् सूेषु हकारहणाथः। तथा च हयवरट ्<br />

इ हकारहणाभावे त च अट ाहारे ् वणाभावे महाँ िह सः इ ानु-<br />

१६९ िलित िलते लीयते वेित ल ् इथः। थमितीयपयोः िलिगँ गतौ (धा॰पा॰ १५५) इित<br />

धातुः। तृतीयपे लीङ् ेषणे (धा॰पा॰ ११३९) इित धातुः। थमतृतीयपयोः कतिर ितीय-<br />

पे च कमयौणािदको िन ्यः। कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता<br />

अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहतयः। सवापहािरलोपे िडभानु-<br />

बकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे ल ्।<br />

१७० ह ल ् चेित हल ्।<br />

१७१ आकरषेउ धनु वण लिग छाँड़े शर एकतीस। रघुनायक सायक चले मानँ काल फनीस॥<br />

(रा॰च॰मा॰ ६.१०२)। एतू पारम–कणामाकृ ् धनुः शरान ् स िंशितानेकयुतान ् मुत।<br />

्<br />

शरालि रघुभोे भुजमेशा ननु कालपाः॥ (मा॰भा॰ ६.१०२)।<br />

१७२ अराणामकारोऽि (भ॰गी॰ १०.३३)। अकारो वासुदेवः ात ् (ए॰को॰ १)।<br />

१७३ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन हकारो हिरवाचकः।<br />

१७४ नामैकदेशहणे नाममाहणम ् इनेन ायेन लकारो लणवाचकः।<br />

११३


ावना<br />

नािसके न ाताम। ्<br />

१७५ अहण इ च णं न ात। ्<br />

१७६ हयवरे हकारो न<br />

ादा हश ्ाहार एव न ात। ् रामो हसित इ हकार हपरकाभावे हिश<br />

च (पा॰सू॰ ६.१.११४) इनेनात उं न ात। ्<br />

१७७ एवमेव भोभगोअघोअपूव योऽिश<br />

(पा॰सू॰ ८.३.१७) इित सूेण रोयं न ात। ्<br />

१७८ एवमेव हयवरट ् इित सूे हकारहणं<br />

िवना िलिलिहे इ िवभाषेटः (पा॰सू॰ ८.३.७९) इनेनेलणो ढकारो वैकिको न<br />

ात। ्<br />

१७९ तायवरकारः सयोजनकः। एवं हल ् इ हकारहणाभावे िदिह १८०<br />

१७५ महान ् िह सः → दीघादिट समानपदे (पा॰सू॰ ८.३.९) → महाँ िह सः → आतोऽिट िनम ्<br />

(पा॰सू॰ ८.३.३) → महाँँ िह सः → भोभगोअघोअपूव योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) → महाँय ् िह सः →<br />

लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) → महाँ िह सः।<br />

१७६ अह टा → टाङिसङसािमनााः (पा॰सू॰ ७.१.१२) → अह इन → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) →<br />

अहन → अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) → अहण।<br />

१७७ रामस ् हसित → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → रामँ हसित → हिश च (पा॰सू॰ ६.१.११४) →<br />

राम उ हसित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → रामो हसित।<br />

१७८ अोदाहरणम ् – भोस ् हरे → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → भोँ हरे → भोभगोअघोअपूव<br />

योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) → भोय ् हरे → हिल सवषाम ् (पा॰सू॰ ८.३.२२) → भो हरे।<br />

१७९ िलहँ आादने (धा॰पा॰ १०१६) → िलह ् → िरतिञतः किभाये ियाफले<br />

(पा॰सू॰ १.३.७२) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → िलह ् िलट ् → िलह ् म ् → िलिट<br />

धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → िलह ् िलह ् म ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />

िल िलह ् म ् → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → इािः → एकाच उपदेशेऽनुदाात ्<br />

(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इिनषेधः → कृ सृभृवृुुुुवो िलिट (पा॰सू॰ ७.२.१३) → ािद-<br />

िनयमािदािः → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िल िलह ् इट ् म ् → िल िलह ् इ म ् →<br />

िवभाषेटः (पा॰सू॰ ८.३.७९) → वैकिकढम ् → िल िलह ् इ म ् → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → िल िलह ् इ े → िलिलिहे। ढाभावे – िल िलह ् इ म ् → िटत आनेपदानां<br />

टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → िल िलह ् इ े → िलिलिहे।<br />

१८० िदँर ् अुिवमोचने (धा॰पा॰ १०६७) → द ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → द ् िसप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → द ् शप ् िसप ् →<br />

अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → द ् िसप ् → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → द ् िह →<br />

सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः →<br />

दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → द ् इट ् िह →<br />

द ् इ िह → िदिह।<br />

११४


ावना<br />

िपिह १८१ िसिह १८२ इादौ दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) इनेन हकार<br />

वाभावेन वलािदलण इन ात। ् एवं हसूे हकारपाठं िवना ेिहा ििहा इ<br />

रलो ुपधालादेः सं (पा॰सू॰ १.२.२६) इनेन वैकिकं िकं न ात। ्<br />

१८३ एवं<br />

हसूीयहकारमरेण शिल पाठाभावात ् अिलत ् इ शल इगुपधादिनटः ः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.४५) इनेन ो न ात ् । १८४ एवमेव हसूहकारमरा झाहारे<br />

त हणाभावे अदाधाम ् इ अ दाह ् स ताम ् इित िते झलो झिल (पा॰सू॰ ८.२.२६)<br />

१८१ िञपँ शये (धा॰पा॰ १०६८) → प ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → प ् →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → प ् िसप ् → कतिर शप<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → प ् शप ् िसप ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → प ् िसप ् →<br />

सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → प ् िह → दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → प ् इट ् िह → प ् इ िह → िपिह।<br />

१८२ सँ ाणने (धा॰पा॰ १०६९) → स ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → स ् िसप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → स ् शप ् िसप ् →<br />

अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → स ् िसप ् → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → स ् िह →<br />

दािदः सावधातुके (पा॰सू॰ ७.२.७६) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → स ् इट ् िह →<br />

स ् इ िह → िसिह।<br />

१८३ िहँ ीतौ (धा॰पा॰ १२००) → िह ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />

निमिकापायः ै<br />

→ िह ् → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → िह ् ा →<br />

िह ् ा → रधािद (पा॰सू॰ ७.२.४५) → वैकिक इट ् → िह ् इट ् ा → िह ् इ ा →<br />

रलो ुपधालादेः सं (पा॰सू॰ १.२.२६) → वैकिकं िकम। ् िकपे – िह ् इ ा → िङित<br />

च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → ििहा। अिकपे – िह ् इ ा → पुगलघूपध<br />

च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → ेह ् इ ा → ेिहा। इडभावपे च – िह ् ा → वा ुहमुहुहिहाम ्<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३३) → वैकिकं घम। ् घपे – िघ ् ा → झषथोधऽधः (पा॰सू॰ ८.२.४०) →<br />

िघ ् ा → झलां जश ् झिश (पा॰सू॰ ८.४.५३) → िग ् ा → िा। घाभावे – िह ् ा →<br />

हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) → िढ ् ा → झषथोधऽधः (पा॰सू॰ ८.२.४०) → िढ ् ा → ुना ुः<br />

(पा॰सू॰ ८.४.४१) → िढ ् ा → ढो ढे लोपः (पा॰सू॰ ८.३.१३) → ि ा → लोपे पूव दीघऽणः<br />

(पा॰सू॰ ६.३.१११) → ी ा → ीा।<br />

१८४ िलहँ आादने (धा॰पा॰ १०१६) → िलह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

ङ् (पा॰सू॰ ३.२.११०) → िलह ् लङ् → िलह ् ितप ् → िलह ् ित → ललृडुदाः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् िलह ् ित → अ िलह ् ित → िल<br />

िङ (पा॰सू॰ ३.१.४३) → अ िलह ् िल ित → शल इगुपधादिनटः ः (पा॰सू॰ ३.१.४५) →<br />

अ िलह ् ित → अ िलह ् स ित → हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) → अ िलढ ् ित → षढोः कः<br />

िस (पा॰सू॰ ८.२.४१) → अ िलक् स ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → अ िलक् ष ित →<br />

इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ िलक् ष त ् → अिलत।<br />

्<br />

११५


ावना<br />

इनेन सकारलोपो न ात ् । १८५ तासूेऽिप हकारः साथक एवेित ौढमनोरमादौ<br />

पितम ् । एवं सवित हकारोारणययोजनेऽिप लौिकके मम ौ हकारं िाय<br />

त हिरशारतया चतुदशसूी हिररणेन सुिटता। इदमलौिककं योजनिमित<br />

मे ितभाित।<br />

एवं राघवेण चतुदशवषयवनवासकाल एव सूणा लीला कृ ता। यिप चतुदश-<br />

सूां साहे योजनं सवित शोः। अथा योदशैव सूािण ियेरन ् िकं जातं<br />

चतुदशेन सूेण हलािदाहारा रााः करणीया अोऽायदोषवारणाय रं<br />

हर ् इित ासः करणीयः। तेयं पिरिितः हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इित सूे।<br />

वााथबोधे पदाथानं कारणम ्। यथा रामो गित इ वााथाने पदयोयोः<br />

पृथबोधः करणीयोऽनरं वााथबोधो भिवित। तथैवाािप। उपदेशेऽजनुनािसक<br />

इत ् (पा॰सू॰ १.३.२) इात ् उपदेशे इत ् इदं पदयमनुवतते। तथा उपदेशे<br />

अं हल ् इत ् ात ् इथ से हदाथाने कते हसािवधायक-<br />

सूवााथबोधः कतः। त च पदाथानमावयकम। ् हसासूं आिदरेन<br />

सहेता (पा॰सू॰ १.१.७१) इेवम। ् अेनेता सिहत आिदमगानां च सा<br />

ात ् (ल॰िस॰कौ॰ ४)। एवमापीदाथानं िजािसतम। ् तेािवधायकसूे<br />

हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इिधीनम। ् तािप वााथानाय पदाथानम।<br />

्<br />

इम ्<br />

इत ् पदाथानं<br />

हल ् पदाथानाधीनं<br />

हल ् पदाथान<br />

इत ् पदाथानाधीनम ् ।<br />

अयमेवाोऽायः। अोऽायं नाम पररापेिम ्। तहसापेहसापे-<br />

हिवषयमोऽायम ्। तथा तह इहापेहो हहापेह<br />

इहिषयमोऽायम ् । अोऽायािण कायािण न के। यथा<br />

नािव बा नौन चलित। १८६ इमं दोषमाश भोिजदीितो हलिमित सूाऽवृिं<br />

कृ तवान। ् ातमाायीम ् हलम ् इित सूमसमं िकावृम ्<br />

हलम ् इित सूं समम। ् समीसमासे शौडािदगण एताभावाोगिवभाग<br />

१८५ दहँ भीकरणे (धा॰पा॰ ९९१) → दह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → ङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११०) → दह ् लङ् → दह ् तस ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् दह ् तस ् → अ दह ् तस ् → िल िङ (पा॰सू॰ ३.१.४३) →<br />

अ दह ् िल तस ् → लेः िसच ् (पा॰सू॰ ३.१.४४) → अ दह ् िसच ् तस ् → अ दह ् स ् तस ् →<br />

िसिच वृिः परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.१) → अ दाह ् स ् तस ् → तिमपां ताामः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०१) → अ दाह ् स ् ताम ् → झलो झिल (पा॰सू॰ ८.२.२६) → अ दाह ् ताम ् →<br />

दादेधातोघः (पा॰सू॰ ८.२.३२) → अ दाघ ् ताम ् → झषथोधऽधः (पा॰सू॰ ८.२.४०) →<br />

अदाघ ् धाम ् → झलां जश ् झिश (पा॰सू॰ ८.४.५३) → अदाग ् धाम ् → अदाधाम।<br />

्<br />

१८६ इतरेतरायािण च कायािण न के। तथा नौनािव बा नेतराणाय भवित<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.१.१)।<br />

११६


ावना<br />

चामािणकाुुपा समासागितकगिताद षीतुषोऽवयवावयिवभावपः<br />

सः। हलो हसूावयिवभूतमिमित। इमेकेदाथाने आिदरेन<br />

सहेता (पा॰सू॰ १.१.७१) इनेन हदाथऽिप िवाते हसूेण चेदाथः।<br />

तैव रं हर ् इित ासः करणीयो हरम ् इित वाऽऽवतनीयम ् । हकार<br />

च योजनाुािन। अतो ल ्श योजनाभावेऽाथ योजनं रामायण-<br />

कथाछलेन लणरणाथ च। यिप हकारः शषसहर ् इित पठनीयो हिरहसित<br />

इ िवसगापिः। १८७<br />

ेुवोहिवषो देवतासदाने (पा॰सू॰ २.३.६१) इित ापनेन<br />

यिप दोषो रीकतु शते। अतो िनरथकं हल ्। नासूया कता यानुगमः ियते<br />

सूकारैः (भा॰पा॰सू॰ ५.१.५९) इित वचनेनालमसूयया। चतुदशसूां रामायणी चचा।<br />

रामायणे चानसूयाया वणनम। ् असूया निह सूे। भाजनमेव न फलममिप।<br />

हकारोारणेन हिररणं सीतासिहत ीराम ितपाात। ् त नपेण<br />

सीताऽकारपेण च रामो लकाराधाकारेणापूणजीवाचाय लण रणम।<br />

्<br />

अतो बाारकरणानां चतुदशानां १८८<br />

पावाः चतुदशभुवनातरामकथायाः सूतः<br />

सेिततातुदशेऽितिवशेष आहो महादेवेित तीयते। इं सूणमिप<br />

ाकरणं पािणनीयं रामकथापरम। ् अारामायण िशवोम। ् अतः पािणिन-<br />

ाकरणाारामायणयोरेक िशव वृ ायोः समीायां ेिरता यमेव भगवता<br />

रामचेणाानिववाऽनधीतशाा िपतचुषो मे बालमनीषा। येका सूियत ् –<br />

याुहार माहेशाासो ाकरणाणवात।<br />

्<br />

तािन िकं पदरािन माि पािणिनगोदे॥ १८९<br />

अथााराकरणसमु सूणऽिप िवषयः पािणनीये ाकरणे कथं समाहतु <br />

शः। िकेतथनं केवलं बौिकिवचारतः पलायनवादमाम ् । िशव एव पािणिन-<br />

दय इदं ाकरणमदथ ाचकार। अतः सवमिप वाीिकासतुलसीदासमुख-<br />

िशयुं पािणिनाकरणसतं कतु शिमित गुसेवालबुिबलो िगिरधरः साटोपं<br />

घोषयित।<br />

१८७ शषसहर ् इित पाठे कृ ते हकार खर ् इ हणात ् हिरस ् हसित इित िते ससजुषो<br />

ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन े हिरँ हसित इित जातेऽनुबलोपे हिरर ् हसित इित जाते<br />

खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) इनेन हिरः हसित इिनपं ािदित भावः। शषसर ्<br />

पाठे खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) इावृौ हिरर ् हसित इतो वणसेलने हिरहसित<br />

इित।<br />

१८८ चुःोरसनााणगाानां पानेियाणां पािणपादपायूपवागाानां पकमियाणां<br />

मनोबुििचताहाराानां चतुरःकरणानां च।<br />

१८९ मूलं मृयम। ् शकुमकाराः माहेशम ् इित शे ोकिममुृ इुटः इूचुः।<br />

११७


ावना<br />

अथ वेदनाताौिवयोगोशोको ोकमागतो वाीकेः। १९० तै<br />

णाऽऽिदः ीमामायणं ोवाच। त िवपुलं चतुिवशितसहोकाकम। ् सा च<br />

चतुिवशाही चतुिवशितसाही संिहतेित कते चतुिवशराकगायीभा-<br />

भूता। गायी च सीता। वाीकीयं रामायणं सीताचिरतधानं यमेव वाीिकः<br />

ितजानीते यथा –<br />

कां रामायणं कृ ं सीतायािरतं महत ् ।<br />

पौलवधिमेवं चकार चिरततः॥<br />

– वा॰रा॰ १.४.७<br />

ततः शतकोिटपयािन रामायणािन भािषतािन वाीिकना। त थमाऽिदका<br />

वा यं शेषाणा वारं शशाशेखरं िशवं ो च भगवत भवान समकयत।<br />

्<br />

अ रामायणे माधुय धानमैयमम। ् ययमेव ीराम भगवं सवथमं<br />

ितजानीते यथा –<br />

इित। एवमयोाकाडेऽिप –<br />

ोमाने जगाथं सवलोकनमृ तम ् ।<br />

कौसाऽजनयामं िदलणसंयुतम ्॥<br />

स िह देवैदीण रावण वधािथिभः।<br />

अिथतो मानुषे लोके जे िवुः सनातनः॥<br />

– वा॰रा॰ १.१८.१०<br />

्<br />

्<br />

– वा॰रा॰ २.१.७<br />

एवं िचिचितकाडम। इमे वैिदका ऋषयः। अतो वेदितपारामैव<br />

चचामकाषु ः। वेदे रामकथायाः कु चचा कथं वा रामकथाया वेदमूलकता इित चेत। म-<br />

ाणयोवदनामधेयम ् (आ॰ौ॰सू॰ २४.१.३१) इापसूानुसारं माणाको<br />

वेदः। मभागे रामकथा नीलकठाचायसिलतमािका। तत ् मरामायणम ्<br />

इित कते। ाणभागे च ायश उपिनषदो यासु रामोरतापनीयोपिनषीतोप-<br />

िनषिदादयः। इं माधुयगुणबृंिहतवाीिकरामायणे ब लेषु नरमनुकुवतो<br />

भगवतो राम चिरं ा ुा वा सामाजनानां सेहः। यथा यमेव<br />

दाायणी भवानी सीतािवरहिवधुरदयं पामरिमव पृं लताकाननािन ीरघुननं ा<br />

मुमोहेित। जगतीतलसमुारिचकीषया रामोपासनासुधया सुधारियतु ं वसुधातलं कैलास-<br />

वटवृतले िनषणो भवानीिविहतिविवधीरामिवषयकसमाकणनसोऽिप शुिनज-<br />

१९० कााा स एवाथथा चािदकवेः पुरा। ौिवयोगोः शोकः ोकमागतः॥<br />

(॰ १.५)।<br />

११८


ावना<br />

दयपुयवसुमतीतले वह भिवेदािसापावनपूरपूणा कृ तकिलपापपाषाण-<br />

चूणा ीरामसागरसमां िनिखललोकमनोरमां िनिहतिसातरलतरां समलत-<br />

वैवदयरां िविहतभगवीलासमागतसेहकमलभामुपिनषिाुितामाय-<br />

सामारामायणगां पोऽिप वे ः वाहयामास। भगवान ् िशवोऽनािदरत<br />

एतचनाऽनािदरेव। शरो भगवान ् देशकालपिरिितपिरेदरिहतोऽतृ ितरिप<br />

तथैव। ीरामकथावणनसेन भगवता िशवेन िनगूढवेदारहानां यारलतया<br />

लािलपूण ितपादनमकायतम तिेव सटते सिदानशाििनलये िशवे।<br />

अिन ् परमे िविहतरामोपासनाभावनामडनये रे नवानां रसानामनुपमा छटा<br />

समालोते। सािहशाानुसारं ेकमहाकाे सािधकसगा अपेे। अ च<br />

चतुःषिसगाः सि। ितसग छःपिरवतनं भवित यथा वाीकीयरामायणे रघुवंशादौ<br />

च। वाीिकरामायण बालकाड थमसग नवनवितं यावोका अनुुप एवं<br />

शततमः ोक उपजाितः। यथा –<br />

एवमेव रघुवंशे –<br />

पठिजो वागृषभमीयााियो भूिमपितमीयात ् ।<br />

विणजनः पयफलमीयान शूोऽिप महमीयात ्॥<br />

अथ नयनसमुं ोितरेिरव ौः<br />

सुरसिरिदव तेजो वििनूतमैशम ् ।<br />

नरपितकुलभूै गभमाध राी<br />

गुिभरिभिनिवं लोकपालानुभावैः॥<br />

तथैवाािप ायः सगाे छसः पिरवतनम ् । यथा –<br />

देवा सव हिरपधािरणः िताः सहायाथिमततो हरेः।<br />

महाबलाः पवतवृयोिधनः तीमाणा भगवमीरम ्॥<br />

– वा॰रा॰ १.१.१००<br />

– र॰वं॰ २.७५ १९१<br />

– अ॰रा॰ १.२.३२<br />

एवं पराा मनुजावतारो मनुलोकाननुसृ सवम।<br />

्<br />

चे ऽिवकारी पिरणामहीनो िवचायमाणे न करोित िकित ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.६६<br />

एवमािप। महाका िनयमानुसारेण ेकिहाकाे ारशावीर-<br />

१९१ रघुवंश ितीयसग चतुःसितं यावानीवोपजाितोबािन पसिततमं पं च<br />

मािलनीवृबम।<br />

्<br />

११९


ावना<br />

कणेतमो रसः धानोऽी वा शेषा अौ रसा गौणा अभूता। एवमििप<br />

महाकाे शाो रसः धानः। ातम वाीकीयरामायणं कणरसधानं ौ-<br />

िवयोगसंवीणसातकण महषः कासृौ वृात ् । रघुवंशमहाका चतुदशे<br />

सग किवताकािमनीिवलासः किवकुलगुः कािलदासः सीतािनवासनकणां तणयन ्<br />

गायित यथा –<br />

तामगुिदतानुसारी मुिनः कुशेाहरणाय यातः।<br />

िनषादिवाडजदशनोः ोकमापत य शोकः॥<br />

– र॰वं॰ १४.७०<br />

एवं ीतुलसीदासकृ तं ीरामचिरतमानसं वीररसधानं रघुवंशमहाकां ाररसधानं<br />

तथैवाारामायणिमदं शारसधानम ् । अ वा यं शाििनलयः िशवः। स<br />

च कामशुः। अत एव तुलसीदासोऽिप ीमानस इमं धृतशरीरं शारसिमव ौित।<br />

यथा –<br />

बैठे सोह कामिरपु कैसे। धरे शरीर शांत रस जैसे॥ १९२<br />

– रा॰च॰मा॰ १.१०७.१<br />

फलभोा तु नायकः इित िसाानुसारं का फलं नायक एव भुे। अतो नायक-<br />

वृानुसारमिप रसाधां िनणतु ं शते। नायकः ीरामथाऽाातारम-<br />

शाििनलयः शााारसधानिमदम ् । आघटनाामिप रसो िनणयते।<br />

एताऽा घटना िशवपावतीसाऽिमाऽिप घटना भगवदधानपोभे च शा-<br />

धाने ताारसः धानः। अ ले ले सहश उपिनषदां वेदागूढ-<br />

तानां वैरायितपादकवाानां ितपादनं ाचुयण िमलित तथाऽाचचा-<br />

िवषयाुतरािमदमाािक िपपासां शमियतु ं मम।<br />

्<br />

चारो िह नायका धीरोदाो धीरोो धीरलिलतो धीरशाेित। १९३<br />

धीरोदाः कुलीनः शाो दािरस ुणसेजी। स च पराममेधादीनां<br />

या। १९४<br />

मयादापुषोमः पर ीरामो यथा वाीकीयरामायणे तुलसीकृ ते च<br />

ायश आाघारिहतः। स एवा धीरोदाः। भीमसेनािदधरोः। १९५<br />

त<br />

धीरलिलतः<br />

१९२ एतू पारम ् –तोपिवः शुशुभे कामािरः कीशदा। शरीरधारी ं नूनं शारसो यथा॥<br />

(मा॰भा॰ १.१०७.१)।<br />

१९३ ागी कृ ती कुलीनः सुीको पयौवनोाही। दोऽनुरलोकेजोवैदशीलवान ् नेता॥<br />

धीरोदाो धीरोतथा धीरलिलत। धीरशा इयमुः थमतुभदः॥ (सा॰द॰ ३.३०-३१)।<br />

१९४ अिवकनः मावानितगीरो महासः। ेयान ् िनगूढमानो धीरोदाो ढतः किथतः॥<br />

(सा॰द॰ ३.३२)।<br />

१९५ मायापरः चडपलोऽहारदपभूियः। आाघािनरतो धीरैधरोतः किथतः॥<br />

(सा॰द॰ ३.३३)।<br />

१२०


ावना<br />

कृ ो जयदेव। १९६ महाभारते युिधिरादयो धीरशााः। १९७ चतुषु नायकेषु ीरामो<br />

धीरोदाोऽारामायणानुसारम। ् अ नाियका भगवती सीता मुधा। १९८ अत एव सा<br />

यामेित कते। यामा मुधा िह नाियका १९९ इित वचनात। ् अ शा एव रसः ारतः<br />

समािं यावत। ् भिानवैरायाणां मनोहािरणी चचा। अः ीरामः सुरो मधुरः<br />

िशव। इारामायणी गा वाराणा गेव धारायीिमिता। यथा वाराणा<br />

गायां हिरारशुगायाः यागयोः यमुनासरोिमिलतः वाहथैवा राम-<br />

भिगायाः कमकथारिवना ानसरसा वाहा िमिताः। २०० वारणां गा<br />

िवुिया िवनाथिया तथैवेयमिप। धैषा या यं शशाशेखरिहमाितः समुवा<br />

ीरामसागरगािमनी च। २०१<br />

वाीकीयरामायणं माधुयधानीराघवभगववणनपरम ् । ताामाानां<br />

ौ ब माधुयधारायां ितरोिहतेन भामाणे ीराघवैय सेहो जायते ीराम<br />

े। यथा जगरयो रामः सुीवं शरणं गत इित कथयित। २०२ अयमेव समुं शरणं<br />

गत इित ितजानीते। २०३<br />

िगिरजनगुतलताः पृित। २०४ इिजता मेघनादेन ामोिहतो भवबनहताऽिप<br />

िनबो नागपाशेन यं मोपो मुमुिभमृयपदापितमदायको रघुनायको<br />

मुकुो िनजकृ पापाभूतेन िनजचरणकमलकुकेतुकलिलतलसनािथतपृभागेन<br />

अपतां सीतां ैण इव शरयो वरदो राघवेो नदीिनझर-<br />

सततकेतनसंिलयोिगमुिनवृपरमहंसमहािशविविरीिरावितिनिखलगुणगण-<br />

सशीणसनछिनछपदपपरागारागेण समूढपुडरीकाेण ताण मुते। २०५<br />

१९६ िनिो मृरिनशं कलापरो धीरलिलतः ात ् (सा॰द॰ ३.३४)।<br />

१९७ सामागुणैभूयािजािदको धीरशाः ात ् (सा॰द॰ ३.३४)।<br />

१९८ िवनयाजवािदयुा गृहकमपरा पितता ीया। साऽिप किथता िभेदा मुधा मा गेित॥<br />

थमावतीणयौवनमदनिवकारा रतौ वामा। किथता मृ माने समिधकलावती मुधा॥ (सा॰द॰ ३.५७-<br />

५८)<br />

१९९ मूलं मृयम।<br />

्<br />

२०० रामभगित जहँ सुरसिर धारा। सरसइ िबचार चारा॥ िबिधिनषेधमय किलमलहरनी। करमकथा<br />

रिबनििन बरनी॥ (रा॰च॰मा॰ १.२.८,९)। एतू पारम–रामभिय ् धारा सुरनाः कीितता।<br />

तिवचार चार सरती॥ किलजानां कषाणां ही िविधिनषेधयुक्। ौती कमकथा य<br />

यमुना पिरकीितता॥ (मा॰भा॰ १.२.८,९)।<br />

२०१ पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता। अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥ (अ॰रा॰ १.१.५)।<br />

२०२ िकिाकाडे चतुथ सग। यथा अहं चैव िह राम सुीवं शरणं गतौ (वा॰रा॰ ४.४.१७)।<br />

२०३ युकाड एकोनिवंश एकिवंशे च सग। यथा समुं राघवो राजा शरणं गुमहित (वा॰रा॰ ६.१९.३०),<br />

ततः सागरवेलायां दभानाीय राघवः। अिलं ाुखः कृ ा ितिशये महोदधेः॥ (वा॰रा॰ ६.२१.१)।<br />

२०४ अरयकाडे षितमे चतुःषितमे च सग।<br />

२०५ युकाडे पचािरंशे पाशे च सग। यथा िनररशरीरौ तौ ातरौ रामलणौ। ुेनेिजता<br />

वीरौ पगैः शरतां गतैः॥ (वा॰रा॰ ६.४५.८), तमागतमिभे नागाे िवुवुः (वा॰रा॰ ६.५०.३७)।<br />

१२१


रावणाहतं लणं ोडीकृ िवलपित। २०६<br />

ावना<br />

सवोऽिप सवरः सवािधानपः सव-<br />

शरयः सवशिमान ् सवुितिसाभूतसकलिवािनकेतनं ीिनकेतनमीरो<br />

भगवान ् रामचो णा बोमानः सन ् िवृतमेवानो भगवं ितपमान इव<br />

िवलोते कथयित च आानं मानुषं मे रामं दशरथाजम ् (वा॰रा॰ ६.११७.११)।<br />

सानिवमलबोधमय िनरामय परारमेरपरमानो जगदानो रामच<br />

माधुयलीलािवलासदशनमरदिशनां दये सेहदाहदशनमातनुते। इमनािदकालपाप-<br />

वासनािषतशेमुषीकाणां वासनाभुजिनीिवषयदंादमानसानां कािमनीकटासात-<br />

पािततचयािदस ुणानां भोगाचुषां मिलनं दयनभःलं भासियतु ं कयप इव<br />

कयपिपतृो गातरलतरभिमभभवभयभीितसमुिसतजटाकाननारो भगवान ्<br />

भवानीभवो भवः शशाशेखरः िशवः सिलतरमणीयरामरहरिमरािशं मनीिषमनीषा-<br />

कमिलनीवभं बोिधतसनसुमनःसरोहं मोिदतभावुकभावभृं िपतिभुवनतिम-<br />

पटलं रामभिभावाितं िवानोितमयमारामायणनामधेयमनं गुणं भाकरं<br />

ाभावयामास। ीराम माधुयलीलालसमागतसेहानेव िनवारियतुमेवेदं वृम ् ।<br />

अतः सिधिवषयान ् िवियतु ं भवानीकृ तपूवपिमषेण ौित संौित च यमेव<br />

तरिमषेणाारामगाथामनाथनाथो िवनाथोऽिवनाशी कैलासवासी भगवान ्<br />

शरः। यथा पावती परमेरं पूवपपुरःसरमिभमुखयित यिद रामः सविह<br />

ाकृ तनर इव कथं सीताकृ ते िवललाप यिद च सामाजीव इतरिह कथमािभः<br />

सेताम। ् निह िभुको िभुकारं याचतेऽिभुक इित ायात। ् तथा च िगिरजा<br />

यमेव यित –<br />

यिद जानाित कुतो िवलापः सीताकृ तेऽनेन कृ तः परेण।<br />

जानाित न ैवं यिद केन सेः समो िह सवरिप जीवजातैः॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.१४<br />

इदं रं नूनमेव किलकालानामाशां भवायैव परमकािणको भवो<br />

भावयाभूव। अतः कालातीताििटललोचन िलोचनाारामायण-<br />

रचनाकालु न वु ं शते िकु भूतनाथ सवभूतदयेऽिप सगुणोपासनाा<br />

ावेदकतया कैलासे सततिनवास वेदरामायणपुराणादौ िवुतादा-<br />

रामायणरचना कैलास एव। यथाऽैव े –<br />

२०६ युकाडे ुरशततमे सग। यथा परं िवषादमापो िवललापाकुलेियः (वा॰रा॰ ६.१०२.१०)।<br />

१२२


ावना<br />

कैलासाे कदािचिवशतिवमले मिरे रपीठे<br />

संिवं ानिनं िनयनमभयं सेिवतं िससैः।<br />

देवी वामासंा िगिरवरतनया पावती भिना<br />

ाहेदं देवमीशं सकलमलहरं वामानकम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.६<br />

अ शतािधकोपिनषुतीनां ामायं समुपबृंिहतम। ् रामकथया सह जीवथाया<br />

रमणीयः संयोगः। सव प राम सं ितपादनम। ् रामदयं रामगीता<br />

चेित यमिप िनिखलदशनिसानवनीतम। ् भिभागीरथी समुिसता सोासं वहित।<br />

इदं चतुःषिसगाकमारामायणं वेदासणीताडपुराणोरखडे मते<br />

जन ैः। वयं तु शिनवािदनो वैयाकरणा िनिममं सभारं शुमुखाभूतं<br />

िशवेिरतेन ासेन पुराणे वािपतिमित मामहे। पािणनीयाकरण च महेर<br />

एव आचायः। अारामायण महेरोम ् । अतो योः सादाियकीमेकवातामिप<br />

िवभााारामायणे समागतानामपािणनीयानां योगाणां िवमश िचकीषन ् कमिप<br />

बालयासमातनोिम। यिप माहेराकरणिसोरपेया पािणनीयं गोदिमित<br />

पुराणिवदो िवदावु तथाऽिप वयं तु पािणनीयमिप माहेराकरणिसुसारसव-<br />

सुधािमव मामहे। पािणनीयाकरणघटे शुशसागरः समािहत इित मे ढीयसी<br />

तीितः। अतः िशवोे ऽिारामायणे ायशः सशतशा अपािणनीयाः<br />

तीये। ते च सिसमासकारककृ दतितधातुियािलसिनः। त एव मया<br />

िवमृये। २०७ ीरामकृ पया िनदशकपरमवनीयगुचरणपिडतभूपेपितिपािठ-<br />

महाभागैरेवमाधुिनकशिवाचुुपरमेयवैयाकरणिशरोमिणपूगुदेवडॉ॰राम-<br />

सादिपािठचरणैदबुिवैभव एवं च परमसुशीलशसागरमरमितकाकला-<br />

कलाधरसरसदयसदयपिडतकाडपरमभावुकगुचरणडॉ॰कािलकासादशुवयः<br />

सित सूणानिविवालयाकरणिवभागापदमलविः संविधतबुि-<br />

गाीयगवेषणागौरवो िवनाथसादतो वीणावािदनीपरमेरीसंरणलोाहो<br />

िवगिलतसकामसाधनोऽिप कीयीगुचरणकृ पाधनः अारामायणेऽपािणनीय-<br />

योगाणां िवमशः इित नामधेय शोधब भूिमकां ौिम।<br />

२०७ तेषु सशतयोगेषु साधिशतयोगा ेऽिन ् िवमृाः।<br />

१२३


अथ थमोऽायः<br />

सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

अथ ना घनयामं रामं सीतासमितम ् ।<br />

अपािणनीयानारामायणगतान ् िकल॥<br />

शान ् ीगुपादारजसा बुया िधया।<br />

िवमशये १ यथाबुि सु िधयो मषयघम ्॥<br />

अथ कृ तमनुसरािम। त पूव रामायणश एव साधनाकारं दशये। रामा सीता<br />

रामो रामचो रामा च रामेित िवहे पुमान ् िया (पा॰सू॰ १.२.६७) िया सहोौ<br />

पुमािते (वै॰िस॰कौ॰ ९३३) इितवृिकेन सूेणानेन ीवाचक लोपे यः िशते स<br />

मानाथािभधायी २ इित िनयमाामशैव िबोधकतया रामौ इित शः सीताराम-<br />

बोधको हंसी च हंस हंसौ इितवतो रामयोः सीतारामयोः अयनम ् इित िवहे इण ् गतौ<br />

(धा॰पा॰ १.१०४५) इाातोरीयते गत इित कमुा बालकामिण ुट ्। ३<br />

१ िवमशये इ ाथ िणच। ् िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />

ाःसुखाय िवमृशामीित किभायं नियतुमानेपदयोगः। िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेन।<br />

िव मृशँ आमशने (धा॰पा॰ १४२५) → िव मृश ् → ाथ िणच ् → िव मृश ् िणच ् → िव मृश ् इ →<br />

पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → िव मश ् इ → िवमिश →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवमिश इट ् → िवमिश इ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवमिश शप ् इ →<br />

िवमिश अ इ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िवमश अ इ → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → िवमशय ् अ इ → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → िवमशय ् ए → िवमशये।<br />

या िवमश कुव इित िवहे िवमशये। अािप किभाये िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेनाऽनेपदम।<br />

्<br />

िवमश → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िवमश िणच ् → िवमश इ → णािववाितपिदक<br />

पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िवमश ् इ → िवमिश → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

िवमिश इट ् → शेषं पूववत।<br />

्<br />

२ मूलं मृयम।<br />

्<br />

३ कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन।


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

सित अारामायणश िसिं दशये। अिधगतोऽयािमेनािधित<br />

आा मनो बुिरहारिं गाा वा याां तौ अाानौ इ ािदो<br />

धातुज वाो वा चोरपदलोप (वा॰ २.२.२२) इित वािकबलेन अनेकमपदाथ<br />

(पा॰सू॰ २.२.२४) इित सूेण बीिहसमासेऽथवाऽऽानमिधगतािवित अाानौ<br />

एवं अादयः ााथ ितीयया (वा॰ २.२.१८) इित वािकेन तुषसमासे<br />

पुनराश िवचनारामशेन सहााानौ च तौ रामौ चेित िवहे सित<br />

िवशेषणं िवशेेण बलम ् (पा॰सू॰ २.१.५७) इित सूेण कमधारयसमासे पादा-<br />

तुषः। चतुथ तदथाथबिलिहतसुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इित सूेण। उसूे<br />

रामशायनशेन सह षीतुषः। याऽारामाामयनिमित िवहे चतुथ-<br />

विणतसममानलणतावेदकाविितयोिगतावेदकताभाविवरहाथमयन-<br />

शेन सह समास इित न शम। ् पूव चतुथ इित योगेन िवभताम। ् अथ भवेत।<br />

्<br />

चतुं सुबेन समथन समते। इथ समासः। पात ् पूवपदाायामगः<br />

(पा॰सू॰ ८.४.३) इनेन णे अारामायणम ्। तिन ् अारामायणे।<br />

पािणिनना ोाः पािणनीयाः। तेन ोम<br />

् (पा॰सू॰ ४.३.१०१) इनेन तृतीया-<br />

पािणिनशाये ४ आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२)<br />

इनेन ईय ्आदेशे भाािणिनघटकेकारलोपे ५ जस ् िवभौ पािणनीयाः। न पािणनीया<br />

इपािणनीया इित नसमासः। ६ कषण यु इित योगाः इित पूव युज ्धातोः<br />

(युिजँर ् योगे धा॰पा॰ १४४४) कमिण घञ ्। ७ कषण युतेऽथ यैः वेित करणे घञ ्। ८<br />

ततः लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इित सूेणेायां लोपे ञकार चानुबकाय च<br />

पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे चजोः कु िघयतोः (पा॰सू॰ ७.३.५३)<br />

इनेन कुे जिभौ योगाः। ततः अपािणनीयाामी योगा इपािणनीययोगाः<br />

इित कमधारयसमासः। पुनः िवशेषेण मृयत इित िवमशः। िवपूवकमृश ् धातोः (मृशँ<br />

४ पािणिनश वृियाचामािदृम ् (पा॰सू॰ १.१.७३) इनेन वृात ् वृाः<br />

(पा॰सू॰ ४.२.११४) इनुसारं तेन ोम ् (पा॰सू॰ ४.३.१०१) इनेन छयः। अवृाु तेन ोम ्<br />

(पा॰सू॰ ४.३.१०१) इनेन अण यः। ् यथा चेण ों चाम ्।<br />

५ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनेकारलोपः। सुपो<br />

धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन तृतीयािवभिलोपः।<br />

६ नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन समासो नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नकारलोप।<br />

७ अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन।<br />

८ सोऽिप अकतिर च कारके सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन। योग। पु०। + युज ्<br />

भावकमकरणेषु यथायथं घञ ् इित वाचम ् ।<br />

१२६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१ जगताम ्<br />

आमशने धा॰पा॰ १४२५) भावे घिञ ९ पुनरनुबकाय गुणे १० रपरे ११ िवभिकाय<br />

िवमशः। १२<br />

पुनः कृ दितङ् (पा॰सू॰ ३.१.९३) इनेन घये कृ ायां ततः<br />

कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कमिण षी। अपािणनीययोगपदादािम<br />

नुडागमे दीघ णे अपािणनीययोगाणाम ्। १३ एवम ् अपािणनीययोगाणां िवमशः<br />

इित। एवमारामायणोरसा वैषियकतयाऽनुयोिगतापेऽथ ीकृ ते िनापे<br />

वाऽथ ीकृ ते योगपदोरषाः कमतापेऽथऽीकृ ते योगश िनिपत-<br />

सेनायेऽारामायणानुयोिगतावेदकपािणनीययोगिभयोगिनिनिपत-<br />

कमतावेदकिवमशऽथवाऽारामायणिनतावेदकपािणनीययोगिभयोग-<br />

िनिनिपतकमतावेदकिवमश इथ यित अारामायणेऽपािणनीययोगाणां<br />

िवमशः। शोधबेऽिारामायणे बालबुाऽपािणनीयतातीतानां शानां<br />

ायः सिकारकसमासिलकृ िताधातुसिनां िवमश कतु महं िनिदः। अ<br />

योऽायाः। ेकमाये ौ ौ पिरेदौ कितौ। सातं कृ ते थमााये<br />

सिकारकसमाससिनोऽारामायणीया अपािणनीयाः योगा िवमृये।<br />

१.१ जगताम<br />

्<br />

॥ अथ थमााये थमः पिरेदः ॥<br />

॥ अथ बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

यः पृिथवीभरवारणाय िदिवजैः सािथतियः<br />

सातः पृिथवीतले रिवकुले मायामनुोऽयः।<br />

िनं हतरासः पुनरगामां िरां<br />

कीित पापहरां िवधाय जगतां तं जानकीशं भजे॥<br />

९ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />

१० पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />

११ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन।<br />

– अ॰रा॰ १.१.१<br />

१२ िव मृशँ आमशने (धा॰पा॰ १४२५) → िव मृश ् → भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) → िव मृश ् घञ ् →<br />

िव मृश ् अ → पुगलघूपध (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → िव मश ् अ →<br />

िवमश → िवभिकायम ् → िवमशः।<br />

१३ अपािणनीययोग आम ् → नापो नुट ् (पा॰सू॰ ७.१.५४) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → अपािणनीययोग नु ँट ् आम ् → अपािणनीययोग न ् आम ् → अपािणनीय-<br />

योग नाम ् → नािम (पा॰सू॰ ६.४.३) → अपािणनीययोगा नाम ् → अाुवायेऽिप<br />

(पा॰सू॰ ८.४.२) → अपािणनीययोगा णाम ् → अपािणनीययोगाणाम।<br />

्<br />

१२७


१.२ अारामगा सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ोके<br />

समाये िशवो नमाराकं<br />

मलमाचरन ् ीरामं ौित यूभारहरणाय देवैः<br />

ािथतो यः ीरामो भूतले रघुकुलेऽवतीय रासािह जगु पापहरां कीित<br />

वा पुनो मगममेव जानकीशमहं वे। अ कीित पापहरां िवधाय<br />

इ युो प ्याो िवपूवकडुधाञ ्धातुधारणाथः। यिप उपसगण धाथ<br />

बलाद नीयते। हाराहारसंहारिवहारपिरहारवत ्॥ १४ इित कािरकानुरोधेन िवउपसगात ्<br />

िवधाय इ कृ ा इनेनाथन भिवतं िकु कृ ते करणपाथोपयोगो<br />

अयं योगोऽारामायण बालकाड थमसग थमे मलाचरणाके<br />

कीित पापहरां िवधाय जगताम<br />

् इित चतुथचरणांश उृतः। िनिव-<br />

नातोऽयं धातुरभािवतयथ िवधा इथसूचकः ीकरणीयः। एवं िवधाय<br />

इ वाेिथ वापनाधारे सवात ् जगताम<br />

् इािधकरण-<br />

बोिधका सुिचता। करणाथऽिप ीकृ ते करोतेोथतयाऽ सेवोिचता। अतो<br />

जगताम<br />

् इित षयोगोऽपािणनीय इित। िकु िवमश कृ त इदमिप पािणनीय-<br />

िसाानुपम। ् िववाधीनािन कारकािण भवि इित िह भावचनम। ्<br />

१५ िववा नाम<br />

ोताऽथ बुेतेित वुवुिमा। अ सिववया षी। यतो िह भगवतो राम<br />

कीितः शाताः संसारेण सह शातः सः। अतः सपेया स-<br />

िववायां षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०) इित षी िवभिवरीयसी। बवचनं च चतुदशानां<br />

भुवनानािमिभायेण। इं जगताम ् इित योगः पािणिनिसाानुकू लः।<br />

१.२ अारामगा<br />

पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता।<br />

अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.५<br />

अयं योगोऽारामायण बालकाड थमे सग शंसायां कृ तो<br />

वतते। पकिवधयाऽारामायणं गाेन संृतम। ् अारामायणगा शर-<br />

िहमालयााभूय ीरामपेण सागरेण स सकलभुवनािन पुनातीित तायम।<br />

्<br />

अारामायणगा इित वे अारामगा इुम। ् अारामायण-<br />

गेाारामगेित न ैवाथबोधे समथः शः। पािणिनमते शाथयोवा-<br />

वाचकभावः। १६ रामशां दाशरिथिनयतमथ बोधियित िकेकारकोषं िवना<br />

१४ मूलं मृयम।<br />

्<br />

१५ मूलं िविवधभासंरणेषु मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२,<br />

२.३.६७) इ तायिमदम।<br />

्<br />

१६ तादपदाथयोः सारमेव शिवावाचकभावापरपयाया (प॰ल॰म॰ १०)।<br />

१२८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.३ भे षु<br />

मकारोऽकारो रकारो वा न तोधियतु ं समथः। अते वणोट गतेवोपयोिगता।<br />

वाोटोऽितिनष िततीित मतिितः (वै॰िस॰का॰ ५९) इित ाचीनोे ः। िकं<br />

बना उािरत एव शः ायको भवित नानुािरतः १७ इित भावचनादा-<br />

रामगाशोऽारामायणगाथ कथं बोधियतीित चेत। ् उते। अाा-<br />

रामायणशेऽारामश लणा। यिद चेा न ैव वैयाकरणैरीकृ ता लणा-<br />

खडनं िवरशो नागोिजभिवरिचतवैयाकरणिसालघुमूषायां िवलिसतं तदा<br />

शतावेदकता ीियताम ् । अथवा िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />

(वा॰ ५.३.८३)। यथा सा भामा सभामा भामा सा इािद। १८ अनेन िनयमेनायन-<br />

श लोपः। तादारामगाशोऽारामायणगाथपरो ेऽयनशे<br />

तदथबोधकात। ्<br />

१९<br />

१.३ भे षु<br />

गों यदमनवां वदि भे षु महानुभावाः।<br />

तदहोऽहं तव देव भा ियोऽिस मे ं वद यु पृम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.८<br />

एष योगोऽिप बालकाड थमसग एव। पावती िशवं कथयहा-<br />

नुभावा अगोमिप भे षु वदि। अ भे षु इित समी िचा। यतो िह<br />

सिधकरणे भवित सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इित सूेण। अिधकरणं<br />

ाधार सा आधारोऽिधकरणम<br />

् (पा॰सू॰ १.४.४५) इित सूात। ् अाऽधार<br />

सावन ैव नाि। २०<br />

तथा चा अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कम-<br />

सैवोिचता। एवं भे षु इित सा आधारः पािणिनिव इव भाित। परं िवचारे<br />

१७ मूलं िविवधभासंरणेषु मृयम। ् शरे च इको यणिच सूे – ननु िप इदोप-<br />

ाोकारािदिभदघािदहणं न ात ् ‘उािरत एव शः ायको नानुािरतः’ इित ‘अणुिदत’<br />

्<br />

सूे भाोे ः (श॰र॰ ४७)। या उायमाणः शः सायको भवित न सतीयमानः<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.१.६९) इ तायिमदम।<br />

्<br />

१८ अथवा पूवपदलोपोऽ ः – अिसः िस इित। तथा देवदो दः सभामा<br />

भामेित॥ (भा॰प॰)। अथवा ये िह वाेषु वाैकदेशान ् युानाः पदेषु च पदैकदेशान। ् वाेषु<br />

तावाैकदेशान ् – िवश िपड िवश तपणम । ् पदेषु पदैकदेशान ् – देवदः दः सभामा<br />

भामेित (भा॰पा॰सू॰ १.१.४५)। ता ीभागवशािणिणी – अ वाैकदेशाार उदाता इित<br />

बवचनमुपपते। पदैकदेशा ावेव दिशतौ। ‘देवः सा’ इित नोदाताविप ेयािवित बवचनोपपिः<br />

(पािणनीयाकरणमहाभाम, ् थमः खडः, चौखा संृ त ितान, िदी, १९८७, ३९४तमे पृे)।<br />

१९ यः िशते स मानाथािभधायी इित िनयमात।<br />

्<br />

२० पूवपोऽयम।<br />

्<br />

१२९


१.४ मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

कृ तेऽिवमेतत ् । अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इाथ िह िसाकौमुां कारक-<br />

करणे िलिखतो भोिजिदितमहाभागैयत ् अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं<br />

ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)। त षोडशधातूनां पिरगणनं कािरकायामकािर –<br />

ापदिधििचूशासुिजममुषाम।<br />

्<br />

कमयुादकिथतं तथा ाीकृ हाम ्॥<br />

– वै॰िस॰कौ॰ ५३९<br />

इित। अथिनबनेयं सा (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इित िनयमेनािप पिरगिणत-<br />

धातुसमानाथकानामिप सहो यथा बिलं िभते वसुधाम ्। अ िह िभ ्धातुः<br />

(िभँ िभायामलाभे लाभे च धा॰पा॰ ६०६) कािरकापिरगिणतयासमानाथकः।<br />

तेनापादानेनािववित बिलिर कमसा। तथैवाािप धातुूसमानाथः।<br />

तात ् वदि इ योगेन भे षु इ ितीयया भिवतमासीत ् । िकु<br />

यदाऽपादानािदिभरिववा तदाऽयं िनयम इेव अकिथतशाायते। अ तु<br />

वैषियकाधार सावनयाऽिधकरणकारक िववैव। अथािवषये वदि।<br />

िवषयता चाोपिितपा। या संेषु िवमानेषु वेाहायम ् । एवं च भे षु<br />

िवमानेषु वदीित िनगिलतम ् । पात ् गमानाऽिप िया कारकिवभौ योिजका<br />

(वै॰िस॰कौ॰ ५६८) इित िनयमेन गोषु मानासु गतः इितवदािप य च भावेन<br />

भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इित सूेण समी। इित पािणनुकू लम।<br />

्<br />

१.४ मे<br />

अोरं िकं िविदतं भविूत मे संशयभेिद वाम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.१५<br />

अयं योगोऽिप बालकाड थमसगय एव। अ पावती भगवती ीिशवं<br />

ाथयमाना कथयित यरं ातं संशयभेिद वां ते ूतेित। मे इित मं मम<br />

वेाऽदेशः। अ ितीयााने चतुथयोगः षीयोगो वा पािणनीयं िवणीव परं<br />

िवचारे कृ तेऽिवरोधः। मिम ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४)<br />

इनेन चतुथ। नमुम नृिसंहाय इितवत। ् मामनुकू लियतु ं मां बोधियतु ं वा ुवु।<br />

तायुमानधातुकमभूते माम ् इथ चतुथ त च मे इादेशः। या कमणोऽिप<br />

सिववायां षी मातुः रित इितवत। ् अािप माम ् इित कमणः सिववा<br />

ताी मम इित त च मे इादेश २१<br />

इित ितीयः कः। अथवा मे इ<br />

संशयशेनायः। अथाितयोिगकसंशय भेदकं वां मिसंशयेित<br />

२१ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />

१३०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.५ ते कथियािम<br />

तायम। ् से षी। त पावती ितयोगी संशयानुयोगी िवषियिवषयभावसः।<br />

यिद चेदाशा ात ् संशयशः समः स च मेशेन सापेः स च सापेः असमथवत<br />

्<br />

इित ायेनासमथः सन ् कथं समेिदित चेिसापेाले न ैवा िनयम सरः<br />

देवद गुकुलम ् इितवत। ् अतोऽ सुतरां षी।<br />

१.५ ते कथियािम<br />

अ ते कथियािम रहमिप लभम ् ।<br />

सीताराममूनुसंवादं मोसाधनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.२५<br />

अ ां कथियािम इुिचतम। ् कथ ्धातोः (कथँ वाबने धा॰पा॰ १८५१)<br />

अकिथतकमकपिरगिणतूधातोः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) समानाथकात।<br />

्<br />

अततुथ वा षी वोभे अिप पािणनीयिवे इव। ते इित तुम<br />

् इ तव<br />

इ वा िवकरणम। ्<br />

२२ परमोभे अिप साौ। चतुथ तु ियाथपपद च कमिण<br />

ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन साी। अथात ् ां पावत ितबोधियतु ं कथियािम<br />

अततुथ गमानियायाः योजकात। ् याऽ िहतशोऽाहायथाऽ ते<br />

िहताय िहतं वेित कथियािम एवं िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ।<br />

या ियया यमिभैित सोऽिप सदानम ् (वा॰ १.४.३२) इित वािकेना चतुथ पे<br />

शेते इितवत ् । अ शरः कथनियया पावतीमिभैतोऽ चतुथ। या ताद चतुथ<br />

वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन मुये हिरं भजित इितवद चतुथ। अथवा मातुः रित<br />

इितवमिण सिववायां षी। अथवा सदानेन सेन च िवविताितीयाया<br />

अवसर एव न। २३<br />

१.६ ूिह तं हनूमते<br />

रामः सीतामुवाचेदं ूिह तं हनूमते।<br />

िनषोऽयं ान पां नौ िनभिमान ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.३०<br />

अािप ं ूधातुः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४)। स चाकिथत-<br />

कमकधातुगणनासूचककािरकायां ामुेन गिणतः। अतोऽ तु ितीया<br />

वारैव। ूिह तं हनूमम<br />

् इुिचतम। ् चतुपािणनीयेव। अ िवमृयते।<br />

२२ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />

२३ अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />

१३१


१.६ ूिह तं हनूमते सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

यदाऽपादानािदिभरिभधेयैरिववितं सारकं पिरगिणतधातुिभः सह युेत तदा<br />

कमसम। ्<br />

२४ इदं तु सदानेन िववितम। ् सदानादय बुिकृ ताः। अत एव<br />

ुवमपायेऽपादानम ् (पा॰सू॰ १.४.२४) इेव सूं वाेतः परमपादानसासूािण<br />

सवायिप बुिकृ तमपादानं किया भाकृ ता ाातािन। २५ तादािप सदानं<br />

िववितमेव कताम। ् महासानां ायो लानुपोऽथ भवेवाथा लाघवियः<br />

पािणिनः घु िट िघ इािद सा इवापादानािधकरणसदानसा अिप लीः कुयात।<br />

्<br />

ताहासाकरणादासां वितोऽथः। स च लोपयोगी। कृ ते सकषण<br />

दीयते यै स सदानम ् इित िवहे सपूवकदाधातोः (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१)<br />

कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन दानीयो िवः (ल॰िस॰कौ॰ ७७२)<br />

इितवदाने ुट ्। अनुबकायऽनादेशे सदानिमित िसित। २६ हनूमांा<br />

तिजासुतया कृ तः बोधियतु ं सीतयोपते। ीरामेण च हनूममुपदेुं सीता<br />

ेयतेऽत उपदेशदानियाया उेयं ीहनुमान ् । अैव दाधातोवादान सं<br />

कृ साघते ीमहावीरे। यथाऽिमचरणे ीरामः समथयते िनषोऽयं<br />

ान पां नौ िनभिमान ् । तातुथ। अथवा ीरामो हनूमते िहतं िचकीषित<br />

िचकारियषित च। िहतं च रामरहतानोपदेशादेव। अतो िहताय इित योजनीयं<br />

ततः िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। इित नापािणनीयता। अथवा<br />

धातूनामनेकाथात ् ूधातोदानाथता। अतः ूिह तं हनूमते इ देिह तं हनूमते<br />

इथः। ततः कमणा यमिभैित स सदानम<br />

् (पा॰सू॰ १.४.३२) इनेन हनूमतः<br />

सदानसा। चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन हनूमते इ चतुथ।<br />

२४ अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />

२५ अयं योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव<br />

िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२५)। अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते।<br />

त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२६)। अयमिप योगः शोऽवुम।<br />

्<br />

... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२७)।<br />

अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव<br />

िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२८)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२९)। अयमिप योगः<br />

शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३०)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३१)।<br />

२६ सम ् दा → कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) → सम ् दा ु ँट ् → सम ् दा यु ँ →<br />

युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) → सम ् दा अन → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />

सम ् दान → सदान → िवभिकायम ् → सदानम।<br />

्<br />

१३२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७ मया<br />

१.७ मया<br />

मािणहणं पाागव मदयः।<br />

अयोानगरे वासो मया ादशवािषकः॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.३७<br />

अ मया इित योगो िवभाते। वासशो भावघञः। २७ घञ ्य<br />

कृ दीयः। २८ तथा कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इित सूेण मम इित<br />

सम। ् उते। अ पूवसे राम लीलामे यमानं कतृमौपचािरकिमित<br />

भगवती सीतोप िनगु णे िण रामचे कतृासवं दशयी ताम-<br />

कतृकघटनासु रामकतृाभासं मूलकृ ितााः कतृं वापयी ीरघु-<br />

नाथकतृं चाारोपापवादायेन िनराकरोित। अतोऽ सवासु घटनासु ीराम<br />

कतृारोपाादशवािषकायोावास कता ीराम एव। सीता च वासपिया-<br />

िसौ कृ ोपकारकतया साधकतमं करणम<br />

् (पा॰सू॰ १.४.४२) इनेन करणसा-<br />

भाग। ् अतः सीताबोधक उमपुषैकवचनबोधकोऽोऽिप कतृकरणयोृतीया<br />

(पा॰सू॰ २.३.१८) इित सूेण तृतीयामलभत। या िवनाऽिप तोगं तृतीया। वृो<br />

यूनेािदिनदशात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६४) इित िनयमेन सहशाभावेऽिप तृतीया। यथा वृो<br />

यूना तणेदेव िवशेषः (पा॰सू॰ १.२.६५) इित सूे भगवान ् पािणिनः सहशाभावेऽिप<br />

यूना इित िनिदशित। तथैवाािप सहशिवरहेऽिप तृतीया। मया सीतया सह राम ादश-<br />

वािषकोऽयोायां वासः इित न पािणिनिवरोधः।<br />

१.८ िवभीषणे रादानम<br />

्<br />

रावण वधो युे सपु रानः।<br />

िवभीषणे रादानं पुकेण मया सह॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.४१<br />

योगोऽयं बालकाड थमसगय एव। अािप िवभीषणाय रादानम ् इनेन<br />

भिवतमासीत। ् यतो िह दानियाया उेयता िवभीषण एव। अाानियोेय<br />

िवभीषण सदानता िनबाधैव। िकािधकरणकारकम। ् एवमपािणनीयं तीयते। परं<br />

िवभीषण आधारं पिरकािधकरणकारकमुिचतम। ् िवभीषणो रामभ च भगवते<br />

२७ वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००४) इित धातोः भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन घञ। ् अत उपधायाः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेनोपधावृिः।<br />

२८ कृ दितङ् (पा॰सू॰ ३.१.९३) इनेन। कृ दीयः इ तै िहतम ् (पा॰सू॰ ५.१.५) इनेन<br />

छयः। कृ देो िहतः इित भावः।<br />

१३३


१.९ पूणन एकम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

सवसमपणम ् । सदानं िह िनवृिपूवकं परोादनम ् (त॰बो॰ ५६९)।<br />

इदम सिवित निह रामभ सवथा हीनात ् । अतोऽ वैषियक आधारो<br />

िवभीषणः। आधारे चािधकरणसा। अिधकरणे च समी िनबाधा। सिधकरणे च<br />

(पा॰सू॰ २.३.३६) इनेन। अतो िवभीषणे रादानम ् सतम। ् या िववाधीनािन<br />

कारकािण भवि २९<br />

इित िसाेनाािधकरणे िववा। अथवाऽऽषिसािनपण-<br />

मे सूवणनपरााद दशनसूािण वते। अतो यथा सूे िवभीनां ातेण<br />

योगथाऽािप सीता सूहेतु ं िसां हनुमते कथयतोऽ सौी समी। यथा<br />

पािणनीयमिधकारसूं कारके (पा॰सू॰ १.४.२३) इित। अ सा उपयोगः। थमाथ<br />

समीित भाकारा अिप ीकुवि। ३० तथैवाािप।<br />

१.९ पूणन एकम<br />

्<br />

अिवि पूणन एकं ितपाते।<br />

तमािदवाै साभासाहमथा॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.४९<br />

अ तृतीया िचा। करणेऽिप ता असवात। ् यतो िह कारकािण ायशः<br />

ियामेवानुयत एव ाचीनानां मते ियाियं कारकम ् इेव िसाः।<br />

यिप मातुः रित इादावितािवारणाय सााियाियं कारकम ् इित ाचीना<br />

आमनि नवीनाु लणेऽिन ् साादिनवेशमसहमानाः ियाजनकं कारकम<br />

्<br />

इेव वापयि। तथा च कृ धातु ं (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) जथकं मा<br />

करोित ियां िनवतयतीित कारकम ् अिन ् िवहे कृ धातोः वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३)<br />

इित सूेण वुल ्यः। लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेन लेायां लोपे चुटू<br />

(पा॰सू॰ १.३.७) इनेन णकारेायां लोपे च अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५)<br />

इनेन वृौ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन रपरे युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१)<br />

इनेनाकादेशे िवभिकाय कारकिमित िसम ् । अतः पूविन ् लणे ीकृ ते<br />

ियाियं कारकिमित लण जागकतया माणवक िपतरं पानं पृित अ<br />

पररासेन माणवकेनाऽिप ियायः। तेनाािप षे कारकसः ात ् ।<br />

यिप साादिनवेशने न दोषथाऽिप मातुः रित इादाविप िितः सामाा।<br />

अतो ुनुरोधेन गौरवं चानुमाय ियाजनकं कारकं लणं नवीनानां मते<br />

२९ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

३० िकिमदं ‘कारके’ इित। सािनदशः (भा॰पा॰सू॰ १.४.२३)। त सािनदश इित। सुपां सुपो<br />

भवीित थमायाः ाने समी कृ तेित भावः इित कैयटः।<br />

१३४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.९ पूणन एकम ्<br />

सावभौमतया सु िरं परु लणेऽिन ् वितेऽिप सवषां कारकाणां साािया-<br />

जनकाभावाररापदिनवेशोऽािप ाचीनलणसम एव। ियां सााू पेण तु केवलं<br />

कारकयं जनयित कता कम च। त ापारपां ियां कता ायतयैवं फलपां ियां<br />

कम ानुकू लतया जनयित। शेषािण कारकािण यानुकू मि िकिधकरण-<br />

कारकु पररयैव ापारांशे कतारं सहायकं कृ ा फलांशे च कम सहायकं मा<br />

ियामुादयित। अतः पयेऽिप समानगौरवलाघवतया पूवलणमेव ुटाथतया ेयो<br />

लगित। अत एव ौढमनोरमायामोऽायदोषपिरहाराय दीितेनायमेव िसाो<br />

िनतः। त हीयं पिरिितः। अााां थमााय इािवधायकसूसूणसे<br />

भगवान ् पािणिनः पपाठ हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) इित सूम। ् वााथबोधे पदाथानं<br />

कारणम ्३१ अयं िह िनयमः। हलम ् इित सू वााथ ुपदेशेऽं हिलात।<br />

्<br />

अ पदाथबोधोऽिप िवचायताम। ् उपदेशे इत<br />

् इित पदितयम ् उपदेशेऽजनुनािसक<br />

इत<br />

् (पा॰सू॰ १.३.२) अाूादनुवृम। ् सूें पदं सूारादनुवतनीयं सव<br />

(ल॰िस॰कौ॰ १) इित वरदराजोे ः। एवं हल<br />

्<br />

अम<br />

्<br />

इित मुे सूे पदे।<br />

त ह कोऽथ इित िजासायां हसािवधायक आिदरेन सहेता<br />

(पा॰सू॰ १.१.७१) इित सू वााथ िवचारियमाणे त हेतुादाथबोध पूव<br />

पदाथिचनमिनवायतां गतम ् । त आिदः अेन सह इता इमािन चािर पदािन।<br />

सूेऽिेवं समुदाये साया अनुपयोगादवयवेषु िवामः। तथा च अेन इधान-<br />

तृतीयािनदशावितिभः सहाऽिदवाािप सहः। तथा च अेनेता सिहत<br />

आिदमगानां च सा ात ् (ल॰िस॰कौ॰ ४)। अ अपद थः सुः<br />

िकु इत ्शाथऽनवगतः। स चेािवधायकात ् हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३)<br />

इित सूादवगु ं शते। तदिप तदैवेदाथ बोधियित यदा त हदाथ बोिधतो<br />

भिवित। हदाथबोध तािवधायक आिदरेन सहेता (पा॰सू॰ १.१.७१) इित<br />

सूाधीनः। स चेदाथानमरेण हदाथ बोधियतु ं शोेव निह। इं हदाथ-<br />

ानिमदाथाधीनम। ् इदाथान हदाथाधीनम। ् अत एकैकमेकैकाधीनिमेव<br />

पररापेपोऽोऽायः। अोऽायािण कायािण न के। यथा नािव<br />

बा नौनव गितशीला भवतीित भाे ३२ िसािताहान ् िववः समुपितः।<br />

अोऽायं िह तहसापेहसापेहिवषयम । ् तहो हदाथहापे-<br />

ह इहापेहो हहिषयिमासू एवमेव तह इहिषयं<br />

३१ मूलं मृयम ् ।<br />

३२ इतरेतरायािण च कायािण न के। तथा नौनािव बा नेतराणाय भवित<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.१.१)।<br />

१३५


१.९ पूणन एकम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

हसासू इुभयताशा रुः। इमोऽायमाश ीदीितेन हलम<br />

्<br />

इित सूमेवाविततम। ् िववेकोऽयं यूलसूमसमम। ् समासे कृ ते सित अश<br />

िवशेषणतया पूविनपातापेः। िकावृसूं हलम ् इित समम। ् हा-<br />

शेन सह कः समासो भवेिदेव िवचारियतुमुपां वैयाकरणिसाकौमुदीटीका-<br />

ौढमनोरमासाकरणे। यथा ौढमनोरमायाम ् –<br />

“हिल अम ् ” इित िवहे “समी” (पा॰सू॰ २.१.४०) इित योगिवभागात ् “सुुपा”<br />

(पा॰सू॰ २.१.४) इित वा समासः। या षीतुषोऽयम ्॥<br />

– ौ॰म॰ १<br />

इित। त समी इित तीकमादाय शरे ाचते ीहिरदीितमहाभागाः अिधकरण-<br />

कारक कायारा ियायादि सामिमित भावः (श॰र॰ १)। समी<br />

शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इित सूे योगिवभागं मा समीसमासो दिशतः। तायं<br />

पूवपाेपो यदिधकरणकारकं ियया नाेित। असित ियाये ियायलण-<br />

कारकाभावािन ् कथं साम सामाभावे च कथं समास इित चेत ् । हिरदीितः<br />

कथयित यतारं कम च ारीकृ ािधकरणकारकं ियायामेित िया च ते एव मामं<br />

कृ ाऽिधकरणकारकेणाेित। यदाऽकमका िया तदा कता मामो यदा च सकिमका<br />

तदा कम मामिमिप ियते। तथा रामः शायां शेते इ वृिवृिसेन<br />

ियाऽेित। ं शा तृी रामृिः शयनानुकू लो ापारः। एवमेव ाां तडुलं<br />

पचित इादौ ं ाली त तृिडुलृिः पाकः। एवमेव ियाऽिधकरण-<br />

कारकेन ायायसेनाेित। यथा सीता वािटकायां वतते इ ं वतनानुकू ला<br />

िया तदायः सीता तदाय वािटकेित।<br />

इं ियाियपकारकसावजनीनात ् पूणन एकम ् इेव साधियतु ं न ैव<br />

िकमिप कारकं सटते। अादोपपदिवभिः। तापपदं िवना तृतीयाऽपािणनीयेित<br />

चेत ् । िवभििधा कारकिवभिपपदिवभि। ियामाि जायमाना िवभिः<br />

कारकिवभिः। एवं पदमाि जायमाना िवभिपपदिवभिः। कारकिवभियथा<br />

रामं नमित अ िह नमनियामािैव ितीयािवभिा। ितीया च याऽपरा<br />

सा पदमािैव। यथा नमः िशवाय अ ियायाभावाारकिवभिनाि।<br />

एवं पदयोगाभावादतोऽ तृतीया िकमाधारा इित वृो यूना तणेदेव िवशेषः<br />

(पा॰सू॰ १.२.६५) इ सहयोगं िवनाऽिप सहोा तृतीया दरीयते। ३३ ताद<br />

गमानपद कारकिवभीनां योजकात ् पूणन एकम ् इ पािणनीयताऽतैव।<br />

३३ िवनाऽिप तोगं तृतीया। वृो यूनेािदिनदशात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६४)।<br />

१३६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१० साािथतं तव<br />

१.१० साािथतं तव<br />

इदं रहं दयं ममानो मयैव साािथतं तवानघ।<br />

मिहीनाय शठाय न या दातमैादिप रातोऽिधकम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.५२<br />

अािप अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसा तथा च ितीयोिचतैव।<br />

िकु िववाधीनािन कारकािण भवि ३४ इित ायाीकारेण कमिण सिववया षी।<br />

या समम<br />

् इाहायम। ् तव समं किथतम<br />

् इित तायम। ् एवम तु सुतरां<br />

सो िनबाध एव। तेना िनसगतः षी। अथवाऽ पृशााहारः। तव पृ<br />

किथतम । ् ततो य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन पृशेन कथन-<br />

पियार ोतनाी कारकीया। ३५<br />

१.११ तेऽिभिहतम<br />

्<br />

एतेऽिभिहतं देिव ीरामदयं मया।<br />

अितगुतमं ं पिवं पापशोधनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.५३<br />

अािप ूधातुसमानाथकअिभधाकृ ितक ३६ अिभिहतश योगेण अकिथतं<br />

च (पा॰सू॰ १.४.५१) इित कमसया ितीया वारा िक सदानिववया<br />

चतुथ। िकं वा ां सोषियतुमिभिहतम ् ियाथपपदायुमान कमिण चतुथ<br />

ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन। या ते िहताय इित<br />

िहतशमाहायम। ् ततः िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। या<br />

सुखपदमाहायम। ् ते तुं हनुमते सुखायािभिहतम । ् ततः चतुथ तदथाथबिलिहत-<br />

सुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इ पिठतसुखश चतुथपरसूचनाद चतुथ। ३७<br />

या ते इित षम ् । एवम से षी। या ोरशोऽाहायः। तव<br />

३४ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

३५ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />

(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप भावलणा षीित भावः।<br />

३६ ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४)। अिभपूवको धाधातुः (डुधाञ ् धारणपोषणयोः<br />

धा॰पा॰ १०९२) कथनाथः। ये दधातेिहः (पा॰सू॰ ७.४.४२) इनेन िहआदेशे िवभिकाय<br />

अिभिहतम ्।<br />

३७ या ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इित वािकेना चतुथ। दथमिभिहतम ् इथः।<br />

१३७


१.१२ रामेणों पुरा मम सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ोरमिभिहतम ्। ३८<br />

१.१२ रामेणों पुरा मम<br />

णु देिव वािम गुा ुतरं महत ् ।<br />

अारामचिरतं रामेणों पुरा मम॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.४<br />

अयं योगोऽारामायण बालकाड ितीयसग चतुथ ोके िशवेन<br />

कृ तो वतते। कृ तरामिवषयकां पावत सोधयन ् िशवः ाह यत ् यथावु पुरा<br />

रामेण ममोम ्। अ तु उम<br />

् इित शोऽकिथतगिणतूधातुकृ ितक एव। यतो<br />

िह ूधातोः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) कमिण यः। ुवो विचः<br />

(पा॰सू॰ २.४.५३) इनेन वच ्आदेशः। विचिपयजादीनां िकित (पा॰सू॰ ६.१.१५)<br />

इनेन ससारणम। ् ससारणा (पा॰सू॰ ६.१.१०८) इनेन पूवपैकादेशः। चोः<br />

कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इनेन कुम। ् अ सााािरकापिरगिणतूधातोपितौ<br />

ितीयाया अवयािवतया षीित पािणिनिवेव िकु वुतनुाऽ स-<br />

िववया षी। रामायणिशवयोः ितपाितपादकपशातस वुिमात।<br />

्<br />

मम पुरः इित वा मम िहताथम ् इित वा। मम वणे इित वा। अा वण-<br />

शेनावयवावयिवभावस िसाे षी।<br />

१.१३ णे ाह<br />

भूिमभारेण मा दशवदनमुखाशेषरोगणानां<br />

धृा गोपमादौ िदिवजमुिनजन ैः साकमासन।<br />

गा लोकं दी सनमुपगतं णे ाह सव<br />

ा ाा मुत सकलमिप दावेदशेषाकात ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.६<br />

अािप अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन ितीयैव। ताने चतुथ तु<br />

ाणं मोदियतु ं ाह इयुमानमोदनियाकमभूतशात ् । ३९ या णे िहताय<br />

इाहारे िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ। या सुखिमा चतुथ<br />

तदथाथबिलिहतसुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इित चतुथसमाससेतसूचनातुथ। या<br />

३८ अ श साकातया उरशेन कथं समास इित न शम। ् िनसापेले<br />

िनयमासरात। ् या ोरशेन पािकोऽयः।<br />

३९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

१३८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१४ कयप वरो दः<br />

परमाानं नयित धराधाम ापयतीित णः इित ोपपदे नीधातोु म। ्<br />

४०<br />

तत समी उपिते इित शेऽाते य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />

इनेन। या नमुम नृिसंहाय इितवाणमनुकू लियतु ं ाह। याऽ पे शेते<br />

इितवत ् ियया यमिभैित सोऽिप सदानम ् (वा॰ १.४.३२) इित वािकेन कथनियया<br />

णोऽिभेतादाने तततुथ।<br />

१.१४ कयप वरो दः<br />

कयप वरो दपसा तोिषतेन मे॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.२५<br />

अ भारााया गोपधािरया पृिथा सह देवैः ीरसागरमिभग ुवं<br />

ाणं ित कीयावतरणकारं कटयन ् भगवान ् िणगदित यया पूव कयपाय<br />

वरो दो वतते। अतैव गृहे पुपेणावतिरािम। त दपदयोगेण चतुु िचता<br />

तै चपेटां ददाित (भा॰पा॰सू॰ १.१.१) इित भायोगािु कयप इित षी<br />

तिवेव। परं न ैतत। ् दान कमणा यमिभैित स सदानम। ्<br />

४१ अ सदान<br />

न िववा। यतो िह भुराानं न सददाित। मलाचरण एव धामगमनसेतात।<br />

्<br />

यथा रजक वं ददाित इ ालियतु ं वािण दीये पुन परावे तथैवाािप<br />

सिवंशितवषाणां कृ ते पुपेणाऽगतः ४२ कयपावतार दशरथ समम। ् पुनः<br />

ीरामिवयोगानलदधशरीरः सनयननीरो धीरो दशरथ एव कयपतां गतः। अतोऽ षी<br />

दशरथाकािलकं सूचयित। सदानं िह िनवृिपूवकं परोादनम<br />

्<br />

(त॰बो॰ ५६९) इित तबोिधनी। अ भगवान ् ं िनवतयेव निह ले ले<br />

लोकोरकौतुकदशनाय। या कृ ते इाहायम। ् कयप कृ ते वरो दः इित कृ ते-<br />

योगे षी। या भायायै इाहायम। ् कयप भायायै वरो दः अतो दाभावपे<br />

से षी।<br />

४० नयतीित णः। उपपदे नीधातोः (णीञ ् ापणे धा.पा. ९०१) अेिप यते<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः। न ् अम ् नी ड → न ् अम ् नी अ →<br />

िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → न ् अम ् न ् अ → सुपो धातुाितपिदकयोः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७१) → न ् न ् अ → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → न ् अ →<br />

न → पूवपदाायामगः (पा॰सू॰ ८.४.३) → ण → िवभिकायम ् → णः।<br />

४१ कमणा यमिभैित स सदानम ् (पा॰सू॰ १.४.३२)। दान कमणा यमिभैित स सदानसः<br />

ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६९, ल॰िस॰कौ॰ ८९६)।<br />

४२ कथं तिह १०३तमे पृे ावनायाम ् – जतो िववाहं यावादशााविधतो ादशवष<br />

यावदयोायां वास एवं पिवंशे वष सीतालणाां सह वनगमनम ् इित। कभेदेन।<br />

१३९


१.१५ ं मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१५ ं मे<br />

ं ममोदरसूत इित लोकािडसे।<br />

भे षु पारवयं ते ं मेऽ रघूम॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.२६<br />

अ परमिपतरं परमाानं पुर ईरपेण ुतं िवलो भगवती कौसा<br />

ौित यत ् हे रघूम अ भे षु ते पारवयं मे म ्। श ्धातोः (िशँर ् ेणे<br />

धा॰पा॰ ९८८) कमिण ये कृ ते तेन च कमणोऽिभिहतातु ानिभिहतात ् कतृ-<br />

करणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेनानिभिहतेऽदवाकौसािपिण कतिर<br />

तृतीया। अ षीिवचारिवषयतामाटीकते। कतिर सिववायां षी। या म ् <br />

इित भावे कृ यः नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन। तत भाव<br />

िववयाऽिवविता कतु ः च वतमाने नपु ंसके भाव उपसानम ् (वा॰ २.३.६५)<br />

इनेन मम इ षी ४३ त च मे इादेशः। ४४ या मे इारं पुरतः<br />

इाहायम। ् मे पुरतो म ् अ से षी ारिसकी। या मे श रघूम-<br />

शेन अयः। अथात ् हे मे मम रघूम भे षु ते पारवयमथ म ्। अ पुभावनया<br />

मे रघूम इित ाहरित। यथाऽयोाकाडे यमेव कौसा कथयित यत ् पुः सभाय<br />

वनमेव यातः सलणो मे रघुरामचः (अ॰रा॰ २.७.८५)। अयं मम पुः इित कौसा-<br />

वचनं माधुय सूचयित। अ च जजनकभावपे से षीनेन सूिचतं यदा जीवः<br />

ीरामं ेव मम इित सोधयित तदा त संसारममताजालं नयित।<br />

१.१६ रामेित<br />

यिन ् रमे मुनयो िवया ानिववे।<br />

तं गुः ाह रामेित रमणााम इिप॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.४०<br />

एष योगोऽारामायणबालकाडतृतीयसग चािरंशे ोके ीमता विसेन<br />

कृ तो भगवतो नामकरणसे। अ रामश ुिकारयं दशयित। एकोऽिधकरण-<br />

घञोऽपरः कज। यिुनयो रमे स रामो य रमयित रमते वा स राम इित।<br />

४३ यथा छा हिसतम। ् नट भुम। ् मयूर नृम। ् कोिकल वयातम ्<br />

(भा॰पा॰सू॰ २.३.६७) इािदभाोदाहरणेषु गतं ितरीनमनूसारथेः (िश॰व॰ १.२) हिसतं मधुरम ्<br />

... मधुरािधपतेः (म॰अ॰ १) इािदिशयोगेषु च। अ मे यं दशनं ते षु ते पारवयम ् इित<br />

तायम।<br />

्<br />

४४ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />

१४०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१६ रामेित<br />

अ थमैकवचनाो रामः इित शः। तत इितशेन सह संिहताकाले राम सु ँ इित<br />

िते पात ् ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन े भोभगोअघोअपूव योऽिश<br />

(पा॰सू॰ ८.३.१७) इनेन रोये लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यकारलोपे<br />

पुना रामघटकाकारेितघटकेकारेण सहाऽशमाने गुणे पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />

इनेन िपादीालोपािसौ गुणानवसरे राम इित इेव पािणनीयम। ् पूवािसम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ८.२.१) इित सू जागकतायां गुणाभावे कथं रामेित इित चेत। ् मतौ<br />

ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.५९) इित सूापनात ् अनुकरणानुकाययोभदाभेदिववा<br />

च ४५ इित पिरभाषया तावेदिववाऽभेदिववा च ियते। इितशसमिभाहरणेना<br />

िःयुो रामशोऽनुकरणपरः। इितशो नुकरणोतकः। तथा च पािणनेः सूम ्<br />

अानुकरणात इतौ (पा॰सू॰ ६.१.९८)। नेरनुकरण योऽािदतौ परे<br />

परपमेकादेशः ात ् । पटत ् इित पिटित (वै॰िस॰कौ॰ ८१)। अा तबोिधनी<br />

च – यिप “अतो गुणे” इित पूवसूादत इनुवातोहणिमह ु ं शं तथाऽिप<br />

पूवसूे अत इित तपरकरणााकार हणिमह तु शािधकारपायणाद<br />

हणिमित ााने े शः ािदित पुनरातोहणं कृ तम ् । अशं ाचे<br />

“नेिरित”। “अनुकरणेित”। पिरुटाकारािदवणेित भावः। त चानुकरणं<br />

िकिाेन बोम ् । परपा िनेऽिप संिहतायामिववितायां तदभावादाह।<br />

“पटिदतीित” (त॰बो॰ ८१)। अतोऽाभेदिववायां िवभभावः। ४६ एवं च आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन गुणः। ४७ ानािधकरणानप इित ायवेदाबोिनगु ण-<br />

ािभ एव दशरथपुो राम इेव विसताय ोतियतुमाभेदिववायां संिहता।<br />

संिहतां नामाधमााकालाितिरकालवधानशूम ् । या अपदं न युीत इित<br />

ाकरणिसेिपदमनुकुवतो िपद परमपद भगवतः ीरामच कृ ते िकमपदं<br />

युीत िशव इपेायामुते। सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इित िह सूम ् । अ िह योग-<br />

िवभागः सह इित पृथदं सुपा इित च पृथक्। सहेित समथन सह समते इथक-<br />

योगिवभागथमांशेना समासः रामश इितशेन। पात ् सुपो धातुाितपािदकयोः<br />

४५ मूलं मृयम। ् मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.५९) इ भाे दीपोोतयो िमदम।<br />

्<br />

अभेदपे कृ ितवदनुकरणं भवित (भा॰िश॰सू॰ २) इित महाभाे ऋऌक् (िश॰सू॰ २) िशवसू<br />

उम। ् अनुकरणं नुकायािम ् इिप महाभाे मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.४९)<br />

सू उिमित वैयाकरणभूषणसार दपणाायां चिकासादिवेदाः। अािभभासंरणेषु<br />

अनुकरणं नुकायािम ् इित नोपलम।<br />

्<br />

४६ तथा च गिवयमाह। अानुकायानुकरणयोभदािववितादसथवे िवभिन भवित<br />

(का॰वृ॰ १.१.१६)।<br />

४७ अोम ् – अ िःयुो रामशोऽनुकरणपरः। युभयानुकरणपरो रामशः कथं तिह<br />

रमणााम इिप इित चेत। ् संिहताया अिववणात।<br />

्<br />

१४१


१.१७ मुनीाहम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभिलोपः। पा ुणः। यलणमाि पुनगु णवधानं<br />

न शं यथा गोिहतम ् इावितन ङेिवभिमाि न अव ्आदेशथैव वणाये<br />

नाि यलणम ् (प॰शे॰ २०) इनेनाािप यलणं िनषेम। ् अतो रामेित<br />

अयं शः पािणनीय एव।<br />

१.१७ मुनीाहम<br />

्<br />

अिभवा मुिनं राजा ािलभिनधीः।<br />

कृ ताथऽि मुनीाहं दागमनकारणात ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.३<br />

अयं च योगोऽारामायण बालकाड चतुथसगयः। अायोा-<br />

समागतं ीराघवसमेतं िवािमं ण ािलयगराजो दशरथः कथयित मुनी<br />

अहं कृ ताथः एवम ् । राूते च (पा॰सू॰ ८.२.८४) इनेन ुतत ुतगृा<br />

अिच िनम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावादतः मुनी३ अहम<br />

्<br />

इेव पािणनीयम। ् मुनीाहम<br />

्<br />

इाषयोगो न ैव पािणनीय इित न िमतम ् ।<br />

अ िवािममिभगैव दशरथः णमित तेन रसोधनाभावा ुतावसरः। या<br />

गुरोरनृतोऽनाेकैक ाचाम<br />

् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इ ाचाम<br />

् इित योग-<br />

िवभागः। तथों िसाकौमुाम ् इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो<br />

िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)। अनेन योगिवभागेन सवषां ुतानां वैकिकता। ुताभावे<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन सवणदीघः। अथवा अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इित सूं सपादसाायीं ुतिवधायक िपादीं राूते<br />

च (पा॰सू॰ ८.२.८४)। ततः पूवािसम<br />

् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूबलेन सपाद-<br />

सााा दीघशाकततायां ुतिवधायकं िपादीशामिसम। ् एवं तििमक-<br />

कृ ितभाव नाि सरः। अतः मुनीाहम<br />

् इ दीघः पािणिनतशोऽनुकू लः।<br />

एवमेव तदहोऽहं तव देव भा (अ॰रा॰ १.१.८) इािप समाधेयम। ् यतो िह<br />

अहो इोदिनपातः। ओत<br />

् (पा॰सू॰ १.१.१५) इनेन सूेण अहो इौद-<br />

िनपातागृसा। ततोऽकारेऽिच परे ुतगृा अिच िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५)<br />

इनेन कृ ितभावे अहो अहम ् इेव पािणनीयम ् अहोऽहम ् इपािणनीयं तीयत<br />

इित चेत। ् अािप ाचाम<br />

् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इित योगिवभागेन ुत िवक इव<br />

गृािप िवकता। उपलणात। ् या ुतगृा अिच िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५)<br />

इ िनहणं ाियकाथ। अथािचदिच परे गृः कृ ितभावभा। यथा ङमो<br />

ादिच ङमुिनम ् (पा॰सू॰ ८.३.३२) इ िनहण ाियकात ् इको यणिच<br />

१४२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१८ मम ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७७) सुिङं पदम ् (पा॰सू॰ १.४.१४) इादौ न ङु मुटौ। तथैवा िन-<br />

हण ाियकात ् अहो इारेऽकारेऽिच न कृ ितभावः।<br />

१.१८ मम<br />

्<br />

ाातो यिद मुिनः शापं दासंशयः।<br />

कथं ेयो भवेमसं चािप न ृशेत ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.११<br />

िवािमो दशरथमिभग रासवधाथ सलणं ीरामचं याचते। त पु-<br />

वलतया रामचं न िदहाराजदशरथो िवकते यीरामिवसजनेऽहं जीवनमिप<br />

न ैव धारियतु ं शोिम। एवं च ाातः स मुिनः शापं दाित। एवमस-<br />

भाषणजिनतपातकमिप लिगित। तदानीमयं योगः कथं ेयो भवेम<br />

् इित।<br />

अा चतुकवचनापं मम ् इित। ४८ मम ् श ेयःितयोिगतया<br />

साकााितयोिगनः षमेव। िायाद से षी भवेत। ् िकु<br />

चतुथयं महाराज एव ेयसः सदानिमित िववया। या मम ् इ शापं दाित<br />

इायः। अथााातो मुिनरसंशयं मं शापं दाेवं कथं ेयो भवेदसं<br />

च न ृशेिदायकारः। इं मम ् श ेयः शेनासये पिरहारः।<br />

या मम ् न शपमिप तु कृ याम। ् महँ पूजायाम ् (धा॰पा॰ ७३०, १८६७)<br />

इाातोः कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इित सूानुरोधेनानुबलोपे सित<br />

मत इित मम ् इिन ् िवहे कमिण ययः। अनुबलोपे िवभिकाय सौ<br />

सोरमादेशे ४९ मम ् इित िसम। ् अ मम ् शः ेयः श िवशेषणम। ् अथात ्<br />

मं महपूणम ्।<br />

१.१९ रामाय<br />

िवािमोऽिप रामाय तां योजियतुमागतः।<br />

एत ुतमं राज वं कदाचन॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.१९<br />

विसवािमदम। ् अ रामेण योजियतु ं इित पािणनीयं रामाय इाषचतुथ। िवचारे<br />

कृ त इयमिप पािणनीया। अ िहतशोऽाहायः। तत िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३)<br />

४८ अद ् ङे → ङे थमयोरम ् (पा॰सू॰ ७.१.२८) → अद ् अम ् → तुमौ ङिय<br />

(पा॰सू॰ ७.२.९५) → म अद ् अम ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → मद ् अम ् → शेषे लोपः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.९०) → म ् अम ् → मम।<br />

्<br />

४९ अतोऽम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन<br />

१४३


१.२० रामरामेित सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

इनेन चतुथ। या रामं सुखियतु ं तां योजियतुमागतः इित ियाथपपद च कमिण<br />

ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ।<br />

१.२० रामरामेित<br />

आय रामरामेित लणेित च सादरम ् ।<br />

आिल मूवाय कौिशकाय समपयत ्॥ ५० – अ॰रा॰ १.४.२२<br />

अ रामशेन सह इितश संिहता। त रामघटकाकार इितघटकेकारेण सह<br />

संिहतायामुभयोः ाने गुणः। स एव िवचायः। राूते च (पा॰सू॰ ८.२.८४) इित सूेण<br />

रसोधनवा राम३ राम३ इ टेमकारोराकार ुतः। एवं ुतगृा अिच<br />

िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५) इित कृ ितभावः ात। ् अ च राम३ राम३ इित इेव<br />

पािणिनतीयः। अ सिराषः। ५१<br />

पादैः –<br />

इमेव थमीमागवतटीकाकारैः ीधरािम-<br />

यं जमनुपेतमपेतकृ ं ैपायनो िवरहकातर आजुहाव।<br />

पुेित तयतया तरवोऽिभनें सवभूतदयं मुिनमानतोऽि॥<br />

– भा॰पु॰ १.२.२<br />

इ पुेित अयं योगोऽाषेन समािहतः। ५२ तथैवाािप। वुतयं पािणनीय<br />

एव। अ चारः पाः दये। थमः गुरोरनृतोऽनाेकैक ाचाम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ८.२.८६) इ ाचाम ् इित योगिवभागेन सवषां ुतानां िवकः। ५३<br />

अतोऽािप ुताभावा ुणः सुकरः। ितीयः पः अ ुतवपिते (पा॰सू॰ ६.१.१२९)<br />

इनेन ुता ुतवाव उपितशेऽवैिदकइितपरे। अथादवैिदक इितपरे ुतोऽ ुत-<br />

ववतीनेना ुतवावत गुणोऽतो रामरामेित अयं योगः पािणनीयः। पारेऽिप<br />

सुौ शाकेतावनाष (पा॰सू॰ १.१.१६) इित सूेण वैकिककृ ितभावः। चतुथ<br />

पे ुतकरणमेवािनम ् । अथ मया पमपः ूयते य ुणिवधौ कते ुत-<br />

५० समापयत ् इित योे समपयत ् इित योगः। अिन ् िवषये ३९१तमे पृे ३.११७ भयेत ् इित<br />

योग िवमश पयु।<br />

५१ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

५२ ैपायनो ासो िवरहाातरो भीतः सु३ इित पतेन आजुहाव आतवान। ् रादााने ुते<br />

सिप सिराषः (भा॰पु॰ ी॰टी॰ १.२.२)।<br />

५३ इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)। अा तबोिधनी –<br />

सवः ुतो िवकत इित। एतेन “ैपायनो िवरहकातर आजुहाव पुेित” इित भागवतं ाातम। ् ुत<br />

वैकिकात ् ‘आषः योगः’ इित ीधराचायिु नादता (त॰बो॰ ९७)।<br />

१४४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.२१ लणेित<br />

शामेवािसमतो रामरामेित पािणनुकू ल एव।<br />

१.२१ लणेित<br />

आय रामरामेित लणेित च सादरम ् ।<br />

आिल मूवाय कौिशकाय समपयत ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.२२<br />

अयमिप योगथैव। लण इित िते ुते जाते कृ ितभावो िनेन ाः<br />

पुनः ाचाम ् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इित योगिवभागसामा ुतिवके सिः साधीयान।<br />

्<br />

१.२२ दीां िवयताम<br />

्<br />

पूजां च महत चू रामलणयोुतम ् ।<br />

ीरामः कौिशकं ाह मुने दीां िवयताम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.३<br />

कौिशकेन ामं नीतो भगवान ् ीरामो िवािमं कथयित हे मुने भवता<br />

दीां िवयताम ्। अ दीां िवश इित कतृवापम। ् कमवाे च लः कमिण<br />

च भावे चाकमकेः (पा॰सू॰ ३.४.६९) इित सूानुसारं भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३)<br />

इनेनाऽनेपदम। ् तयः िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन<br />

ते इित जातः। तत आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) इनेन लोकारे आम<br />

् आदेशे<br />

िवयताम ्। ५४ एवं यिथ यः स उो महासाकरणा ाययथ यः स<br />

य इुभयोिनयमयोजागके कमिण य िविहताथमैवोिचता। एवं च<br />

अनिभिहते (पा॰सू॰ २.३.१) इित सूं िधकारः। अिधकारो नामोरोरसिम ् ।<br />

ततः कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेनाेत सः। अथ च अनिभिहते<br />

कमिण ितीया इेव सूाथः। तामणोऽिभिहताद थमैव। तथा चों िसा-<br />

कौमुां कारककरणे अिभधानं च ायेण ितितसमासैः (वै॰िस॰कौ॰ ५३७) तेन हिरः<br />

सेते इित योग इवाािप ितङ्। ितङों कम। अतो दीाम ् इ ितीया पािणिन-<br />

िवेव। िवचारे कृ तेऽ िवयताम ् इितघटकधातुरकमकः। यिप िवश ्धातुः (िवशँ<br />

वेशने धा॰पा॰ १४२४) सकमकः सवजनिविदतः कथमाकमकतेपेायां तैव बाल-<br />

मनोरमायामानेपदियाकरणे दीितमहाभागैरेका कािरका िनरटि यां कां<br />

५४ िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश ् लोट ् → िवश ् त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />

िवश ् यक् त → िवश ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → िवश ् य ते →<br />

आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) → िवश ् य ताम ् → िवयताम।<br />

्<br />

१४५


१.२३ पफलािदिभः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

पिरितावकिमकाः िया भवि यथा –<br />

धातोरथारे वृेधाथनोपसहात ् ।<br />

िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥<br />

– बा॰म॰ २६९५, वै॰िस॰कौ॰ २७०१, वा॰प॰ ३.७.८८<br />

यदा धातोरथारं भवित तदाऽकमता। यथा वहँ ापणे (धा॰पा॰ १००४) इ वहँ<br />

ने। अयं भारं वहित इ सकमकः नदी वहित इ अकमकः। यदा धाथन ैव<br />

सहो भवित तदैवाकमकः। यथा जीवनं धारयित इ जीवित इोपसहः।<br />

िसेरकमकता। यथा मेघो वषित अ जलप कमणः िसिादकमकः।<br />

एवमेव कमणोऽिववातोऽकमकता। ताद कमणो न िववा। तादकमकिवश ्-<br />

धातोभावे लोकारे तयः। एवं दीाम<br />

् इ आि इाता िया।<br />

तादायानुकू लापार कमणः ायानापनेनानुम।<br />

् त<br />

कतयवं िवधानम। ् अतोऽनुे कमिण ितीया पािणनुकू ला। अतो दीां िवयताम<br />

्<br />

अयं योगः सुकरः। अथवा गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित िनयमात ् पूवक-<br />

िवश ्धातुदवािदकः कताम। ्<br />

५५ तत िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) इनेन -<br />

पूवकिवश ्धातोः यन ् िवकरणः। एवं हे मुने तां पूविनिदां दीां ं िवय िवो भव<br />

इित नेयं कमवाियाऽिप तु िवय इित कतृवािया। इदं नं समाधानम। ् अथवा<br />

दीां िवय ताम ् इ िवय इित बयोगः। त च परवितोकेन दशय<br />

इनेन ियापदेनायः। अथात ् हे महाभाग मुने तां पूविनिदां दीां िवय कुतौ<br />

रासाधमौ दशय।<br />

१.२३ पफलािदिभः<br />

भोजिया सह ाा रामं पफलािदिभः।<br />

पुराणवाैमधुरैिननाय िदवसयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.११<br />

अ ीरामः फलं भुे िवािमः ेरयतीथ िवािमो रामं पफलादीिन<br />

भोजयित। अामेवावायां ाये पफलादीिन भोजिया इेव सामातः<br />

पािणनीयानुपम। ् पफलािदिभः इित कथम। ् िवमश सित िववाधीनािन कारकािण<br />

५५ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />

भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />

योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणािवािदगण ऊोऽयं धातुः।<br />

१४६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.२४ याहािता तपः<br />

भवि ५६ इित िनयमेना करणिववा। करणं िह साधकतमं करणम ् (पा॰सू॰ १.४.४२)<br />

इित पािणनीयसूानुसारं ियािसौ कृ ोपकारकं कारकम ् । वापदीये च करण-<br />

लणिमम ् –<br />

ियायाः पिरिनियापारादनरम ् ।<br />

िववते यदा य करणं तदा ृतम ्॥<br />

– वा॰प॰ ३.७.९०<br />

अतः कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इित सूेण तृतीया। या हेतौ<br />

(पा॰सू॰ २.३.२३) इित सूेण तृतीया पफलादौ हेतुिववणात ् । िसाकौमुां<br />

हेतुकरणयोररितपादनपुरःसरे लणे ाच दीितो यत ् ािदसाधारणं िनापार-<br />

साधारणं च हेतुम ् । करणं तु ियामािवषयं ापारिनयतं च (वै॰िस॰कौ॰ ५६८)<br />

इित। अतः तृतीयायां नानुपपिः। या कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८) इित<br />

वािकबलेन तृतीया। सा चाभेदे। ५७ कृ ािदाऽकृ ितगणः। ५८ पफलािभं भोजनं<br />

ीरामं भोजियेित तायम।<br />

्<br />

१.२४ याहािता तपः<br />

गौतमामं पुयं याहािता तपः।<br />

िदपुफलोपेतपादपैः पिरवेितम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.१५<br />

अ ाधातुगितिनवृौ (ा गितिनवृौ धा॰पा॰ ९२८)। अैव -<br />

यां पिमदम। ् अ तप इित वैषियक आधारः। अत एव आधारोऽिधकरणम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ १.४.४५) इनेनािधकरणसा। तत सिधकरणे च (पा॰सू॰ १.४.४५)<br />

इनेन समी सता। तपिस िता इनेन भिवतं िकु याऽहा इ आकारः<br />

िः। स च आि इ सूचकः। अथात ् तप आि िता अहा।<br />

याऽािधपसगः स च िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित<br />

वािकेन ाित न यते िकु पूवमासीत ् । तूवक ाधातोयगे तपः<br />

अिधिता इित िते अिधशीासां कम (पा॰सू॰ १.४.४६) इनेन कमसायां कमिण<br />

५६ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

५७ धाेन धनवान ् (भा॰पा॰सू॰ २.१.३०) इितवत। ् मेधया तान ् धनेन धनवान ् इािद म कृ ािद<br />

होने से अभेद म तृतीया है इित ाकरणचोदय थमखडे कारककरणे ४६तमे पृे चादेवशािणः<br />

(मोतीलाल बनारसीदास, ISBN 978-81-2082-518-5)।<br />

५८ “कृ ािद” इित। आकृ ितगणोऽयम। ् तेन “नाा सुतीिरतेन दाः” (र॰वं॰ १३.४१)<br />

इािद िसम ् (त॰बो॰ ४९६)।<br />

१४७


१.२५ देवराजानम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया िवभौ पादधी लोपे ितीया न िनवतते।<br />

जातसंारो न िनवतते इित पिरभाषाबलेन। अथवा तपःिता इेकं समं पदम ् ।<br />

अ समी शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इित सूेण तपिस िता इित िवहे लौिकके<br />

तपस ् िङ िता सु ँ इलौिककिवहे समीतुषे कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६)<br />

इनेन ाितपिदकसायां सुपो धातुाितपािदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभि-<br />

िक िवभािदकाय तपःिता इित। ५९ अथवा तपिस इित पृथदं िता इिप पृथगुभे<br />

पदे च े तथा सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः (पा॰सू॰ ७.१.३९) इित<br />

सूेण छासतया सा क्। अथवाऽनेन ैव सूेण सुआदेशे पुनिवसगािदः। ६०<br />

तप आिता इित िवहः। आङ् पूव ाधातोः करणाथः। तप आिता इ<br />

तपः कुवासीत ् इथः। यथा ीमागवते आित तात िवमरमुं समााऽिप<br />

यदलीकम ् (भा॰पु॰ ४.८.१९) इ टीकायां ीधरािमनः आित कु (भा॰पु॰<br />

ी॰टी॰ ४.८.१९) वंशीधरा यप उं तु (भा॰पु॰ वं॰टी॰ ४.८.१९) इित।<br />

१.२५ देवराजानम<br />

्<br />

योिनलट ाहभगवाव।<br />

शा तं देवराजानं िवय ामं ुतम ्॥<br />

या<br />

– अ॰रा॰ १.५.२६<br />

अाहािभमशसातरोषो गौतमः कृ तिकिषं पुररं ुः शपित। अ<br />

देवराजानम<br />

् इित योगः कथम। ् यतो िह देवानां राजा इित िवहे षीतुषे<br />

राजाऽहिखच ् (पा॰सू॰ ५.४.९१) इनेन टये चुटू (पा॰सू॰ १.३.७)<br />

इनेन टकारेायां लोपे चकारानुबकाय भात ् अन<br />

् इ लोपेऽिम<br />

देवराजम ्। ६१ पर िवचारे कृ त इदमिप साधु। साधुाऽ वृवृिन-<br />

िवुेयतावेदकतानााम ्। एवं िह देवानां राजा इित िवहेऽिप कथं न<br />

५९ याहा तपःिता इेव मूलपाठ इित तायम ् ।<br />

६० तपस ् िङ → सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः (पा॰सू॰ ७.१.३९) → ादेशः →<br />

तपस ् सु ँ → मोनपु ंसकात ् (पा॰सू॰ ७.१.२३) → तपस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />

तपँ → तपर ् → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → तपः।<br />

६१ देवानां राजा देवराजम ् → देव आम ् राजन ् अम ् → सुपो धातुाितपिदकयोः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७१) → देव राजन ् अम ् → देवराजन ् अम ् → राजाऽहिखच ्<br />

(पा॰सू॰ ५.४.९१) → देवराजन ् टच ् अम ् → देवराजन ् अ अम ् → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) →<br />

भसा → निते (पा॰सू॰ ६.४.४४) → देवराज ् अ अम ् → देवराज अम ् → अिम पूवः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०७) → देवराजम।<br />

्<br />

१४८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.२५ देवराजानम ्<br />

टच ् य इपेायां समासाया अिना इेव समाधानम। ्<br />

६२<br />

या राजृँ दीौ (धा॰पा॰ ८२२) इाातोः राजनं राट ् इित िवहे भावे िप। ्<br />

६३<br />

त सवापहािरलोपः। पात ् जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६)<br />

इित सूेण मूधषकारो झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इनेन जं वाऽवसाने<br />

(पा॰सू॰ ८.४.५६) इनेन वैकिकचिमं देवराट ् इित िनयोगिितः। िकु<br />

राजनं राट ् इित िवहे िया राज ् श देव शेन सह समासे तेन च<br />

देवराजाऽऽसमादिनित देवशासनेन िनिसित पदलोपतया सानाकािततया सुखं<br />

िनिसतीित िवहे आङ् उपसगपूवकात ् अन ्धातोः (अनँ ाणने, धा॰पा॰ १०७०)<br />

नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन अच ्यः पात ्<br />

तृतीया तृ ताथन गुणवचनेन (पा॰सू॰ २.१.३०) इित सूे तृतीया इित योगिवभाग-<br />

बलात ् देवराजा इित श आन इित शेन तृतीयातुषः। अथवा देवराजे सुर-<br />

शासनायाऽिनित इित िवहे चतुथतुषः। अथवा देवराािनित िनभरतया जीवतीित<br />

िवहे समीतुषः। अथवा देवराज इदं देवराजाथम<br />

् इित िवहे अथन िन-<br />

समासो िवशेिलता चेित वम<br />

् (वा॰ २.१.३६) इित वािकबलेन चतु<br />

देवराजे श अथ शेन िनचतुथसमासः। पात ् देवराजाथमािनित इित िवहे<br />

देवराजाथ श आन शेन सह सुुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इित सूेण समासः।<br />

एवं शिमममाकृ ितगणााकपािथवािदगणे मा शाकियः पािथवः शाकपािथवः<br />

इितवत ् शाकपािथवादीनां िसय उरपदलोपोपसानम ् (वा॰ २.१.६०) इित वािकेन<br />

अथश लोपे िवभिकाय देवराजानम ् इित पूणतया पािणनुकू लम। ् एतामास-<br />

कारु पशािकेऽमूमुदहाभाकाराः सामोदम। ् तायं िवचारः समुपितो<br />

यिद िसः शोऽथः सेित लोकतो ायते। यिद लोक एषु माणं तिह िकं शाेण<br />

ियत इपेायां वािकमवतारयामासुः ालयः पतलयः यत ् लोकतोऽथयुे<br />

शयोगे शाेण धमिनयमः। धमिनयमशे बहवः समासकाराः दशयाभूिवरे।<br />

िकिमदं धमिनयम इित। धमाय िनयमो धमिनयमः। धमाथ वा िनयमो धमिनयमः।<br />

धमयोजनो वा िनयमो धमिनयमः (भा॰प॰) इािद। इं देवराजानम ् इित िमुिन-<br />

सतम। ् या अन ् धातुमभािवतिणजाथमीकृ देवराजं देवशासनमिनानयित<br />

ासयतीित भावो िनजतापबलेन जीवयतीित हाद िवहेऽिन। ् तोपपदं समीम<br />

्<br />

६२ २६५तमे पृे २.३० ा इित योग िवमश पयु – “समासायकरणं िनम।<br />

्<br />

माणं चा यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इित सूम। ् अ या यच ् इित समाहारः। इह ाु-<br />

दषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चाायः यो आसीत। ् तिन ् युे यचे<br />

भम ् इित ात। ् यतो न युोऽतः समासाािनता ायते।”<br />

६३ सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन।<br />

१४९


१.२६ पुलकाितसवाा सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.९२) इनेन उपपदसायां कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन अण ् ये<br />

अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन वृौ उपपदमितङ् (पा॰सू॰ २.२.१९) इित सू-<br />

बलेन समासे िवभिकाय देवराजानम ् इित सिम।<br />

्<br />

१.२६ पुलकाितसवाा<br />

उाय च पुना रामं राजीवलोचनम ् ।<br />

पुलकाितसवाा िगरा गदयैलत॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.४२<br />

ीरामचरणारिवरजःसंशललिलतललनाशरीरा किलतलोचननीरा धीरा<br />

िवगतशाऽहा कौसासुतं ीरामं पुलकपूणाी ौित। अैव पुलकाित-<br />

सवाा इित योगोऽपािणनीय इव। पुलकेन अितािन सवािण अािन याः इित<br />

िवहे अनेकमपदाथ (पा॰सू॰ २.२.२४) इनेन चतुदे बीहौ ााोप-<br />

सजनादसंयोगोपधात<br />

् (पा॰सू॰ ४.१.५४) इोपिर अगाकठे इित वम ्<br />

(का॰वृ॰वा॰ ४.१.५४) इनेन ाः ङीष ् वार एव। ६४ एव पुलकाितसवाा<br />

इ टाप ् कथिमित चेत। ् उते। अ िह िसाकौमुदीवणनम ् – ां िधा।<br />

अवं मूितमां ािणमिवकारजम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५१०)। ६५ तथाऽिप ङीष भावो ्<br />

वैकिकः। ााोपसजनादसंयोगोपधात ् (पा॰सू॰ ४.१.५४) इित सूं ६६ िह वैकिकं<br />

ङीष ्यं करोित। ६७ यिप –<br />

६४ अगाकठे इित वम ् इित वािकं ााोपसजनादसंयोगोपधात ् (पा॰सू॰ ४.१.५४)<br />

इित सूे कािशकायां पिठतम। ् भाादशनादमाणिमदम ् इित नािसकोदरौजादकणा<br />

(पा॰सू॰ ४.१.५५) सूे भोिजदीिताः – अ वृिः। अगाकठे इित वम। ् ी<br />

ेािद। एतानुसमुयाथन चकारेण सािमित केिचत।<br />

् भाानुादमाणिमित<br />

ामािणकाः (वै॰िस॰कौ॰ ५११)। बालमनोरमायामिप एव ती सुगाी कलकठी इपंशा एवेित<br />

भावः (बा॰म॰ ५११)। परेतेन अनवाि (म॰भा॰ ३.६४.७२) अवनताि (कु॰स॰ ५.८६) इादयः<br />

िशयोगा न से। अत एव पदमया हरदाः – अगाेािद भाेऽनुमेतयोग-<br />

बााृिकारेणोम ् (प॰म॰ ४.१.५४)।<br />

६५ अ भाे मूलम ् – िकं ां नाम। अवं मूितमां ािणमिवकारजम। ् अतं त ं<br />

च त चेथा युतम ्॥ (भा॰पा॰सू॰ ४.१.५४)।<br />

६६ तेन अगाकठे इित वम ् इित वािकं च।<br />

६७ वाहणम ् अनुवतते। ां यपसजनमसंयोगोपधं तदााितपिदकाियां वा ङीष ्<br />

यो भवित (का॰वृ॰ ४.१.५४)। असंयोगोपधमुपसजनं यां तदाददााितपिदकाा<br />

ङीष ् (वै॰िस॰कौ॰ ५११)। असंयोगोपधमुपसजनं यां तदाददात ् ङीष ् वा ात ्<br />

(ल॰िस॰कौ॰ १२६८)।<br />

१५०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.२७ रमणीयदेिहनम ्<br />

अ भृवनताि तवाि दासः<br />

ीतपोिभिरित वािदिन चमौलौ।<br />

– कु॰स॰ ५.८६<br />

इित कुमारसवे कािलदासः ङीष ्यामेवायित। ६८ अ कथं नाऽित इित<br />

चेत। ् कवीनां कामचारः। या िवकबुिमतीमहां वणयन ् िवकपमेवायित। ६९<br />

या नायं ीयाोऽिप तु कमधारयाथयः। पुलकेनाितािन पुलकाितािन<br />

पुलकाितािन च तािन सवायािन इित कमधारयः। िवशेषणं िवशेेण बलम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.१.५७) इनेन पुलकाितश िवशेषणतया पूविनपातः। िवशेषणं नाम<br />

िवमाने सित िवधेयािये सतीतरावतकम ्। एवं पुलकाितसवाािण सि<br />

याः – शािन इित शेषः – इित िवहे अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन<br />

अच ्ये टािप ये ७० पुलकाितसवाा इित िदक्। ७१<br />

१.२७ रमणीयदेिहनम<br />

्<br />

मावतारे मनुजाकृ ितं हिरं रामािभधेयं रमणीयदेिहनम ् ।<br />

धनुधरं पिवशाललोचनं भजािम िनं न परािजे॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.४६<br />

शापमुा भियुा िवगतशाऽहा कौशानवधनं ुवती ७२ ीराम-<br />

िवशेषणं रमणीयदेिहनम<br />

् इितशं ायु। अ रमणीयासौ देहेित रमणीयदेहः।<br />

िवशेषणं िवशेेण बलम ् (पा॰सू॰ २.१.५७) इित कमधारयः। रमणीयदेहो िनेन<br />

६८ एवमेव भारते वनपविण दमय ित महानः – ूिह सवानवाि का ं िकं च िचकीषिस<br />

(म॰भा ३.६४.७२)।<br />

६९ या भाेऽनुात ् अगाकठे इित वम ् इमाणम। ् ततः संयोगोपधात ् ााोप-<br />

सजनादसंयोगोपधात ् (पा॰सू॰ ४.१.५४) इावृौ अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टाबेव।<br />

७० अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टाप।<br />

्<br />

७१ बीहौ “शािन” इाथावात ् न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः इित<br />

िनयम न सरः।<br />

७२ अ नुमागमो न। ुञ ् ुतौ (धा॰पा॰ १०४३) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) →<br />

िनिमापाये निमिकापायः ै<br />

→ ु → वतमाने लँट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ु लँट ् →<br />

लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → ु शतृँ → ितिावधातुकम ्<br />

(पा॰सू॰ ३.४.११३) → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → ु अत ् → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ु शप ् अत ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → ु अत ् →<br />

िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → अिच ुधातुुवां ोिरयँङु वँङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) →<br />

् उवँङ् अत ् → ् उव ् अत ् → ुवत ् → उिगत → ुवत ् ङीप ् → ुवत ् ई → ुवती →<br />

िवभिकायम ् → ुवती सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → ुवती।<br />

१५१


१.२७ रमणीयदेिहनम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ाशेन वाऽि य स रमणीयदेही तं रमणीयदेिहनम। ् िवचारणीयिमदं यत ् रमणीयो<br />

देहो य स रमणीयदेहथाभूतम ् इं िवहेऽिप रमणीयदेहवपोऽथऽवगेत।<br />

कमधारयानरं मथयु पािणनीयतिवः। न कमधारयाथयो<br />

बीिहेदथितपिकरः इित िनयमेना कमधारयादनरं बीिहरनुिचत इित<br />

चें िकु यिद बीहौ िवविताथ तीितः ादा कमधारयाथयो न।<br />

परम मथयो िनयोगे ाशे च। तथा च कािरकां पेठुमहाभाकारा यत ् –<br />

भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने।<br />

सेऽििववायां भवि मतुबादयः॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४<br />

भगवतो रमणीयो देहो िनः। कौशायाः समु केवलं कटथा<br />

वाीकीयेऽिप कौसाजनयामम ् (वा॰रा॰ १.१८.१०) इेव िलिखतं न तु बालम<br />

्<br />

इनेन पुराऽिप राम आसीिदेव सूते। अारामायणे तु शचगदापवनमाला-<br />

िवभूिषतं चतुभु जपमेवादशयत। ्<br />

७३ ीमानसे तु मनुशतपासमं शरचापयुिभुजप<br />

एवाऽगत। ् भगवतो िभुजं पं शातं चेित ुितपुराणशासतम। ् भागवतेऽिप<br />

ा कथयित –<br />

अाऽिप देव वपुषो मदनुह ेामय न तु भूतमय कोऽिप।<br />

तुलसीदासोऽिप साटोपं कथयित –<br />

िचदानमय देह तुारी। िबगत िबकार जान अिधकारी॥ ७४<br />

– भा॰पु॰ १०.१४.२<br />

– रा॰च॰मा॰ २.१२७.५<br />

इित। इं िनिस भगवतो देह तीितबीहावसवाथयमरेण<br />

ाशमिप न ैवावगु ं शते। अतोऽसां ताशाथतीतौ मथयो वरीयान।<br />

्<br />

या िदहँ उपचये (धा॰पा॰ १०१५) इाातोाीे िणिनः। तथा च<br />

रमणीयं देधु ं तीलः इित िवहे कमभूतरमणीयोपपदे सुजातौ िणिनाीे<br />

(पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन िणिनयेऽनुबकाय गुणेऽिम रमणीयदेिहनम ् इित। ७५<br />

७३ शचगदापवनमालािवरािजतः (अ॰रा॰ १.३.१७)।<br />

७४ एतू पारम–भवदीयं ् िचदानमयमि कलेवरम। ् तथा िवकाररिहतं िवजानािधकािरणः॥<br />

(मा॰भा॰ २.१२७.५)।<br />

७५ रमणीयं देधु ं तीलो रमणीयदेही तं रमणीयदेिहनम। ् रमणीय अम ् िदह ् → सुजातौ<br />

िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) → रमणीय अम ् िदह ् िणिनँ → रमणीय अम ् िदह ् इन ् → पुग-<br />

लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → रमणीय अम ् देह ् इन ् → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) →<br />

ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → रमणीय देह ् इन ् → रमणीयदेिहन।<br />

्<br />

िवभिकाय रमणीयदेिहन ् अम ् → रमणीयदेिहनम।<br />

्<br />

१५२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.२८ ताे<br />

अथवा रमणीया देिहनो मादयतुिवशितरवतारा य स रमणीयदेही तं रमणीय-<br />

देिहनम ्। ीरामैव सवावतािरात। ्<br />

७६ अथवा कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.१.११३)<br />

इित सूेण रमे सवाकृ तयो येषु ते रमणीयाः इित िवहे रमु ँ ीडायाम<br />

्<br />

(धा॰पा॰ ८५३) इाातोरिधकरणे अनीयर ् यः। एवं रमणीया देिहनो जीवाानो<br />

य स रमणीयदेही तम ्। षथांशांिशभावपः। जीवाा परमानऽश इित<br />

सावजनीनात। ् ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः (भ॰गी॰ १५.७) इित गीतोे ः।<br />

अथवा रमे इित रमणीयाः। कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.१.११३) इनेन कतिर<br />

अनीयर ्। िनं रमणशीला जीवाानो देिहनो मुिना यि रमणीयदेही तं<br />

रमणीयदेिहनम ्।<br />

यिन ् रमे मुनयो िवयाऽानिववे।<br />

तं गुः ाह रामेित रमणााम इिप॥<br />

इैव उात ् । तािददं पािणनीयमेव।<br />

१.२८ ताे<br />

ते<br />

योिषूढाहमा ते तं जाने कथं िवभो।<br />

ताे शतशो राम नमुयामनधीः॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.४०<br />

्<br />

– अ॰रा॰ १.५.५७<br />

नमुयाम इयः। अ उपपदिवभे ः कारकिवभिबलीयसी<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.४.९५, २.३.४, ३.१.१९) इित पिरभाषाबलेन ितीयैव सवित।<br />

कदािचमासाभावः ादा िवसग सं न ात।<br />

् नमुरसोगोः<br />

(पा॰सू॰ ८.३.४०) इित सूेण सातं सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इनेन<br />

गितसायां िवसग सेऽैकाथभावः। एकाथभाव पृथगथानामेकोपिा<br />

बोधजनकम ् । यथा राजपुषः इादौ समासााावायां राः इ<br />

पृथगथः पुषः इ च पृथक्। सित समास उभयोरिप सा समाा सातं िह -<br />

७६ यथा सवषामवताराणामवतारी रघूमः। रामपादनखोा परेित गीयते॥ (अग॰सं॰)<br />

तिाकेतलोके िविधहरहिरिभः सतं सेमाने िदे िसंहासने े जनकतनयया राघवः शोभमानः।<br />

युो मैरनेकैः किरिभरिप तथा नारिसंहैरनैः कू मः ीननैहयगलहिरिभिनमाोुखै॥<br />

यः केशववामनौ नरवरो नारायणो धमजः ीकृ ो हलधृक् तथा मधुिरपुः ीवासुदेवोऽपरः। एते<br />

न ैकिवधा महेिवधयो गादयः कोिटशः ीराम पुरो िनदेशसुमुखा िनादीये पदे॥ (बृ॰॰सं॰)<br />

नारायणोऽिप रामांशः शचगदाधरः (वा॰सं॰) इािदषु म। ् एते वाीकीयरामायणिशरोमिण-<br />

टीकाया मलाचरणे िशवसहायमहाभागैृताः।<br />

१५३


१.२९ कुटुहािनः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ािमभावसाविराजिविशपुषः इेकोऽथः। तथा चों वैयाकरणभूषणसारे<br />

समासशििनणये –<br />

समासे ख िभैव शिः पजशवत ्॥<br />

– वै॰भू॰सा॰ ५.३१, वै॰िस॰का॰ ३१<br />

एवमािप कृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) करणानुकू लापारे<br />

शिनाि न च नमस ् इित शेऽवनथबोिधका सित समासे परिनोृ िविश-<br />

िनापकृ ानुकू लापारो नमारपदाथः। अ च कारकिवभे बलवाितीयैव।<br />

ते तुं नमुयाम<br />

् इित कथम। ् अोते। युवे नमृ (म॰ृ॰ १.१,<br />

भा॰पु॰ ४.६.२) इािदवत ् ामनुकू लियतु ं सादियतु ं ोतु ं वा नमुयाम<br />

् इित<br />

ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ। या चरणौ<br />

इाावयावयिवभावमूलकसे षी। इित शम।<br />

्<br />

१.२९ कुटुहािनः<br />

पादाुजं ते िवमलं िह कृ ा पारं तीरमहं नयािम।<br />

नो चेरी सुवती मलेन ाेिभो िवि कुटुहािनः॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.४<br />

अहोारानरं भूभारहारी हिरगामुतु िनषादं नौकां याचते। कैवतकः<br />

केशवमुतशंसाभाऽऽिपाह यरणकमलरजसा िशला नारीपेण पिरणता।<br />

तशन मम नौकाऽिप नारी मा भूिदित कृ ा चरणौ ालियैव गापारं नेािम।<br />

अैव कथयित ाेिभो िवि कुटुहािनः। अ ानाथको िवद धातुः ् (िवदँ ाने<br />

धा॰पा॰ १०६४)। स च सकमकः। ान सिवषयकािषयतया कमणः संृ ते<br />

पााभाषायां सीतनात। ् कमव पााभाषायाम ् ऑे ् शेन वियते। अतः<br />

कुटुहािनम ् इित ितीयया भिवतिमित चेम। ् वैयाकरणिसाकौमुाः कारके<br />

ितीयािवभिकरणेऽिभधानचचायां दीितमहाभागाः संिलखि यत ् अिभधान ायेण<br />

ितितसमासैः। ितङ् हिरः सेते। कृ त ् ला सेिवतः। तितः शतेन ीतः शः।<br />

समासे ा आनो यं स ाानः। िचिपातेनािभधानम। ् िवषवृोऽिप संव<br />

यं छेुमसातम। ् असातिम िह न युते इथः (वै॰िस॰कौ॰ ५३७)।<br />

अ ायेणािप शेन ैव िनपातेन कमं<br />

मेऽथा संव इित बपद-<br />

१५४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.३० मे मनःीितकरौ<br />

समिभाहारेण िवषवृः इ ितीया वारेित सविविदतम। ्<br />

७७ िकदाये<br />

ुचरणा असातम ्घटकसातम ्इितिनपातेन ैवों कम वापयि।<br />

अैवाथबोधनसामात। ् सा रीितरानुियते। ाेिभो िवि कुटुहािनः इित<br />

छतुथचरणघटकचेत ्इितिनपातेन ैवों कम। अत उे कमिण थमा िवषवृोऽिप<br />

संव (कु॰स॰ २.५५) इितवत ् िवि कुटुहािनः इित। या कुटुहािनः इित पदं िवि<br />

इित पदेन नाीयताम। ् तथा चािववया कमणः िवि इितघटकिवद ्धातुम ् (िवदँ ाने<br />

धा॰पा॰ १०६४) अकमकं मा वां िविभ ाेयम। ् अथात ् नौकायां गतायां मम<br />

कुटुहािनः ाे िवभ इित ं िवि जानीिह इित तायम। ् इं नापािणनीयता। ७८<br />

१.३० मे मनःीितकरौ<br />

कैतौ नरशालौ पुौ देवसुतोपमौ।<br />

मनःीितकरौ मेऽ नरनारायणािवव॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.९<br />

अ लोकािभरामं ीरामं सुिमासुतािभरामं ा योिगराजो जनको िवािमं<br />

पृित यत ् मे मनःीितकरौ एतौ क सुतौ। अ मनसः ीितकरौ इित समासः।<br />

मनःश िह ममानापमेइितशेन साकाता। क मन इपेायां मे जनक<br />

यन ीितकरौ। मे इित मनःश िवशेषणम ् । इतराावतका भाे<br />

ितपािदतं सिवशेषणानां वृिन वृ वा िवशेषणयोगो न (भा॰पा॰सू॰ २.१.१)।<br />

अथािशेषणवतः श िवशेषणं िवहाय पसु वृिषु कृ ितसमासैकशेषसना-<br />

धातुपासु कतमाऽिप वृिन भवित। यथा ऋ राः पुषः इ ऋेित रा<br />

इ िवशेषणम ् । एवं ऋ इित पदं ा राः इित श पुषः इित पदेन<br />

कथमिप न समासः। ७९<br />

एवं राः इ पुषः इनेन समासे ऋ इित िवशेषणं<br />

कथमिप न योजियतु ं शते। तात ् मे इ िवशेषणतया जागकतायां मनः इ<br />

ीितकरौ इित शेन कथं समासः। सापेमसमथवत ् इित ायाामिवरहात ् समथः<br />

पदिविधः (पा॰सू॰ २.१.१) इित सू सरणगोऽिप नेपेायामुते। िनसापे-<br />

ले िनयमोऽयमपोते। चै दासभाया इितवत ् देवद गुकुलम ् इितव। मनसो<br />

७७ मिनाथोऽिप – असातिममेन िनपातेनािभिहतादवृ ् इित ितीयाो न भवनिभिहते<br />

कमिण ितीयािभधानात। ् यथाऽह वामनः – “िनपातेनािभिहते कमिण न िवभिः पिरगणन<br />

ाियकात” ् इित (कु॰स॰ स॰ा॰ २.५५)।<br />

७८ पय मृगो धावित इितविया कमित भावः।<br />

७९ न च षीतुषािदलेऽिप िवभिरण एव चेदयबोधदा ‘ऋ राजमाताः’ इािद-<br />

योगापिः (ु॰वा॰ का॰॰)।<br />

१५५


१.३१ नोिदतो मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ििवशेषेण िनसाकातया ािवव तिाद िनयमापवादः। या मनःीित-<br />

करौ पृथमासः पात ् मे इनेन सह पािकोऽय इित न िवरोधः।<br />

१.३१ नोिदतो मे<br />

मखसंरणाथाय मयाऽऽनीतौ िपतुः पुरात ् ।<br />

आगन ् राघवो माग ताटकां िवघाितनीम ्॥<br />

शरेणैकेन हतवाोिदतो मेऽितिवमः।<br />

ततो ममामं गा मम यिविहंसकान ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.११-१२<br />

िवािमो रामपरामं शंसन ् कथयित मे नोिदतः शरेणैकेन ीरामाटकां<br />

हतवान ्। अ अहं राममनोदयम ् इित कतृवााथ मया रामोऽनोत इित कमवाे<br />

तिेव तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इित सूानुसारं िना (पा॰सू॰ २.२.३६)<br />

इनेन कमिण येन कमण उादनुे कतिर तृतीयासवात ्८० मया नोिदतः<br />

इेव वाम। ् मे इित तु सिववायां कतिर षी। मिनोदनायो रामः<br />

इित तायम। ् या नोदनं नोदः। भावघञः। ८१ स सातोऽ स नोिदतः। मे इ<br />

राघवः (अ॰रा॰ १.६.११) इनेन सः। स च गुिशभावमूलको भावनापे सेवक-<br />

सेभावमूलकेित मीमांसायां तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इित<br />

सूेणाऽकृ ितगणतया तारकािदगणे मा नोदशात ् इतच ्य एवं भािलोपे ८२<br />

नोिदतः। ेरणावालाशा मे मम िवािम िश आरा इदेवः ीराम-<br />

चाटकामेकेनैव बाणेन हतवािनित पािणनीयतयाऽथमाधुयमिप समायातम।<br />

्<br />

१.३२ रामाय दशय<br />

ततः सेषयामास मिणं बुिमरम ् ।<br />

जनक उवाच<br />

शीमानय िवेशचापं रामाय दशय॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.१८<br />

अ महिषिवािमः ीरामपरामपिरचयावनया जनक िद ीराम<br />

शैवकोदडखडनसामिवषयकिवासं सबलमुा रामाय धनुदशय इािदशित।<br />

८० कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

८१ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />

८२ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम ् । येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />

१५६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.३३ दशयामास रामाय<br />

अ रामाय इित चतुथ िवचारिवषयः। वुतु रामापं पयतु ं च ेरय इथ<br />

हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) इनेन यश ् धातुानसामााथकः। एवं च गितबुि-<br />

वसानाथशकमाकमकाणामिण कता स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२) इित सूेणायः<br />

कतृभूतो रामोऽधुना यावायां कम ात। ् रामं दशय इेवाऽपातत उिचतम।<br />

्<br />

पुनये सित रामम ् इेव भिवतं रामाय इित कथं तपयुते। ताद चतुथ<br />

वाा (वा॰ २.३.१३) इित वािकेना चतुथ। रामाथ धनुदशय इित तायम। ् तवानेन<br />

िकमिप योजनं न सेतीित ते। याऽ सदान िववा। अथािददं रामाय<br />

सदेिह िनवतनं कु। रामः सीकृ ोटयेा रेा। तव कोऽिधकारो<br />

नापेते। एतावालं यावनुः पूिजतवानधुना धनुधरं पूजय समुं ा नदीिमव धनुधरे<br />

ममतां कु धनुममतां च जेेव िवािमताय ितभाित। या रामाय दातु ं धनुदशय<br />

इित गमानदानिया। तलेन सुतरां चतुथ। या रामं परीितु ं धनुदशय इित<br />

ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ। या रामाय<br />

इित न चतुमिप तु जनक सोधनिमदम ् । िवािमाामं सगुणं ुा<br />

तमेवाना िवशं समािधमं ीरामपमाधुरीचोिरतदयं पावके वीभूतं कनकिमव<br />

जनकं िवलो िवािमो रामाय इित शेन जनकं सोधयित। अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४)<br />

इित धातुः। गथ ानाथतया ाथतया च िसात ्८३ रामं ीरामचमयते<br />

गित िवशित जानाित वा स रामायः इित िवहे कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन<br />

अण ्ये िवभिकाय रामायः। तुौ हे रामाय। हे रामत। अधुना िवः<br />

सहारतीकं तमःतीकं वा िशवधनुः ीरामं दशय। तिन ् सीकृ ते सित यथा<br />

ीसीतारामिववाहो िवलोेत।<br />

१.३३ दशयामास रामाय<br />

दशयामास रामाय मी मयतां वरः।<br />

ा रामः ाा बा पिरकरं ढम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.२३<br />

अािप रामं दशयामास इित योे रामाय इित ायु। यतो सदान<br />

िववा। रामाय दातु ं दशयामास इित तायम। ्<br />

८४ या ताद चतुथ। ८५ रामाथ दशयामास<br />

८३ गथका ानाथकाः ाथका अिप भवि।<br />

८४ दातुम ् इाहायिमित भावः।<br />

८५ ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />

१५७


१.३४ दीयते मे सुता सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

इित। ८६<br />

१.३४ दीयते मे सुता<br />

दीयते मे सुता तुं ीतो भव रघूम।<br />

इित ीतेन मनसा सीतां रामकरेऽपयन ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.५४<br />

अ मया दीयते इित योे मे दीयते इित युम। ् यतो सिववायां<br />

षी। स च सः पालकपापः। या मे इ सुतया साकमयः। मिनी<br />

सुता तुं दीयते। इमयिवपिरणाम आपििनरासः।<br />

१.३५ विसाय िवािमाय<br />

ततोऽवीिसाय िवािमाय मैिथलः।<br />

जनकः सुतोदं नारदेनािभभािषतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.५८<br />

अ विसाय िवािमाय चेित योगयमिप ितीयायां योमासीिु<br />

िववाधीनािन कारकािण भवि ८७ इित िनयममनुसृ चतुथ युा। या विसं<br />

िवािम तोषियतुम ् इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन<br />

चतुथ। या सुतोदम ् इ िचतम ् इाहायम। ् सीताकथायाः सवोऽिप<br />

िचतौिचात। ् अतः िचतं सुतोदम ्। कााम। ् विसाय िवािमाय।<br />

योरेविषवययोनाम। ८८ कथम। ् यतो िह ाविप वैिदकावृषी। विसो राममाथतो<br />

िवािम सीतामाथतिवत। ् इं राममे िता सीता सीतामे च राघवः ८९<br />

इित ाचीनोे भयोरिप वेदमसााािरम ् । िवािमु साागाया ऋिषः<br />

सीतैव गायीमाथः। विस महामृुयमिषमहामृुय सीतारामगुणगान-<br />

परः। तथा िह –<br />

८६ या पूववत ् रामं परीितु ं धनुदशयामास इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४)<br />

इनेन चतुथ।<br />

८७ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

८८ “योः एव ऋिषवययोः” इ सिववायां षी।<br />

८९ मूलं मृयम।<br />

्<br />

१५८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.३६ िता ते कृ ता<br />

॑कं यजामहे सु ॒गिं॑ पुि॒वध॑नम।<br />

्<br />

उ॒व॒ा॒किम॑व॒ ब॑नाृ ॒ोमु ॑ीय॒ मामृता॑त ्॥<br />

– ऋ॰वे॰सं॰ ७.५९.१२<br />

अाथः। ितः कौसाकैकेयीसुिमा अहानसूयाः कौसासुनयना-<br />

शबयऽा य स को रामचः। तं सुगिं सुरिभयुं पुिवधनमनुहवधन-<br />

कतारमुवाकं वादलिमव यामलं ीरामचं यजामहे यथा मृोमु ीय मुो भवेयं<br />

माऽमृतादमृताुो न भवेयम। ् या ीयकािन सीतालणभरताािन य स<br />

को रामं कं शेषं समानम। ् अत एव ाां सीतावृं रोचेतैव। तात ्<br />

विसाय िवािमाय िचतम ् इित वाे थानां ीयमाणः (पा॰सू॰ १.४.३३) इनेन<br />

चतुथ।<br />

१.३६ िता ते कृ ता<br />

॥ इित बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथायोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

यिद राािभसंसो रावणं न हिनिस।<br />

िता ते कृ ता राम भूभारहरणाय वै॥<br />

– अ॰रा॰ २.१.३४<br />

एष योगोऽयोाकाड थमसगयः। अ िविवधिवािवशारदो भगवाारदः<br />

ीराममिभग कथयित यालोभासो रावणं न हिनिस तदा ते कृ ता िता था<br />

भिवित। या कृ ता इित योे ते कृ ता इित युम ् । अ सिववायां षी।<br />

या ते िता इये से षी।<br />

१.३७ णु मे<br />

अ णु मत<br />

्<br />

णु नारद मे िकिितेऽिविदतं िचत ् ।<br />

ितातं च यूव किरे त संशयः॥<br />

– अ॰रा॰ २.१.३६<br />

इित योे णु मे इित सिववायां षी। या<br />

मे वां णु इये षी साधु। सा च ससामाे। समीमांसायां<br />

ायाकरणयोरीषदरम ् । न ैयाियकाः समेकिनं मे तदिप ितयोिग-<br />

समानािधकरणेन वापयि िकु वयं सं िं मामहे। एवं सबाित<br />

१५९


१.३७ णु मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ितयोयनुयोिगनौ यः स सः। अत एव सं नाम सििभे सित<br />

िे सित िविशबुििनयामकतावेदकम ्। ९० यथा राजपुषः इ ािमभाव-<br />

पः सः स च राजिन पुषे चेित योिित राजपुषाां िभ एवं ािम-<br />

भावसाविराजिविशः पुषः इित िविशबुििनयामक। ताििनणय-<br />

से को नाम शिपदाथः इित िजासायां बोधजनकता शिः ९१ इित याचीनानां<br />

मतं तदनयैवापा खिडतायम। ् शििह शाथयोः सः। स च बोध-<br />

जनकपेदसतः। यतो िह बोधजनकता समवायतया शमिधितित नाथम।<br />

्<br />

स िं सकलवैयाकरणसतं नोपपेत। ताावाचकभावापरपयाया<br />

शिः। ९२<br />

स एव सो ाविप शाथाविधितित। सोऽयं तादामूलकः<br />

शाथयोः। तािप तादाे मूलिमतरेतराासः। तादां नामाैतवािदवेदािा तु<br />

तदिभे सित तेदेन तीयमानतावेदकम ् । अते तिे सित तदभेदेन<br />

तीयमानतावेदकम ्। ९३ अैतवेदािनोऽभेदं पारमािथकं मे वय तमौपचािरकं<br />

ीकुमहे। इं वैयाकरणिसाितः स एव सूकारैः शेषशेन वियते। तथा<br />

च सूं षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०)। अ कौमुदीकारो िलखित कारकाितपिदकाथािद-<br />

ितिरः ािमभावािदसः शेष षी ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ६०६)। भा-<br />

काराु कथयि यत ् एकशतं िह षथाः (भा॰पा॰सू॰ १.१.४९)। तथाऽिप स-<br />

सामाे षी िसा। कुिचारकेिप षी भवित तूिविहतषी। सामा-<br />

सषोबातु न कोऽिप भेदः िकु शाबोधे वैलयम ् । तणेिप<br />

समासाभावपं वैलयमवगत एव। यथा सषां षी (पा॰सू॰ २.२.८) इित<br />

सूेण तुषसमासो भवित राजपुषः इितवत। ् कृ ां च कृ ोगा च षी समत इित<br />

वम ् (वा॰ २.२.८) इित वािकेन तुषसमासो भवित इनः इितवत। ् पर<br />

ितपदिविहतषां समासं न ैवेि भाकारा यथा ितपदिवधाना षी च न समते<br />

(भा॰पा॰सू॰ २.२.८)। ९४ तादापादाने सिववया षी। या मे वां ृणु इित<br />

योजनया वावाचकभावमूिलका षी।<br />

९० “सो िह सियिभे सित िे च सायतया िविशबुििनयामकः” इिभयु-<br />

वहारात ् (प॰ल॰म॰ ११)।<br />

९१ इियाणां चुरादीनां िवषयेषु चाुषेषु घटािदषु यथाऽनािदययता तदीयचाुषािदकारणता तथा<br />

शानामथः सह तोधकारणतैव योयता सैव शििरथः (वै॰भू॰सा॰ ६.३७)।<br />

९२ तादपदाथयोः सारमेव शिवावाचकभावापरपयाया (प॰ल॰म॰ ११)।<br />

९३ तादा तिे सित तदभेदेन तीयमानम ् (ल॰म॰, प॰ल॰म॰ १६)।<br />

९४ यथा – सिपषो ानम। ् मधुनो ानम ् (का॰वृ॰ २.२.१०)। अ ोऽिवदथ करणे (पा॰सू॰ २.३.५१)<br />

इनेन ितपदिवधानाषी। ततः समासाभावः।<br />

१६०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.३८ तवािहतं कता<br />

१.३८ तवािहतं कता<br />

को वा तवािहतं कता नारी वा पुषोऽिप वा।<br />

स मे द व भिवित न संशयः॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.९<br />

अ ोभािवरामराािभषेकसूचनािदया चवत दशरथः कोपभवने शयानां<br />

कैकेय ुा तामनुनयन ् कथयित यवाः कः अिहतं कता। अ कृ धातोः (डुकृ ञ ्<br />

करणे धा॰पा॰ १४७२) वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) इनेन िविहते तृिच ततः<br />

कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कृ तायां षाम ् अिहत कता इनेन<br />

भिवतमासीत। ् अिहतं कता इापाततोऽपािणनीयं लगित। परं तृिमदम। ् अथात ्<br />

तृन<br />

् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) इित सूेण कृ धातोृन। ् रपरेन गुणे िवभिकाय सौ<br />

ऋशनुदंसोऽनेहसां च (पा॰सू॰ ७.१.९४) इनेनानिङ अृृसृनृनेृृृ-<br />

होतृपोतृशाॄणाम ् (पा॰सू॰ ६.४.११) इनेन दीघ सुलोपे नलोपे चेित कता। ९५ एवं<br />

ाायां षां न लोकायिनाखलथतृनाम ् (पा॰सू॰ २.३.६९) इनेन िनषेधेऽनुा<br />

कमणैव कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया िवभिः। या कता इित<br />

ितङपं न कृ दम। ् एवं िह कृ धातोः अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इनेन<br />

कारे ितिझिसथिमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८)<br />

इनेन थमपुषैकवचने ितप ् ये तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) इनेन<br />

तािसये गुणे रपरे टः थम डारौरसः (पा॰सू॰ २.४.८५) इनेन डा<br />

आदेशे चुटू (पा॰सू॰ १.३.७) इनेन डकारेायां िडसामादभािप टेलपः<br />

(ल॰िस॰कौ॰ ३४३) इित िनयमेन ९६ िटलोपे कता इित िसम। ्<br />

९७ अतः कमिण ितीया<br />

९५ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → तृन ् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) → कृ तृन ् → कृ तृ →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् तृ → कतृ →<br />

िवभिकायम ् → कतृ सु ँ → कतृ स ् → ऋशनुदंसोऽनेहसां च (पा॰सू॰ ७.१.९४) →<br />

कत ् अनँङ् स ् → कत ् अन ् स ् → कतन ् स ् → अृृसृनृनेृृृहोतृपोतृशाॄणाम ्<br />

(पा॰सू॰ ६.४.११) → कतान ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → कतान ् →<br />

न लोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → कता।<br />

९६ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३)।<br />

९७ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने<br />

ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) → कृ ट ् → कृ ितप ् → कृ ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

कृ तािसँ ित → कृ तास ् ित → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् तास ् ित → टः<br />

थम डारौरसः (पा॰सू॰ २.४.८५) → कर ् तास ् डा → कर ् तास ् आ → िडभानुबकरण-<br />

सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → कर ् त ् आ → कता।<br />

१६१


१.३९ मम सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

िनपवा िनाा।<br />

१.३९ मम<br />

रामः ाह न मे मातभजनावसरः कृ तः।<br />

दडकागमने शीं मम कालोऽ िनितः॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.४<br />

अ िनउपसगपूवकायनाथकिचञ ्धातोः (धा॰पा॰ १२५१) भूते कमिण ः।<br />

कमयुे सित त थमा िकनुे कतिर तृतीया। अतः मया कालः िनितः<br />

इेव। मम कालः िनितः इित कथम ् । कतिर सिववया षी। या मम<br />

इ कालः इनेनायः। तेन ससामाे षी। अथायं कालातीतः सन ्<br />

भवलो राघवः कालमेव िनयारं मा मातरं ाह यद मिपकः कालो<br />

दडकारयगमनाय िपा िनितः। या िनपसगिचञधातोः ् नपु ंसके भावे ः<br />

(पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन भावाथ यः। तत िनितमिन ् इित िवहे<br />

अशआिदोऽच<br />

् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन अच ्यः। अथाडकारयगमनाय<br />

कालोऽयं िनयवािनित राघवे ताय ितभाित। या िनिनोतीित िनितः इित<br />

िवहे कतयव यः। ९८ अथाातमयं कालो मम िवामं न नुमते। तादाां<br />

देिह। या मम श दडकागमने इित शेनायः।<br />

१.४० शरीरम<br />

्<br />

ितणं रेतदायुरामघटाुवत ् ।<br />

सपा इव रोगौघाः शरीरं हरहो॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.२८<br />

अ ीरामचः ुं लणं सायुपिदशित यामोधादयः षपाः<br />

शरीरं हरि। शरीरे हरि इित योे शरीरम<br />

् इित युम। ् शरीरेऽिरः<br />

हरित दये जनथा (॰ना॰ १.१२) इित ितमानाटके युाहाराधार-<br />

तयाऽिधकरणं पिर कममुिमित चेत ् । कते। शरीरमवलो हरि इित<br />

९८ गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः।<br />

धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />

कमणोऽिववणादकमकम। ् यथा रघुवंशे कािलदासोऽिप ायु – िनययावथ पौलः पुनयु ाय<br />

मिरात। ् अरावणमरामं वा जगदेित िनितः॥ (र॰वं॰ १२.८३)। अ मिनाथः – अ जगदरावणं<br />

रावणशूमरामं रामशूं वा भवेदेित िनितो िनितवान। ् कतिर ः (र॰वं॰ स॰ा॰ १२.८३)।<br />

१६२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.४० शरीरम ्<br />

ाायताम ् । ९९ न चािन ् ााने ोपे कमयिधकरणे च (वा॰ २.३.२८)<br />

इनेन पाशा। तदा शरीरं लयः शरीरं घातयो वा हरि। १०० या परौ<br />

भुवोऽवाने (पा॰सू॰ ३.३.५५) इावानहणेन धातोरनेकाथं सूते। यतो िह<br />

पिरपूवक भूधातोः (भू सायाम ् धा॰पा॰ १) िनः पिरभवशोऽपमानसूचकः।<br />

अपमानं वानम। ् अनादरः पिरभवः परीभाविरिया (अ॰को॰ १.७.२२) इित कोष-<br />

ामायात। ् पिरपूवकभूधातोिनसगतोऽपमानाथ िसेऽवानाथ एवं यिवधानेनावान-<br />

हणं थम। ् तदेव थ सापयित यत ् अनेकाथा िह धातवः। तेनाावान-<br />

हणं चिरताथ ापक। तदेव परं यत ् ांशे चिरताथ वचनिसिः फलम<br />

इित िनयमेनावानहणं ांशे चिरताथमिथ यावतकात ् अनेकाथा िह<br />

धातवः इित वचनिसिः पिरभा इादौ सियापं फलम। ्<br />

१०१ तथैवाािप पूव<br />

धातोः (ञ ् हरणे धा॰पा॰ ८९९) हननपोऽथः। यिप हारश सामातो<br />

िहंसाथशािदेपकपोऽथः ीियते। ेपण किंिदाधारे सवािवु-<br />

संयोगायतयौपेिषक आधारो जागकतामापते। अतो मनि ाचीनाः –<br />

उपसगण धाथ बलाद नीयते।<br />

हाराहारसंहारिवहारपिरहारवत ्॥<br />

तथाऽ लानुरोधेन हारश हननाथीकारे तमतया शरीरम ् इ<br />

ितीया। याऽिधकरणेऽिवविते सित अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कम।<br />

न च पिरगिणतषोडशधातुोऽितिर कथं कमतेित चेत ् तथा ाीकृ हाम<br />

्<br />

(वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इुराध धातोरिप गणनात। ् ननु पूव धातोधारतया<br />

न सहो भिवित। उपसगसंयोजनेन धातुन पिरवतते। यथा नीलवधर<br />

बालक कदािचेतवधारणेऽिप न ैव पिरवतनं लोके। न िह शां लोकािते<br />

(भा॰पा॰सू॰ १.१.३, ४.१.९३) इित महाभावचनाोकमतमादतम ् । न च उपसग-<br />

संयोजनेन धातोरथारं तथा च अथिनबनेयं सा (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इित वचनेन<br />

धाथाभावा कमसंेित वाम। ् ापणपैवाथ धातोवािवकिमित<br />

न ैव राजाा। धातोरनेकाथकानुपदमेव िनिपतात। ् ायो धातूनामथा<br />

भवुपसगाु केवलं ोटयि। िनपाता ोतका वाचका वेित पाते।<br />

९९ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

१०० उरपोऽयम।<br />

्<br />

१०१ यथा – अां वृणी मनसा पिरभा कित ् (न ै॰च॰ ११.८) मुिनयं नमृ तीः पिरभा<br />

च (वै॰िस॰कौ॰ मलाचरणे १) एवं स पिरभा िबलारं गा तमातवान ् (प॰त॰ ४) इािदिश-<br />

योगेषु पिरभा इ िवचाय पयालो वेथः। एवमेव कार ीभागवराघवीयमहाकाे<br />

मनसा पिरभा भािमनीभयमाश भवाय भावुकः (भा॰रा॰ ५.६१) इित योगे।<br />

१६३


१.४१ तव सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

यथा भूधातोः (भू सायाम ् धा॰पा॰ १) अनुभवपोऽथः शातः। अनुपसग ोतयित<br />

तथा अनुभवित इािद। अत एवा हननाथतया शरीरं कम। ततो ितीया।<br />

१.४१ तव<br />

अहमे गिमािम वनं पामेिस।<br />

इाह मां िवना गु ं तव राघव नोिचतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.६३<br />

अ भगवती सीता ीरामं ाथयमानाऽनुनयी वीित हे राघव मां िवना तव गु ं<br />

न उिचतम । ् अ या इित योे तव इित युम। ् अ कतृशेषिववायां षी।<br />

या उिचतशेन सहायाषी। या भावे तुमुन ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१०, ३.४.९)।<br />

ततः कतु रनुादनुे कतिर कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इित षी। या तव कृ ते<br />

इाहायम। ् अतः षुिचता।<br />

१.४२ ुतािन बिभिजैः<br />

अििवािम ुा मां नय काननम ् ।<br />

रामायणािन बशः ुतािन बिभिजैः॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.७७<br />

वनगमनायानुरोधं कुवती भगवती सीता कथयित यत ् िजैबिन रामायणािन<br />

ुतािन। अ शानां पृथवनतः ुवमपायेऽपादानम ् (पा॰सू॰ १.४.२४) इनेनापादान-<br />

सा ात। ् यतो िह अपायो िवेषिाे युवमविधभूतं कारकं तदपादानसं<br />

ात ् (ल॰िस॰कौ॰ ८९९) इथः। तदनु िविरामायणाकशसमूहाविधभूत-<br />

िजानामपादानसा। तत अपादाने पमी (पा॰सू॰ २.३.२८) इनेन पमी िवभिः।<br />

एवं िजेः इुिचतं कथं िजैः इित। अोते। अ करणिववा। एवं करणतृतीया।<br />

या हेतुिववायां हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन तृतीया। या किथतािन िनगिदतािन<br />

इाहायम ् । एवं िजैः किथतािन िनगिदतािन वा रामायणािन ुतािन इनुे कतिर<br />

तृतीया। या भवता तु ुताेव िकु िजैरिप ुतािन। अतो रामायण वण<br />

िजेषु कतृम ् । तायिमदं यवतिरं ाघािवपययतः कदािचवा णोित िकु<br />

संारशीला िजा बशः वौषु। शुसंारतया ते न िवरि। तेषां वा<br />

ामायं भवानिप मतेऽतान ् पृतु यिंिामायणे किंिा के भवाां<br />

िवना वनमगत ् । ीसीताया हादिमदं यिप ितकं भवानवतरित मया सह तेषु तेषु<br />

केषु िभािन िभािन चिरािण समाचरित भवानत ताचाचिरितपादनपरतया<br />

१६४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.४३ सजानिकम ्<br />

सहशो रामायणािन ाचत मुनीाः। सु ितरामायणे िभेषु भविरेषु ज-<br />

लीला िववाहलीला वनलीला रणलीला रालीला सव समाना एव। त वनलीलायां<br />

मया सह भवनगमनं सवरिप रामायणैरनुमोिदतं ुतवो िजा माणम ् । अतो<br />

िजैः इनुकतिर तृतीया।<br />

१.४३ सजानिकम<br />

्<br />

आयां नागरा ा माग रामं सजानिकम ् ।<br />

लणेन समं वी ऊचुः सव पररम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.१<br />

जाना सह वतमानं रामम ् इित िवहे तेन सहेित तुयोगे (पा॰सू॰ २.२.२८)<br />

इनेन समासे सह सादेशे १०२ अिम च सजानकीम ् इेव। १०३ ः कथम।<br />

्<br />

जानकीवाऽचरित जानकयित। १०४ जानकयतीित जानिकः इित िवहे कतिर िप।<br />

्<br />

पृषोदरािदाः। ततः समासे सजानिकम ् इित। या जाना सह वतमानम ् इित<br />

िवहेऽिप गोियोपसजन (पा॰सू॰ १.२.४८) इनेन ः। १०५<br />

१०२ वोपसजन (पा॰सू॰ ६.३.८२) इनेन।<br />

१०३ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

अिना न<br />

१०४ जानकी → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → जानकी िँ प ् →<br />

जानकी व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → जानकी → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

जानकी लट ् → जानकी ितप ् → जानकी ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जानकी शप ् ित →<br />

जानकी अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → जानके अ ित → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → जानकय ् अ ित → जानकयित।<br />

१०५ अ तेन सहेित तुयोगे (पा॰सू॰ २.२.२८) इनेन बीिहसमासः। अनेकमपदाथ<br />

(पा॰सू॰ २.२.२४) इित िनदशनेन सवपसजनो बीिहः। तात ् सह इ जानकी इित<br />

ीया चोपसजनसा। वोपसजन (पा॰सू॰ ६.३.८२) इनेन सह इ स इादेशः।<br />

गोियोपसजन (पा॰सू॰ १.२.४८) इनेन जानकी इ जानिक इित ः। यथा गोिभः सह<br />

वतमानः इित िवहे सगुः इ। यथा तैिरीयारयके – इ॑ गृ ॒हो॑िस॒ तं ॒ा प॒॑ े सगु ॒ सा॑ स॒ह<br />

य॒े अि॒ तेन॑ (कृ ॰य॰ तै॰आ॰ ४.४२.९)। अ सायणाचायाः – सगुगसिहतः। एवमेवापौतसूे<br />

वम ममारं तं ेह िवशािन सगुः साः सपूषः (आ॰ौ॰सू॰ १४.२६.१) इािप सगुः।<br />

१६५


१.४४ वनम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

कयः। १०६<br />

१.४४ वनम<br />

्<br />

गाऽैव वनं रामो लणेन सहायवान ् ।<br />

एषा सीता हरेमाया सृििकािरणी॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.२३<br />

एष योगोऽारामायणायोाकाडे पमसगयः। अ सीतालणाां<br />

सह दडकावनं गं ीरामं िवलो शोकसदयान ् िवषादजलधौ िनमतः<br />

कोशलपुरवािसनो िनरी भगवान ् वामदेव आािकीरामतवणनमामेन सवषां<br />

शोकापनोदाय यतमानो वीित यत ् लणेन सह ीरामोऽैव वनं गा। अ गा<br />

इित तृजयोगः। गम ्धातोः (गमँ ॢ गतौ धा.पा. ९८२) गतीित गा इित<br />

िवहे तृच ्ये १०७ नापदा झिल (पा॰सू॰ ८.३.२४) इनेनानुारे अनुार<br />

यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) इनेन परसवण नकारे िवभिकाय सौ ये<br />

ऋशनुदंसोऽनेहसां च (पा॰सू॰ ७.१.९४) इनेन अनिङ अृृसृनृनेृृ-<br />

ृहोतृपोतृशाॄणाम ् (पा॰सू॰ ६.४.११) इनेन दीघ सुलोपनलोपयोः १०८ गा<br />

इित िसित। वनम ् इ कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन षुिचता।<br />

परा न तृच<br />

्<br />

अिप तु तृन ् । १०९ तृृचोः रभेदः। ११० तृयेऽिप कतृकमणोः<br />

कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन षी ाा िकु न लोकायिनाखलथतृनाम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.३.६९) इनेन षीिनषेधः। या गा इित थमपुषैकवचनां ितङ-<br />

पम। ् अतोगे कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इनेन कमसा कमिण<br />

१०६ नृत (पा॰सू॰ ५.४.१५३) इनेन बीिहसमासाे कप ्यः ाः। यथा तेन सहेित तुयोगे<br />

(पा॰सू॰ २.२.२८) इनेन जातेषु सदेवीकः (क॰स॰सा॰ ७.१.९६) सपीकः (र॰वं॰ १.८१, म॰पु॰ ५८.२०,<br />

७१.२) सीकः (अ॰शा॰ ५.९, ह॰व॰ २२.२९) सीकम ् (भा॰पु॰ ९.६.१९) ससाीकाः (बृ॰सं॰ १३.४)<br />

ससुरीकः (क॰स॰सा॰ ८.६.२५०) सीकाः (भा॰पु॰ १०.३३.५) सहपीकाः (आ॰ौ॰सू॰ ७.२१.६,<br />

७.२७.१६, १३.२०.५, १५.१३.१०) सातीकाः (कु॰स॰ ६.४) इािदसमासेषु। अ कबभावः।<br />

समासायकरणािनात। ् २६५तमे पृे २ .३० ा इित योग िवमश पयु –<br />

“समासायकरणं िनम। ् माणं चा यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इित सूम। ् अ या<br />

यच ् इित समाहारः। इह ाुदषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चाायः<br />

यो आसीत। ् तिन ् युे यचे भम ् इित ात। ् यतो न युोऽतः समासाािनता<br />

ायते।”<br />

१०७ वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इााम।<br />

्<br />

१०८ हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) न लोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७)<br />

इााम।<br />

्<br />

१०९ तृन ् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) इनेन तमकतिर।<br />

११० शेषिया तु पूवविदित भावः।<br />

१६६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.४५ रामसीतयोः<br />

ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया। अनतन चािववा। १११<br />

१.४५ रामसीतयोः<br />

य इदं िचयेिं रहं रामसीतयोः।<br />

त रामे ढा भिभवेिानपूिवका॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.३१<br />

भगवान ् वामदेवः ीरामचं वलधािरणं वनं यां ा शोककिलत-<br />

मनानयोावािसनः ीरामाऽािकतं बोधिया फलुितं ावयाह रहं<br />

रामसीतयोः इित। यो मानवो मयोिदतं रामसीतयो रहं िचियित स िनापो<br />

भिवित। राम सीतेित रामसीते तयोः इित ः। िवितपियत ् सीतारामयोः<br />

इनेन भिवतं यथा तुलसीदासोऽिप युे<br />

सीतारामगुणामपुयारयिवहािरणौ<br />

(रा॰च॰मा॰ १/म॰ १.४)। सीता ाकं जनतः ीरामापेयाऽिहतैवं ता एव<br />

पूवयोगो भवेत। ्<br />

११२ उ ृतौ –<br />

िपतुदशगुणा माता गौरवेणाितिरते।<br />

मातुदशगुणा माा िवमाता धमभीणा॥ ११३<br />

वाीकीयरामायणे बसंरणे चािप जननी जभूिम गादिप गरीयसी। ११४<br />

िसं चािप गौरीशरौ लीनारायणौ शचीपुररौ सीतारामौ राधाकृ ौ<br />

इाेयमेवापािणनीयता ितभाित। आषात ् इिप न िवचायताम। ् ऐया सीता<br />

सवषां जननी। मुिनर वामदेवो दशरथपुरोिहतो गुपुो मी च। अयोायाः सीता पु-<br />

वधूिरित। शुरालये ियः ाधां वा ैं वा नाीियते शाीयसंृ तौ पाः पितं<br />

१११ अनतने ँट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इनेनानतने भिवित ँट ् िविहतः। कथं तिह अैव इ<br />

योगेऽिप ँट ्। इपेायामुम ् – अनतन चािववा। यथा भारते युवा षोडशवष िह यद भिवता<br />

भवान ् (म॰भा॰ १४.५६.२२) इािप अयोगेऽिप ँट ्। याऽ पिरदेवने भिवित ँट ्। पिरदेवने<br />

नीभिवथ (वा॰ ३.३.१५) इनेन। शोकसान ् कोशलपुरवािसनो िनरी वामदेवोऽिप<br />

शोकसः सन ् िनजपिरदेवनं ोतयित।<br />

११२ अिहतम ् (वा॰ २.२.३४)। अिहतं पूव िनपततीित वम। ् मातािपतरौ ामेधे<br />

(भा॰पा॰सू॰ २.२.३४)।<br />

११३ मूलं ृितेषु मृयम। ् महाभारत दािणापाठे िपतुः शतगुणं माता गौरवेणाितिरते<br />

(म॰भा॰ १४.११०.६०) इित वतते। “िपतुः शतगुणं माता” इित ृते (वा॰रा॰ भू॰टी॰ १.२३.२) इित<br />

कौसा सुजा राम (वा॰रा॰ १.२३.२) इित ोके भूषणटीकायां गोिवराजाः।<br />

११४ Julius J. Lipner (Translator) (2005). Chatterji, Bankimcandra. Anandamath,<br />

or The Sacred Brotherhood. Oxford University Press: Oxford, UK. ISBN 978-<br />

01-95346-33-6. p. 241: VMBS (Sabyasachi Bhattacharya's Vande Mataram: The<br />

Biography of a Song) says that this eulogy of the mother and the birthland ocurred<br />

in the version of Valmiki's Ramayana current in Bengal.<br />

१६७


१.४६ मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ित दासीभाववापनात। ् अतो वामदेवावयोािनवासकारणाीरामोऽिहतः।<br />

अतः राम सीता चेित तयो रामसीतयोः इित युम। ् या िसनोित बाित। ेा<br />

िसनोित सीतां यः स सीतः। ११५ सीता च सीत इित िवहे पुमान ् िया (पा॰सू॰ १.२.६७)<br />

इनेन ैकशेषः सीतौ। रमयत इित रामौ। ११६ रामौ च तौ सीतौ चेित रामसीतौ तयो राम-<br />

सीतयोः इित। या पूविनपातकरणमिनम। ् लणहेोः ियायाः (पा॰सू॰ ३.२.१२६)<br />

इित दशनात। ्<br />

११७<br />

१.४६ मे<br />

गृहाण फलमूलािन दथ सितािन मे।<br />

अनुगृी भगवन ् दासेऽहं सुरोम॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.६७<br />

अयोातः ितमानः सीतालणसमेतः ीरामो िनषादेन सह गतः। तदनु<br />

फलमूलािन ीरामाय िनषादो वेदयत यत ् मे सितािन फलमूलािन गृहाण। अ<br />

सयनानुकू लापाराऽयः कता िनषादः या कमिण। अतः कतु रनुाद<br />

तृतीयया भिवतं ११८ िकु कतु ः सिववायां षी। या च वतमाने<br />

(पा॰सू॰ २.३.६८) इित सूेण योगा षी। ११९ या मे इित फलमूलैः सहाितम। ् तेन<br />

११५ िषञ ् बने (धा॰पा॰ १४७७) इित धातोः गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः। पृषोदरािदाीघः। अिववितकमकादकमकम। ् एवमेव -<br />

कारैः ीसीतासुधािनधौ सीताश ुिः दिशता – यादपजपरागरसानुरागखात ् खडि<br />

मुनयो भवबनािन। रामं िसनोिष तमहो िनजभावरा सीतेित नाम समगामतो जगाम ्॥<br />

(सी॰सु॰िन॰ १.१७)। अ भाषायां भिटीका च – िसनोित इित सीता इस ुि से िषञ ् बने धातु से<br />

कता म य और पृषोदरािदात ् दीघ ईकार करके सीता श की िनि की जाती है (सी॰सु॰िन॰<br />

भ॰टी॰ १.१७)।<br />

११६ रमयित सवान ् गुणैिरित रामः। “रामो रमयतां वरः” (वा॰रा॰ ७.४२.२१, ७.१०८.२५) इाष-<br />

िनवचनबलातयिप कारके घञ ् वयते (वा॰रा॰ भू॰टी॰ १.१.८)। एवमेव रमयतः सवान ् गुणैिरित<br />

रामौ।<br />

११७ लणहेोः इ समासे अातरम ् (पा॰सू॰ २.२.३४) इनेन हेतुश पूविनपाते<br />

हेतुलणयोः इनेन भिवतमासीत। ् लणहेोः इित पािणिनयोगः पूविनपातकरणािनं<br />

ापयित। लणहेोिरित िनदशः पूविनपातिभचारिलम ् (का॰वृ॰ ३.२.१२६)।<br />

११८ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

११९ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन वतमाने ः। चकारेणाािप। शीिलतो<br />

रितः ा आुो जु इिप। िषतोभाविभात इिप॥ तुौ तथा काथोभौ<br />

संयतोतौ। कं भिवतीारमृताः पूववमृताः॥ न ियेऽमृताः (भा॰पा॰सू॰ ३.२.१८८)।<br />

अनुसमुयाथकारः। ... तथा सुः शियत आिशतो िलृ इेवमादयोऽिप वतमाने ाः<br />

(का॰वृ॰ ३.२.१८८)। चकारोऽनुसमुयाथः (वै॰िस॰कौ॰ ३०८९)।<br />

१६८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.४७ आतां नौकाम ्<br />

मीिन फलमूलािन गृहाण इित सामासेन षी। या मे इित अनुगृी<br />

इनेनाितम। ् मे ममोपयनुगृीानुहं कु इित तायम।<br />

्<br />

१.४७ आतां नौकाम<br />

्<br />

यमेव ढं नावमािननाय सुलणाम ् ।<br />

ािमातां नौकां सीतया लणेन च॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.१८<br />

गापारं गुकामं रामं राजीवलोचनं ािमनम ् आतां नौकाम ् इुवाच िननाय<br />

नावं िनषादः। अ आताम ् इित कमवायोगः।<br />

कमवायोगेषु थमा कमकारके।<br />

तृतीयाो भवेता कमाधीनं ियापदम ्॥<br />

– अ ुचरणाः<br />

इित िनयमानुसारम आताम<br />

् इित कमवायोगः। अ नौका इित कम।<br />

एवम थमािवभा भिवतम ् आतां नौका इेव आतां नौकाम<br />

् इाष-<br />

योगः ितभाित। कारणिमदं यिथ यो भवित स उः। लकाराः ायिषु<br />

कतिर कमिण भावे च भवि। त सूम ् लः कमिण च भावे चाकमकेः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.६९) इित। अकमकेो धातुः कतिर भावे चैवं सकमकेो धातुः<br />

कमिण कतिर च लकारा भविित। अाऽशते यत ् भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३)<br />

इाूाावकमणोाने कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इात ् कतृ-<br />

पदावगतौ भावे कतिर कमिण लकाराः ुिरित ाां सूाामुपां १२०<br />

िकमनेन<br />

सूारेण इित चे। सूाभावे सकमकेो धातुो लकारा भावेऽिप भिवि<br />

ितरोधकाभावात। ् एवं घटं ियते इिनयोगः ात। ् अकमके धातुः<br />

कमिण लकारा भिवि। तदथ सूार आवयकः। न च अकमकेो भावे लः<br />

इेव ासोऽु। एतासे असित बाधके सव वां सावधारणं भवित १२१<br />

ायेन अकमकेो भाव एव लः इित िनयमे जातेऽकमकेो भाव एव लकारा<br />

१२० एताां सूाां कमिण भावे कमितहारे कतिर चानेपदयाः ुिरुपाम। ् ितिझ-<br />

िसथिमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८) लः परैपदम ् (पा॰सू॰ १.४.९९)<br />

तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इेिभलादेशाः परमैपदसका आनेपदसका वा<br />

ुिरुपाम। ् ततः कमिण भावे कतिर च लादेशाः ुिरुपाम। ् तािधूमायेन कमिण भावे<br />

कतिर च लकाराः ुिरुपाम। ् तथा च शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) इातिर<br />

परैपदसका लादेशाः ुिरुपाम। ् अिप च कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इाकाराः कतिर<br />

ुिरुपाम। ् तेषां कृ ात।<br />

्<br />

१२१ मूलं मृयम।<br />

्<br />

१६९<br />

इित


१.४७ आतां नौकाम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

भिवि न कतिर। तदा रामः शेते इािदयोगा न भिवि रामेण ीते<br />

इादयो भावयोगा एव सेि। एवकार िधाऽथऽदाये िसोऽयोग-<br />

वेदोऽयोगवेदोऽायोगवेद। अयोगवेदो नामासि-<br />

योगिनवतकम। ् अयोगवेदो नाम योगाभाविनवतनम। ् अायोगवेदो नाम<br />

योगाविे ितयोिगतावेदकाभावावतकम। ् य िवशेषणसत एवकारो भवित<br />

तायोगो विते यथा नीलमेवोलम<br />

् अ नीलितापनेन ेतादीनां<br />

वेदः। िवशेसत एवकारे सयोगो विते यथा दाशरथी राम एव<br />

सवावतािर। अायोगो ावते ियासतेन ैवकारेण यथा दाशरथी रामः<br />

शराणागतान ् रेव। इम ् अकमकेो भाव एव लकारः इेवकारेण कता<br />

विते तथा रामो राजते मुकुः इादयः योगा न भिवि। लो भावे<br />

चाकमकेो इित सूतां चकारेण कताऽऽगिमित पुनितीयचकार िकं योजनिमित<br />

चेम ् । तथा सकमके एव कतिर योगो भिवित। एवम ् आरामे रमते रामः<br />

इादय एव योगाः सेि। एवं सकमकधातोः कतिर योगो न ैव सते। तथा<br />

सित ल भावे चाकमकेः ासो भवतु। ितीयचकारेण सकमकेोऽिप कतिर लकारो<br />

भिवित पुनः कमिण इित पद काऽऽवयकता इित चेत ् । कमिण पदाभावे रामो<br />

रावणं हि इादय एव योगाः से तथा च रामेण रावणो हते इादयः<br />

योगा न िने। न च यथा ितीयचकारेण कतिर इानुकषणं १२२ तथैव कमिण<br />

इ १२३ कथं नेित चेत ् कमिण इ पुनवय सम। ् उरसूेऽनुवृथिमदम।<br />

्<br />

न च सकमकेः कतिर कमिण च लकाराः इित कुत आयातं सूे। अकमकेो<br />

भावे लकारिवधानात ् कमिण इित पदहणेन त लकार ाामणाकमक-<br />

धातुसवात ् सकमकेः इ सुतरां लाभः। नाि कम येषां त अकमकाः<br />

कमणा सिहताः सकमकाः। य फलापारौ ाविप धातुवाावेकििधकरणे िततः<br />

स एवाकमको य च फलापारौ धाथ िवमिधकरणमिधिततैव सकमकम ् ।<br />

यिप ाचीना बालोपलालनाथिममां कािरकामपािठषुयत ् –<br />

लासािितजागरणं वृियभयजीिवतमरणम ् ।<br />

शयनीडािचदीथ धातुगणं तमकमकमाः॥ १२४<br />

इित। िकिदं ूनम। ् रामः पयित, रावणो माित, लणः पिराित, रामो<br />

हसित इादीनामसहात। ् अतो वितं लणम ् ाथापारसमानािधकरणफल-<br />

१२२ कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इात ् ।<br />

१२३ उपमाने कमिण च (पा॰सू॰ ३.४.४५) इाडूक ुा।<br />

१२४ मूलं मृयम ् ।<br />

१७०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.४७ आतां नौकाम ्<br />

वाचकमकमकम ् इित। कमवाे कमिण लकारे नौका आताम ् इेव वरमुे<br />

कमिण थमािनयमािदित चेते। आताम<br />

् इिववितकमाकमकधातुयोगः।<br />

नौकां ा आताम ् या नौकां सनाथियताऽऽतां भवता इित तायम। ् या<br />

आ इित बः योगः तां नौकां आ ािमन ् पारं ज इित िनदशयथा<br />

ािमन ् इित कथिया कतृसोधनं पुनः आताम ् इित कमवां कथं युीत।<br />

न च ािमन। ् भवता आताम ् इित चेत। ् सवेकवाे वाभेदो न युते<br />

(ो॰वा॰ १.९) इित वचनबलेन िनरथकवाभेदानौिचात ् ािमन<br />

् इित शेन<br />

सह बयोगमेव रोचयामहे। तोगे च तां नौकाम ् इित कमिण ितीया साी।<br />

या आरोहणिमाट ् इित िवहे आङ् पूवकह ्धातोः (हँ बीजजिन ाभावे च<br />

धा॰पा॰ ८५९) िप। ्<br />

१२५<br />

ततः सुप आनः च<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.८) इनेन आन<br />

आहिमित इित िवहे आित। सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) इनेन धातु-<br />

सायां तैव लोकारथमपुषैकवचनां पम ् आ अतो ितीया। याऽऽकृ ित-<br />

गणात ् आङ् पूवको ह ्धातुिदवािदगणे पताम। ्<br />

१२६ तथा च धातुसायां लकारे<br />

ितये िदवािदः यन<br />

् (पा॰सू॰ ३.१.६९) इनेन यन<br />

् िवकरणेऽनुबकाय<br />

आित इित पं भवित १२७ तैव लोकारे थमपुषैकवचने पम ् आ इित। १२८<br />

१२५ आङ् पूवकात ् ह ्धातोः सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन भावे िप। ् सवापहािरलोपे<br />

िकाघूपधगुणिनषेधे आह ् इित ाितपिदके जाते िवभिकाय सौ ये हाो दीघाुितपृं<br />

हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सोलपे हो ढः (पा॰सू॰ ८.२.३१) इनेन ढे झलां जशोऽे<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३९) इनेन जे वाऽवसाने (पा॰सू॰ ८.४.५६) इनेन वैकिकच आट ् इित<br />

िसित।<br />

१२६ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />

भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />

योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणािवािदगणेऽूोऽयं धातुः।<br />

१२७ आ ह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

आ ह ् लट ् → आ ह ् ितप ् → आ ह ् ित → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) →<br />

आ ह ् यन ् ित → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />

लघूपधगुणिनषेधः → आ ह ् य ित → आित।<br />

१२८ आ ह ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

आ ह ् लोट ् → आ ह ् िसप ् → आ ह ् िस → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) →<br />

आ ह ् यन ् िस → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />

लघूपधगुणिनषेधः → आ ह ् य िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → आ ह ् य िह → अतो हेः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१०५) → आ ह ् य → आ।<br />

१७१


१.४८ बिहवन सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

याऽ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनानेपदम ् । १२९ एवं लोकारे थम-<br />

पुषैकवचने तये िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन ैे आमेतः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.९०) इनेन आम<br />

् आदेशे आताम ्। १३० ािमन ् भवान ् नौकाम ्<br />

आताम ् इनुे कमिण ितीया।<br />

१.४८ बिहवन<br />

रामो दाशरिथः सीतालणाां समितः।<br />

आे बिहवनेित ुतां मुिनसिधौ॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.३०<br />

नौकया जावीमवतीय सौिमिसीतानुचरः पदचरः ीरामो भराजचरणकमलं<br />

िदुिं पातयन ् भराजिशं ानो दशनेां भाराजाय ापयन ् ूते यीता-<br />

लणसहायो रामो भवशनं िचकीषन ् बिहवन ितन ् तीत इित। तैव बिहवन<br />

इित योगं करोित। बिहयगे पमीित अपपिरबिहरवः पा (पा॰सू॰ २.१.१२)<br />

इित सूेण ािपता। अ पमी योाऽऽसीिु षी युा। िकिमदमाषम।<br />

्<br />

वुतिदमिप पािणनीयम। ् आे बिहवन इ वन बिहःदेश आे इित<br />

योजनीयम। ् इं चावयवावयिवभावसमूिलका षी। या बिहयगे पमी इित वचनं<br />

ापकमूलकम। ् यतो िह अपपिरबिहरवः पा (पा॰सू॰ २.१.१२) इित समासिवधायकेन<br />

सूेण बिहः श पािदपिदकेन समासो ाते। वनािहिरित बिहवनम ्। तेन ैव<br />

बिहयगे पमी ािपता। यिद बिहयगे पमी न ािह त योगे समासिवधानमिप न<br />

ातः समासिवधानं ततः पमीयितरेकाां बिहयगे पमी सािधता। ापक-<br />

१२९ अाथः। िनषादो िववित यािमन ् भवान ् मां सुढनावमयाचत (उवाच शीं सुढां नावमानय<br />

मे सखे अ॰रा॰ २.६.१७)। सैवानीता मया (यमेव ढं नावमािननाय सुलणाम ् अ॰रा॰ २.६.१८)।<br />

परियं न राजनौः। भवान ् िह ेराजपुः। अतो भवतः कृ ते राजनौरेवोिचता। ेराजपुो भूाऽिप<br />

भवान ् सुढनावमेवारोहित न राजनावम। ् अयमेव कमितहारः। तं नियतु ं िनषाद आनेपदं युे। न<br />

च िनषाद राजनौन वतत इित चेत। ् भरतशुकौसाविसानां कृ ते स एव िनषादो राजनावमानेित।<br />

यथाऽमे सग – इुा िरतं गा नावः पशतािन ह॥ समानयसै ततु गां महानदीम।<br />

्<br />

यमेवािननायैकां राजनावं गुहदा॥ आरो भरतं त शुं राममातरम। ् विसं च तथाऽ कैकेय<br />

चायोिषतः॥ (अ॰रा॰ २.८.३८.४०) इ त राजनौकानयनं विणतमि।<br />

१३० आ ह ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

आ ह ् लोट ् → आ ह ् त → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → आ ह ् यन ् त →<br />

सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः →<br />

आ ह ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → आ ह ् य ते → आमेतः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.९०) → आ ह ् य ताम ् → आताम।<br />

्<br />

१७२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.४९ भराजाय मुनये<br />

िसं न सव १३१ इित िनयमेन िनयमोऽयं ापकिसतया न साविकः। १३२ अतः षी।<br />

या िववाधीनािन कारकािण भवि १३३ इित िनयमेन षी। या पा सह बिहःश<br />

समासो ािपतः। िकु बिहयगे पेव भवतु इित नेतरा िवभयो िनिषाः। केवलं<br />

बिहःशेतरिवभयोगसमास एव िनयितादथानुरोधेना षी साधीयसी।<br />

पां सां समासाहो गले पिततः षां तु समास आहो नाि। इयान ् िवशेषः।<br />

१.४९ भराजाय मुनये<br />

सभायः सानुजः ीमानाह मां देवसिभः।<br />

भराजाय मुनये ापय यथोिचतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.३२<br />

अ कीयं सेशकारं तन ् ीरामो वीित भराजाय मुनये ापय।<br />

अ भराजो जानातु ं ेरय इथ भराजं ापय। यतो यावायाः<br />

कता ये कम भवित। तथा च सूं गितबुिवसानाथशकमाकमकाणामिण<br />

कता स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२)। अ ाधातुः (ा अवबोधने धा॰पा॰ १५०७)<br />

बुथायावायां कता भराज इित सित यावायां कम भविेव<br />

पािणनीयम। ् परम चतुिप पािणनीयैव। भराजाय मुनय आनं दातु ं ापय इित<br />

दाधातुयोगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) चतुथ। १३४<br />

या भराजाय मुनये िचतं<br />

ापय इित िचतपदााहारे थानां ीयमाणः (पा॰सू॰ १.४.३३) इनेन सदान-<br />

सा तततुथ। या भराजं मुिनं हषियतु ं ापय इयुमानतुमुमिण चतुथ<br />

ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

१.५० सीतया लणेन च<br />

ततो राजा नमं तं सुमं िवलोऽवीत ् ।<br />

सुम रामः कुाे सीतया लणेन च॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.३<br />

१३१ मूलं मृयम।<br />

्<br />

१३२ अपपिरबिहः। अपपिरयोगे ‘पपािरिभः’ (पा॰सू॰ २.३.१०) इित पमी िविहता।<br />

अूरपदयोगेऽिप ‘अारात’ ् (पा॰सू॰ २.३.२९) इािदना िविहतैव। तेनाऽ ‘पा’ इित<br />

हणं ‘बिहयगे पमी भवित’ इित ापनाथम। ् ‘ापकिसं न सव’ इित ‘कर करभो बिहः’<br />

(अ॰को॰ २.६.८०क) इिप िसम ् (त॰बो॰ ६६६)।<br />

१३३ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

१३४ आनं दातुम ् इाहायिमित भावः।<br />

१७३


१.५० सीतया लणेन च सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

ीरामं रथेन यागं यावे ागतमयोां सुमं ित राजा प यीतया<br />

लणेन च रामः कुाे। अ तृतीया िवमशादम। ् यतो िह निह कािचद िया<br />

यां नयोः कतृं संसा तयोृतीयोपकताम। ्<br />

१३५ न वा कन ियािसौ<br />

ापारोऽविशते यापारादनरं िया पिरिनेत येन करणं साताम। ् न<br />

वा िकमिप ापारगीतं िवलोते येन हेतुं साधिया तत तृतीया ियताम। ्<br />

१३६<br />

अोते। िवनाऽिप सहाथवाचकशयोगेन तृतीया भवित वृो यूना तणेदेव िवशेषः<br />

(पा॰सू॰ १.२.६५) इािदिनदशात ् । या युसहश िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो<br />

वः (वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन सह इ लोपे यः िशते स मानाथािमधायी<br />

इित िनयमेन मानसहाथावगतेृतीया। या कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८)<br />

इित वािकेन कृ ािदादभेदाथ तृतीया। कृ ा चा इितवत ् । सीतालणािभो राम<br />

इित भावः। सीतया लणेन च ीरामाभेदिसेः। वाीकीयरामायणे ाामिप<br />

ीसीतारामाामभेद ितपािदतात ् –<br />

इित रामवचनम ् ।<br />

अना िह मया सीता भारेण यथा भा॥<br />

अना राघवेणाहं भारेण यथा भा॥<br />

– वा॰रा॰ ६.११८.१९<br />

– वा॰रा॰ ५.२१.१५<br />

इित सीतावचनम। ् उभय युोऽनशोऽभावाभावितपादनपरः। अभावाभावो िह<br />

ितयोिगानम। ् यथा घटाभावाभावो घट एव। तथैव न अा अना। १३७ अा<br />

रामािा। न अा अिभा अथादिभैव –<br />

भा जाइ कहँ भानु िबहाई। कहँ चिका च तिज जाई॥ १३८<br />

अं िह भेदे िसनमभेदे।<br />

– रा॰च॰मा॰ २.९७.६<br />

िगरा अरथ जल बीिच सम देिखयत िभ न िभ। १३९ – रा॰च॰मा॰ १.१८<br />

१३५ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

१३६ हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन।<br />

१३७ नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन समासे नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नकारलोपे<br />

ताुडिच (पा॰सू॰ ६.३.७४) इनेन नु ँट ्।<br />

१३८ एतू पारम–कु ् गु ं शोित भा ा भाकरम। ् ा चमसं कु गु ं शोित<br />

चिका॥ (मा॰भा॰ २.९७.६)।<br />

१३९ एतू पारम–वागथतुौ ् जलवीिचतुौ वाौ पृथिु िवभेदशूौ (मा॰भा॰ १.१८)।<br />

१७४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.५० सीतया लणेन च<br />

इित गोािमनाऽिप त त मानसेऽिप ितपािदतात ् । अतः कृ ािदादभेदे तृतीया<br />

णसौरभसंयोग इवोषमाटीकते। करपाािमचरणैरिप रामायणमीमांसामलाचरणे<br />

िलिखतं यत ् –<br />

सौयसारसवं माधुयगुणबृंिहतम ् ।<br />

ैकमितीयं तमेकं िधा कृ तम ्॥<br />

– रा॰मी॰ मलाचरणे<br />

लणाभेदं तु शेषात। ् शेषु लणो राजन ् (अ॰रा॰ १.४.१७) इिन ् <br />

एवोाेषऽशः ीरामऽयंशांिशनोिबिसोिरवाभेदिसेः। सीतालणयोः<br />

कृ ािदगणे पिठतौिचं िह सीताया मूलकृ िताण च जीवाचायात।<br />

्<br />

या इंभूतलणे (पा॰सू॰ २.३.२१) इदं िह सूम। ् अाथः िकिकार लणे<br />

तृतीया। अथात ् इं भूतं लयतीित इंभूतलणं तिन ्। कतिर बालकाु ँट ्। १४०<br />

ततानुबकाय सित युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनानादेशे अाुवायेऽिप<br />

(पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन णम। ् या लतेऽनेनेित लणम ्। करणािधकरणयो<br />

(पा॰सू॰ ३.३.११७) इित करणे ुट ्। इंभूत लणिमंभूतलणम ् इित<br />

षीतुषः। १४१ अथाेन ापकिचिवशेषेण े ः किकारो ोते त<br />

तृतीया ात ् । एवं िह इंभूतलणे इनेन ैव तृतीया। रामच रामं िह<br />

सीतालणाामेव सूते। यथा जटािभापसः। मौीमेखलया चारी। अ जटा-<br />

ातापसिविशापस एवं मौीमेखलााचािरिविशो चारी। तथैवा<br />

सीतालणारामिविशः ीरामः। रामं िह सीतालणाामेव ाते।<br />

रामेित नामिप वणयिववरणं कृ ा मायाजीवािनव रामसीतालणानवगि<br />

भावुकभाः। एवं रकारे ीराम आकारे ीसीता मकारे च ीलणः। यथा –<br />

रकारे रामचः ाकारे लणः राट ्।<br />

तयोः संयोजनाथाय सीता आकार उते॥<br />

इं सीतया लणेन च इित ाविप पािणनीयौ।<br />

– इित सादाियकाः<br />

१४० कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन।<br />

१४१ कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कृ ोगा षी कृ ोगा च षी समत इित वम ् <br />

(वा॰ २.२.८) इनेन समासः।<br />

१७५


१.५१ तयोः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.५१ तयोः<br />

तयोमुदकं देिह शीमेवािवचारयन ् ।<br />

न चेां भसाुयािता मे यिद कुित॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.२८<br />

ियमाणो दशरथः शरीररायै राममाा ािथतः। मरणमपिरवतनीयिमित<br />

साधयन ् सोपामणकुमारकथां ुवन ् शवेिधबाणिवियमाणमहायाणमण-<br />

वचनमानुपूवतयाऽनुवदित याणांजमणो दशरथं कथयित िवचारं न कृ ा<br />

तयोदकं देिह। अथाम िपतृां जलमपयेित। अभीिते तााम ् इित चतुे<br />

योे तयोः इित षं युम। ् अ िववाधीनािन कारकािण भवि १४२ इित<br />

िनयमेन सिववणाी। अथवा तयोः इ म ् शेन सहायः। अ च र-<br />

रकभावसमूिलका षी। १४३ या िपोियमाणा सदानिववैव न। यतो िह<br />

पुदोदकमेव िपतरौ सगृीतः। अतः तयोः इित षी न पािणनीयिवा।<br />

१.५२ देावयोः<br />

देावयोः सुपानीयं िपब मिप पुक।<br />

इेवं लपतोभा सकाशमगमं शन ैः॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.३४<br />

अ मणकुमारे मृते हे कलशं गृहीा िनकटं गतो दशरथ चरणसार-<br />

िनं ुा मणकुमारबुाऽौ िपतरौ ाहतुयत ् आवयोः सुपानीयं देिह। अ दाधातु-<br />

योगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) कमणा यमिभैित स सदानम ् (पा॰सू॰ १.४.३२)<br />

इनेन सदानसा तदनुगािमनी चतुथिवभि योा। आवाां सुपानीयं देिह<br />

इेव वम ् । परम षी पािणनीयिवेव। अथोते। वािधया िपतरौ सदानं<br />

न िववतः। अथालदानं तु तव कतं न ैव ते कृ पा न वा निमिकं ै कम। अत<br />

आवयोदकं देहीित भावं कटियतु ं सिववा। अथवा आवयोमु ख उदकं देिह इित<br />

मुखशााहारेणावयवावयिवभावे सषी। या आवयोः श पुक शेन<br />

१४२ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

१४३ षिंशिततमे ोके दशरथं सोधयन ् मणः कथयित – मा भैषीनृपसम (अ॰रा॰ २.७.२६)। नॄन ्<br />

नरान ् पातीित नृपः। यथाह मनुः – ां ाेन संारं ियेण यथािविध। सवा यथाायं कतं<br />

पिररणम ्॥ अराजके िह लोकेऽिवतो िवुतो भयात ् । राथम सव राजानमसृजभुः॥<br />

(म॰ृ॰ ७.२.३)। मणमते दशरथु नृपसमः। अथाररितृेः। अत एव तेन तयोमुदकं देिह<br />

इ ररकभावसमूिलका षी युा।<br />

१७६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.५३ मे वद<br />

अयः। अथात ् हे आवयोः पुक सुपानीयं देिह मिप िपब इये आवयोः इ<br />

जजनकसे षी।<br />

१.५३ मे वद<br />

या िवना न मे तातः कदािचहिस ितः।<br />

इदान यते न ैव कु ितित मे वद॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.६३<br />

अ मृते दशरथे तारा गुसेशं ाायोां ागतो भरतः कैकेयीसकाशं<br />

गाऽा िपतरं साय पृित यत ् कु ितित मे वद। अ ूधातुसमानाथकतया<br />

(ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसा<br />

ाा कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन च ितीया योा। एवं च मां वद<br />

इनेन ैव भिवतम। ् तपयु ते। अ सदानिववया चतुथ। या मामनुहीतु ं वद<br />

इित गमानतुमुयोगेण त कमिण चतुथ मम ् इित ियाथपपद च कमिण<br />

ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन त च मे इादेशः। १४४ या मातः इा<br />

तेन सहाये हे मे मातः वद इथ ससामाे षी।<br />

१.५४ हेऽ<br />

तामाह भरतो हेऽ रामः सििहतो न िकम ् ।<br />

तदान लणो वाऽिप सीता वा कु ते गताः॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.७१<br />

अ शोकाकुिलतदयो भरतो मातरं पृित यत ् हेऽ रामलणसीताः कु<br />

गताः। अ हैहेयोगे हैहयोः (पा॰सू॰ ८.२.८५) इित सूेण हेघटकैकार ुते ुतगृा<br />

अिच िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावे हे३ अ इेव पािणनीयं हेऽ<br />

इित कथम। ् उते। गुरोरनृतोऽनाेकैक ाचाम ् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इ<br />

ाचाम ् इ हणं थ सापयित यवऽिप ुतो िवकते। १४५ तादािप<br />

ुतिवकः। एवं हे इयं मा अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) इनेन िवभि-<br />

लोपे पदाादेकाराकारयोः एङः पदाादित (पा॰सू॰ ६.१.१०९) इनेन परपे<br />

हेऽ इित िसम। ् या िपादीापादसाायीपरपिवधायकशाेदमिसं<br />

ततः परपे हेऽ इित िसम। ् न च ुतारसामादिसं लोपियतु ं न शते।<br />

१४४ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />

१४५ इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)।<br />

१७७


१.५५ तव रादानाय सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

हे३ राम राम है३ इादौ ुतरे चािरताात ् । न च ितलं लणोपवः १४६<br />

िनयमेन कृ ितभावपे लेऽचािरतााैय न ैवािसं रोधियते। अ हे३<br />

अिरसूदन हे३ अ इािदयोगेषु च चािरताात। ्<br />

१४७ या ुतगृा अिच िनम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१२५) इ िनहण ाियकाकृ ितभावाभावः। १४८<br />

१.५५ तव रादानाय<br />

राम यौवरााथ िपा ते समः कृ तः।<br />

तव रादानाय तदाहं िवमाचरम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.७२<br />

कैकयी भरतं बोधयी ाह यत ् तव रादानायाहमेव रामराे िवमाचरम ् ।<br />

अ दानयोगे चतुथ वाऽऽसीत ् तुं रादानाय इित। तव इित सिववायां<br />

षी। अथात ् न च रािमदं परकीयं मम िववाहे िपतुः पण आसीम दौिह एव<br />

राािधकारी भवेत इदं रामिधकारतव। अादिधकायािधकारकभावे १४९ से<br />

षी। न च सापेमसमथवत ् इित िनयमेन राश तवशेन सह साकातया तव<br />

इ च िवशेषणात ् रादानाय इित कथं तुष इित वाम। ् िनसाकाा-<br />

ले त िनयमानीकारात। ् देवद गुकुलम ् (भा॰पा॰सू॰ २.१.१) इािद-<br />

भायोगा। या कृ ते इाहायम। ् अथात ् तव कृ ते रादानाय इित। से<br />

षी।<br />

१.५६ तवैव<br />

रां राम चैकेन वनवासो मुिनतम ् ।<br />

ततः सपरो राजा रां दा तवैव िह॥<br />

इित<br />

– अ॰रा॰ २.७.७४<br />

अ कैकेयी रामवनवासघटनां वणयित। तवैव रां दा िपता िदवं गतः। दा<br />

१४६ मूलं मृयम।<br />

्<br />

१४७ संिहताया अिववायािमित शेषः।<br />

१४८ १४२तमे पृे १.१७ मुनीाहम ् इित योग िवमश पयु – “यथा ङमो ादिच ङमुिनम ्<br />

(पा॰सू॰ ८.३.३२) इ िनहण ाियकात ् इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) सु िङं पदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.४.१४) इादौ न ङु मुटौ।”<br />

१४९ अिधियते यत ् अिधकायम ्। तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०), ऋहलोयत ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१२४) इााम ् अिधपूवककृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) कमिण कृ सको<br />

यत। ् अिधकरोतीित अिधकारकः। अिधपूवककृ धातोः वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) इनेन कतिर<br />

वुल ्।<br />

१७८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.५७ मे<br />

इित ो दाधातोः (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) ायोगः। अ तुम ् इित<br />

सदानातुथयोग एव साित। तव इित षी तु ससामाे। या तव कृ ते<br />

रां दा। या तव शासनाय रां दा इित। १५० या कैकेयीमुखारेव भरतं<br />

सेतयित यिददं रां तुं महाराजेन न दम। ् यावामागमनं शासनाय दम।<br />

्<br />

अतव त ं नाि। ं तु राघवैव। तात ् रजक वं ददाित इितवद<br />

रापरावतनसेते षी।<br />

१.५७ मे<br />

असााऽिस पापे मे घोरे ं भतृघाितनी।<br />

पापे भजातोऽहं पापवानि सातम।<br />

्<br />

अहमिं वेािम िवषं वा भयाहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.८०<br />

कैकेयीमुखाामवनवासकथावणेन जातकायकोपो भरतः कथयित हे पापे<br />

ं मे असाा। अथ ऋहलोयत ् (पा॰सू॰ ३.१.१२४) इनेन तयोरेव कृ -<br />

खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इनेन च सूवकभाष ् धातोः (भाषँ ायां वािच<br />

धा॰पा॰ ६१२) कमिण यये चुटू (पा॰सू॰ १.३.७) इनेन णकारेायां त<br />

लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन लोपे हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३) चेनेन तकारेायां<br />

तेन ैव सूेण लोपे िवभिकाय साा। न साेसाा। १५१ असाा इ<br />

कमिण यिवधानादनुा कतु ः कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन<br />

तृतीयया भिवतम। ् मया असाािस। मे इित कृ ानां कतिर वा (पा॰सू॰ २.३.७१)<br />

इनेन वैककी षी। या मे इादे ौ इाहायम। ् पापे मे ावसाा।<br />

अावयवावयिवभावसे षी।<br />

१.५८ मे<br />

हा राम हा मे रघुवंशनाथ जातोऽिस मे ं परतः पराा।<br />

तथाऽिप ःखं न जहाित मां वै िविधबलीयािनित मे मनीषा॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.८६<br />

अ शोकसदया भगवती कौसाा ीभरतसमं ीराममुिय िवलपित।<br />

१५० शासनाय इाहायिमित भावः। एवं तव इ कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन षी।<br />

१५१ नञ ् (पा॰सू॰ २.२.६) इनेन नतुषसमासः। नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नञो<br />

नलोपे असाा।<br />

१७९


१.५९ मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

परतः पराा ं मे जातोऽिस। अ मे इित षं िवचाराय। यतो िह जायमानाऽधारो<br />

माता। एवं पुजिन िपता िनिमकारणं रजःशुसंयोगोऽसमवाियकारणमेवं माता<br />

समवाियकारणम ् । १५२ त मातिर समवायसेन सितते। १५३ तथा च ता<br />

एवाऽधाराुिचता। आधारो ौपेिषको बोः संयोगपो न तु समवायः। १५४<br />

अतः मिय जातः इुिचतं यथा भागवते –<br />

िनशीथे तमउूते जायमाने जनादने।<br />

देवां देविपयां िवुः सवगुहाशयः॥<br />

आिवरासीथा ाां िदशीिरव पुलः॥<br />

– भा॰पु॰ १०.३.८<br />

इित। अ देवाम ् इित सयोगः। तादािप सुिचतेित चेत। ् उते।<br />

मे कुौ इाहारे से षी। या जातः इ पुोऽथः। १५५<br />

अथात ् ं मे<br />

जातः पुोऽिस। इथारसे षी। अथवा मे इित चतुं ताद चतुथ वाा<br />

(वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। कौसािहतकारी १५६ (रा॰च॰मा॰ १.१९२.१) इित<br />

मानसेऽिप समिथतात। ् अथवा भगवतः कौसां िनिमीकृ ाकाैव समी। ततः<br />

मे जातः इ मे पुरतः कटः इित नं समाधानम।<br />

्<br />

१.५९ मे<br />

य रामया मां नय सुत।<br />

सीतया सिहतो य सुशय मे॥<br />

– अ॰रा॰ २.८.२५<br />

अ िचकू टं गन ् भरतो िनषादेन स भगवयनानं पृित य भगवान ्<br />

सुे दशय। अ अहं पयािन ं ेरय इथ ं मां दशय इेव ितीयोिचता।<br />

चतुथयोगु सदानिववया। भरतो दानपेण ानदशनं याचते। या मां सुखियतु ं<br />

्<br />

्<br />

्<br />

्<br />

्<br />

१५२ कारणं ििवधं समवासमवाियिनिमभेदात। यमवेतं कायमुते तमवािय-<br />

कारणम। यथा तवः पट पट गतपादेः। कायण कारणेन वा सहैकिथ समवेतं<br />

सारणमसमवाियकारणम। यथा तुसंयोगः पट। तुपं पटप। तभयिभं कारणं<br />

िनिमकारणम। यथा तुरीवेमािदकं पट (त॰स॰ ४०)।<br />

१५३ यिमवेतं समवायेन सं सायमुते तमवाियकारणिमथः ... समवाय-<br />

साविकायतािनिपततादासाविकारणं समवाियकारणतिमित (त॰स॰<br />

ा॰बो॰ा॰ ४०)।<br />

१५४ अनयोरयं भेदः – अयुतिसयोः समवायः। अयोु संयोगः (बा॰म॰ ६३३)।<br />

१५५ यथा अिय जात कथियतं कथय (उ॰रा॰च॰ ४.२३) इित भवभूितयोगे।<br />

१५६ एतू पारम–कोसलाजािहतावहो (मा॰भा॰ १.१९२.१)।<br />

१८०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.५९ मे<br />

दशय इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ।<br />

॥ इयोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

अारामायणसंसृतानां बिहःितानािमव पािणनीयात ् ।<br />

मया पदानां थमो िवमश शोधे पिरेद इित धािय॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे थमााये<br />

थमपिरेदः।<br />

१८१


१.६० सिहतेन मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.६० सिहतेन मे<br />

॥ अथ थमााये ितीयः पिरेदः ॥<br />

॥ अथारयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

इतः परं येन गं सिहतेन मे।<br />

धनुगु णेन संयो शरानिप करे दधत ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.१.१२<br />

योगोऽयमारामायणेऽरयकाडे थमे सग ीरामेण िविहतः। िचकू टं<br />

ा पाीतालणाां सह िकयूरं गा घोरकाननं िनरी लणं सतकयित<br />

यत ् इतः परं मे सिहतेन या गम । ् सिहतेन इित लण िवशेषणम। ् तथा च<br />

सहयुे ऽधाने (पा॰सू॰ २.३.१९) इनेना तृतीयायां मया सिहतेन या गं मे इित<br />

कथिमित चेत ् । सिववायां षी। या िहतेन सह वतमानः सिहतः। तेन सहेित तु-<br />

योगे (पा॰सू॰ २.२.२८) इनेन समासः। १५७ तेना मे इ िहतशेनायः। त मे<br />

िहतसिहतेन या गम ् इित ीराम तायम। ् न च सापेमसमथवत ् इित वचनेन<br />

िहतश मे इनेन सापेतया कथं समासः। िनसापेल उिनयमानादरात।<br />

्<br />

या गमनियायाः कता ीरामः। एवं िहतेन सह वतमानेनेित सिहतेन या लणेन सह<br />

इतो मे गम ् । अ तयो भावे। १५८ तादनुकतिर यिप तृतीया ाोित<br />

तथाऽिप कृ ानां कतिर वा (पा॰सू॰ २.३.७१) इित सूेण कृ ाः (पा॰सू॰ ३.१.९५)<br />

इिधकारे िविहत तत ्य कतिर रामवाेऽे तृतीयााने षी मम<br />

इित त मे इादेशः। १५९ या बुना इाहायम। ् मे बुना या गम ् इित<br />

िवहे पापालकभावे ािमभावे वा षी। या कृ ते इाहायम। ् मे मम कृ ते<br />

सिहतेन या गम ्। या मे इित चतुं मे मं गम । ् ताद चतुथ<br />

वाा (वा॰ २.३.१३) इित चतुथ। अथात ् इतः पूव मया साकं ं सुखानुभूाऽयासीः<br />

िकधुनेतः परं राससामे महपूणयोगदानाय मदथमेव गम ् इित ीराम<br />

ताय ितभाित। रामरावणसामे मेघनादािदवधे लण महपूणा भूिमका सवरिप<br />

ाता। अथवा मया इथ मे इयम।<br />

्<br />

१५७ वोपसजन (पा॰सू॰ ६.३.८२) इनेन सह इ स इादेशः।<br />

१५८ तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इनेन।<br />

१५९ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />

१८२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.६१ तव दाािम<br />

१.६१ तव दाािम<br />

तव सशनाकाी राम ं परमेरः।<br />

अ मपसा िसं युयं ब िवते।<br />

तव तव दाािम ततो मुिं जाहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.५<br />

ीसीतालणसमेतीरामेण शरभितायां शरीरं िदधुः ाते। अथा<br />

सूण तपसः पुयं तुं दाािम। ोकेऽिन ् तुं दाािम इित योे तव<br />

दाािम इित युम ् । अ सदाने सिववायां षी। यतो िह पुय यैव सह<br />

शातः सः। मेव पुयिनधानं ः िकमिप परं नाि। अतवैव वु तवैव<br />

दाािम मम िकमिप ािमं नाि। यथा रजक वं ददाित इ दाता ं<br />

न जित। १६० पुनन सदानं िविनयमः। िविनमयो नाम ितदानम। ् तव ितदाािम<br />

इदमेव वाम। ्<br />

१६१ ित इ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३)<br />

इनेन लोपः। अथवा तव दाािम येन ं रासानां संहारं कु। उपासकानामयं िनयमो<br />

यमािण समाचरि तेषां फल ाियदेवाय यि यथा भागवते –<br />

कायेन वाचा मनसेियैवा बुाऽऽना वाऽनुसृतभावात।<br />

्<br />

करोित यकलं परै नारायणायेित समपयेत ्॥<br />

– भा॰पु॰ ११.२.३६<br />

अत एव जय जय इित कथयि जनाः। वाीिकरिमवां िलखित बलं िवो<br />

वधताम ् (वा॰रा॰ ६.१२८.१२१)।<br />

१.६२ सम राम<br />

सम राम महुपुयफलं िवरः शरभयोगी।<br />

िचितं समारोहयदमेयं रामं ससीतं सहसा ण॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.६<br />

अ भगवारभः समं पुयजातं ीरामाय समपयित। अ राम सम<br />

१६० दानं चापुनहणाय िनवृिपूवकं परोादनम। ् अत एव “रजक वं ददाित”<br />

इादौ न भवित (त॰बो॰ ५६९)। रजकवदाने वपरावतनािनवृिन परोादन न।<br />

ता सदानम। ् एवमेवा भगवुयदानेऽिप भगवत एव पुयािमािनवृिन पर-<br />

ोादन न। ता सदानम। ् अयं भावः।<br />

१६१ अ शरभः पुयं ददाित मुिं च ाोित। भगवां पुयं ाोित मुिं च ददाित। इदमेव ितदानम।<br />

्<br />

भगवान ् पुयाितयित मुििमित भावः।<br />

१८३


१.६३ शरभयोगी सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

इित िलिखतम ् । १६२ सम इित पद योगेन चतुथ योा दाधातुसमानाथकात ् ।<br />

िक षी िकमिप िवशेषं वि। रामैव पुयजातं ासपेण मम पा आसीातं<br />

परावतयािम इमं भावं नियतु ं राम इित। या राम करे सम इाते स-<br />

सामािववायां षी। १६३<br />

१.६३ शरभयोगी<br />

सम राम महुपुयफलं िवरः शरभयोगी।<br />

िचितं समारोहयदमेयं रामं ससीतं सहसा ण॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.६<br />

अ राघवें ण पुयजातं सम महिषः शरभितां समारोहत ् । शरभ<br />

एव योगीित शरभयोगी इित िवहे कमधारयः। अ योिगशः शरभश<br />

िवशेषणम ् । अः कोऽिप शरभो न योयेवायं िह शरभयोगी संसारजनु रसभ-<br />

योगीित। िवशेषणं नाम िवमाने सित िवधेयािये सतीतरावतकम ्। अेदं<br />

ेयं िवशेषणमुपलणमुपािधिरमे यः ायः समाना अितसूमरमेतेषु। िवशेषण-<br />

लणमुम ् । उपािधरिवमाने सित िवधेयािये सतीतरावतकम ्। उपलणं<br />

िवमाने सित िवधेयानिये सतीतरावतकम ्। यथा काकवो देवद<br />

गृहाः इित। एवमेवेतरावतकतया योगीित िवशेषणं शरभ िवशेम। ् तथा िवशेषणं<br />

िवशेेण बलम ् (पा॰सू॰ २.१.५७) इनेन समासे थमािनिदं समास उपसजनम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ १.२.४३) समासिवधायके शाे थमया िनिदं पदं समास उपसजनसं ात।<br />

्<br />

अ समासिवधायकं शां िवशेषणं िवशेेण बलम ् इित। थमया िनिदं िवशेषणम<br />

्<br />

इित। अानुपूा न ताय ता अनुपयोगात। ् िवशेषणम<br />

् इानुपूाः िवशेेण<br />

इानुपूा सह समासाभावादनुपयोगा। तादानुपूा आनुपूिभधेये तायम।<br />

िवशेषणवाचकपदिमथः। एवं नीलम ् उलम ् इ नीलम ् इोपसजनसा।<br />

न च समासिवधायके शाे ीिण पदािन िवशेषणम ् िवशेेण बलम<br />

् इेतेेकं<br />

१६२ िणजात ् सम ्पूवकात ् ऋधातोः (ऋ गितापणयोः धा॰पा॰ ९३६) ा ये सम इित पं<br />

िसित। ऋ → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ऋ िणच ् → ऋ इ → अितीीरीू यीाातां<br />

पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ऋ पु ँक् इ → ऋ प ् इ → पुग-<br />

लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → अप ् इ → अिप → सनाा<br />

धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। सम ् अिप → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) →<br />

समिप ा → कुगितादयः → समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) → समिप प ् →<br />

समिप य → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → समप ् य → सम।<br />

१६३ अवयवावयिवभावमूलका सः।<br />

१८४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.६४ आदौ ऋषीणाम ्<br />

तृतीयां े च थमाे। यथा िवशेषणम ् इित थमािनिदं तथैव बलम ् इिप।<br />

अ कथं नोपसजनसेित चेम। ् उपसजनसािवधायकसूं थमािनिदं समास<br />

उपसजनम<br />

् इित। अ समासे इित समी च वैषियकी। िवषयता च घटकपा।<br />

अथामासे घटकतया सिवं समासिवधायकसूे थमया िनिदमेवोपसजन-<br />

सम। ् बलम<br />

् इित थमया िनिदं िकु समासे घटकतया न िवम। ् अतो न<br />

दोषः। तापसजनसायाम ् उपसजनं पूवम ् (पा॰सू॰ २.२.३०) इनेन पूवयोगे<br />

सित योिगशरभः न तु शरभयोगी इित। अोते। पूविनपातकरणमिनिमित<br />

पूवमेवोपपािदतम ् । तेन शरभश पूवयोगः। अथवा िवशेषणिवशेभावे कामचारः।<br />

ेकं पदं ेक िवशेषणं िवशे भवित। को योगी योिगनु बहवदा शरभ<br />

इित। अािप ितरावतकता। तारभशेतरावतकतया िवशेषणता। तत<br />

पूवयोगः। याऽनेन सूेण समासताम ् । मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२)<br />

इनेन समासः। भाािः (भा॰॰ मलाचरणे ६) इित कैयटेनािप सरिणीकारात ्<br />

शरभ एव योगी इित िवहः। या शरं िचता तिन ् शरीरभ इित शरभमेव<br />

योजियतु ं शीलम इित िवहे सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन<br />

िणिनयः। अनुबलोपे गुणे १६४<br />

जकार कुे १६५ िवभिकाय शरभयोगी इित।<br />

१.६४ आदौ ऋषीणाम<br />

्<br />

चजोः कु िघयतोः (पा॰सू॰ ७.३.५२) इनेन<br />

शेषांशं शचे े भरतं सानुजं तथा।<br />

अतादौ ऋषीणां ं ःखं मोुिमहाहिस॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.१६<br />

अ सीतालणसमितं ीरामं ा तं ाा कथयि मुनीरा<br />

यत ् ऋषीणामादौ ं ःखं हतु महिस। अ एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८)<br />

इनेनाऽवादेशोऽिनवायः। आदावृषीणाम ् इेव भवेत ् आदौ ऋषीणाम<br />

् इित<br />

पािणनीयिमव। अोते। सेरिववया। सातं भगवान ् रासैः सह िवहं<br />

िचकीषतो रासैः सह सिरनुिचत इित भावं नियतुम सिन। यथा पा सह<br />

िविजघृुभतृहिरनितशतक ितीये ोके कथयित –<br />

यां िचयािम सततं मिय सा िवरा<br />

साऽिमित जनं स जनोऽसः।<br />

१६४ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />

१६५ कुे सित ानेऽरतमः (पा॰सू॰ १.१.५०) इनेन गम ् ।<br />

१८५


१.६५ साधनपरेषु सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

अृ ते च पिरशुित कािचदा<br />

िधा त मदन इमा मा॥<br />

– भ॰नी॰ २<br />

अ सििरो नाऽसीदतः ोकेऽिप मदन इमा इ न सिथैवाािप रासैः सह<br />

िवह इोऽतोऽसियोगः। सिवाे िववाधीनो भवतीित ाकरणिसाः। एकपदे<br />

सििनो यथा रामेण। धातूपसगयोथा यथा ाित। समासेऽिप सििनो यथा<br />

रामानुजः। िकु वाे तु िववामपेते तथा चोम ् –<br />

अतोऽ न िववा। अतो न सिः।<br />

१.६५ साधनपरेषु<br />

संिहतैकपदे िना िना धातूपसगयोः।<br />

िना समासे वाे तु सा िववामपेते॥<br />

ं सवभूतदयेषु कृ तालयोऽिप<br />

जािवमुखेषु तनोिष मायाम ् ।<br />

साधनपरेपयाित माया<br />

सेवानुपफलदोऽिस यथा महीपः॥<br />

– वै॰िस॰कौ॰ २२३२<br />

– अ॰रा॰ ३.२.२९<br />

नीलोलदलयामं रामं राजीवलोचनं जानकीलणयुतं जटावल-<br />

धािरणं सुतीीया भा तुाव रघुननम ् । साधनपरेषु इित ायु<br />

सुतीः। त िह अपयाित माया इित पदयसमिभाहारेण साधनपरेषु इ<br />

पा भिवतम ् । अपयाित इ िह पूवदेशागानुकू लो ापारोऽथः। त च<br />

कादपयातीपेायां िवेषे सामाने िविमायाया अविधभूततया -<br />

साधनपरेः इपादानसाफलभूतपमी। तथा च सूम ् ुवमपायेऽपादानम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ १.४.२४)। अपायो िवेषिन ् साे ुवमविधभूतं कारकमपादानं ात<br />

्<br />

(वै॰िस॰कौ॰ ५८६) इित। स िवमशिवषयः। अ समाधानम। ् सु इाहाय<br />

तथा च साधनपरेषु सु पाायाऽपयाित इित। य च भावेन भावलणम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन समी। या सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इ<br />

चकारामी। १६६<br />

या साधनपरानपे मायाऽपयाित इित बलोपे सित<br />

१६६ चकाराूरािकाथः (का॰वृ॰ २.३.३५, वै॰िस॰कौ॰ ६३३, ल॰िस॰कौ॰ ९०६)।<br />

१८६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.६६ मनो मे रयित<br />

तानादराथ समी। १६७ या असाधुपदााहारे सासाधुयोगे च (वा॰ २.३.३६)<br />

इनेन साधनपरेसाधुमायाऽपयाित इित समी।<br />

१.६६ मनो मे रयित<br />

देहाे मम सायुं लसे ना संशयः।<br />

गुं ते ुिमािम गं मुिननायकम ् ।<br />

िकिालं त वु ं मनो मे रयलम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.३९<br />

अ सुतीमिभग ीरामोऽगं ुिमः कथयित यत ् मे मनरयित।<br />

अ िणजात ् र ्धातोः १६८ (िञराँ समे धा॰पा॰ ७७५) कमतया माम<br />

् इित<br />

योे मे इित युम। ् अ कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इनेन<br />

कमसा। ततः कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन ितीया ाा िक<br />

षी। कमादीनामिप समािववायां षेव (वै॰िस॰कौ॰ ६०६) तथैवााेवम ् ।<br />

मनःकतृकवतमानकािलकीरामकमकमुिनदशनिवषयकोठानुकू लापारः<br />

शाबोधः। या मे मनः इये मि मनः। ससामाे षी। तथा च मे<br />

मनः मां रयित इाहायम।<br />

्<br />

१.६७ सुतीेन<br />

अथ रामः सुतीेन जाना लणेन च।<br />

अगानुजानं माे समपत॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.१<br />

अ सहशं िवनाऽिप तृतीया। िवनाऽिप सहशं तृतीयािवधानात ् । १६९ या इं-<br />

भूतलणे (पा॰सू॰ २.३.२१) इित सूेण तृतीया। १७० या हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन<br />

१६७ षी चानादरे (पा॰सू॰ २.३.३८) इनेन।<br />

१६८ अ धातोघटागणे पाठात ् घटादयो िमतः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन िमािणिच अत<br />

उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेनोपधावृौ िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इनेन े िर इ<br />

धातुसायां लिट ितिप शिप गुणेऽयादेशे रयित।<br />

१६९ िवनाऽिप तोगं तृतीया। वृो यूनेािदिनदशात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५६४)।<br />

१७० सुतीारामिविशः ीरामोऽििजानं समपतेित भावः।<br />

इित<br />

१८७


१.६८ अगमुिनवयाय सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

तृतीया। १७१ या कृ ािद उपसानम ् (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेनाभेदे तृतीया। १७२<br />

१.६८ अगमुिनवयाय<br />

सुती ग ं शीमागतं मां िनवेदय॥<br />

अगमुिनवयाय सीतया लणेन च।<br />

महासाद इुा सुतीः ययौ गुरोः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.५-६<br />

अ ीरामः सुतीं ित कथयित मागतं मामगमुिनवयाय िनवेदय। गित-<br />

बुिवसानाथशकमाकमकाणामिण कता स णौ (पा॰सू॰ १.४.५२) इनेन िनपूवक-<br />

िवद धातोः ् (िवदँ ाने धा॰पा॰ १०६४) बुथतया शकमतया च अगमुिनवय इ<br />

कमसा ाा। एवं तदनुगािमनी ितीयािवभिः ाा। िक चतुपािणनीयेव।<br />

परं िवचारे कृ त इयमिप पािणनुकू ला। अ अगमुिनवय तोषियतु ं मां िनवेदय<br />

इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन चतुथ। या<br />

ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन मुये हिरं भजित इािदवतुथ।<br />

या अगमुिनवयाय इित सुतीसोधनम। ् एवम ् अगमुिनवयमयतेऽेवािसेन<br />

सेवाथ गतीगमुिनवयायः तुौ अगमुिनवयाय। अ कमयण<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन अण ् यः। १७३ तत उपपदमितङ् (पा॰सू॰ २.२.१९) इनेन<br />

समासे ाे कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन िवभिः ाा। योमे<br />

कतरेण भािमित सामे गितकारकोपपदानां कृ िः सह समासवचनं ाुबुेः<br />

(भा॰पा॰सू॰ ८.४.११) इनेन समास उपाे पूव कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५)<br />

इनेन कृ ोगे षी पामासे पािभिलोपे दीघ पुनिवभिकाय अगमुिन-<br />

वयायः तुौ हे अगमुिनवयाय इित न दोषः। अथां िनररमगमुिन-<br />

वयमुपगिस सेवाथमतं त भावेन पिरिचतोऽतो मामागतं िनवेदय। १७४<br />

१७१ पुयेन ो हिरः (वै॰िस॰कौ॰ ५६८) इितवदाििजमुिनानगमने सुतीो हेतुिरित भावः।<br />

१७२ एतूवसग िनरपेा नागताेषां योऽहमहम ् (अ॰रा॰ ३.२.३७) इ ीरामेण सुती<br />

कृ ते िनयमुम। ् देहाे मां सायुं लसे ना संशयः (अ॰रा॰ ३.२.३९)<br />

इाभेदोः। तादभेदे तृतीयेित भावः।<br />

१७३ अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इित धातोः अगमुिनवयम ् इित कमपपदे।<br />

१७४ या अयत इयः। अयः अयते अच ् गिर इित वाचकारः। नििहपचािदो ु िणचः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतयच । ् अगमुिनवयायः अगमुिनवयायः तुौ अगमुिन-<br />

वयाय। कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन कृ ां कृ ोगा च षी समत इित वम ्<br />

(वा॰ २.२.८) इित वािकेन तुषसमासः इनः इितवत।<br />

्<br />

१८८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.६९ गुरोः<br />

१.६९ गुरोः<br />

अगमुिनवयाय सीतया लणेन च।<br />

महासाद इुा सुतीः ययौ गुरोः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.६<br />

अ ीरामवचनं ुा सुतीः सहषमगं ित गतः। अ ययौ<br />

गुरोः इित षं युम। ् तदपािणनीयमावहम। ् यतो िह कतु रीिततमं कम<br />

(पा॰सू॰ १.४.४९) इित सूम। ् अ सामाोऽथः कतु ः िययाऽऽु िमतमं कारकं<br />

कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३५)। िवशेषु कारके (पा॰सू॰ १.४.२३) इिधकार-<br />

सूेण ियापद लाभः। एवं या या िया सा सा कतारं िवनाऽनुपपेित िययैव<br />

कतु राेपे िसे पुनः कतु हणं थ सापयित यत ् कृ ितधातूपाकतृवृिापार-<br />

योफलायः कम। तेन भो रामं भजित इ कृ ितधातूपाकता भृि-<br />

ापारो भजनानुकू लयोफलं भजनं तदायो राम इ कमसा। असित<br />

कतृहणे ियाया ल कतृपद कृ ितधातुकतथ नावगु ं शेत। एवं<br />

माषें बाित इ माषाणामिप कमसा ाथा च कताऽृिापारो गल-<br />

िवलाधःसंयोगपयोफलं भणानुकू लं तदायः कम माषा एवेित माषाणामेव<br />

कमसा ात। ् सित कतु ः इित पदहणे कृ ितधातूपाो यो ापारदायो<br />

यः कतथ से कृ ितधातुः ब ्धातुः (बँ बने धा॰पा॰ १५०८) तृि-<br />

ापारः शसंयोगानुकू लदायो देवदातृवृिापारयों फलं बनपं<br />

तदायः कमा एव। एवं कतु ः इ षी च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७)<br />

इनेन। साऽिप कतयव। अतः कतृपदमिप कतारं बोधयित षिप। कतव यः कता<br />

इथ सित धानभूतापारायकता इथऽवगते। तथा च ईिततमम<br />

् इित<br />

आप ्धातोः (आपँ<br />

ॢ लने धा॰पा॰ १८३९) सपम। ् आु िममीितम । ्<br />

१७५<br />

िममाणमीितम ् (बा॰म॰ ५३५) इित बालमनोरमा। इम ् इािप मितबुिपूजाथ<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेनेाथ वतमानकाल एव यः। ताभे अुी समानािथके। आपँ<br />

ॢ<br />

लने (धा॰पा॰ १८३९) → आप ् → धातोः कमणः समानकतृकािदायां वा (पा॰सू॰ ३.१.७) →<br />

आप ् सन ् → आप ् स → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः →<br />

आृधामीत ् (पा॰सू॰ ७.४.५५) → ईप ् स → सङोः (पा॰सू॰ ६.१.९) → ईप ् ईप ् स →<br />

पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४) → अ लोपोऽास (पा॰सू॰ ७.४.५८) → ईप ् स → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) → मितबुिपूजाथ<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१८८) → ई → ई त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → ई इट ् त →<br />

ई इ त → ईित → िवभिकायम ् → ईित सु ँ → अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) → ईित अम ् →<br />

अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → ईितम।<br />

्<br />

१७५ आु<br />

१८९


१.६९ गुरोः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

अितशयेनेितिमतीिततमम ् <br />

१७६<br />

इित िवहे अितशायने तमिबनौ (पा॰सू॰ ५.३.५५)<br />

इनेन तमप ् यः। तथा च कृ ितधातूपाधानभूतापारायकतृवृिापार-<br />

योफलायताकािरकेािनिपतोेयताफलायावेदकं कम। एवं च भो<br />

रामं भजित इ कृ ितधातुः भज ्धातुः (भजँ सेवायाम ् धा॰पा॰ ९९८) तधानभूत-<br />

ापारो भजनानुकू लापारदायः कता भृिभजनानुकू लापारकािरकेा<br />

यृिापारेण रामः सुो भवतीाकािरका तििपतोेयताफलायावेदकं<br />

राम एव तैव कमसा। इं कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इेिततम-<br />

हणाभावे कतु ः कम इित सूे से कतु ेयं कम इथ पयसौदनं भुे इित<br />

ुदाहरणम। ् अथायसा िममोदनं भुे। कृ तभोजनं ित यिद किवीित यत ्<br />

ओदनं भु तुं पयो दाािम तत स भोजने वतते तव पय ओदनं भुे इित<br />

युते। पयसा िममोदनं भुे इथ पयसौदनं भुे इित युते। अ तृतीया।<br />

कतु ेयं कम इथ कृ तेऽािप ितीया ात। ् पयसोऽिप कतु ेयात। ् पय उेयं<br />

िकीिततमं नाि। न च तमप ्हणं मा भूत ् ईितहणेन ैव काय िसे तथा<br />

च कतु रीितं कम इेव सूं ात। ् तथा सित अेमाणवकं वारयित इ अेः<br />

इािप कमसा ात। ् वारयित इाथः अिसंयोगानुकू लापाराभावानुकू ल-<br />

ापारः। मृिापारेणािबालकसंयोगाभाववान ् भवितीायः। अेः इािप<br />

कमसा मा भूामहणम ् । न च वारणाथानामीितः (पा॰सू॰ १.४.२७)<br />

इपादानसा कमसां बािधते सा च माणवकम ् इ ािदयं कमसा च।<br />

परामसैव। १७७ सूाभावे अेः इ कमसां च को वारियित। १७८ न च<br />

अिधशीासां कम (पा॰सू॰ १.४.४६) इतः कम इित पदमनुवतां पुनर कम-<br />

हणं िकमथिमित चेत ् । यिद ततः कम इित पदं तिह एकयोगिनिदानां सह वा वृिः<br />

सह वा िनवृिः (प॰शे॰ १७) इित िनयमेनाधारैव कमसा ात ् गेहं िवशित<br />

इादावेव। तदथ कमहणम। ् िचदेकदेशोऽनुवतते (प॰शे॰ १८) इित िनयमेनाधार-<br />

िनवृौ कमहणमाथम। ् इथ कतु रीिततमं कम इनेन साऽिनवाया। तथा च<br />

ययौ इित याधातोः (या ापणे धा॰पा॰ १०४९) कता सुतीृिापार उरदेश-<br />

संयोगानुकू लापारयोफलायकािरकेा मृिापारेण गुमंयोगवान ्<br />

१७६ अितशयेनेितमीिततमम ् (बा॰म॰ ५३५)।<br />

१७७ “गाम” ् इेितयुाऽपादानसा न भवित। ईिततमिववायां परामसंावृेः<br />

(त॰बो॰ ५९०)।<br />

१७८ कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इित सूाभावे अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेनािप<br />

माणवकम ् इेिततम कमसा ाोित परेतेन सूेणेिताकिथत कमसााौ<br />

*अिं माणवकं वारयित इिनयोगः ााूार आवयक इित भावः।<br />

१९०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७० िशेः<br />

भवतु तििपतोेयता गुरावेव ततः स एव कम। अतोऽ कथं न कमसेित चेत ् ।<br />

उते। कमणः शेषिववायां षी। कमसा तु जातैव केवलं तलभूता ितीया<br />

न। ननु या या सा सा सा फलवती भवित इित ायेन फलाभावेन कमसायाः<br />

िकं योजनम। ् असा कमसायां सूावृौ न साधुताऽभावे साधुताया न पुय-<br />

जनकतावेदकतेित चेत। ् कमसायाः फलं न केवलं ितीया। अाफलािन<br />

सि। अ िकं फलिमित चेत। ् गुरोः ययौ इ िह गुकमकभूतकालाविोर-<br />

देशसंयोगानुकू लापारः इ शाबोधे कममूलकसबोधयोः फलम। ् या गुरोः<br />

सकाशं ययौ इित पदााहारे से षी।<br />

१.७० िशेः<br />

ाातराममाथ िशेाितभितः।<br />

ाऽगं मुिनें सुतीः ययौ मुनेः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.८<br />

अ िशान ् ित राममाथ ाचाणाग िितं वणयित। अ<br />

िशान ् ित इित योमासीत। ् िशेः इित चतुथयोगु िशान ् बोधियतुम<br />

्<br />

इयुमानतुमुनः कमिण चतुथ। १७९ या सुखयोगे सित चतुथ। १८० या िशेः<br />

िहताय इाहारे िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ। या ताद चतुथ वाा<br />

(वा॰ २.३.१३) इित वािकेन चतुथ। न च केो राममाथ ाात इपेायां<br />

िशेः इ ाातघटकाानियाया अपेिताथं बीिहिरित चेत।<br />

्<br />

िनसाकाल उिनयम सभावात। ् या िशान ् आय वा िशान ् अपे<br />

ाातराममाथः इित योजनया ोपे कमयिधकरणे च (वा॰ २.३.२८) इित<br />

वािकेना पमी। अ वािकाथः ब लोपे सित त कमयिधकरणे च<br />

पमी भवित। अ िह बम ् आय अपेतयाऽ कम िशान ् इित ततः पमी<br />

शुरािेित (वै॰िस॰कौ॰ ५९४) इितवत ् । इं िशेः इित चतुः पो वा<br />

पािणनीय एव।<br />

१७९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

१८० िशेः सुखाय इाहायिमित भावः।<br />

१९१


१.७१ वीिम ते सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७१ वीिम ते<br />

िकं राम बनोे न सारं िकिवीिम ते।<br />

साधुसितरेवा मोहेतुदाता॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.३६<br />

अागः ीरामं ित गोपनीयिवषयं वणयित यत ् ते िकिारं वीिम।<br />

ूधातुः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) अाकिथतपिरगिणतधागतः –<br />

िचूशासुिजममुषाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)। अ ां वीिम इित पािणनीयम। ् ते वीिम<br />

इित कथम। ् कमणः शेषिववायां षी। या समम ् इाहायम। ् एवं ते इित-<br />

शे सिववायां षी। अथवा ां ोतु ं वीिम इित तुमुयुे तमिण<br />

ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इित चतुथ। अथवा ते इ<br />

सारम ् इनेनायेन से षी। िसारं वीिम इथः। अथवा वतः<br />

इित शमाहायम। ् ते वतः सारं वीिम इथ य च भावेन भावलणम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.३.३७) इित षी। १८१<br />

१.७२ नेत ते कालः<br />

अि पवटीनाा आमो गौतमीतटे।<br />

नेत ते कालः शेषो रघुकुलोह॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.४८<br />

अ अगः ीरामचं दडकवासाय ेरयित यत ् रामभ तैव ते भवतः कालो<br />

नेतः। आशोऽयम ् । १८२ णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) इाातोः तयोरेव कृ -<br />

खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इित सूसहकारेण तानीयरः (पा॰सू॰ ३.१.९६) इनेन<br />

तयः स च कमिण। तेन कताऽनुः। तैव तृतीया भाा। १८३ अ कृ ानां कतिर<br />

वा (पा॰सू॰ २.३.७१) इनेन वैकिकी षी। १८४ अथवा ते इ कालः इनेनायः।<br />

अथाी कालैव नेतः। अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इ पिरगिणत-<br />

षोडशधातूनां म उराध तथा ाीकृ हाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इ नी इ<br />

हणाथा च ाममजां नयित इितवदािप त इ कमसा भवेत। ्<br />

१८५ न च<br />

१८१ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />

(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप भावलणा षीित भावः।<br />

१८२ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

१८३ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

१८४ पे कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन तृतीयाऽिप।<br />

१८५ अयमिप पूवपः।<br />

१९२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७३ तयोः<br />

कमसायामेवं ल ्। समी शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इ समीपद हणात ्<br />

साल ् (पा॰सू॰ ५.३.१०) इनेन त इित स योगः। १८६ सम िवना<br />

ितीयातल ् कथं सवेत। ् उते। यदाऽपादानािदिभन िववा ादा कमसा<br />

भवित। १८७<br />

अधुना िधकरणिववैव। आसमानािधकरण सकलजगदिधकरण<br />

िविवधिदाभरण जगदाधारािप रामाऽधारभूतात ् नेत ते कालः इित<br />

पवट जगदाधाराऽधारभूतािमित सादाियका नियतु ं ष युििभः साधयि।<br />

१.७३ तयोः<br />

अुवास सुखं रामो देवलोक इवापरः।<br />

कमूलफलादीिन लणोऽनुिदनं तयोः॥<br />

आनीय ददौ रामसेवातरमानसः।<br />

धनुबाणधरो िनं राौ जागित सवतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.४.१२-१३<br />

दडकारये िनवसतोः तयोलणः कमूलफलािन ददौ। अ दाधातुयोगे<br />

(डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) चतुा तााम<br />

् इित भवेत। ्<br />

१८८ तयोः इित कथनं<br />

तु सदाने सिववायाम। ् या तयोः पुरतः इाहारे सामासे षी।<br />

या िनवसतोः तयोः इित शे य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />

इित षीसौ। १८९ अथवा कमूलफलािन इनेन साकमि तयोः एव कमूल-<br />

फलािन इथ से षी। सीता च कृ ितः ीरामः पुषयोः संयोगाृििरित<br />

सावभौमादारामायणे च त त ितपािदताजनकभावसे षैय<br />

ढियतुम।<br />

्<br />

१८६ तद ् िङ → साल ् (पा॰सू॰ ५.३.१०) → तद ् िङ ल ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → तद ् →<br />

ािदशो िवभिः (पा॰सू॰ ५.३.१) → दादीनामः (पा॰सू॰ ७.२.१०२) → त अ → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → त → त → तितासविवभिः (पा॰सू॰ १.१.३८) → अयसा →<br />

िवभिकायम ् → त सु ँ → अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) → त। पे तिन ् इित। तद ् िङ →<br />

ङिसोः ािनौ (पा॰सू॰ ७.१.१५) → तद ् िन ् → दादीनामः (पा॰सू॰ ७.२.१०२) →<br />

त अ िन ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → त िन ् → तिन।<br />

्<br />

१८७ अपादानािदिवशेषैरिववितं कारकं कमसं ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />

१८८ चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन।<br />

१८९ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />

(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />

इनेन भावलणा षीित भावः।<br />

१९३


१.७४ मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७४ मे<br />

ानं िवानसिहतं भिवैरायबृंिहतम ् ।<br />

आच मे रघुे वा नाोऽि भूतले॥<br />

– अ॰रा॰ ३.४.१८<br />

अ लणः ीरामं ाथयते यत ् ानं िवान मे आच। अ आच इित<br />

युम। ् च ्धातोः (चिङ् ायां वािच धा॰पा॰ १०१७) लोकार मम-<br />

पुषैकवचनां पिमदम। ् अयं िह धातुः कथनाथः। कथनाथकधातूनां योगे ितीया<br />

िसा। अ चतुथ तु मे िहताय आच इित ताय एवं िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इित<br />

चतुथ। अथवा मे मम इित षयोगः पात ् परतः इाहायम। ् अथवा पृतः<br />

इित शयोग एवं य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन षी। १९०<br />

१.७५ ते<br />

णु वािम ते व गुा ुतरं परम ् ।<br />

यिाय नरो जाो वैककं मम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.४.१९<br />

ीरामो लणं ित वि यत ् ते गृा ुतरं वािम। वािम इित ूधातु-<br />

िनो (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) लृडुमपुषैकवचनाः। १९१ अ ूधातु-<br />

योगे ितीया ाैव। चतुथ तु ां बोधियतु ं वािम इयुमानतुमुमिण चतुथ। १९२<br />

ते िहतं वािम इाहारे िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन वा। पृवतः ते वािम<br />

इाहारे भावलणा षी वा। १९३ ते समं वािम इाहारबलेन षी वा।<br />

१९० रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />

(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप भावलणा षीित भावः।<br />

१९१ ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४) → ू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />

शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ू लृट ् → ू िमप ् → ू िम → ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) →<br />

वच ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वच ् िम → एकाच उपदेशेऽनुदाात ्<br />

(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → वच ् िम → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → वक् िम →<br />

अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वक् ा िम आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />

वक् ा िम → वािम।<br />

१९२ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

१९३ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />

(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />

इनेन भावलणा षीित भावः।<br />

१९४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७६ मे<br />

१.७६ मे<br />

एतैिवलणो जीवः परमाा िनरामयः।<br />

त जीव िवाने साधनािप मे णु॥<br />

– अ॰रा॰ ३.४.३०<br />

ीरामः ीलणमामयित मे णु इित। अ िवषयः ीराममुखािग लण-<br />

कण िवशतीित शिवेषे ीराम ुवेनाविधभूताापादानसा तूिलका<br />

च पाशते। िक शानां िवेषोऽपेत एव निह। वैयाकरणानां नये शो<br />

। वावै (बृ॰उ॰ १.३.२१) इित ुतेः। ीरामु पर श य<br />

िनःासभूतम ् । अ महतो भूत िनःिसतमेतवेदो यजुवदः सामवेदोऽथवािरस<br />

(बृ॰उ॰ २.४.१०) इित ुतेः। य िनिसतं वेदाः (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ उ॰॰ २) इित<br />

वचना। तिह त शणः ीरामािेषः सव एव निह। णो रामच सव-<br />

ािपात। ् लण भगवदंशः। शेषांशो लणः साात ् इित वचनात। ्<br />

१९४ भगवान ्<br />

ीरामऽशी। अंशांिशनोरभेदाेन सिववायामेव षभावगिरमाणं गरयित।<br />

या मे सकाशात ् णु इाहारेण सषी। या मे मम ् इित चतुथ सा च माम ्<br />

तोषियतुम ् माम ् अनुकू लियतुम ् वेित तुमुमिण चतुथ। १९५ सावधानोतुपिर वुः<br />

ीितवधत इित न केषामिविदतम।<br />

्<br />

१.७७ चुताम<br />

्<br />

चुतामिप तथा राौ स यते।<br />

पदं दीपसमेतानां यते सगेव िह॥<br />

– अ॰रा॰ ३.४.४६<br />

अ यते इित िह भाववायोगः। अ कतु रनुा तृतीयया<br />

भिवतम। ्<br />

१९६ चुिन यते इेव। षी तु िववाधीनािन कारकािण भवि १९७<br />

इनेन षी सिववायाम ् । या ा इाहायम ् । चुतां ा न यते<br />

इवयवावयिवभावे सा।<br />

१९४ मूलं मृयम ् ।<br />

१९५ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

१९६ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

१९७ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

१९५


१.७८ राघवे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७८ राघवे<br />

लणोऽिप गुहामाीतामादाय राघवे।<br />

सम रासाा हताियमाययौ॥<br />

– अ॰रा॰ ३.५.३६<br />

खरषणवधानरं लणो गुहातो िनग सीतां राघवाय समपयत। ् त राघवे<br />

इित समीयोगु शावहः। अ सदानैव ाात। ् अोते। य कीयं<br />

वु कैिचीयते तैव सदानम। ्<br />

१९८ अ तथािवधसो नाि। यतो भगवाीरामः<br />

सीतायाः ाणाधारः। लौिककवहारेऽिप सीताया लताािनाीराम च त-<br />

ािनात। ् इमं पमेव ियतुमेकं रामकथासां ूयते। िचकू टे<br />

िनवासं कुवन ् रममाणो रामचः सीतया लणेन सह िवनोदभा सीताागगौरवं<br />

नया वणयँतामेकां से समवोचणतां विनतां यत ् िये। इयं लता सान-<br />

योयतामहित या ख नीरसतमिप िवभूषयित सौयला कीयसमािलनारा।<br />

अथाताानापा ं तानीय मे ियं वधयिस। तणं सीतोवाच देव।<br />

नेम ् । लतायरेव धो यः ख िनराधारां लतां सबमानं शाखाबािभरालते।<br />

अथाताानीयाया म आधारभूतानीयो भवान ् । उभयोवाता िनश िनरी<br />

पावनेममिडतपररशंसािनःृहां सुिमाननो लणः ाह यत ् भो लता तवा<br />

नोभौ धौ लणपः पिथक एव धो यः सीतालताीरामकवृिधछायामाि<br />

समेधते। अभावसहपमेकं शालिवीिडतं ुवन ् धृतामाधरािम यत ् –<br />

रामः ाह लता िये बमता सूषयी तं<br />

सीतोवाच लतायरयं धो न चैषा लता।<br />

सौिमििनजगाद नाथ िवटपो धो न वी तथा<br />

ाोऽयं पिथको िनतामुभयोछायां योदते॥<br />

इमनेन सीतारामलणवातालापाावेन सीताया आधारो रामः। अतः<br />

आधारोऽिधकरणम ् (पा॰सू॰ १.४.४५) इनेनािधकरणसा। आधार िधौपेिषको<br />

वैषियकोऽिभापक। औपेिषको नाम सामीसंयोगारः सो यथा कटे आे<br />

गुरौ वसित। १९९ वैषियकः संयोगसमवायसिभो यथा मोे इा। अिभापकः<br />

सवावयवापको यथा ितलेषु तैलम<br />

् सविन ् आा दिधिन सिपः इािद। इमे<br />

योऽाधारगुणाः ीरामेऽ। सीतािवषयकमाधारितयं ीराम एव सटते। यथा कटे<br />

१९८ दानं चापुनहणाय िनवृिपूवकं परोादनम ् । अत एव “रजक वं ददाित” इादौ<br />

न भवित (त॰बो॰ ५६९)।<br />

१९९ गुरोः समीपे वसतीथ औपेिषक आधारः।<br />

१९६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.७९ िनशायाम ्<br />

आे इितवीता रामोपिा। सामीेनािप संयोगेनािप िनररं सा भगवतोऽ-<br />

िनकटा। एवमाािदनीशिपेण कृ पाशिपेण वा संयुा। भावुकानां मते तु यं<br />

मैिथली पीतारपेण भगवतः ीिवहं िनररमुपिित। सामीााविहतमेव<br />

यथा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इ अिच औपेिषक आधारः संसारे संसािधतः<br />

संिहतायाम ् (पा॰सू॰ ६.१.७२) इित सूे भगवता भाकारेण। २०० तथैव भगवती<br />

सीता शाथयोिरवाविहतसामीमित। वैषियकााधारो राम एव। आकाशे पी<br />

इितवीता रामे। अ संयोगसमवायावारेण िनिनपकसतया ीसीताया<br />

वैषियक आधारः ीराम एव। मोे इा इितवत ् । अिभापकाधारः ीराम<br />

एव कान। सविन ् आा इािदवत ् । सीता ीराम ितरामं रमते। एषु<br />

िाधारेषूपेष एव मुो भेदकनया यः। तथा कारककरणे भतृहिरः ाह –<br />

उपेष चाभेदिलाकाशकटािदषु।<br />

– वा॰प॰ ३.७.१४९<br />

हेलाराजोऽिप समथयित यैषियकािभापकयोरुपेषानुूतात। ्<br />

२०१ तथैव<br />

सीतोपेष पयेऽिप सवः। अना राघवेणाहं भारेण यथा भा<br />

(वा॰रा॰ ५.२१.१५) इित भाभारयोः समवायसो यथा तथैव सीतारामयोः<br />

िकु सीताऽनुगता रामं शिशनं रोिहणी यथा (वा॰रा॰ १.१.२८) इित वचनेनोपेष एव<br />

साविकः। अतो राघवे सम इ ासभूतां सीतां लणः पुना राघवमाधारं मा<br />

समपयतीथबुबोधियषया समीऽयं मधुरभावबोधनपुरःसरं सवतोभावेन पािणनीया।<br />

१.७९ िनशायाम<br />

्<br />

िविचैवं िनशायां स भाते रथमाितः।<br />

रावणो मनसा कायमेकं िनि बुिमान ्॥<br />

्<br />

्<br />

्<br />

्<br />

्<br />

्<br />

– अ॰रा॰ ३.६.१<br />

िनशायाम इाजयोगोऽपािणनीय इव। ायशोऽयं हलयोगः।<br />

िनशायाम इित कथम। यतो िह अजाताप (पा॰सू॰ ४.१.४) इित सूं<br />

जादीनामकारा च टायं करोयं नाजािदन वाऽकारा इित चेत।<br />

भागुिरहलीिले पिठतानां टाप यं वदित। तथा च कािरका –<br />

२०० अयं योगः शोऽवुम। ् कथम। ् अिधकरणं नाम िःकारम। ् ापकम ् औपेिषकम ्<br />

वैषियकम ् इित। श च शेन कोऽोऽिभसो भिवतुमहदत उपेषात। ् इको यणिच।<br />

अुपिेित। तारेण संिहताहणं संिहतायामेव भिवित (भा॰पा॰सू॰ ६.१.७२)।<br />

२०१ उपेष आधाराधेयेन सः। यशावसावाधारः। त ििधकरणेभेदः (वा॰प॰<br />

हे॰टी॰ ३.७.१४९)।<br />

१९७


१.८० ूिह मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

वि भागुिररोपमवाोपसगयोः।<br />

आपं चैव हलानां यथा वाचा िदशा िनशा॥<br />

– वै॰िस॰कौ॰ अयकरणाे कािरका २<br />

न च भागुिरमतमिप पािणनीयिमित वाम। ् िनशाश सू उारणाािणिननाऽिप<br />

भागुिरमत कृ तसमादरदशनात। ् यथा िवभाषा सेनासुराायाशालािनशानाम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ २.४.२५) इ िनशानाम ् षयोगेणायं पािणनीय एव। एवमेव<br />

िदवािवभािनशाभाभाराानािदबनाीिकं िलिपिलिबबिलभिकतृिचे-<br />

साजाबाहयनुरु (पा॰सू॰ ३.२.२१) िनशादोषाां च (पा॰सू॰ ४.३.१४)<br />

इनयोरिप।<br />

१.८० ूिह मे<br />

ूिह मे न िह गों चेरवािण तव ियम ् ।<br />

ां चेूिह राजे वृिजनं मां ृशेिह॥<br />

– अ॰रा॰ ३.६.६<br />

माम ् इित वे मे इुम। ् कमिण सिववया षी। या मे पुरतः<br />

इाहारबलेन षी। या मे मम ्। मां ापियतु ं ूिह इित तुमुमिण चतुथ। २०२<br />

१.८१ आमादपनेिस<br />

ं तु मायामृगो भूा ामादपनेिस।<br />

रामं च लणं चैव तदा सीतां हराहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.६.१३<br />

अ रावणो मारीचं ुपायं िनिदशित। अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१)<br />

इनेना कमसा। अकिथतकमणां धातूनां मे नीधातोरिप (णीञ ् ापणे<br />

धा॰पा॰ ९०१) पिठतात। ्<br />

२०३ िकपादानािदिभिरिवविते सतीयं वा। अ<br />

पादान िववाऽऽवयकी िवेषाविधभूताम ुवं ियतुम।<br />

्<br />

२०२ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

२०३ ापदिधििचूशासुिजममुषाम ् । कमयुादकिथतं तथा ाीकृ हाम ्॥<br />

(वै॰िस॰कौ॰ ५३९)।<br />

१९८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.८२ देवायम ्<br />

१.८२ देवायम<br />

्<br />

लणो राममाहेदं देवायं मृगपधृक्।<br />

मारीचोऽ न सेह एवंभूतो मृगः कुतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.९<br />

अ कपटकुरवेषधािरणं मारीचमिभगुकामं ीरामं लणो िनिदशित देव।<br />

अयं मृगपधृारीचः। अ देव इित सोधनम। ् अ च गुरोरनृतोऽनाेकैक<br />

ाचाम ् (पा॰सू॰ ८.२.८६) इनेन ुतः। तत ुतगृा अिच िनम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावे कथं दीघ इित चेत। ् ाचाम ् इित योगिवभागेन<br />

सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७) इनेन ुत वैकिका ुताभावपे<br />

दीघः। २०४<br />

१.८३ कालमेघसमुितम<br />

्<br />

पं दशयामास महापवतसिभम ् ।<br />

दशां िवंशितभुजं कालमेघसमुितम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.५०<br />

सीताहरणाय यितवेषेणागतो रावणः सीतां पं दशयामास। अ पम ् इित<br />

नपु ंसकिलं त िवशेषणं कालमेघसमुितम ् इित नपु ंसकिल िवशेषणं कथं यतो<br />

कालमेघेन समाना ुितय तत ् इित िवहेऽपदाथ बीिहः। अपदाथ िह<br />

पम ् इित। त नपु ंसकिलता सविविदताऽतिशेषणेनािनवाया सा। ुि-<br />

वादेऽिप समानिलता समानवचनक बशः ितपािदतम। ् कथयि च बुधाः –<br />

या िवशेेषु ये िलसािवभयः।<br />

ाया एव कताः समानाथ िवशेषणे॥ २०५<br />

अतः सित नपु ंसकिले कालमेघसमुितम ् इपािणनीयतामावहतीव। यतो िह नपु ंसक-<br />

िलेऽिम िवभौ मोनपु ंसकात ् (पा॰सू॰ ७.१.२३) इित िवधानात ् कालमेघसम-<br />

ुित इेव पािणनीयम। ् परं िवमश कृ ते िवरोधः पिरहतु शते। अधचाः पु ंिस<br />

च (पा॰सू॰ २.४.३१) इित सूेऽधचािदगण पुिँे नपु ंसकिले च िवधानादाकृ ित-<br />

गणात ् पशमधचािदगणे पिठा त पुिँताीकारे तिशेषणेऽिप। तेन<br />

हिरम ् इािदवदािप अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) इनेन पूवपम। ् या पं<br />

वणिया ुितं पृथवणयित। एवं चा कमधारयः कालमेघसमा चासौ ुित तां काल-<br />

२०४ अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन।<br />

२०५ मूलं मृयम ् ।<br />

१९९


१.८४ रा सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

मेघसमुितम ् इित मितम ् इािदवत ् ।<br />

१.८४ रा<br />

ासशं ुा मां गेित राऽवीत।<br />

्<br />

दी सा मया ोा देिव रासभािषतम।<br />

्<br />

नेदं राम वचनं ा भव शुिचिते॥<br />

– अ॰रा॰ ३.८.११<br />

अ रया अवीत ् इित वे रा अवीत ् इित युम। ् यतो िह हली-<br />

िलानां वैकिकटािधाने पािकहले तृतीयायां र ् टा इित िते टकारानुब-<br />

लोपे रा इित िगरा इव। २०६ या सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुब धातुना सह<br />

समासे रावीत ् इित। २०७ समास षिधं िसमेव। यथा िसाकौमुाम ् – िक<br />

सुपां सुपा ितङा नाा धातुनाऽथ ितङां ितङा।<br />

सुबेनेित िवेयः समासः षिधो बुधैः॥<br />

सुपां सुपा राजपुषः। ितङा पयभूषत ् । नाा कुकारः। धातुना कटूः। अजम ् । ितङां<br />

ितङा िपबतखादता। खादतमोदता। ितङां सुपा कृ िवचणेित यां ियायां सा कृ -<br />

िवचणा। (वै॰िस॰कौ॰ सवसमासशेषकरणे)। ताृतीयारयाइितशेन समासो<br />

िवभिलोप।<br />

१.८५ जायेित सीतेित<br />

िनममो िनरहारोऽखडानपवान ् ।<br />

मम जायेित सीतेित िवललापाितःिखतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.८.२०<br />

अ सीताहरणसातशोकः ीरामोऽखडानपवान ् सन ् हे मम जाये इित<br />

हे सीते इित लपत। ् अ जायेित सीतेित च योगयं िवभाम। ् जाये सीते<br />

२०६ िञराँ समे (धा॰पा॰ ७७५) इित धातोः सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन ियां भावे<br />

िप। ् ताृतीयायां िवभौ टाये रा इित भावः।<br />

२०७ अिन ् पे र ्धातोः घटादयः िषतः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन िषात ् िषिदािदोऽङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१०४) इनेनािङ अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप रा ाितपिदकम।<br />

्<br />

समरा (अ॰को॰ ३.२.२६) इमरः। ताृतीयायां िवभौ – रा टा → रा आ → आिङ<br />

चापः (पा॰सू॰ ७.३.१०५) → तवरे आ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → रय ् आ →<br />

रया। ततः रया अवीत ् इित िते सुपिङा समासे सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१)<br />

इनेन िवभे िक रा अवीत ् इित जाते अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन सवणदीघ<br />

राऽवीत ् इित।<br />

२००


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.८५ जायेित सीतेित<br />

च ाविप शौ सोधनाौ। एवं ाितपिदकाौ िवभौ सोधनतया संबुौ च<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०६) इेकाय एाुेः (पा॰सू॰ ६.१.६९) इनेन सुलोपे<br />

जाये सीते इित िसतः। तत इितघटकेकारेण सह सावयादेशे २०८ यलोपे २०९ जाय<br />

इित सीत इित च। जायेित सीतेित अपािणनीयिमव। उते। अ च इितशाथकः<br />

ितशः। २१० जाये ित सीते ित। यथा ईदेिवचनं गृम ् (पा॰सू॰ १.१.११)<br />

इनेनेदोदैदानां िवचनानां गृसा ियते। सां च तां कृ ित-<br />

भावो भवित। हरी एतौ िवू इमौ गे अमू (वै॰िस॰कौ॰ १००) इािदवत ् । तिह<br />

मणीवो लेते ियौ वतरौ मम (म॰भा॰ १२.१७६.११) इित महाभारतोक-<br />

वाे मणी इव उ इित ितेऽापीदिवचनतया गृाकृ ितभावे कथं मणीव<br />

इ दीघः। अतः कौमुामाि समािहतं ‘मणी वो लेते ियौ वतरौ मम’<br />

इ िवाथ वशो वाशो वा बोः (वै॰िस॰कौ॰ १००)। ता तबोिधनी<br />

च – वश इािद। ‘वं चेतिस जानीयािदवाथ च तदयम ् ’ (मे॰को॰ व॰ १)<br />

इित मेिदनी। ‘व वा यथा तथैवैवं साे’ (अ॰को॰ ३.४.९) इमरः। ‘कादखिडत-<br />

दलािन व पजािन’ इािदयोगदशनाेित भावः (त॰बो॰ १००)। स एव पा<br />

अानुयातः। इितअथ ितशो बोः। एतेन हे कृ हे यादव हे सखे ित<br />

(भ॰गी॰ ११.४१) इित भगवीतोमपािणनीयं समािहतम ् । २११ या जाया इित सीता<br />

इित शुथमामेव पयं ततो गुणे जायेित सीतेित। अथवा न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३)<br />

इ नहणमेव पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूािसकरणािनं ापयित<br />

ािचम। ् अथा अमुना इेव ूयात। ् त िह न। मु ने इित योगिवभागः।<br />

पूवािसं न इित थमोऽथः। ने मु न अिसः इित ितीयोऽथः। योगिवभागफलं<br />

िचिचत ् पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सू सराभावः। तेन न चीरमाः<br />

िवधीयतेित (वा॰रा॰ २.३७.३४) इह िवधीयते इित इवायां एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेनायादेशे िवधीयतय ् इित इित जाते लोपः शाक<br />

(पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यकारलोपे आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन गुणे ाे<br />

यलोप िपादीा ुणशा सपादसाायीात ् पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />

इनेन लोपकायािसे गुणाभावे िवधीयतेित इित कथम ् । ततो न मु ने इनेन ैव<br />

२०८ एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेन।<br />

२०९ लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन।<br />

२१० ितशाथ वाचे – इित + वेदे पृषो॰। इितशाथ। “सहोवाचाीह ायिििरीित का<br />

ित िपता ते वेदेित शत॰ ा॰ ११.६.१.३। का ायििि इित ः। शतपथाणे िषु मेषु ितश<br />

इितअथ युः – का ित िपता ते वेदेित (श॰ा॰ ११.६.१.३) का ित िपतैव ते वेदेित (श॰ा॰ ११.६.१.४)<br />

का ित िपतैव ते वेदेित (श॰ा॰ ११.६.१.५)।<br />

२११ इदं थमं समाधानम। ् ितीयं पाि।<br />

२०१


१.८५ जायेित सीतेित सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इावृौ लोपकाय िसे गुणे िवधीयतेित। २१२ एवमेव<br />

हे कृ हे यादव हे सखेित (भ॰गी॰ ११.४१) इािप कते लोपकाय िसे गुणः। २१३<br />

एवमेव ियः ियायाहिस देव सोढुम<br />

्<br />

(भ॰गी॰ ११.४४) इािप ियायास ् अहिस<br />

इित िते ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन सकार े भोभगोअघोअपूव<br />

योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) इनेन ये लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन<br />

लोपे दीघ ाे पुनिपािदाोपकायािसे ाे दीघ च सटापे न मु ने<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३) इनेन पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूे िनराकृ ते लोपकाय<br />

िसे दीघ ियायाहिस इित साधु। अनया मीमांसया ियाय अहिस इित चतुं<br />

ीरामानुजकथनमपाम। ्<br />

२१४ एवमेव मम जाये इित सीते इित इुभयाेकारायादेशे<br />

यकार शाकललोपे २१५ गुणे ाे पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१) इित सूेण यकार-<br />

लोपािसे ाे न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इनेन सूेऽििराकृ ते गुण उभाविप<br />

योगौ िनरवौ। न मु ने इ नकारयोगिवभागं समथये वैयाकरणिसाकौमुदी-<br />

तबोिधनीटीकाकारा ानेसरतीमहाभागाः। तथा च ता तबोिधनी – ननु<br />

“अधुना” इितवत ् “अमुना” इोवोतां िकमनेनािसिनषेधेनेित चेत ् । अाः। “न<br />

मु ने” (पा॰सू॰ ८.२.३) इुिः “न” इित योगिवभागाथा। तेन रामः रामे इािद<br />

िसित। अथा िह रोरिसतयोकारेालोपौ कथं ाताम। ् न चानुनािसक-<br />

िनदशसामािदालोपौ ित ं नािसिमित वाम। ् तमूलं देवहीादौ “हिश<br />

च” (पा॰सू॰ ६.१.११४) इ ावृये “अतो रोर ुताद ुते” (पा॰सू॰ ६.१.११३)<br />

इानुनािसकैव िनदशेन तैव चिरताथात ् । एवं च ािनवूािप वृतौ<br />

२१२ िवधीयतेती सिु ‘न मु ने’ इ योगिवभागेन िचिपाा<br />

अिसाभावापनादाषाा (वा॰रा॰ ित॰टी॰ २.३७.३४)।<br />

२१३ इदं ितीयं समाधानम ् ।<br />

२१४ यां सव िपता पूतमो गु कायािदगुणै सवािधकोऽिस ताामीशमीं ण<br />

िणधाय च कायं सादये। यथा कृ तापराध अिप पु यथा च सुः णामपूवकं ािथतः िपता सखा<br />

वा सीदित तथा ं परमकािणकः ियः ियाय मे सव सोढुमहिस (भ॰गी॰ रा॰भा॰ ११.४४)।<br />

२१५ शाकलासौ लोपेित शाकललोपः। शकल गोापं पुमान ् शाकः। गगािदात ् यञ ्-<br />

यः। शाकायं शाकलः। लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन िविहतो लोपः शाकलो<br />

लोपः शाकललोपो वा। शकल → गगािदो यञ ् (पा॰सू॰ ४.१.१०५) → शकल यञ ् →<br />

शकल य → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा → तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) →<br />

शाकल य →येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → शाकल ् य → शाक → तेदम ्<br />

(पा॰सू॰ ४.३.१२०) → शाक अण ् → शाक अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा →<br />

येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → शाक ् अ → आप च तितेऽनाित (पा॰सू॰ ६.४.१५१) →<br />

शाकल ् अ → शाकल → िवभिकायम ् → शाकलः। ाणौ यौ शाकशावत इित महाभाे<br />

म। ् यथा – कवाु शकलः पूवः कतार इते। पूवरौ तदादी ाणौ त योजनम ्॥<br />

(भा॰पा॰सू॰ ४.१.१८)। तैव शाकायनी शाक ााः शाकलाः इुदातौ।<br />

२०२


ं<br />

सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.८६ जटायो<br />

पदािसग लते। “यः” (पा॰सू॰ ३.१.१) “पर” (पा॰सू॰ ३.१.२) इािद-<br />

िनदशाेह िलिमित िदक् (त॰बो॰ ४३९)।<br />

१.८६ जटायो<br />

जटायो ूिह मे भाया केन नीता शुभानना।<br />

मायाथ हतोऽिस मतो मे ियबावः॥<br />

इुा राघवः ाह जटायो ग मदम ् ।<br />

मां भजा सवलोक पयतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.८.३१<br />

– अ॰रा॰ ३.८.४०<br />

जटायामायुय इित िवहे िधकरणबीहौ िवभिकाय सोधने हे जटायुः इित<br />

चेत। ्<br />

२१६ आयुस ् आयु श ावायुवाचकौ। २१७ अ आयुश एव जटाशेन सह<br />

समः। ततो थमािवभौ एकवचनं सुिः (पा॰सू॰ २.३.४९) इनेन सुिसायां<br />

२१६ जटायुस ् ाितपिदकाुौ सौ िवभौ जटायुस ् सु ँ → जटायुस ् स ् → हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → जटायुस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → जटायुँ →<br />

जटायुर ् → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → जटायुः।<br />

२१७ उकाराआयुशो यथा – यथा ुतं मया पूव वायुना जगदायुना (वायु॰पु॰ १.५४.२) ाणोः<br />

पिमिदागे वायुना जगदायुना (वाम॰पु॰ स॰मा॰ २५.३९)। तबोिधामुणािदकरणे छसीणः<br />

(प॰उ॰ १.२) इित सूे ानेसरतीमहाभागाु – उणनुवतते। एित गतीायुः। “मा न<br />

आयौ” इित। आयुशो मनुपयायेषु वैिदकिनघटौ पिठतः। अत एव “ाम॑े थ॒मम॒ायुम॒ायवे॑”<br />

(ऋ॰वे॰सं॰ १.३१.११) “मा न॒॑ोके तन॑य॒ े मा न॑ आ॒यौ” (ऋ॰वे॰सं॰ १.११४.८) इािदमेषु<br />

वेदभाे तथैव ाातम। ् अवाचीनाु “छसीणः” इित सूं बलवचनााषायामिप वतत इित<br />

ीकृ “आयुजिवतकालो ना” (अ॰को॰ २.८.१२०) इमरे ‘आयु’शमुकारां ाचुः। ननु<br />

“एतेिण” (प॰उ॰ २.११८) इुये सकाराो वमाण ‘आयुः’शु लोकवेदयोन िववाद एव।<br />

अत एव ‘जटा आयुर’ इित िवहे “गृं हा जटायुषम” ् (वा॰रा॰ १.१.५२) इित रामायणयोगः “यिद<br />

िलोकी गणनापरा ााः समाियिद नायुषः ात” ् (न ै॰च॰ ३.४०) इित ीहषयोग सते।<br />

तथा च “आयुजिवतकालो ना” (अ॰को॰ २.८.१२०) इायुःशः सकारा इेव ाायतां<br />

िकमुकारााुपगमेनेित चेत। ् अाः – सकारा आयुःशो नपुसंक इित त पु ँिता नेाशयेन<br />

तथोिमित। अे तु “छसीणः” (प॰उ॰ १.२) इित सू भाषायां वृभावे “मा वधी जटायु<br />

माम” ् (भ॰का॰ ६.४१) इित भियोगः “तट िवाऽेरभजत जटायोः थमजः” इित िववणने<br />

अिभनोयोग न सेतेाः। वुतु “जटां याित ाोतीित जटायुः”। मृगािदाुः।<br />

आयातीायुः। एवं च “जटायुषा जटायु ं च िवादायु ं तथायुषा” इित िपकोशः “वायुना जगदायुना”<br />

इित वणिववेक सुसाध इित िदक्। ऋवेदसंिहतायाम ् अ॒ े जर॑ प॒ आयु ॑ू ॒जा िप॒॑ सिमषो॑<br />

िददीिह नः (ऋ॰वे॰सं॰ ३.३.७) व॒ं न पूव॒ आयु ॑िन ज॒ातं िर॑हि म॒ातर॑ः (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ ९.१००.१)<br />

इित मयोकाराः आयुश इित केिचत। ् अ सायणाः आयुिन आयुिष (ऋ॰वे॰सं॰ ३.३.७) आयुिन<br />

वयिस (ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ ९.१००.१)।<br />

२०३


ं<br />

१.८७ वितो मे सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

गुणः (पा॰सू॰ ७.३.१०८) इनेन गुणे सित एाुेः (पा॰सू॰ ६.१.६९)<br />

इनेन सोलपे जटायो इित। २१८<br />

१.८७ वितो मे<br />

अावः पुनः ाह वितो मे दयापरः।<br />

शापां च मे ाह तपसा ोिततभः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.९.१८<br />

अ मया वितः इेवोिचतं यतो िह कमिण यः कता चानुोऽतोऽनुे<br />

कतिर तृतीया मया इित। २१९ अ कमिण सिववायां षी। अथवा च वतमाने<br />

(पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन षी। २२०<br />

चतुथ। २२१<br />

१.८८ देवराजानम<br />

्<br />

या मे इ ाह इनेनायः। तुमुमिण<br />

कदािचेवराजानमावमहं षा।<br />

सोऽिप वेण मां राम िशरोदेशेऽताडयत ्॥<br />

्<br />

– अ॰रा॰ ३.९.२१<br />

देवानां राजेित देवराजः इित िवहे षीतुषे राजाऽहिखच<br />

(पा॰सू॰ ५.४.९१) इनेन टये देवराजम<br />

्<br />

इुिचतम। ् देवराजानम<br />

्<br />

समासायानामिनीकारे सित। अथवा राजनं राट ्। भावे िप। ्<br />

२२२<br />

इित च<br />

देवानां<br />

२१८ सकाराजटायुस ्शः सविविदतः। उकाराो जटायुशोऽिप यते। यथा जटायोु वधं<br />

ुा ःिखतः सोऽणाजः (वा॰रा॰ ५.३५.६५) इित वाीिकरामायणे सुरकाडे पाठभेदः।<br />

अ जटायुषो वधं ुा इित गोिवराजसतपाठः। अरयकाडे तु तलेनािभजघानात जटायु<br />

ोधमूिछतः (वा॰रा॰ ३.५१.३७) इ गोिवराजा अिप – जटायु ं जटायुिरुकाराोऽि (वा॰रा॰<br />

भू॰टी॰ ३.५१.३७)। अ – जटायोः कीतनं चू रामकाय मृतं पुरा (आ॰रा॰ १.८.१११) जघान तेन<br />

ाा जटायु ं धमचािरणम ् (नर॰पु॰ ४९.९६) माऽऽविधा जटायु ं माम ् (भ॰का॰ ६.४१) जटायोः<br />

मोािः (सा॰द॰ ६.६९) ाे चािप दे पिथ िपतृसुदं वी भूयो जटायुम ् (ना॰ ९.३४.७)<br />

इािदषु।<br />

२१९ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

२२० मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन पूजाथ वतमाने ः। मे वितः सन ् वमानो<br />

वा ाह इथ न हं तमवे पा ाहेित। एवमेव मयः शातधमगोा सनातनं पुषो मतो<br />

मे (भ॰गी॰ ११.१८) इित गीतावचने मतः इ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन पूजाथ<br />

वतमाने ः च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन च षी।<br />

२२१ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन। मां बोधियतुमुतु वा ाह इथः।<br />

एवमेवोराध शापां च मे ाह इ बोम।<br />

्<br />

२२२ सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन।<br />

२०४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.८९ ते<br />

रािडित देवराट ्। देवराजाऽऽसमादिनित इित िवहे देवराजानः तं देवराजानम ् इित<br />

पािणनीयमेव। २२३<br />

१.८९ ते<br />

भा ादकमले भिमागिवशारदा।<br />

तां यािह महाभाग सव ते कथियित॥<br />

– अ॰रा॰ ३.१०.२<br />

अ ां बोधियतु ं कथियित इित तुमुमिण चतुथ। २२४ या ते पुरतः कथियित<br />

इित सषी।<br />

१.९० भाित मनो मम<br />

॥ इरयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

युवां ैलोकतारािवित भाित मनो मम।<br />

युवां धानपुषौ जगेतू जगयौ॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.१३<br />

अ पातीर ऋमूकिगरेः पा गौ रामलणौ िवलो भीतेन सुीवेण<br />

ेिषतो िववेषधारी हनुमान ् तौ पृन ् कथयित यत ् युवाम ् ईरौ इित मे मनो<br />

भाित। मनः इित ितीयाम। ् अथात ् मे मनः तीं तीयते। २२५ या मनः इित<br />

थमामेव। भाित इ ायनमथ न तु भानम। ् तीुपसगसंयोजनेन धातोः<br />

ायनपाथ ीकारात। ्<br />

२२६ न च ती न िवलोत इित चेत। ् िवनाऽिप<br />

यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित ात।<br />

्<br />

२२३ िवृताानं १४८तमे पृे १.२५ देवराजानम ् इित योग िवमश पयु।<br />

२२४ ियाथपपद च कमिण ािननः (वा॰ २.३.१४) इनेन।<br />

२२५ ित इाहायिमित भावः। ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन<br />

ितीया।<br />

२२६ यथा भारते िवराटपविण िवराटोऽजु नं ित – न ैवंिवधाः ीबपा भवि कथनेित ितभाित मे मनः<br />

(म॰भा॰ ४.११.७)।<br />

२०५


१.९१ समाग रघूमम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.९१ समाग रघूमम<br />

्<br />

ततोऽितहषाुीवः समाग रघूमम ् ।<br />

वृशाखां यं िछा िवराय ददौ मुदा॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.३२<br />

समाग इ िमतापेऽथ ीकृ तेऽिलने वा तृतीयया भिवतं २२७<br />

िकागमनपाथीकारे नापिः। २२८ या रघूमं ित समाग पाेन मै चकार<br />

इित ितीया सता। २२९<br />

१.९२ हा सीतेित (४.१.४१)<br />

िवमु रामा हा सीतेित मुमु ः।<br />

िद िनि तव रोद ाकृ तो यथा॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.४१<br />

अािप हा सीते इित अामवायां गुणोऽसतः। २३० िकु इितशाहकित-<br />

शीकारे न दोषः। २३१<br />

अथवा शुथमाीकारे गुणः सत एव। अथवा अवङ्<br />

ोटायन (पा॰सू॰ ६.१.१२३) इित वितिवभाषया िचददेव इित िनयमेनाािच<br />

परेऽिप पूवपम। ् अथवा पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इित सूेण तिन ्<br />

गणे पिठाऽ पूवपं हा सीतेित। अथवा पूवरीा न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इ<br />

नकार मुभावादितिरे लेऽिप वृाकारलोपे िसे गुणे च हा सीतेित इित<br />

पािणनीयम। ्<br />

२३२<br />

२२७ यथा राजिभ वायः समागथावयः (म॰भा॰ ५.९१.७) मानुममु ं वृणी रं<br />

समागतु कानेन (र॰वं॰ ६.७९) ो भव िवष समाग मया सह (म॰भा॰ १३.५०.८५) सा ं<br />

मया समाग (म॰भा॰ ३.३०७.२८) इािदषु। अाुदाहरणािन चादेवशािकृ तायाम ् उपसगाथ-<br />

चिकायाम ् ितीयखडे समा–गम ् इ पयु।<br />

२२८ यथा भारते नु नाम वयं सवाः कालेनाेन तं नरम। ् समागेम यो नू पमापादयेुनः॥<br />

(म॰भा॰ १.२१७.१३) इ।<br />

२२९ ित इाहायिमित भावः। ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन<br />

ितीया।<br />

२३० हा सीते इित इित िते एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) इनेन हा सीतय ् इित इित जाते<br />

लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यकारलोपे हा सीत इित जाते यकारलोपिवधाियसू<br />

िपादीात ् आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इित गुणिवधाियसू सपादसाायीालोपेऽिसे<br />

गुणोऽसत इित भावः।<br />

२३१ २०१तमे पृे २१०तम पादिटण पयु।<br />

२३२ २००तमे पृे १.८५ जायेित सीतेित इित योग िवमशमिप पयु।<br />

२०६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.९३ ते<br />

१.९३ ते<br />

आा राघवं ाता लणो वामवीत ् ।<br />

अिचरेणैव ते राम ाते जानकी शुभा।<br />

वानरेसहायेन हा रावणमाहवे॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.४२<br />

अ ाते इित कमवाे योगेऽनुातिर तृतीया योा। २३३<br />

षी-<br />

योगु कमिण सिववया। या ते इ जानकी इित शेन सह अयः।<br />

अथात ् ते तव जानकी इित सामासे षी।<br />

१.९४ तव<br />

सुीवोऽाह हे राम ितां करवािण ते।<br />

समरे रावणं हा तव दाािम जानकीम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.४३<br />

अ दाधातुयोगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) तुम ् इित चतुथ योा। २३४<br />

षीयोगु सदानेऽिप सिववायाम ् । अथवा तव सहचािरण जानक दाािम<br />

इित दाभावे से षी। २३५<br />

१.९५ रघुनायके<br />

ोदं कथयामास णयाघुनायके।<br />

सखे ृणु ममोदं वािलना यृ तं पुरा॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.४६<br />

अ कथयामास इित कथधातुयोगे (कथँ वाबने धा॰पा॰ १८५१)<br />

रघुनायकम ् इित ितीयया भिवतमासीत। ्<br />

२३६ रघुनायके इित समी पािणनीयेव। अ<br />

वैषियक आधारे समी। िवषयता च ितपातापा। या रघुनायके वित कथयामास<br />

इाहारे य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन समी। या रघुनायके<br />

साधुः सुीवः कथयामास इाहारे सासाधुयोगे च (वा॰ २.३.३६) इनेन समी।<br />

२३३ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

२३४ चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन।<br />

२३५ सहचािरणीम ् इाहायिमित भावः।<br />

२३६ अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसायां कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन।<br />

२०७


१.९६ तदािद सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.९६ तदािद<br />

ितीयैवा। २३९<br />

१.९७ कपीाय<br />

तदािद मम भाया स यं भुे िवमूढधीः।<br />

अतो ःखेन सो तदारो तायः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.५७<br />

अ भृथतया पमी युा २३७ िकु आरयोगे ितीया च २३८ इित<br />

िकु लोका विदि मामेवं रघुननः।<br />

कृ तवािं कपीाय सं कृ ाऽिसािकम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.३<br />

अ कपी इित षापाततः िकु िवचारे कृ ते िहताय इाहारे िहतयोगे च<br />

(वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ। या ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इित वािकेन<br />

चतुथ।<br />

१.९८ मे<br />

एवं मे यं कृ ा सवािदन ् रघूम।<br />

उपेसे िकमथ मां शरणागतवल॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.१२<br />

मे इित षीयोगोऽसतः। यतो िह रामः सुीवे िवासमुािदतवान ् वािलहनन-<br />

यतः। वैषियकाधारतया मिय इित योम ् । परं मे उपिर मे दये वेाहारे न<br />

दोषः। अथवा सुीव आीयतया कथयित हे मे रघूम इित मिरघूम। स<br />

ररकभावपः। त षी।<br />

२३७ ‘अपादाने पमी’ इित सूे ‘कािताः भृित’ इित भायोगात ् भृथयोगे पमी<br />

(वै॰िस॰कौ॰ ५९५)।<br />

२३८ मूलं मृयम ् ।<br />

२३९ अाऽरेित ियापेया कमिववायां ितीयैव। ‘उपपदिवभे ः कारकिवभिबलीयसी’<br />

इुे ः। यथा ‘सूयदयमार आऽमयापित’ इादौ (बा॰म॰ ५९५)।<br />

२०८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.९९ ां शपे<br />

१.९९ ां शपे<br />

गाऽय पुनः शु ं हतं िस वािलनम ् ।<br />

रामोऽहं ां शपे ातहिनािम िरपु ं णात ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.१५<br />

अ ाम ् इित योगः सिधः। शापिवषयतया सुीवो वैषियक आधारः।<br />

ताचकयु एकवचने सुिचता। २४० िकु मीमांमाने ितराहायः। ां ित<br />

शपे इित योजने अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन ितीया।<br />

१.१०० ते<br />

इदानीमेव ते भः पुनरायाित सरः।<br />

सहायो बलवां किूनं समागतः॥<br />

इित िनि तौ यातौ िनितं ृणु मचः।<br />

इदानीमेव ते भः कथं पुनपागतः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.२१<br />

– अ॰रा॰ ४.२.३०<br />

ते इनुिचतो यतो िह भः इित कमिण ातः कतयनुे तृतीया २४१ िकु ते<br />

मुिना भः इाहारेऽािभावसे षी।<br />

१.१०१ एकामिप<br />

अधमकािरणं हा सम पालयाहम ् ।<br />

िहता भिगनी ातुभाया चैव तथा ुषा॥<br />

समा यो रमते तासामेकामिप िवमूढधीः।<br />

पातकी स तु िवेयः स वो राजिभः सदा॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.६०.६१<br />

रमणं साध वाऽऽधारे वा भवित। यिद चेाध तदा एकया सह इित सहयुे ऽधाने<br />

(पा॰सू॰ २.३.१९) इनेन तृतीया। यिद चेदौपेिषक आधारे रमणं चेत ् एकाम ् इित<br />

समी। िक एकाम ् इित ितीया तु एकां गृहीा इाहारेण हणकमिण।<br />

२४० सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इनेन।<br />

२४१ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

२०९


१.१०२ चतुारकपाटादीन ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१०२ चतुारकपाटादीन<br />

्<br />

चतुारकपाटादीन ् बा रामहे पुरीम ् ।<br />

वानराणां तु राजानमदं कु भािमिन॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.३<br />

अ ीरामभेण वािलिन हते तारां ित भीतवानराः कथयि यत ्<br />

चतुारकपाटादीन ् । अ बीिहः। चतुारकपाटाादौ येषां तान ् इित िवहेऽ<br />

पदाथ सामातया सामाे नपु ंसकम<br />

्<br />

कपाटादीिन इेव पािणनीयम। ्<br />

२४२<br />

कपाटादीन ् उपकरणिवशेषान ् इाहारे न दोषः। २४३<br />

१.१०३ पितना<br />

(वा॰ २.४.३०) इनेन नपु ंसके चतुार-<br />

िकु िवशेषणवुयोजना दोषः। यथा चतुार-<br />

िकमदेन राेन नगरेण धनेन वा।<br />

इदानीमेव िनधनं याािम पितना सह॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.५<br />

अ रामेण वािलिन हते तारा िवलपी ाह यत ् पितना सह िनधनं याािम।<br />

अ पितना इित योगोऽपािणनीय इव। यतो िह पितश तृतीयैकवचने िघसायाम ्<br />

आङो नाऽियाम ् (पा॰सू॰ ७.३.१२०) इनेनाङो नादेशे पितना इित सवित िकु<br />

नादेशः सां िघसायां सवः। सा च िघसा पितश समास एव सवा। पितः<br />

समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूात ् । अतः समासाभावे िघसाया असवादभावे<br />

च नादेशासवे पितना इनुपप एवेित चेत ् । अ नाि शुपितशोऽिप तु<br />

२४२ चतुारकपाटािद शस ् → जशसोः िशः (पा॰सू॰ ७.१.२०) → चतुारकपाटािद िश → िश<br />

सवनामानम ् (पा॰सू॰ १.१.४२) → सवनामानसा → चतुारकपाटािद इ → इकोऽिच िवभौ<br />

(पा॰सू॰ ७.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → चतुारकपाटािद नु ँम ् इ → चतुार-<br />

कपाटािद न ् इ → सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) → चतुारकपाटादी न ् इ → चतुार-<br />

कपाटादीिन।<br />

२४३ चतुारकपाटािद शस ् → थमयोः पूवसवणः (पा॰सू॰ ६.१.१०२) → चतुारकपाटादी शस ् →<br />

तासो नः पु ंिस (पा॰सू॰ ६.१.१०३) → चतुारकपाटादी न ् → चतुारकपाटादीन।<br />

्<br />

२१०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१०३ पितना<br />

पितिरवाऽचरित पतयित इित िवह आचारे िप ्। २४४<br />

पुनः पतयतीित पितः। कतिर<br />

िप ्। २४५ सवापहािरलोपे गौणमुयोमु े कायसयः (प॰शे॰ १५) इित पिरभाषा-<br />

बलेना गौणे पितशे पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूावृौ शेषो सिख<br />

(पा॰सू॰ १.४.७) इित सूेण िघसायाम ् आङो नाऽियाम ् (पा॰सू॰ ७.३.१२०) इनेन<br />

नादेशे पितना इित िसं पािणनीयमेव। २४६<br />

बलम<br />

्<br />

या पितं ग नयित इित िवहे उणादयो<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१) इनेन डन ्ये २४७ िडभानुबकरणसामात<br />

्<br />

(वा॰ ६.४.१४३) इनेन नीघटकेकार लोपे पितनन<br />

्<br />

इित जाते ततः ाितपिदक-<br />

सायां सौ िवभौ अलोऽाूव उपधा (पा॰सू॰ १.१.६५) इनेनोपधासायां<br />

सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) इनेन दीघ हाो दीघाुितपृं हल<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन सुलोपे नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) इनेन<br />

नकारलोपे पितना इित थमा एव न तृतीयाः। अथात ् पितना भवान ् अथात ् रामभ<br />

भवान ् पितं ग नीतवानतोऽहमिप िनधनं याािम। २४८<br />

िनःशेषं धनं िनधनं कीयं<br />

२४४ पित → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → पित िँ प ् → पित व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पित लट ् →<br />

पित ितप ् → पित ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पित शप ् ित → पित अ ित → सावधातुकाध-<br />

धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पते अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → पतय ् अ ित →<br />

पतयित।<br />

२४५ पित → पूववातुसा → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → पित िँ प ् → पित व ् → वेरपृ<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → िवभिकायम ् → पितः।<br />

२४६ अिप च तबोिधनीकाराः पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूे – अथ कथं ‘सीतायाः पतये<br />

नमः’ (रा॰र॰ो॰ २७) इित ‘ने मृते िजते ीबे च पितते पतौ’ (प॰ृ॰ ४.३०) इित पराशर।<br />

अाः। पितिराातः पितः ‘तरोित तदाचे’ (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इित िणिच िटलोपे ‘अच इः’<br />

(प॰उ॰ ४.१४८) इौणािदकये ‘णेरिनिट’ (पा॰सू॰ ६.४.५१) इित िणलोपे च िनोऽयं पितशः<br />

‘पितः समास एव’ (पा॰सू॰ १.४.८) इ न गृते लािणकािदित। एतेन ‘कृ सिखरजु नः’ इित<br />

भारतम ् ‘सिखना वानरेेण’ इित रामायणं च ाातम ् (त॰बो॰ २५७)। अा िया – पित →<br />

तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → पित िणच ् → पित इ → णािववाितपिदक पु ंवाव-<br />

रभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → पत ् इ → पित → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

पित लट ् → पित ितप ् → पित ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पित शप ् ित → पित अ ित →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पते अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

पतय ् अ ित → पतयित। पित → पूववातुसा → अच इः (प॰उ॰ ४.१४८) → पित इ → णेरिनिट<br />

(पा॰सू॰ ६.४.५१) → पत ् इ → पित → िवभिकायम ् → पितः।<br />

२४७ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />

इनुसारमूोऽािविहतो डन ्यः।<br />

२४८ सहशाये अहमिप सह युगपदेव िनधनं याामीथः। सहशो यौगपे इित वाचकाराः।<br />

यथा अोदयौ सहैवासौ कुते नृपितिषाम ् इ।<br />

२११


१.१०३ पितना सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

सवं पितमनुयाािम। अथवा िनिचतं िनिखलं भोगािदधनं मोपं वा धनं यिन ्<br />

ताशं िनधनं साकेतमहमिप याािम। तारा ाथयते यत ् भवान ् पितनाऽथािततमिप<br />

मे पितं यया कृ पया साकेतं नीतवान ् तयैवाहमिप िनधनं साकेतं याािम इित पािणनीय<br />

एव पितना शेन नाािसिः। अथवा पितं न असहते अथाहत एवेित षहँ मषणे<br />

(धा॰पा॰ ८५२, १८०९) इात ् अच ् यः पचािदात। ्<br />

२४९ अ न सहः इित असहः<br />

इित नतुषः। न असहः इित नासहः इित सुुपासमासः। २५० ततः पुनासहः इित<br />

पितनासहः इित षीतुषसमासुौ हे पितनासह अथात ् हे पितपापसहनकतः।<br />

अथाभो मितकणोऽिस कािणकोमोऽिस यतो िह परकलगािमनं िनताकािमनं<br />

पािपनं मम ािमनमिप ं नासहसे। अभावाभावः ितयोिगान कारणं भवित इित<br />

ायेन तमिप मसे ेशी ते मा तयैव भो मेऽपराधमिप ाा मामिप िनधनं<br />

साकेतं नय। ह इित पादपूत पितमिप नाऽिसनोिष न कमबनेन बािप तु तमिप<br />

कमबनाोचिया साकेतं नयसीित पितनासः इित िवहे न आिसनोतीित नासः इित<br />

िवहे आपूवकात ् िषञ ् बने (धा॰पा॰ १२४८, १४७७) इात ् अेिप यते<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िडािलोपे २५१ पितनासः तुौ हे पितनास<br />

हे वािलमोदाियन ् मामिप साकेतं नय। अथवा पितासािवनेित पितनः। २५२ न सहते<br />

भाभपीडािमसहः। २५३<br />

पितनासावसहेित पितनासहुौ हे पितनासह<br />

इित िवहेऽिप योगिसिः। अ पूव ािमवाचकेन इनशेन पितश कमधारयः<br />

पितरेवेनः इित िवहः। अ पितशः पालकाथवाचकः। सित कमधारये िवभि-<br />

२४९ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२५० नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपो नतुषसमासे भवित परु सुुपा-<br />

समासे न भवतीित ाकरणचोदये थमखडे चादेवशािणः। यथा निचर (यथा निचरकालं<br />

नो िनृ ितः ािलोकगे म॰भा॰ १.९६.१९, मुिन निचरेणािधगित भ॰गी॰ ५.६, भवािम<br />

निचरााथ मावेिशतचेतसाम ् भ॰गी॰ १२.७), नारीयक (य नारीयकोऽलाीयते नासावििधः<br />

भा॰पा॰सू॰ १.१.५६ नारीयकात ् भा॰पा॰सू॰ १.२.३९, ३.३.१८, ३.४.२१, ४.१.९२) नाणक<br />

(तुलाशासनमानानां कू टकृ ाणक च या॰ृ॰ २.२०.२४०), नाि (अि नाि न जानि देिह देिह<br />

पुनः पुनः म॰सु॰स॰ ५५४), ने (अितककुदाः कृ शदेहा नेा हीनािधका॥ बृ॰सं॰ ६१.४), नसंहत<br />

(नसंहता निभवृयः िक॰ १.१९), निभ (नसंहता निभवृयः िक॰ १.१९), नसुकर (कृ ा<br />

नसुकरं कम गता वैवतयम ् म॰भा॰ ८.३.२१), न ैकभेद (उावचं न ैकभेदम ् अ॰को॰ ३.१.८३) न ैक<br />

(सा ददश नगाैकान ् न ैका सिरतथा म॰भा॰ ३.६१.१०४, एको न ैकः सवः कः िकं यदमनुमम ्<br />

िव॰स॰ना॰ ६१) इािदषु। यथा वाचतये – न ैक ि० न एकः नञथनशेन “सह सुपा” पा॰स॰ अनेके<br />

१ एकिभे २ िवौ पु॰ “एको न ैकः सवः कः िकम” ् िवुस॰ मायया बपाैकः “इो मायािभः<br />

पुप ईयते इित ुतेः” भा॰।<br />

२५१ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />

२५२ शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन परपः।<br />

२५३ अािप नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेनाच।<br />

्<br />

२१२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१०३ पितना<br />

लोपे पितघटकेकारेनघटकेकारेण सह अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) इित<br />

दीघः ािदित वाम। ् शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन परपे<br />

सित न दोषः। न च पितनश शकािदगणे न पाठः। तााकृ ितगणतया २५४<br />

पाठीकारे ितिवरहः। एवं न सहते इित पचाि २५५ असहश पितन<br />

एवासहः इित िवहे कमधारये दीघ सोधने च हे पितनासह इित िसम। ् या पितं<br />

नाशयतीित पितनाशः इित िवहे कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन अण ये ् नश ्-<br />

धातोः (णशँ अदशने धा॰पा॰ ११९४) उपधावृौ २५६<br />

समासे पृषोदरािदासकारे<br />

सित सोधने हे पितनास। ह इित पादपूत। अथवा अनः शकटे जले इित नानाथ-<br />

कोषात। ्<br />

२५७ अ पुरनः शरीरपं शकटं हीित पितनासहः तुौ हे पितनासह<br />

इित िवहे पितश अनस ्शेन तुषे पृषोदरािदादकारलोपे डसये २५८<br />

िडसामािलोप २५९ आकारादेशे २६० पुनः हन ् धातोः (हनँ िहंसागतयोः धा॰पा॰ १०१२)<br />

अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डये िटलोपे २६१ पितनासहः २६२ तुौ<br />

हे पितनासह अथाे मितशरीरशकटहः भोऽहमिप ोकं िजगिमषािम। अथवा<br />

अपतरणारिवे यः स पितवाली इित पत धातोः ् (पतँ ॢ गतौ धा॰पा॰ ८४५)<br />

भूतकाल औणािदके इच ्ये २६३ चकारानुबकाय पुनैव िघसायां तृतीयाटा-<br />

२५४ आकृ ितगणोऽयम ् (वै॰िस॰कौ॰ ७९, ल॰िस॰कौ॰ ३९)।<br />

२५५ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४)इनेन।<br />

२५६ अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन।<br />

२५७ मूलं मृयम। ् ीबेऽनः शकटोऽी ात ् (अ॰को॰ २.८.५२) इमरः। आ ते॑ कारो णवाम॒ा वचां॑िस<br />

य॒याथ॑ ॒रादन॑स॒ा रथे॑न (ऋ॰वे॰सं॰ ३.३३.१०) इित मे अनसा शकटेन इित सायणाः।<br />

२५८ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />

इनुसारमूोऽािविहतः समासाो डसयः।<br />

२५९ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />

२६० पृषोदरािदादाकारादेशः।<br />

२६१ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />

२६२ पित अनस ् → पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) → अलोपः → पित नस ् →<br />

पितनस ् → उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) → पितनस ् डस → पितनस ् अस →<br />

िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → पितन ् अस → पितनस →<br />

पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) → आकारादेशः → पितनास। पितनासं हि<br />

इित िवहे पितनासम ् इुपपदे अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डयः।<br />

पितनास अम ् हन ् ड → पितनास अम ् हन ् अ → िडभानुबकरणसामात ्<br />

(वा॰ ६.४.१४३) → पितनास अम ् ह ् अ → पितनास अम ् ह → सुपो धातुाितपिदकयोः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७१) → पितनास ह → पितनासह → िवभिकायम ् → पितनासहः।<br />

२६३ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />

इनुसारमूोऽािविहतः इच ्यः।<br />

२१३


१.१०४ नाथनाथेित सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

िवभौ आङो नाऽियाम ् (पा॰सू॰ ७.३.१२०) इनेन नादेशे २६४ योगे सहयुे ऽधाने<br />

(पा॰सू॰ २.३.१९) इनेन तृतीयााौ पितना सह इित पािणनीयपररया साधु।<br />

अथात ् रणारिवपिततेन पितना वािलना सहाहमिप िनधनं ालों याािम।<br />

अथवा पुवािलनो नाशः कुकमकायतया नरकगमनिमित पितनासः पृषोदरािदा-<br />

सकारः तमेव हीित पितनासहुौ हे पितनासह इित िवहे हन<br />

् धातोः<br />

(हनँ िहंसागतयोः धा॰पा॰ १०१२) अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन ड-<br />

येऽभेऽिप िडसामािलोपे २६५ सोधन एकवचने पितनासह। अथािजकृ त-<br />

कुकमपिरणामेन तु मम पुनरकगमनमिनवायमासीिु रामभ मेव दीनवलतया<br />

िनजकृ पामािकनीशीकरसातसेचनेन ताशं नरकपं पितनासमिप िनह तै परां<br />

गितं दवानतोऽहमिप तामेव गुमीह इित तारातायम।<br />

्<br />

१.१०४ नाथनाथेित<br />

पिततं वािलनं ा रैः पांसुिभरावृतम ् ।<br />

दती नाथनाथेित पितता त पादयोः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.७<br />

अ रामेण िनहतं वािलनं नाथनाथेित तारा दती ाहरत ् । नाथनाथ<br />

इित अयं सोधने थमैकवचनाः। अतोऽ ुतः। २६६ एवं च ुतगृा अिच<br />

िनम ् (पा॰सू॰ ६.१.१२५) इनेन कृ ितभावे गुणोऽसत इव २६७ िकु ाचाम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ८.२.८६) इित योगिवभागे ुतानां वैकिका ुणसवः। २६८ या अनुकरणानु-<br />

काययोभदाभेदिववा च २६९ इित पिरभाषयाऽ योगानुकरणतयाऽभेदिववायां<br />

िवभभावे सित गुणः सत एव। या नाथ एव नाथो याः सा नाथनाथा अथााथो<br />

वाेव नाथः पितयाः सा नाथनाथा तारा। वािलपिरचयाथ सोधयित यत ् पते मेव<br />

२६४ पूववत ् गौणमुयोमु े कायसयः (प॰शे॰ १५) इित पिरभाषया गौणे पितशे पितः समास<br />

एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूावृौ शेषो सिख (पा॰सू॰ १.४.७) इित सूेण िघसा।<br />

२६५ िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन।<br />

२६६ राूते च (पा॰सू॰ ८.२.८४) इनेन।<br />

२६७ नाथनाथ३ इित इनेन भिवतिमित भावः।<br />

२६८ इह ाचािमित योगो िवभते। तेन सवः ुतो िवकते (वै॰िस॰कौ॰ ९७)।<br />

२६९ मूलं मृयम। ् मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.५९) इ भाे दीपोोतयो िमदम।<br />

्<br />

अभेदपे कृ ितवदनुकरणं भवित (भा॰िश॰सू॰ २) इित महाभाे ऋऌक् (िश॰सू॰ २) िशवसू<br />

उम। ् अनुकरणं नुकायािम ् इिप महाभाे मतौ ः सूसाोः (पा॰सू॰ ५.२.४९)<br />

सू उिमित वैयाकरणभूषणसार दपणाायां चिकासादिवेदाः। अािभभासंरणेषु<br />

अनुकरणं नुकायािम ् इित नोपलम।<br />

्<br />

२१४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१०५ मे<br />

याः ामी सा एित तव सुखमागतो मां पय इिभाये नाथनाथाशे<br />

बीिहरपदाथ तारा। एवं गथकएितशो नाथनाथा इनेन सह सीयतां<br />

ततः एिङ परपम ् (पा॰सू॰ ६.१.९४) इनेन परपे नाथनाथेित। न चोसूमुपसग-<br />

धातुसििवषयकिमित वाम। ् लानुरोधेनोपसगाशानुवृिमोषे न दोषः। २७० यथा<br />

कतु रीिततमं कम (पा॰सू॰ १.४.४९) इ ियािकशे जागके थभूते कतु ः<br />

इित पदं कृ ितधातूपाधानभूतापारायो यः कता इित िविशाथ बोधयित। त पुनः<br />

ईित इित वतमाने योगात ् च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इित षिप कतिर। २७१<br />

तत इयमेवं कृ ितरपीुभे कथ बोधयतः। अतः षीवाकथ मोषं कुवि गुरवः<br />

शेमुषीजुषः। तथैवााुपसगाशमोषेऽिप न रोषः कतः। इं नाथनाथेित इ एिङ<br />

परपम ् (पा॰सू॰ ६.१.९४) इनेन परपम।<br />

्<br />

१.१०५ मे<br />

पूवजिन ते सुु कृ ता मिमा।<br />

अतव िवमोाय पं मे दिशतं शुभे॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.३४<br />

अ च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन षी तृतीयां बा। २७२ या मे<br />

इ पम ् इनेनायः। २७३<br />

२७० उपसगाित धातौ (पा॰सू॰ ६.१.९१) इतोऽनुवृम ् उपसगात ् इित पदं लानुरोधेना<br />

मोषणीयिमित भावः।<br />

२७१ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन ईित इ मथ पूजाथ वा वतमाने ः।<br />

मितिरा (का॰वृ॰ ३.२.१८८) इित कािशका। मितिरहेा (वै॰िस॰कौ॰ ३०८९) इित िसाकौमुदी।<br />

२७२ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन बुथ वतमाने ः। सूेऽिन ् बुेानमथः।<br />

यथा कािशकाकाराः – बुिानम ् (का॰वृ॰ ३.२.१८८)। भगवतो पदशनं च ापनम। ् यतो<br />

िह इियाथसिकषजं ानं म ् (त॰स॰ ४२)। या मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८)<br />

इ चकारेणाािप। चकारोऽनुसमुयाथः। “शीिलतो रितः ा आुो जु इिप” इािद<br />

(वै॰िस॰कौ॰ ३०८९) इित िसाकौमुां भोिजदीितमहाभागाः।<br />

२७३ तिह ससामाे षी। स धिमधमभावपः। पूवाध च या कृ ता इित योे ते कृ ता<br />

इित युम। ् ते इ पूवजिन इनेनाये शापिरहारः। सुु तव पूवजिन उमा मिः<br />

कृ ता इित भावः।<br />

२१५


१.१०६ कुडेन सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१०६ कुडेन<br />

अगेनोमागण कुडेनाऽगमिवमः।<br />

जुयाूलमेण पु ंसूे नाथवा बुधः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.४.३१<br />

अ सां तृतीया ोा। करणिववायां २७४ हेतुिववायां २७५<br />

कृ ािदाा २७६ इयं साी। २७७<br />

१.१०७ माम<br />

्<br />

अ पूजाम<br />

्<br />

मो यिद मामेवं पूजां चैव िदने िदने।<br />

करोित मम सां ाोेव न संशयः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.४.३९<br />

इित कृ दयोगेण कतृकमणोः कृ ित (पा॰सू॰ २.३.६५) इनेन<br />

षुिचता िकु ित इाहारेण मां ित पूजां करोित इित अिभतःपिरतःसमयािनकषा-<br />

हाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इित ितयोगे ितीयेित िसम।<br />

्<br />

१.१०८ शेषांशाय<br />

एवं पराा ीरामः ियायोगमनुमम ् ।<br />

पृः ाह भाय शेषांशाय महाने॥<br />

अािप पूवकारेण चतुथ िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन। २७८<br />

१.१०९ हा सीतेित<br />

पुनः ाकृ तवामो मायामाल ःिखतः।<br />

हा सीतेित वदैव िनां लेभे कथन॥<br />

– अ॰रा॰ ४.४.४१<br />

– अ॰रा॰ ४.४.४२<br />

२७४ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

२७५ हेतौ (पा॰सू॰ २.३.२३) इनेन।<br />

२७६ कृ ािद उपसानम ् (वा॰ २.३.१८) इनेन।<br />

२७७ या कुडे नाऽऽगमिवमः इित पदेदे आगमिवमो ना मनुः कुडे जुयात ्<br />

समाधानम।<br />

्<br />

२७८ िहतम ् इाहायिमित भावः। या ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन चतुथ।<br />

इिप<br />

२१६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.११० मिणसानौ<br />

हा सीतेित इ इितशाथकं ितशं ीकृ समाधेयम। ्<br />

२७९<br />

१.११० मिणसानौ<br />

रामु पवताे मिणसानौ िनशामुखे।<br />

सीतािवरहजं शोकमसहिदमवीत ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.५.१<br />

अ सानुश ायो नपु ंसकिले योगात ्२८० सेकवचने इकोऽिच िवभौ<br />

(पा॰सू॰ ७.१.७३) इनेन नुनुबकाय मिणसानुिन इेव पािणनीयम। ्<br />

२८१ परं मिण-<br />

सानुशम ् अधचािदगणे (अधचाः पु ंिस च पा॰सू॰ २.४.३१) आकृ ितगणतया मा<br />

पु ंम। ् या िलमिशं लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित भावचनेन<br />

िलानामिनयमनतया पुिँे योगोऽिप पािणनीयः। २८२<br />

१.१११ मम<br />

जीवतीित मम ूयािा ियकृ मे।<br />

यिद जानािम तां सा जीव य कु वा॥<br />

– अ॰रा॰ ४.५.३<br />

अ ूधातुयोगे (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) ितीया तूिचतैव २८३ िकु<br />

कमिण सिववायां षिप साी।<br />

२७९ िवराय २००तमे पृे १.८५ जायेित सीतेित इित योग िवमश पयु।<br />

२८० यथा या सानु ॑िन॒ पव॑तान॒ामदा॑ा म॒ह॒तु ॒रव॑तेव स॒ाधुना॑ (ऋ॰वे॰सं॰ १.१५५.१) बृ ॑ह॒तः<br />

सानु ॑न॒िर॑ (ऋ॰वे॰सं॰ ५.५९.७) सानू ॑िन िद॒वो अ॒मृत॑ क॒ ेतुना॑ (ऋ॰वे॰सं॰ ६.७.६) सानूिन मृगपिणः<br />

(वा॰रा॰ २.३३.२३) िगरेः सानूिन रािण (वा॰रा॰ २.९३.९) त शैल सानूिन (वा॰रा॰ ३.६१.२१)<br />

दिणे िगिरसानुिन (वा॰रा॰ ४.१.७३) अिानुिन (वा॰रा॰ ४.१.१०३) सानूिन सुमहाि च<br />

(वा॰रा॰ ६.६७.४) तिरसानुिन (ग॰सं॰ ७.४३.१४, भा॰पु॰ ४.२३.२४) य ुतीरतया सूतः<br />

सानूिन गः सुरभीकरोित (कु॰स॰ १.९) इािदषु। सानुगतां (कु॰स॰ १.५) इ मिनाथाः – सानूिन<br />

मेघमडलादधटािन गतां ााम ् (कु॰स॰ स॰ा॰ १.९)।<br />

२८१ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

२८२ या िलानुशासने म ुमधुसीधुशीधुसानुकमडिन नपु ंसके च (िल॰ ५६) इ चकाराु ंिप<br />

सानुशः। यथा अ॒पाद॑ह॒ो अ॑पृत॒िद॒मा॒ व॒मिध॒ सानौ॑ जघान (ऋ॰वे॰सं॰ १.३२.७) उ॒ाः<br />

प॒दो िन द॑धाित॒ सानौ॑ (ऋ॰वे॰सं॰ १.१४६.२) पृिथ॒ाः सान॒ौ ज॑न प॒ािणिभ॑ (ऋ॰वे॰सं॰ २.३१.२)<br />

म॒न॒ानेतो॑ जहतुिव॒य॒ा सान॒ौ (ऋ॰वे॰सं॰ १०.६१.६) इािदषु। ुः ः सानुरियौ (अ॰को॰ २.३.५)<br />

इमरः। ‘सानु’आिदशानां त एव ििलता – ‘सानुने’ ‘सानवे’। ुः ः सानुरियािममरः<br />

(ह॰ना॰ा॰ २.९३) इित हिरनामामृताकरणे जीवगोािमनः।<br />

२८३ अकिथतं च (पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसायां कमिण ितीया (पा॰सू॰ २.३.२) इनेन।<br />

२१७


१.११२ बऋवानरैः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.११२ बऋवानरैः<br />

भेरीमृदैबऋवानरैः ेतातपैजन ै शोिभतः।<br />

नीलादाैहनुमधान ैः समावृतो राघवमगािरः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.५.६३<br />

अ लणेन मृोभयमानः मादी सुीवः ीराममुपगित। अैव योगः<br />

बऋवानरैः। अ बशघटकोकार ऋघटककारेण सौ बृवानरैः इेव<br />

पािणनीयम। ् बश ऋवानरशेन तुषकमधारये समासे संिहताया िनात ्<br />

इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन यण<br />

्<br />

अिनवायः। िकु ावायां<br />

सिरिनवाय नाि। अतः ब ऋवानरैः इित पािणनीयमेव। न च समासं िवना<br />

बश ऋवानरशिवशेषणतया बिभः ऋवानरैः इित सिवभिकः योगः<br />

ादेवं ब ऋवानरैः इसतिमित वाम। ् सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः<br />

(पा॰सू॰ ७.१.३९) इनेन िभिभे िक सतम। ् या ब इित ियािवशेषणम।<br />

्<br />

ियािवशेषणानां ितीयां नपु ंसकमेकवचनमौिकं सविविदतमेव। तेन ना<br />

सिः। या ऋकः (पा॰सू॰ ६.१.१२४) इनेन शाकमते वैकिककृ ितभावः तां<br />

वै भागवऋषेः (भा॰पु॰ ९.१५.१३) इितवत। ्<br />

२८४<br />

१.११३ बिहगु हाम<br />

्<br />

यूयं िपदमीिण गिमथ बिहगु हाम ् ।<br />

तथैव चुे वेगाताः पूवितं वनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.६.५८<br />

अ बिहयगे पमी पािणनीया २८५ िकु गुहां ित बिहः इित ितयोगे ितीयाऽिप<br />

पािणिनसता। २८६ या बिहदशे ितां गुहाम ् इाहारेण ितीया। २८७<br />

२८४ समासेऽयं कृ ितभावः। सऋषीणाम ् । सषणाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ९२)। अ तासीनं<br />

सुरऋिषम ् (भा॰पु॰ ७.१.१४) सू देवऋिषवयम ् (भा॰पु॰ १०.६९.१६) ऋषीनेतान ्<br />

(भा॰पु॰ १०.८६.५७) इािदिप।<br />

२८५ अपपिरबिहरवः पा (पा॰सू॰ २.१.१२) इित ापनेन।<br />

२८६ ित इाहायिमित भावः। ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगेऽिप (वा॰ २.३.२) इनेन<br />

ितीया।<br />

२८७ या ापकिसं न सव इनेन कर करभो बिहः (अ॰को॰ २.६.८०क) इितवमीतरिवभिः।<br />

िवशेषं १७२तमे पृे १.४८ बिहवन इित योग िवमश पयु।<br />

२१८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.११४ मे<br />

१.११४ मे<br />

दासी तवाहं राजे दशनाथिमहागता।<br />

बवषसहािण तं मे रं तपः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.६.६१<br />

अ मया तम ् इित कमिण यिवधानादनुकतिर तृतीया पािणनीया २८८ िकु<br />

मे इित कृ ोगा षी च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इित िविहताािणिनसता। २८९<br />

१.११५ रोगणिवनाशने<br />

णा ािथताः सव रोगणिवनाशने।<br />

मायामानुषभावेन जाता लोकैकरकाः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.७.१८<br />

अ रोगणिवनाशनाय इित ताद चतुथ सामातः पािणनीया २९०<br />

िकु<br />

िनिमामसंयोगे (वा॰ २.३.३६) इनेन समी। िनिमिमह फलं त कमणा सह<br />

योगे ताचकामी यथा भावचनम ् –<br />

चमिण ीिपनं हि दयोहि कुरम ् ।<br />

केशेषु चमर हि सीि पुलको हतः॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ २.३.३६<br />

तथा रोगणिवनाशनं िह फलम। ् कम लोके जहणम ्। अतोऽ समी।<br />

१.११६ वानरवृान<br />

्<br />

वृश<br />

सुीवः ेषयामास सीतायाः पिरमागणे।<br />

अाानरवृाै महासाहाबलः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.७.४३<br />

नपु ंसकतया वानरवृािन इित पािणिनसतं िकु िलमिशं<br />

लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित वचनेन पु ँिेऽनुकू लता।<br />

२८८ कतृकरणयोृतीया (पा॰सू॰ २.३.१८) इनेन।<br />

२८९ मितबुिपूजाथ (पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन वतमानिववायां ः। चकारेणाािप।<br />

चकारोऽनुसमुयाथः। “शीिलतो रितः ा आुो जु इिप” इािद (वै॰िस॰कौ॰ ३०८९)<br />

इित िसाकौमुां भोिजदीितमहाभागाः। या मे इ रं तपः इनेनाये कमिण स-<br />

िववायां षी। मे रं तपो बवषसहािण तम ् इित भावः।<br />

२९० ताद चतुथ वाा (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />

२१९


१.११७ देवतावृः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.११७ देवतावृः<br />

॥ इित िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

अवीेवतावृः कौतूहलसमितः।<br />

ग ं वानरे िकििं समाचर॥<br />

– अ॰रा॰ ५.१.११<br />

अािप नपु ंसकिले वृश चिलतयोगात ्२९१ पु ँियोगु िलमिशं<br />

लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित भािनयमेन पािणनीय एव। २९२ यथोरं<br />

मुनीनां ामायम ् इित वचनात।<br />

्<br />

१.११८ मे<br />

सव कथय रामाय यथा मे जायते दया।<br />

मासयाविध ाणाः ाि मम सम॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.४०<br />

अ मिय इित योगथानुकू लः िकु उपिर इाहारे सिववायां मे<br />

इिप। या मे इित मम ् इित चतुथ। २९३ सा च मामुतु दया जायते मे िहताय वा दया<br />

जायताम ् इुभयथाऽिप तुमुमिण २९४ िहतयोगे २९५ वा चतुथ।<br />

१.११९ देै<br />

ुा तचनं देै पूवपमदशयत ् ।<br />

मेमरसाशं रोगणिवभीषणम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.६४<br />

२९१ यथा वृाुायमाणािन रमुसृजुदा (वा॰रा॰ ६.११७.२१) वृािन दशे तदा<br />

(म॰भा॰ ३.१५०.१९) अकीय वृािन (म॰भा॰ ४.१८.३२) मासादयैतथिसंहवृम ्<br />

(म॰भा॰ ४.४९.४) संशािन च वृािन (म॰भा॰ ५.५४.५५) मेघवृािन (म॰भा॰ ५.१७८.८४)<br />

सदवृािन (म॰भा॰ ६.५६.१६) अवृािन (म॰भा॰ ७.१७२.२६) रथवृािन (म॰भा॰ ६.५९.११,<br />

७.१६१.४९, ७.१७२.२६) यो वृदािन वरयित पिथ ायतां ोिषतानां (मे॰॰ २.३६) इािदषु।<br />

२९२ या शिमममधचािदगणे पिठा अधचाः पु ंिस च (पा॰सू॰ २.४.३१) इनेन पु ँियोगः<br />

समथनीयः। एवमेव देववृः सदा ां तु ृा िवजयतेऽसुरान ् (म॰भा॰ १.२११.१९) इािदषु बोम।<br />

्<br />

२९३ तेमयावेकवचन (पा॰सू॰ ८.१.२२) इनेन।<br />

२९४ ियाथपपद च कमिण ािननः (वा॰ २.३.१४) इनेन।<br />

२९५ िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />

२२०


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१२० महाियम ्<br />

अ देव िवासियतु ं पूवपमदशयत ् इित ियाथपपद च कमिण ािननः<br />

(पा॰सू॰ २.३.१४) इनेनायुमानतुमुमिण चतुथ। िहतशााहारे िहतयोगा<br />

वा। २९६<br />

१.१२० महाियम<br />

्<br />

ासादरिणः सवाा तैव तिवान ् ।<br />

तुा तूणमुाय वनभं महाियम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.७७<br />

अ महत ् अियम ् इित महाियम ् इित िवहे समासः। सहरमोमोृ ाः<br />

पूमान ैः (पा॰सू॰ २.१.६१) इित सूेण कमधारयः। आहतः समानािधकरणजातीययोः<br />

(पा॰सू॰ ६.३.४६) इनेनाऽकारादेशः। महाियम ् इित महाखलः इितवत।<br />

्<br />

१.१२१ राघवे<br />

रासीनां तजन ैव कथय राघवे।<br />

मयों देिव रामोऽिप िापिरिनितः॥<br />

– अ॰रा॰ ५.५.४९<br />

अ कथ ्धातुयोगात ् (कथँ वाबने धा॰पा॰ १८५१) ितीयोिचतैव िकु<br />

राघवे वित कथय इाहारे सित सिप िसाानुकू ला। २९७<br />

१.१२२ हनूमम<br />

्<br />

॥ इित सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

आययुानुपूण समुं भीमिनःनम ् ।<br />

अवतीय हनूमं रामः सुीवसंयुतः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१.४२<br />

अ लां ितमानो भगवाीरामो हनूमतोऽवतीय समुवेलायां सैं<br />

िनवेशयित। रामिवेष ुवेनाविधभूतात ् हनूमम<br />

् इित ितीया पािणनीय-<br />

िवेव। ुवमपायेऽपादानम<br />

् (पा॰सू॰ १.४.२४) इनेनापादानसायां पेव।<br />

२९६ िहतयोगे च (वा॰ २.३.१३) इनेन।<br />

२९७ य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन।<br />

२२१


१.१२३ रघुनायक सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

िकु हनूमं ा अवतीय इाहारेण ज ् कमतया (जँ हानौ<br />

धा॰पा॰ ९८६) ितीया। या ाच ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९) इित पिरगणन शरादौ<br />

खडनेनापादानािववायां वृं पुं िचनोित २९८ इािदवितीया। अकिथतं च<br />

(पा॰सू॰ १.४.५१) इनेन कमसाबलाितीया सतेित पािणनीयता।<br />

१.१२३ रघुनायक<br />

याव राम िशताः िशलीमुखा लामिभा िशरांिस रसाम ् ।<br />

िछि तावघुनायक भोां जानक ं ितदातुमहिस॥<br />

– अ॰रा॰ ६.२.२४<br />

अ यिप दाधातुयोगे (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१) चतुथ पािणनीया िकु<br />

तीुपसगयोजनतया िविनमयपेऽथ जाते सदानताभावे षीसािहम। ् ितदातुम<br />

्<br />

इनेन िविनमयोतनात। ् या रघुनायक इ जानकीम ् इनेनाये दा-<br />

भावसे षी।<br />

१.१२४ मे<br />

मििभः सायुधैरान ् िववरे िनहिनित।<br />

तदाापय मे देव वानरैहतामयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ६.३.८<br />

अ सुीवो िवभीषणं ाशमानः ाह मे आापय। मां पोषियतुमाापय इित<br />

चतुथ। २९९ या कारकाणां बुिकितात ्३०० दाधातु ं (डुदाञ ् दाने धा॰पा॰ १०९१)<br />

िवनाऽिप सदाने चतुथ। ३०१<br />

२९८ वृमविचनोित फलािन (भा॰पा॰सू॰ १.४.५१) इित महाभा उदातः।<br />

२९९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

३०० यथा अयं योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम”<br />

्<br />

इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२५)। अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते।<br />

त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२६)। अयमिप योगः शोऽवुम।<br />

्<br />

... स बुा सा िनवतयित। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२७)।<br />

अयमिप योगः शोऽवुम। ् ... स बुा सा िनवतते। त “ुवमपायेऽपादानम” ् इेव<br />

िसम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२८)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.२९)। अयमिप योगः<br />

शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३०)। अयमिप योगः शोऽवुम ् (भा॰पा॰सू॰ १.४.३१) इािदषु<br />

म।<br />

्<br />

३०१ चतुथ सदाने (पा॰सू॰ २.३.१३) इनेन।<br />

२२२


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१२५ रघूणां पतये<br />

१.१२५ रघूणां पतये<br />

नमोऽनाय शााय रामायािमततेजसे।<br />

सुीविमाय च ते रघूणां पतये नमः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.३.१८<br />

अ शरणागतिवभीषणो रघुकुलभूषणं सुीवलणािभरामं रामं समीडानो रघूणां<br />

पतये नमः इित युे। अ समासाभावे रघूणां पे इेव पािणनीयं पितः समास<br />

एव (पा॰सू॰ १.४.८) इनेनासमाससािनषेधात ् घेिङित (पा॰सू॰ ७.३.१११) इित<br />

गुणाभावेऽयादेशाभावे च रघूणां पतये इित कथम। ् परं पितिरवाऽचरतीित पितः। आचारे<br />

िप ्। ३०२<br />

३०३<br />

ततः सवापहािरलोपे लणितपदोयोः ितपदोैव हणम ् इित<br />

पिरभाषया लािणकपितशे पितः समास एव (पा॰सू॰ १.४.८) इित सूं न वतते।<br />

अतो िघसायां गुणेऽयादेशे रघूणां पतये इित। ३०४<br />

या अपां पतये नमः, त॑ राण॒ां<br />

पत॑य॒ े नम॒ः (कृ ॰य॰ तै॰सं॰ ४.५.३.१) इित छासयोग इव िवभीषणेना ाण-<br />

िददशियषया भगवतो रामच छोमयाासः योगः कृ तः। षीयुछिस<br />

वा (पा॰सू॰ १.४.९) इित सूेण। षीयुछिस वा इ वा हणेन लोकेऽिप। अथवा<br />

षाऽमासे चोयोगः पािणनीयः बलं छिस (पा॰सू॰ २.४.७३) इित सूेण सुपो<br />

धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इित सूावृेः। अथवा तुषे कृ ित बलम<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ६.३.१४) इित सूेण पूवसािधतकृ दपितशे परेऽिक रघूणां पतये इिप<br />

पािणनीयम। ्<br />

३०५<br />

१.१२६ िवभीषणे<br />

सीतां य रामाय रां देिह िवभीषणे।<br />

वनं यािह महाबाहो रं मुिनगणायम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ६.६.४६<br />

३०२ पित → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → पित िँ प ् → पित व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िप ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → पित िँ प ् → पित व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → पित → िवभि-<br />

कायम ् → पितः।<br />

३०३ िसं तु लणितपदोयोः ितपदोैव हणात ् (वा॰ ६.२.२)।<br />

३०४ २१०तमे पृे १.१०३ पितना इित योग िवमशमिप पयु।<br />

३०५ मडूक ुा हलदााः संायाम ् (पा॰सू॰ ६.३.९) इादनुवृ साः इित पद<br />

तुषे कृ ित बलम ् (पा॰सू॰ ६.३.१४) इ िनवृौ षा अक्। या बलम ् इ हणेन<br />

षा अक्।<br />

२२३


१.१२७ परैः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१२७ परैः<br />

अ िचरजीिवादाधारिववयाऽिधकरणसिप पािणनीया। ३०६<br />

िनहि ां राानं मासनपराुखम ् ।<br />

परैः िकिृहीा ं भाषसे रामिकं करः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.७.२<br />

अ हणाविधभूतात ् परेः िकिृहीा इित वं तथाऽिप परैः<br />

दीयमानम ् इाहारे कतिर तृतीया। उताहो परैः इित करणे तृतीया। दानियायां पर-<br />

दानाऽिप करणात।<br />

्<br />

१.१२८ वायुसूनोः<br />

हतािप शरैीैवायुसूनोः तेजसा।<br />

वधत पुनेजो ननद च महाकिपः॥<br />

अ कमिण सिववायां षी। ३०७<br />

– अ॰रा॰ ६.६.२४<br />

१.१२९ लणाय<br />

िचिकां कारयामास लणाय महाने।<br />

ततः सुोित इव बुा ोवाच लण॥<br />

– अ॰रा॰ ६.७.३७<br />

लण महानः इित सिववया षुिचता िकु लणं महाानं<br />

जीवियतुम ् इयुमानतुमुमिण चतुथ। ३०८<br />

१.१३० रघूमे<br />

इतः परं वा वैदेह ेषय रघूमे।<br />

िवभीषणाय रां तु दा गामहे वनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१०.५४<br />

३०६ अामा बिलासो हनूमां िवभीषणः। कृ पः परशुराम सैते िचरजीिवनः॥<br />

(आ॰रा॰ ९.७.११८)।<br />

३०७ षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०) इनेन।<br />

३०८ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

२२४


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१३१ कायभाजनाः<br />

अााधारिववायां समी। ३०९ रामाधारं पूव िनिपतम। ्<br />

३१०<br />

१.१३१ कायभाजनाः<br />

ुट ्। ३१२<br />

वयं तु सािका देवा िवोः कायभाजनाः।<br />

भयःखािदिभााः संसारे पिरवितनः॥<br />

कायभाजनमेषाम ् इशआिदादच। ्<br />

३११<br />

भजना एव भाजनाः इित ािदादण। ्<br />

३१३<br />

समासः। ३१४ अतो न िलदोषः।<br />

१.१३२ िशिबकोमे<br />

सवाभरणसामारो िशिबकोमे।<br />

याीकैबिभगु ां कुकोीिषिभः शुभाम ्॥<br />

अा नपु ंसकिले पाठात ् िशिबकोमायाम<br />

्<br />

िमतम। ्<br />

३१५<br />

१.१३३ देवताः<br />

पयतां सवलोकानां देवरासयोिषताम ् ।<br />

ण देवता ाणे मैिथली॥<br />

– अ॰रा॰ ६.११.८०<br />

अथवा भज इित भजनाः कतिर<br />

काय भाजनाः इित षी-<br />

– अ॰रा॰ ६.१२.७०<br />

इनुेदं कथमुिमित न<br />

देवता अनुकू लियतु ं सादियतु ं वा ण इित तुमुमिण चतुथ। ३१६<br />

– अ॰रा॰ ६.१२.८०<br />

३०९ आधारोऽिधकरणम ् (पा॰सू॰ १.४.४५) सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इााम।<br />

्<br />

३१० १९६तमे पृे १.७८ राघवे इित योग िवमश पयु।<br />

३११ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

३१२ कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन।<br />

३१३ ािद (पा॰सू॰ ५.४.३८) इनेन।<br />

३१४ कृ ोगा च षी समत इित वम ् (वा॰ २.२.८) इनेन। या काय भाजनं येषाम ् इित<br />

बीिहः।<br />

३१५ िलमिशं लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इनेन िलं िशयोगाधीनिमित भावः।<br />

वाीकीयरामायणे भारते तु िशिबका इित ीिल एव योगः।<br />

३१६ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन। एवमेव ाणेः इािप<br />

बोम।<br />

्<br />

२२५


१.१३४ गवारसोरगाः सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१३४ गवारसोरगाः<br />

ततः शः सहाो यम वणथा।<br />

कुबेर महातेजाः िपनाकी वृषवाहनः॥<br />

ा िवदां ेो मुिनिभः िसचारणैः।<br />

ऋषयः िपतरः साा गवारसोरगाः॥<br />

एते चाे िवमानाैराजमुय राघवः।<br />

अुवन ् परमाानं रामं ालय ते॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१३.१-३<br />

हलअरस ् इित पाठे तु गवारउरगाः इेव। ३१७ अजे<br />

गवारसोरगाः। ३१८ अथवा ाुदषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इ<br />

ात ् इित योगिवभागेन टच ्यः। ३१९ न चायमे करोित। तिह पूव गवारसाः<br />

३१७ गवाारसोरगाेित गवारउरगाः। गव जस ् अरस ् जस ् उरग जस ् → चाथ<br />

ः (पा॰सू॰ २.२.२९) → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → गव अरस ् उरग →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → गवारस ् उरग → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />

गवारँ उरग → भो भोभगोअघोअपूव योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) → गवारय ् उरग →<br />

लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) → गवार उरग → गवारउरग → िवभिकायम ् →<br />

गवारउरग जस ् → गवारउरग अस ् → थमयोः पूवसवणः (पा॰सू॰ ६.१.१०२) →<br />

गवारउरगास ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />

गवारउरगाः।<br />

३१८ सव साा अदाः ुः इुे ः अर इित शोऽिप ीकरणीय इित भावः। अर-<br />

श योगः पुराणेऽवीखडे रेवाखडे कुसुमेरतीथमाहावणने कृ तोऽि – वसमासे<br />

कुसुमाकराकुले मयूरदाूहसुकोिकलाकुले। नृदेवारगीतसले वाित वाते यमन ैताकुले॥<br />

(॰पु॰ रे॰ख॰ १५०.१४)। अ नृदेवारगीतसले इ अर इेव शः। एवमेवा अर-<br />

शीकारे सशः सप (“सः ािौ हरे सप” इित भरतैकाथसहः इित शकुमः) उरगश<br />

नागे ीकरणीयः। देवगवमानुषोरगरासान ् (न॰उ॰ १.२९) गवरगरसाम ् (म॰ृ॰ ३.१९६)<br />

इािदषु उरगशो नागाथ इाेकोशः। अ पयाययोः कथं पृथगुपादानिमित न िमतम। ् सप-<br />

नागयोरीषदरम। ् अत एव गीतायां सपाणामि वासुिकः (भ॰गी॰ १०.२८) इुाऽिप अनाि<br />

नागानाम ् (भ॰गी॰ १०.२९) इुं भगवता। नागा नागलोकवािसनो मानवमुखाः सपजाितिवशेषाः।<br />

सपा एकिशरसः (भ॰गी॰ रा॰भा॰ १०.२९) नागा बिशरसः (भ॰गी॰ रा॰भा॰ १०.२९) इित भगवो<br />

रामानुजाचाया गीताभाे। एवं तिह गव जस ् अर जस ् स जस ् उरग जस ् → चाथ ः<br />

(पा॰सू॰ २.२.२९) → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → गव अर स उरग →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → गवार स उरग → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) →<br />

गवार सोरग → गवारसोरग → िवभिकायम ् → गवारसोरग जस ् →<br />

गवारसोरग अस ् → थमयोः पूवसवणः (पा॰सू॰ ६.१.१०२) → गवारसोरगास ् → ससजुषो<br />

ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → गवारसोरगाः।<br />

३१९ योगिवभागे चुदषहाात ् समाहारे इनयोमषे साािदतरेतरादिप कुिचिदित भावः।<br />

२२६


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१३५ मम<br />

इित खडवामेकं पात ् उरगशेन समासः। ३२०<br />

१.१३५ मम<br />

॥ इित युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथोरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

ृणु राम यथा वृं रावणे रावण च।<br />

ज कम वरादानं सेपादतो मम॥<br />

– अ॰रा॰ ७.१.२४<br />

अ पा भिवतमासीत ्३२१ िकु वदतो मम इित भावलणा षी य च<br />

भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इित सूेण। ३२२<br />

१.१३६ काल<br />

स त सुिचरं कालमुवास िपतृसतः।<br />

किचथ काल सुमाली नाम रासः॥<br />

आगत इित तीत वेाहारे भावलणा षी। ३२३<br />

– अ॰रा॰ ७.१.४५<br />

३२० याऽ न समासोऽिप तु गवारसः इित पृथक् उरगाः इित च पृथक्। ततः संिहतायां ससजुषो<br />

ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) इनेन े भो भोभगोअघोअपूव योऽिश (पा॰सू॰ ८.३.१७) इनेन ये<br />

लोपः शाक (पा॰सू॰ ८.३.१९) इनेन यलोपे गुणे ाे िपादीाोपकायािसे सामातः<br />

गवारस उरगाः इेव। पर न मु ने (पा॰सू॰ ८.२.३) इनेन पूवािसम ् (पा॰सू॰ ८.२.१)<br />

इित सूे िनराकृ ते िसे यलोपे आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन गुणे गवारसोरगाः इित िसम।<br />

्<br />

िवराय २००तमे पृे १.८५ जायेित सीतेित इित योग िवमश पयु।<br />

३२१ अपादाने पमी (पा॰सू॰ २.३.२८) इनेन। अ शिवेषादपादानम। ् या आातोपयोगे<br />

(पा॰सू॰ १.४.२९) इनेनापादानम।<br />

्<br />

३२२ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />

(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />

इनेन भावलणा षीित भावः।<br />

३२३ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इतः षी इनुव षी चानादरे<br />

(पा॰सू॰ २.३.३८) इतः षी इपकृ वाऽऽदरेऽिप य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७)<br />

इनेन भावलणा षीित भावः।<br />

२२७


१.१३७ जगयम ् सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१३७ जगयम<br />

्<br />

भगवूिह मे योु ं कु सि महाबलाः।<br />

योुिमािम बिलिभं ाताऽिस जगयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ७.४.२<br />

अ ाता इित तृयाः। ३२४ तृयायोगात ् जगयम ् इ ितीया<br />

पािणनीया। ३२५ न लोकायिनाखलथतृनाम ् (पा॰सू॰ २.३.६९) इनेन षीिनषेधात।<br />

्<br />

१.१३८ जगाम ऋिषवाट<br />

वाीिकरिप सृ गायौ तौ कुशीलवौ।<br />

जगाम ऋिषवाट समीपं मुिनपुवः॥<br />

अ संिहताया अिववणा सिः। ३२६<br />

– अ॰रा॰ ७.६.३६<br />

१.१३९ मम<br />

्<br />

१.१४० मुनये<br />

एवमेतहाा यथा वदिस सुत।<br />

यो जिनतो मं तव वाैरिकिषैः॥<br />

मां िवासियतु ं यो जिनतो मां तोषियतु ं वेित तुमुमिण चतुथ। ३२७<br />

तै स मुनये रामः पूजां कृ ा यथािविध।<br />

पृाऽनामयो रामः पृोऽथ तेन सः॥<br />

– अ॰रा॰ ७.७.३४<br />

– अ॰रा॰ ७.८.१५<br />

मुिनमनुकू लियतुम ् इित तुमुमिण चतुथ ियाथपपद च कमिण ािननः<br />

(पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

३२४ तृन ् (पा॰सू॰ ३.२.१३५) इनेन ताीे ता वा तृन ्यः।<br />

३२५ कता कटान। ् विदता जनापवादान ् (का॰वृ॰ २.३.६९) कता लोकान ् (वै॰िस॰कौ॰ ६२७) इितवत।<br />

्<br />

३२६ या ऋकः (पा॰सू॰ ६.१.१२८) इनेन शाकलकृ ितभावः।<br />

३२७ ियाथपपद च कमिण ािननः (पा॰सू॰ २.३.१४) इनेन।<br />

२२८


सिकारकसमासकरणम<br />

्<br />

१.१४० मुनये<br />

॥ इुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे थमााये<br />

ितीयपिरेदः।<br />

इं महीजारघुवीरलेखकः अारामायणमवितनः।<br />

अपािणनीयान ् िधया िवमृय वै अायमेतं थमं मशयम ्॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे थमोऽायः।<br />

२२९


अथ ितीयोऽायः<br />

कृ ितकरणम ्<br />

सधे।<br />

२.१ संिवम ्<br />

ना नीलाुदयामं रामं तामरसाननम ् ।<br />

शोधे िगिरधरः ेा ितीयाायमारभे॥<br />

अथाारामायणे समागतान ् कृ ितसिनोऽपािणनीयान ् योगाननु-<br />

॥ अथ ितीयााये थमः पिरेदः ॥<br />

॥ अथ बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

कैलासाे कदािचिवशतिवमले मिरे रपीठे<br />

संिवं ानिनं िनयनमभयं सेिवतं िससैः।<br />

देवी वामासंा िगिरवरतनया पावती भिना<br />

ाहेदं देवमीशं सकलमलहरं वामानकम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.६<br />

अाारामायण ारिितं ौित। १ कैलासिगरौ संिवं भगवं<br />

िशवं पावती पृित। अ सूवकात ् िवश ्धातोः (िवशँ वेशने धा॰पा॰ १६३९)<br />

कतिर गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन -<br />

यः। लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेनेायां लोपे२ जसृजमृजयज-<br />

राजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) इनेन षे ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४१) इनेन<br />

१ ‘ासः’ इित शेषः।<br />

२ त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन


२.२ पुरा रामायणे रामः कृ ितकरणम ्<br />

ुे िवभिकाय संिवम ् इित। सूवक िवश ्धातोः शयनमथः। ३ तु पवेशनपोऽथः<br />

कथिमित चेत। ् समुपिवम ् इेवा। उपउपसग लोपः। ४ अत एव संिवम ् इ<br />

िह समुपिवम ् इथः। ५<br />

२.२ पुरा रामायणे रामः<br />

पुरा रामायणे रामो रावणं देवकटकम ् ।<br />

हा रणे रणाघी सपुबलवाहनम ्॥<br />

सीतया सह सुीवलणाां समितः।<br />

अयोामगमामो हनूममुखैवृतः॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.२६-२७<br />

अ भूतभावनो भगवान ् िशवोऽारामायणकथायाः ावं करोित यत ् पुरा<br />

रामायणे ीरामो रावणं हाऽयोामगमत ् । अ रामायणे इित िह क िवशेषणं<br />

िकमिभायकं वाऽ समी वा िकििमिका। यिद चेदाधारे समी तदा रामायणं<br />

पुकम रामिनिपताऽऽधारता कथं सवा। यिद चेणया रामायणलिता<br />

मूलमयानुपपिायानुपपि। ६<br />

यथा गायां घोषः इ तायानुपपिः।<br />

यतो िह घोष आभीरपी। सा च भगीरथरथखाताविजलवाहे सवा निह।<br />

अतोऽयानुपपिरिप तायानुपपिेित चेामीसेन गापद गातीरे<br />

लणा। तथैवेािप रामायणे तायानुपपेः रामायणपद रामायणोपलिते<br />

काले लणा। इयं च जघा वृिवयाकरणमते। एता अिमिप नाीित<br />

चेतावेदकारोप इित चेत। ्<br />

७ अलं गुगुकनया। रामायणमिन ् स<br />

रामायणः इित िवहे थमााामायणशात ् अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७)<br />

३ यथा – पादेदगेषु दभषु ािराः संिवशित (गो॰गृ॰सू॰ २.६.१०) मेण सुामनु संिववेश<br />

(र॰वं॰ २.२४) चरमं संिवशित या थमं ितबुते (म॰भा॰ २.८८.३६) आााानादााा<br />

संवेशनादेषोऽतनः कालः (का॰वृ॰ १.२.५७) इािदषु। अवलः – चादेवशािकृ ता<br />

उपसगाथचिका।<br />

४ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />

५ अािप यते। जघनाधन च पशु ितित सं च िवशित (श॰ा॰ ८.२.४.२०, संिवशित =<br />

िनषीदित)। पयटेीटवूिमं वषाेक संिवशेत ् (ल॰िव॰ृ॰ ४.५, संिवशेत ् = ितेत ् = वसेत)।<br />

्<br />

अेनोातेऽेन तथा संवेयते जरी (िव॰पु॰ ६.५.३३, संवेयते = उपवेयते)। अवलः –<br />

चादेवशािकृ ता उपसगाथचिका।<br />

६ अयानुपपिितसान लणाबीजम। ् वुतु तायानुपपिसानमेव तीजम ्<br />

(प॰ल॰म॰ २३–२४)।<br />

७ त। सित ताय सव सवाथवाचका इित भााणाया अभावाृियावेदकयकने<br />

गौरवात। ् जघवृिकनाया अाा (प॰ल॰म॰ २७)।<br />

२३२


कृ ितकरणम ्<br />

२.३ हनूमम ्<br />

इनेन अच ् ये यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसायां येित<br />

च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे रामायणः तिन ् रामायणे इित साधु।<br />

अथाामायणे काले।<br />

२.३ हनूमम ्<br />

ा तदा हनूमं ािलं पुरतः ितम ् ।<br />

कृ तकाय िनराकां ानापें महामितम ्॥<br />

ततो रामः यं ाह हनूममुपितम ् ।<br />

णु तं वािम ाानापरानाम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.२९<br />

– अ॰रा॰ १.१.४४<br />

शो हनुय स हनुमान ् इित िवहे तदाििित मतुप ्<br />

(पा॰सू॰ ५.२.९४) इनेन मतुये िवभिकाय हनुमम ् इित पािणनीयम।<br />

्<br />

हनूमम ् इित िह कथम। ् ऊङु तः (पा॰सू॰ ४.१.६६) इनेनोिङ कृ ते दीघ हनू इित। ८<br />

ततो मतुये हनूमान ् इित। िवभिकाय हनूमम ्। या अेषामिप यते<br />

(पा॰सू॰ ६.३.१३८) इनेन दीघ हनूमम ् इित।<br />

२.४ आनम ्<br />

आनं िनमलं शां िनिवकारं िनरनम ् ।<br />

सवािपनमाानं काशमकषम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.३३<br />

अ आनश आानम ् इनेन सामानािधकरयं कथम।<br />

् यतो<br />

ााऽऽनािधकरणम। ् तथा चा कथं न षीित चेत।<br />

् अैतवेदामत<br />

आन आनपात। ् न च आनमयोऽासात ् (॰सू॰ १.१.१३) इित<br />

सू आनपं न पािद। अथ किथ मयट ्। िकं<br />

त िवकारः<br />

(पा॰सू॰ ४.३.१३४) इनेन िवकाराथ। निह तावदाा िनिवकारः आनं िनमलं<br />

शामिवकारमकषम ् इैवोात ् अिवकायऽयमुते (भ॰गी॰ २.२५)<br />

८ छासाालकाा नोपधादमनुजातेरूिङथः। अ वाचकाराः – हनु(नू) पु ंी॰ हन-<br />

उन ् ीे वा ऊङ्। शकुमकारा – हनूः, ी, हनु + पे ऊञ। ् हनुः। इमरटीकायां भरतः।<br />

भाे तु ऊकरणेऽािणजातेारादीनाम ् (वा॰ ४.१.६६) इित वािकानरं हनुशो रािदगणे<br />

पिठतः। परु यते िह हनूपमाषेषु। यथा मूलरामायणे भरतािकं रामो हनूमं सजयत ्<br />

(वा॰रा॰ १.१.८५)। अ गोिवराजा – हनूश ऊकाराोऽि (वा॰रा॰ भू॰टी॰ १.१.८५)।<br />

२३३


२.५ अिवकािरिण कृ ितकरणम ्<br />

इित गीतायामुािदित चेत ् । तकृ तवचने मयट ् (पा॰सू॰ ५.४.२१) इनेन<br />

ाचुयाथ। अैतवािदनां मते पे। अतः सामानािधकरयं ाचुयाथ मयिट।<br />

परमााऽऽन िनलयिमपेायाम ् आनोऽिन ् इशआच। ्<br />

९ या<br />

आन इवाऽचरतीानित। १० आनतीानः। ११ कतिर ििप सवापहािरलोपे<br />

कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन ाितपिदकसायां ौजसमौा-<br />

ािङेाङिसाङसोसाोुप ् (पा॰सू॰ ४.१.२) इनेन अिम<br />

िवभौ अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) इनेन पूवपे आनम ् इित पािणनीयमेव।<br />

२.५ अिवकािरिण<br />

साभासबुेः कतृमिविेऽिवकािरिण।<br />

साियारोते ाा जीवं च तथा बुधैः॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.४७<br />

अ न िवकार इिवकारः। अिवकारोऽििित अिवकारी इित िवहे अत<br />

इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेन इिनये िवभिलोपे भसायां येित च<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे पुनः समीिङिवभौ लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८)<br />

इनेन ङकारेायामनुबलोपे अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन णे<br />

अिवकािरिण। अ न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः १२ इित वचनेन िह<br />

मथयिनषेधात ् इिनः अपािणनीय इित चेत। ् अ कमधारयो नाि तदा कथमु-<br />

िनयम सरः। अ कमधारयः सकलसमासोपलणिमित चेत। ् अ न इिनः िकु<br />

न िवकतु तीलः इित िवहे िवपूवकात ् कृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२)<br />

सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन िणिनः। णकारानुबे काय अचो<br />

९ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

१० आन → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → आन िँ प ् →<br />

आन व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → आन → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

आन लट ् → आन ितप ् → आन ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आन शप ् ित →<br />

आन अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → आन ित → आनित।<br />

११ आन → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → आन िँ प ् → आन व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → आन → िवभिकायम ् → आनः। या नििहपचािदो<br />

ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतयिच। आन → धातुसा (पूववत) ् → नि-<br />

िहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) → आन अच ् → आन अ → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → आन → िवभिकायम ् → आनः।<br />

१२ मूलं मृयम।<br />

्<br />

२३४


कृ ितकरणम ्<br />

२.६ जगेन<br />

िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) इनेन वृौ रपरे १३ सेकवचने णे १४ अिवकािरिण इित<br />

पािणनीयमेव।<br />

२.६ जगेन<br />

मायया गुणमा ं सृजविस िस।<br />

जगेन न ते लेप आनानुभवानः॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.१५<br />

अ रावणकुकृ जपादभारपीिडतया वसुमा सह सकलदेवपुरःसरं ीरसागरं<br />

गतो ा भगवं ुवाह यिगुणमा मायया हेतुभूतयोपलितं संसारं सृजिस<br />

पालयिस नाशयिस िकु ं जागितकपदाथन न िलसे। अ जागितकेन इेव यों<br />

यतो िह जगित भवं जागितकम ् इित िवहे त भवः (पा॰सू॰ ४.३.५३) इनेन ठक् ये<br />

तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इित वृौ इसुसुााः (पा॰सू॰ ७.३.५१) इनेन<br />

कादेशे िवभिकाय जागे न इेव पािणनीयम ् । एवं जगेन इित िवमृयते। तथा च<br />

आनो जगिदतीित जगित इित िवहे सुप आनः च ् (पा॰सू॰ ३.१.८) इनेन<br />

च ् ये लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेनेायामनुबलोपे वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) इित लट ्। ततः ितिप शिप जगित। १५ ततः जगतीित<br />

जगः इित िवहे नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन अच ्<br />

ये िवभिकाय तृतीयैकवचने टािवभौ टाङिसङसािमनााः (पा॰सू॰ ७.१.१२)<br />

इनेनेनादेशे गुणे १६<br />

जगेन इित पािणनीयमेव। या जगंसारं याित गित इित<br />

िवहे जगपपदे याधातोः (या ापणे धा॰पा॰ १०४९) आतोऽनुपसग कः (पा॰सू॰ ३.२.३)<br />

इनेन कये ककारानुबकाय आतो धातोः (पा॰सू॰ ६.४.१४०) इनेनाऽकार-<br />

लोपेऽपदााभावे १७ जगः तेन जगेन। या जगदाच इित जगतयित। १८<br />

१३ उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन।<br />

१४ अाुवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.४.२) इनेन।<br />

१५ जगित इित भाे तुयणेकादेशगुणवृौदीघेमुमेरीिविधः (वा॰ १.४.२) इित वाितक<br />

उदातम।<br />

्<br />

१६ आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) इनेन।<br />

१७ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इित सूेणापदम। ् या अययादीिन िस<br />

(पा॰सू॰ १.४.२०) इित सूेण छासभम।<br />

्<br />

१८ जगत ् → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → जगत ् िणच ् → जगत ् इ → जगित →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />

लँट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जगित लट ् → जगित ितप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

जगित शप ् ितप ् → जगित अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → जगते अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → जगतय ् अ ित → जगतयित।<br />

२३५


२.७ सपिवत ् कृ ितकरणम ्<br />

जगतयतीित जगत ् इाचाणािणजाििप ककार लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८)<br />

इनेनेायां त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इनेन लोप इकार उपदेशेऽजनुनािसक<br />

इत ् (पा॰सू॰ १.३.२) इनेनेायां लोपे पकार हलम ् (पा॰सू॰ १.३.३)<br />

इनेनेायां लोपे वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) इनेन वकारलोपे णेरिनिट<br />

(पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे। १९ पुनः यातीित यः। २० जगदेव य इित जगः इित<br />

िवहे कमधारयसमासे जगः। न च झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इनेन कथं न<br />

जम। ् पृषोदरािदात ्२१ तावकनेनादोषात। ् पुनः तेन जगेन।<br />

२.७ सपिवत ्<br />

तवािपूजािनमातुलसीमालया िवभो।<br />

धते विस पदं लाऽिप ीः सपिवत ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.१९<br />

अ सपा तुम ् इित िवहे तेन तुं िया चेितः (पा॰सू॰ ५.१.११५) इनेन<br />

वित ये सपीवत ्। २२ सपिवत ् इित कथम। ् अ िह ापोः साछसोबलम ्<br />

(पा॰सू॰ ६.३.६३) इनेन ः। २३<br />

२.८ अितहिषतः<br />

इित ुवं ाणं बभाषे भगवान ् हिरः।<br />

िकं करोमीित तं वेधाः ुवाचाितहिषतः॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.२२<br />

१९ जगित → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → जगित िँ प ् → जगित व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → जगित → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → जगत ् → िवभिकायम ् →<br />

जगत।<br />

्<br />

२० या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → या ड → या अ →<br />

िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → य ् अ → य → िवभिकायम ् → यः।<br />

२१ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) इनेन। या अययादीिन िस<br />

(पा॰सू॰ १.४.२०) इित सूेण छासभम।<br />

्<br />

२२ समानः पितराः इित िवहे िनं सपािदषु (पा॰सू॰ ४.१.३५) इनेन िनपातनामान<br />

सादेशे सपीशो ुः।<br />

२३ अिप च वाीकीयरामायणेऽयोाकाडे – साहं दथ साा ं तु मां नावबुसे। सपिवृौ<br />

या मे ं देयं दातुिमिस॥ (वा॰रा॰ २.८.२६)। अ टीकाकाराः – ापोः साछसोबलम ्<br />

(पा॰सू॰ ६.३.६३) इनेनाषेन वा म। ् यथा – सपिवृािवित ‘ापोः’ इित ः (वा॰रा॰<br />

भू॰टी॰)। सपाः वृिः – सपिवृिः ‘ापोः’ इित ः (वा॰रा॰ क॰टी॰)। सपिवृािव <br />

आषः (वा॰रा॰ िश॰टी॰)। सपिवृािवाष ः (वा॰रा॰ ित॰टी॰)।<br />

२३६


कृ ितकरणम ्<br />

२.८ अितहिषतः<br />

णः ुितं ुाऽऽानं दय भगवान ् बभाषे यत ् िकं करोिम इित।<br />

समाकयाितो ा ुवाच। अितः इित योगते अितहिषतः इपािणनीय इव<br />

युः। यतो िह ष ् धातोः (षँ तुौ धा॰पा॰ १२२९) गथाकमकिषशीासवस-<br />

जनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेनाकमकधातोः कतिर ये ककारानुब-<br />

लोपे २४ ुे २५ िवभिकाय ः इेव िह पािणनीयम ् । हिषतः इित योगोऽिप पािणनीयः।<br />

यतो िह हषः सातोऽ इित िवहे तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६)<br />

इनेन इतच ् येऽनुबलोपे यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसायां येित<br />

च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे िवभिकाय हिषतः। या हषिमतः इित िवहे<br />

ितीया ितातीतपिततगतााापैः (पा॰सू॰ २.१.२४) इनेन ितीयातुष-<br />

समासः। न च इतश ितािदबिहभूताथं समास इित वाम ् । ितीया इित योग-<br />

िवभागेन ितीया समथन सुबेन समत इथकरणे ितीयातुषो न ैव दोषावहः। तेन<br />

गृहं यातो गृहयातः गृहमागतो गृहागतः इािदयोगा अिप से। कािलदासोऽिप<br />

युे यथा –<br />

सुरेमााितगभगौरवायमुासनया गृहागतः।<br />

तयोपचारािलिखहया नन पािरवनेया नृपः॥<br />

– र॰वं॰ ३.११<br />

अ गृहमागतो गृहागतः इसित योगिवभागे कथं समासः सवः। तात ् हषिमतः<br />

इित िवहे ितीयातुषे कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन ाितपिदक-<br />

सायां सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभििक पुनामेव<br />

ाितपिदकसामाि सौ िवभौ हिषतः। न च सित िवभिलोपे हष इत इित िते<br />

गुणः ािदित चेत। ् अाऽकृ ितगणात ् शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४)<br />

इनेन परपम। ् कु ा वेित चेत। ् त टेः (वै॰िस॰कौ॰ ७९, ल॰िस॰कौ॰ ३९)।<br />

अथारपं भसक टेः ाने भवतु। २६ असित च तिन ् शकघटकाकार पर-<br />

पतया शक अु इित िते तयोदघ वार एव। एवं मनस ् ईषा इित िते शकािदषु<br />

परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेनाऽकृ ितगणात ् मनीषा इ िट इ परपे<br />

मन ् ई ईषा इित िते ततो अीनं वणपरेण संयोम ् (॰िश॰ ८.१५) इित वचनात ्<br />

मनीषा इ दीघः। अिनः योगः ािु पतत ् अलौ इित। िट इ परपे<br />

२४ लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९) इााम ् ।<br />

२५ ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४१) इनेन।<br />

२६ पूवपोऽयम ् ।<br />

२३७


२.९ मवरदिपतः कृ ितकरणम ्<br />

दीघ पतािलः इसतं ात। ्<br />

२७ अतः ‘टेः’ इित पम। ् तदिच परे पूवपरयोः<br />

परपम ् इ ुचरणाः। २८ तथैवाािप परपं करणीयम।<br />

्<br />

२.९ मवरदिपतः<br />

भगवन ् रावणो नाम पौलतनयो महान ् ।<br />

रासानामिधपितमवरदिपतः॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.२३<br />

अ ा रावणोलतां वणयित। मवरदिपतः इित। अ मया दो<br />

वर इित मवरेन दिपतः इित िवहे प ्धातोः (पँ हषमोहनयोः धा॰पा॰ ११९६)<br />

अिनात ्२९ ः इेव पािणनीयं दिपतः इित कथम। ् दपः सातोऽ इित िवहे<br />

तारकािदगणे दिपतश पाठात ् इतच ् ये ३० भादकारलोपे ३१ दिपतः। या<br />

दपिमतः इित ितीयासमासे परपे ३२ दिपतः इित।<br />

२.१० सहायम ्<br />

यूयं सृजं सवऽिप वानरेंशसवान ् ।<br />

िवोः सहायं कुत यावाित भूतले॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.३०<br />

अ भगवान ् ा सवान ् देवान ् वानरशरीरािण ुं ेरयित। िवोः सहायं<br />

कुत अ सहायम ् इपािणनीयिमव। यतो िह अयँ गतौ (धा.पा. ४७४) इातिर<br />

अच ्ये सहायः इित भवित ३३ िक तु सव सहायं कुत इित िववायां सहाय-<br />

शो भावसाधनः तीयते। भावे च सहाय भावः साहाम ् इित िवहे गुणवचन-<br />

२७ यिद ािदिधकारादैवेेत तिह मनीषा पतिलिरित न िसेत। ् केिचु मनःपतयोः<br />

पृषोदरािदादलोप अकारैव परपमाः (त॰बो॰ ७९)।<br />

२८ बालमनोरमायामिप – तत शकािदशानां टेरिच परे टे पराचाने परपमेकादेश<br />

इथाते। आिदनुवृौ शकािदगणे ‘सीम’ इित कितपयपाणामिसेः (बा॰म॰ ७९)।<br />

२९ एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) इित सूेण धातोरिनम। ् तािधा रधािद<br />

(पा॰सू॰ ७.२.४५) इनेन वैकिकेािः। परु िनायां य िवभाषा (पा॰सू॰ ७.२.१५)<br />

इनेनेडभावः।<br />

३० तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेन।<br />

३१ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />

३२ शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन।<br />

३३ सहायः, पु ं॰, (सह अयते इित। अय + अच) ् इित शकुमः।<br />

२३८


कृ ितकरणम ्<br />

२.११ सहायाथम ्<br />

ाणािदः कमिण च (पा.सू. ५.१.१२४) इनेन ञ ् ये वृौ भादकारलोपे ३४<br />

साहाम ्। अ सहायम ् इित िह। पवां िनवासे भगवतः सां कुवु ३५ इित<br />

िववायां सहायम ् इित कथिमित चेत। ् सहायम ् इ पृषोदरािदाृभावे यकार-<br />

लोपे सहायम ्। या सव सहायं यथा ाथा कुवु इित ियािवशेषणाितीया। या<br />

आानं सहायं कुवु इाहारेऽपािणनीयतापिरहारः। या अयनम ् अयः इित भावे<br />

एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन इधातोः (इण ् गतौ धा॰पा॰ १०४५) अिच गुणेऽयादेशे<br />

िवभिकाय अयः। सह अयः सहायं सहायम ् इित साधनीयम। ्<br />

३६<br />

२.११ सहायाथम ्<br />

देवा सव हिरपधािरणः िताः सहायाथिमततो हरेः।<br />

महाबलाः पवतवृयोिधनः तीमाणा भगवमीरम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.३२<br />

अ सहायाथम ् इित योगोऽिप तथैव। अ अयनमयः। भावे अच ्। ३७<br />

अयः सहायः। ३८ ताियदम ् सहायाथम ्। ३९ या भावेऽयं घञः आयः। ४० तेन सौ<br />

कृ ते न दोषः। सह आयः सहायः। ता इदं सहायाथम ्। एवं िनसहायश<br />

चतुथ तदथाथबिलिहतसुखरितैः (पा॰सू॰ २.१.३६) इनेन अथन िनसमासो िवशे-<br />

िलता चेित वम ् (वा॰ २.१.३६) इितवािकबलेन िनसमासे िसिमदम ् । न<br />

च सहायाय इदम ् इित लौिककिवहे ूयते पात ् अथशेन सह समास इित<br />

चेत ् । िवहो िधा पदिवहोऽपदिवह। पदिवहो नाम य िवहे ुतानां<br />

पदानां समासः। य िवहेऽुतानामिप ुताथबोधसमथानां समासापदिवहः।<br />

यथा ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमाे थमा (पा॰सू॰ २.३.४६) इित सूे। अ िह<br />

ाितपिदकाथ िल पिरमाण वचनेित ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनािन ताेवेित<br />

ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमां तिन ् ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमाे। अ<br />

३४ तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृिः। यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम।<br />

्<br />

येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />

३५ साम, ् ी॰, सह भावः (सह + ञ) ् इित शकुमः।<br />

३६ सह अयः सहायः इ सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः। २८२तमे पृे २.४८<br />

सहायं मे इित योग िवमशमिप पयु। अनेन जानिकनाथ सहाय कर जब कौन िबगाड़ करे नर तेरो<br />

इित मुके सहाय कर इित गोािमतुलसीदासकृ तोऽवधीभाषायोगोऽिप ाातः।<br />

३७ इण ् गतौ (धा॰पा॰ १.१०४५) इित धातोः एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन।<br />

३८ सुुपासमासः।<br />

३९ अथन िनसमासो िवशेिलता चेित वम ् (वा॰ २.१.३६) इनेन िनसमासः।<br />

४० अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इित धातोः भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />

सह<br />

२३९


२.११ सहायाथम ् कृ ितकरणम ्<br />

िवहे ुतु एवशः िकपदिवहतया तदथवाचक आगतो माशः। स च<br />

ेकमितः। यतो िह ाे ूयमाणं पदं ेकमिभसते। न च -<br />

घटकोऽशु वचनिमित तदेव ेकमिभसतािमित चेत ् । अश<br />

समीपाथ लणा। न च सा जघा वृिवयाकरणैरीकृ ताऽिप। ४१<br />

तथा च गायां<br />

घोषः इाऽभीरपथवाचक घोषश गापदािभधेयभगीरथरथखातावि-<br />

जलवाहपे शाथऽयासवाायानुपपते। अ सामीसेन गा-<br />

पद गासमीपविततटे लणा। न च गायाम ् इ समी कथिमित चेत ् ।<br />

औपेिषकाऽधारा िववा। औपेिषको िह सः। उपेषे भव औपेिषकः<br />

इित त जातः (पा॰सू॰ ४.३.२५) इनेन ठक्। ४२<br />

उपेष सामीेन संयोगेन वा<br />

सः। संयोगे यथा कटे शेते। सामीे यथा गुरौ वसित। न तु गुमिभसंयु<br />

वसित अिप तु गुरोः समीपे वसित। तथैव गायां घोषः। न तु गामिभसंयु<br />

घोषः अिप तु गासमीपे घोषः। ेयमेतत ् – शाथ ीकृ ते गायां मीनः<br />

इादौ कटे शेते इािदवत ् संयोगसप औपेिषक आधारे समी िकु<br />

लाथ गायां घोषः इादौ सामीस औपेिषक आधारे समी गुरौ वसित<br />

इािदवत ् । पर गायां मीनघोषौ इादौ लणाीकारे दोषः। यतो िह मीन<br />

घोष मीनघोषौ इित ः। स च सािहमपेते। सािहं नामैकधमाविैक-<br />

धमाविसंसगणैककमाविेऽयः। यथा रामलणौ रासान ् हतः इ राम-<br />

लणौ इ कतृपसाविकतृपधमण हृपधमाविे हनन-<br />

कमययः। तथाासवः। एकधमावि मीनघोषौ इैकधमाविसंसगण<br />

िनावििनसंसगण सााविसापदाथऽयः। परम गायां<br />

मीनघोषौ इ मीनपदाथाय गापद वाहाथ घोषकृ ते तीरपो लाथिह<br />

कथमय इित चेत ् । अ लणामनीकृ शतावेदकधमारोपः। तथा कृ त<br />

उभय वाहपोऽथः समान एव। ताद न लणा। सामीे षी च चेत ्<br />

ां ां समीपाम ् इथः। सामीषथायेऽीकाराौढ-<br />

मनोरमाबृहरलघुशरादौ साटोपं खिडता। तेयं पिरिितयदावृ-<br />

हलिमैव ौढमनोरमायां दीितमहाभागैः पूवपः दिशतो यत ् हिलेकदेशैव<br />

४१ त। सित ताय सव सवाथवाचका इित भााणाया अभावाृियावेदकयकने<br />

गौरवात। ् जघवृिकनाया अाा (प॰ल॰म॰ २७)।<br />

४२ उपेष → त जातः (पा॰सू॰ ४.३.२५) → उपेष ठक् → उपेष ठ → ठेकः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.५०) → उपेष इक → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा → िकित च<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११८) → औपेष इक → येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → औपेष ् इक →<br />

औपेिषक → िवभिकायम ् → औपेिषकः।<br />

२४०


कृ ितकरणम ्<br />

२.११ सहायाथम ्<br />

तावृेकशेषातममु (ौ॰म॰ १)। ह ल ् इित समासः किरत एवं च षथः<br />

सामीं भिवित। तथा च अशो ल ्शेन सहाेते। तथा च हसमीप-<br />

वो लकार इत ् इथीकारेऽोऽायदोषपिरहारः िकु ीकृ तेऽिन ्<br />

िवके षथ िह सामीम ् । त च सवथाऽिसम ् । यतो िह सामीप<br />

षथ लोकेऽिसिः। निह नीलमरं य इुे नीलारसमीपवितभवनािदः<br />

तीयते न वा िचा गावो य इुे िचगवीनां समीपवितवृािदः तीयते। िकं<br />

वा िचा गावोऽरा समीपे वा य इथ बीिहमथयमिप न भवित अरा-<br />

श सामी च षथीकारे मानाभावात ् । अत एव अरेण न समासः इित<br />

भाोिः। ४३ वुतु षथा येकशतम ् एकशतं िह षथाः (भा॰पा॰सू॰ १.१.४९)<br />

इित भाोे ः िकु सभेदेनाथावैिचेण तदथवैिवम ् । यतो िह सू-<br />

कारोऽिप षाः समेवाथ कठरवेण कथयित। षी शेषे (पा॰सू॰ २.३.५०)। शेष-<br />

शो िह िशष ्धातोः (िशषँ ॢ िवशेषणे धा॰पा॰ १४५१) कतिर अच ्येन। िशनि<br />

कारकादीिन ाितपिदकाथ िविशनि ाावतयतीित शेषः। पचािदादिच ये ४४<br />

पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे िवभिकाय िसः शेषः इित। या<br />

िशते सवः कारकाितपिदकाथो ावतत इित शेषः इित अकतिर च कारके<br />

सायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.१९) इनेन कतृिभे कमिण कारके घिञ गुणे िसम। ् या<br />

शेषणं शेषः इित िवहे भावघञः। ४५ सोऽििित मथयोऽशआच। ्<br />

४६ न च<br />

करणे घञ ् इित चेत। ् करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७) इनेन िवधीयमानुट-्<br />

नेन बाधोऽत एव। पु ंिस सायां घः ायेण (पा॰सू॰ ३.३.११८) इनेन घः यः<br />

ियताम। ् साभावे कथम। घः ायेण इित िह सायाम ् इ िवशेषणिमित चेत।<br />

्<br />

ायेण इित िवशेषणं न करणघवापकम। ् न ुपाधेपािधभवित (भा॰पा॰सू॰ १.३.२,<br />

५.१.१६) इित भाकारेण िनिषात। ् अत एव हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इित घञिप<br />

न यतो यं घिवषयेऽपवादावतते। उगापवादौ समानदेशौ भवतः ४७ इित िनयम<br />

साविकात ् घ एव बाते तिह घञः का गितः। अगितकगिताावघञ<br />

एव। पात ् अच ् ये शेषशो िनाते। इमा युयः ौढमनोरमायाम ् उपदेश-<br />

शिनौ ं िनिपता दीितमहाभागैयथा – यिप उपिदयतेऽनेनेित करण-<br />

४३ ाितपिदकोपसजन ो भवतीुते न चारेण समासं ं ाितपिदकमुप-<br />

सजनमि (भा॰पा॰सू॰ १.२.४८)।<br />

४४ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

४५ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />

४६ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

४७ मूलं मृयम।<br />

्<br />

२४१


२.११ सहायाथम ् कृ ितकरणम ्<br />

ुा शामुपदेश इित भावृािदषु ाातं तथाऽिप तौिढवादमां करणे घञो<br />

लभाुटा बाधात। ् न च “घः” असात। ् ायेण सायािमित ाान<br />

िात। ् न ुपाधेपािधभवतीािदना भाकृ तावहेलना। अत एव घापवादः<br />

“हल” (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इित घञपीह न। बालकं गितकगितः। अत एव िये<br />

शा यािभिरित करणुिरिप पराा। तथा च वािकं “अजां ीखलनाः”<br />

(वा॰ ३.३.१२६) “ियाः खलनौ िवितषेधेन” (वा॰ ३.३.१२६) इित। अतो भाव एव<br />

यो ा इित भावः इित (ौ॰म॰ ३)। िकु यििमोपदेशवृािवािदषु लेषु<br />

भाे करणघञ ितपािदताा सरिणरानुसता। तथा च िशे कारक-<br />

ाितपिदकाथा अनेनेित शेषः। स सः। तथा च िसाकौमुां कारकाितपिदकाथ-<br />

ितिरः ािमभावािदसः शेष षी ात ् (वै॰िस॰कौ॰ ६०६)। एवं िह<br />

सः षथ इित रााः। सूवकात ् ब ् धातोः (बँ बने धा॰पा॰ १५०८)<br />

सबाित ितयोयनुयोिगनौ यः स सः इित िवहे कतिर पचािच। ४८ तथा च<br />

सो िह िः सििभ आयतया िविशबुििनयामकेित वैयाकरणिसाः। ४९<br />

सामीं िह न ैव िम। ् अतः कथं सो भवेिदित ममािप मनीषा। एवं षथ<br />

न सामीम। ् अतः षीबलेन सामीाथ नावगु ं शते। तेन पदसमीपेऽपद<br />

लणा। साऽीकृ तेित चेतावेदकतापः। इमुपबृंहणेन िसिमदं यदपद-<br />

िवह एव ाितपिदकाथिलपिरमाणवचनमाे थमा (पा॰सू॰ २.३.४६) इित सूे। मा-<br />

श मयूरंसकािदामासः। ५० तथैव सहायायेदं सहायाथम ् इापदिवहे<br />

अथशेन िनसमासः ५१ ियािवशेषणा ितीया। अथवा सहायाथम ् इित पदं<br />

भगवम ् इ िवशेषणम। ् एवं िह हिरपधािरणः सव देवा हरेिरततः िताः<br />

सहायाथमीरं भगवं तीमाणाः इित योजनीयम। ् एवं सहायानामथः सहायाथः।<br />

सोऽििित सहायाथः। अशआच। ्<br />

५२ तं सहायाथम ्। सहाययोजनविमित<br />

भावः। सेवकेो गौरवं दातु ं भगवाीरामो रावणेन परािजतानिप देवान ् कीय-<br />

लीलोपकरणािन मा ताहामिभलषित यथा ीमागवते –<br />

४८ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

४९ “सो िह सियिभे सित िे च सायतया िविशबुििनयामकः” इिभयु-<br />

वहारात ् (प॰ल॰म॰ ११)।<br />

५० मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२) इनेन।<br />

५१ अथन िनसमासो िवशेिलता चेित वम ् (वा॰ २.१.३६) इनेन।<br />

५२ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

२४२


कृ ितकरणम ्<br />

२.१२ पुीयम ्<br />

नेदं यशो रघुपतेः सुरयायाऽऽलीलातनोरिधकसािवमुधाः।<br />

रोवधो जलिधबनमपूगैः िकं त शुहनने कपयः सहायाः॥<br />

– भा॰पु॰ ९.११.२०<br />

या सहायान ् कपीरानथयतेऽिभलषेि वेित सहायाथं सहायाथम ् इित िवहे<br />

िणजअथधातोः ् (अथ उपयाायाम ् धा॰पा॰ १९०६) कमयिण ५३ दीघ िवभिकाय<br />

िसिमदम। ्<br />

५४<br />

२.१२ पुीयम ्<br />

गृहाण पायसं िदं पुीयं देविनिमतम ् ।<br />

लसे परमाानं पुेन न संशयः॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.८<br />

अ पुे भवं पुीयम ् इित भवाथ छये ५५ त चेयादेशे ५६ िवभिकाय<br />

पुीयम ् इित। िकु भवाथानुपयोगाद पुाय िहतम ् इित िवहे छये ५७ श-<br />

िसिः। या आनः पुिमित इित िवहे सुप आनः च ् (पा॰सू॰ ३.१.८)<br />

इनेन च ्ये िच च (पा॰सू॰ ७.४.३३) इनेन दीघ ईकारे धातुसायां ५८ लिट<br />

ितिप शिप पुीयित। ५९ पुीयतीित पुीयः इित िवहे पचािदादच। ्<br />

६० त भावे। एवं<br />

५३ कमयण ् (पा॰सू॰ ३.२.१) इनेन।<br />

५४ अथ उपयाायाम ् (धा॰पा॰ १९०६) → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूण-<br />

चुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → अथ िणच ् → अथ इ → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) →<br />

अथ ् इ → अिथ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। सहाय शस ् अिथ → कमयण ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१) → सहाय शस ् अिथ अण ् → सहाय शस ् अिथ अ → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />

सहाय शस ् अथ ् अ → सहाय शस ् अथ → उपपदमितङ् (पा॰सू॰ २.२.१९) → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) → सहाय अथ →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → सहायाथ → िवभिकायम ् → सहायाथ अम ् → अिम पूवः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०७) → सहायाथम।<br />

्<br />

५५ त भवः (पा॰सू॰ ४.३.५३) इनेन।<br />

५६ आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२) इनेन।<br />

५७ तै िहतम ् (पा॰सू॰ ५.१.५) इनेन।<br />

५८ सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) इनेन।<br />

५९ यथा भिकाे – पुीयता तेन वरानािभरानािय िवान ् तुषु ियावान ् (भ॰का॰ १.१०) इ<br />

शयोगे।<br />

६० नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२४३


२.१३ इुे कृ ितकरणम ्<br />

तदििित िवहेऽये ६१<br />

पुीयम ्। अथवा पुी इित पृथदम। ्<br />

६२<br />

अिय-<br />

ले ाभूय महाराजं दशरथं कथयित यत ् ं पुी िदं पायसं गृहाण यं गृहीा<br />

पुोपलितं परमाानं लसे।<br />

२.१३ इुे<br />

वृणी वरिमुे ं मे पुो भवामल।<br />

इित या यािचतोऽसौ भगवाूतभावनः॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.१६<br />

अाारामायणे बालकाडे चतुथसग िवािमो यराथ ीरामं<br />

दशरथमयाचत ् । त पुवािधया महीपितना महामुिनः िवािमः ाातः।<br />

पािसो महाराजं बोधयुरा या ब तं ६३<br />

तदा वृणी वरम ् इित<br />

भगवुवित या भगवान ् पुपेण यािचतः स एव परमाा ीरामपेण तव<br />

गृहेऽवातरत। ् इह उे इित भगविशेषणम ् उवित इिभायकम। ् ायो िना-<br />

सकौ ौ यौ ः वतु। ६४ यः ायशः कमिण भावे च भवित। ६५ तथा<br />

च सूम ् तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०)। वुयः कतयव भवित। ६६<br />

िक उे इित कथिमित चेत ् । ूधातोः (ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) भावे<br />

यः। ६७<br />

ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) इनेन वच ् आदेशे विचिपयजादीनां<br />

िकित (पा॰सू॰ ६.१.१५) इनेन ससारणे चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) इनेन ककारे<br />

िवभिकाय उम ्। तदििित उम ्। अशआिदादच। ्<br />

६८ तिुे । इं<br />

मथयेनायेन उवित इिभायकः उे इित शोऽिप पािणनीय एव। या<br />

उमाचे करोित वा इित िवहे तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) इित िणिच ितिप<br />

६१ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

६२ यथा रामराोे – स िचरायुः सुखी पुी िवजयी िवनयी भवेत ् (रा॰र॰ो॰ १०)। पु → अत<br />

इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) → पु इिनँ → पु इन ् → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा →<br />

येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → पु ् इन ् → पुिन ् → िवभिकायम ् → पुिन ् सु ँ → पुिन ् स ् →<br />

सौ च (पा॰सू॰ ६.४.१३) → पुीन ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />

पुीन ् → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → पुी।<br />

६३ भवौ तप उं वै तेपाथे बवरम ् (अ॰रा॰ १.४.१४)।<br />

६४ वतू िना (पा॰सू॰ १.१.२६)।<br />

६५ अिदकमिण ः कतिर च (पा॰सू॰ ३.४.७१) गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७२) इाां कतयिप भवित।<br />

६६ कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इनेन।<br />

६७ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />

६८ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

२४४


कृ ितकरणम ्<br />

२.१४ मुिदतारः<br />

शिप उयित। ६९<br />

उयतीुः। कतयच । ्<br />

७०<br />

तिन ् उे । या उे इित कमयेव<br />

यः। वृणी वरिमित भगवतोे िय इित न दोषः। ७१ अथवा वा उे । ७२<br />

२.१४ मुिदतारः<br />

विसेन ैवमुु राजा दशरथदा।<br />

कृ तकृ िमवाानं मेने मुिदतारः॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.२१<br />

ीरघुनाथाऽािकरहं विसमुखािश महाराजो मुमुदे। अ योगो<br />

वतते मुिदतारः। मुिदतमरं य स मुिदतारः इित। ामोत इित मोिदतम ्।<br />

अयं भूतकालानुसारेण िवहः। िणिच पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन<br />

गुणे धातुसायां ये सित आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) इनेनेिट<br />

कृ ते िणलोपे िवभिकाय मोिदतम ् इेव पािणनीयम। ्<br />

७३ न च पुगलघूपध<br />

च इित गुणोऽ न वतो नापािणनीयता। ७४ यतो िह सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) इित सूण सूाानुवृि च समी। एवं िमदेगु णः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८२) इतो गुणपदमनुवते। तथा च इको गुणवृी (पा॰सू॰ १.१.३)<br />

६९ उ → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → उ िणच ् → उ इ → णािववाित-<br />

पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → उ् इ → उि → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → उि लट ् → उि ितप ् → उि ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

उि शप ् ित → उि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उे अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → उय ् अ ित → उयित।<br />

७० उि → पूववातुसा → नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) → उि अच ् →<br />

अनुबलोपः → उि अ → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → िणलोपः → उ् अ → उ →<br />

िवभिकायम ् → उः।<br />

७१ िय इाहायिमित भावः।<br />

७२ वाे इाहायिमित भावः।<br />

७३ यथा अनुमोिदतम ् आमोिदतम ् इािदषु। वाचेऽिप – अनुमोिदत। ि॰ अनु मुद-िणच-्<br />

किण ः। आमोिदत। ि॰ आ मुद-िणच-ः। ् मुदँ हष (धा॰पा॰ १६) → मुद ् → हेतुमित च<br />

(पा॰सू॰ ३.१.२६) → मुद ् िणच ् → मुद ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → मोद ् इ →<br />

मोिद → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। मोिद → तयोरेव कृ खलथाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७०) → िना (पा॰सू॰ ३.२.१०२) → मोिद → मोिद त → आधधातुकेलादेः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → मोिद इट ् त → मोिद इ त → िनायां<br />

सेिट (पा॰सू॰ ६.४.५२) → मोद ् इ त → मोिदत → िवभिकायम ् → मोिदत सु ँप ् → अतोऽम ्<br />

(पा॰सू॰ ७.१.२४) → मोिदत अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → मोिदतम।<br />

्<br />

७४ वित इ वृः सनोः (पा॰सू॰ १.३.९२) इनेन परैपदम।<br />

्<br />

२४५


२.१४ मुिदतारः कृ ितकरणम ्<br />

इित सूेण षम ् इकः इित पदमुपितते। यतो िह षिधसूेषु इको गुण-<br />

वृी इित सूं पिरभाषासूम ् । पिरभाषा नामािनयमे िनयमकािरणी। अथा ुणः कु<br />

भवेिदिनयमे सतीयं िनयमयित यिदक एव गुणः ात ् । तथा िह सूाथः गुणवृि-<br />

शाां य गुणवृी िवधीयेते त ‘इक’ इित षं पदमुपितते (वै॰िस॰कौ॰ ३४)।<br />

गुणवृिशााम ् इ िह पमी। सा च गुणवृिशावुाय इथ। उायप-<br />

बकमिण गुणवृिशइ ोपे कमयिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.२८) इित<br />

वािकेन शुरािेित (वै॰िस॰कौ॰ ५९४) इितवमी। अथात ् गुणवृी उाय<br />

य गुणवृी िवधीयेते त इकः इित षमुपितते। एवं गुणपदयोिवधेयताय-<br />

भूते गुणे िवधीयमाने तथा वृिपदयोिवधेयतायभूतायां वृौ िवधीयमानायाम ् इकः<br />

इित षं पदमुपितत इित। अथात ् िमदेगु णः (पा॰सू॰ ७.३.८२) इितसूादनुवृ-<br />

लघूपधगुणिवधायकसूगुणपदयोिवधेयतायो गुणो िवधीयतेऽतः षम ् इकः<br />

इित पदमुपितते। त च लघूपध इनेनाये षीसमिभाहारादवयवावयिवभाव-<br />

सः। एवं सावधातुकाधधातुकाविहतपूविविश पुगलघूपधाावयवेकः<br />

ाने गुणः अयं िह पिरृ तसूाथः। तथा चा िणच ् इाधधातुकसः। आधधातुकं<br />

शेषः (पा॰सू॰ ३.४.११४) इित सूिविहता सा सा। तथा च मुद ् इ त ७५ इ<br />

इक् मकारानरमुकारः। िकु तदाधधातुकाविहतं नाि दकार वधानात।<br />

्<br />

अत एव गुणााौ मुिदत इित कामं पािणनीय इित चेत। ् येन नावधानं<br />

तविहतेऽिप वचनामायात ् (भा॰पा॰सू॰ ७.२.३, ७.३.४४, ७.३.५४, ७.४.१, ७.४.९३)।<br />

येन इित कतिर तृतीया। अथात ् यतृकमवधानं न तेन विहतेऽिप वचन-<br />

ामाया ुणो भवेत ्। यतो यं लघूपधगुणः। उपधां नाम समुदायिविशवणम ्। ७६<br />

वैिश घटकघटकाालविधकपूविविशम ् इित। ७७<br />

एतभयसेन।<br />

तथा च सूम ् अलोऽाूव उपधा (पा॰सू॰ १.१.६५)। अादलः पूव वण<br />

उपधासः ात ् (वै॰िस॰कौ॰ २४९)। एवं लुपधा लघूपधा पुग लघूपधा<br />

चेित समाहारे त च अ इनेनावयवावयिवभावसेनाय एवम ्<br />

अावयवं सावधातुकाधधातुकाविहतपूविविशं युगं लघूपध तेको गुणः इित<br />

सुपिरृ तः सूाथः। तथा च लघूपधशयोगेन वणमावधानं िनवायमेव। तदभाव<br />

उपधा कुतः। यतो ादलः पूवैव सा। अतः येन नावधानं तेन विहतेऽिप वचन-<br />

ामायात ् (वै॰िस॰कौ॰ २१८९) इित वतते। एवं च मुद ् इ त ७८ इ दकारकतृकं<br />

७५ मुद ् िणच ् इित भावः।<br />

७६ समुदायिविशवणमुपधाम ् (ल॰शे॰)।<br />

७७ वैिश घटकघटकाालविधकपूवोभयसेन (ल॰शे॰)।<br />

७८ मुद ् िणच ् इित भावः।<br />

२४६


कृ ितकरणम ्<br />

२.१४ मुिदतारः<br />

वधानं िनवायम ् । अत एकवणकतृकवधानम सोढं येन इेकवचनयोगात ् ।<br />

तेन िभनि इानेकविहत इिक न गुणः। ७९ भेा इादौ गुणः। ८० इदं सव िसा-<br />

कौमुां ािदकरणे पितम ् । ८१ अतोऽ गुणािवारेित। अोते। वुतोऽयं न<br />

िणजोऽिप तु शुात ् मुदँ हष (धा॰पा॰ १६) इित धातोः कतिर ायोगः। ८२ या नायं<br />

ाः योगोऽिप तु मुत इित मुत ्८३ इित िवहे भावे िप ्ये ८४ सवापहािरलोपे सा<br />

साताऽ इित साताथ आकृ ितगणतया तारकािदात ् इतच ्ये ८५ चकारानुब-<br />

काय िवभिकाय मुिदतम ् इित। या मुदिमतं मुिदतम ् इित िवहे ितीया इित<br />

योगिवभागेन ितीया ितातीतपिततगतााापैः (पा॰सू॰ २.१.२४) इनेन समासे<br />

मुिदतम ् इित पािणनीयमेव। मुिदतमरं य मुिदतारः इित साधिनकाकारः।<br />

७९ अनेकविहत इिक इ य च भावेन भावलणम ् (पा॰सू॰ २.३.३७) इनेन भावलणा<br />

समी। अनेकविहत इिक तेको न गुण इित भावः। िभिदँर ् िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) →<br />

िभद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

िभद ् ितप ् → िभद ् ित → धािदः म ् (पा॰सू॰ ३.१.७८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

िभ म ् द ् ित → िभ न द ् ित → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → िभ न त ् ित → िभनि।<br />

८० िभिदँर ् िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) → िभद ् → वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) → िभद ् तृच ् →<br />

िभद ् तृ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भेद ् तृ → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) →<br />

भेत ् तृ → भेृ → िवभिकायम ् → भेृ सु ँ → भेृ स ् → ऋशनुदंसोऽनेहसां च<br />

(पा॰सू॰ ७.१.९४) → भे ् अनँङ् स ् → भे ् अन ् स ् → अृृसृनृनेृृृहोतृ-<br />

पोतृशाॄणाम ् (पा॰सू॰ ६.४.११) → भे ् आन ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) → भे ् आन ् → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → भे ् आ → भेा।<br />

८१ येन नावधानं तेन विहतेऽिप। वचनामायात। ् तेन िभनीादावनेकविहतेको न गुणः<br />

(वै॰िस॰कौ॰ २१८९)।<br />

८२ गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः। ो<br />

मृः ः मुिदतः ीतः (अ॰को॰ ३.१.१०३) इमरः। तैव सुधाटीकायां मुिदतम। ् मोदते<br />

(अ॰को॰ ा॰सु॰ ३.१.१०३) इित भानुिजदीिताः। कतिर पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६)<br />

इनेन गुणे ाे िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) इनेन गुणिनषेधे मुिदतम ् इेव। उपधाावािद-<br />

कमणोरतराम ् (पा॰सू॰ १.२.२१) इनेनाऽिदकमिण भावे च िनाया वैकिकिकात ् िङित च<br />

(पा॰सू॰ १.१.५) इनेन ा गुणिनषेधािप वैकिकात ् मुिदतम ् मोिदतम ् इित पयम।<br />

्<br />

८३ या मुीितः मदो हषः मोदामोदसदाः (अ॰को॰ १.४.२४) इमरकोशानुशासनात ् कृ ा<br />

मुत ् मुत ्। यथा भागवते – तदसमुदाकुलेियाः (भा॰पु॰ १०.३३.१८)। अािताथकािशका –<br />

त भगवतः असेन कृ ा या मुत ् हषया आकुलािन अवशानीियाणी यासां ताः (भा॰पु॰<br />

अ॰॰टी॰ १०.३३.१८)। एवमेव ीभागवराघवीये – वािण मूा मुदा वही (भा॰रा॰ १३.९) िनश<br />

पौराः मुदा समाययुः (भा॰रा॰ १७.११) इादौ।<br />

८४ सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन।<br />

८५ तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेन।<br />

२४७


ं<br />

२.१५ ुामािद कृ ितकरणम ्<br />

२.१५ ुामािद<br />

ददौ बलां चाितबलां िवे े देविनिमते।<br />

ययोहणमाेण ुामािद न जायते॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.२५<br />

अ िवािमो यराथ सौिमिसिहतं रणधीरं ीरघुवीरं िसामं समानयन ्<br />

सरयूतटे ीरामभाय बलामितबलां चैव े िवे यित ययोहणमाेण ुिपासे<br />

न लगतः। ८६ त ुामािद इित योगो वतते। ु ामं चेित ुामौ ते आदौ य<br />

तत ् इित। एवं ामशो िह ायः कतिर ८७<br />

तिह कथं िपपासावाचकः। अ ै ये<br />

(धा॰पा॰ ९१३) इाातोभावे यः। ८८ आदेच उपदेशेऽिशित (पा॰सू॰ ६.१.४५)<br />

इनेनाऽकारादेशे ायो मः (पा॰सू॰ ८.२.५३) इनेन मादेशे िवभिकाय ामम ्।<br />

२.१६ ोधसूिता<br />

तुाऽसहमाना सा ताटका घोरिपणी।<br />

ोधसूिता राममिभाव मेघवत ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.२९<br />

ताटकामवलो ीरामभाय िवािम आदेशं ददौ। अौ शलभ इव सा यमेव<br />

ोधसूिता रघुननमिभाव। अ ोधेन सूिता इित योगोऽपािणनीयो<br />

लगित। यतो िह मुछा मोहसमुाययोः (धा॰पा॰ २१२) इित धातोः कतिर ये<br />

८६ लगतः इ लग से (धा॰पा॰ ७८६) इित धातुः।<br />

८७ ै ये (धा॰पा॰ ९१३) इकमकधातोः गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ये ामशििले। ाम इित। ‘आदेचः’ इाम।<br />

्<br />

‘गथाकमके’ित कतिर ः। ीण इथः। अभािवतयथे िपत इथः (बा॰म॰ ३०३२) इित<br />

बालमनोरमा। यथा वाीकीयरामायणे – तां ामां सुिवभा िवनाभरणशोिभनीम। ् हषमतुलं<br />

लेभे माितः े मैिथलीम ्॥ (वा॰रा॰ ५.१५.३०) इित पाठे। अा ितलकटीका – ामां कृ शाम ्<br />

(वा॰रा॰ ित॰टी॰ ५.१५.३०)। माम ् इित गोिवराजसतः पाठः। एवमेव भागवते नाितामं भगवतः<br />

िधापाावलोकनात ् (भा॰पु॰ ३.२१.४६) कालेन भूयसा ामां किशतां तचयया (भा॰पु॰ ३.२३.५१)<br />

इनयोः। तथा च मेघते ामायम ् (मे॰॰ २.१७) मे ामा (मे॰॰ २.१९) आिधामाम ्<br />

(मे॰॰ २.२६) इािदषु। णेतॄणां भृतािभधे तकाेऽिप यामां ामां िपतिदभूकुमामुधारा-<br />

सारैिनं निमतवदनाोहां णिचाम। ् सूयािमव िवरिहतां कौहव सावेलां सीतां भीतािमव<br />

हिरिणकां िस ं शुनीषु॥ (भृ॰॰ २.६१) याऽयोायां जनिनसिवधे वािरुलािभनु<br />

णमिप तदा साधु सीताऽनुनीता। रीभूता मृगमृगयुतः सातं सा मृगाी ामा यामा िसित िकमहो<br />

कोिटकू टे िकू टे॥ (भृ॰॰ २.१३७) इनयोवृयोः कतयव ामशः।<br />

८८ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />

२४८


कृ ितकरणम ्<br />

२.१७ िता<br />

राोपः (पा॰सू॰ ६.४.२१) इनेन रेफाद लोपे टािप मूता इित पािणनीयम। ्<br />

८९<br />

मूिता इित कथम। ् मूनं मूा। ९० मूिता इित तु मूाऽाः साता सा<br />

मूिता इित िवहे तद सातं तारकािद इतच ् (पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेन इतच ्<br />

ये भािलोपे ९१ टािप मूिता। या मूािमता मूिता इित िवहे ितीयातुषे<br />

शकािदारपे मूिता इित। ९२<br />

२.१७ िताः<br />

त कामामे रे कानने मुिनसले।<br />

उिषा रजनीमेकां भाते िताः शन ैः॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.१<br />

कानने महिषिवािममहाभागैरेकां रजनीमुिषा भाते ाािय। अ<br />

ोपसगसंयोजनेन गितिनवृथकाधातोः (ा गितिनवृौ धा॰पा॰ ९२८)<br />

गथकतयाऽकमकाभावातिर कथं यः। एवं िह िताः इित ाधातोः<br />

कतिर ये घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) इनेनाऽकारेकारे<br />

िवभिकाय िताः इित चेत ् । कमणोऽिववायां यः। ९३ या गथकतयाऽिप<br />

य आपभावः। ९४<br />

८९ मुछा मोहसमुाययोः (धा॰पा॰ २१२) → मुछ् → गथाकमकिषशीासवसजनहजी-<br />

यित (पा॰सू॰ ३.४.७२) → मुछ् → मुछ् त → राोपः (पा॰सू॰ ६.४.२१) → मुर ् त →<br />

न ाापॄमूिछमदाम ् (पा॰सू॰ ८.२.५७) → नकारादेशिनषेधः → आिदत (पा॰सू॰ ७.२.१६) →<br />

इडागमिनषेधः → हिल च (पा॰सू॰ ८.२.७७) → मूर ् त → मूत → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) →<br />

मूत टाप ् → मूत आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → मूता → िवभिकायम ् →<br />

मूता सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → मूता।<br />

९० मुछा मोहसमुाययोः (धा॰पा॰ २१२) → मुछ् → िषिदािदोऽङ् (पा॰सू॰ ३.३.१०४) →<br />

मुछ् अङ् → मुछ् अ → उपधायां च (पा॰सू॰ ८.२.७८) → मूछ् अ → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) →<br />

मूछ् अ आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → मूछ् आ → मूछा → अचो रहाां े<br />

(पा॰सू॰ ८.४.४६) → मूर ् छ् छा → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → मूर ् च ् छा → मूा।<br />

९१ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भे येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाऽलोपः।<br />

९२ याऽ आिदकमिण ः कतिर च (पा॰सू॰ ३.४.७१) इनेनाऽिदकमिण कतिर ः। ततः िवभाषा<br />

भावािदकमणोः (पा॰सू॰ ७.२.१७) इनेन पािकेिनषेध इे टािप िवभिकाय मूिता। अिप च<br />

घोरिपणी इ न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः इनेन न पािणनीयतेित न<br />

िमतम। ् २८१तमे पृे २.४५ घोरिपणः इित योग िवमश पयु।<br />

९३ धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />

अकमकात ् गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर<br />

ः।<br />

९४ सोऽिप गथाकमकिषशीाऽऽसवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन।<br />

२४९


२.१८ कुतः कृ ितकरणम ्<br />

२.१८ कुतः<br />

दशय महाभाग कुतौ रासाधमौ।<br />

तथेुा मुिनयुमारेभे मुिनिभः सह॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.४<br />

अ ीरामभो रासयोः सुबामारीचयोः िितं िजासते। कु तौ रासाधमौ<br />

इित े कुतः इित पृित। कुतः इ कात ् इित िवहे पािसल ्<br />

(पा॰सू॰ ५.३.७) इित तिसलयोगः। सा च पमी िवेषमूिलका। अ िवेषाभावेऽिप<br />

कथं पमीित चेत। ् अ िववाधीनािन कारकािण भवि ९५ इित वचनेन प-<br />

िववया न दोषः। िववाधीनािन कारकािण भवि इित वचने िकं मानिमित चेत ् कारके<br />

(पा॰सू॰ १.४.२३) इित िह सूम। ् अ थमाथ समीित भािनदशात ्९६ सूकारयोग<br />

एव मानम। ् अथवाऽवविधमतोः ९७ कुतः ानामीपं रासाधमौ इथऽिकश-<br />

योगे पमी। ९८ अथवा कु ं पृ तनुतः कृ शां कुत इित कुतः इित िवहः। कुउपपदे तन ्-<br />

धातोः (तनु ँ िवारे धा॰पा॰ १४६३) औणािदके िन ् ये ९९ िडसामादभािप<br />

टेलपे १०० सवापहािरलोपे च कुत ्। त िवचनां पं कुतौ। यो बलम ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.८५) इनेन औिवभिाने ङस ्िवभौ कुतः इित छासपम। ्<br />

१०१<br />

अथात ् वसुमत कृ शयतो रासाधमौ दशय। याऽ नाि तिसल ् अिप तु तिसकरण<br />

आािद उपसानम ् (वा॰ ५.४.४४) इनेन समीतिस यः। १०२<br />

९५ मूलं मृयम। ् या कमादीनामिववा शेषः (भा॰पा॰सू॰ २.३.५०, २.३.५२, २.३.६७) इ<br />

तायिमदम।<br />

्<br />

९६ िकिमदं ‘कारके’ इित। सािनदशः (भा॰पा॰सू॰ १.४.२३)। अ कैयटः – सािनदश इित। सुपां<br />

सुपो भवीित थमायाः ाने समी कृ तेित भावः (भा॰॰ पा॰सू॰ १.४.२३)।<br />

९७ उरािद एना ादवविधमतोः सामीे पम िवना (वै॰िस॰कौ॰ १९८४, ५.३.३५)।<br />

९८ रािकाथः षतराम ् (पा॰सू॰ २.३.३४) इनेन पमी।<br />

९९ कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९)<br />

इनुसारमूोऽािविहतो िन ्यः।<br />

१०० िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३)।<br />

१०१ सुिङु पहिलनराणां कालहलरकतृयङां च। यिमित शाकृ देषां सोऽिप च िसित<br />

बालकेन॥ (भा॰पा॰सू॰ ३.१.८५)। बलहणं सविविधिभचाराथम ् (का॰वृ॰ ३.१.८५)।<br />

१०२ तसेः साविवभिकं तदानामाकृ ितगणं च ९४तमे पृे ८६तां पादिटयां ीकृ तम।<br />

्<br />

२५०


कृ ितकरणम ्<br />

२.१९ िरतम ्<br />

२.१९ िरतम ्<br />

कदािचुिनवेषेण गौतमे िनगते गृहात ् ।<br />

धषियाऽथ िनरगािरतं मुिनरगात ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.२२<br />

न चा तूणम ् इित योे िरतम ् इित युम। ्<br />

१०३ अ आिदत<br />

(पा॰सू॰ ७.२.१६) इनेनेिनषेधे ाे मरसुषानाम ् (पा॰सू॰ ७.२.२८) इनेन<br />

िनषेधिवकः। तात ् तूणम ् िरतम ् इित पयम। ्<br />

१०४ या रामाचे रयित १०५<br />

इात ् िरतम ्। १०६ भावे ः। १०७ ियािवशेषणाितीया। या रयेतं यथा<br />

ाथा इित िवहे तृतीया तृ ताथन गुणवचनेन (पा॰सू॰ २.१.३०) इ तृतीया इित<br />

योगिवभागेन समासः। १०८ ॥ इित बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथायोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

१०३ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

१०४ िञराँ समे (धा॰पा॰ ७७५) → तवर ् → नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) → र ् →<br />

र ् त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → इािः → आिदत (पा॰सू॰ ७.२.१६) →<br />

इिनषेधः → मरसुषानाम ् (पा॰सू॰ ७.२.२८) → वैकिकेिनषेधः। िनषेधपे – र ् त →<br />

ररििवमवामुपधाया (पा॰सू॰ ६.४.२०) → त ् ऊठ ् र ् त → त ् ऊ र ् त → रदाां िनातो<br />

नः पूव च दः (पा॰सू॰ ८.२.४२) → त ् ऊ र ् न → रषाां नो णः समानपदे (पा॰सू॰ ८.४.१) →<br />

त ् ऊ र ् ण → तूण → िवभिकायम ् → तूणम। ् इे – र ् इट ् त → तवर ् इ त → िरत →<br />

िवभिकायम ् → िरतम।<br />

्<br />

१०५ घटादयः िषतः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) इनेन र ्धातोः िषम। ् र ् → िषिदािदोऽङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१०४) → र ् अङ् → तवर ् अ → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → र ् अ आ →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → र ् आ → रा। रा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰<br />

ग॰सू॰) → रा िणच ् → रा इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ्<br />

(वा॰ ६.४.४८) → र ् इ → िर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → तविर ितप ् → िर ित → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िर शप ् ित → िर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

रे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → रय ् अ ित → रयित।<br />

१०६ िर → धातुसा (पूववत) ् → नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) → िर →<br />

िर त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िर इट ् त → िर इ त → िनायां सेिट<br />

(पा॰सू॰ ६.४.५२) → र ् इ त → िरत → िवभिकायम ् → िरतम।<br />

्<br />

१०७ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />

१०८ रा इत इित िते शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९१) इनेन शकािदारपे<br />

िरत इित शेषः।<br />

२५१


२.२० अितिवयता कृ ितकरणम ्<br />

२.२० अितिवयता<br />

हसी मामुपायाित सा िकं न ैवा यते।<br />

इाेव सि मनसाऽितिवयता॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.३<br />

अाारामायणेऽयोाकाडे तृतीयसग ीरामराािभषेकसमाचारं<br />

ावियतुिमवत दशरथः कैकेियभवनं िवय तां ा िखेन मनसा प।<br />

अ अितिवयता इित युम। ् अयं ानेपदीयो धातुः। तथा च ङ् पिरतापे<br />

(धा॰पा॰ ११३३) इात। ्<br />

१०९ यथा कािलदासोऽिप युे –<br />

तया हीनं िवधातमा कथं पय यसे।<br />

िसं यिमव ेहामामवृकम ्॥<br />

– र॰वं॰ १.७०<br />

एव यत इित यमानं तेन यमानेन। आनेपदीयात ् शानच ्य एव सवः।<br />

तथा च सूम ् – लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४)। अनेन<br />

लकार शतृशानचौ ाौ तदाऽिमसूेण शानच य ् आनेपद एव िवधीयते<br />

तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इनेन। तिह िवयता इित कथिमित चेत।<br />

्<br />

िवयत इित िवयः इित िवहे पचाच। ्<br />

११० िवय भावो िवयता इित िवहे त<br />

भावतलौ (पा॰सू॰ ५.१.११९) इनेन तल ्ये टािप िवयता। न च मनसाऽित-<br />

िवयता इनेन न सामानािधकरयमेक तृतीयााऽपर थमाेित। सामानािधकरये<br />

न ैव राजाा। मनसा इित तृतीया तु इंभूतलणे (पा॰सू॰ २.३.२१) इनेन।<br />

मनसोपलिताऽितिवयता।<br />

२.२१ िनवारिया<br />

िनवारिया तावाैकेयी रोषमािता।<br />

ततः भातसमये मकमुपिताः॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.३५<br />

अ ीरामवनवासषं कायाितं िचकीषु ः कैकेयी सवानिप<br />

१०९ अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) इनेन धातोिङादानेपदिमित भावः।<br />

११० नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२५२


कृ ितकरणम ्<br />

२.२१ िनवारिया<br />

मलोवािवारयित। अ वािरधातोः १११ समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१)<br />

इनेन ा ये सतीिट ११२<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) इनेन वािर<br />

इ गुणेऽयादेशे िनउपसग िनवारिया इाश िनपूवकात ् वािरधातोिनोऽयं<br />

शः। तथा समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन प ् ये तथा च<br />

िनवाय इित पािणनीयम। ्<br />

११३ िनवारिया इित कथम। ् उते। न चा समासो िवको<br />

िववाधीनो वाऽतः समासाभाव उदोष एव नाि। कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८)<br />

इनेन िह िनसमासः। तिह नयतीित नीः इित िवहे िये ११४ सवापहािरलोपेऽथात ्<br />

सवान ् खं नयी वारिया। ११५ या िनिषं वारं िनवारं करोतीित िनवारयित ११६ इित<br />

िवह आचारिणजात ् िनवािरधातोः ायः। ११७<br />

पूवकालावििनिषभूतकवारणानुकू लो ापारः। ११८<br />

नापािणनीयता। ११९<br />

एवं च कैकिभैककतृक-<br />

इं िनवािरधातोः ाये<br />

अथवा िनवारयतीित िनवारिया इित िवहे िनपूवकवािरधातोः<br />

१११ वृञ ् आवरणे (धा॰पा॰ १८१३) → वृ → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूण-<br />

चुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → वृ िणच ् → वृ इ → अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → उरण ्<br />

रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → वार ् इ → वािर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा।<br />

११२ आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) इनेनेडागमः।<br />

११३ पो वलािदाभावािदन। िन वािर प ् → िन वािर य → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />

िन वार ् य → िनवाय।<br />

११४ िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) इनेन।<br />

११५ सुपां सुूवसवणाेयाडाायाजालः (पा॰सू॰ ७.१.३९) इनेन नीाितपिदकाोछासो<br />

क्। पृषोदरािदाः। िन इित पृथदिमित भावः।<br />

११६ िनवार → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िनवार िणच ् → िनवार इ → णािववाित-<br />

पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िनवार ् इ → िनवािर → सनाा<br />

धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िनवािर ितप ् → िनवािर ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

िनवािर शप ् ित → िनवािर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िनवारे अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → िनवारय ् अ ित → िनवारयित।<br />

११७ िनवािर → धातुसा (पूववत) ् → िनवािर → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) →<br />

िनवािर ा → िनवािर ा → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िनवािर इट ् ा →<br />

िनवािर इ ा → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → नीवारे इ ा → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → िनवारय ् इ ा → िनवारिया।<br />

११८ िनिषभूतक इ ये इतीयुमाने य एव/एते सीभूतका यात उिः ात ्<br />

(भा॰पा॰सू॰ ४.३.६८, ५.१.९५) इ सीभूतकाः इितवमासाे कप ्यः।<br />

११९ अ च – िनवारिया सवा राजानिमदमवीत ् (ग॰सं॰ १०.१६.५३) िनवारिया कृ तवाक-<br />

नाथो मणान ् (वाम॰पु॰ ७२.६९)। अयं योगः ाथिया इितवत। ् यथा – तं ाथिया िविधवसा<br />

च िवशेषतः (ा॰पु॰ २.५४.२८) इित नीराजनं कृ ा ाथिया िनजेरम ् (ना॰पु॰ ६६.१४) ततः<br />

कृ ेन भीमेन ाथिया िजाृपान ् (ग॰सं॰ १०.५७.१) ाथिया िजान ् भो भुिमुिमवाुयात ्<br />

(अ॰पु॰ १८४.८) उपेितमशा वा ाथिया िवरोिधतम ् (अ॰शा॰ ८.५.२८) इािदषु।<br />

२५३


२.२२ भुन ् कृ ितकरणम ्<br />

अेोऽिप ये (पा॰सू॰ ३.२.७५) इनेन विनप ् यः। पकारेायां लोप<br />

इिट गुणेऽयादेशे िपित कृ ित तुक् (पा॰सू॰ ६.१.७१) इनेन तुगागमे िवभिकाय<br />

सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) इनेन दीघ सुलोपनलोपयोः िनवारिया इित<br />

सािणनीयम ् । १२० िनवारणशीला कैकेयी सवाित रोषं कटयी मकमािता<br />

इित ायकारः।<br />

२.२२ भुन ्<br />

बुािदो बिहः सवमनुवत मा िखदः।<br />

भुारमिखलं सुखं वा ःखमेव वा॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.४१<br />

अ ीरामो लणमुपिदशन ् भुन ् इित युे। भुजँ पालनावहारयोः<br />

(धा॰पा॰ १४५४) इाातोः भु इित भुानः इेव पं सामातः पािणनीय-<br />

मते धातोरावहाराथ आनेपदीयात ् । १२१ भुे इित िवहे लकारे कतिर<br />

लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन शतृशानचौ ाौ।<br />

तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इनेन शानच ् ये कृ ते शकारानुब-<br />

काय चकारानुबलोपे च भुानः इेव। १२२<br />

भुन ् इित कथिमित चेत ् भुे इित<br />

१२० ीािववेित शेषः। अथा वनो र च (पा॰सू॰ ४.१.७) इनेन िनवारियरी इित ात।<br />

्<br />

िनवािर → धातुसा पूववत ् → अेोऽिप ये (पा॰सू॰ ३.२.७५) → िनवािर विनँप ् →<br />

िनवािर वन ् → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िनवािर इट ् वन ् → िनवािर इ वन ् →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िनवारे इ वन ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

िनवारय ् इ वन ् → िपित कृ ित तुक् (पा॰सू॰ ६.१.७१) → िनवारय ् इ तु ँक् वन ् →<br />

िनवारय ् इ त ् वन ् → िनवारियन ् → िवभिकायम ् → िनवारियन ् सु ँ → िनवारियन ् स ् →<br />

सवनामाने चासुौ (पा॰सू॰ ६.४.८) → िनवारियान ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) → िनवारियान ् → नलोपः ाितपिदका (पा॰सू॰ ८.२.७) → िनवारिया।<br />

१२१ भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.६६) इनेन।<br />

१२२ भुजँ पालनावहारयोः (धा॰पा॰ १४५४) → भुज ् → भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.६६) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भुज ् लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२४) → भुज ् शानच ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → शानचो िङम ् →<br />

भुज ् आन → धािदः म ् → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु म ् ज ् आन →<br />

भु न ज ् आन → सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) → भु न ् ज ् आन → नापदा झिल<br />

(पा॰सू॰ ८.३.२४) → भु ं ज ् आन → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → भुञ ् ज ् आन →<br />

भुान → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भुानः।<br />

२५४


कृ ितकरणम ्<br />

२.२२ भुन ्<br />

िवहे। भुानं वाऽचे भुित १२३ इित िवहे पुनः शतिर भुन ्। १२४ या भुजोऽनवने<br />

(पा॰सू॰ १.३.६६) इित सूेणानेपदं तावनिभेऽथ अनवने इित पयु दासात। ् ेयं<br />

यािणिनसूेषु िनषेध े िये िसे पयु दासः स। पयु दासदा भवित<br />

ायो यदा िनषेधः समासगभ यथा ािनवदादेशोऽनिधौ (पा॰सू॰ १.१.५६)। अ<br />

अनिधौ अथादििधिभे तशे तथैवाािप। सु यदा तो नवाचको<br />

नकारो यथा न िवभौ तुाः (पा॰सू॰ १.३.४)। अ नकारः ियायी। लणिमं<br />

करणीयम ् – पािणुिरतिनषेधाथबोधके सित कारकािये सित समासगभनधम-<br />

वं पयुदासम ्। सं तु पािणुिरतिनषेधाथबोधके सित ियािये सित<br />

नधमतावेदकतावम ्। तथा चोते –<br />

ौ नञथ समाातौ पयु दाससकौ।<br />

पयु दासः साही सः ितषेधकृ त ्॥<br />

– इित गुरवः<br />

अतोऽािप अनवने इित पयु दासः। अवनिभेऽवनसशे। सायं चाऽ धातुवाेन।<br />

सशं नाम तिे सित ततभूयोधमवम ्। यथा चिमव मुखं पयित<br />

१२३ अ इव इथ वा। उपमायां िवके वा (अ॰को॰ ३.३.२४९) व वा यथा तथैवेवं साे<br />

(अ॰को॰ ३.४.९) इित कोषात। ् भुान → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → भुान िणच ् →<br />

भुान इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → भुान ् इ →<br />

भुािन → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) →<br />

भुािन िँ प ् → भुािन व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भुािन → णेरिनिट<br />

(पा॰सू॰ ६.४.५१) → भुान ् → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) →<br />

भुान ् िँ प ् → भुान ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भुान ् → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) → भुान ् ड →<br />

भुान ् अ → िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → भु ् अ → भु →<br />

सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) भु िँ प ् → भु व ् → वेरपृ<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६७) → भु → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भु लट ् → भु ितप ् →<br />

भु ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भु शप ् ित → भु अ ित → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → भु ित → भुित।<br />

१२४ भु → पूववातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भु लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

भु शतृँ → भु अत ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भु शप ् अत ् → भु अ अत ् →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भु अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भुत ् → कृ ित-<br />

समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भुत ् सु ँ → उिगदचां<br />

सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु नु ँम ् त ् सु ँ →<br />

भु न ् त ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → भुत ् न ् → संयोगा<br />

लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → भुन।<br />

्<br />

२५५


२.२२ भुन ् कृ ितकरणम ्<br />

(का॰सू॰वृ॰ ४.२.१३) इ चिभे सित चगताादकिमित सशम ् । तथैव<br />

अवनिभे सवनगतधातुवाचकम ्। एवमावनाथ सृ भोजनाथ आनेपदम ् ।<br />

यतो िह भुज ् धातोयोरथयोः शिभजने पालने चैव। भुजँ पालनावहारयोः<br />

(धा॰पा॰ १४५४) इित पिठतात। ् अतोऽवनिभेऽथ आनेपदं भववने तु<br />

परैपदम। ् तैव शतृयः। अथात ् भुनीित भुन ् इित िवहे भुज ् धातोः वतमाने<br />

लकारे लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन शतृँये<br />

लशतिते (पा॰सू॰ १.३.८) इनेन शकारेायां त लोपः (पा॰सू॰ १.३.९)<br />

इनेन लोप ऋकार च उपदेशेऽजनुनािसक इत ् (पा॰सू॰ १.३.२) इनेनेायां<br />

तेन ैव सूेण लोपे ाितपिदकसायां िवभिकाय सौ भुज ् अत ् सु इित िते धािदः<br />

म ् (पा॰सू॰ ३.१.७८) इनेन िम ये िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) इनेन<br />

जकाराूव कृ ते शकारमकारयोरनुबकाय सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) इनेनालोपे<br />

उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) इनेन नुिम सोलपे तकारलोपे च<br />

भुन ्। १२५<br />

भगवतोऽयमिभायो यं ारं मा भु अिप तु भुि। कारणिमदं यं<br />

योगेरोऽिस। योगेरो भोगं न बुभुतेऽिप तु योगमेव युयुते। अतं भुि मयादानुसारं<br />

र पालय। यतो िह लण ईरपः। ईरवितदशरथ गृह आानं चतुधा कृ ा<br />

कटयाभूवेित रामायणपुराणादौ िसम। ् यथा वाीकीयरामायणे –<br />

एवं ीमागवतेऽिप –<br />

आिददेवो महाबाहिरनारायणः भुः।<br />

सााामो रघुेः शेषो लण उते॥<br />

– वा॰रा॰ ६.१२८.१२०<br />

१२५ भुजँ पालनावहारयोः (धा॰पा॰ १४५४) → भुज ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भुज ् लट ् → लटः शतृशानचावथमा-<br />

समानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → भुज ् शतृँ → भुज ् अत ् → धािदः म ् →<br />

िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु म ् ज ् अत ् → भु न ज ् अत ् → सोरोपः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१११) → भु न ् ज ् अत ् → नापदा झिल (पा॰सू॰ ८.३.२४) → भु ं ज ् अत ् →<br />

अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → भुञ ् ज ् अत ् → भुत ् → कृ ित-<br />

समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भुत ् सु ँ → उिगदचां<br />

सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भु नु ँम ् त ् सु ँ →<br />

भु न ् त ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → भुत ् न ् → संयोगा<br />

लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → भुन।<br />

्<br />

२५६


कृ ितकरणम ्<br />

२.२३ उीयन ्<br />

तािप भगवानेष साामयो हिरः।<br />

अंशांशेन चतुधाऽगाुं ािथतः सुरैः।<br />

रामलणभरतशुा इित सया॥<br />

– भा॰पु॰ ९.१०.२<br />

एवमाारामायणे शेषु लणो राजन ् (अ॰रा॰ १.४.१७) इित ब सीतनात ् ।<br />

ईर कमिवपाको न भवित। सूेऽिप े शकमिवपाकाशयैरपरामृः पुषिवशेष ईरः<br />

(यो॰सू॰ १.२४) इित। अत एव –<br />

न मां कमािण िलि न मे कमफले ृहा।<br />

इित मां योऽिभजानाित कमिभन स बते॥<br />

– भ॰गी॰ ४.१४<br />

इित भगवीतोमिप सेत। अतो लण ईरः। न वा त ारो न वा कमबनं<br />

न वा बुभुामुमुे। अत एवाऽचतुदशामरये िनानारीभोजनमिप सटते। अतो<br />

भगवाीरामः कथयित यत ् ं ारभोगाय न िववशोऽिप तु लोकसहाथमिखलं<br />

ारं भुवन ् रिथटो भूा वत। इं लणािभैककतृकारकमक-<br />

वतमानकालाविारपालनानुकू लापारायो लण इित शाबोधः।<br />

२.२३ उीयन ्<br />

ीरामः सह सीतया नृपपथे गन ् शन ैः सानुजः<br />

पौरान ् जानपदान ् कुतूहलशः सानमुीयन ् ।<br />

यामः कामसहसुरवपुः काा िदशो भासयन ्<br />

पादासपिवितािखलजगापालयं तितुः॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.८७<br />

अ ई ्धातुदशने (ईँ दशने धा॰पा॰ ६१०) आनेपदी। स च उि-<br />

इुपसगयपूवकः। तथा चाऽनेपिदाद शानूपम ् उीमाणः इित पािणिन-<br />

तानुपम। ् उीयन ् अिप तथैव। अ ाथ िणच। ् उीते इथ उीयित। १२६<br />

उीयतीुीयन ्। या उीत इुीा उिपूवकधातोभावे अः यः<br />

ियाम ् । १२७ उीां करोुीयित इित िवहे तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७)<br />

१२६ ाथ िणिच राम सवृाियाफल परगािमात ् िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इावृौ<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) इनेन परैपदम।<br />

्<br />

१२७ गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) इनेन। उद ् िव ई ् → गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) →<br />

उद ् िव ई ् अ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उद ् वी ् अ → उी → अजाताप<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ४.१.४) → उी टाप ् → उी आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उीा।<br />

२५७


२.२४ गतीम ् कृ ितकरणम ्<br />

इनेन िणिच िटलोपादौ उीयित। १२८ ततः शतिर िवभिकाय उीयन ्। या पौराः<br />

ीराममुीे रामान ् ेरयित इथ रामः पौरानुीयित इित िवहे तयोजको<br />

हेतु (पा॰सू॰ १.४.५५) इनेन हेतुसायां हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) इनेन िणिच<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) इनेन धातुसायां लिट ितिप शिप गुणेऽयादेशे<br />

उीयित। उीयतीुीयन ् इित िवहे शतृये पूवसाधनियातः उीयन ्<br />

इित पािणनीयमेव। थमपे पौरजनकमकदशनानुकू लापारायो रामः। ितीयके<br />

वतमानकालाविपौरजनकतृकरामकमकवीणानुकू लापारानुकू लापारायो रामः<br />

इित शाबोधः।<br />

२.२४ गतीम ्<br />

य रामः सभाय सानुजो गुिमित।<br />

पयु जानक सव पादचारेण गतीम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.५<br />

अ भगवत जनकनिन सीतां वलवधािरणं पादचािरणं सौिमि-<br />

सुखकािरणं भभयहािरणमाकामं ीराममनुग िवलो सशोकाः पौरलोकाः<br />

समालोचमाना िनगदि पयु जानक सव पादचारेण गतीम ्। अ गीम ्<br />

इित िह पािणनीयम ् । यतो िह गतीित गी ताम ् इित िवहे गम ् धातोः<br />

(गमँ ॢ गतौ धा॰पा॰ ९८२) वतमानकाले लकारे शतृयेऽनुबकाय इषुगिमयमां छः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.७७) इनेन छाादेशे छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) इनेन तुगागमे ुे<br />

१२८ उीा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → उीा िणच ् → उीा इ →<br />

णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → उी ् इ → उीि →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → उीि लट ् → उीि ितप ् → उीि ित → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → उीि शप ् ित → उीि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

उीे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → उीय ् ित → उीयित।<br />

२५८


कृ ितकरणम ्<br />

२.२५ िवजानती<br />

उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन ङीिप नुिम गीम ्। १२९ गतीम ् इित कथम ् ।<br />

अ िह पृषोदरािदाुमभावः। या आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.३)। अतो नुमभावः<br />

कताम। ् याऽौणािदकः तृँच ्यः। १३० तत उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन<br />

ङीप। ् इम ् गतीम ् इित पािणनीयम। ् उणादयः पािणिनसता न वेित चैैव<br />

पािणिनसूम ् उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१)। तैव कािरका –<br />

२.२५ िवजानती<br />

सासु धातुपािण या ततः परे।<br />

कायािादनूबमेताशामुणािदषु॥<br />

रामु वायुृ वचीरािण पयधात ् ।<br />

लणोऽिप तथा चे सीता त िवजानती॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ ३.३.१<br />

– अ॰रा॰ २.५.३६<br />

अािप िवजानाित इित िवहे शतृये ङीिप नुिम िवजानी इित। १३१ परम<br />

१२९ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

गम ् शतृँ → गम ् अत ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अत ् → छे च<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ग तु ँक् छ् अत ् → ग त ् छ् अत ् → ोः<br />

ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → ग च ् छ् अत ् → ग ् अत ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

ग ् शप ् अत ् → ग ् अ अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ग ् अत ् → उिगत<br />

(पा॰सू॰ ४.१.६) → ग ् अत ् ङीप ् → ग ् अत ् ई → शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ग ् अ नु ँम ् त ् ई → ग ् अ न ् त ् ई → गी →<br />

िवभिकायम ् → गी अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → गीम।<br />

्<br />

१३० नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१)<br />

केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहत उिगयः। तृँच ् ये चा<br />

शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६) इितवत।<br />

्<br />

१३१ पूवपोऽयम। ् यथा बलमािन जानी न मां शितुमहिस (वा॰रा॰ २.१०.३५) जानी बत िदा<br />

मां वैदेिह पिरपृिस (वा॰रा॰ ५.३५.६) साऽहमेतिजानी तोषिये िजोमम ् (म॰भा॰ ३.२८८.८)<br />

एतव िवजानी सा मामपत (म॰भा॰ ४.१९.६९) साऽहं धम िवजानी धमिने िय िते<br />

(म॰भा॰ १२.३४७.१२) अजाना परं भावं तथााभयाय मे (भा॰पु॰ ३.२३.५४) कृ तुितरजानी<br />

सपनीनामघं महत ् (भा॰पु॰ ६.१४.४४) े ोितषी अजाना िनिभे कटकेन वै (भा॰पु॰ ९.३.७) वन<br />

इव पुरेऽिप िवचरित पुषं ामेव जानी (आ॰स॰श॰ ४६०) इािदषु।<br />

२५९


२.२६ भाषतोः कृ ितकरणम ्<br />

नुमभावः। ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) इित लोपेन। १३२<br />

२.२६ भाषतोः<br />

गुहलणयोरेवं भाषतोिवमलं नभः।<br />

बभूव रामः सिललं ृा ातः समािहतः॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.१६<br />

अ गुहलणयोभाषतोभाषमाणयो राितीता। भाषतोः इपािणनीयिमव।<br />

यतो िह भाषणाथको भाष ्धातुः (भाषँ ायां वािच धा॰पा॰ ६१२) आनेपदी।<br />

तत भाषेते इित भाषमाणौ तयोभाषमाणयोः इित पािणनीयम। ् िकु भाषेते इित<br />

भाषौ पचािदादच। ्<br />

१३३ पुनः भाषािववाऽचरतो भाषतः। १३४ आचाराथ िप। ् तत<br />

धातुािट तिस शिप। ततः भाषत इित भाषौ १३५<br />

शतृये भाषतोः षं सं वा। १३६<br />

इित िवहे परैपदधातोः<br />

ााऽिप ीरामतं कथनोपकथन-<br />

१३२ िनादरा ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) इित लोपिविधः आीनोनुम ्<br />

(पा॰सू॰ ७.१.८०) इागमिवधेबलीयािनित भावः। िव ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → िव ा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िव ा लट ् → लटः<br />

शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → िव ा शतृँ → िव ा अत ् → ािदः<br />

ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → िव ा ा अत ् → िव ा ना अत ् → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) →<br />

िव जा ना अत ् → ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) → िव जा न ् अत ् → उिगत<br />

(पा॰सू॰ ४.१.६) → िव जा न ् अत ् ङीप ् → िव जा न ् अत ् ई → िवजानती → िवभिकायम ् →<br />

िवजानती सु ँप ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → िवजानती। कथं तिह<br />

१३१तां िटयामुृतेषूदाहरणेषु नुावः। आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। या धारः<br />

कताम।<br />

्<br />

१३३ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

१३४ भाष → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भाष िँ प ् → भाष व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भाष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् →<br />

भाष तस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भाष शप ् तस ् → भाष अ तस ् → अतो<br />

गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाष तस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → भाषतँ →<br />

खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → भाषतः।<br />

१३५ भाष → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

भाष शतृँ → भाष अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाषत ् → कृ ित-<br />

समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भाषत ् औ → उिगदचां<br />

सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भाष नु ँम ् त ् औ →<br />

भाष न ् त ् औ → भाषौ।<br />

१३६ भाषत ् → ाितपिदकसा (पूववत) ् → िवभिकायम ् → भाषत ् ओस ् → भाषतोस ् →<br />

ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → भाषतोँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → भाषतोः।<br />

२६०


कृ ितकरणम ्<br />

२.२६ भाषतोः<br />

ाजेन लोके ीरामतािविकीषया भाषणमाचरतोिरवेित ताय ितभाित। इदं<br />

ारामायणम। ् अ रं िनगूढदशनपीयूषिनभरम। ् अतो ाकरणयोगा अिप<br />

िवशेषमेव िनगूढरहाकं तं िवतो ले। यतो िह लणः सााारायण<br />

भगवतः ीरामांशः। दाशिनका च चतोऽवा जासुषु ितुरीयाः।<br />

चतसृणामिप चारो िवभवो िवरािरयगभसवााः। ताशेषिवशेषातीतं ान-<br />

गीगऽतीतं िनगु णं तुरीयं ीरामः। तदवा तुरीयावा ीसीता। तुरीयावा-<br />

णोिरव सीतारामयोरभेदः। सुषुवा माडवी। तैतािधानदेवता सव ईरो<br />

भरतः। ावा ुतकीितः। तैतािधानं िहरयगभः शुः। जागृतावोिमला।<br />

तिभुिवराट ् ीलणः। अतुलसीदासो गायित –<br />

सुरी सुर बरिन सह सब एक मंडप राजह।<br />

जनु जीव उर चािरउ अवा िबभुन सिहत िबराजह॥ १३७<br />

– रा॰च॰मा॰ १.३२५.१४<br />

एवमेवेमे चारो रामभरतलणशुाः मशो मोकामधमाथपाः। धमािदिनयमः<br />

(वा॰ २.२.३४) इित वािकेनाािभायानुसारं मासः। एवम ् ओम ् (ॐ) इ िह<br />

चािर पदािन – अ उ म ् अधमाा च। ताधमााको रामो मकारो भरतो वासुदेव<br />

उकारः शुो िविधपोऽकारो लणः िशवपेित कते १३८ –<br />

बेद त नृप तव सुत चारी॥ १३९ – रा॰च॰मा॰ १.१९८.१<br />

इदं सव कठरवेण किथतं िवरभया िनते। एवं लणः साागवािषाद िनो<br />

भगविरकरः िकं तयोः िकमातम ् । १४० केवलं लोकलीलाथ ं ोरं कुवािवव<br />

लेते। अतो भावतो िविदतरामततयाऽभाषमाणयोरेव भाषणमाचाणयोिरवानयोबा-<br />

पिरवेषः।<br />

१३७ एतू पारम–सुराः ् सुरैवरैः सववो राजिभे शुभे मडपे च। ुवं जीविचेऽिसा<br />

अवाः कीयैरधीशैयु ताः संराजन ्॥ (मा॰भा॰ १.३२५.१४)।<br />

१३८ अकारारसूतः सौिमििवभावनः। उकारारसूतः शुैजसाकः॥ ााकु<br />

भरतो मकारारसवः। अधमााको रामो ानैकिवहः॥ (रा॰उ॰ता॰उ॰ ३.१.२)<br />

१३९ एतू पारम–चारोऽिप ् सुता भूप वेदतािन सि ते (मा॰भा॰ १.१९८.१)। दशरथं ित विस<br />

वचनिमदम।<br />

्<br />

१४० तयोः इ च वतमाने (पा॰सू॰ २.३.६७) इनेन षी। मितबुिपूजाथ<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१८८) इनेन ानम ् इ बुथ वतमाने ः। बुिानम ् (का॰वृ॰ ३.२.१८८)<br />

इित कािशका।<br />

२६१


२.२७ िनरहािरणः कृ ितकरणम ्<br />

२.२७ िनरहािरणः<br />

िनरहािरणः शाा ये रागेषविजताः।<br />

समलोामकनकाेषां ते दयं गृहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.५७<br />

अ ाचेतसामं गा सु िनवासानं ीरामचेण पृो ो वाीिकः िणगदित<br />

िनरहािरणः इित। य ेधा समासः कतु पायते तुषो बीिह तुषो यथा<br />

अहारािाा िनरहाराः इित िनरादयः ााथ पा (वा॰ २.२.१८) इित वचन-<br />

सहायेन कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इित सूेण थमः समासो ितीय ािदो<br />

धातुज वाो वा चोरपदलोप (वा॰ २.२.२२) इनेन बीिहरिप िनगतोऽहारो<br />

येषािमित िनरहाराः इं योः समासयोः कृ तयोरिप िनरहािरणः इित िवधाय तुषं<br />

पुनमथय इिनः इित। न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः १४१<br />

पािणिनसतिनयममु िकमेतेन िवडाणायामेन। िवडाणायामकारिनदशनं िह<br />

िनगतोऽहारो िनरहारः इ कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन तुषसमासः<br />

पात ् िनरहार एषां िनरहािरणः इित चेत। ्<br />

१४२ उते। यिद बीहावभीाथलाभः<br />

ादेदमनुधावनं न ात। ् तदैव िनयमोनपाऽपािणनीयता ात। ् बीहौ िन-<br />

िनरहारपेऽभीेऽथ न ाे िनयोगिववायािमिनरत एव न दोषः। १४३ अतो गीतायामिप<br />

िनरहारः इित युं यथा –<br />

अेा सवभूतानां मैः कण एव च।<br />

िनममो िनरहारः समःखसुखः मी॥<br />

इित<br />

– भ॰गी॰ १२.१३<br />

अथािरहारु मम ियः िकु िनरहािरणो दये वसामीेवारं बीिह-<br />

मथययोः। एवं िनरहािरणः इ िनमहाराभाव इित गूढमथ नियतु ं तुष-<br />

बीिहव िवहाय िवकटः पा आितः। या अमिप दशयािम। िनरहं कतु शीलं<br />

येषां ते िनरहािरणः इित सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन सूेण<br />

िणिनिवधाने िनरहािरणः।<br />

१४१ मूलं मृयम ् ।<br />

१४२ अत इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेनेिनः।<br />

१४३ िनं िनरहार एषां िनरहािरणः इित िवहकारः।<br />

२६२


कृ ितकरणम ्<br />

२.२८ काशः<br />

२.२८ काशः<br />

सााया काशो लनाकसमभाः।<br />

तानधावं लोभेन तेषां सवपिरदान ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.६८<br />

अ वाीिकभगवं ीरामं ित पूववृावणनसे सिषवणनं ौित।<br />

अ काशः इित योगः। पूवको काश ्धातुदथः (काँ दीौ धा॰पा॰ ११६२)<br />

अकमक आनेपदी च। अ शानचा भिवतं शयोगो पािणनीय इित चेत।<br />

्<br />

काशः इमाचारिबाू पिसिः। १४४ या अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />

(प॰शे॰ ९३.४) मा परैपदातृयः। १४५<br />

२.२९ िनयः<br />

वयं ाामहे तावदागिमिस िनयः।<br />

तथेुा गृहं गा मुिनिभयदीिरतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.७३<br />

अ सिषकिथतमेवानुवदित वाीिकयत ् तावयम ाामो यावं<br />

कृ तिनय आगिमिस। आगिमिस िनयः इित वाखडे िनयः इित िह युद-<br />

१४४ काशं कुवि काशि। काश → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) →<br />

काश िँ प ् → काश व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → काश → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → काश लट ् → काश िझ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

काश शप ् िझ → काश अ िझ → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → काश िझ → झोऽः<br />

(पा॰सू॰ ७.१.३) → काश अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → काशि। काशीित<br />

काशः। काश → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → काश लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२४) → काश शतृँ → काश अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />

काशत ् → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् →<br />

काशत ् जस ् → काशत ् अस ् → उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) →<br />

िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → काश नु ँम ् त ् अस ् → काश न ् त ् अस ् → काशस ् →<br />

ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → काशँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />

काशः।<br />

१४५ काँ दीौ (धा॰पा॰ ११६२) → काश ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />

(प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

काश ् लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → काश ् शतृँ →<br />

काश ् अत ् → काशत ् → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा। शेषा िया<br />

पूववत।<br />

्<br />

२६३


२.२९ िनयः कृ ितकरणम ्<br />

वावाीिकपकतृिवशेषणम ् । ं िनयः सन ् यावदागिमिस तावयं ाामः<br />

इित भावः। िनयशः ायो भावेऽबः। १४६ भावयाशः कथं कतृवाचक<br />

िवशेषणमसमानािधकरणात। ् असामानािधकरये कथं ािभिः कथमय।<br />

सामानािधकरयाभावे आगिमिस इित योगोऽिप न ैव सिवित। तथा च सूम ्<br />

युुपपदे समानािधकरणे ािनिप ममः (पा॰सू॰ १.४.१०५)। अाथः िता-<br />

कारकवािचिन युुपपदे समानािधकरणे युमानेऽयुमाने वा ममः। न च<br />

िचदसमानािधकरणमिप िवशेषणम। ् िवशेषणिवशेयोः सामानािधकरये न ैव राजाा।<br />

भूतले घटः, राः पुषः इादौ यथा सषयोरिप िवशेषणदशनात।<br />

्<br />

सम। ् िक समानािधकरणं नाम समानिवभिकम।<br />

् समानिवभिकं<br />

ाय एकाथवाचकयोिवशेषणिवशेयोरेव भवित। यथा नीलमुलम ् अोल-<br />

शोरसु िभिनलपदोरसुिभिोभे अेकमेवोलपमथ नीलिविशं<br />

कथयतः। यतो िह नीलश उलशेनाभेदसेनायः। तथाऽिप ुिवादे<br />

ीगदाधरभा ुादयि य िवशेवाचकपदोरिवभितायिवषयसािव-<br />

साया अिववितं तैव िवशेिवशेषणवाचकपदयोः समानवचनकिनयमः<br />

(ु॰वा॰ का॰॰)। यथा सुरो रामः इ िवशेवाचकपदं रामः इित तरिवभिः<br />

सु इित तायिवषयसैकपा तिसा ििादयासां िवशेवाचक-<br />

सुरपदोरसुिवभा न िववितमतोऽ समानवचनकम ् । इित मीमांसामाे<br />

आगिमिस इ समानािधकरणः म ् इित। त सामानािधकरणं िनयः इित।<br />

अथा कथं थमािवभिः ियेत। स च तदैव म ् इ सामानािधकरणो भिवित<br />

यदा तदथमेव भाषेत। भावे िविहताजिनयशः कथं कथमनुविदित। अैकाथ-<br />

वाचके कथम समानवचनकिमित महिमित चेत। ् अ िनिनोतीित िनयः<br />

इित िवहे पचािदादच। ्<br />

१४७ या िनयः इित भावेऽब एव तथाऽिप िनयोऽ<br />

इित िवहेऽशआिदाथयोऽच। ्<br />

१४८ िनयः इ िनयवान ् इथः। अथवा<br />

पृथदं वाभेद। यदाऽऽगिमिस तदा िनयो भिवतीित नया ते।<br />

कााा िह िनथा च ालोकेऽिभनयानवधनाचायाः –<br />

१४६ िनस ्पूवकात ् िचञ ् चयने (धा॰पा॰ १२५१) इित धातोः एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन ां अच -्<br />

यं बािधा हवृिनिगम (पा॰सू॰ ३.३.५८) इनेन भावेऽकतिर च कारके सायाम ् अप ्ये<br />

िनयशो िनः।<br />

१४७ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

१४८ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

२६४


कृ ितकरणम ्<br />

२.३० ा<br />

कााा िनिरित बुधैयः समाातपूव-<br />

ाभावं जगरपरे भामामे।<br />

केिचाचां ितमिवषये तमूचुदीयं<br />

तेन ूमः सदयमनःीतये तपम ्॥<br />

– ॰ १.१<br />

न च सािहिकमतेन वैयाकरणानां िकिमित चेत। ् आनवधनाचायरिप बुधशे<br />

वैयाकरणानां िनीकृ तितपादनात। ् यथा बुधैवयाकरणैः स एव िनः ोटपेण<br />

पूणसमाातोऽः। येनोािरतेन साालाूलककुदखुरिवषािणनां सयो भवित स<br />

शः (भा॰प॰)। न च कााभूतिनर िकमायातम ् । अारामायण सव<br />

कापेण चिचतात ् यथा –<br />

रामायणं जनमनोहरमािदकां<br />

ािदिभः सुरवरैरिप संुतं च।<br />

ाितः पठित यः णुयाु िनं<br />

िवोः याित सदनं स िवशुदेहः॥<br />

इं यदा आगिमिस तदा िनयो भिवित इित न दोषः।<br />

२.३० ा<br />

बिहरेव रथं ा राजानं ुमाययौ।<br />

जय शेन राजानं ुा तं णनाम ह॥<br />

– अ॰रा॰ ७.९.७३<br />

– अ॰रा॰ २.७.२<br />

सुमः ससौिमिसीतं ीरामभं रथेन गातटं यावाप १४९ तदायाऽयोां<br />

परावतमानो रथं बिहः ापिया ियमाणं राजानं दशरथं ददश। अ बिहरेव रथं ा<br />

इपािणनीयिमव। यतो िह ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) इित धातोये अितीी-<br />

रीू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) इनेन पुगागमे ाय इिट गुणेऽयादेशे<br />

१४९ ाप इ िवभाषाऽऽपः (पा॰सू॰ ६.४.५७) इनेन णेरयादेशे वैकिके ियं पं िसम ् । पे<br />

ा इित।<br />

२६५


२.३० ा कृ ितकरणम ्<br />

ापिया इित िह वरम। ्<br />

१५०<br />

रथं ा इित कथम ् । प ्यु समासमरेण<br />

भिवतु ं श एव निह। तथा च सूम ् समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७)।<br />

इदं नपूवके समासे सेव ाय ाने पं िवदधाित। अ समासोऽिप<br />

नाि। अतः ा इित िवमृयते। अ संा इित योग आसीत ् । तदा सूवक-<br />

िणजाधातोः ाये बादेशः। एवं िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />

(वा॰ ५.३.८३) इनेन सम ् उपसग लोपः। न च समासे कृ ते कुतोऽ पदम।<br />

्<br />

अवितन िवभिमािैवानेन वािकेन लोपकरणात। ्<br />

१५१ सभामा भामा (भा॰प॰,<br />

भा॰पा॰सू॰ १.१.४५) इादाविप समपदैव लोपदशनात। ् इं सम ् इ लोपे<br />

सित थमं ा इित ामािणक एव योगः। न च िनिमापाये निमिकापायः<br />

ै<br />

इित पिरभाषया िनिमभूते समुपसग े निमिक ै प ् इापायतः<br />

ा इिनं पिमित वाम। ् अाः पिरभाषाया भाेऽदशनात। ्<br />

१५२ जातसंारो<br />

न िनवतते इित वचनबलेन ेऽिप समुपसग तििमकपो न िनवतनम। ् या<br />

ापियतु ं शं योयं वेित ाम ् इित िवहे िणजपुगाधातोः ऋहलोयत ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१२४) इनेन यत ् यः। अथादशादेकं ापियतु ं योयं राजानं<br />

ददश। सातं िह राो गितिनवृा बुिरिप शाा वसानमवं शोऽिप<br />

िशिथलोऽतः ाशः राजन ् श िवशेषणम ् । तथा ाासौ राजा चेित<br />

ाराजा तं ाराजानम ्। देवराजानम ् (अ॰रा॰ १.५.२६) इितवजभावः। १५३<br />

१५० ा → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये निमिकापायः ै<br />

→ ा → हेतुमित<br />

च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ा िणच ् → ा इ → अितीीरीू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ा पु ँक् इ → ा प ् इ → ािप → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → ािप ा →<br />

ािप ा → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

ािप इट ् ा → ािप इ ा → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ापे इ ा →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ापय ् इ ा → ापिया।<br />

१५१ ाीरािपाताः (पा॰सू॰ १.४.५६) इािधकारे पिठतात ् ादयः (पा॰सू॰ १.४.५८)<br />

इित सूेण ादीनां िनपातसायां जातायाम ् उपसगाः ियायोगे (पा॰सू॰ १.४.५९) इनेन<br />

ियायोगे तेषामेव उपसगसायामुपसगाणां िनपाते िसे रािदिनपातमयम ् (पा॰सू॰ १.१.३७)<br />

इनेन िनपातानाम ् अयसायां िविहतायामुपसगाणामयसायां िसायाम ् अयादाुपः<br />

(पा॰सू॰ २.४.८२) इनेनोपसगाुपां िप यलोपे यलणम ् (पा॰सू॰ १.१.६२) इित<br />

सूबलेन सु िङं पदम ् (पा॰सू॰ १.४.१४) इुपसगाणां यलणा पदसाऽतैवेित भावः।<br />

१५२ तादिना पिरभाषेयिमित भावः।<br />

१५३ १४८तमे पृे १.२५ देवराजानम ् इित योग िवमश पयु।<br />

२६६


कृ ितकरणम ्<br />

२.३१ अवेती<br />

या ीयत इित ा। १५४<br />

तथा च याऽऽु ं योयिमित ाम ् इं भाव-<br />

सािधताशेनाऽश समासः। आशोऽिप यया इित। तथा गित-<br />

िनवृाऽािमित तायम। ् अथवा ियमाणाितायां ापियतु ं योयं राजानं<br />

ददश। न च ाश राजन ् शेन सह तुषसमासे राजाऽहिखच ्<br />

(पा॰सू॰ ५.४.९१) इनेन टच ् ये िटलोपे िवभिकायऽिम ाराजम ् ािदित<br />

वाम ् महाराजम ् इितवत। ् समासायकरणं िनम। ् माणं चा यिच<br />

भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इित सूम। ् अ या यच ् इित समाहारः। इह ाु-<br />

दषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चाायः यो आसीत।<br />

्<br />

तिन ् युे यचे भम ् इित ात। ् यतो न युोऽतः समासायािनता<br />

ायते। १५५ अतः ाराजानम ् अियोगे नापािणनीयता।<br />

२.३१ अवेती<br />

सीता चाुपरीताी मामाह नृपसम।<br />

ःखगदया वाचा रामं िकिदवेती॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.१२<br />

शोकाकुलदशरथं ित रामसेशं वणिया सुमः सातं सीतामनोदशां<br />

ितपादयित यदुपरीतलोचना सीता िनरी रामभं िकमिप समािदशत ् । यिदह<br />

िकिदवेती अयं योगः अवेमाणा इित योे अवेती इित युमांश-<br />

येऽपािणनीयताािः। अवपूवको िह ई ्धातुः (ईँ दशने धा॰पा॰ ६१०)<br />

आनेपदी। एवं तङानावानेपदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इनेन िवधीयमानः<br />

शानच ् योऽानेपदसकः। तथा च आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन मुिक<br />

कृ ते अवेमाणा इेव योगः चिलतः। एवं अवेती इित िवमृयते। थमं ानेपद-<br />

१५४ ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) इित धातोः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन डे<br />

िडभानुबकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४)<br />

इनेन टािप। िशहणादिपहणाानुपपदेऽिप। अिपशः सवपािधिभचाराथः (का॰वृ॰ ३.२.१०१,<br />

वै॰िस॰कौ॰ ३०११)। या अेोऽिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१७८) इनेन ििप। िशहणाावेऽिप।<br />

या िभदािदगणमाकृ ितगणं मा िषिदािदोऽङ् (पा॰सू॰ ३.३.१०४) इनेनािङ अजाताप ्<br />

(पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप। कथं तिह िितः इित िन। ् अनथकाु ितवणमथानुपलेः<br />

(भा॰िश॰) इित भायोगाििदािदो बालकाििप। अथा डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५)<br />

इ िषािाधो वारः।<br />

१५५ अाेतािपतं भगवता पािणिनना। थमसू एव वृिरादैच ् (पा॰सू॰ १.१.१) इित युम।<br />

्<br />

समासायिने तु ाुदषहाामाहारे (पा॰सू॰ ५.४.१०६) इनेन चााजपेण<br />

वृिरादैचम ् इनेन भिवतमासीत। ् हलयोगोऽािप समासायािनापनाथम।<br />

्<br />

२६७


२.३२ दी कृ ितकरणम ्<br />

युधातोः परैपदववहारः। सित परैपदे यिवचारैव नुमभाविनारः।<br />

अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इित वचनेन सित परैपदे<br />

अवेित इित िवहे शतृयापम। ् ननु अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />

(प॰शे॰ ९३.४) अ न िकमिप माणिमित चे। चिँङ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०१७)<br />

इित िह धातुः। अयं चानुदाेिङ। योरनुबयोरेकमेव फलमानेपदम ् ।<br />

त सूम ् अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) एव। अैव फल कृ ते<br />

योरनुबकरणं िकमथम। ् अनुदाेकरणेन ैवाऽनेपदिसिः। िङरणेन िकं<br />

योजनम। ् तदेव थ सापयित यदनुदातेलणमानेपदं ताय चािनम।<br />

्<br />

अतािनारैपदशतृयोगः। शतृयोगे सित कथं नुमभावः इित चेत।<br />

्<br />

आगमशाािनात। ्<br />

१५६ याऽ न शतृयः। अ तृँच ् य औणािदकः। १५७<br />

एवं नुमभावः। तथा च ीिववायां ङीये १५८ अवेती इित िसम ् ।<br />

२.३२ दी<br />

ततो ःखेन महता पुनरेवाहमागतः।<br />

ततो दी कौसा राजानिमदमवीत ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.१५<br />

भगवतः ीरामच वनवासे सयोामागते सुमे िनश सकलं समाचारं<br />

िवलपं रघुनं िनरानं ियमाणं राजानं िवलो दती कौशाऽवीत। ् अ दी<br />

इित युम। ् तासतिमव। यतो िह द धातुः ् (िदँर ् अुिवमोचने धा॰पा॰ १०६७)<br />

अदािदगणपिठतः। त अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इनेन शपो वित।<br />

१५६ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) इनेन शिप नुमागम<br />

िनादागमशाािनमाितम।<br />

्<br />

१५७ नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१)<br />

केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहत उिगयः। तृँच ् ये चा<br />

शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६) इितवत।<br />

्<br />

१५८ उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन ङीप।<br />

्<br />

२६८


कृ ितकरणम ्<br />

२.३३ गृ<br />

तत शतृये नुमभावः त एव िसः। १५९ अ नुमपािणनीय इित कृ ा िवमृयते।<br />

गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३)। अतः शपो न क्। तथा च दतीित दी इित िवहे<br />

नुम। ् या रोदनं दः। भावेऽयः। १६० दमाचरतीित दित। आचाराथ िप। ् ततो<br />

धातुसातो लिट ितिप शिप दित। १६१ अतः दतीित दी इं साधु। १६२<br />

२.३३ गृ<br />

अितवृावशौ ुिपासािदतौ िनिश।<br />

नायाित सिललं गृ पुः िकं वा कारणम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.३१<br />

अ महाराजो दशरथः मणकुमाराजलं कलशं गृहीा वृदती गतः।<br />

सिललं गृ पुो नायाित अ िकं वा कारणम ् – इित तौ िचितवावााम ् ।<br />

बयोगोऽयम ् गृ। स च समपदं िवनाऽसवः। इह कोऽिप समासो नहीित।<br />

मैवम। ् गृ इित पदम। ् त च ोपसग िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />

(वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन लोपे तथा च जातसंारो न िनवतते इित पिरभाषा-<br />

१५९ िदँर ् अुिवमोचने धा॰पा॰ १०६७) → द ् → लणहेोः ियायाः (पा॰सू॰ ३.२.१२६) →<br />

द ् शतृँ → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → शतुिङम ् → द ् अत ् → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → द ् शप ् अत ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />

द ् अत ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → द ् अत ् → दत ् → उिगत<br />

(पा॰सू॰ ४.१.६) → दत ् ङीप ् → दत ् ई → दती → िवभिकायम ् → दती सु ँ →<br />

हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → सुलोपः → दती। आीनोनुम ्<br />

(पा॰सू॰ ७.१.८०) इित सूेणावणाादार शतुः शीनोः परतः पािकनुमागमो भवित। शपो<br />

हलादेतूं न वतते।<br />

१६० अजिप सवधातुः (वा॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे। यथा िवदः इ। िवदशो<br />

भावेऽपीाेकोशः।<br />

१६१ द → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → द िँ प ् → द व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → द → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → द लट ् →<br />

द ितप ् → द ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → द शप ् ित → द अ ित → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → द ित → दित।<br />

१६२ द → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → द लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

द शतृँ → द अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → दत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) →<br />

दत ् ङीप ् → दत ् ई → शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → द नु ँम ् त ् ई → द न ् त ् ई → दी → िवभिकायम ् → दी सु ँ →<br />

हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → दी। कतयिप न दोषः। एवं तिह दतीित<br />

दः। द इवाऽचरतीित दित। दतीित दी। िया पूववत।<br />

्<br />

२६९


२.३४ मानौ कृ ितकरणम ्<br />

बलेन बिप न िनवृ इं नापािणनीयता। या गृशो िह याः। १६३<br />

िकासारणम। ्<br />

१६४ एवं गृो हीतु ं योयः पुः सौः इित तायम। ्<br />

१६५ तथा च<br />

गृासौ पुेित गृपुः इित कमधारयः। आदाय इित चााहायम। ्<br />

१६६<br />

२.३४ मानौ<br />

हाहेित मानौ तौ पुपुेवोचताम ् ।<br />

जलं देहीित पुेित िकमथ न ददालम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.४३<br />

अ मुमूषु दोदशां कौशासमं दशरथो वणयित हाहेित मानौ तौ।<br />

्धातुः (िदँ आाने रोदने च धा॰पा॰ ७१) परैपदी। इिदतो नुम ् धातोः<br />

(पा॰सू॰ ७.१.५८) इनेन नुम ्। तत त इित ौ अयमेव योगः सामातः<br />

पािणनीयः। मानौ इित कथिमित चेत। ् कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४)<br />

इनेनाानेपदम। ् कमितहारो नाम कायपिरवतनम। ् अ योयं लवनमः<br />

करोित ितनीते (वै॰िस॰कौ॰ २६८०)। तथैवाऽ साधारणजीवाचिरतं नं<br />

तपःपूतावपीमौ कुतः। अत आनेपदम ् । ेते इित मानौ। शानये<br />

शनुबकाय आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन मुगागमे िवभिकाय मानौ।<br />

या तीित म ्। नशीलम। ् पचािदादच। ्<br />

१६७ ं मानं शरीरदशा ययोौ<br />

मानौ इित बीहौ नापािणनीयताशापकलावकाशः।<br />

२.३५ िवलिपतम ्<br />

असमव रामाय राे मां गतोऽिस भोः।<br />

इित िवलिपतं पुं पिततं मुमूधजम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.६७<br />

दशरथमरणानरं विसिनदशाावकैरयोां नीतो भरतः कैकयीतः सकल-<br />

वृां िवायोपरतं िपतरमुिय िवलपित। असमव इािद। अ िवलिपतम ्<br />

इित भरत िवशेषणं िवलिपतं पुम ् इित। य कमिण भावे च िवधानात ्<br />

१६३ पदाैिरबाापेषु च (पा॰सू॰ ३.१.११९) इनेन।<br />

१६४ िहावियिधवििवचितवृितपृितभृतीनां िङित च (पा॰सू॰ ६.१.१६) इनेन।<br />

१६५ अैरीित भावः। गृः, ि॰ (गृते ाािदिभिरित। ह + प।), ् अैरी। अतः। पः।<br />

इित िवमेिदौ इित शकुमः।<br />

१६६ सिललमादाय गृपुो नायाित अ िकं वा कारणम ् इित योजना।<br />

१६७ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२७०


कृ ितकरणम ्<br />

२.३६ रे ा<br />

वतुय पािरशेातिर िवधानात ् िवलिपतवं पुम ् इित योमासीत ् ।<br />

िकिववातः कमणो धातुिमममकमकं मा १६८<br />

गथाकमकिषशीासवसजन-<br />

हजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर यः। या भावे ये<br />

कृ ते १६९ िवलिपतम इशआजं िवलिपतम ्। १७० अथवा िवलपनं िवलपः।<br />

पचाच। ्<br />

१७१ िवलपिमतो िवलिपतं िवलिपतम ् इित ितीयािवलपश ा-<br />

इतइनेन समासः। शकािदाूविदशा परपे िवलिपतम ्। या िवलपशं<br />

तारकािदगणे मा िवलपोऽ सातः इित िवहे तद सातं तारकािद इतच ्<br />

(पा॰सू॰ ५.२.३६) इनेनेतनुबकाय भसालोपयोिवभिकाय िवलिपतम ्। १७२ या<br />

िवलपमाचे िवलपं करोित वा िवलपयित। १७३ िवलपयतीित िवलिपतं िवलिपतम ्। १७४<br />

इमाचाणिणजातिर यः। १७५ ीराम एव यं िवलिपत इव। वुतु त<br />

दये भिभावेन सदाऽिप ीरामः सििहत एव। केवलं भावुकेो भरतः ेमिददशनं<br />

कारयित।<br />

२.३६ रे ा<br />

तीा गां ययौ शीं भराजामं ित।<br />

रे ा महासैं भरतः सानुजो ययौ॥<br />

– अ॰रा॰ २.८.४१<br />

अ समपदं िवनाऽिप ा इित बयोगः कथिमित चेत ् । अ मयूर-<br />

१६८ धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)।<br />

१६९ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />

१७० अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

१७१ अजिप सवधातुः (वा॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे।<br />

१७२ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसा। येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनालोपः। अिम<br />

िवभौ अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) इनेन पूवपम।<br />

्<br />

१७३ िवलप → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िवलप िणच ् → िवलप इ → णािववाित-<br />

पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िवलप ् इ → िवलिप → सनाा<br />

धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवलिप ितप ् → िवलिप ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

िवलिप शप ् ित → िवलिप अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िवलपे अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → िवलपय ् अ ित → िवलपयित।<br />

१७४ िवलिप → पूववातुसा → गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७२) → िवलिप → िवलिप त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />

िवलिप इट ् त → िवलिप इ त → िनायां सेिट (पा॰सू॰ ६.४.५२) → िवलप ् इ त → िवलिपत →<br />

िवभिकायम ् → िवलिपत अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → िवलिपतम।<br />

्<br />

१७५ गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः।<br />

२७१


२.३६ रे ा कृ ितकरणम ्<br />

ंसकािदामासः। १७६ तथा च हलदाा सायाम ् (पा॰सू॰ ६.३.९) इनेन<br />

सा अतो ये १७७ रेा इित। या रे इित समीितपकायं तत<br />

सुिवभे रेव अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) इनेन क्। इं रेा इित साधु। १७८<br />

॥ इयोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे ितीयााये<br />

थमपिरेदः।<br />

१७६ मयूरंसकादय (पा॰सू॰ २.१.७२) इनेन।<br />

१७७ समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन ो बादेश इित भावः।<br />

१७८ याऽ संा इित योगः। िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन सम ्<br />

उपसग लोपः।<br />

२७२


कृ ितकरणम ्<br />

२.३७ यातः<br />

॥ अथ ितीयााये ितीयः पिरेदः ॥<br />

॥ अथारयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

२.३७ यातः<br />

को वा दयाः ृतकामधेनुरो जगां रघुनायकादहो।<br />

ृतो मया िनमनभाजा ाा ृितं मे यमेव यातः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.८<br />

अ आयातः इथ यातः इित युम। ् यतो िह आङ् उपसग लोपे सित १७९ यः<br />

िशते स मानाथािभधायी १८० इनेन ताशाथ बोधकात।<br />

्<br />

२.३८ अिपणः<br />

पयािम राम तव पमिपणोऽिप<br />

मायािवडनकृ तं सुमनुवेषम।<br />

्<br />

कपकोिटसुभगं कमनीयचाप-<br />

बाणं दयादयं ितचावम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.३२<br />

अ न पमपम ्। १८१ अपमेपी तािपणः। १८२ अ न<br />

कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः १८३ अयं िनयमो जागकः। तात ्<br />

नाि पं य सोऽपाप इित बीहावेवाथबोधे अिपणः इित कथिमित<br />

चेत ् । अिपणः इ बीहेरीितोऽथ न लते। यतो ाशे भूमे<br />

िनयोगे चेिनः। १८४<br />

भगवतो प भूयं श िनयोगमिप िसमेव।<br />

१७९ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />

१८० मूलं मृयम।<br />

्<br />

१८१ नञ ्<br />

(पा॰सू॰ २.२.६) इनेन नतुषसमासे नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपे<br />

िवभिकाय िसम।<br />

्<br />

१८२ अत इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेन अपाितपिदकाथये इिनये िवभिकाय<br />

िसम।<br />

१८३ मूलं मृयम।<br />

१८४ भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽििववायां भवि मतुबादयः॥<br />

(भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)।<br />

२७३


२.३९ मपासनात ् कृ ितकरणम ्<br />

तीिहणा कथमिप लुमशात ् । १८५ अथवा अपियतु ं तील इपी<br />

तािपणः इित ताीे िणिनः। सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इित<br />

सूेण।<br />

२.३९ मपासनात ्<br />

इेवं ुव रामः सु ितमवीत ् ।<br />

मुने जानािम ते िचं िनमलं मपासनात ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.३५<br />

अ यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) इनेन युकथं न। मपासनात ्<br />

इपािणनीय इव। १८६ अ ुट ् च (पा॰सू॰ ३.३.११५) इनेन भावे नपु ंसके ुट ्। १८७<br />

लकारटकारयोरनुबकाय युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनानादेशे पेकवचने<br />

मपासनात ्। १८८<br />

२.४० ायमानः कामाणः<br />

शीमानय भं ते रामं मम िद ितम ् ।<br />

तमेव ायमानोऽहं कामाणोऽ संितः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.१०<br />

योगािवमावारामायणेऽरयकाड तृतीयसगयौ। ीरामभः सीता-<br />

लणसमेतः पािवतमुिनजनिनकेतोऽगाममुपितमानः १८९<br />

सुतीेन सूचयित।<br />

रामागमनवणसातहषऽगः ोवाच यत ् राममानयाहं तमेव ायमानिािम।<br />

ैधातुः (ै िचायाम ् धा॰पा॰ ९०८) परैपदी। तथा सित लिट ितिप शिप गुणेऽयादेशे<br />

१८५ न भूमशिनयुं पमेपी तािपणोऽिप तू पं पयामीित भावः। अिेव पे<br />

सुमनुवेषं कपकोिटसुभगं कमनीयचापबाणं ितचावम ् इित ाशमुम। ् अािन ्<br />

े रामापधरो िनं तूणीबाणाितः भुः (अ॰रा॰ १.३.६२) इ चापतूणीबाणसिहतप<br />

िनयोग उः। अहाुतौ च कायकारणकतृफलसाधनभेदतः। एको िवभािस राम ं मायया<br />

बपया॥ (अ॰रा॰ १.५.५४) इ ीरामभ पभूमं चोम।<br />

्<br />

१८६ कतृिभकारके युिच तु उपासना इित पम। ् तात ् मपासनायाः इित पपम। ् यथा<br />

योगसूे भोजवृौ उपासनायाः फलमाह (यो॰सू॰ भो॰वृ॰ १.२८) इित षपम।<br />

्<br />

१८७ एतेन उपासनम ् इिप पािणनीयम। ् विरवा तु शुूषा पिरचयाऽुपासनम ् (अ॰पु॰ ३६५.७)<br />

इिपुराणयोगादिप। अमरकोषे तु विरवा तु शुूषा पिरचयाऽुपासना (अ॰को॰ २.६.३५) इित<br />

पाठः।<br />

१८८ यथा तैव योगसूे भोजवृौ उपासनमाह (यो॰सू॰ भो॰वृ॰ १.२८) इित ितीयापम।<br />

्<br />

१८९ उपितमानः इ उपाेवपूजासतकरणिमकरणपिथिित (वा॰ १.३.२४) इनेन सतकरणे<br />

पिथ वाऽऽनेपदम। ् या वा िलायाम ् (वा॰ १.३.२४) इनेन।<br />

२७४


कृ ितकरणम ्<br />

२.४१ तीन ्<br />

ायित। शतिर च ायतीित ायन ् इेव योगः। ायमानः इित कथम। ् अ कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इानेपदम। ् यतो िह ान बुििवषयादेव<br />

ानमहंपदवािचैत आारोतेऽतः कमितहारतयाऽऽनेपदम।<br />

्<br />

तत ायत इित ायमानः इित िवहे ैधातोलिट १९० त शानजादेशे १९१ शिप आने<br />

मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन मुगागमे िवभिकाय ायमानः। अथवा ायम ् ायम ्<br />

इाभीे णमुल ्। १९२ थम ायम ् इ लोपे आसमादिनतीानः। १९३ ततो<br />

वणसेलने ायमानः। एवमेव कामाणः इािप काित इित परैपदी। तािप कम-<br />

ितहार आनेपदं ततः शानच। ्<br />

१९४<br />

२.४१ तीन ्<br />

दागमनमेवाहं तीमवितः।<br />

यदा ीरसमुाे णा ािथतः पुरा॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.१८<br />

सीतालणसेमानो िनमानो भगवान ् ीरामोऽगदशनाथमाम-<br />

ायु पितः। तदागमनवणसातकुतूहलो िवलोऽगः िणजगाद यत ् अहमिप<br />

भगवत आगमनं तीे। अ ितपूवकः ई ्धातुः (ईँ दशने धा॰पा॰ ६१०) आनेपदी<br />

दशनाथः। तत तीते इित िवहे शानये कृ ते १९५ मुगागमे १९६ िवभिकाय<br />

तीमाणः इित पािणनीयः। आनेपदीया ुगमः शतृयः। एवं तीन ् इित<br />

कथिमित चेत ् । उते। अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इित<br />

िनयमेन परैपदीयातृये तीन ्। या तीणं तीा इित िवहे भावे आङ्<br />

१९० वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) इनेन।<br />

१९१ लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन।<br />

१९२ आभीे णमुल ् च (पा॰सू॰ ३.४.२२) इनेन।<br />

१९३ आङ् उपसगपूवकात ् अनँ ाणने (धा॰पा॰ १०७०) इित धातोः निहपचािदो ु िणचः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन पचािच।<br />

१९४ काा तु सांसािरकाणां जनानां कृ ते। अगिषः। िदा भगवू पिषभूाऽिप लौिककने-<br />

लाभाथ भगवशनकाामाचरतीित कमितहारिववायामानेपदम। ् एवमेव न काे िवजयं कृ न च<br />

रां सुखािन च (भ॰गी॰ १.३२) इ। िवजयरासुखानामकाा न राजोिचता।<br />

१९५ लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) इनेन।<br />

१९६ आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) इनेन।<br />

२७५


२.४२ समीपतः कृ ितकरणम ्<br />

औणािदकये १९७ तीां करोतीित तीयित। १९८ तीयतीित तीः। १९९ ती<br />

इवाऽचरिित तीन ्। २०० एवं आचाणिणजाकतयच ् । तत आचारे िये लिट<br />

शतिर शिप परपे िवभिकाय तीन ्।<br />

२.४२ समीपतः<br />

एकदा गौतमीतीरे पवां समीपतः।<br />

पवाशाािन पदािन जगतीपतेः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.५.२<br />

अ िवेषाभावात ् ुवमपायेऽपादानम ् (पा॰सू॰ १.४.२४) इनेनापादानसा<br />

तु न ैव िवचारसहा। तदभावे पािसल ् (पा॰सू॰ ५.३.७) इनेन तिसयोऽिप<br />

नोपयुः। तथा च सामीवाचकशाथ एव तिसकरण आािद उपसानम ्<br />

(वा॰ ५.४.४४) इनेन तिसये िसिमदम। ्<br />

२०१ समीप एव समीपतः। न चा समीप-<br />

वाचकशे कथं समीित चेत। ् सिधकरणे च (पा॰सू॰ २.३.३६) इ चकारहणेन<br />

१९७ गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) इनेन ियां भावे अये अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन<br />

टािप वा। २६७तमे पृे २.३१ अवेती इित योग िवमश पयु।<br />

१९८ तीा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → तीा िणच ् → तीा इ →<br />

णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → ती ् इ → तीि →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → तीि लट ् → तीि ितप ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

तीि शप ् ितप ् → तीि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → गुणः →<br />

तीे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → तीय ् अ ित → तीयित।<br />

१९९ तीि → पूववातुसा → नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) →<br />

तीि अच ् → तीि अ → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → ती ् अ → ती → िवभिकायम ् →<br />

तीः।<br />

२०० ती → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → ती िँ प ् →<br />

ती व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → ती → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

ती लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → ती शतृँ →<br />

ती अत ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ती शप ् अत ् → ती अ अत ् →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ती अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → तीत ् →<br />

कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → तीत ् सु ँ →<br />

उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

ती नु ँम ् त ् सु ँ → ती न ् त ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />

ती न ् त ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → तीन।<br />

्<br />

२०१ तसेः साविवभिकं तदानामाकृ ितगणं च ९४तमे पृे ८६तां पादिटयां ीकृ तम।<br />

्<br />

२७६


कृ ितकरणम ्<br />

२.४३ कनीयान ्<br />

रािकाथवाचकशेः समी। २०२ समीपं िकाथवाचकं ततः समी।<br />

२.४३ कनीयान ्<br />

एषा मे सुरी भाया सीता जनकनिनी।<br />

स तु ाता कनीयाे लणोऽतीवसुरः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.५.९<br />

अ ीरामो लण पिरचयं कारयित यत ् स मे कनीयान ् ाता। ईयसुन ्<br />

यो िह य योिवभागः। २०३ अ रामापेया कनीयान ् भरतः। कथं लणं कनीयांसं<br />

कथयतीित चेत। ् अ रामलणयोयोरेव िववितात। ् भरतशुावयोायामरये<br />

रामलणौ। अनयोः शातः शेषशेिषभावात। ् लीलायामिप रामलणयोः संयोगः<br />

सव िसः। अतः शाथसेहे िवशेषृितहेतूनां पिरगणनावसरे साहचय उदाहरणं<br />

रामलणौ। २०४<br />

यिप लणश ावथ लणो दाशरिथलणो यधनपु<br />

िकु रामसाहचयाद दाशरिथलण एवाथबोधिवषयो भवित। एवं रामश योऽथा<br />

रामो जामदो रामो दाशरथी रामो वासुदेवेित। अोिरते रामश उपितेषु िथषु<br />

को रामो गृतािमित चेत ् रामलणौ इित कथनेन दशरथपु हणं भवित। अा-<br />

रामायणेऽिप –<br />

लणो रामचेण शुो भरतेन च।<br />

ीभूय चरौ तौ पायसांशानुसारतः॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.४२<br />

या मे इुारण आानं ातृसमुदायाृथरोित। े ातुः िपतृवाियं<br />

लोकिसम। ्<br />

२०५ अते सि यो ातरः। षी पालकपाभावसे। अहं याणां<br />

ातॄणां पालको ेात। ् उपरते िपतिर मे मेव सवषामुरदाियम। ् वाीकीयेऽिप<br />

िवभीषणं शरणागतं ीकुवीरामभो रावणहननाय याणां ातॄणां शपथं करोित।<br />

यथा –<br />

२०२ चकाराूरािकाथ ... रािकाथः खिप। रे ाम। अिके ाम। अाशे<br />

ाम (का॰वृ॰ २.३.३६)। चकाराूरािकाथः (वै॰िस॰कौ॰ ६३३)।<br />

२०३ िवचनिवभोपपदे तरबीयसुनौ (पा॰सू॰ ५.३.५७) इनेन।<br />

२०४ संसग िवयोग साहचय िवरोिधता। अथः करणं िलं शा सििधः॥ साममौिचती<br />

देशः कालो िः रादयः। शाथानवेदे िवशेषृितहेतवः॥ (वा॰प॰ २.३१५-३१६)।<br />

२०५ िपतेव पालयेुान ् ेो ातॄन ् यवीयसः। पुवािप वतरन ् ेे ातिर धमतः॥<br />

(म॰ृ॰ ९.१०८)।<br />

२७७


२.४३ कनीयान ् कृ ितकरणम ्<br />

अहा रावणं से सपुबलवाहनम ् ।<br />

अयोां न वेािम ातृिभ ििभः शपे॥<br />

– वा॰रा॰ ६.४१.७<br />

इं मम िषु ातृषु ेो ाता भरतोऽयोामिधितित ततो लणः कनीयािनित<br />

ीरामच ताय ितभाित। अादेव कारणात ् स तु ाता कनीयाे इ<br />

षी। अथा पमी िवभे (पा॰सू॰ २.३.४२) इित सूेण िवभमाने पमी ात ् ।<br />

तथा च िवचनिवभोपपदे तरबीयसुनौ (पा॰सू॰ ५.३.५७) इनेन िवचनिवभमान-<br />

वाचक उपपदे तरप ् ईयसुन ् च यो भवित। त च पिनवाया। यथा रामाामो<br />

लघुतरः। रामारतः कनीयान ्। अतः ष ाऽ राम समुदायाृथूतं<br />

तीयते। या िये पु इित ातरः। २०६ तथा च रामः ख िनगु णो महा-<br />

िवू राम एव परेुरतापनीयुतेः। २०७ एवं त महािवोभगवतः परारणः<br />

ीरामच यऽशा िवुमहेशााः। ा ख शुो िवुभरतो लणः<br />

िशवः। कपूरगौरािव लणो गौरो िवो यामतया भरतः यामो िवुेन<br />

जनकाावतारः शुो भरतं जनकिमवाित। अतेषु पोमाणेषु ातृपेषु<br />

िंशेषु लणः कनीयान। ् या –<br />

२०६ ातृशो ातृपुौ सृिहतृाम ् (पा॰सू॰ १.२.६८) इित सूकारयोगादेव िसः। नृनेृृ-<br />

होतृपोतृातृजामातृमातृिपतृिहतृ (प॰उ॰ २.९५) इुणािदसूपाठभेदेन तृनृजो वा िनपाते।<br />

अ नृनेृृृहोतृपोतृ जामातृिपतृिहतृ (प॰उ॰ २.९५) इित ातृशरिहतः पाठः। कोशेषूणािद-<br />

सूटीकासु िविवधा ुयः। ाज-तृच ् पृषो॰ इित वाचम। ् ाजते इित ाज + नृनेृृ-<br />

होिित प॰उ॰ २.९६ इित तृन। ् िनपाते च इित शकुमः। ाजते। ाजृ ँ दीौ (ा॰आ॰से॰)।<br />

‘नृनेृ-’ इित साधु (अ॰को॰ ा॰सु॰ २.६.३६) इित ाासुधा। ाजते दीतेऽसौ ाता सोदय<br />

वा (उ॰को॰ २.९५) इित दयानसरती। ाजृ ँ दीौ (पा॰सू॰ १८१) इात ् टुाजृ ँ दीौ<br />

(धा॰पा॰ ८३३) इाा तृिन तृिच वा पृषोदरािदाकारलोप इेषां भावः। ‘भज सेवायाम’ ् इित<br />

ाता (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९५) इित ेतवनवािसवृिपाठभेदः। भजँ सेवायाम ् (धा॰पा॰ ९९८) इाृिन<br />

तृिच वा पृषोदरािदाकारलोपो ादेेित भावः। अ णेतारो िये पु इित ातरः इित। भृञ ्<br />

भरणे (धा॰पा॰ ८९८) इाातोः कमिण तृिन तृिच वा गुणे रपरे पृषोदरािदात ् भर ् इ ा<br />

इादेशे ातृ इित भावः। न च कथं कमिण तृृजौ कतिर कृ त ् (पा॰सू॰ ३.४.६७) इनेन कृ तां कतयव<br />

िवधानात। ् ताामोणादयः (पा॰सू॰ ३.४.७५) इनेन कमयपीित िदक्। या उणादयो बलम ्<br />

(धा॰पा॰ ८९८) इ बलहणाणादयः िचमयिप।<br />

२०७ ॐ यो वै ीरामचः स भगवान ् य ॐ नमो भगवते वासुदेवाय महािवुभूभु वःै वै नमो<br />

नमः (रा॰उ॰ता॰उ॰ ५.४४)।<br />

२७८


कृ ितकरणम ्<br />

२.४३ कनीयान ्<br />

ूलं चाभुजं ों सूं चैव चतुभु जम।<br />

्<br />

परं च िभुजं पं तादेतयं यजेत ्॥<br />

– आ॰सं॰ २०८<br />

ाां भुजाां भ योगं ेमं च वहथवा ाां भुजाां ानधानां भागवतान ्<br />

भुनि। िपुरसुरीते त भगवतो महािवोः ीरामभेमे यो िवव एवांशाः।<br />

त ीरशायी भरतो वैकुठाधीशो लणः। २०९ वैकुठाधीश शुवणता पुराणे िसा<br />

यथा –<br />

केनोपयान चैतेषां ःखनाशो भवेुवम ् ।<br />

इित सि मनसा िवुलोकं गतदा॥<br />

त नारायणं देवं शुवण चतुभु जम।<br />

्<br />

शचगदापवनमालािवभूिषतम ्॥<br />

एवमेव लणाऽिप गौराता ा। ीरािामी यामलो यथा –<br />

शााकारं भुजगशयनं पनाभं सुरेशं<br />

िवाधारं गगनसशं मेघवण शुभाम ् ।<br />

लीकां कमलनयनं योिगिभानगं<br />

वे िवु ं भवभयहरं सवलोकैकनाथम ्॥<br />

– ॰पु॰ रे॰ख॰ २३३.५,६<br />

तथा ीरािामी भरतो वैकुठिवहारी िवुलणो भूमा शुो रामः सनातनं ।<br />

तथा चों बृहसंिहतायां यत ् –<br />

ीराीशु भरतो वैकुठेशु लणः।<br />

भूमा तु शुो ेयो रामो सनातनम ्॥<br />

– बृ॰॰सं॰<br />

अतो मे यो ातरऽशाः। त ीरशाियभरतापेया वैकुठेशो लणः कनीयािनेव<br />

हाद हरेः।<br />

२०८ मूलं मृयम। ् िशवसहायकृ ताया रामायणिशरोमयाायाीकाया मलाचरणे एष ोक उृतः।<br />

त इानसंिहतावचनं च इुम।<br />

्<br />

२०९ मूलं वैवागमेषु मृयम।<br />

्<br />

२७९


२.४४ माना कृ ितकरणम ्<br />

२.४४ माना<br />

माना पपाताे खर पषारा।<br />

िकमेतिदित तामाह खरः खरतरारः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.५.२१<br />

अ शूपणखापिरिितं वणयित। माना इित। आाने रोदने च ्-<br />

धातुः (िदँ आाने रोदने च धा॰पा॰ ७१) परैपदी। तता शा भिवतम। ् एवं<br />

तीित ी इेव पािणनीयम। ्<br />

२१० अ तु माना इित। २११ ते इित कम-<br />

ितहारादानेपदम। ्<br />

२१२ त इित माना इित शानिच शिप मुिक टािप च कृ ते<br />

िसम। ्<br />

२१३ याऽ वैे धातुः ् (िदँ वैके धा॰पा॰ ७७३) आनेपदी। ततः<br />

शानिच टािप माना। येममाकृ ितगणािरतेतं पिठा िरतिञतः किभाये<br />

ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेनाऽनेपदाानिच शिप मुिक टािप माना। २१४<br />

२१० यथा भागवते – गौभूाऽुमुखी िखा ी कणं िवभोः (भा॰पु॰ १०.१.१८)। अ दी<br />

इिप पाठः।<br />

२११ एवमेव भारते शपविण – शोच ः माना िवशाते (म॰भा॰ ९.२९.७०)।<br />

२१२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

२१३ िदँ आाने रोदने च (धा॰पा॰ ७१) → द ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />

िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → नु ँम ् द ् → न ् द ् → नापदा झिल<br />

(पा॰सू॰ ८.३.२४) → ं द ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → ् → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ् लट ् → लटः<br />

शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → ् शानच ् → ् आन → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ् शप ् आन → ् अ आन → आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → ् अ मु ँक् आन → ् अ म ् आन → मान → अजाताप ्<br />

(पा॰सू॰ ४.१.४) → मान टाप ् → मान आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />

माना।<br />

२१४ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />

भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />

योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाािदगण ऊोऽयं<br />

िरतेातुः। तेन ित ते इित िसतः। ित यथा वामनपुराणे – िसंहािभपो िविपने<br />

यथैव मो गजः ित वेदनातः (वाम॰पु॰ १०.४७) गडपुराणे च – गनािन रौािण ा ित<br />

त सः (ग॰पु॰ २.१६.१३)। ते यथा पुराणे – यदैव ते जुःखातः पिततः िचत ्<br />

(॰पु॰ २१४.१००) गडपुराणे च – हाहेित ते िनं कीशं तु मया कृ तम ् (ग॰पु॰ २.१५.८५)।<br />

एतेन पूवभारतयोगोऽिप ाातः।<br />

२८०


कृ ितकरणम ्<br />

२.४५ घोरिपणः<br />

२.४५ घोरिपणः<br />

सीतां नीा गुहां गा त ित महाबल।<br />

हुिमाहं सवान ् रासान ् घोरिपणः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.५.३०<br />

खरषणौ ा िनवािसतखरषणो िनरषणो रघुकुलभूषणः ीरामो लणं<br />

सतकयित यं सीतां नीा गुहां िवश तावदहमैव घोरिपणो रासान ् हुिमािम।<br />

अ घोरिपणः इित योगः कथं न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः इित<br />

िनयम जागके घोरं च तू पं चेित घोरपं तदि येषां ते घोरिपणान ् घोर-<br />

िपणः इित चेत। ् बीहौ सतीिताथानवगतावेष पा अनुगतः। घोरं पं येषां<br />

ते इथ सित न िकमथवैलयम। ् मथय इिनिनायाम। ्<br />

२१५ इन यिवधानात ्<br />

्<br />

िनितघोरपयुाः इथ ते। अथवा घोरं यथा ाथा पियतु ं तीलाः इित<br />

िवहे सुजातौ िणिनाीे (पा॰सू॰ ३.२.७८) इनेन िणिनये समाधानम ् ।<br />

२.४६ शािपतः<br />

अ िकि वं शािपतोऽिस ममोपिर।<br />

तथेित सीतामादाय लणो गरं ययौ॥<br />

– अ॰रा॰ ३.५.३१<br />

शप ्धातोः (शपँ आोशे धा॰पा॰ १०००, ११६८) कमिण येऽिनात ्२१६<br />

शः इेव। २१७ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इित कृ ेडागमेऽिप शिपतः। २१८<br />

शािपतः इित कथम। ् अ ाथ िणिच ये ततः ाेन समाधानम। ्<br />

२१९<br />

२१५ अत इिनठनौ (पा॰सू॰ ५.२.११५) इनेन। भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽि-<br />

िववायां भवि मतुबादयः॥ (भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)। भाकारमते िनायािमिनरेव। यथा िनायाम।<br />

्<br />

ककुदावत। सादकी (भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)।<br />

२१६ एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) इनेनािनम।<br />

्<br />

२१७ यथाऽिेव काडे वाससाऽकारणकोपमूितना शः पुरा सोऽ िवमोिचतया<br />

(अ॰रा॰ ३.१३८)।<br />

२१८ यथा भारते दािणापाठे शकुलां ित कवः – ितवां न दां शिपता मम<br />

पादयोः (म॰भा॰ १.९६.९)। एवमेव नाीपुराणे – मृ ते येऽ शिपताः सािवा ाणाः सुराः<br />

(नाी॰पु॰ २७.७)।<br />

२१९ शपँ आोशे (धा॰पा॰ १०००, ११६८) → शप ् → ाथ िणच ् → शप ् िणच ् →<br />

शप ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → शाप ् इ → शािप → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → तयोरेव कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) → शािप →<br />

शािप त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

शािप इट ् त → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → शािप त → शािपत → िवभिकायम ् → शािपतः।<br />

२८१


२.४७ समािधिवरमे कृ ितकरणम ्<br />

२.४७ समािधिवरमे<br />

ायन ् िद पराानं िनगु णं गुणभासकम ् ।<br />

समािधिवरमेऽपयावणं गृहमागतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.६.३<br />

सामे ीरामेण धामनीतेषु खरषणिशीषषु ितशोधं िचकीषन ् रावणः<br />

ीरामं ायं मारीचं गात। ् त समािधिवरामे मारीचो रावणमपयत। ् त<br />

समािधिवरमे इित योगु िवचारकोटावागित। न च समाधेिवरामः समािध-<br />

िवरामिन ् समािधिवरामे। िवरमणं िवरामः। भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इित घञ।<br />

्<br />

िवरामोऽवसानम ् (पा॰सू॰ १.४.११०) इित सूं माणम। ् या िवरमेऽििित<br />

िवरामः। हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इित घञ। ्<br />

२२० अच ्यः कतिर। करणािधकरणयोः<br />

सायाायानां हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इनेन बाधः। अोते। िवगता रमा<br />

यािरमम ्। समाधौ िह भििपणी रमा। ानुभवात। ् तदभावे रमाया िनगमः<br />

भािवक एवातः। या रमाऽििित रमम ्। अशआिदादच। ्<br />

२२१ िवगतं रमिमित<br />

िवरमम ्। २२२ समाधेिवरमं समािधिवरमं तिन ् समािधिवरमे। २२३<br />

२.४८ सहायं मे<br />

ं तु तावहायं मे कृ ा ािस पूववत ् ।<br />

इेवं भाषमाणं तं रावणं वी िवितः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.६.१४<br />

२२० स चािधकरणे। हल (पा॰सू॰ ३.३.१२१) इ करणािधकरणयो (पा॰सू॰ ३.३.११७)<br />

इानुवृेः।<br />

२२१ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

२२२ कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन ािदसमासः।<br />

२२३ या िवरमणं िवरमः इित िवहे िवपूवकात ् रम ्धातोः (रमु ँ ीडायाम ् धा॰पा॰ ८५३) अिधौ<br />

भयादीनामुपसंानं नपु ंसके ािदिनवृथम ् (वा॰ ३.३.५६) इनेन अच ्ये िवरमम। ् अबो<br />

िवरमः (िव रम ् अप) ् श इाेकोशः। तिन ् िवरमे। यथा सोऽहं नृणां ुसुखाय ःखं<br />

महतानां िवरमाय त (भा॰पु॰ ३.८.२) इित भागवते िवरमाय इ। अ िवरमाय नाशाय (भा॰पु॰<br />

वी॰रा॰ा॰ ३.८.२) िवरमाय िनवृये (भा॰पु॰ िस॰॰ ३.८.२, भा॰पु॰ बा॰॰ ३.८.२) इित टीकाकाराः।<br />

एवमेव अथ धूम िवरमे ितीयं पदशनम ् (म॰भा॰ १२.२४२.१८) इित भारतयोगेऽिप।<br />

२८२


कृ ितकरणम ्<br />

२.४९ ा<br />

अ भावे ञ ् ये साहाम ् इित तु पािणनीयमेव। २२४<br />

िकु अयनम ्<br />

अयः इित भावे एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन इधातोः (इण ् गतौ धा॰पा॰ १०४५)<br />

अिच गुणेऽयादेशे िवभिकाय अयः। सह अयः सहायं सहायम ् इित पूविदशा<br />

साधनीयम। ्<br />

२२५<br />

२.४९ ा<br />

ुा रामोिदतं वां सािप त तथाकरोत ् ।<br />

मायासीतां बिहः ा यमदधेऽनले॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.४<br />

अ गितिनवृथकिणजाधातोः (ा गितिनवृौ धा॰पा॰ ९२८) पुिक २२६<br />

बमेवम। ्<br />

२२७<br />

िकिदं समासं िवना कथं सविमित चेत ् । अ सााभृित-<br />

गणे बिहस ् इिप पिठा सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इनेन गितसायां<br />

समासः। २२८ ततो समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन ााने बादेशे<br />

बिहःा इित।<br />

२२४ सह अयते एित वेित सहायः। अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इात ् इण ् गतौ (धा॰पा॰ १०४५)<br />

इाा नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचाच। ् ततः सह सुपा<br />

(पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः। अनुवः सहायानुचरोऽिभसरः समाः (अ॰को॰ २.८.७१)<br />

इमरः। सहायशात ् गुणवचनाणािदः कमिण च (पा॰सू॰ ५.१.१२४) इनेन भावे कमिण वा<br />

ञ ्येऽनुबलोपे तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृौ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८)<br />

इनेन भसायाम ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपे िवभिकाय साहाम ् इित<br />

पम। ् पे सहायाेित वम ् (वा॰ ५.१.१३१) इनेन भावे कमिण वा वुञ ्येऽनुब-<br />

लोपे तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनािदवृौ युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) इनेनाकादेशे<br />

िवभिकाय साहायकम ् इित पम।<br />

्<br />

२२५ २३८तमे पृे २.१० सहायम ् इित योग िवमश पयु। सह अयः सहायः इ सह सुपा<br />

(पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः।<br />

२२६ अितीीरीू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) इनेन।<br />

२२७ िप च णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपः।<br />

२२८ सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इ िचदेकदेशोऽनुवतते (प॰शे॰ १८) इित पिरभाषया<br />

कृ िञ (पा॰सू॰ १.४.७२) इ मडूक ुा िनवृौ िवभाषा (पा॰सू॰ १.४.७२) इानुवृौ कृ ञभावेऽिप<br />

सााभृतीनां गितसा ािचा। या चकारहणाृ ञभावेऽिप गितसा ािचा। सां<br />

गितसायां कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन समास इित भावः।<br />

२८३


२.५० कानकम ् कृ ितकरणम ्<br />

२.५० कानकम ्<br />

पय राम मृगं िचं कानकं रभूिषतम।<br />

्<br />

िविचिबिभयु ं चरमकुतोभयम।<br />

्<br />

बा देिह मम ीडामृगो भवतु सुरः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.६<br />

कनकमृगं ा मायासीता मायामनुं रामं मायामृगं हु ं चोदयित यत ् कानकं<br />

मृगं पय। अ िवकाराथ मयिट कृ ते २२९<br />

कनकमयम ्। परु मायामृगानक-<br />

िवकाराभावे कनकायं कानकं कानकम ्। तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन<br />

अण ्। वृौ भादलोपे िवभिकाय कानकम ्। २३० या कनकानां समूहः कानकम ्। २३१<br />

तदििित कानकं कानकम ् इित समूहाथाणाथयेऽिच २३२ िवभिकाय। न<br />

च तितयााद कथं तितयः। तथा च कािरका –<br />

शैिषकातुबथयाैिषको मतुबथकः।<br />

सपः यो नेः सा सिनते॥<br />

– भा॰पा॰सू॰ ३.१.७<br />

इितवचनाैिषकाैिषकः सपयो न मथयाथयो न। सपं नाम समान-<br />

देशे सित समानाथबोधकम। ् अतो न दोषः। २३३ या कनकमेव कानकं कानकम ्<br />

इित ाथऽण। ्<br />

२३४ या कनके भवः कानकं कानकम ्। २३५ या कनके जातः कानकं<br />

कानकम ्। २३६ कानकं मृगं बाऽऽनय इित भगवािदशित।<br />

२२९ मयैतयोभाषायामभाादनयोः (पा॰सू॰ ४.३.१४३) इनेन।<br />

२३० कनक → तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) → कनक अण ् → कनक अ → तितेचामादेः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११७) → कानक अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) →<br />

कानक् अ → कानक → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् →<br />

कानक सु ँ → अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) → कानक अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) →<br />

कानकम।<br />

्<br />

२३१ िभािदोऽण ् (पा॰सू॰ ४.२.३८) इनेन अण ्। िया पूववत।<br />

्<br />

२३२ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन अच ्। भादलोपः पूववत।<br />

्<br />

२३३ यतो चातुरिथकतितयाथयतितयः। तौ न सपौ। भाेऽिप शाक<br />

ााः इथ शाकलाः (भा॰पा॰सू॰ ४.१.१८) इुदाहरणेऽपाथकतितयाैिषकतितयः।<br />

२३४ ािद (पा॰सू॰ ५.४.३८) इनेन। िया पूववत।<br />

्<br />

२३५ त भवः (पा॰सू॰ ४.३.५३) इनेन अण ्। िया पूववत।<br />

्<br />

२३६ त जातः (पा॰सू॰ ४.३.२५) इनेन अण । ् िया पूववत।<br />

्<br />

२८४


कृ ितकरणम ्<br />

२.५१ वमाना<br />

२.५१ वमाना<br />

इुा वमाना सा बाां रोद ह।<br />

तुा लणः कण िपधायातीव ःिखतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.३५<br />

मायामृग ीरामानुकािररं ुा लणं गमियतुिमी यातुमिनं तं<br />

भिया बाां दयं ताडयी रोद मायासीता। त वमाना इित युम। ् वध<br />

आदेशो िह हन ्धातोः (हनँ िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२) िलिङ िङ चाधधातुकये<br />

भवित। तथा च सूयम ् – हनो वध िलिङ (पा॰सू॰ २.४.४२) िङ च (पा॰सू॰ २.४.४३)।<br />

अतः वमाना अपािणनीयमेव बाां दये हते इित िवहे हमाना इेव<br />

पािणनीयिमित चेत। ् िहंसाथ वध ्धातुरिप। २३७ त वते इित कमवाे सावधातुके यक्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६७) इनेन यिक तत शानये मुगागमे टािप वमाना। २३८ या हननं<br />

वधः। २३९ वधमाचरतीित वधित। २४० बा दये वधमाचरत इित वधतः २४१ िवहेऽिन ् वध-<br />

२३७ स च जिनवो (पा॰सू॰ ७.३.३५) इित सूेण ािपतः। ‘जिनवो’। जनकः। ‘वधँ िहंसायाम’।<br />

्<br />

वधकः (वै॰िस॰कौ॰ २८९५)। ‘वधँ िहंसायािमित’। धारं भौवािदकम। ् ादेराकृ ितगणात ्<br />

(बा॰म॰ २८९५)।<br />

२३८ वध ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लटः<br />

शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → वध ् शानच ् → वध ् आन → सावधातुके<br />

यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → वध ् यक् आन → वध ् य आन →<br />

आने मुक् (पा॰सू॰ ७.२.८२) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → वध ् य मु ँक् आन →<br />

वध ् य म ् आन → वमान → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → वमान टाप ् → वमान आ →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → वमाना → िवभिकायम ् → वमाना।<br />

२३९ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → हन वधः (पा॰सू॰ ३.३.७६) → वध ् अप ् →<br />

वध ् अ → वध → िवभिकायम ् → वधः।<br />

२४० वध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → वध िँ प ् → वध व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → वध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् →<br />

वध ितप ् → वध ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → वध शप ् ित → वध अ ित → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध ित → वधित।<br />

२४१ वध → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् → वध तस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → वध शप ् तस ् →<br />

वध अ तस ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध तस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />

वधतँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → वधतः।<br />

२८५


२.५२ ोशमानाम ् कृ ितकरणम ्<br />

शादाचारिबामिण लकारे बाां दये वते इित िवहे वमाना। २४२ अत<br />

आचारिबवधधातोः कमवाे शानिच कृ ते िसं पिमदम।<br />

्<br />

२.५२ ोशमानाम ्<br />

वारेण हतं मे ुमहिस देवर।<br />

इेवं ोशमानां तां रामागमनशया॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.६१<br />

ुश ्धातुः (ुशँ आाने रोदने च धा॰पा॰ ८५६) परैपदी। ततः ोशित इित<br />

िवहे शतृये ङीिप नुिम ोशी इित पािणनीययोगः। २४३<br />

ोशमानाम ् इिप<br />

तथा िह कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इाऽनेपदे। यतो िह सिप वेदवती<br />

जानिप रामपरामं वृियोयं ोशनं रावणवधाथ यं करोित ताऽनेपदम ् ।<br />

ोशत इित ोशमाना ताम ् इित िवह आनेपदीयाानिच ये मुगागमे टािप<br />

िवभिकाय सुलोपे ोशमानाम ् शोऽिप पािणनीयः।<br />

२.५३ िवलमाना<br />

कृ शाितदीना पिरकमविजता ःखेन शुदनाितिवला।<br />

हा राम रामेित िवलमाना सीता िता रासवृमे॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.६६<br />

अ रावणनीतां सीतां वणयित कृ त ् िवलमाना इित। िवपूवको लप ् -<br />

धातुः (लपँ ायां वािच धा॰पा॰ ४०२) परैपदी। ततः शतृये िवलपी इित। २४४<br />

िवलमाना इित कथम ् । अ २४५<br />

ययाभाव आनेपदाभाव। न च कतिर कम-<br />

ितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदं ियतां सीता साधारणिवलापं करोतीथ-<br />

२४२ वध → धातुसा (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → वध शानच ् →<br />

वध आन → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

वध यक् आन → वध य आन → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → वध ् य आन → आने मुक्<br />

(पा॰सू॰ ७.२.८२) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → वध ् य मु ँक् आन → वध ् य म ् आन →<br />

वमान → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → वमान टाप ् → वमान आ → अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → वमाना → िवभिकायम ् → वमाना।<br />

२४३ यथा ोशी राम रामेित लणेित च िवरम ् (वा॰रा॰ ४.६.९) इित वाीिकयोगे। अिेव<br />

े च – लां गा सभामे ोशी पादसिधौ (अ॰रा॰ ३.५.३८) ोशी कणं दीना जगाद<br />

दशकरम ् (अ॰रा॰ ६.१०.२९)।<br />

२४४ यथा आदी चानुमरणे िवलपी मनो दधे (भा॰पु॰ ४.२८.५०) इित भागवतयोगे।<br />

२४५ लप ्धातोः कतिर शतिर ये कृ ते।<br />

२८६


कृ ितकरणम ्<br />

२.५४ घािततः<br />

ीकारे गौरवपुरःसरं भावमाधुयमपीित चेत। ् आनेपदे सिप यक् कुतः सीताया<br />

िवलपनकतृािदित चेत। ्<br />

२४६ िवलत इित िवलमानम ् भावे शानिच भावकमणोः<br />

(पा॰सू॰ १.३.१३) इानेपदात ् िवलमानमि िनमािमित िवलमाना। २४७<br />

अथवेमं िदवािदगणे मा २४८ िदवािदाानेपदे िवलमाना।<br />

२.५४ घािततः<br />

रावणं त युं मे बभूवािरिवमदन।<br />

त वाहान ् रथं चापं िछाहं तेन घािततः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.८.२८<br />

अ जटायुसमीपं गा ीरामभशां िवलो तराभवकारणमपृत। ् अ<br />

जटायुषा िनगते यत ् तेनाहं घािततः। त हन ्धातोः (हनँ िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२)<br />

कमिण ये कृ ते हतः इनेन भिवतम। ् यतो रावणो मामहन ् पुनः कम-<br />

वाे रावणेनाहमहे इथ रावणेनाहं हतः। िकु घािततः अयं योगो िह य-<br />

ाेेवापािणनीयः ितभाित। यतो िह ययोगाु ायः ेरककतृके भवि।<br />

यथा रामो रावणं हि िवभीषणं ेरयित इथ िवभीषणो रामेण रावणं घातयित। अ<br />

तु कन ेरको नासीत ् । अतः योजकाभावे हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) इनेन कथं<br />

२४६ यतो िह सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) इित िह सूं भावकमणोरेव वतते। िचण ् भावकमणोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६६) इतो भावकमणोः इानुवृेः।<br />

२४७ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेनािच यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भसायां<br />

येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनालोपे अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप िवभि-<br />

काय। िवहे िनम ् इित तु भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽििववायां भवि<br />

मतुबादयः॥ (भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४) इनुसारम।<br />

्<br />

२४८ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />

भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />

योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणािवािदगण ऊोऽयमाने-<br />

पदी धातुिरित भावः।<br />

२८७


२.५४ घािततः कृ ितकरणम ्<br />

िणिजित चेम। ् रावणो खेन जटायुषमघातयत ्। २४९ पुनः कमवाे रावणेन खेन<br />

जटायुरघात २५० इथ िहंसाथकहन धातोिणिच ् हनोऽिचणलोः (पा॰सू॰ ७.३.३२)<br />

इनेन ताादेशे हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) इनेन घकारे अत उपधायाः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११६) इनेन वृौ ततः समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) इनेन<br />

कमिण ये िवभिकाय घािततः इित। २५१ याऽ ाथ िणिच रावणेन जटायुरहत<br />

इथ एव रावणेन जटायुरघात। २५२ पुनरिाथ ये घािततः। २५३ या हननमेव<br />

घातः। २५४ घातिमतो घािततः। २५५<br />

२४९ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → हन ् िणच ् →<br />

हन ् इ → हनोऽिचणलोः (पा॰सू॰ ७.३.३२) → हत ् इ → हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) →<br />

घत ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → घात ् इ → घाित → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने<br />

लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → घाित लङ् → घाित ितप ् → घाित ित → ललृडुदाः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.७१) → अट ् घाित ित → अ घाित ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

अ घाित शप ् ित → अ घाित अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अ घाते अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अ घातय ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />

अ घातय ् अ त ् → अघातयत।<br />

्<br />

२५० घाित → धातुसा (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → अनतने लङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१११) → घाित लङ् → घाित त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

अट ् घाित त → अ घाित त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → अ घाित यक् ित → अ घाित य त → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />

अ घात ् य त ् → अघात।<br />

२५१ घाित → धातुसा पूववत ् → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → घाित →<br />

घाित त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

घाित इट ् त → घाित इ त → िनायां सेिट (पा॰सू॰ ६.४.५२) → घात ् इ त → घाितत →<br />

िवभिकायम ् → घािततः।<br />

२५२ िया पूववत।<br />

्<br />

२५३ िया पूववत।<br />

्<br />

२५४ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) → हन ् घञ ् →<br />

हन ् अ → हनोऽिचणलोः (पा॰सू॰ ७.३.३२) → हत ् अ → हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) →<br />

घत ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → घात ् अ → घात → िवभिकायम ् → घातः। यथा<br />

चरेतमहाऽिप घाताथ चेमागतः (या॰ृ॰ ३.२५२) िवयोगो मुधााः स ख िरपुघाताविधरभूत ्<br />

(उ॰रा॰च॰ ३.४४) यो हा पापं ाताणघातजम ् (प॰त॰ १.३१२) सदयदयदिशत-<br />

पशुघातम ् (गी॰गो॰ १.९) इािदयोगेषु।<br />

२५५ ितीया ितातीतपिततगतााापैः (पा॰सू॰ २.१.२४) इ ितीया इित योगिवभागेन<br />

समासे घात इत इित िते कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) इनेन ाितपिदकसायां सुपो धातु-<br />

ाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) इनेन िवभििक शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४)<br />

इनेन परपे िवभिकाय िसम।<br />

्<br />

२८८


कृ ितकरणम ्<br />

२.५५ यन ्<br />

२.५५ यन ्<br />

तथेित रामः पश तदं पािणना यन ् ।<br />

ततः ाणािर जटायुः पिततो भुिव॥<br />

– अ॰रा॰ ३.८.३६<br />

जटायुषो वृां समाकय राजीवलोचनो रामः यमानदं पश। अ<br />

यन ् योगो पािणनीय इव। यतो हीषासाथकः िधातुः (िङ् ईषसने<br />

धा॰पा॰ ९४८) आनेपदी। तत यत इित यमानः इेव पािणनीयः। िकु<br />

यन ् इिप। तथा च यत इित यः। पचािदादच ् । २५६ य इवाऽचरित इथ<br />

ििप सवापहािरलोपे सनााातुसायां लिट ितिप शिप परपे यित। २५७<br />

यतीित यन ् इथ शतृयोगे न दोषः। २५८<br />

ीराम ईषासानुकू लापार-<br />

सशाचरणानुकू लापारायः इित शाबोधः। यतो िह ीरामचु जटायुषं िपतरं<br />

ममानियमाणदशां ा शोकातुर आसीत ् । िकु मरणकाले जटायुषो मनिस<br />

था मा भूिदित कृ ा यमान इव तीयते । अतः यन ् इित सािणनीयः।<br />

जटायुषं ित राघवे थामैव कृ यित यथा –<br />

राममनुशोिचा बुवाुलोचनः।<br />

लणेन समाना काािन ददाह तम ्॥<br />

अतः यन ् इाचारिबातृयः कमिप िनगूढं भावं यित।<br />

– अ॰रा॰ ३.८.३७<br />

२५६ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२५७ य → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → य िँ प ् → य व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → य → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → य लट ् →<br />

य ितप ् → य ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → य शप ् ित → य अ ित → अतो<br />

गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → य ित → यित।<br />

२५८ य → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → य लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

य शतृँ → य अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → यत ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → यत ् सु ँ → यत ् स ् → उिगदचां<br />

सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → य नु ँम ् त ् स ् →<br />

य न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → य न ् त ् → संयोगा<br />

लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → य न ् त ् स ् → यन।<br />

्<br />

२८९


२.५६ अनुशोिचा कृ ितकरणम ्<br />

२.५६ अनुशोिचा<br />

जटायुषो मृु ं<br />

राममनुशोिचा बुवाुलोचनः।<br />

लणेन समाना काािन ददाह तम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.८.३७<br />

ा भवलः ीराममनुशो ताहसंारं चे ।<br />

अानूपसगयोगेन समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन िप अनुशो<br />

इेव पािणिनसतम ् । अनुशोिचा अिप शोकाथकात ् शुच ् धातोः (शुचँ शोके<br />

धा॰पा॰ १८३) ा य इित कृ ते गुणे। न च िकाघूपधगुणिनषेधः शः। २५९<br />

न ा सेट ् (पा॰सू॰ १.२.१८) इनेन िकिनषेधे गुणे अनुशोिचा। न च समासे<br />

सित अनुशो इित भिवित कथम ् अनुशोिचा इित। अनुश शोिचा इनेन<br />

सह न योगोऽिप तु तम ् इनेन सह। तथा च अनुलणे (पा॰सू॰ १.४.८४) इनेन<br />

कमवचनीयसायां कमवचनीययुे ितीया (पा॰सू॰ २.३.८) इनेन ितीया-<br />

िवभिः। अथ चानूपयोगाभावे ायः िनिववादः। या लणेूताानभाग-<br />

वीासु ितपयनवः (पा॰सू॰ १.४.९०) इनेन अनुश कमवचनीयसायां<br />

ितीयाया सां तमनु शोिचा इित साधु।<br />

२.५७ ाणिररया<br />

बाां वेिताव तव ाणिररया।<br />

िछौ तव भुजौ ं च को वा िवकटपधृक्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.९.१४<br />

अ कबः तव ाणिररया इित युे। ाण रितुिमा इित ाणिररा।<br />

िक िररा इपािणनीयः। तथा िह रितुिमा इित िवहे र ् धातोः (रँ पालने<br />

धा॰पा॰ ६५८) धातोः कमणः समानकतृकािदायां वा (पा॰सू॰ ३.१.७) इनेन सन ्<br />

य इिट षे सङोः (पा॰सू॰ ६.१.९) इनेन िे पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४)<br />

इनेनााससायामासकाय हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) इनेन रकारभावे<br />

िशे सतः (पा॰सू॰ ७.४.७९) इनेनेकारे अ यात ् (पा॰सू॰ ३.३.१०२) इनेन<br />

२५९ िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) इनेन िके गुणिनषेधः ाः।<br />

२९०


कृ ितकरणम ्<br />

२.५८ आता<br />

अये टािप िररिषा इेव। २६०<br />

अ अ यात ् (पा॰सू॰ ३.३.१०२) इनेनाकारे<br />

पृषोदरािदाय लोपे २६१ टािप समासे तृतीयैकवचने ाणिररया। २६२ या<br />

ाणारयः ाणारयः ुिपासादयेो रेित ाणिररा तया इित िवहे ाणश<br />

अिरशेन समासे शकािदारपे पुनः ाणिरश राशेन सह समासे<br />

तृतीयैकवचने ाणिररया। २६३<br />

२.५८ आता<br />

रामलणयोः सादौ ा भितः।<br />

तलेनािभिषामथाािदिभराता॥<br />

– अ॰रा॰ ३.१०.७<br />

भवलः ीरामः शबरीमुिधीषन ् तया बमािनतः। सा भगवतः<br />

ीचरणारिवं ााािदिभराता। आतवती इित योे आता इित<br />

युम ् । यिप आपूवकात ् धातोः (ङ् आदरे धा॰पा॰ १४११) सकमकतया तयोरेव<br />

कृ खलथाः (पा॰सू॰ ३.४.७०) इित सूेण यिवधानं कमयेव पािणनुकू लं<br />

तथाऽिप गथाकमकिषशीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इ<br />

चकारािचकमकादिप। तेना सकमकधातोः कतिर आता। या आदर एव<br />

आतम ्। भावे यः। २६४ आतमा इाता। अशआजः योगः। २६५<br />

या कमणोऽिववायामकमकात ्२६६ गथाकमकिषशीासवसजनह-<br />

२६० यथा जगिरिषया (भा॰पु॰ ५.१५.६) इ। रँ पालने (धा॰पा॰ ६५८) → र ् → धातोः<br />

कमणः समानकतृकािदायां वा (पा॰सू॰ ३.१.७) → र ् सन ् → र ् स → आधधातुकेलादेः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.३५) → र ् इट ् स → र ् इ स → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → र ् इ ष →<br />

रिष → सङोः (पा॰सू॰ ६.१.९) → र ् रिष → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → र रिष →<br />

सतः (पा॰सू॰ ७.४.७९) → िर रिष → िररिष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातु-<br />

सा → अ यात ् (पा॰सू॰ ३.३.१०२) → िररिष अ → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) →<br />

िररिष ् अ → िररिष → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) → िररिष टाप ् → िररिष आ → अकः<br />

सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → िररिषा।<br />

२६१ पृषोदरादीिन यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९)। पृषोदरािदािदटोऽिप लोपो बोः। िवकाे<br />

िररिषा इिप य न लोपकाय।<br />

२६२ एवमेव एष साारेरंशो जातो लोकिररया (भा॰पु॰ ४.१५.६) इािप।<br />

२६३ एवमेव पुरोऽवते कृ पुाणिररया (भा॰पु॰ १०.६३.२०) इािप।<br />

२६४ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन।<br />

२६५ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

२६६ धातोरथारे वृेधाथनोपसहात। ् िसेरिववातः कमणोऽकिमका िया॥ (वा॰प॰ ३.७.८८)<br />

२९१


२.५९ िवरािगम ् कृ ितकरणम ्<br />

जीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ये टािप आता इित सक्। २६७<br />

२.५९ िवरािगम ्<br />

मे िधका पूजा सवभूतेषु मितः।<br />

बााथषु िवरािगं शमािदसिहतं तथा॥<br />

– अ॰रा॰ ३.१०.२६<br />

िवगतो रागो य स िवराग भावो िवरागम ् इित बीिहजिवरागशात ्<br />

ये २६८ यथिसिः िकं न कमधारयाथयो बीिहेदथितपिकरः २६९<br />

इ िनयमोनेन तथाऽिप िवगतो रागो िवरागः इ गत आचायः ाचायः<br />

(भा॰पा॰सू॰ २.२.१८) २७० इितवत ् कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन समासे िवरागः<br />

शो िनो वाऽिन ् इित बीलिविशाथ बोधियतु ं कमधारयािदिनः। २७१<br />

तत त भावतलौ (पा॰सू॰ ५.१.११९) इनेन ये िवभिकाय िवरािगम ्।<br />

॥ इरयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

२६७ यथाऽऽह मनुः – सवेव तेेवं ायिाथमातः (म॰ृ॰ ११.२२५)। अ टीकाकाराः – आतो<br />

यवान ् (म॰ृ॰ मे॰टी॰ ११.२२५) यवान ् (म॰ृ॰ कु॰टी॰ ११.२२५) आतः ाः (म॰ृ॰<br />

राघ॰टी॰ ११.२२५)। एवमेव भागवते – याव िवजानीयाामेव गुमातः (भा॰पु॰ ११.१८.३९)।<br />

अ वीरराघवटीका – ताऽत आदरयुः (भा॰पु॰ वी॰रा॰ा॰ ११.१८.३९)। रघुवंशेऽिप कािलदासः –<br />

इातेन किथतौ रघुननेन ु लणमुभौ भरतो ववे (र॰वं॰ १३.७२)। अ सीिवां<br />

मिनाथः – इातेन आदरवता। कतिर ः (र॰वं॰ स॰ा॰ १३.७२)। दपणटीकाकारो हेमािु<br />

इादरेण किथतौ रघुननेन (र॰वं॰ द॰टी॰ १३.७२) इित पाठं ीचे । पते िवुशमा च –<br />

आानमातो रेमादाि िवनयित (प॰त॰ ३.२२९)। अािभनवराजली टीका – आतः सावधानः<br />

सन ् (प॰त॰ अ॰टी॰ ३.२२९)।<br />

२६८ त भावतलौ (पा॰सू॰ ५.१.११९) इनेन।<br />

२६९ मूलं मृयम ् ।<br />

२७० गत आचायः ाचायः इ ादयः ाथ (वा॰ २.२.१८) इनेन ादयो गताथ थमया<br />

(वा॰ २.२.१८) इनेन च समासो भाे दिशतः। उभे वाितके कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इित सूे<br />

पिठते।<br />

२७१ भूमिनाशंसासु िनयोगेऽितशायने। सेऽििववायां भवि मतुबादयः॥<br />

(भा॰पा॰सू॰ ५.२.९४)।<br />

२९२


कृ ितकरणम ्<br />

२.६० दाशरथो रामः<br />

२.६० दाशरथो रामः<br />

अहं दाशरथो रामयं मे लणोऽनुजः।<br />

सीतया भायया साध िपतुवचनगौरवात ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.१९<br />

सीतामीमाणौ धनुबाणधरौ ीरामलणौ िवलो तदाशया सुीवेण ेिषतं<br />

वटुवेषधािरणं माितं ा तेन नामािदपिरचयं पृः ीरामभः सि पिरचयं ौित<br />

दाशरथो रामः इित। अ दशरथापं पुमान ् दाशरिथः इित िवहे तापम ्<br />

(पा॰सू॰ ४.१.९२) इित सूाथानुसारमपाथ षदशरथाितपिदकात ् अत इञ ्<br />

(पा॰सू॰ ४.१.९५) इनेन इञ ् ये दाशरिथः इेव िसयोगः दाशरथः इित<br />

कथमकाराात ् इञ ् य िनवारात ् । ीरामो वुतो दशरथ नापं<br />

तेजवहारााशरिथिरुपचयते। अतो हनुमतः सममपपमथ न कथयाह<br />

दाशरथः। दशरथायं दाशरथः इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन अण ् -<br />

ये भादकारलोपे २७२<br />

दाशरथः। दशरथ ेन सह केवलं पापालकभावप-<br />

सैव िववा भवरहनुमतः सुखे राघवे। या दशरथादागतो दाशरथः<br />

इित िवहे पदशरथशात ् तत आगतः (पा॰सू॰ ४.३.७४) इित अण ् यः।<br />

लोपािदकाय तितेचामादेः (पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेन वृौ दाशरथः। अथादण ्<br />

पाथे। यतो िह दशरथ सकाशादहमागतः। अथवाऽिप िवभाषा गुणेऽियाम ्<br />

(पा॰सू॰ २.३.२५) इनेन पमी। ततोऽण ् । अनेन दीयतां दाशरथाय मैिथली<br />

(वा॰रा॰ ६.१४.३) इित वाीकीयरामायणयोगोऽिप ाातः।<br />

२.६१ अिभषेचनम ्<br />

तुा ःिखताः सव मामिनमुत।<br />

राेऽिभषेचनं चुः सव वानरमिणः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.५३<br />

अ मामिभषेचनं चुः इित सामानािधकरयदशनात ् अिभषेचनम ् इ<br />

यसेहपरं भवित माम ्। तथा च भावे ुट ्२७३ चेृ ोगे कतृकमणोः कृ ित<br />

(पा॰सू॰ २.३.६५) इित सूेण षां ममािभषेचनम ् इित ात। ् ितीयायां य-<br />

िजासा तदवेित चेत। ् अिभिषत इिभषेचनः इित कमिण कृ ुटो बलम ्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन ुट ्। या सेचनम ् इित भावुडम ् । अिभतः सेचनं<br />

२७२ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम ् । येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />

२७३ ुट ् च (पा॰सू॰ ३.३.११५) इनेन।<br />

२९३


२.६२ बलवतां बली कृ ितकरणम ्<br />

य सोऽिभषेचनमिभषेचनम ् इित ािदो धातुज वाो वा चोरपदलोप<br />

(वा॰ २.२.२२) इनेन समासे अिभषेचनम ् इित िसम।<br />

्<br />

२.६२ बलवतां बली<br />

न।<br />

सुीवोऽाह राजे वाली बलवतां बली।<br />

कथं हिनित भवाेवैरिप रासदम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.६०<br />

अ बनां िनधारणतया तमप ् यः इन ् यो वा ाः २७४ िकिववणतया<br />

२.६३ चेतनम ्<br />

तदा मु िनःसंो भूा चेतनमाप सः।<br />

ततो वाली ददशाे रामं राजीवलोचनम ् ।<br />

धनुराल वामेन हेनाेन सायकम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.४८<br />

ीरामबाणिभशरीरो भूमौ पिततो वाली चेतनां ाान। ् अ चेतनम ् इित<br />

युम। ् िचत साने (धा॰पा॰ ३९) इित धातोः ाथ िणिच २७५ तत चेत इित<br />

चेतना २७६ इित िवहे यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) इनेन भावे युिच येऽनादेशे<br />

ीााये चेतना। २७७ चेतनम ् इ िह शुात ् चेतित इाावे ुट ्। २७८<br />

चेतनम ्।<br />

२.६४ ाजनमालािवभूिषतम ्<br />

िबाणं चीरवसनं जटामुकुटधािरणम ् ।<br />

िवशालवसं ाजनमालािवभूिषतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.४९<br />

२७४ अितशायने तमिबनौ (पा॰सू॰ ५.३.५५) इनेन।<br />

२७५ िचतँ सेतने (धा॰पा॰ १६७३) इााथ िणिच वा।<br />

२७६ चेित यक् त इित िते णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे चेते।<br />

२७७ या िचतँ सेतने (धा॰पा॰ १६७३) इतः सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूण-<br />

चुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) इनेन ाथ िणिच यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) इनेन<br />

भावे युनादेशे टािप चेतना।<br />

२७८ ुट ् च (पा॰सू॰ ३.३.११५) इनेन।<br />

२९४


कृ ितकरणम ्<br />

२.६५ ितरोभूा<br />

भूिमपिततो वाली समरधीररघुवीर भुवनमोहनसौय लोचनाितथीकरोित<br />

यीरामो वलधरो िविवधभूषणभूिषतः। त ाजनमालािवभूिषतम ् इित शघिटते<br />

ाजत ् इ शतृयोगोऽनुिचतः। २७९ तथाऽाऽनेपदीयं ौपचािरकमेव।<br />

अनुदाेलणाऽनेपदािनात। ्<br />

२८० ाजी चासौ वनमाला चेित<br />

ाजनमाला तया भूिषतम ् इित।<br />

२.६५ ितरोभूा<br />

राजधममिवाय गिहतं कम ते कृ तम ् ।<br />

वृखडे ितरोभूा जता मिय सायकम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.५२<br />

वाली ीरामं भयाह यां गुवेषो हतवान। ् अ ितरोभूा इित युम।<br />

्<br />

ितरस ्श िह भूशेन समासे ो िप २८१ ितरोभूय इेव। असित समासे ितरो इित<br />

पृथदम। ् कथं न ितरस ् तिह। संिहताया िववणात। ् अतः समासाभावे ितरो भूा इित<br />

न दोषः।<br />

२.६६ वानरम ्<br />

वानरं ाधवा धम कं लसे वद।<br />

अभं वानरं मांसं हा मां िकं किरिस॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.५८<br />

वाली कथयित यत ् वानरं मांसं िवगिहतम। ् अ वानरे भविमित वानरीयम ्।<br />

वृाः (पा॰सू॰ ४.२.११४) इनेन छये वानरीयम ् इित पािणनीयम। ् वानरम ्<br />

इित कथम। ् नीलो घटः इितवत ् वानरं मांसम ्। शाबोधे चैकपदाथऽपरपदाथ संसगः<br />

संसगमयादया भासते (ु॰वा॰ का॰॰) इित ुिवादयोगात ् वानरािभं मांसम ्।<br />

या वानरेदं वानरम ् इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इित अण ्यः।<br />

२७९ ाजृ ँ दीौ (पा॰सू॰ १८१) टुाजृ ँ दीौ (धा॰पा॰ ८३३) इनयोरानेपदीयाानिच ाजमान-<br />

वनमालािवभूिषतम ् इित विमित भावः।<br />

२८० अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)।<br />

२८१ समासेऽनपूव ो प ् (पा॰सू॰ ७.१.३७) इनेन।<br />

२९५


२.६७ ब भाषम ् कृ ितकरणम ्<br />

२.६७ ब भाषम ्<br />

इेवं ब भाषं वािलनं राघवोऽवीत ् ।<br />

धम गोा लोकेऽिंरािम सशरासनः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.२.५९<br />

पिततं वािलनं ब भाषमाणं ीरामभः ितवि। अ भाषमाणम ् इथ<br />

भाषम ् इित युम ् । यतो िह भाष ् धातुः (भाषँ ायां वािच धा॰पा॰ ६१२)<br />

आनेपदीयथा च भाषत इित भाषमाणं भाषमाणम ् इित शानचा भिवतमासीत ् ।<br />

िकु भाषत इित भाषः पचािदादच ् । २८२ भाष इवाऽचरित इित ििप लिट ितिप शिप<br />

परपे भाषित। २८३ भाषतीित भाषन ् तं भाषम ् इाचारिबात ् शतृये न<br />

दोषः। २८४ वािलभाषते निप तु भाष इवाऽचरित इित परैपद तायम।<br />

्<br />

२.६८ दािपतम ्<br />

सुीवं ं सुखं रां दािपतं वािलघाितना।<br />

रामेण मया साध भु सापविजतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.११<br />

अ दम ् इित न कथिया दािपतम ् इित युम। ् ाथ िणिच अितीीरी-<br />

ू यीाातां पुणौ (पा॰सू॰ ७.३.३६) इनेन पुिक ये दािपतम ्। अथात ् रामेण<br />

रामदात। या वाददाामः ेरयत ् इथ वािलना रामदात कमवाे वािल-<br />

घाितना वािलना रामदात इिथ यः। अ हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६)<br />

२८२ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२८३ भाष → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भाष िँ प ् → भाष व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भाष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् →<br />

भाष ितप ् → भाष ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भाष शप ् ित → भाष अ ित → अतो<br />

गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाष ित → भाषित।<br />

२८४ भाष → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भाष लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

भाष शतृँ → भाष अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भाषत ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → भाषत ् सु ँ → भाषत ् स ् → उिगदचां<br />

सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भाष नु ँम ् त ् स ् →<br />

भाष न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → भाष न ् त ् →<br />

संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → भाष न ् त ् स ् → भाषन। ् भाषत ् → ाितपिदकसा<br />

(पूववत) ् → िवभिकायम ् → भाषत ् अम ् → उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) →<br />

िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → भाष नु ँम ् त ् अम ् → भाष न ् त ् अम ् → भाषम।<br />

्<br />

२९६


कृ ितकरणम ्<br />

२.६९ कुवी<br />

इनेन िणच ् ।<br />

२.६९ कुवी<br />

ाा मू पमिनशमालोचय मयोिदतम ् ।<br />

वाहपिततं काय कुविप न िलसे॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.३५<br />

ीरामारां ित कथयित काय कुविप मृ पया न िला भिविस। अ<br />

नुम ् अपािणनीय इव। करोतीित कुवती इित तनािदाबभावे २८५ नुम ् कथिमित चेत ् ।<br />

गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इनेन शिप नुम ् सत एव। या सौधातव<br />

इवाााकृ ितगणतया ियाथः कुव धातुः ािदगणे पतां २८६ तथा च कुवतीित कुवी<br />

इित शतृये नुम ् साधुः।<br />

२.७० असहन ्<br />

रामु पवताे मिणसानौ िनशामुखे।<br />

सीतािवरहजं शोकमसहिदमवीत ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.५.१<br />

षहँ मषणे (धा॰पा॰ ८५२, १८०९) इानेपदीयधातुः। त शानिच सहमानः<br />

इित पािणनीयः। असहन ् इित तु सहत इित सहो न सह इसहः पचािदादच ्२८७<br />

नसमास। २८८ असह इवाऽचरतीसहित। २८९ असहतीसहन ्। आचारिबातृ-<br />

२८५ शाभावे यनभावे चेित बोम ् ।<br />

२८६ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />

भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />

योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाािदगण ऊोऽयं धातुः।<br />

२८७ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२८८ नलोपो नञः (पा॰सू॰ ६.३.७३) इनेन नलोपः।<br />

२८९ असह → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → असह िँ प ् → असह व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → असह → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → असह लट ् →<br />

असह ितप ् → असह ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → असह शप ् ित → असह अ ित → अतो<br />

गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → असह ित → असहित।<br />

२९७


२.७१ िवृतः कृ ितकरणम ्<br />

यः। २९० असहनशीलसमानमाचरणं करोित। वुतु त िवयोग इेवाऽचार-<br />

िबातृयाऽािकं ताय ितभाित।<br />

२.७१ िवृतः<br />

कृ तवया नूनं िवृतः ितभाित मे।<br />

ृ ते िनिहतो वाली वीरैलोसतः॥<br />

रामकायाथमिनशं जागित न तु िवृतः।<br />

आगताः पिरतः पय वानराः कोिटशः भो॥<br />

– अ॰रा॰ ४.४.४५<br />

– अ॰रा॰ ४.५.५५<br />

सकमकृधातोः (ृ आाने धा॰पा॰ ८०७) िवउपसगपूवकातिर वतुये<br />

िवृतवान ् इित पािणनीयः। िकु िवरणं िवृतम ् इित भावािवृतशात ्२९१<br />

तदेशआजात ्२९२ िवृतः अिप पािणनीयं कतृिवशेषणं सदिप। २९३<br />

२.७२ गृ<br />

इुा लणं भा करे गृ स माितः।<br />

आनयामास नगरमााजगृहं ित॥<br />

– अ॰रा॰ ४.५.३९<br />

अोपसग िवना कथं िबित चेत। ् करे इ सााणे पाठात ् सााभृतीिन<br />

२९० असह → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → असह लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

असह शतृँ → असह अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → असहत ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → असहत ् सु ँ → असहत ् स ् →<br />

उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

असह नु ँम ् त ् स ् → असह न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />

असह न ् त ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → असह न ् त ् स ् → असहन।<br />

्<br />

२९१ नपु ंसके भावे ः (पा॰सू॰ ३.३.११४) इनेन भावाशः।<br />

२९२ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन।<br />

२९३ िवृतमेित िवृतः इित भावः। या कमणोऽिववायामकमकात ् गथाकमकिष-<br />

शीासवसजनहजीयित (पा॰सू॰ ३.४.७२) इनेन कतिर ः।<br />

२९८


कृ ितकरणम ्<br />

२.७३ माितः<br />

च (पा॰सू॰ १.४.७४) इनेन गितसायां समासे बादेशे न दोषः। २९४ या उपसग<br />

आसी िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन लोपः।<br />

२.७३ माितः<br />

इुा लणं भा करे गृ स माितः।<br />

आनयामास नगरमााजगृहं ित॥<br />

– अ॰रा॰ ४.५.३९<br />

यिप मतोऽयम ् इित िवहे तु मातः। २९५ अकारााभावात ् इञ ्<br />

याऽभावः। िकु मदेव मातः। २९६ ािदााथ अण ्। २९७ मातापं<br />

पुमान ् माितः इित अत इञ ् (पा॰सू॰ ४.१.९५) इनेनेये िवभिकाय माितः। २९८<br />

२.७४ दशसाहाः<br />

ेिषता दशसाहा हरयो रघुसम।<br />

आनेतु ं वानरान ् िदो महापवतसिभान ्॥<br />

दशसाहमेषािमित दशसाहाः इशआजम। ्<br />

२९९<br />

– अ॰रा॰ ४.५.४६<br />

॥ इित िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

२९४ सााभृतीिन च (पा॰सू॰ १.४.७४) इ िचदेकदेशोऽनुवतते (प॰शे॰ १८) इित पिरभाषया<br />

कृ िञ (पा॰सू॰ १.४.७२) इ मडूक ुा िनवृौ िवभाषा (पा॰सू॰ १.४.७२) इानुवृौ कृ ञभावेऽिप<br />

सााभृतीनां गितसा ािचा। या चकारहणाृ ञभावेऽिप गितसा ािचा। सां<br />

गितसायां कुगितादयः (पा॰सू॰ २.२.१८) इनेन समास इित भावः।<br />

२९५ तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन।<br />

२९६ समीरमातमगाणसमीरणाः (अ॰को॰ १.१.६२)<br />

२९७ मत ्ाितपिदकात ् ािद (पा॰सू॰ ५.४.३८) इनेन अण ्ये<br />

तितेचामादेः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११७) इनेनाऽिदवृौ िवभिकाय।<br />

२९८ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />

२९९ अशआिदोऽच ् पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन। यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित<br />

च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />

२९९


२.७५ उमती कृ ितकरणम ्<br />

२.७५ उमती<br />

हनूमानिप तां वाममुिनाऽवयाऽहनत ् ।<br />

तदैव पितता भूमौ रमुमती भृशम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.१.४६<br />

अ हनुमुिहारेण रमुमी लिनी पपात। वम ् धातोः (टुवमँ उिरणे<br />

धा॰पा॰ ९८४) ािदात ् नुम ् योः। ३००<br />

िक उमित इित िवह उणािदः<br />

तृँच ् यः। ३०१ ततो ङीिप ३०२ उमती। या गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इनेन<br />

शबभावे नुमभावः। ३०३<br />

२.७६ ऐः<br />

ऐः काकदाग नखैुडेन चासकृ त ् ।<br />

मादाुमारं िवददाराऽिमषाशया॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.५४<br />

इापं पुमान ् इित िवहे अत इञ ् (पा॰सू॰ ४.१.९५) इनेन इञ ् ये<br />

ऐिः। िकु इायम ् इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इेन अण ् ये<br />

भादकारलोपे ३०४ ऐः। सीतापहारपगिहतकमादपकलिधयाऽ तदपं न<br />

३०० शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) इनेन नुम ् िनिमित भावः।<br />

३०१ नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१)<br />

केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहत उिगयः। तृँच ्ये चा<br />

शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६) इितवत।<br />

्<br />

३०२ उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) इनेन।<br />

३०३ शतयव शुमभावे उमती इित भावः। या आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इनेन<br />

नुमभावः। उत ् टुवमँ उिरणे (धा॰पा॰ ९८४) → उत ् वम ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → उत ् वम ् लट ् → लटः शतृशानचावथमा-<br />

समानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → उत ् वम ् शतृँ → उत ् वम ् अत ् → गणकायमिनम ्<br />

(प॰शे॰ ९३.३) → शबभावः → उत ् वमत ् → झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) → उद ् वमत ् →<br />

उमत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) → उमत ् ङीप ् → उमत ् ई → उमती → कृ ित-<br />

समासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → उमती सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) → उमती। या उत ् वम ् अत ् (पूववत) ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

उत ् वम ् शप ् अत ् → उत ् वम ् अ अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → उत ् वमत ् →<br />

झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) → उद ् वमत ् → उमत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) →<br />

उमत ् ङीप ् → उमत ् ई → शनोिनम ् (पा॰सू॰ ७.१.८१) → िननुािः → आगम-<br />

शामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) → नुमभावः → उमती → शेषं पूववत।<br />

्<br />

३०४ यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) इनेन भम। ् येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेनाकारलोपः।<br />

३००


कृ ितकरणम ्<br />

२.७७ पाशतः<br />

िववितम ् ।<br />

२.७७ पाशतः<br />

बाऽऽनेे ुतं तात वानरं पाशतः।<br />

इुा रथमा रासैबिभवृतः॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.९२<br />

अ पाशतः इित पाशेन िवहेऽिृतीयाथ साविवभिकिसः। ३०५<br />

२.७८ भेदिया<br />

भेदिया ततो घोरं िसंहनादमथाकरोत ् ।<br />

ततोऽितहषानुमान मु वीयवान ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.९६<br />

िभिदँर िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) इ ािथको िणच। ्<br />

३०६ ततो ाय इिट<br />

गुणेऽयादेशे भेदिया। ३०७<br />

॥ इित सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

३०५ तसेः साविवभिकं तदानामाकृ ितगणं च ९४तमे पृे ८६तां पादिटयां ीकृ तम।<br />

्<br />

पाशतः इ तृतीयायां तिसिरित भावः।<br />

३०६ िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />

३०७ िभिदँर िवदारणे (धा॰पा॰ १४३९) → िभद ् → ाथ िणच ् → िभद ् िणच ् → िभद ् इ → पुग-<br />

लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भेद ् इ → भेिद → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातु-<br />

सा → भेिद ा → समानकतृकयोः पूवकाले (पा॰सू॰ ३.४.२१) → भेिद ा → भेिद ा →<br />

आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → भेिद इट ् ा → भेिद इ ा → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → भेदे इ ा → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भेदय ् इ ा → भेदिया →<br />

तितासविवभिः (पा॰सू॰ १.१.३८) → अयसा → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) →<br />

ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → भेदिया सु ँ → अयादाुपः (पा॰सू॰ २.४.८२) →<br />

भेदिया। या भेदनं भेदः। भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन घिञ। तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰)<br />

इनेन िणिच लिट शिप ितिप भेदं करोित इथ भेदयित। ततः भेदं कृ ा इथ भेदिया। कृ त-<br />

धातोरिनािणजभावे िभा इित पम।<br />

्<br />

३०१


२.७९ आरोहयः कृ ितकरणम ्<br />

२.७९ आरोहयः<br />

शैलानारोहय जमुमातवेगतः।<br />

असाता सव वानराः पिरपूिरताः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१.३९<br />

आपूवकं ह ्धातु<br />

ं (हँ बीजजिन ाभावे च धा॰पा॰ ८५९) ाथ िणजं कृ ा<br />

ततः शतिर शिप गुणेऽयादेशे थमाबवचने आरोहयः। ३०८<br />

२.८० याचते<br />

सकृ देव पाय तवाीित च याचते।<br />

अभयं सवभूतेो ददाेततं मम॥<br />

– अ॰रा॰ ६.३.१२ ३०९<br />

अ शरणागतं िवभीषणं ित भावं कटयन ् रामभः ाह यत ्<br />

पाय जनाय तवाीित याचमानायाहं सवािणोऽभयं ददािम। आनेपदीयः याच ्<br />

धातुः (टुयाचृँ याायाम ् धा॰पा॰ ८६३)। ३१० तात ् याचते इित िह योगः। ३११<br />

अाानिच चतुकवचने याचमानाय इित िह पािणनीयम ् । िकु याचत इित<br />

३०८ ावना वनं हौ शुे तीयते। ावना वनं येऽिप ितपते॥ अवां<br />

पमीमाये तां कमकतिर। िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते॥ (वा॰प॰ ३.७.५९–६०)। हँ<br />

बीजजिन ाभावे च (धा॰पा॰ ८५९) → ह ् → ाथ िणच ् → ह ् िणच ् → ह ् इ → पुग-<br />

लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → रोह ् इ → रोिह → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा। आङ् रोिह → आ रोिह → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ रोिह लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

आ रोिह शतृँ → आ रोिह अत ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → आ रोहे अत ् →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ रोहय ् अत ् → आरोहयत ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → आरोहयत ् जस ् → आरोहयत ् अस ् →<br />

उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

आरोहय नु ँम ् त ् अस ् → आरोहय न ् त ् अस ् → आरोहयस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />

आरोहयँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → आरोहयः।<br />

३०९ वाीकीयरामायणे च – सकृ देव पाय तवाीित च याचते। अभयं सवभूतेो ददाेततं मम॥<br />

(वा॰रा॰ ६.१८.३३)।<br />

३१० पूवपोऽयम।<br />

्<br />

३११ यथा बिलं याचते वसुधाम ् (वै॰िस॰कौ॰ ५३९, ल॰िस॰कौ॰ ८९५) इित िसोदाहरणे।<br />

३०२


कृ ितकरणम ्<br />

२.८१ अिभषेकम ्<br />

याचः। ३१२ याच इवाऽचरतीित याचित। ३१३ याचतीित याचन ्। ३१४ तै याचते इाचार-<br />

िबातृये याचते। ३१५<br />

याचकवदाचरणकािरणेऽभयं ददािम तदा याचमानाय<br />

िकं दािमित कायायं नियतु ं यं िनिखलिनगमाणवो राघवो याचते<br />

इित ायु। अथवोभयपदी धातुरयम। ् तथा च भगवाािणिनः टुयाचृँ याायाम ्<br />

(धा॰पा॰ ८६३)। िरतेदयम। ् एष किभाये ियाफल आनेपदी। ३१६ अािभाये<br />

ियाफले परैपदी। ३१७ भगवतोऽिभायो यत ् – यः ाथ ा ेमभये मां पः<br />

तवाि इित वदन ् मामभयं ैव याचित ता अहं सवभूतेोऽभयं ददािम। अतोऽ<br />

परैपदं ततः शतृयः। त चतुकवचनपं याचते। याचतीित याचन ् तै<br />

याचते।<br />

२.८१ अिभषेकम ्<br />

लाराािधपाथमिभषेकं रमापितः।<br />

कारयामास सिचवैलणेन िवशेषतः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.३.४५<br />

अ नायं भावसाधनोऽिप तु पु ंिस सायां घः ायेण (पा॰सू॰ ३.३.११८) इनेन<br />

घयः सायािम ाियकात।<br />

्<br />

३१२ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचाच।<br />

्<br />

३१३ याच → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → याच िँ प ् → याच व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → याच → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → याच लट ् →<br />

याच ितप ् → याच ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → याच शप ् ित → याच अ ित → अतो<br />

गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → याच ित → याचित।<br />

३१४ याच → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → याच लट ् → लटः शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) →<br />

याच शतृँ → याच अत ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → याचत ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → याचत ् सु ँ → याचत ् स ् → उिगदचां<br />

सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → याच नु ँम ् त ् स ् →<br />

याच न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → याच न ् त ् → संयोगा<br />

लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → याच न ् त ् स ् → याचन।<br />

्<br />

३१५ याचत ् → ाितपािदकसा (पूववत) ् → िवभिकायम ् → याचत ् ङे → याचत ् ए → याचते।<br />

३१६ िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेन।<br />

३१७ शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) इनेन।<br />

३०३


२.८२ शािसता कृ ितकरणम ्<br />

२.८२ शािसता<br />

अनुजी सुबु े गुवाषसे कथम ् ।<br />

शािसताऽहं िजगतां ं मां िश लसे॥<br />

– अ॰रा॰ ६.५.२<br />

अ शाीित शाा इदादेधातोः (शासु ँ अनुिशौ धा॰पा॰ १०७५) तु नेट ्। ३१८<br />

िकु आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इित कृ ा सेट ्। ३१९<br />

२.८३ िशन ्<br />

अनुजी सुबु े गुवाषसे कथम ् ।<br />

शािसताऽहं िजगतां ं मां िश लसे॥<br />

– अ॰रा॰ ६.५.२<br />

िश ् धातुः (िशँ िवोपादाने धा॰पा॰ ६०५) आनेपदी। स च िशा-<br />

हणाथको न तु िशादानाथकः। ३२० अ िशयन ् इित पािणनीयम। ् िकभािवत-<br />

यथादिनमानेपदम। ् तात ् िशन ् योगोऽयं पािणनीयोऽि सवतः।<br />

२.८४ आवः<br />

कोिटशतयुतााे धुनगरं भृशम ् ।<br />

आवः व गज वमाः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.५.५२<br />

ुधातुः ( ुङ् गतौ धा॰पा॰ ९५८) आनेपदी। अािप शतृय<br />

आनेपदािनताीकारेण। ३२१<br />

३१८ तृंृचौ शंिसदािदः संायां चािनटौ (प॰उ॰ २.९४, द॰उ॰ २.१)। शाा वणः। शाा ।<br />

शाा गुः (प॰उ॰े॰वृ॰ २.९४)। शाीित शाा। राजा गुवा (द॰उ॰वृ॰ २.१)।<br />

३१९ यथा मनुृतौ – शािसतारं सवषामणीयांसमणोरिप (म॰ृ॰ १२.१२२)। शकुलानाटकेऽिप – कः<br />

पौरवे वसुमत शासित शािसतिर िवनीतानाम ् (अ॰शा॰ १.२४)। याऽसायां तृंृचौ शंिसदािदः<br />

संायां चािनटौ (प॰उ॰ २.९४, द॰उ॰ २.१) इावृौ वुृचौ (पा॰सू॰ ३.१.१३३) इनेन तृिच तृन ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१३५) इनेन तृिन वा आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) इनेनेडागमे िवभिकाय<br />

शािसता।<br />

३२० यथा शकुलानाटक मैिथलबीयपाठयोः – िवविततूिरयम िशते भयादकामाऽिप िह ि-<br />

िवमम ् (अ॰शा॰ १.२४)। रघुवंशे च – अिशतां िपतुरेव मवत ् (र॰वं॰ ३.३१)।<br />

३२१ यो बलम ् (पा॰सू॰ ३.१.८५) इनेनानेपद छासािनताया परैपदिमित भावः।<br />

या अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इितवत ् िङलणमानेपदमिनम ् ।<br />

३०४


कृ ितकरणम ्<br />

२.८५ सी<br />

२.८५ सी<br />

ततो ददश हनुमान ् स मकर षा।<br />

दारयामास हाां वदनं सा ममार हे॥<br />

– अ॰रा॰ ६.७.२३<br />

स ्धातुः (सु ँ अदने धा॰पा॰ ६३०) आनेपदी। समाना इित वे<br />

सी इित शतृयाम ् अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)<br />

ीकृ ोम।<br />

्<br />

२.८६ शासयम ्<br />

पाके ते पुरृ शासयं वसुराम ् ।<br />

मििभः पौरमुै काषायारधािरिभः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१४.५३<br />

अ शास ्धातु<br />

ं (शासु ँ अनुिशौ धा॰पा॰ १०७५) ाथ िणजं मा शतिर शिप<br />

गुणेऽयादेशे नुिम िवभिकाय च शासयम ्। ३२२<br />

२.८७ गायमानाः<br />

पा ुराना राम रावणेनािभिवुताः।<br />

तमेव गायमाना तदाराधनतराः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१५.६९<br />

गैधातुः (गै शे धा॰पा॰ ९१८) परैपदी। गायीित गायः इित पािणनीयम ् ।<br />

िकु कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इानेपदे गाय इित गायमानाः। न<br />

च कमितहारोतकः शो नाीित वाम ् । ितगाये इित योगः। िवनाऽिप<br />

यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन ित इ लोपः। ततः शानिच<br />

गायमानाः। अयोयं गायं कुवाणाः इित भावः।<br />

३२२ शासु ँ अनुिशौ (धा॰पा॰ १०७५) → शास ् → ाथ िणच ् → शास ् िणच ् → शास ् इ →<br />

शािस → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → शािस लट ् → लटः शतृशानचावथमा-<br />

समानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → शािस शतृँ → शािस अत ् → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → शासे अत ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → शासय ् अत ् → शासयत ् →<br />

कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपािदकसा → िवभिकायम ् → शासयत ् अम ् →<br />

उिगदचां सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

शासय नु ँम ् त ् अम ् → शासय न ् त ् अम ् → शासयम।<br />

्<br />

३०५


२.८८ पौान ् कृ ितकरणम ्<br />

२.८८ पौान ्<br />

॥ इित युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथोरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

सुमाली वरलांााा पौान ् िनशाचरान ् ।<br />

पातालािभयः ायाहािदिभरितः॥<br />

– अ॰रा॰ ७.२.२४<br />

पुा अपािन पुमांसः इित िवहे ीो ढक् (पा॰सू॰ ४.१.१२०) इनेन<br />

ढक् ये आयनेयीनीिययः फढखघां यादीनाम ् (पा॰सू॰ ७.१.२) इनेन एय ्<br />

आदेशे िकित च (पा॰सू॰ ७.२.११८) इनेन वृौ िवभिकाय पौेयान ् इित पािणनीयम ् ।<br />

िकु पुा इमे इित िवहे तेदम ् (पा॰सू॰ ४.३.१२०) इनेन अण ्। येित च<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१४८) इनेन भादीकारलोपे िवभिकाय पौान ्।<br />

२.८९ िवकोितः<br />

राम ं परमेरोऽिस सकलं जानािस िवानग ्<br />

भूतं भिमदं िकालकलनासाी िवकोितः।<br />

भानामनुवतनाय सकलां कुवन ् ियासंहितं<br />

ं वनुजाकृ ितमु िनवचो भासीश लोकािचतः॥<br />

– अ॰रा॰ ७.४.१२<br />

उितो िवको येन इित िवके समीिवशेषणे बीहौ (पा॰सू॰ २.२.३५)<br />

इनेन िवशेषण पूव योे िवकश योगो नापािणनीयः। पूविनपात-<br />

करणािनात। ् समुााः (पा॰सू॰ ४.४.११८) इ समुश पूव-<br />

योगात। ्<br />

३२३<br />

३२३ समुाात ् इ समासे अातरम ् (पा॰सू॰ २.२.३४) इनेन अश पूव-<br />

िनपाते असमुात ् इनेन भिवतमासीत। ् लणहेोः ियायाः (पा॰सू॰ ३.२.१२६) इितविददं<br />

सूमिप पूविनपातकरणािनं ापयित। लणहेोिरित िनदशः पूविनपातिभचारिलम ्<br />

(का॰वृ॰ ३.२.१२६)।<br />

३०६


कृ ितकरणम ्<br />

२.९० पू<br />

२.९० पू<br />

तासां भावानुगं राम सादं कतु महिस।<br />

ुा विसवचनं ताः समुा पू च॥<br />

– अ॰रा॰ ७.९.१०<br />

अ साकेतगमनाय कृ तसानां जानां िवषये विस ाथनं ३२४ ुा कणा-<br />

वणालयो भगवाीरामोऽनुगु ं ता आवान। ् अ पू इित युम। ् यः<br />

समासं िवना सवो निह अतः पू इित कथं पािणनीयिमित चेत। ् सू इित योगः।<br />

अ च िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इित वािकेन लोपे जात-<br />

संारो न िनवतते इित पिरभाषया िवृभावे पू इित पािणनीयमेव।<br />

॥ इुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे ितीयााये<br />

ितीयपिरेदः।<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे ितीयोऽायः।<br />

३२४ ाथना ाथनम ् इित ाविप शौ भावे। अथ उपयाायाम ् (धा॰पा॰ १९०५) →<br />

अथ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) →<br />

अथ ् िणच ् → अथ ् इ → अिथ → → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

यासो युच ् (पा॰सू॰ ३.३.१०७) → अिथ युच ् → अिथ यु → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />

अथ ् यु → युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) → अथ ् अन → अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) →<br />

अथ ् अन टाप ् → अथ ् अन आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → अथना → अकः<br />

सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथना → िवभिकायम ् → ाथना। अिथ (पूववत) ् → ुट ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.११५) → अिथ ुट ् → अिथ यु → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → अथ ् यु →<br />

युवोरनाकौ (पा॰सू॰ ७.१.१) → अथ ् अन → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथन →<br />

िवभिकायम ् → ाथनम।<br />

्<br />

३०७


अथ तृतीयोऽायः<br />

धातुकरणम ्<br />

ण सीतापितपादपं गौर िगरीशं िकल धातुशान ् ।<br />

अपािणनीयां िवमशयेऽ १ अारामायणमगाै॥<br />

३.१ पठि वि याि<br />

॥ अथ तृतीयााये थमः पिरेदः ॥<br />

॥ अथ बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

पठि ये िनमनचेतसः वि चाािकसितं शुभम ् ।<br />

रामायणं सवपुराणसतं िनधूतपापा हिरमेव याि ते॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.३<br />

सातमहं तृतीयााये धातुसिनोऽपािणनीययोगान ् िवमशये। थमे सग<br />

बालकाड फलुितं वणयाह कृ द ् य इमामारामायणसंिहतां पठि ते<br />

१ िवमशये इ ाथ िणच। ् िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />

ाःसुखाय िवमृशामीित किभायं नियतुमानेपदयोगः। िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेन।<br />

िव मृशँ आमशने (धा॰पा॰ १४२५) → िव मृश ् → ाथ िणच ् → िव मृश ् िणच ् → िव मृश ् इ →<br />

पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → िव मश ् इ → िवमिश →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवमिश इट ् → िवमिश इ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवमिश शप ् इ →<br />

िवमिश अ इ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िवमश अ इ → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → िवमशय ् अ इ → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → िवमशय ् ए → िवमशये।<br />

या िवमश कुव इित िवहे िवमशये। अािप किभाये िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेनाऽनेपदम।<br />

्<br />

िवमश → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰) → िवमश िणच ् → िवमश इ → णािववाितपिदक<br />

पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → िवमश ् इ → िवमिश → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

िवमिश इट ् → शेषं पूववत।<br />


३.१ पठि वि याि धातुकरणम ्<br />

िनधूतपापा भगवमेव ाुवि। आरमाण फलुितिरयम ् । पूणतामिप न<br />

गतेऽिन ् वतमानकालीनपाठः कथं संत इित चेत ् । पठि इित वतमानकािलक-<br />

योगो भिवायवाचकः। २ एवं च वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१)<br />

इनेन वतमानसमीपभिवाले िवकेन वतमानकालिनिमकायायथातमान-<br />

वावः। यथा च पिठि ३<br />

इथ पठि। एवं नानाकतृकाारामायणकमक-<br />

भिवालाविवतमानकालाभािसक उारणानुकू लो ापारः इित शाबोधः।<br />

धातोः ख ापार एव शिरेवं ितङ् याऽये। ापारवाचके धानतया<br />

ापारः धानमेवं ितङथ िवशेषणम ् । अथाैयाकरणा ापारमुिवशेकं शा-<br />

बोधमीकुवि। यिप मीमांसका अिप भावनामुिवशेकं शाबोधं मे िकु<br />

कुिचदपिसाितमिप तैः। न ैयाियकाः थमामुिवशेकं शाबोधं मे।<br />

िकु पय मृगो धावित इ भासतैकवाता भा भवित थमामुिवशेके<br />

शाबोधे ीकृ ते। ४ धावनानुकू लकृ ितमान ् मृगः। मृगकतृकधावनकमकदशनानुकू ल-<br />

कृ ितमांम ्। अते तु मृगकतृकधावनानुकू लापारकमकतृकदशनानुकू ल-<br />

ापारः। इं ितङथाारः कतृकमसाकालाः। कतु ापारेऽयः कमण फले<br />

साया कमये कमिण कतृये च कतिर। काल च ापारेऽयः। वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) इािदसूिनदशात। ् इं त कािरका –<br />

फलापारयोधातुराये तु ितङः ृताः।<br />

फले धानं ापारिङथु िवशेषणम ्॥<br />

– वै॰िस॰का॰ १.२<br />

फल ापारे ानुकू लसायः। एवं भािभैककतृकभिवालावि-<br />

वतमानकालाभािसकोारणानुकू लापारः। ाचीननवीनयोिरदमरम।<br />

्<br />

२ पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पठ ् लट ् →<br />

पठ ् िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → पठ ् अि → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

पठ ् शप ् अि → पठ ् अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → पठ ् अि → पठि।<br />

३ पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />

शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → पठ ् लृट ् → पठ ् िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → पठ ् अि →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → पठ ् अि → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />

पठ ् इट ् अि → पठ ् इ अि → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → पठ ् इ अि →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → पठ ् इ ि → पिठि।<br />

४ ियाऽिप िययेिततमा भवित। कया ियया। सशनियया वा ाथयितियया<br />

वाऽवितियया वा। इह य एष मनुः ेापूवकारी भवित स बुा ताविदथ सयित<br />

से ाथना ाथनायामवसायोऽवसाय आर आरे िनवृििनवृौ फलावािः। एवं ियाऽिप<br />

कृ िमं कम (भा॰पा॰सू॰ १.४.३२)।<br />

३१०


धातुकरणम ्<br />

३.१ पठि वि याि<br />

ाचीनाूभय समानवां मे। नवीनाु कतृभाववायोः फलानुकू लापार<br />

एवं कमवाे ापारिविशफलम। ्<br />

५ यथा रामेणायोा गते – रामािभैककतृक-<br />

वतमानकालाविापारजं गृहिनोरदेशसंयोगपं फलम ् अयम िववेकः। ६<br />

िकं फले ापारे च धातोः पृथिताहो समुिदता चेत ् । अनुकू लसेन फल<br />

ापारेऽयः। तदा पदाथः पदाथनाेित न तु तदेकदेशेन इित िनयमेन कथमायः।<br />

अतो िविशे शिः। ७ गुचरणाेकवृावलिफलयवदेकिन ् धातावेव<br />

फलापारयोः शिः। ८<br />

िवारभयािरते। एवं भािभैककतृकभिवािलक-<br />

वतमानकालाभािसकोारणानुकू लापारः इित शाबोधः। ९<br />

५ इित कथयि इित शेषः।<br />

६ नवीनवैयाकरणशाबोधोऽयम।<br />

्<br />

७ फलिविशापारे ापारिविशफले च शििरित भावः। तालाविे ापारे<br />

ापाराविे फले च धातूनां शिः कतृकमाथकतयसमिभाहार ततोधे िनयामक<br />

इाः (प॰ल॰म॰ ४७)।<br />

८ मम ेकवृावलिफलयवभयांश एका खडशशििरित न शियकनं न वा बोध-<br />

जनकसयकनम ् (प॰ल॰म॰ ो॰टी॰ ४७) इित णेतॄणां गुचरणाः कािलकासादशुवयाः<br />

परमलघुमूषाया ोाटीकायाम।<br />

्<br />

९ एवमेव वि इित योगः ोि इथ याि इित च याि इथ। उभय<br />

वतमानवावः। ु वणे (धा॰पा॰ ९४२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ु लट ् → ु िझ →<br />

झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → ु अि → ुवः च (पा॰सू॰ ३.१.७४) → ु अि →<br />

नु अि → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />

सावधातुकगुणिनषेधः → रषाां ण ऋकारहणम ् (वा॰ ८.४.१) → णु अि → ुवोः<br />

सावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.८७) → व ् अि → वि। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → या लट ् → या िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → या अि →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → या शप ् अि → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />

या अि → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → याि। ु वणे (धा॰पा॰ ९४२) → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ु लृट ् → ु िझ → झोऽः<br />

(पा॰सू॰ ७.१.३) → ु अि → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ु अि → एकाच<br />

उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

ो अि → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ो अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />

ो ि → ोि। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → या लृट ् → या िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → या अि →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → या अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → या ि →<br />

याि।<br />

३११


३.२ लभेत ् धातुकरणम ्<br />

३.२ लभेत ्<br />

अारामायणमेव िनं पठेदीेवबमुिम ् ।<br />

गवां सहायुतकोिटदानालं लभेः णुया िनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.४<br />

अ फलुतावेव लभेत ् इित हलयोगः। लभ ् धातुः (डुलभँष ्<br />

ाौ धा॰पा॰ ९७५) आनेपदी। िविधिनमणामणाधीसाथनेषु िलङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६१) इनेन िललकारे िलङः सीयुट ् (पा॰सू॰ ३.४.१०२) इनेन<br />

सीयुनुबलोपे सकार च लोपे गुणे यकारलोपे लभेत इेव पािणनीयम। ्<br />

१०<br />

लभेत ् इित कथिमित चेत। ् अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)<br />

इित वचनेनााऽनेपदाभावे परैपद उं पम। ्<br />

११ या लभत इित लभः। १२<br />

लभ इवाऽचरतीित लभित। १३<br />

तत आचारिबाििङ ितिप शिप परपे यासुट ्<br />

परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) इनेन यासुिट कृ ते सुडागमे सकारयलोपे<br />

अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) इनेनेयादेशे गुणे यलोपे इत (पा॰सू॰ ३.४.१००)<br />

१० डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५) → लभ ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → िविध-<br />

िनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → लभ ् िलङ् → लभ ् त → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ ् शप ् त → लभ ् अ त → िलङः सीयुट ् (पा॰सू॰ ३.४.१०२) →<br />

लभ ् अ सीयु ँट ् त → लभ ् अ सीय ् त → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ ् अ सीय ् सु ँट ् त → लभ ् अ सीय ् स ् त → िलङः सलोपोऽन<br />

(पा॰सू॰ ७.२.७९) → लभ ् अ ईय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → लभ ् अ ई त → आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) → लभ ् ए त → लभेत।<br />

११ डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५) → लभ ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ्<br />

(प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीट-<br />

सनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → लभ ् िलङ् → लभ ् ितप ् → लभ ् ित → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ ् शप ् ित → लभ ् अ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ ् अ यासु ँट ् ित → लभ ् अ यास ् ित →<br />

सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ ् अ यास ् सु ँट ् ित →<br />

लभ ् अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → लभ ् अ या ित → अतो येयः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.८०) → लभ ् अ इय ् ित → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → लभ ् अ इ ित → आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) → लभ ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → लभ ् ए त ् → लभेत।<br />

्<br />

१२ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचाच।<br />

्<br />

१३ लभ → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → लभ िँ प ् → लभ व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → लभ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लभ लट ् →<br />

लभ ितप ् → लभ ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ शप ् ित → लभ अ ित → अतो<br />

गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → लभ ित → लभित।<br />

३१२


धातुकरणम ्<br />

३.३ जानािम<br />

इनेनेकारलोपे लभेत ्। १४<br />

३.३ जानािम<br />

ानं सिवानमथानुभिवैराययुं च िमतं िवभात ् ।<br />

जानाहं योिषदिप ं यथा तथा ूिह तरि येन॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.९<br />

अ भगवती पावती भगवं िशवं ाथयते यत ् भिवैरायसिहतं ानं यथा<br />

जानीयां तथा कुवु देवाः। अ जानीयाम ्१५ इित योे जानािम इित युम।<br />

्<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन वतमानवावः। १६<br />

३.४ जानाित<br />

वदि केिचरमोऽिप रामः ािवया संवृतमासम ् ।<br />

जानाित नाानमतः परेण सोिधतो वेद परातम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.१३<br />

भगवती पावती ीरामलीलािवषयकं संशयं करोित यत ् ीरामः ािवया<br />

१४ लभ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />

लभ िलङ → लभ ितप ् → लभ ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ शप ् ित → लभ अ ित →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → लभ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ यासु ँट ् ित → लभ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → लभ यास ् सु ँट ् ित → लभ यास ् स ् ित → िलङः<br />

सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → लभ या ित →अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → लभ इय ् ित →<br />

लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → लभ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → लभे ित → इत<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१००) → लभे त ् → लभेत।<br />

्<br />

१५ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविध-<br />

िनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → ा िलङ् → ा िमप ् → ा िम →<br />

ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → ा ा िम → ा ना िम → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) →<br />

जा ना िम → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → जा ना म ् → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → जा ना यासु ँट ् म ् → जा ना यास ् म ् →<br />

िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → जा ना या म ् → ई हघोः (पा॰सू॰ ६.४.११३) →<br />

जा नी या म ् → जानीयाम।<br />

्<br />

१६ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ा लट ् →<br />

ा िमप ् → ा िम → ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → ा ा िम → ा ना िम → ाजनोजा<br />

(पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा ना िम → जानािम।<br />

३१३


३.५ ूत धातुकरणम ्<br />

संवृतमासं नाजानात ्। अ भूतकािलकियायां योायां जानाित इित<br />

वतमानकािलकिया युाऽपािणनीयेव। िकु पुरा इााहारे पुिर ङ् चाे<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२२) इनेन पुरायोगे लकारः। अथात ् पुरा न जानाित। १७ पूव नाजानात ्<br />

इथः। १८ णा बोिधतः सन ् पाजानािदित पावाायम। ् न च पुरा शो<br />

यत इित वाम। ् गमानः सः।<br />

३.५ ूत<br />

अोरं िकं िविदतं भविूत मे संशयभेिद वाम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.१५<br />

भगवती पावती भगवं शशाशेखरं पृित तंशयभेिदवां ूत। यूयं ूत<br />

इाहायम ् । थमपुषे योे १९ ममपुषयोग अपािणनीयः। एवं च भगवती<br />

भवानी पिततािशरोमिणः। सा च कीयाणवभाय ममपुष िवशेषणं ददाित<br />

तािप बवचनािमित न परं ितभाित। तथा च िनयमः – एकं न युीत गुरावािन<br />

चेरे। पावाु भगवािव एव गुः। ऐय िभुवनगुााधुय ाणवभा<br />

पितरेव गुः ीणाम ् (म॰भा॰ १४.१०८.६, ॰पु॰ ८०.४८, कू ॰पु॰ १२.४९, चा॰नी॰ ५.१)<br />

इित वचना। अतो बवचनयोगः। तथाऽिप कथं यूयं ूत इित चेत। ् अोरं िकं िविदतं<br />

भविः इ भविः इित िवशेषणं िशव कृ ते दम। ् अतः यूयम ् इित ति-<br />

कतृिवशेषणं न ैव िवचारसहम। ् भविः इ िह भवः इनेन सः ात।<br />

्<br />

यथा यरं भवििविदतं तवो वदु। िकु े कृ ते िशवः समाधौ लीयत। तं<br />

समािधं िवलो त प वायुिय कथयित यत ् भोः पमुखािन यूयमेव संशय-<br />

भेदकं वां ूत। २०<br />

१७ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → पुिर ङ्<br />

चाे (पा॰सू॰ ३.२.१२२) → ा लट ् → ा ितप ् → ा ित → ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) →<br />

ा ा ित → ा ना ित → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा ना ित → जानाित।<br />

१८ ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → ा लङ् → ा ितप ् → ा ित → ललृडुदाः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् ा ित → अ ा ित → ािदः ा<br />

(पा॰सू॰ ३.१.८१) → अ ा ा ित → अ ा ना ित → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → अ जा ना ित →<br />

इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ जा ना त ् → अजानात।<br />

्<br />

१९ िविदतं भविभः इित समिभाहारेण थमपुषः योः।<br />

२० ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४) → ू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ू लोट ् → ू थस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ू शप ् थस ् →<br />

अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → ू थस ् → तिमपां ताामः (पा॰सू॰ ३.४.१०१) →<br />

ू त → ूत।<br />

३१४


धातुकरणम ्<br />

३.६ वे<br />

३.६ वे<br />

याऽ भा पिरनोिदतोऽहं वे नमृ रघूमं ते।<br />

रामः पराा कृ तेरनािदरान एकः पुषोमो िह॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.१७<br />

भगवतीपावतीं ुा िशवः कथयित अहं भगवं नमृ वे। ूधातोः<br />

(ूञ ् ायां वािच धा॰पा॰ १०४४) भूवादयो धातवः (पा॰सू॰ १.३.१) इनेन धातु-<br />

सायां लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) इनेन लृकार उमपुषे ितिझिसथ-<br />

िमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८) इनेन तङानावाने-<br />

पदम ् (पा॰सू॰ १.४.१००) इित सूानुसारिमये तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३)<br />

इनेन ये ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) इनेन ूधातोवचादेशे िटत आने-<br />

पदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन ैकारादेशे अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) इनेन<br />

परपे पाकार कुे षे वे इित। अ वािम इित कथं नेित चेत। ्<br />

२१ िया-<br />

फल कतृगािमात। ्<br />

२२ रामायणकथाेन पावाु सेहो नो भिवेव िकु<br />

तथनेन वुः शशामौलेरिप ाःसुखमुते। भगवथाो वारं कतारं<br />

ोतारिमित ीनिप पुनाित। तथा चों भागवते –<br />

इयं िह गा। तथा चोमैव े –<br />

वासुदेवकथाः पुषांीन ् पुनाित िह।<br />

वारं पृकं ोतृंादसिललं यथा॥<br />

पुरािरिगिरसूता ीरामाणवसता।<br />

अारामगेयं पुनाित भुवनयम ्॥<br />

– भा॰पु॰ १०.१.१६<br />

– अ॰रा॰ १.१.५<br />

२१ ूञ ् ायां वािच (धा॰पा॰ १०४४) → ू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />

शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ू लृट ् → ू िमप ् → ू िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

ू िम → ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) → वच ् िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

वच ् ा िम → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → वक् ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />

वक् ा िम → वािम।<br />

२२ िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेन। ूञ ् ायां वािच<br />

(धा॰पा॰ १०४४) → ू → िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → ू लृट ् → ू इट ् → ू इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ू इ →<br />

ुवो विचः (पा॰सू॰ २.४.५३) → वच ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

वच ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → वच ् े → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → वक् े →<br />

आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वक् े → वे।<br />

३१५


३.७ मतीव यते धातुकरणम ्<br />

अतो वे इित समूलमेव।<br />

३.७ मतीव यते<br />

यथा िह चाा मता गृहािदकं िवनेमतीव यते।<br />

तथैव देहेियकतु रानः कृ ते परेऽ जनो िवमुित॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.२२<br />

अ म ्धातुः (मु ँ अनवाने धा॰पा॰ १२०४) िदवािदः। एवं िदवािदः<br />

यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) इनेन लिट ितिप यये कृ ते शमामानां दीघः यिन<br />

(पा॰सू॰ ७.३.७४) इनेन दीघ ाित इित पािणनीयम। ्<br />

२३ मित इित कथिमित चेत।<br />

्<br />

वा ाशाशमुमुमुिसुिटलषः (पा॰सू॰ ३.१.७०) इनेन यनो िवकात ्<br />

मित। २४ या ममाचरतीित मित अनेन कारेण िसम ् । २५ या गणकायमिनम ्<br />

(प॰शे॰ ९३.३) इनेन यनभावे ािदािप। २६ या मित इित नाि ियाऽिप तु<br />

मती इव इित म ्धातोरौणािदकतृयाो मती। २७<br />

२३ मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → म ् लट ् → म ् ितप ् → म ् ित → िदवािदः यन ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६९) → म ् यन ् ित → म ् य ित → शमामानां दीघः यिन (पा॰सू॰ ७.३.६४) →<br />

ाम ् य ित → ाित।<br />

२४ मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → म ् लट ् → म ् ितप ् → म ् ित → वा ाशाशमुमु-<br />

मुिसुिटलषः (पा॰सू॰ ३.१.७०) → म ् शप ् ित → म ् अ ित → मित।<br />

२५ मणं मः। भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन भावे घञ। ् म → सवाितपिदके आचारे िा<br />

वः (वा॰ ३.१.११) → म िँ प ् → म व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → म → सनाा<br />

धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />

लट ् → म लट ् → म ितप ् → म ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → म शप ् ित →<br />

म अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → म ित → मित।<br />

२६ मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → म ् लट ् → म ् ितप ् → म ् ित → गणकायमिनम ्<br />

(प॰शे॰ ९३.३) → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → म ् शप ् ित → म ् अ ित → मित।<br />

२७ अ तृँच ् य इित भावः। नायं बलमािप (प॰उ॰ २.९५) इित तृच। ् स नोिगत।<br />

्<br />

कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽ-<br />

यमिविहत उिगयः। तृँच ् ये चा शबागमोऽूः। नयतेः षुगागमः (प॰उ॰ े॰वृ॰ २.९६)<br />

इितवत। ् मु ँ अनवाने (धा॰पा॰ १२०४) → म ् → उणादयो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) →<br />

म ् तृँच ् → म ् शप ् अत ् → म ् अ त ् → मत ् → उिगत (पा॰सू॰ ४.१.६) →<br />

मत ् ङीप ् → मत ् ई → मती → िवभिकायम ् → मती सु ँ → मती स ् → हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → मती।<br />

३१६


धातुकरणम ्<br />

३.८ आकाते<br />

३.८ आकाते<br />

रामो न गित न ितित नानुशोचाकाते जित नो न करोित िकित ् ।<br />

आनमूितरचलः पिरणामहीनो मायागुणाननुगतो िह तथा िवभाित॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.४३<br />

अ सीता ीरामतं वणयी आकाते इित युे। यत ् रामो नाऽकाते।<br />

का धातुः ् (कािँ काायाम ् धा॰पा॰ ६६७) परैपदी। एवं ततो लिट ितिप शिप<br />

आकाित। २८ तथा च निह फुं सहकारमे वृारं काित षदाली (र॰वं॰ ६.६९)<br />

इित कािलदासोऽिप ायुेित चेथमानेपदम। ् अ िवमृयते। कतिर कम-<br />

ितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदम। ्<br />

२९ कमितहारो िह ियािविनमयः।<br />

जीवाऽकाा भगवारोिपता। तामेव िनरित नाकाते इित।<br />

३.९ पठित<br />

योऽितोऽितपापी परधनपरदारेषु िनोतो वा<br />

ेयी मातािपतृवधिनरतो योिगवृापकारी।<br />

यः सूािभरामं पठित च दयं रामच भा<br />

योगीैरलं पदिमह लभते सवदेवैः स पूम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.५६<br />

पठित इित भिवालाथ वतमानकालं यु इित चेत ् । वतमानसामीे<br />

२८ आङ् कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → आ का ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />

िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → आ का नु ँम ् ् → आ कान ् ् → नापदा झिल<br />

(पा॰सू॰ ८.३.२४) → आ कां ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → आ का ् →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् →<br />

आ का ् ितप ् → आ का ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ का ् शप ् ित →<br />

आ का ् अ ित → आकाित।<br />

२९ आ का ् (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् → आ का ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

आ का ् शप ् त → आ का ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → आ का ् अ ते →<br />

आकाते।<br />

३१७


३.१० मुते धातुकरणम ्<br />

वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन वतमानकालः। ३०<br />

अथािरतमेव फलिसिभिवित। ३१<br />

एवमेव लभते इािप।<br />

३.१० मुते<br />

तद कथियािम णु तापयापहम ् ।<br />

युा मुते जुरानोमहाभयात ् ।<br />

ाोित परमामृिं दीघायुः पुसितम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.५<br />

अ रामायण शातातमानकालः। ३२ वैयाकरणानां मते शानां<br />

िनात। ् एवं भानां मते भगवतथाया िनात। ् अतो जीवानां ौ<br />

वतमानभूतभिवालाः। िकालाबााालातीताेर समं िनररं<br />

वतमानकालः।<br />

३० पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पठ ् लट ् →<br />

पठ ् ितप ् → पठ ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पठ ् शप ् ित → पठ ् अ ित → पठित।<br />

लृिट च पिठित इित पम। ् पठँ ायां वािच (धा॰पा॰ ३३०) → पठ ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → पठ ् लृट ् → पठ ् ितप ् → पठ ् ित →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → पठ ् ित → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />

पठ ् इट ् ित → पठ ् इ ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → पठ ् इ ित → पिठित।<br />

३१ डुलभँष ् ाौ (धा॰पा॰ ९७५) → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → लभ ् लट ् →<br />

लभ ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → लभ ् शप ् त → लभ ् अ त → िटत आनेपदानां<br />

टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → लभ ् अ ते → लभते। लृिट च लते इित पम। ् डुलभँष ् ाौ<br />

(धा॰पा॰ ९७५) → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />

लभ ् लृट ् → लभ ् त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → लभ ् त → एकाच उपदेशेऽनुदाात ्<br />

(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → लप ् त → िटत आनेपदानां<br />

टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → लप ् ते → लते।<br />

३२ रामायण शातं रामायण एवोम ् – यावाि िगरयः सिरतः च महीतले॥<br />

तावामायणकथा लोकेषु चिरित। (वा॰रा॰ १.२.३६-३७)। मुच ँ ॢ मोणे (धा॰पा॰ १४३०) → मुच ् →<br />

भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मुच ् लट ् → मुच ् त →<br />

सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → मुच ् यक् त → मुच ् य त → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />

लघूपधगुणिनषेधः → मुच ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → मुच ् य ते → मुते।<br />

३१८


धातुकरणम ्<br />

३.११ सृजािम<br />

३.११ सृजािम<br />

ताहं पुतामे कौसायां शुभे िदने।<br />

चतुधाऽऽानमेवाहं सृजामीतरयोः पृथक्॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.२७<br />

अ भगवाीरामभोऽवतारकथां वणयाह यत ् कौशायािमतरयोाऽानं<br />

चतुधा सृजािम। अ ािम इित िह पािणनीयम ् । ३३ िकु वतमानसामीात ् सृजािम<br />

इित न दोषः। ३४<br />

३.१२ सृजम ्<br />

यूयं सृजं सवऽिप वानरेंशसवान ् ।<br />

िवोः सहायं कुत यावाित भूतले॥<br />

– अ॰रा॰ १.२.३०<br />

ा देवानािदशित यत ् यूयं वानरेाानं सृजम ्। रचयिमित भावः। सृज ् -<br />

धातुः (सृजँ िवसग धा॰पा॰ १४१४) आनेपदी न। ३५ कथम सृजम ् इित चेत ् । अ<br />

कमितहारादानेपदम ् । ३६ सजनं णः कम तदेव देवेो दीयत इित ियािविनमयः।<br />

३३ सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → सृज ् लृट ् → सृज ् िमप ् → सृज ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

सृज ् िम → सृिजशोझ मिकित (पा॰सू॰ ६.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

सृ अम ् ज ् िम → सृ अ ज ् िम → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → ् अ ज ् िम →<br />

जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) → ् अ ष ् िम → षढोः कः िस<br />

(पा॰सू॰ ८.२.४१) → ् अ क् िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ् अ क् िम →<br />

अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ् अ क् ा िम → ािम।<br />

३४ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → सृज ् लट ् → सृज ् िमप ् → सृज ् िम → तुदािदः शः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.७७) → सृज ् श िम → सृज ् अ िम → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />

िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सृज ् अ िम → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सृज ् आ िम → सृजािम।<br />

३५ ताोकारे ममपुषे बवचने सृजथ इित पम। ् यथा – यूयमहह पूजनमा यिजैः सृजथ<br />

पादपयोजैः (न ै॰च॰ ५.९६) इित ीहषयोगे। सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सृज ् लोट ् → सृज ् थ → तुदािदः<br />

शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → सृज ् श थ → सृज ् अ म ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />

िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सृज ् अ थ → सृजथ।<br />

३६ कतिर कमितहारे पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

३१९


३.१३ दशय धातुकरणम ्<br />

आनेपदे लोकारे िम शे सृजम ्। ३७<br />

३.१३ दशय<br />

उपसंहर िवादो पमलौिककम ् ।<br />

दशय महानबालभावं सुकोमलम ् ।<br />

लिलतािलनालापैिराुटं तमः॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.२९<br />

अ भगवती कौशा समं कटं ीरामभं ाथयते यत ् बालभावं दशय।<br />

अ श ्धातोः (िशँर ् ेणे धा॰पा॰ ९८८) िणिच लघूपधगुणे रपरे धातुसायां<br />

पुनलकार आनेपदे थास ्ये शिप गुणेऽयादेशे ादेशे दशय। ३८ आनेपदं<br />

यदा कतिर फलं येत। अ रामपे कतिर िकं फलं ीराम फलानपेािदित<br />

चेत। ् भान एव तापूव फलम। ् भिहताथमेव गृहीतजात। ् या <br />

इित सोधनम। ् हे दशय बालभावम ्। ३९ श चारोऽथा आाऽऽीयो<br />

ाितधन। ४० अतः हे हे मम आम धन इित िनजं दशय। या इित महानम ्<br />

इ िवशेषणम। ् एवं च े आीयेो महानानो या महानः।<br />

महानासौ बालभावेित महानबालभावं महानबालभावम ्।<br />

३७ सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सृज ् लोट ् → सृज ् म ् → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) →<br />

सृज ् श म ् → सृज ् अ म ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च<br />

(पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सृज ् अ म ् → सृजम।<br />

्<br />

३८ िशँर ् ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → श ् िणच ् →<br />

श ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → दश ् इ → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />

दश ् इ → दिश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) →<br />

लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दिश लोट ् → दिश थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

दिश शप ् थास ् → दिश अ थास ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → दश अ थास ् →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → दशय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → दशय ् अ से →<br />

सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → दशय ् अ → दशय।<br />

३९ दिश → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दिश लोट ् → दिश िसप ् → दिश िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

दिश शप ् िस → दिश अ िस → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → दश अ िस →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → दशय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → दशय ् अ िह →<br />

अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → दशय ् अ → दशय।<br />

४० े ाः। आीया इथः। आान इित वा। ाितधनवािचनु ाः। ातयोऽथा वा<br />

(वै॰िस॰कौ॰ २२०)।<br />

३२०


धातुकरणम ्<br />

३.१४ याित<br />

३.१४ याित<br />

संवादमावयोयु पठेा णुयादिप।<br />

स याित मम सां मरणे मृितं लभेत ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.३४<br />

अ भगवाीरामो माा सह कीयसंवाद फलुितं वणयित य आवयोः<br />

संवादं पठेणुयाा स मम सां यायात ्। यायात ्४१ इित योे याित इित<br />

युम। ् वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन वतमानकालः। ४२<br />

अथात ् संवादिमममनुशी स एव मम सां ाित इित भगवतायम ् ।<br />

३.१५ अहनत ्<br />

भोजनं देिह मे मातन ुतं कायसया।<br />

ततः ोधेन भाडािन लगुडेनाहनदा॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.५३<br />

भगवाीरामो बाललीलामाचरातरं भोजनं याचमानोऽा बालोधं<br />

िवडयँगुडेन भाडाचूणयत। ् अ अहनत ् इित योगः। वुतु हन धातोः ् (हनँ<br />

िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२) धातुसायाम ् अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) इनेन<br />

ललकारे ितिझिसथिमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८)<br />

४१ आशीवादाथ िलिङ यायात ् इित पम। ् या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आिशिष िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) → या िलङ् →<br />

या ितप ् → या ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → या यासु ँट ् ित → या यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → या यास ् सु ँट ् ित → या यास ् स ् ित → ोः संयोगाोरे च<br />

(पा॰सू॰ ८.२.२९) → या या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → या या त ् → यायात। ् िवथ िलिप<br />

यायात ् इेव पं िया तु िभा। या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />

या िलङ् → या ितप ् → या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → या शप ् ित → अिदभृितः<br />

शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → या ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → या यासु ँट ् ित → या यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → या यास ् सु ँट ् ित → या यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन<br />

(पा॰सू॰ ७.२.७९) → या या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → या या त ् → यायात।<br />

्<br />

४२ या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → या → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → या लट ् → या ितप ् →<br />

या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → या शप ् ित → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />

या ित → या ित → याित।<br />

३२१


३.१५ अहनत ् धातुकरणम ्<br />

इनेन ितये कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) इनेन शिकरणे अिदभृितः<br />

शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इनेन शपो िक ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१)<br />

इनेनाडागमे इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) इनेनेकारलोपे हाो दीघाुितपृं<br />

हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) इनेन तकारलोपे अहन ् इित पािणनीयम। ्<br />

४३ अहनत ् इ<br />

गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इनेन शगभावे हलाभावा तकारलोपः। ४४<br />

या हीित हनः इित िवहे पचािदादच ् । ४५ हन इवाऽचरतीित हनित ४६ इित<br />

िवह आचारिबालकारे थमपुष एकवचन एवम ् अहनत ्। ४७ ीरामो<br />

िनलपादकतृा िकमिप न करोित। रामो न गित न ितित नानुशोचित इािद<br />

रामदये सीतया ं िनगिदतात। ् यथा –<br />

एवं<br />

रामो न गित न ितित नानुशोचाकाते जित नो न करोित िक।<br />

आनमूितरचलः पिरणामहीनो मायागुणाननुगतो िह तथा िवभाित॥<br />

– अ॰रा॰ १.१.५३<br />

रामािभैककतृकानतनभूतकालाविभाडकमकहननानुकू लापारायसश-<br />

ापारः इित शाबोधः।<br />

४३ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → हन ् लङ् → हन ् ितप ् → हन ् ित → ललृडुदाः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् हन ् ित → अ हन ् ित → कतिर शप<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ हन ् शप ् ित → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → अ हन ् ित →<br />

इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ हन ् त ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) →<br />

अ हन ् → अहन।<br />

्<br />

४४ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → हन ् लङ् → हन ् ितप ् → हन ् ित → ललृडुदाः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् हन ् ित → अ हन ् ित → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ हन ् शप ् ित → गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) → शगभावः →<br />

अ हन ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ हन ् अ त ् → अहनत।<br />

्<br />

४५ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर।<br />

४६ हन → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → हन िँ प ् → हन व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → हन → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् → हन लट ् → हन ितप ् → हन ित →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → हन शप ् ित → हन अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → हन ित →<br />

हनित।<br />

४७ हन → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१११) → हन ् लङ् → हन ् ितप ् → हन ् ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् हन ् ित → अ हन ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

अ हन शप ् ित → अ हन अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → अ हन ित → इत<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१००) → अ हन त ् → अहनत।<br />

्<br />

३२२


धातुकरणम ्<br />

३.१६ चे<br />

३.१६ चे<br />

एवं पराा मनुजावतारो मनुलोकाननुसृ सवम ् ।<br />

चे ऽिवकारी पिरणामहीनो िवचायमाणे न करोित िकित ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.३.६६<br />

अ भगवतः पं वणयित अकता सन ् सव चकार िवचायमाणे सित<br />

िकमिप नाकरोत ्। अ चकार इित िह पािणनीयः। ४८ तिरेण भे ानजननािया-<br />

फल परिनात। ् िकु कमितहारेणााऽनेपदम। ्<br />

४९ साा भगवित कृ ित-<br />

गतकतमारोिपतम। ् रामदये ीसीतया ं ितपािदतात।<br />

् वेदााऽिप<br />

जीवगतकतृं भगवारोिपतम। ् अत आनेपदम। ् तथा च कृ धातोः (डुकृ ञ ्<br />

करणे धा॰पा॰ १४७२) िलकारे परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) इनेन तये<br />

िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) इनेन एश ् आदेशे िलिट धातोरनास<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८) इनेन िे पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४) इनेनााससायां उरत<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ७.४.६६) इनेनकाराकारे उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) इनेन रपरे<br />

हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.०) इनेन रलोपे कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) इनेन चुे<br />

इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इनेन यिण चे । ५० एवं करोित इिप भूतकाले योे<br />

वतमाने युं पम ् । अ लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन योगे लकारो<br />

भूतकालेऽिप। ५१ न चाऽ इित न यते। िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />

४८ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />

िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → कृ िलट ् → कृ ितप ् → कृ ित → परैपदानां णलतुसुलथुस-<br />

णमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → कृ णल ् → कृ अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />

कृ कृ अ → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् कृ अ → हलािदः<br />

शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → क कृ अ → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) → च कृ अ → अचो िणित<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११५) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → च कार ् अ → चकार।<br />

४९ कतिर कमितहारे पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

५० डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११५) → कृ िलट ् → कृ त → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → कृ एश ् →<br />

कृ ए → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → कृ कृ ए → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ्<br />

रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् कृ ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → क कृ ए → कुहोुः<br />

(पा॰सू॰ ७.४.६२) → च कृ ए → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) → िकम ् → िङित च<br />

(पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → च ् ए → चे ।<br />

५१ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११८) → कृ लट ् → कृ ितप ् → कृ ित → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) →<br />

कृ उ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />

कर ् उ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कर ् ओ ित → करोित।<br />

३२३


३.१७ करोिम धातुकरणम ्<br />

(वा॰ ५.३.८३) इनेन लोपात ् ।<br />

३.१७ करोिम<br />

िधा यृहं याि तैवाऽयाि सदः।<br />

यदथमागतोऽिस ं ूिह सं करोिम तत ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.४<br />

अ किरािम ५२ इित योे वतमानसामीलकारात ् करोिम। ५३<br />

३.१८ िकं करोिम<br />

िकं करोिम गुरो रामं ु ं नोहते मनः।<br />

बवषसहाे केनोािदताः सुताः॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.९<br />

अ िकं वृे िलायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.६) इनेन लट ्। ५४<br />

३.१९ न जीवािम<br />

चारोऽमरतुाे तेषां रामोऽितवभः।<br />

रामितो गित चे जीवािम कथन॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.१०<br />

५२ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → कृ लृट ् → कृ िमप ् → कृ िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

कृ िम → ऋनोः े (पा॰सू॰ ७.२.७०) → कृ इट ् िम → कृ इ िम → सावधातुकाध-<br />

धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् इ िम → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → कर ् इ ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → कर ् इ ा िम →<br />

किरािम।<br />

५३ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → कृ लट ् → कृ िमप ् → कृ िम → तनािदकृ उः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.७९) → कृ उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः<br />

(पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कर ् ओ िम →<br />

करोिम।<br />

५४ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िकं वृे<br />

िलायाम ् (पा॰सू॰ ३.३.६) → कृ लट ् → कृ िमप ् → कृ िम → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) →<br />

कृ उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />

कर ् उ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कर ् ओ िम → करोिम।<br />

३२४


धातुकरणम ्<br />

३.२० तेपाथे<br />

३.२० तेपाथे<br />

न जीवािम इित वतमानसामीाट ्। ५५ सो मिरािम इित दशरथ तायम ् ।<br />

ं तु जापितः पूव कयपो णः सुतः।<br />

कौसा चािदितदवमाता पूव यशिनी।<br />

भवौ तप उं वै तेपाथे बवरम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.१४<br />

अ विसो दशरथ पूवज ारयित। अ तप ्धातुः (तपँ दाहे ऐय वा<br />

धा॰पा॰ ११५९) िदवािदरानेपदीयो न तु ािदः परैपदी (तपँ सापे धा॰पा॰ ९८५)। ५६<br />

ताििट आथाम ् ये िेऽासकाय अत एकहेऽनादेशादेिलिट<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१२०) इनेनाासलोप एकार एे च तेपाथे इित साधु। ५७<br />

५५ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। जीवँ ाणधारणे (धा॰पा॰ ५६२) →<br />

जीव ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जीव ् लट ् → जीव ् िमप ् →<br />

जीव ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जीव ् शप ् िम → जीव ् अ िम → अतो दीघ<br />

यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → जीव ् आ िम → जीवािम।<br />

५६ भौवािदकाातोु तेपथुः इित पम। ् तपँ सापे (धा॰पा॰ ९८५) → तप ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → तप ् िलट ् → तप ् थस ् →<br />

परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → तप ् अथुस ् → िलिट धातोरनास<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८) → तप ् तप ् अथुस ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → त तप ् अथुस ् → अत<br />

एकहेऽनादेशादेिलिट (पा॰सू॰ ६.४.१२०) → तेप ् अथुस ् → तेपथुः।<br />

५७ तपँ दाहे ऐय वा (धा॰पा॰ ११५९) → तप ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) →<br />

परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → तप ् िलट ् → तप ् आथाम ् → िलिट धातोरनास<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८) → तप ् तप ् आथाम ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → त तप ् आथाम ् →<br />

अत एकहेऽनादेशादेिलिट (पा॰सू॰ ६.४.१२०) → तेप ् आथाम ् → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → तेप ् आथे → तेपाथे। न चा तप ्धातुुरािदराधृषीय उभयपदी (तपँ दाहे<br />

धा॰पा॰ १८१९)। ताििट परैपदे िणपे तापयाथुः तापयाभूवथुः तापयामासथुः इित<br />

पािण िणजभावपे तेपथुः इित पमानेपदे च िणपे तापयााथे इित पं िणजभावपे<br />

तेपाथे इित पम। ् अ ियाफलं रामावतरणम। ् तािदितकयपकतृगािप तु परगािम। सकल-<br />

संसारकाणकािरात। ् रामावतारेण साधूनां पिराणं ृ तानां िवनाशो धम संापना च। तेन<br />

िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इावृिर। िवारिभया िया न दीये।<br />

३२५


३.२१ ेषय धातुकरणम ्<br />

३.२१ ेषय<br />

अतः ीतेन मनसा पूजियाथ कौिशकम ् ।<br />

ेषय रमानाथं राघवं सहलणम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.४.२०<br />

विसोऽनुजानाित यत ् रमानाथं ीरामभं िवािमाय य। अ ेषय इित<br />

युं ेषय इित योम। ्<br />

५८ यतो िह िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इानेपदम। ्<br />

५९<br />

तदिप ियाफले कतृगािमिन सित। राघवेषणेन ामिप यशोपं फलं िमिलित इित<br />

तायादाऽनेपदम। ् या इित सोधनम। ् हे आीय रमानाथं रामं ेषय<br />

इित नापािणनीयता।<br />

३.२२ दशय<br />

दशय महाभाग कुतौ रासाधमौ।<br />

तथेुा मुिनयुमारेभे मुिनिभः सह॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.४<br />

ीरामो रासौ ित पृन ् दशय इित युे। अ रासिनधनेन दशनकारियतिर<br />

िवािमे फलिमित ियाफल कतृगािमादानेपदम। ्<br />

६०<br />

५८ ेषृँ गतौ (धा॰पा॰ ६१९) → ेष ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ेष ् िणच ् →<br />

ेष ् इ → ेिष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ेिष लोट ् → ेिष िसप ् → ेिष िस → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ेिष शप ् िस → ेिष अ िस → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

ेषे अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ेषय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />

ेषय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → ेषय ् अ → ेषय।<br />

५९ ेषृँ गतौ (धा॰पा॰ ६१९) → ेष ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → ेष ् िणच ् →<br />

ेष ् इ → ेिष → धातुसा → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

ेिष लोट ् → ेिष थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ेिष शप ् थास ् → ेिष अ थास ् →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ेषे अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

ेषय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → ेषय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />

ेषय ् अ → ेषय।<br />

६० िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) इनेन। िशँर ् ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → हेतुमित च<br />

(पा॰सू॰ ३.१.२६) → श ् िणच ् → श ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः<br />

(पा॰सू॰ १.१.५१) → दश ् इ → दिश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दिश लोट ् → दिश थास ् →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → दिश शप ् थास ् → दिश अ थास ् → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → दश अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → दशय ् अ थास ् → थासे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८०) → दशय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → दशय ् अ → दशय।<br />

३२६


धातुकरणम ्<br />

३.२३ दशाते<br />

३.२३ दशाते<br />

माे दशाते तौ रासौ कामिपणौ।<br />

मारीच सुबा वषौ िधरािनी॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.५<br />

दशाते इित कमवायोगः। ६१ रामलणााम ् इित शेषः। अ परोे<br />

िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) इनेन िलकारः। थमपुषिवचने पम। ् परों नाम<br />

साारोमीित ियाशािलानािवषयतावेदकम ्। ६२<br />

३.२४ गामहे<br />

चतुथऽहिन संाे कौिशको राममवीत ् ।<br />

राम राम महायं ुं गामहे वयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.१२<br />

ताटकामारीचसुबान ् ापा यरां िवधाय िदनयं याव ोायोां ित<br />

गुकामं लणािभरामं ीरामं िवािमो िमिथलां ातु ं समामयत। ् तैव युम ्<br />

गामहे। इदं कथम। ् गमँ ॢधातुः (गमँ ॢ गतौ धा॰पा॰ ९८२) परैपदी। ततो लिट मिस<br />

शिप अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) इनेन दीघ इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७)<br />

इनेन छे छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) इनेन तुिक ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०)<br />

इनेन ुे िवसग गामः इित पािणनीयम ् । ६३ गामहे इित सम ् उपसगसंयोजने<br />

समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) इानेपदे मिहङ् ये ङकारानुबकाय<br />

६१ अ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन कतयानेपदं न वेाशां पिरहतु िवमशः<br />

ारः। िशँर ् ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → परोे िलट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११५) → श ् िलट ् → श ् आताम ् → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />

श ् श ् आताम ् → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />

दश ् श ् आताम ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → द श ् आताम ् → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → द श ् आते → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) → िकम ् → िङित<br />

च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → दशाते।<br />

६२ परों च साारोमीेताशिवषयताशािलानािवषयम ् (वै॰भू॰सा॰ २२)।<br />

६३ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् → गम ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् मस ् →<br />

गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ मस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ मस ् → गत ् छ् अ मस ् → ोः ुना ुः<br />

(पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गच ् छ् आ मस ् →<br />

ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → गच ् छ् आ मँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />

गच ् छ् आ मः → गामः।<br />

३२७


३.२५ पूसे धातुकरणम ्<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) इनेन चैे सामहे। ६४ यं ुं सता<br />

भवामः। वतमानसामीाट ्। ६५ उपसगलोपु िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />

(वा॰ ५.३.८३) इित वचनात। ् या हे इित पृथदम। ् गाम पदं लोकारोमपुष<br />

बवचन। ६६ हे राम हे राम महायं ुं वयं गामेतीामः इमये इाथषु<br />

िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१५७) इनेन इामः इुपपदे लोकारे कृ ते मये<br />

आडुम िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) इनेनाऽडागमे लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५)<br />

इनेन लावे िनं िङतः (पा॰सू॰ ३.४.९९) इनेन सकारलोपे गाम हे। हे राम,<br />

इामो यहायं ुं गाम इित योजना। ६७<br />

३.२५ पूसे<br />

िस ं महासं पूसे जनकेन च।<br />

इुा मुिनिभाां ययौ गासमीपगम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.१४<br />

६४ सम ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) →<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

सम ् गम ् लट ् → सम ् गम ् मिहङ् → सम ् गम ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

सम ् गम ् शप ् मिह → सम ् गम ् अ मिह → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → सम ् गछ् अ मिह →<br />

छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → सम ् गतु ँक् छ् अ मिह →<br />

सम ् गत ् छ् अ मिह → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → सम ् गच ् छ् अ मिह → अतो दीघ<br />

यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सम ् गच ् छ् आ मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

सम ् गच ् छ् आ महे → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं गच ् छ् आ महे → वा पदा<br />

(पा॰सू॰ ८.४.५९) → सङ् गच ् छ् आ महे → सामहे।<br />

६५ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />

६६ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → इाथषु<br />

िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१५७) → गम ् लोट ् → गम ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

गम ् शप ् मस ् → गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ मस ् → छे च<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ मस ् → गत ् छ् अ मस ् →<br />

ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् → आडुम िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) →<br />

गच ् छ् अ आट ् मस ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → गच ् छ् आ मस ् → लोटो लत<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं िङतः (पा॰सू॰ ३.४.९९) → गच ् छ् आ म → गाम।<br />

६७ इामः इाहायिमित भावः। ततः इाथषु िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१५७) इनेन<br />

सवलकारापवादेन लोट ्।<br />

३२८


धातुकरणम ्<br />

३.२६ आगिमित<br />

िस इित समिभाहारेण पूजियसे ६८ इित िह पािणनीययोगः ाेितः<br />

ात। ् िकु पूसे इित योगे सितरेक िस इित भिवयोगोऽपर<br />

पूसे इित वतमानकािलक इित चेत। ् वतमानसामीािवाले लिट नासितः। ६९<br />

िकमथिमदिमित चेत। ् ं यदा महासं िस ततो धनुिष भे शीमेव जनकेन<br />

पूजियसे इित शीतां नियतु ं भिवित वतमानवायम।<br />

्<br />

३.२६ आगिमित<br />

एवं वषसहेषु नेकेषु गतेषु च।<br />

रामो दाशरिथः ीमानागिमित सानुजः॥<br />

अ यनतनाुकारः ७०<br />

– अ॰रा॰ १.५.३०<br />

अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इित<br />

सूानुशासनािु सामासमयतोऽिनितभिविवायां लृडेव। ७१ अतो न दोषः।<br />

६८ पूजँ पूजायाम ् (धा॰पा॰ १६४२) → पूज ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवम-<br />

वणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → पूज ् िणच ् → पूज ् इ → पूिज → सनाा<br />

धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → पूिज लृट ् → पूिज थास ् → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

पूिज थास ् → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → पूिज इट ् थास ् → पूिज इ थास ् →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पूजे इ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

पूजय ् इ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → पूजय ् इ से → आदेशययोः<br />

(पा॰सू॰ ८.३.५९) → पूजय ् इ से → पूजियसे।<br />

६९ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। पूिज → धातुसा (पूववत ् ) →<br />

भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → पूिज लट ् → पूिज थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />

पूिज यक् थास ् → पूिज य थास ् → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → पूज ् य थास ् → थासे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८०) → पूज ् य से → पूसे।<br />

७० िट आगा इित पम। ् आङ् गम ॢ<br />

ँ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → आ गम ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) → आ गम ् → आ गम ् ट ् →<br />

आ गम ् ितप ् → आ गम ् ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ गम ् तास ् ित → टः<br />

थम डारौरसः (पा॰सू॰ २.४.८५) → आ गम ् तास ् डा → आ गम ् तास ् आ → िडभानु-<br />

बकरणसामात ् (वा॰ ६.४.१४३) → आ गम ् त ् आ → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) →<br />

आ गं त ् आ → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → आ गन ् त ् आ → आगा।<br />

७१ आङ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → आ गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आ गम ् लृँट ् → आ गम ् ितप ् → आ गम ् ित → तासी<br />

लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ गम ् ित → गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) →<br />

आ गम ् इट ् ित → आ गम ् इ ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → आ गम ् इ ित →<br />

आगिमित।<br />

३२९


३.२७ काते धातुकरणम ्<br />

३.२७ काते<br />

तव पादरजःश काते पवनाशना।<br />

आेऽािप रघुे तपो रमािता॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.३४<br />

िवािमः ीरामं ित वेदयित यत ् अहा भवरणधूिलं वाित। त काते<br />

इित युम। ् अ कमितहार आनेपदम। ्<br />

७२ अ योयं कायमः करोित यदा<br />

तदा कमितहारः। तव पादरजो योयतया ीवाित। यथा ीमागवते –<br />

ीयदाुजरजकमे तुला लाऽिप विस पदं िकल भृजुम ् ।<br />

याः वीणकृ तेऽसुरयासयं च तव पादरजःपाः॥<br />

– भा॰पु॰ १०.२९.३७<br />

अथाााहालीभगवती ादरजोऽिधकािरणी िकु परमपातककािरणी<br />

िभचािरणी सपीयं रजोगुणनाशाय तव चरणधूिलं कातीयोयकाण<br />

आनेपदम। ् अहाऽऽनः पराभवमूलं कामं तवं च रजोगुणं ममाना तं च<br />

रजोगुणं मुकुीरामभचरणारिवरजसा पिरमाुिमतीित कौिशकहादम। ् कामो<br />

रजोगुणोव इित गीतायां िनिदं यथा –<br />

काम एष ोध एष रजोगुणसमुवः।<br />

महाशनो महापाा िवेनिमह वैिरणम ्॥<br />

– भ॰गी॰ ३.३७<br />

या ाणी सिप िय ते चरणारिवरजः कातो दयेयोगकाणपे<br />

कमितहार आनेपदे काते।<br />

३.२८ पावय<br />

पावय मुनेभायामहां णः सुताम ् ।<br />

इुा राघवं हे गृहीा मुिनपुवः॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.३५<br />

७२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → का ् →<br />

इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → का नु ँम ् ् →<br />

कान ् ् → नापदा झिल (पा॰सू॰ ८.३.२४) → कां ् → अनुार यिय परसवणः<br />

(पा॰सू॰ ८.४.५८) → का ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → का ् लट ् → का ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → का ् शप ् त →<br />

का ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → का ् अ ते → काते।<br />

३३०


धातुकरणम ्<br />

३.२९ िकं वयते<br />

िवािमः कथयित यत ् भगवहां पुनीिह। अ पावय इित योम। ्<br />

७३<br />

पावय इित पावनपं फलं ेव ाित तव भवां पिततपावनं<br />

वा िदगे सिरत आनेपदम। ्<br />

७४ या हे अथात ् हे आीय हे<br />

आन ् हे धन पावय इये पिरहारः। माितधनाायाम ् (पा॰सू॰ १.१.३५)<br />

इित सू भाे श चारोऽथाः सेतेन किथताः – आाऽऽीयो<br />

ाितधनिमित। ७५ अ चारोऽथा अनुसेयाः। िवािमः कथयित यमाा<br />

माीयमेवााितयदेवामेवानमाराात। ् अतः हे पावय<br />

इित सािणनीयता।<br />

३.२९ िकं वयते<br />

यादपजपरागपिवगाा भागीरथी भविविरिमुखाुनाित।<br />

साा एव मम िवषयो यदाे िकं वयते मम पुराकृ तभागधेयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.५.४५<br />

अहा कीयं भायं शंसित। िकं वयते इित। अ वणियतु ं शते इित<br />

७३ पूञ ् पवने (धा॰पा॰ १४८२) → पू → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) (या ाथ िणच ् ) →<br />

पू िणच ् → पू इ → अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → पौ इ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

पाव ् इ → पािव → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → पािव लोट ् → पािव िसप ् → पािव िस → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पािव शप ् िस → पािव अ िस → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

पावे अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → पावय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />

पावय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → पावय ् अ → पावय।<br />

७४ पािव → धातुसा (पूववत ् ) → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

पािव लोट ् → पािव थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → पािव शप ् थास ् → पािव अ थास ् →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → पावे अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

पावय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → पावय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />

पावय ् अ → पावय।<br />

७५ आाहणं िकमथम ्<br />

। ाितधनपयायवाची यः श यथा ात। ् इह मा भूत ् – े पुाः<br />

ाः पुाः े गावः ाः गावः (भा॰पा॰सू॰ १.१.३५)। े ाः। आीया इथः। आान इित वा।<br />

ाितधनवािचनु ाः। ातयोऽथा वा (वै॰िस॰कौ॰ २२०, १.१.३५)।<br />

३३१


३.३० अिधगित धातुकरणम ्<br />

वतमानसामीाट ्। ७६<br />

३.३० अिधगित<br />

अहया कृ तं ों यः पठेिसंयुतः।<br />

स मुतेऽिखलैः पापैः परं ािधगित॥<br />

अ वतमानसामीाट ्। ७७<br />

– अ॰रा॰ १.५.६२<br />

गिमित इित नियतु ं वतमानयः। अ कमकतृयोगः। यदा कायसौकयाितशयं<br />

बोधियतु ं कतृापारो न िववते तदा कारकारायिप कतृसां लभे ापारे<br />

तात। ् यथा सीता कमूलं पचित। सीतया िकं कमूलं यमेव पते<br />

तथैवाािप। स ािधगित। तेन िकं पर यमेवािधगते। अिधगित शााथः<br />

(वै॰िस॰कौ॰ २७६६) इितवत।<br />

्<br />

३.३१ ालयािम<br />

ालयािम तव पादपजं नाथ दाषदोः िकमरम ् ।<br />

मानुषीकरणचूणमि ते पादयोिरित कथा थीयसी॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.३<br />

अहाकृ तों पिठा सः परं ािध-<br />

७६ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। वण वणियािवारगुणवचनेषु<br />

(धा॰पा॰ १९३९) → वण → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.२५) → वण िणच ् → वण इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािद-<br />

पराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → वण ् इ → विण → धातुसा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) →<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → विण लट ् →<br />

विण त → विण त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → विण यक् त → विण य त → णेरिनिट<br />

(पा॰सू॰ ६.४.५१) → वण ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → वण ् य ते → वयते।<br />

७७ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। अिध गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) →<br />

अिध गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अिध गम ् लट ् → अिध गम ् ितप ् →<br />

अिध गम ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिध गम ् शप ् ित → अिध गम ् अ ित →<br />

इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → अिध गछ् अ ित → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → अिध गतु ँक् छ् अ ित → अिध गत ् छ् अ ित → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) →<br />

अिध गच ् छ् अ ित → अिधगित।<br />

३३२


धातुकरणम ्<br />

३.३२ अनुशुुवे<br />

अ वतमानसामीाट ्। ७८<br />

३.३२ अनुशुुवे<br />

पूिजतं राजिभः सविमनुशुुवे।<br />

अतो दशय राजे शैवं चापमनुमम ् ।<br />

ाऽयोां िजगिमषुः िपतरं ुिमित॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.१६<br />

अ िवािमो िलकारियां युे। त कथं पारों िकालदिशात ् ।<br />

वुतपरोानुभूतेः सपं सगुणं ीरामं दश दश िवृतसकलापारतया<br />

भावाितरेके ेमिसौ ानव मतां सूचियतु ं परोयोगः। ब जगद पुरा<br />

मा िकलाहम ् (िश॰ ११.३९) इित योग इव।<br />

३.३३ आकषयामास<br />

ईषदाकषयामास पािणना दिणेन सः।<br />

बभािखलारो िदशः शेन पूरयन ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.२५<br />

७८ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। लँ शौचकमिण (धा॰पा॰ १५९७) →<br />

ल ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) →<br />

ल ् िणच ् → ल ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → ाल ् इ → ािल → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे<br />

वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ािल लट ् → ािल िमप ् →<br />

ािल िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ािल शप ् िम → ािल अ िम → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → ाले अ िम → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ालय ् अ िम → अतो दीघ<br />

यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ालय ् आ िम → ालयािम।<br />

३३३


३.३४ आनयामास धातुकरणम ्<br />

अ ाथ िणजात ् आकषयामास इित। ७९<br />

३.३४ आनयामास<br />

ततः शुभे िदने ले सुमुत रघूमम ् ।<br />

आनयामास धमो रामं सातृकं तदा॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.४५<br />

आङ् पूवकः णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) इित धातुः। णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५)<br />

इनेन नकारः। अ परोे िलकारः। परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) इनेन णलादेशे वृौ िेऽासलोपेऽयादेशे आिननाय इेव। ८०<br />

आनयामास इित कथम ् । उते। आनयतीानया भावे अच ् ये गुणेऽयादेशे<br />

७९ कृ षँ िवलेखने (धा॰पा॰ ९९०) → कृ ष ् → ाथ िणच ् → कृ ष ् िणच ् → कृ ष ् इ → पुग-<br />

लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कष ् इ → किष → सनाा<br />

धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। आङ् किष → आ किष → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → आ किष िलट ् → आ किष ितप ् →<br />

परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → आ किष ण → आ किष अ →<br />

कानेकाचुाथम ् (वा॰ ३.३.३५) → आ किष आम ् अ → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → आ कष आम ् अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ कषय ् आम ् अ →<br />

आमः (पा॰सू॰ २.४.८१) → आ कषय ् आम ् → कृ ानुयुते िलिट (पा॰सू॰ ३.१.४०) →<br />

आ कषय ् आम ् अस ् िलट ् → आ कषय ् आम ् अस ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) → आ कषय ् आम ् अस ् ण → आ कषय ् आम ् अस ् अ → िलिट धातोरनास<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८) → आ कषय ् आम ् अस ् अस ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />

आ कषय ् आम ् अ अस ् अ → अत आदेः (पा॰सू॰ ७.४.७०) → आ कषय ् आम ् आ अस ् अ →<br />

अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → आ कषय ् आम ् आ आस ् अ → अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → आ कषय ् आम ् आस ् अ → आकषयामास। या आकषणमाकषः। भावे<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन भावे घञ। ् ततः तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) इनेन िणिच गुणे<br />

रपरे आकिष इित धातुसायां िलिट ितािम िक अस ्धानुयोगे पूविदशा आकषयामास।<br />

८० आङ् णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → आ नी → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → आ नी िलट ् → आ नी ितप ् → आ नी ित → परैपदानां<br />

णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → आ नी ण → आ नी अ → िलिट धातोरनास<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८) → आ नी नी अ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) → आ िन नी अ → अचो िणित<br />

(पा॰सू॰ ७.२.११५) → आ िन न ै अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ िन नाय ् अ →<br />

आिननाय।<br />

३३४


धातुकरणम ्<br />

३.३५ मुमोद<br />

टािप। ८१ आनयाम ्। ियािवशेषणाितीया। आस बभूवेित। ८२<br />

३.३५ मुमोद<br />

मुमोद जनको ल ीराििरव िववे।<br />

ऊिमलां चौरस कां लणाय ददौ मुदा॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.५५<br />

अ मुद ्धातुः (मुदँ हष धा॰पा॰ १६) आनेपदी। एवं त िलिट लकारे मुमुदे<br />

८१ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे ियाम।<br />

्<br />

८२ बभूव इथ आस इित बधा िशयोगेषु पुराणेषु च यते। यथा लघुाम ् – लावय उा<br />

इवास यः (कु॰स॰ १.३५) िनभ िरपुरास भूभृताम ् (र॰वं॰ ११.८१) तेनास लोकः िपतृमािनेा<br />

(र॰वं॰ १४.२३)। अ मिनाथः – आसेित बभूवाथ “ितङितपकमयम” ् इाह शाकटायनः।<br />

वभु “न ितङितपकमयम ् ‘अेभूः’ इित ादेशिनयमाािङैवाभावात। ् िकु<br />

कवीनामयं ामािदकः योगः” इाह। वामनु “अस गितदीादानेिित धातोिलिट पिमदम”<br />

्<br />

इाह। अस इनुदाेीथ। आस िददीपे। वृ इथः। भागवते च – मैेयेणास समः<br />

(भा॰पु॰ ३.१.३) भगवानेक आसेदम ् (भा॰पु॰ ३.५.२३) िनामित िनिवशती िधाऽऽस सा<br />

(भा॰पु॰ ४.४.१) असिप े शद आस देहः (भा॰पु॰ ५.५.४) न यिददम आस न भिवदतो िनधनात ्<br />

(भा॰पु॰ १०.८७.३७)। या अस ्धातोिलिट छासवैकिकयोगोऽयम। ् तथा च बलं छिस<br />

(पा॰सू॰ २.४.७३) इित सूे मडूक ुा अेभूः (पा॰सू॰ २.४.५२) इित सूं चानुवतनीयम। ् तेन<br />

िचदादेशावृिः। यथा – त ह निचकेता नाम पु आस (क॰उ॰ १.१.१) इ ीराघवकृ पा-<br />

भाे णेतारः – आस बभूव। अ ‘बलं छिस’ (पा॰सू॰ २.४.७३) इवृिलणबालकेन<br />

‘अेभूः’ (पा॰सू॰ २.४.५२) इावृौ ‘आस’ इित छासयोगः (क॰उ॰ रा॰कृ ॰भा॰ १.१.१)।<br />

असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />

िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → अस ् िलट ् → अस ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) → अस ् णल ् → अस ् अ → बलं छिस (पा॰सू॰ २.४.७३) → ादेशावृिः →<br />

िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → अस ् अस ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />

अ अस ् अ → अत आदेः (पा॰सू॰ ७.४.७०) → आ अस ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) →<br />

आ आस ् अ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → आस ् अ → आस। छिस योरिप पयोः<br />

योगः। द॒ा॒ो यो दम॒ आस॒ िन॑ (ऋ॰वे॰सं॰ ७.१.२) इ आस। अ॒रा न॒ ेिमः पिर॒ ता ब॑भूव<br />

(ऋ॰वे॰सं॰ १.३२.१५) इ बभूव च।<br />

३३५


३.३५ मुमोद धातुकरणम ्<br />

इित पािणनीयम ् । ८३ मुमोद इिप। मोदनं मोदः। भावे घञ ् । ८४ मोदं करोित मोदयित। ८५<br />

मोदयतीित मोद ्। ८६ मोिदवाऽचरित मोदित। ८७ ततो िलिट लकारे णये िेऽास-<br />

काय े मुमोद। ८८<br />

८३ मुदँ हष (धा॰पा॰ १६) → मुद ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → परोे<br />

िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → मुद ् िलट ् → मुद ् त → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) →<br />

मुद ् एश ् → मुद ् ए → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → मुद ् मुद ् ए → हलािदः शेषः →<br />

मु मुद ् ए → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) → िकम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) →<br />

लघूपधगुणिनषेधः → मु मुद ् ए → मुमुदे।<br />

८४ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />

८५ मोद → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → मोद िणच ् → मोद इ → णािववाित-<br />

पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → मोद ् इ → मोिद → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मोिद लट ् → मोिद ितप ् → मोिद ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

मोिद शप ् ित → मोिद अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → मोदे अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → मोदय ् अ ित → मोदयित।<br />

८६ मोिद → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → मोिद िँ प ् → मोिद व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → मोिद → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → मोद ् → िवभिकायम ् →<br />

मोद ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → मोद ् → वाऽवसाने<br />

(पा॰सू॰ ८.४.५६) → मोद, ् मोत।<br />

्<br />

८७ मोद ् → सवाितपितके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → मोद ् िँ प ् → मोद ् व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → मोद ् → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मोद ् लट ् →<br />

मोद ् ितप ् → मोद ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → मोद ् शप ् ित → मोद ् अ ित → मोदित।<br />

८८ मोद ् → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११५) → मोद ् िलट ् → मोद ् ितप ् → मोद ् ित → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) → मोद ् ण → मोद ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → मोद ् मोद ् अ →<br />

हलािदः शेषः → मो मोद ् अ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) → एच इादेशे (पा॰सू॰ १.१.४८) →<br />

मु मोद ् अ → मुमोद। मोदियतेवाऽचचारेित मुमोद। वुतु जनको योिगराज कुतो मोद<br />

इित भावः। या अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इिप समाधानम। ् मुदँ हष<br />

(धा॰पा॰ १६) → मुद ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → मुद ् िलट ् → मुद ् ितप ् →<br />

मुद ् ित → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → मुद ् ण → मुद ् अ → िलिट<br />

धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → मुद ् मुद ् अ → हलािदः शेषः → मु मुद ् अ → पुगलघूपध<br />

च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → मु मोद ् अ → मुमोद।<br />

३३६


धातुकरणम ्<br />

३.३६ दीयते<br />

३.३६ दीयते<br />

तदार मया सीता िवोलीिवभाते।<br />

कथं मया राघवाय दीयते जानकी शुभा॥<br />

– अ॰रा॰ १.६.६७<br />

अ कथं मया दीयते इित। दीयताम ्८९ इित लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) इनेन<br />

ाथ ९० लोट ्। या दीयेत ९१ इित आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) इनेन िलङ्<br />

योमासीत। ् िकु धातुसे याः (पा॰सू॰ ३.४.१) इनेन लकारः। ९२<br />

३.३७ ािह ािह<br />

तं ा भयसो राजा दशरथदा।<br />

अािदपूजां िवृ ािह ाहीित चावीत ्॥<br />

– अ॰रा॰ १.७.९<br />

िववाहं कृ ा परावतमानो दशरथः सपिरकरः परशुरामं ा ािह ािह इित वीित।<br />

ैधातोु (ैङ् पालने धा॰पा॰ ९६५) लोिट ममपुष एकवचने गुणेऽयादेशे ाय इित<br />

८९ डुदाञ ् दाने (धा॰पा॰ १०९१) → दा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → दा लोट ् → दा त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → दा यक् त →<br />

दा य त → घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) → दी य त → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → दी य ते → आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) → दी य ताम ् → दीयताम।<br />

्<br />

९० साथ इित भावः। िविधिनमणामणाधीटसाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) इ<br />

स इुपादानेन।<br />

९१ डुदाञ ् दाने (धा॰पा॰ १०९१) → दा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → आशंसावचने<br />

िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) → दा िलङ् → दा त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />

दा यक् त → दा य त → घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) → दी य त → िलङः सीयुट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०२) → दी य सीयु ँट ् त → दी य सीय ् त → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → दी य सीय ् सु ँट ् त → दी य सीय ् स ् त → िलङः सलोपोऽन<br />

(पा॰सू॰ ७.२.७९) → दी य ईय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → दी य ई त → आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) → दी ये त → दीयेत।<br />

९२ डुदाञ ् दाने (धा॰पा॰ १०९१) → दा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → धातुसे याः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१) → दा लट ् → दा त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → दा यक् त →<br />

दा य त → घुमाागापाजहाितसां हिल (पा॰सू॰ ६.४.६६) → दी य त → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → दी य ते → दीयते।<br />

३३७


३.३८ भूयात ् धातुकरणम ्<br />

पािणनीयम ् । ९३ ािह इित कथम ् । आकृ ितगणाददािदगणे पा (पा रणे धा॰पा॰ १०५६)<br />

रा (रा दाने धा॰पा॰ १०५७) ा (ा पूरणे धा॰पा॰ १०६१) इािदवणाथः ा इित<br />

पिठतः। तत सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) इनेन िह आदेशे ािह इित पािणनीय एव। ९४<br />

३.३८ भूयात ्<br />

जड िचमायोगािं भूयाितेथा।<br />

जडसाडं िह जलाोमलनं यथा॥<br />

देव यृ तं पुयं मया लोकिजगीषया।<br />

तव तव बाणाय भूयााम नमोऽु ते॥<br />

– अ॰रा॰ १.७.३७<br />

– अ॰रा॰ १.७.४५<br />

यिप साथकभूधातोः (भू सायाम ् धा॰पा॰ १) िललकारे तु भवेत ्९५ इित<br />

९३ ैङ् पालने (धा॰पा॰ ९६५) → ै → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ै लोट ् → ै थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ै शप ् थास ् →<br />

ै अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → ाय ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) →<br />

ाय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → ाय ् अ → ाय।<br />

९४ भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो<br />

वाकारीयाः योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाददािदगण<br />

ऊोऽयं ाधातू रण इित भावः। ा रणे (अदािदगण ऊः) → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ा लोट ् → ा िसप ् → ा िस → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ा शप ् िस → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → ा िस → सेिप<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८७) → ा िह → ािह।<br />

९५ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविध-<br />

िनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → भू िलङ् → भू ितप ् →<br />

भू ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भू शप ् ित → भू अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → भो अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भव ् अ ित →<br />

यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

भव ् अ यासु ँट ् ित → भव ् अ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → भव ् अ यास ् सु ँट ् ित → भव ् अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन<br />

(पा॰सू॰ ७.२.७९) → भव ् अ या ित → अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → भव ् अ इय ् ित → लोपो<br />

ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → भव ् अ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → भव ् ए ित → इत<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१००) → भव ् ए त ् → भवेत।<br />

्<br />

३३८


धातुकरणम ्<br />

३.३९ मोहय<br />

योग एवं लकारे च भवित ९६ इित योगः पािणनीयः। भूयात ् इित योग आिशिष। ९७<br />

आिशिष िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) इनेन। िकु यु (यु िमणेऽिमणे च<br />

धा॰पा॰ १०३३) णु (णु ुतौ धा॰पा॰ १०३५) इािदवूधातुरदािदैव िललकारे<br />

भूयात ्। ९८ आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) इनेन।<br />

३.३९ मोहय<br />

॥ इित बालकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथायोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

अहं भानां तानां च िकरः।<br />

अतो मामनुगृी मोहय न मां भो॥<br />

– अ॰रा॰ २.१.३०<br />

९६ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भू लट ् → भू ितप ् → भू ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

भू शप ् ित → भू अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भो अ ित → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → भव ् अ ित → भवित।<br />

९७ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आिशिष<br />

िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) → भू िलङ् → भू ितप ् → भू ित → िलङािशिष (पा॰सू॰ ३.४.११६) →<br />

शबभावः → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

भू यासु ँट ् ित → भू यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

भू यास ् सु ँट ् ित → भू यास ् स ् ित → िकदािशिष (पा॰सू॰ ३.४.१०४) → िकम ् → िङित च<br />

(पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → भू यास ् स ् त → ोः संयोगाोरे<br />

च (पा॰सू॰ ८.२.२९) → भू या त ् → भूयात।<br />

्<br />

९८ भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो<br />

वाकारीयाः योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाददािदगण<br />

ऊोऽयं भूधातुः सायािमित भावः। भू सायाम ् (अदािदगण ऊः) → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) → भू िलङ् → भू ित → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → भू शप ् ित → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → भू ित → यासुट ्<br />

परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भू यासु ँट ् ित →<br />

भू यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

भू यास ् सु ँट ् ित → भू यास ् स ् ित → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इत<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१००) → भू यास ् स ् त ् → ोः संयोगाोरे च (पा॰सू॰ ८.२.२९) → भू या त ् →<br />

भूयात।<br />

्<br />

३३९


३.४० नाशयािम धातुकरणम ्<br />

नारदः कथयित मां मा मोहय। अ मोहय इित समीचीनं तीयते। ९९ िकु <br />

इित पृथगुपादानेन हे हे आीय मां मा मोहय इित पिरहारः।<br />

३.४० नाशयािम<br />

नाश ्। १०२<br />

सीतािमषेण तं ं सकुलं नाशयाहम ् ।<br />

एवं रामे िताते नारदः मुमोद ह॥<br />

– अ॰रा॰ २.१.३९<br />

अ वतमानसामीे लट ्। १०० या नाशमाच इित नाशयित। १०१ नाशयतीित<br />

ितिर। अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) इनेन छास-<br />

९९ मुहँ वैिचे (धा॰पा॰ ११९८) → मुह ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → मुह ् िणच ् → मुह ् इ →<br />

पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → मोह ् इ → मोिह → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → मोिह लोट ् →<br />

मोिह िसप ् → मोिह िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → मोिह शप ् िस → मोिह अ िस →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → मोहे अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

मोहय ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → मोहय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) →<br />

मोहय ् अ → मोहय।<br />

१०० णशँ अदशने (धा॰पा॰ ११९४) → णश ् → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → नश ् → हेतुमित<br />

च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → नश ् िणच ् → नश ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) →<br />

नाश ् इ → नािश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → बुधयुधनशजनेु-<br />

ुो णेः (पा॰सू॰ १.३.८६) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → नािश लट ् → नािश िमप ् → नािश िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

नािश शप ् िम → नािश अ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → नाशे अ िम →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → नाशय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

नाशय ् आ िम → नाशयािम।<br />

१०१ नाश → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → नाश िणच ् → नाश इ → णािववाित-<br />

पिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → नाश ् इ → नािश → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → नािश लट ् → नािश ितप ् → नािश ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

नािश शप ् ित → नािश अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → नाशे अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → नाशय ् अ ित → नाशयित।<br />

१०२ नािश → धातुसा (पूववत) ् → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → नािश िँ प ् → नािश व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → नािश → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → नाश ् → िवभिकायम ् →<br />

नाश ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → नाश ् → अययादीिन िस<br />

(पा॰सू॰ १.४.२०) → षाभावः → जाभावः → नाश।<br />

्<br />

३४०


धातुकरणम ्<br />

३.४१ अिभषेािम<br />

भााभावो १०३ जाभाव। १०४ अहमेव नाश ् रावणनाशियता अयािम १०५ अरयं<br />

जािम।<br />

३.४१ अिभषेािम<br />

आापयित यां मुिनमानय।<br />

यौवराेऽिभषेािम ोभूते रघुननम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.७<br />

यिप ोभूते इित पदसमिभाहारेण कारः ाोित १०६ तथा च ं लकाराथ-<br />

िनणये भूषणे –<br />

वतमाने परोे ोभािवथ भिवित।<br />

िवादौ ाथनादौ च माेया लडादयः॥<br />

– वै॰िस॰का॰ २२<br />

तथाऽनतनािववया लृट ्। १०७<br />

१०३ जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) इावृेः।<br />

१०४ झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इावृेः।<br />

१०५ कटी गतौ (धा॰पा॰ ३२०) इेकारेषपे गतौ इधातुरिप। इ इित चतुथधातुवािदनाम ् – अयित<br />

(मा॰धा॰वृ॰ १.२१५)। इ गतौ (धा॰पा॰ ३२०) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इ लट ् → इ िमप ् → इ िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

इ शप ् िम → इ अ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ए अ िम → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → अय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अय ् आ िम →<br />

अयािम। या अयत इयः। अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) इित धातोः नििहपचािदो ु िणचः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतिर पचािच िवभिकाय। ततः अय इवाऽचरामीयािम। अय →<br />

सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → अय िँ प ् → अय व ् → वेरपृ<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६७) → अय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अय लट ् → अय िमप ् →<br />

अय िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अय शप ् िम → अय अ िम → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → अय िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अया िम → अयािम।<br />

१०६ अनतने ट ् (पा॰सू॰ ३.३.१५) इनेन।<br />

१०७ अिभ िषचँ रणे (धा॰पा॰ १४३४) → अिभ िषच ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) →<br />

अिभ िसच ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />

अिभ िसच ् लृट ् → अिभ िसच ् िमप ् → अिभ िसच ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

अिभ िसच ् िम → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध<br />

च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → अिभ सेच ् िम → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → अिभ सेक् िम →<br />

अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अिभ सेक् ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />

अिभ षेक् ा िम → अिभषेािम।<br />

३४१


३.४२ िवश धातुकरणम ्<br />

३.४२ िवश<br />

रामािभषेकिवाथ यत वातः।<br />

मरां िवशादौ कैकेय च ततः परम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.४५<br />

अ देवाः सरत ाथये यत ् ं मरां िवश। पूवको िवश ् धातुः (िवशँ<br />

वेशने धा॰पा॰ १४२४) परैपदी। त लोकारे िवश इित पािणनीयम ् । १०८ िवश<br />

इित तु कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन ियािविनमय आनेपदे सित<br />

िवश। १०९ या वेशनं िवश ्। ११० अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०)<br />

इनेन छासभााभावो १११ जाभाव। ११२ िवशमेनाऽिभेन<br />

१०८ िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश ् लोट ् → िवश ् िसप ् → िवश ् िस → तुदािदः शः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.७७) → िवश ् श िस → िवश ् अ िस → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />

िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />

िवश ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िवश।<br />

१०९ िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश ् लोट ् → िवश ् थास ् → िवश ् थास ् → तुदािदः शः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.७७) → िवश ् श थास ् → िवश ् अ थास ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) →<br />

िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) →<br />

िवश ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → िवश ् अ → िवश।<br />

११० ियां भावे िप। ् िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िवश ् → सदािदयः िप ्<br />

(वा॰ ३.३.१०८) → िवश ् िँ प ् → िवश ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िवश ् →<br />

िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → िवश ् → िवभिकायम ् → िवश ् सु ँ →<br />

हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → अययादीिन िस (पा॰सू॰ १.४.२०) →<br />

षाभावः → जाभावः → िवश।<br />

्<br />

१११ जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) इावृेः।<br />

११२ झलां जशोऽे (पा॰सू॰ ८.२.३९) इावृेः।<br />

३४२


धातुकरणम ्<br />

३.४३ चे<br />

कपटेनाऽितामतीित िवशयित। ११३ िवशयतीित िवशः। ११४ िवश<br />

इवाऽचरतीित िवशित। ११५ इमाचाणिणजाचापुनराचारितो<br />

लोममपुष एकवचने िवश। ११६<br />

३.४३ चे<br />

ततो िवे समुे पुनरेिह िदिवं शुभे।<br />

तथेुा तथा चे िववेशाथ मराम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.४६<br />

११३ अमािभं कपटम। ् अेन कपटेनाितामतीित अयित। अ → तेनाितामित (धा॰पा॰<br />

ग॰सू॰ १८८) → अ िणच ् → अ इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ्<br />

(वा॰ ६.४.४८) → अ ् इ → अि → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अि लट ् →<br />

अि ितप ् → अि ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अि शप ् ित → अि अ ित →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

अय ् अ ित → अयित। िवशम ् अयित इित िते सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इ सह इित<br />

योगिवभागाुब ितङेन समासे िवशयित। पयभूषयत ् (वै॰िस॰कौ॰ ९३९) इितवत। ् ता<br />

बालमनोरमा च – ‘पयभूषयिदित॥’ ‘सह सुपा’ इ सहेित योगिवभागात ् परीित सुब ितङेन<br />

समासः (बा॰म॰ ९३९)।<br />

११४ अयतीः। अिनामधातोः नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन<br />

कतिर पचािच। िविश अः इित िवशः। समी शौडैः (पा॰सू॰ २.१.४०) इ समी इित<br />

योगिवभागामासः। या सह सुपा (पा॰सू॰ २.१.४) इनेन सुुपासमासः।<br />

११५ िवश → सवाितपितके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → िवश िप ् →<br />

िवश व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िवश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

िवश लट ् → िवश ितप ् → िवश ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

िवश शप ् ित → िवश अ ित → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िवश ित → िवशित।<br />

११६ िवश → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवश लोट ् → िवश िसप ् → िवश िस → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवश शप ् िस → िवश अ िस → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />

िवश िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → िवश िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) →<br />

िवश।<br />

३४३


३.४४ िववाते धातुकरणम ्<br />

ियाफल कतृभूतायां सरां गािमादानेपदम। ्<br />

११७ ियाफलं िह लीला-<br />

साहाेन भगवदानुकू पम।<br />

्<br />

३.४४ िववाते<br />

३.४५ भूयात ्<br />

भरतो राघवाे िकरो वा भिवित।<br />

िववाते वा नगरााणैवा हायतेऽिचरात ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.६२<br />

अािप िववासियते ११८ इित योे िववाते ११९ इित वतमानसामीे लट ्। १२०<br />

अ पूवमेव समाधानम। ्<br />

१२१<br />

ेव िततु िचरं ासभूतं ममानघ।<br />

यदा मेऽवसरो भूयादा देिह वरयम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.७२<br />

११७ िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) इनेन। डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) →<br />

कृ → िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />

कृ िलट ् → कृ इट ् → कृ इ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → कृ कृ इ → उरत ्<br />

(पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् कृ ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />

क कृ ए → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) → च कृ ए → असंयोगािट ् िकत ् (पा॰सू॰ १.२.५) →<br />

िकम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → च ् ए →<br />

चे ।<br />

११८ वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००५) → वस ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → वस ् िणच ् →<br />

वस ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → वास ् इ → वािस → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। िव वािस → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → िव वािस लृट ् → िव वािस त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

िव वािस त → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िव वािस इट ् त → िव वािस इ त →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → िव वासे इ त → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

िव वासय ् इ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → िव वासय ् इ ते → आदेश-<br />

ययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → िव वासय ् इ ते → िववासियते।<br />

११९ िव वािस (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िव वािस लट ् → िव वािस त → सावधातुके<br />

यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िव वािस यक् त → िव वािस य त →<br />

णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → िव वास ् य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

िव वास ् य ते → िववाते।<br />

१२० वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />

१२१ ३३८तमे पृे ३.३८ भूयात ् इित योग िवमश पयु।<br />

३४४


धातुकरणम ्<br />

३.४६ न जाने<br />

३.४६ न जाने<br />

एवं ां बुिसां न जाने वसुिर।<br />

भरतो यिद राजा मे भिवित सुतः ियः॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.७७<br />

मरां कैकेयी शंसित यूव ां बुिसां न जाने। न चा न अजाने इेव<br />

लयोगः। १२२ अथं न ूयत इित चेरपात ् िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />

(वा॰ ५.३.८३) इनेन लोपाा। १२३ तथाऽाकारलोपु वार एव। १२४ उते। अ<br />

योगे लट ्। १२५ या पुरायोगे लट ् पुिर ङ् चाे (पा॰सू॰ ३.२.१२२) इनेन। १२६ पुरा<br />

ामीश बुिमत न जाने।<br />

३.४७ े<br />

ाणांेऽथ वा वे शिये तावदेव िह।<br />

िनयं कु कािण काणं ते भिवित॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.८१<br />

ज ्धातुः (जँ हानौ धा॰पा॰ ९८६) आनेपदी न। अ इट ् य सावना<br />

१२२ पूवपोऽयम।<br />

्<br />

१२३ अयमिप पूवपः।<br />

१२४ उरपोऽयम। ् ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) इनेनाकारलोपे अजािन इित पम।<br />

्<br />

ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → अनुपसगाः (पा॰सू॰ १.३.७६) → अनतने लङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१११) → ा लङ् → ा इट ् → ा इ → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् ा इ → अ ा इ → ािदः ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) →<br />

अ ा ा इ → अ ा ना इ → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → अ जा ना इ → ायोरातः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.११२) → अ जा न ् इ → अजािन।<br />

१२५ इाहायिमित भावः। ा अवबोधने (धा॰पा॰ १५०७) → ा → अनुपसगाः<br />

(पा॰सू॰ १.३.७६) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → ा लट ् → ा इट ् → ा इ → ािदः<br />

ा (पा॰सू॰ ३.१.८१) → ा ा इ → ा ना इ → ाजनोजा (पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा ना इ →<br />

ायोरातः (पा॰सू॰ ६.४.११२) → जा न ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

जा न ् ए → जाने।<br />

१२६ पुरा इाहायिमित भावः। िसिः पूववत।<br />

्<br />

३४५


३.४८ शिये धातुकरणम ्<br />

कथम। ् अािप कमितहारादानेपदम। ्<br />

१२७<br />

३.४८ शिये<br />

ाणांेऽथ वा वे शिये तावदेव िह।<br />

िनयं कु कािण काणं ते भिवित॥<br />

– अ॰रा॰ २.२.८१<br />

न च शीङ् धातुः (शीङ् े धा॰पा॰ १०३२) अदािदरिनट ्। १२८ यथा शेे इित<br />

वाीिकः। १२९ शिये इित कथम। ्<br />

१३० अ शयनं शयः। १३१ शयमाचरतीित शयते १३२<br />

पुनलृकार उमपुष एकवचने शिये। १३३ या शय ् इित हलं ियािवशेषणम ् । शयनं<br />

१२७ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। जँ हानौ (धा॰पा॰ ९८६) → ज ् →<br />

कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् →<br />

ज ् इट ् → ज ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् इ → चोः कुः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३०) → क् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → क् ए →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → क् े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → तयक् े → िटत<br />

आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → े।<br />

१२८ पूवपोऽयम ् ।<br />

१२९ शेे पुराालाया याव ितयाित (वा॰रा॰ २.१०३.१४) इित गोिवराजीयटीकापाठः।<br />

१३० अयमिप पूवप इित बोम।<br />

्<br />

१३१ एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन अच ्ये। शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) → शी → एरच ्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.५६) → शी अच ् → शी अ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

शे अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → शय ् अ → शय → िवभिकायम ् → शयः।<br />

शयशः शायामिप। शयः शािहपािणषु (मे॰को॰ २६.५७) इित मेिदनी। त घयः। शीङ् े<br />

(धा॰पा॰ १०३२) → पु ंिस संायां घः ायेण (पा॰सू॰ ३.३.११८) → शी घ → शी अ → सावधातुकाध-<br />

धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → शे अ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → शय ् अ → शय →<br />

िवभिकायम ् → शयः।<br />

१३२ शय → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → शय िँ प ् → शय व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → शय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → शय लट ् → शय त → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → शय शप ् त → शय अ त → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → शय त →<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → शय ते → शयते।<br />

१३३ शय → धातुसा (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → शय लृट ् → शय इट ् → शय इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

शय इ → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → शय इट ् इ → शय इ ित → अतो लोपः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.४८) → शय ् इ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → शय ् इ ए →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → शय ् इ े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → शय ् इ े →<br />

शिये।<br />

३४६


धातुकरणम ्<br />

३.४९ उपायाित<br />

कुवतीाीित इे। १३४ इषुधातोः (इषु ँ इायाम ् धा॰पा॰ १३५१) कमवाे वतमान-<br />

काल उमपुष एकवचने पम। ्<br />

१३५ वुतु शीङ् धातुः (शीङ् े धा॰पा॰ १०३२)<br />

सेडेव। यथा तैव शिया। १३६ शेे इ िडभावोऽिनात। ्<br />

१३७<br />

३.४९ उपायाित<br />

हसी मामुपायाित सा िकं न ैवा यते।<br />

इाेव सि मनसाऽितिवयता॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.३<br />

उपायात ्१३८ इित योे उपायाित इित िह शयोगे। १३९ तथा च लट ् े<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन लकारः। १४० लोपात ् इ वणं न। १४१<br />

१३४ इषु ँ इायाम ् धा॰पा॰ १३५१) → इष ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् इट ् → इष ् इ → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) इष ् यक् इ → इष ् य इ → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपध-<br />

गुणिनषेधः → इष ् य इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् य ए → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → इष ् ये → इे।<br />

१३५ पूवपं मैवैते े समाधाने उे ।<br />

१३६ शिया पुषाः कथं शेते महीतले (वा॰रा॰ २.८८.४)।<br />

१३७ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। शेे (वा॰रा॰ २.१०३.१४) इ भूषणकारा गोिव-<br />

राजा – शेे शिये। इडभाव आषः (वा॰रा॰ भू॰टी॰ २.१०३.१४)।<br />

१३८ उप आङ् या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → उप आ या → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → उप आ या लङ् → उप आ या ितप ् →<br />

उप आ या ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

उप आ अट ् या ित → उप आ अ या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → उप आ अ या शप ् ित →<br />

अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → उप आ अ या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />

उप आ अ या त ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उपा अ या त ् → अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उपा या त → उपायात।<br />

्<br />

१३९ इाहायिमित भावः।<br />

१४० उप आङ् या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → उप आ या → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → उप आ या लट ् → उप आ या ितप ् →<br />

उप आ या ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → उप आ या शप ् ित → अिदभृितः शपः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७२) → उप आ या ित → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → उपा या ित →<br />

उपायाित।<br />

१४१ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />

३४७


३.५० िवहे धातुकरणम ्<br />

३.५० िवहे<br />

ता ऊचुः ोधभवनं िवा न ैव िवहे।<br />

कारणं त देव ं ग िनेतुमहिस॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.५<br />

िवहे इ हे इित पृथदम। ् हे देव कारणं न ैव िव इयः करणीयः। िकिमदं<br />

िव। न चा वेिदतु ं वयं न शुमह इथ शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) इनेन<br />

या कारणं वेिदतु ं वयं नाहाः इथ अह कृ तृच (पा॰सू॰ ३.३.१६९) इनेन िलङ्<br />

लोा। १४२ त िवाम १४३ वेदाम १४४ इित पे। अ िवदो लटो वा (पा॰सू॰ ३.४.८३) इनेन<br />

लिट मसो मादेशे िव। १४५ या कमितहार आनेपदम ् । १४६ ततो लकार उमपुषे<br />

बवचने मिहङ् यः। १४७<br />

१४२ िव इाडभावा ललृङो िवसगाभावा लिाभावा िलताभावा न<br />

लृटािवाश पूवपोऽयम ् ।<br />

१४३ िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → शिक<br />

िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) → िवद ् िलङ् → िवद ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

िवद ् शप ् मस ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् मस ् → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → िवद ् यासु ँट ् मस ् → िवद ् यास ् मस ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → पुग-<br />

लघूपधगुणिनषेधः → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → िवद ् या मस ् → िनं िङतः →<br />

िवद ् या म → िवाम।<br />

१४४ िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अह<br />

कृ तृच (पा॰सू॰ ३.३.१६९) → िवद ् लोट ् → िवद ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

िवद ् शप ् मस ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् मस ् → आडुम िप<br />

(पा॰सू॰ ३.४.९२) → िवद ् आट ् मस ् → िवद ् आ मस ् → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) →<br />

वेद ् आ मस ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं िङतः → वेद ् आ म → वेदाम।<br />

१४५ हे इित पृथदिमित भावः। िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवद ् लट ् → िवद ् मस ् → िवदो लटो<br />

वा (पा॰सू॰ ३.४.८३) → िवद ् म → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवद ् शप ् म → अिदभृितः<br />

शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् म → िव।<br />

१४६ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

१४७ िवदँ ाने (धा॰पा॰ १०६४) → िवद ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवद ् लट ् → िवद ् मिहङ् → िवद ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

िवद ् शप ् मिह → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िवद ् मिह → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → िवद ् महे → िवहे।<br />

३४८


धातुकरणम ्<br />

३.५१ विधािम<br />

३.५१ विधािम<br />

ूिह िकं वा विधािम वधाह वा िवमोसे।<br />

िकम बनोे न ाणााािम ते िये॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.१३<br />

अ महाराजो दशरथः हिनािम १४८ इथ विधािम इित योगं करोित। वध ् -<br />

धातुुरािदः। १४९ ततो िणजभावे १५० विधािम इित पािणनीयः। १५१ या वधमाचरतीित<br />

वधित १५२ इित िवह आचारिबाृकारे विधािम। १५३ इित नापािणनीयः। १५४<br />

१४८ हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हन ् लृट ् → हन ् िमप ् → हन ् िम → तासी लृटोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३३) → हन ् िम → ऋनोः े (पा॰सू॰ ७.२.७०) → हन ् इट ् िम →<br />

हन ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → हन ् इ ा िम → आदेशययोः<br />

(पा॰सू॰ ८.३.५९) → हन ् इ ा िम → हिनािम।<br />

१४९ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />

भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />

योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाुरािदगण ऊोऽयमाधृषीयो<br />

धातुिहसायाम।<br />

्<br />

१५० आ धृषाा (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८०६) इनेन वैकिको िणच। ् तेना िणजभावः।<br />

१५१ वध ् → आ धृषाा (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८०६) → िणजभावः → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वध ् लृट ् → वध ् िमप ् → वध ् िम →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वध ् िम → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) →<br />

वध ् इट ् िम → वध ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वध ् इ ा िम →<br />

आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वध ् इ ा िम → विधािम।<br />

१५२ वध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → वध िँ प ् → वध व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → वध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् →<br />

वध ितप ् → वध ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → वध शप ् ित → वध अ ित → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध ित → वधित।<br />

१५३ वध → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → वध लृट ् → वध िमप ् → वध िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

वध िम → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → वध इट ् िम → वध इ िम → अतो<br />

लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → वध ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वध ् इ ा िम →<br />

आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वध ् इ ा िम → विधािम।<br />

१५४ ३८६तमे पृे ३.१०७ वधियित इित योग िवमशमिप पयु।<br />

३४९


३.५२ मिरे धातुकरणम ्<br />

३.५२ मिरे<br />

वनं न गेिद रामचः भातकालेऽिजनचीरयुः।<br />

उनं वा िवषभणं वा कृ ा मिरे पुरतवाहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.३१<br />

कैकेयी कथयित यद ् यिद राघवो वनं न गिमित तदाऽहं मिरािम। १५५ अ<br />

ियतेिलङोः िशित चैवाऽनेपदिवधानात ् मिरे इित कथम। ् ियतेिलङो<br />

(पा॰सू॰ १.३.६१) इित िह सूं लृिट न ैवानेपदं करोतीित चेत। ् मरणं मरः। १५६<br />

मरमाचरतीित मरते आचारिबामितहार आनेपदम। ्<br />

१५७<br />

लृकार उम-<br />

पुष एकवचने मिरे। १५८ या मरं मरणं गतीित मिरित १५९ तैव कमितहार<br />

१५५ मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) → मृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />

शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → मृ लृट ् → मृ िमप ् → मृ िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

मृ िम → ऋनोः े (पा॰सू॰ ७.२.७०) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → मृ इट ् िम →<br />

मृ इ िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → म इ िम → उरण ् रपरः<br />

(पा॰सू॰ १.१.५१) → मर ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → मर ् इ ा िम →<br />

आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → मर ् इ ा िम → मिरािम।<br />

१५६ कृ ुटो बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इनेन मृधातोः अप ्यः। मरणं मरः। ‘कृ ुटो<br />

बलम’ ् (पा॰सू॰ ३.३.११३) इप। ् तेनायमिप पूववदाुदाः (का॰िव॰प॰ ६.२.११४) इित िजने-<br />

बुिः। या नञो जरमरिममृताः (पा॰सू॰ ६.२.११६) इ िनपातनािम। ् जरणं जरः ‘ॠदोरप’<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.५७)। मरणं मरः। अमरम। ् अादेव िनपातनादप ् (त॰बो॰ ३८५०, ६.२.११६) इित<br />

ानेसरती च।<br />

१५७ मर → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → मर िँ प ् → मर व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → मर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मर लट ् → मर त → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → मर शप ् त → मर अ त → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → मर त → िटत<br />

आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → मर ते → मरते।<br />

१५८ मर → धातुसा (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → मर लृट ् → मर इट ् → मर इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

मर इ → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → मर इट ् इ → मर इ इ → अतो लोपः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.४८) → मर ् इ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → मर ् इ ए →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → मर ् इ े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → मर ् इ े →<br />

मिरे।<br />

१५९ इषँ गतौ (धा॰पा॰ ११२७) → इष ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् →<br />

इष ् ितप ् → इष ् ित → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् शयन ् ित → इष ् य ित →<br />

इित। मरम ् इित इित िते शकािदषु परपं वाम ् (वा. ६.१.९१) इनेन परपे मिरित।<br />

३५०


धातुकरणम ्<br />

३.५३ ामहे<br />

आनेपदात ्१६० मिरे इित लकार एवोमपुष एकवचने। १६१<br />

३.५३ ामहे<br />

ामहे। १६३<br />

ियो बाला वृा राौ िनां न लेिभरे।<br />

कदा ामहे रामं पीतकौशेयवाससम ्॥<br />

अ कमितहार आनेपदम। ्<br />

१६२<br />

३.५४ समपृत<br />

वधयन ् जयशेन णमिरसा नृपम ् ।<br />

अितिखं नृपं ा कैकेय समपृत॥<br />

१६० कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

– अ॰रा॰ २.३.३८<br />

ततो लृकारे मिहङ् ये दीघ एे<br />

– अ॰रा॰ २.३.४३<br />

१६१ इषँ गतौ (धा॰पा॰ ११२७) → इष ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमानसामीे<br />

वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् इट ् →<br />

इष ् इ → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् शयन ् इ → इष ् य इ → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् य ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → इष ् ये → इे। मरम ् इे इित<br />

िते शकािदषु परपं वाम ् (वा. ६.१.९१) इनेन परपे मिरे।<br />

१६२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

१६३ िशँर ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → श ् लृट ् → श ् मिहङ् → श ् मिह → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

श ् मिह → सृिजशोझ मिकित (पा॰सू॰ ६.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

अम ् श ् मिह → अ श ् मिह → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → ् अ श ् मिह →<br />

जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) → ् अ ष ् मिह → षढोः कः िस<br />

(पा॰सू॰ ८.२.४१) → ् अ क् मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ् अ क् ा मिह →<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ् अ क् ा महे → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />

् अ क् ा महे → ामहे।<br />

३५१


३.५५ शासतु धातुकरणम ्<br />

३.५५ शासतु<br />

अ कमितहार आनेपदम। ्<br />

१६४<br />

आासयामास नृपं शन ैः स नयकोिवदः।<br />

िकम ःखेन िवभो रां शासतु मेऽनुजः॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.७३<br />

अ गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित िनयमाोकारे ितिप शिप एः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८६) इनेनोकारे शासतु। १६५<br />

३.५६ याे<br />

मातरं समनुा अनुनीय च जानकीम ् ।<br />

आग पादौ विा तव याे सुखं वनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.७७<br />

ीरामः कैकेय ित कथयित यत ् अहं तव पादं विा वनं याािम। याािम १६६<br />

१६४ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। सम ् ँ ीायाम ् (धा॰पा॰ १४१३) →<br />

सम ् ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) →<br />

सम ् ् लङ् → सम ् ् त → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → सम ् ् श त →<br />

् अ थास ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िहावियिधवििवचित-<br />

वृितपृितभृतीनां िङित च (पा॰सू॰ ६.१.१६) → सम ् पृ अ ् अ त → ससारणा<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०८) → सम ् पृ ् अ त → सम ् पृ ् अ त → समपृत। िविदि-<br />

रतीनामुपसानम ् इुपसानाकमकािधकारादावृिः। या अितिखं नृपं कैकेय च ा<br />

इयेन कमणोऽिववायामकमकादानेपदम। ् अनेन ैवोपसानेन।<br />

१६५ शासु ँ अनुिशौ (धा॰पा॰ १०७४) इित धातोलकारे थमपुष एकवचने शाु इित पम।<br />

्<br />

यथा या पिरगृहीतोऽयमदः शाु मेिदनीम ् (वा॰रा॰ ४.२१.९) इित वाीिकयोगे। शासु ँ →<br />

शास ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → शास ् लोट ् →<br />

शास ् ितप ् → शास ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → शास ् शप ् ित → अिदभृितः शपः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७२) → शक् → शास ् ित → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → शास ् तु → शाु। गण-<br />

कायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित पिरभाषयाऽ अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इावृौ<br />

शगभावे शास ् शप ् ित → शास ् अ ित → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → शास ् अ तु → शासतु इित<br />

िसम।<br />

्<br />

१६६ या ापणे (धा॰पा॰ १०४९) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → या लृट ् → या िमप ् → या िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

या िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → या ा िम → याािम।<br />

३५२


धातुकरणम ्<br />

३.५७ कुते<br />

इित योे याे इित युते। अािप कमितहारः। १६७ यतो िह वनगमनं तु वृानां<br />

कृ ते। तथा चोम ् –<br />

शैशवेऽिवानां यौवने िवषयैिषणाम ् ।<br />

वाधके मुिनवृीनां योगेनाे तनुजाम ्॥<br />

– र॰वं॰ १.८<br />

अतो वृानां कम वनगमनं युवको भूा ीराम आचरित ताद याे इेव योगः<br />

साधु। ीरामचिरतमानसे कौसाऽिप कथयित –<br />

अंतँ उिचत नृपिह बनबासू। बय िबलोिक िहय होइ हरासू॥ १६८<br />

– रा॰च॰मा॰ २.५६.४<br />

तात ् याे। वृोिचतमिप गमनं ोषाथ किरामीेव राजीवलोचन<br />

िववितोऽथ इयेन ते। न च न गितिहंसाथः (पा॰सू॰ १.३.१५) इनेन<br />

कमितहार आनेपदिनषेधः। मडूक ुा नपु ंसकमनपु ंसकेनैकवाातराम ्<br />

(पा॰सू॰ १.२.६९) इतः अतराम ् इनुवतनीयम।<br />

्<br />

३.५७ कुते<br />

अ अकुत १६९<br />

इुा तु पिर मातरं ुमाययौ।<br />

कौसाऽिप हरेः पूजां कुते रामकारणात ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.३.७८<br />

इित योम। ् कुते इित युम। ् योगे लट ् े<br />

१६७ तात ् कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदिमित भावः। या ापणे<br />

(धा॰पा॰ १०४९) → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />

या लृट ् → या इट ् → या इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → या इ → िटत आनेपदानां<br />

टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → या ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → या े → याे।<br />

१६८ एतू पारम–अे ् िनवासो िविपने समीचीनो महीपतेः। िकु ा तवावां ःखं मे मनिस<br />

ितम ्॥ (मा॰भा॰ २.५६.४)।<br />

१६९ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → िरतिञतः किभाये ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) →<br />

अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → कृ लङ् → कृ त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् कृ त → अ कृ त → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) →<br />

अ कृ उ त → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) →<br />

अ क् अर ् उ त → अत उावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.११०) → अ क् उर ् उ त → अकुत।<br />

३५३


३.५८ ायते धातुकरणम ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन लकारिवधानाक्। १७०<br />

३.५८ ायते<br />

होमं च कारयामास ाणेो ददौ धनम ् ।<br />

ायते िवुमेकामनसा मौनमािता॥<br />

अािप कमितहारादेवाऽनेपदम। ्<br />

१७१<br />

– अ॰रा॰ २.३.७९<br />

यतो िह महािवुु ताः पुः।<br />

अंिशिन महािवौ ीरामभे पुपेण वतमानेऽंशं िवु ं वामनावतारे ताताऽिदितः<br />

सिप ाकृ तनारीव ायतीेव कमितहार सितः। वतमानकालोऽिप पूव-<br />

िदशा। १७२<br />

३.५९ आगिमे<br />

चतुदश समा ुिषा मुिनवेषधृक्।<br />

आगिमे पुनः शीं न िचां कतु महिस॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.६<br />

ीरामः कथयित वनवासाे आगिमे। अ आगिमािम इित िह<br />

पािणनीयम। ्<br />

१७३ समुपसगााहार आनेपदम ् समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९)<br />

इनेन। न च आङ् उपसगैव गम धातुनाऽय ् इित चेत। ् विहते इित वम।<br />

्<br />

१७० इाहायिमित भावः। डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → िरतिञतः किभाये<br />

ियाफले (पा॰सू॰ १.३.७२) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → कृ लट ् → कृ त → तनािदकृ <br />

उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) → कृ उ त → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः<br />

(पा॰सू॰ १.१.५१) → क् अर ् उ त → अत उावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.११०) → क् उर ् उ त →<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → क् उर ् उ ते → कुते।<br />

१७१ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

१७२ लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन। इाहायिमित भावः। ै िचायाम ्<br />

(धा॰पा॰ ९०८) → ै → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) →<br />

ै लट ् → ै त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ै शप ् त → ै अ त → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → ाय ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ाय ् अ ते →<br />

ायते।<br />

१७३ आङ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → आ गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आ गम ् लृँट ् → आ गम ् िमप ् → आ गम ् िम → तासी<br />

लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ गम ् िम → गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) →<br />

आ गम ् इट ् िम → आ गम ् इ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

आ गम ् इ ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → आ गम ् इ ा ित → आगिमािम।<br />

३५४


ँ<br />

धातुकरणम ्<br />

३.६० जायते<br />

न च सानेपद इट ् कथं गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) इित सूेण<br />

परैपद एवेिधानािदित चेम। ् उते। आगतीागम ् आचारे ित<br />

सवापहािरलोपे। १७४ इष ्धातोः कमितहार आनेपदे इे। १७५ आगम ् इे इित<br />

आगिमे।<br />

३.६० जायते<br />

यथा वाहपिततवानां सिरतां तथा।<br />

चतुदशसमासा णािमव जायते॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.४६<br />

सामीािभायेणैव णािमव इित वाखडयोगेण च शीतां ोतियतु ं<br />

वतमानसमीपे लटं युे। वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। १७६<br />

३.६१ नेे<br />

तामाह राघवः ीतः ियां ियवािदनीम ् ।<br />

कथं वनं ां नेेऽहं बामृगाकुलम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.६४<br />

णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) इित धातुरकिभाये ियाफले परैपदी। तथा<br />

१७४ आङ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → िप ् च (पा॰सू॰ ३.२.७६) → आ गम ् िँ प ् →<br />

आ गम ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → आ गम ् → आगम ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → आगम ् सु → हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → आगम।<br />

्<br />

१७५ इषँ गतौ (धा॰पा॰ ११२७) → इष ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमानसामीे<br />

वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् इट ् →<br />

इष ् इ → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् शयन ् इ → इष ् य इ → िटत आनेपदानां<br />

टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् य ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → इष ् ये → इे।<br />

१७६ जन ाभावे (धा॰पा॰ ११४९) → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जन ् लट ् →<br />

जन ् त → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → जन ् यन ् त → जन ् य त → ाजनोजा<br />

(पा॰सू॰ ७.३.७९) → जा य त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → जा य ते → जायते।<br />

३५५


३.६२ हासे धातुकरणम ्<br />

कथमुपनेे इथ<br />

सानन आनेपदम। ्<br />

१७९ कथं सािनतं किरािम इित भावः। या ये। कथं िदनािन<br />

च नेािम इित योम। ्<br />

१७७<br />

अ उपनेे इित िह पदम। ्<br />

१७८<br />

यापियािम। योने। अ सूं साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु<br />

िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६)।<br />

३.६२ हासे<br />

पादचारेण गं शीतवातातपािदमत ् ।<br />

रासादीने ा जीिवतं हासेऽिचरात ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.६९<br />

अ हािस १८० इित यों िकु कमितहार आनेपदम। ्<br />

१८१ या जीिवतम ्<br />

इित ियािवशेषणम ् उपे इित वाऽाहायम ् । एवं जीिवतमुपे ं ाणैः हासे इित<br />

१७७ णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → नी → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → नी लृट ् → नी िमप ् → नी िम → तासी<br />

लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → नी िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ने िम →<br />

अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ने ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ने ा िम →<br />

नेािम।<br />

१७८ उपउपसग लोप इित भावः।<br />

१७९ उप णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → उप णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) →<br />

उप नी → साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → उप नी लृट ् → उप नी इट ् → उप नी इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

उप नी इ → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → उप ने इ → िटत आनेपदानां टेरे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.७९) → उप ने ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → उप ने े → आदेशययोः<br />

(पा॰सू॰ ८.३.५९) → उप ने े → िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) → ने े →<br />

नेे।<br />

१८० ओ ँहाक् ागे (धा॰पा॰ १०९०) → हा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा िसप ् → हा िस → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

हा िस → हािस।<br />

१८१ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। ओ ँहाक् ागे (धा॰पा॰ १०९०) → हा → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा थास ् → तासी<br />

लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → हा थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हा से → हासे।<br />

३५६


धातुकरणम ्<br />

३.६३ इसे<br />

कमवा आनेपदम। ्<br />

१८२<br />

३.६३ इसे<br />

ुवाच ुरा िकिोपसमिता।<br />

कथं मािमसे ु ं धमप पितताम ्॥<br />

अािप कमितहार आनेपदम। ्<br />

१८३<br />

– अ॰रा॰ २.४.७१<br />

३.६४ रमािम<br />

फलमूलािदकं यव भुावशेिषतम ् ।<br />

तदेवामृततुं मे तेन तुा रमाहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.४.७३<br />

अ रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) इानेपदी धातुः। एवं भिवाले रंे<br />

इित िह युं पािणनीयमिप। १८४<br />

अ रमािम इ ावंशावयुािवव। परैपदयोगः<br />

कालय। कालये तु भिवालेऽिप लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन<br />

शयोगे वतमानवायम ् । १८५ आरमािम इ ािरो रमः (पा॰सू॰ १.३.८३)<br />

१८२ ओ ँहाक् ागे (धा॰पा॰ १०९०) इित धातोः कमिण लृिट ममपुष एकवचने हासे हाियसे इित<br />

पयम। ् अिचवाव इडभावे हासे इित पम। ् हा → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा थास ् → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → हा थास ् →<br />

थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हा से → हासे। पे िचवाव इडागमे हाियसे इित पम। ् हा →<br />

भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → हा लृट ् → हा थास ् → तासी<br />

लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → हा थास ् → िससीयुािसषु भावकमणोपदेशेऽनहशां वा<br />

िचविदट ् च (पा॰सू॰ ६.४.६२) → हा इट ् थास ् → हा इ थास ् → आतो युक् िचकृ तोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.३३) → हा यु ँक् इ थास ् → हा य ् इ थास ् → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />

हा य ् इ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हा य ् इ से → हाियसे।<br />

१८३ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। इषँ इायाम ् (धा॰पा॰ १३५१) → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ् → इष ् लट ् → इष ् थास ् → तुदािदः शः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.७७) → इष ् श थास ् → इष ् अ थास ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) →<br />

इछ् अ थास ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → इतु ँक् छ् अ थास ् →<br />

इत ् छ् अ थास ् → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → इच ् छ् अ थास ् → थासे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८०) → इच ् छ् अ से → इसे।<br />

१८४ रमु ँ ीडायाम ् (धा॰पा॰ ८५३) → रम ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लृट ्<br />

शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → रम ् लृट ् → रम ् इट ् → रम ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

रम ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → रम ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />

रम ् े → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → रं े → रंे।<br />

१८५ इाहायिमित भावः।<br />

३५७


३.६५ थ धातुकरणम ्<br />

इनेन परैपदम। ्<br />

१८६<br />

आङ् इ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः<br />

(वा॰ ५.३.८३) इनेन लोपः। या तुा आरमािम इित िते अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) इनेन दीघकादेशे तुाऽऽरमािम इित। १८७<br />

३.६५ थ<br />

रामोऽिप पादचारेण गजाािदिवविजतः।<br />

गित थ िवभु ं सवलोकैकसुरम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.७<br />

अ पयत इित योे थ इित युम। ् ् इित तो धातुः। १८८ त<br />

लिट ममपुषबवचनम ् थ। १८९ या अिभावचने लृट ् (पा॰सू॰ ३.२.११२)। १९०<br />

रथ िकमीशं थ रामं पूवम ्। अतो नापािणनीयम ् ।<br />

१८६ आङ् रम ् → आ रम ् → ािरो रमः (पा॰सू॰ १.३.८३) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) →<br />

आ रम ् लट ् → आ रम ् िमप ् → आ रम ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ रम ् शप ् िम →<br />

आ रम ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आ रम ् आ िम → आरमािम।<br />

१८७ या अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इिप समाधानम। ् रमु ँ ीडायाम ्<br />

(धा॰पा॰ ८५३) → रम ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → रम ् लट ् → रम ् िमप ् → रम ् िम →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → रम ् शप ् िम → रम ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

रम ् आ िम → रमािम।<br />

१८८ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय<br />

तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८)<br />

इनुसारं िदवािदगण ऊोऽयं ्धातुदशने।<br />

१८९ ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

् लट ् → ् थ → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → ् यन ् थ → ् य थ →<br />

थ।<br />

१९० िशँर ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अिभा-<br />

वचने लृट ् (पा॰सू॰ ३.२.११२) → श ् लृट ् → श ् थ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

श ् थ → सृिजशोझ मिकित (पा॰सू॰ ६.१.५८) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) →<br />

अम ् श ् थ → अ श ् थ → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → ् अ श ् थ →<br />

जसृजमृजयजराजाजशां षः (पा॰सू॰ ८.२.३६) → ् अ ष ् थ → षढोः कः िस<br />

(पा॰सू॰ ८.२.४१) → ् अ क् थ → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ् अ क् थ →<br />

थ।<br />

३५८


धातुकरणम ्<br />

३.६६ जीवािम<br />

३.६६ जीवािम<br />

अ वतमानसामीे लट ्। १९१<br />

िकिालं भवे जीवनं ःिखत मे।<br />

अत ऊ न जीवािम िचरं रामं िवना कृ तः॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.४९<br />

३.६७ गामहे<br />

३.६८ बभूव<br />

पौराः सव समाग िताािवरतः।<br />

शा रामं पुरं नेतु ं नोचेामहे वनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.५३<br />

हे पौरा वनं गाम इये शाथ लोट ्। १९२ वनं गु ं शाः इित भावः।<br />

बभूव परमानदः ृा तेऽं रघूम।<br />

न ैषादरामेते िकर रघूम॥<br />

– अ॰रा॰ २.५.६५<br />

इह ेमाितशयाभु ं ं मा सव परों मनुते िनषादः। अतो बभूव इित ियां<br />

१९१ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। जीवँ ाणधारणे (धा॰पा॰ ५६२) →<br />

जीव ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → जीव ् लट ् → जीव ् िमप ् →<br />

जीव ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जीव ् शप ् िम → जीव ् अ िम → अतो दीघ<br />

यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → जीव ् आ िम → जीवािम।<br />

१९२ शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) इ मडूक ुा े लोट ् (पा॰सू॰ ३.३.१६५) इतः<br />

लोट ् इनुवतनीयिमित भावः। गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) → गम ् लोट ् → गम ् मस ् → कतिर शप<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् मस ् → गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) →<br />

गछ् अ मस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ मस ् →<br />

गत ् छ् अ मस ् → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् → आडुम<br />

िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) → गच ् छ् अ आट ् मस ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />

गच ् छ् आ मस ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं िङतः → गच ् छ् आ म →<br />

गाम।<br />

३५९


३.६९ शेते धातुकरणम ्<br />

युे। १९३<br />

३.६९ शेते<br />

शयानं कुशपौघसंरे सीतया सह।<br />

यः शेते णपये ाीण भवनोमे॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.२<br />

भूतकालिववया अशेत १९४ इित योे शेते इित युम। ् अ पुिर ङ् चाे<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२२) इित सूेण वतमानववहारः। १९५<br />

३.७० ाथयामास<br />

गुहााहयामास ाितिभः सिहतः यम ् ।<br />

गामे गतां गां ाथयामास जानकी॥<br />

अनुदाेलणमानेपदमिनमत एव ाथयामास। १९६<br />

– अ॰रा॰ २.६.२१<br />

१९३ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />

िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → भू िलट ् → भू ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) → भू ण → भू अ → भुवो वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भूवु ँक् अ → भूव ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />

भूव ् भूव ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → भू भूव ् अ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) →<br />

भु भूव ् अ → भवतेरः (पा॰सू॰ ७.४.७३) → भ भूव ् अ → अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) →<br />

ब भूव ् अ → बभूव।<br />

१९४ शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) → शी → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) →<br />

अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → शी लङ् → शी त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् शी त → अ शी त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

अ शी शप ् त → शीङः सावधातुके गुणः (पा॰सू॰ ७.४.२१) → अ शे शप ् त → अिदभृितः शपः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७२) → अ शे त → अशेत।<br />

१९५ पुरा इाहायिमित भावः। शीङ् े (धा॰पा॰ १०३२) → शी → अनुदािङत आनेपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.१२) → पुिर ङ् चाे (पा॰सू॰ ३.२.१२२) → शी लट ् → शी त → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → शी शप ् त → शीङः सावधातुके गुणः (पा॰सू॰ ७.४.२१) → शे शप ् त →<br />

अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → शे त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → शे ते →<br />

शेते।<br />

१९६ ३६३तमे पृे ३.७७ ाथय इित योग ४०३तमे पृे ३.१३३ ाथयािम इित योग च िवमशमिप<br />

पयु।<br />

३६०


धातुकरणम ्<br />

३.७१ वद<br />

३.७१ वद<br />

भवो यिद जानि िकं वामोऽ कारणम ् ।<br />

य मे सुखवासाय भवेानं वद तत ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.५०<br />

भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः (पा॰सू॰ १.३.४७) इनेन भासन<br />

आनेपदम। ् भासमानो वद इित तायम। ्<br />

१९७<br />

३.७२ ाामहे<br />

वयं ाामहे तावदागिमिस िनयः।<br />

तथेुा गृहं गा मुिनिभयदीिरतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.७३<br />

अकमका (पा॰सू॰ १.३.२६) इनेन आनेपदम। ्<br />

१९८ या काशनेयायो<br />

(पा॰सू॰ १.३.२३) इनेन ेयाायामानेपदम। ्<br />

१९९<br />

३.७३ िति<br />

तुा जातिनवदो िवचाय पुनरागमम ् ।<br />

मुनयो य िति कणापूणमानसाः॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.७५<br />

अ िति इित योगः। अतः लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन<br />

१९७ वदँ ायां वािच (धा॰पा॰ १००९) → वद ् → भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः<br />

(पा॰सू॰ १.३.४७) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → वद ् लोट ् → वद ् थास ् → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → वद ् शप ् थास ् → वद ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → वद ् अ से →<br />

सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → वद ् अ स ् व → वद।<br />

१९८ उपउपसग लोप इित भावः। उप ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → उप ा → धाादेः षः सः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये निमिकापायः ै<br />

→ उप ा → अकमका (पा॰सू॰ १.३.२६) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → उप ा लृट ् → उप ा मिहङ् → उप ा मिह → तासी लृटोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३३) → उप ा मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → उप ा ा मिह →<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → उप ा ा महे → उप ाामहे → िवनाऽिप यं<br />

पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) → ाामहे।<br />

१९९ िया पूववत। ् ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → ा (पूववत) ् → काशनेयायो<br />

(पा॰सू॰ १.३.२३) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ा लृट ् → ा मिहङ् → ा मिह →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ा मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

ा ा मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ा ा महे → ाामहे।<br />

३६१


३.७४ अि धातुकरणम ्<br />

लकारः। २००<br />

३.७४ अि<br />

मुनीनां दशनादेव शुाःकरणोऽभवम ् ।<br />

धनुरादीिर दडविततोऽहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.७६<br />

अािप योगे वतमानो भावः। २०१ अथवा अि इयम। ्<br />

२०२<br />

३.७५ रम ्<br />

रं मां मुिनेा गं िनरयाणवम ् ।<br />

इे पिततं ा मामूचुमु िनसमाः॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.७७<br />

इह परैपदीयर ्धातोः (रँ पालने धा॰पा॰ ६५७) आनेपदयोगु कम-<br />

ितहारे। २०३ या रस इव अा य २०४ इित बीिहसमासे पृषोदरािदािच<br />

२०० इाहायिमित भावः। ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → ा → धाादेः षः सः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये निमिकापायः ै<br />

→ ा → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → ा लट ् → ा िझ → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ा शप ् िझ → ा अ िझ → पााााादायिसिशदसदां िपबिज-<br />

धमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → ित ् अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) →<br />

ित ् अ ि → िति।<br />

२०१ इाहायिमित भावः। असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → अस ् लट ् → अस ् िमप ् → अस ् िम → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अस ् शप ् िम → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → अस ् िम →<br />

अि।<br />

२०२ तथा च वाचे – अि। अ॰ अस–िमन ् । ् अहमथ, ‘ामि वि िवषां समवायोऽ<br />

ितित’ सा॰द॰। ‘अिता’। ‘उडुपेनाि सागरम’ ् रघुः। ‘ैवाि न शोकभाक्।’ योगसूे च –<br />

अिवाितारागेषािभिनवेशाः े शाः (यो॰सू॰ २.३)।<br />

२०३ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। रँ पालने (धा॰पा॰ ६५७) → र ् → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → र ् लोट ् → र ् म ् → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → र ् शप ् म ् → र ् अ म ् → रम।<br />

्<br />

२०४ रः इ रास इथः। यातुधानः पुयजनो न ैऋतो यातुरसी (अ॰को॰ १.१.६०) इमरः।<br />

३६२


धातुकरणम ्<br />

३.७६ िनम<br />

्<br />

शकािदारपे िवभिकाय रः। २०५ तं रम ्। २०६ रं मां पात इित<br />

तायम। ३.७६ िनम<br />

ततो युगसहाे ऋषयः पुनरागमन ् ।<br />

मामूचुिनमेित तुा तूणमुितः॥<br />

– अ॰रा॰ २.६.८४<br />

अिन ् योगे वृिसगतायनेषु मः (पा॰सू॰ १.३.३८) इनेनाऽनेपदम ् ।<br />

वधमानो िनम इित तायने थास ्। २०८<br />

३.७७ ाथय<br />

मा भैषीिरित मां ाह हाभयं न ते।<br />

मिोः सिललं दा ना ाथय जीिवतम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.७.३९<br />

२०५ रस ् ङस ् अन ् सु ँ → अनेकमपदाथ (पा॰सू॰ २.२.२४) → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → सुपो धातुाितपिदकयोः (पा॰सू॰ २.४.७१) →<br />

रस ् अन ् सु ँ → शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) → रन ् सु ँ → पृषोदरादीिन<br />

यथोपिदम ् (पा॰सू॰ ६.३.१०९) → टभावः → रन ् सु ँ → रन ् टच ् सु ँ → रन ् अ सु ँ →<br />

निते (पा॰सू॰ ६.४.१४४) → र ् अ सु ँ → र सु ँ → रस ् → ससजुषो ः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.६६) → रँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → रः।<br />

२०६ र अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → रम।<br />

्<br />

२०७ पात (=रत) इाहायिमित भावः।<br />

२०८ िनस ् मु ँ पादिवेपे (धा॰पा॰ १९०५) → िनस ् म ् → वृिसगतायनेषु मः<br />

(पा॰सू॰ १.३.३८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िनस ् म ् लोट ् → िनस ् म ् थास ् →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िनस ् म ् शप ् थास ् → िनस ् म ् अ थास ् → थासे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८०) → िनस ् म ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → िनस ् म ् अ →<br />

नुिसजनीयशवायेऽिप (पा॰सू॰ ८.३.५८) → िनष ् म ् अ → िनम।<br />

३६३


३.७७ ाथय धातुकरणम ्<br />

ाथय २०९ इित योे ाथय इित योग आनेपदािनात ् । २१० या<br />

२०९ अथ उपयाायाम ् (धा॰पा॰ १९०५) → अथ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोम-<br />

चवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → अथ ् िणच ् → अथ ् इ → अिथ →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → आगवादानेपिदनः (धा॰पा॰ ग॰सू॰) →<br />

लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → अिथ लोट ् → अिथ थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

अिथ शप ् थास ् → अिथ अ थास ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

अथ अ थास ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अथय ् अ थास ् → थासे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८०) → अथय ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → अथय ् अ →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथय ् अ → ाथय।<br />

२१० ‘अनुदाेयुमानेपदमिनम’ ् इित ापनाथऽयं ङकारः। तेन ‘तालैः िशलयसुभगैः’<br />

‘तृे जृिस’ ‘ाथयि शयनोितं ियाः’ इादयः योगा उपपे (मा॰धा॰वृ॰ २.९)।<br />

अिथ → धातुसा (पूववत) ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → अिथ लोट ् →<br />

अिथ िसप ् → अिथ िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिथ शप ् िस → अिथ अ िस →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अथ अ िस → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

अथय ् अ से → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → अथय ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) →<br />

अथय ् अ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथय ् अ → ाथय।<br />

३६४


धातुकरणम ्<br />

३.७८ पृसे<br />

ाथयत इित ाथयः। २११ ाथय इवाऽचर इित ाथय। २१२ आचारिबयः। २१३<br />

३.७८ पृसे<br />

तथाऽिप पृसे िकिदनुह एव मे।<br />

कैकेा मृ तं कम रामरािवघातनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.८.४६<br />

२११ ािथधातोरौणािदके अयच ् ये। कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता<br />

अूाः (वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽािविहतो अयच ् यः। अटच ् (प॰उ॰ ४.११४,<br />

द॰उ॰ १०.१५) अतच ् (प॰उ॰ ३.१०३–१०५, द॰उ॰ ६.१४–१६) अभच ् (प॰उ॰ ३.११६–१२०,<br />

द॰उ॰ ७.१८–२२) अमच ् (प॰उ॰ ५.७३–७४, द॰उ॰ ५.७३–७४) अलच ् (प॰उ॰ ५.८१, द॰उ॰ ५.८१)<br />

असच ् (प॰उ॰ ३.१११–११४, द॰उ॰ ९.४४–४७) इितवत। ् अिथ → धातुसा (पूववत) ् → उणादयो<br />

बलम ् (पा॰सू॰ ३.३.१) → अिथ अयच ् → अिथ अय → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) →<br />

अथ ् अय → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथ ् अय → ाथय → िवभि-<br />

कायम ् → ाथय सु ँ → ाथय स ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → ाथयँ → ाथयर ् →<br />

खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → ाथयः।<br />

२१२ ाथय → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → ाथय िँ प ् → ाथय व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → ाथय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ाथय लोट ् →<br />

ाथय िसप ् → ाथय िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → ाथय शप ् िस → ाथय अ िस →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ाथय िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → ाथय िह → अतो हेः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१०५) → ाथय।<br />

२१३ या िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०) इनुसारं ाकृ तेऽथ णावािभाये<br />

ियाफले परैपदे लोिट िसिप शिप हौ हेिक ाथय। यथा िनवृेषणाातोहतुमणौ शुेन तुोऽथः।<br />

तेन ‘ाथयि शयनोितं ियाः’ इािद िसम। ् एवं सकमकेषु सवमूम ् (ल॰िस॰कौ॰ २६०७)।<br />

या ाथनं ाथं कु इित िवह आचारिणजाातोलिट िसिप शिप हौ हेिक ाथय। यथा<br />

ाथनं ाथरोित णौ ‘ाथयित’ इित (मा॰धा॰वृ॰ २.९) ‘ाथयि शयनोितं ियाः’ इािद<br />

कृ दारोतीित िणिच नेयम ् (मा॰धा॰वृ॰ १०.२८७)। यु तबोिधां केिचु परैपद-<br />

िसथ ाथनं ाथं कुवि ाथयीित ाचते तदसत। ् धातुसंायोजकये िचकीिषत<br />

उपसगाणां पृथरण वमाणतया ‘अथवेदे’ापुगागम वारात ्। तिम। ् ाथिया<br />

अाथयत ् इादीनां िशयुात ् यथा अाथयामधेनुम ् (अ॰पु॰ ४.१६) ाथिया िजान ् भो<br />

(अ॰पु॰ १८४.८) ाथिया िवरोिधतम ् (अ॰शा॰ ८.५.२८) ाथिया िजाृपान ् (ग॰सं॰ १०.५७.१)<br />

ाथिया िनजेरम ् (ना॰पु॰ ६६.१४) तं ाथिया िविधवत ् (ा॰पु॰ २.५४.२८) इािदषु। ाथा<br />

अाथापयत ् इािदयोगाणामनुपले। ४०३तमे पृे ३ .१३३ ाथयािम इित योग िवमशमिप<br />

पयु।<br />

३६५


३.७९ नेे धातुकरणम ्<br />

अािप कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन ैवाऽनेपदम। ्<br />

२१४ यतो िह<br />

ााऽिप सव ं ाकृ त इव ं करोिष इित तायम।<br />

्<br />

३.७९ नेे<br />

अिभषेे विसाैः पौरजानपदैः सह।<br />

नेेऽयोां रमानाथं दासः सेवेऽितनीचवत ्॥<br />

– अ॰रा॰ २.८.५१<br />

अियोगे साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः<br />

(पा॰सू॰ १.३.३६) इािदनोनाथमानेपदम। ्<br />

२१५ सेवे इ च वतमानसामीे २१६<br />

या इित योगे भिवाले लट ्। २१७<br />

३.८० भाषयेत ्<br />

सव देवकृ तं नोचेदेवं सा भाषयेथम ् ।<br />

ताजाहं तात राम िविनवतने॥<br />

– अ॰रा॰ २.९.४६<br />

२१४ ँ ीायाम ् (धा॰पा॰ १४१३) → ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ् लट ् → ् थास ् → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) →<br />

् श थास ् → ् अ थास ् → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िहा-<br />

वियिधवििवचितवृितपृितभृतीनां िङित च (पा॰सू॰ ६.१.१६) → पृ अ ् अ थास ् →<br />

ससारणा (पा॰सू॰ ६.१.१०८) → पृ ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → पृ ् अ से →<br />

पृसे।<br />

२१५ िञािभाये ियाफले तु िसमेवानेपदम। ् पर किभायो न। ियाफलं<br />

राममेवािभैित न कतारं मािमित भिशरोमणेभरत भावात। ् अकिभाये कथमाने-<br />

पदिमाशाः समाधानम। ् णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) →<br />

नी → साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → नी लृट ् → नी इट ् → नी इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → नी इ →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ने इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

ने ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → ने े → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ने े →<br />

नेे।<br />

२१६ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) → षेव ् →<br />

धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → सेव ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लट ्<br />

े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → सेव ् लट ् → सेव ् इट ् → सेव ् इ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

सेव ् शप ् इ → सेव ् अ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सेव ् ए → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → सेवे।<br />

२१७ इाहायिमित भावः। िया पूववत।<br />

्<br />

३६६


धातुकरणम ्<br />

३.८१ ते<br />

इह ाथ िणिच परैपदम। ्<br />

२१८<br />

३.८१ ते<br />

अरागं च सीतायै ददौ िदं शुभानना।<br />

न तेऽरागेण शोभा ां कमलानने॥<br />

– अ॰रा॰ २.९.८९<br />

िचकू टं पिर दडकारयं गुकामः ीरामोऽिदशनं करोित। तानुसूया<br />

सीताया अरागं यित। इह ते इित योगो िवमृयते। ज ्धातुः (जँ हानौ<br />

धा॰पा॰ ९८६) परैपदीयः। अ कमितहार आनेपदम। ्<br />

२१९ या कमकतृकयोगे<br />

ामिधि शोभा यमेव न ते या िकम ् इानेपदम। ्<br />

२२०<br />

२१८ भाषँ ायां वािच (धा॰पा॰ ६१२) → भाष ् → ाथ िणच ् → भाष ् िणच ् →<br />

भाष ् इ → भािष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />

भािष िलङ् → भािष ितप ् → भािष ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भािष शप ् ित →<br />

भािष अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भाषे अ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो<br />

िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भाषे अ यासु ँट ् ित →<br />

भाषे अ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

भाषे अ यास ् सु ँट ् ित → भाषे अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) →<br />

भाषे अ या ित →अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → भाषे अ इय ् ित → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) →<br />

भाषे अ इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भाषय ् अ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) →<br />

भाषय ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → भाषय ् ए त ् → भाषयेत। ् न च चुरािदगणे पाठाभावााथ<br />

न िणच। ् िशयोगेषु यते। यथा भारते वनपविण भीमं ित नवाकरणाथवेा हनुमान ् –<br />

दशवषसहािण दशवषशतािन च। रां कािरतवान ् रामतः भवनं गतः॥ (म॰भा॰ ३.१४८.१९) ।<br />

अ नीलकठोऽिप – कािरतवान ् कृ तवान। ् ाथ िणच ् (म॰भा॰ भा॰दी॰ ३.१४८.१९)।<br />

२१९ ज ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />

ज ् लृट ् → ज ् त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् त → चोः कुः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३०) → क् त → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → क् त → िटत<br />

आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → ते। सामातु ित इित पम। ् यथा सोऽिप<br />

शोकसमािवो ननु ित जीिवतम ् (वा॰रा॰ २.६६.११) इित वाीिकयोगे। ज ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् → ज ् ितप ् →<br />

ज ् ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् ित → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) →<br />

तयक् ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → तयक् ित → ित।<br />

२२० अिधि इाहायिमित शेषः। ज ् → कमवमणा तुियः (पा॰सू॰ ३.१.८७) →<br />

भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् → ज ् त →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → ज ् त → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → तयक् त →<br />

आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → तयक् त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

ते।<br />

३६७


३.८१ ते धातुकरणम ्<br />

॥ इयोाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे तृतीयााये<br />

थमपिरेदः।<br />

३६८


धातुकरणम ्<br />

३.८२ गामहे<br />

॥ अथ तृतीयााये ितीयः पिरेदः ॥<br />

॥ अथारयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

३.८२ गामहे<br />

मुने गामहे सव मुिनमडलमिडतम ् ।<br />

िविपनं दडकं य माातुिमहाहिस॥<br />

– अ॰रा॰ ३.१.२<br />

इह ीरामभोऽिमाां याचते। अ गामहे इित योगोऽिप नाऽपािणनीयः।<br />

यिप परैपदादानेपदं न गामः २२१ इित सविविदतं तथाऽिप सम ् उपसगसंयोजने<br />

समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) इनेनाऽनेपदम ् । ात ् समुपसगः<br />

न ूयते। २२२ लडिप वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। मुिन-<br />

मडलमािाितशीं सता भिवामः इित रामभ तायम। ्<br />

२२३<br />

२२१ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् →<br />

गम ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् मस ् → गम ् अ मस ् → इषुगिमयमां छः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ मस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

गतु ँक् छ् अ मस ् → गत ् छ् अ मस ् → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ मस ् →<br />

अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गच ् छ् आ मस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) →<br />

गच ् छ् आ मँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → गच ् छ् आ मः → गामः।<br />

२२२ सम ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) →<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

सम ् गम ् लट ् → सम ् गम ् मिहङ् → सम ् गम ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

सम ् गम ् शप ् मिह → सम ् गम ् अ मिह → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → सम ् गछ् अ मिह →<br />

छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → सम ् गतु ँक् छ् अ मिह →<br />

सम ् गत ् छ् अ मिह → ोः ुना ुः (पा॰सू॰ ८.४.४०) → सम ् गच ् छ् अ मिह → अतो दीघ<br />

यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सम ् गच ् छ् आ मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

सम ् गच ् छ् आ महे → िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) → गच ् छ् आ महे →<br />

गामहे।<br />

२२३ या कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनानेपदम। ् ३५२तमे पृे ३ .५६ याे इित<br />

योग िवमश पयु।<br />

३६९


३.८३ तारियामहे धातुकरणम ्<br />

३.८३ तारियामहे<br />

तारियामहे युायमेव णािदह।<br />

ततो नािव समारो सीतां राघवलणौ॥<br />

अ कमितहार आनेपदम। ्<br />

२२४<br />

– अ॰रा॰ ३.१.८<br />

िनिखलं जगंसारसागरावान ् तारयित<br />

िकु भवमिप वयं सिरतारियामहे इित ियाय आनेपदम। ्<br />

२२५<br />

३.८४ आे<br />

इेवं भाषमाणौ तौ जमतुः साधयोजनम ् ।<br />

तैका पुिरयाे कारकुमुदोलैः॥<br />

आ २२६ इित योे योगे लकारः। २२७<br />

– अ॰रा॰ ३.१.१५<br />

२२४ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

२२५ तॄ वनतरणयोः (धा॰पा॰ ९६९) → तॄ → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → तॄ िणच ् → तॄ इ →<br />

अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → ता इ → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → तार ् इ → तािर →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → तािर लृट ् → तािर मिहङ् → तािर मिह → तासी लृटोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३३) → तािर मिह → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → तािर इट ् मिह →<br />

तािर इ मिह → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → तारे इ मिह → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → तारय ् इ मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → तारय ् इ ा मिह →<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → तारय ् इ ा महे → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) →<br />

तारय ् इ ा महे → तारियामहे।<br />

२२६ आसँ उपवेशने (धा॰पा॰ १०२१) → आस ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) →<br />

अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → आस ् लङ् → आस ् त → आडजादीनाम ् (पा॰सू॰ ६.४.७२) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → आट ् आस ् त → आ आस ् त → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ आस ् शप ् त → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → आ आस ् त →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → आस ् त → आ।<br />

२२७ इाहायिमित भावः। आसँ उपवेशने (धा॰पा॰ १०२१) → आस ् → अनुदािङत आने-<br />

पदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → आस ् लट ् → आस ् त → कतिर शप<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → आस ् शप ् त → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → आस ् त → िटत<br />

आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → आस ् ते → आे।<br />

३७०


धातुकरणम ्<br />

३.८५ पलायतम ्<br />

३.८५ पलायतम ्<br />

यिद जीिवतुिमाऽि ा सीतां िनरायुधौ।<br />

पलायतं न चेीं भयािम युवामहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.१.२९<br />

अनुदाेलणाऽनेपदािनारैपदे लोकारे ममपुषे िवचने<br />

थसमादेशे पलायतम ्। २२८<br />

३.८६ अिभुवे<br />

इुा रासः सीतामादातुमिभुवे।<br />

रामिेद ता शरेण हसिव॥<br />

– अ॰रा॰ ३.१.३०<br />

अिभाव २२९ इित योे अिभुवे इित युम। ् अािप ियािविनमय एव<br />

२२८ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)। परा अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) →<br />

परा अय ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → परा अय ् लोट ् → परा अय ् थस ् → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → परा अय ् शप ् तस ् → परा अय ् अ तस ् → तिमपां ताामः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०१) → परा अय ् अ तम ् → उपसगायतौ (पा॰सू॰ ८.२.१९) → पला अय ् अ तम ् →<br />

अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → पलाय ् अ तम ् → पलायतम। ् सामातु पलायेथाम ् इित<br />

पम। ् यथा रमाणौ पलायेथां न वां जीिवतमाददे (वा॰रा॰ ३.३.८) इित वाीिकयोगे। परा अयँ<br />

गतौ (धा॰पा॰ ४७४) → परा अय ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → परा अय ् लोट ् → परा अय ् आथाम ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

परा अय ् शप ् आथाम ् → परा अय ् अ आथाम ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् →<br />

आतो िङतः (पा॰सू॰ ७.२.८१) → परा अय ् अ इय ् थाम ् → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) →<br />

परा अय ् अ इ थाम ् → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → परा अय ् ए थाम ् → उपसगायतौ<br />

(पा॰सू॰ ८.२.१९) → पला अय ् ए थाम ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → पलाय ् ए थाम ् →<br />

पलायेथाम।<br />

्<br />

२२९ यथा वािलपुं महावीयमिभाव वीयवान ् (वा॰रा॰ ६.७०.२) इित वाीिकयोगे। अिभ ु<br />

गतौ (धा॰पा॰ ९४५) → अिभ ु → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११५) → अिभ ु िलट ् → अिभ ु ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) → अिभ ु णल ् → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → अिभ ु ु अ →<br />

हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → अिभ ु अ → अचो िणित (पा॰सू॰ ७.२.११५) → अिभ ौ अ →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अिभ ाव ् अ → अिभाव।<br />

३७१


३.८७ उपवेशयत ् धातुकरणम ्<br />

आनेपदम ् । २३० रामाते श किचदनिधकारात ् ।<br />

३.८७ उपवेशयत ्<br />

अिभग सुसू िवरेषूपवेशयत ् ।<br />

आितमकरोेषां कमूलफलािदिभः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.३<br />

िवश ्धातुः (िवशँ वेशने धा॰पा॰ १४२४) अ िणजः। त उपउपसगण<br />

संयोजनम। ् पूव धातुः साधनेन युते पापसगण (भा॰पा॰सू॰ २.२.१९, ६.१.१३५,<br />

८.१.७०) इित िनयमेनाडागम उपउपसगसंयोजने उपावेशयत ्। २३१ अ िवनाऽिप<br />

यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेनाडागम लोपः। आगम-<br />

कायािनाा। २३२<br />

३.८८ जािम<br />

अ मपसा िसं युयं ब िवते।<br />

तव तव दाािम ततो मुिं जाहं॥<br />

– अ॰रा॰ ३.२.५<br />

२३० कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। अिभ ु गतौ (धा॰पा॰ ९४५) → अिभ ु → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → अिभ ु िलट ् → अिभ ु त →<br />

िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → अिभ ु एश ् → अिभ ु ए → िलिट धातोरनास<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८) → अिभ ु ु ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → अिभ ु ए → अिच ुधातुुवां<br />

ोिरयङु वङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → अिभ ुवँङ् ए → अिभ ुव ् ए →<br />

अिभुवे। सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) इनेन िङम ् िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) इनेन<br />

च गुणिनषेधः।<br />

२३१ िवश ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → िवश ् िणच ् → िवश ् इ → पुगलघूपध च<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८६) → वेश ् इ → वेिश → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा।<br />

उप वेिश → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) →<br />

उप वेिश लङ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

उप अट ् वेिश लङ् → उप अ वेिश लङ् → उप अ वेिश ितप ् → उप अ वेिश ित → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → उप अ वेिश शप ् ित → उप अ वेिश अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → उप अ वेशे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → उप अ वेशय ् अ ित →<br />

इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → उप अ वेशय ् अ त ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />

उपा वेशय ् अ त ् → उपावेशयत।<br />

्<br />

२३२ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)।<br />

३७२


धातुकरणम ्<br />

३.८९ बभूवुः<br />

३.८९ बभूवुः<br />

वतमानसामीाट ्। २३३ शीं मुिं िजािम २३४ इित शरभ तायम ् ।<br />

अ मे तवः सव बभूवुः सफलाः भो।<br />

दीघकालं मया तमनमितना तपः।<br />

तेह तपसो राम फलं तव यदचनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.३.४३<br />

शरभः ेमिवलः ीरामं ा कथयित अ मे तवः सफला अभूवन ्।<br />

अभूवन ्२३५ इित योे बभूवुः इित परोयोगोऽकायः। तथा िह भूधातोः<br />

(भू सायाम ् धा॰पा॰ १) भूवादयो धातवः (पा॰सू॰ १.३.१) इनेन धातु-<br />

सायां परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) इनेन िलकारे ितिझिसथ-<br />

िमाताथासाथािमिहमिहङ् (पा॰सू॰ ३.४.७८) इनेन थमपुषबवचने<br />

िझये परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) इनेनोसादेशे भुवो<br />

वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) इनेन वुगागमे िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८)<br />

इनेन िे पूवऽासः (पा॰सू॰ ६.१.४) इनेनााससायां हलािदः शेषः<br />

(पा॰सू॰ ७.४.६०) इनेनाऽिदहेषे ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) इनेन े भवतेरः<br />

(पा॰सू॰ ७.४.७३) इनेनोकाराकारे अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) इनेन जे<br />

२३३ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। जँ गतौ (धा॰पा॰ २५३) → ज ् →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → ज ् लट ् → ज ् िमप ् → ज ् िम → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → ज ् शप ् िम → ज ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

ज ् आ िम → जािम।<br />

२३४ जँ गतौ (धा॰पा॰ २५३) → ज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ्<br />

शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → ज ् लृट ् → ज ् िमप ् → ज ् िम → तासी लृटोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → ज ् िम →<br />

आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → ज ् इट ् िम → ज ् इ िम → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → ज ् इ ा िम → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → ज ् इ ा िम →<br />

िजािम।<br />

२३५ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → ङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११०) → भू लङ् → भू िझ → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् भू िझ → अ भू िझ → िल िङ (पा॰सू॰ ३.१.४३) →<br />

अ भू िल िझ → लेः िसच ् (पा॰सू॰ ३.१.४४) → अ भू िसच ् िझ → गािताघुपाभूः िसचः<br />

परैपदेषु (पा॰सू॰ २.४.७७) → अ भू िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → अ भू अि → भुवो<br />

वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) → अ भू वु ँक् अि → अ भू व ् अि → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />

अ भू व ् अ ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → अ भू व ् अन ् → अभूवन।<br />

्<br />

३७३


३.९० वे धातुकरणम ्<br />

े िवसग च बभूवुः। २३६ ेमिवलतया भगवताुषे वा ष ेषु सकल-<br />

िवृततया पारोाियोगः।<br />

३.९० वे<br />

पवामहं वे तवैव ियकाया।<br />

मृगयायां कदािचु याते लणेऽिप च॥<br />

अ ियािविनमय आनेपदम। ्<br />

२३७<br />

– अ॰रा॰ ३.४.५<br />

३.९१ जागित<br />

योगे लट ्। २३८<br />

आनीय ददौ रामसेवातरमानसः।<br />

धनुबाणधरो िनं राौ जागित सवतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.४.१३<br />

२३६ भू सायाम ् (धा॰पा॰ १) → भू → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे िलट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११५) → (पा॰सू॰ ३.२.११५) → भू िलट ् → भू ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुस-<br />

णमाः (पा॰सू॰ ३.४.८२) → भू उस ् → भुवो वुिलटोः (पा॰सू॰ ६.४.८८) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → भूवु ँक् अ → भूव ् उस ् → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />

भूव ् भूव ् उस ् → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → भू भूव ् उस ् → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) →<br />

भु भूव ् उस ् → भवतेरः (पा॰सू॰ ७.४.७३) → भ भूव ् उस ् → अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) →<br />

ब भूव ् उस ् → बभूवुस ् → ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → म ् → बभूवुँ → अनुबलोपः →<br />

बभूवुर ् → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) → बभूवुः।<br />

२३७ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००४) → वस ् → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वस ् लृट ् → वस ् इट ् →<br />

वस ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वस ् इ → सः ाधधातुके (पा॰सू॰ ७.४.४९) →<br />

वत ् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → वत ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />

वत ् े → वे। सामातु वािम इित पम। ् यथा चतुदश िह वषािण वािम िवजने<br />

वने (वा॰रा॰ २.२०.२९) इित वाीिकयोगे। वसँ िनवासे (धा॰पा॰ १००४) → वस ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वस ् लृट ् → वस ् िमप ् →<br />

वस ् िम → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → वस ् िम → सः ाधधातुके (पा॰सू॰ ७.४.४९) →<br />

वत ् िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → वत ् ा िम → वािम।<br />

२३८ इाहायिमित भावः। जागृ िनाये (धा॰पा॰ १०७२) → जागृ → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → जागृ लट ् → जागृ ितप ् → जागृ ित →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → जागृ शप ् ित → जागृ अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → जागर ् अ ित → अिदभृितः शपः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७२) → जागर ् ित → जागित।<br />

३७४


धातुकरणम ्<br />

३.९२ सेवते<br />

३.९२ सेवते<br />

योगे लट ्। २३९<br />

आनीय सिललं िनं लणः ीतमानसः।<br />

सेवतेऽहरहः ीा एवमासन ् सुखं यः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.४.१५<br />

३.९३ सावः<br />

ातुराां पुरृ सावोऽ मा िचरम ् ।<br />

इाह रासी घोरा लणं काममोिहता॥<br />

– अ॰रा॰ ३.५.१५<br />

इह समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) इनेनाऽनेपदात ् सावहे। २४०<br />

िकु अ शम ् इित पृथदम ् । अथात ् शं शािं गावः इित तायम ् । २४१ ताल-<br />

शकारो लेखनमादाुणमादा दो िलिखतो हलेखेषु पुकेषु च।<br />

२३९ इाहायिमित भावः। षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) → षेव ् → धाादेः षः सः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६४) → सेव ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लट ् े<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११८) → सेव ् लट ् → सेव ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → सेव ् शप ् त →<br />

सेव ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सेव ् अ ते → सेवते।<br />

२४० सम ् गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → सम ् गम ् लट ् → सम ् गम ् विहङ् → सम ् गम ् विह →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → सम ् गम ् शप ् विह → सम ् गम ् अ विह → इषुगिमयमां<br />

छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → सम ् गछ् अ विह → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → सम ् गतु ँक् छ् अ विह → सम ् गत ् छ् अ विह → ोः ुना ुः<br />

(पा॰सू॰ ८.४.४०) → सम ् गच ् छ् अ विह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

सम ् गच ् छ् आ विह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सम ् गच ् छ् आ वहे →<br />

मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं गच ् छ् आ वहे → वा पदा (पा॰सू॰ ८.४.५९) →<br />

सङ् गच ् छ् आ वहे → सावहे।<br />

२४१ गमँ ॢ गतौ (धा॰पा॰ ९८२) → गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → गम ् लट ् → गम ् वस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गम ् शप ् वस ् →<br />

गम ् अ वस ् → इषुगिमयमां छः (पा॰सू॰ ७.३.७७) → गछ् अ वस ् → छे च (पा॰सू॰ ६.१.७३) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → गतु ँक् छ् अ वस ् → गत ् छ् अ वस ् → ोः ुना ुः<br />

(पा॰सू॰ ८.४.४०) → गच ् छ् अ वस ् → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गच ् छ् आ वस ् →<br />

ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → गच ् छ् आ वँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />

गच ् छ् आ वः → गावः।<br />

३७५


३.९४ अनुधावित धातुकरणम ्<br />

३.९४ अनुधावित<br />

इुा िवकटाकरा जानकीमनुधावित।<br />

ततो रामाया खमादाय पिरगृ ताम ्॥<br />

इहािप योगे लट ्। २४२ एवमेवैताशेषु सवषु योगेषूम ् ।<br />

– अ॰रा॰ ३.५.१९<br />

३.९५ पाे<br />

तयोु िधरं पाे भयैतौ सुमदौ।<br />

नो चेाणािर याािम यमसादनम ्॥<br />

अ कमिविनमयादानेपदम ् । २४३ एवमािप िवभाम ् ।<br />

– अ॰रा॰ ३.५.२५<br />

३.९६ आनियािम<br />

अतया सहायेन गा ताणवभाम ् ।<br />

आनियािम िविपने रिहते राघवेण ताम ्॥<br />

यिद मारीच एवायं तदा हि न संशयः।<br />

मृगेदानियािम सीतािवमहेतवे॥<br />

गिमािम मृगं बा ानियािम सरः।<br />

ं येन सि सीतासंरणोतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.६.१२<br />

– अ॰रा॰ ३.७.१०–११<br />

नीधातोः (णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) अिनाृकार उमपुषैक-<br />

वचने सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) इनेन गुणे अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) इनेन दीघ आदेशयोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) इनेन षे आनेािम<br />

२४२ इाहायिमित भावः। अनु धावु ँ गितशुयोः (धा॰पा॰ ६०१) → अनु धाव ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) → अनु धाव ् लट ् → अनु धाव ् ितप ् →<br />

अनु धाव ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अनु धाव ् शप ् ित → अनु धाव ् अ ित →<br />

अनु धावित।<br />

२४३ पा पाने (धा॰पा॰ ९२५) → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → पा लृँट ् → पा इट ् → पा इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → पा इ →<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → पा ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → पा े →<br />

पाे।<br />

३७६


धातुकरणम ्<br />

३.९७ सि<br />

इित<br />

पािणनीयम ् । २४४ परम ् आनीयत इानयः। २४५ आनयमाचिराानियािम<br />

इानयधातोलृटीवः। २४६<br />

३.९७ सि<br />

गिमािम मृगं बा ानियािम सरः।<br />

ं येन सि सीतासंरणोतः॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.११<br />

समविवः ः (पा॰सू॰ १.३.२२) इनेनाऽनेपदं ाम ् । सि २४७ इित<br />

२४४ आ णीञ ् → णी → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → आ नी → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आ नी लृँट ् → आ नी िमप ् → आ नी िम →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → आ नी िम → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

आ ने िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आ ने ा िम → आदेशययोः<br />

(पा॰सू॰ ८.३.५९) → आ ने ा िम → आनेािम।<br />

२४५ एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) इनेन भावेऽिच। आङ् णीञ ् ापणे धा॰पा॰ ९०१) → आ णी → णो नः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६५) → आ नी → एरच ् (पा॰सू॰ ३.३.५६) → आ नी अच ् → आ नी अ → सावधातुकाध-<br />

धातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → आ ने अच ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → आ नय ् अ →<br />

आनय → िवभिकायम ् → आनयः।<br />

२४६ योगा िसिः कृ िित (बा॰म॰ २६६५) इितवत। ् आनय → सवाितपिदके आचारे<br />

िा वः (वा॰ ३.१.११) → आनय िँ प ् → आनय व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) →<br />

आनय → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → आनय लृट ् → आनय िमप ् → आनय िम → तासी लृटोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३३) → आनय िम → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → आनय इट ् िम →<br />

आनय इ िम → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → आनय ् इ िम → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आनय ् इ ा िम → आदेशयोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → आनय ् इ ा िम →<br />

आनियािम। या समााये आनय इवाऽचिरािम आनियािम। आनयतीानयः। नििह-<br />

पचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन कतयच । ् नयतीित नयः इितवत। ् यथा िवुसह-<br />

नामोे रामो िवरामो िवरतो माग नेयो नयोऽनयः (िव॰स॰ना॰ ५६)। अ सभाे सदेववािसाः –<br />

‘णीञ ् ापणे’ धातोरयो ‘नयतीित नयः’ सव नेतेथः (िव॰स॰ना॰ स॰भा॰ ५६)। नयशो नेतिर<br />

इित शकुमवाचौ च। एवं तिह आनय इवाऽचिरािम आनियािम। िसिः पूववत। ् रामो न<br />

गित न ितित नानुशोचाकाते जित नो न करोित िकित ् (अ॰रा॰ १.१.४३) इिेव <br />

उात।<br />

्<br />

२४७ सम ् ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />

निमिकापायः ै<br />

→ सम ् ा → समविवः ः (पा॰सू॰ १.३.२२) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सम ् ा लोट ् → सम ् ा थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

सम ् ा शप ् थास ् → सम ् ा अ थास ् → पााााादायिसिशदसदां िपब-<br />

िजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → सम ् ित ् अ थास ् → थासे<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८०) → सम ् ित ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → सम ् ित ् अ स ् व →<br />

मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं ित ् अ स ् व → वा पदा (पा॰सू॰ ८.४.५९) →<br />

सन ् ित ् अ स ् व → सि।<br />

३७७


ँ<br />

३.९८ िवम धातुकरणम ्<br />

योगः पािणनीयः। िकु ित इित यावंसा २४८ पादपूथ सम ् इित िनपातः युः।<br />

अतो नाऽनेपदम। ् यथा ह िह नु ननु ख िकल ह इादयः। २४९<br />

३.९८ िवम<br />

कमूलफलादीिन दा ागतमवीत ् ।<br />

मुने भु फलादीिन िवम यथासुखम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ३.७.३९<br />

िदवािदात ् िवा इित योगः पािणनीयो दीघ यिन परैपदे। २५०<br />

२४८ ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />

निमिकापायः ै<br />

→ ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → ा लोट ् → ा िसप ् → ा िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

ा शप ् िस → ा अ िस → पााााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनय-<br />

पयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → ित ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → ित ् अ िह →<br />

अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → ित ् अ → ित।<br />

२४९ या सन ् इित शं पृथदम। ् असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अस ् लट ् → लटः<br />

शतृशानचावथमासमानािधकरणे (पा॰सू॰ ३.२.१२४) → अस ् शतृँ → अस ् अत ् → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अस ् शप ् अत ् → अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) →<br />

अस ् अत ् → सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) → स ् अत ् → सत ् → कृ ितसमासा<br />

(पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → सत ् सु ँ → सत ् स ् → उिगदचां<br />

सवनामानेऽधातोः (पा॰सू॰ ७.१.७०) → िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → स नु ँम ् त ् स ् →<br />

स न ् त ् स ् → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → स न ् त ् → संयोगा<br />

लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → स न ् → सन। ् शतुः ितिावधातुकम ् (पा॰सू॰ ३.४.११३) इनेन<br />

सावधातुकात ् अेभूः (पा॰सू॰ २.४.५२) इावृिः। हे लण ं येन सीतासंरणोतः<br />

सन ् ित इित ीरामतायम।<br />

्<br />

२५० िव मु तपिस खेदे च (धा॰पा॰ १२०४) → िव म ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िव म ् लोट ् → िव म ् िसप ् → िव म ् िस →<br />

िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → िव म ् यन ् िस → िव म ् य िस → शमामानां दीघः यिन<br />

(पा॰सू॰ ७.३.६४) → िव ाम ् य िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → िव ाम ् य िह → अतो हेः<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िवा।<br />

अ<br />

३७८


धातुकरणम ्<br />

३.९९ भु<br />

योऽंशा िवमशकोिटमि। २५१ िवमणं िवमः। २५२ िवममाचरित िवमित। २५३<br />

तदेव लोिट िवम। २५४ हे आीय िवम।<br />

३.९९ भु<br />

शाले ािपामः पृथृथगनेकधा।<br />

भु पिणः सव तृो भवतु पिराट ्॥<br />

िणजिसोऽयं भयु इित। २५५<br />

– अ॰रा॰ ३.८.३९<br />

िकु िणजाः शुा अिप भवतो<br />

२५१ यतो दीघाभावः यभाव आनेपद।<br />

२५२ िव मु ँ तपिस खेदे च (धा॰पा॰ १२०४) → भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) → िव म ् घञ ् →<br />

िव म ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → वृिािः → नोदाोपदेश माानाचमेः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.३४) → वृििनषेधः → िव म ् अ → िवम → िवभिकायम ् → िवमः।<br />

२५३ िवम → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → िवम िँ प ् → िवम व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िवम → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िवम लट ् →<br />

िवम ितप ् → िवम ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िवम शप ् ित → िवम अ ित →<br />

अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िवम ित → िवमित।<br />

२५४ िवम → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िवम लोट ् → िवम िसप ् → िवम िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

िवम शप ् िस → िवम अ िस → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िवम िस → सेिप<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८७) → िवम िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िवम।<br />

२५५ भँ अदने (धा॰पा॰ १५५७) (ँ/भँ इित माधवीयाधातुवृिः, भँ इित मैेयः) →<br />

भ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) →<br />

भ ् िणच ् → भ ् इ → भि → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → भि लोट ् → भि िझ → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → भि शप ् िझ → भि अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → भि अ अि →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भे अ अि → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

भय ् अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भय ् अि → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) →<br />

भय ् अु → भयु।<br />

३७९


३.१०० आकाे धातुकरणम ्<br />

नापािणनीयता। २५६<br />

३.१०० आकाे<br />

॥ इरयकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

दाराः पुा धनं रां सव ायया कृ तम ् ।<br />

अतोऽहं देवदेवेश नाकाेऽसीद मे॥<br />

– अ॰रा॰ ४.१.७८<br />

आकाे इ परैपदेन भिवतम। ् धातोः परैपदीयात।<br />

् अतः<br />

आकाािम इित पािणनीयम। ्<br />

२५७ आकाे इित तु कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४)<br />

इित सूेणाऽनेपदम। ्<br />

२५८ कमितहारो नाम ियािविनमयः। अकरणीय-<br />

कायाेन सादनम। ् यथा कौमुां ियािविनमये ोे कतयानेपदं ात ्<br />

(वै॰िस॰कौ॰ २६८०)। कृ तभगवशनााणं ं ियािविनमयः। या<br />

२५६ भँ अदने (धा॰पा॰ १५५७) (ँ/भँ इित माधवीयाधातुवृिः, भँ इित मैेयः) → भ ् →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → भ ् लोट ् → भ ् िझ →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भ ् शप ् िझ → भ ् अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) →<br />

भ ् अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भ ् अि → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) →<br />

भ ् अु → भु। या भयीित भाः। नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४)<br />

इनेन कतिर पचािच णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे िवभिकाय। भा इवाऽचरु<br />

भु। भ → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भ िँ प ् → भ व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → भ लोट ् → भ िझ →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भ शप ् िझ → भ अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) →<br />

भ अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />

भि → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → भु।<br />

२५७ आ कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → आ का ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />

िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → आ का नु ँम ् ् → आ कान ् ् → नापदा झिल<br />

(पा॰सू॰ ८.३.२४) → आ कां ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → आ का ् →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् →<br />

आ का ् िमप ् → आ का ् िम → कतिर शप<br />

् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ का ् शप ् िम →<br />

आ का ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → आ का ् आ िम → आकाािम।<br />

२५८ आ का ् (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → आ का ् लट ् → आ का ् इट ् → आ का ् इ → कतिर शप<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → आ का ् शप ् इ → आ का ् अ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

आ का ् अ ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → आ का ् ए → आकाे।<br />

३८०


धातुकरणम ्<br />

३.१०१ रामहे<br />

आकाणमाकाः पचाभावे। २५९<br />

तिन ् आकाे। िवषयामी। ममाऽकाण<br />

इायाम। या आकाणमाकाा। २६० आकााऽेाकाम ्। मनः।<br />

अशआिदादच। ्<br />

२६१ तिन ् आकाे शनेावित मे मनिस नािित।<br />

्<br />

३.१०१ रामहे<br />

चतुारकपाटादीन ् बा रामहे पुरीम ् ।<br />

वानराणां तु राजानमदं कु भािमिन॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.३<br />

इहाऽिप कमयादानेपदम। ्<br />

२६२ या हे इित पृथदम। ् हे तारे वयं नगर राम<br />

इित ाथनायां लोट ्। से वा। लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) इनेन। २६३<br />

२५९ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन। बालकाावे।<br />

२६० आ का ् (पूववत) ् → गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) → आ का ् अ → अजाताप ्<br />

(पा॰सू॰ ४.१.४) → आ का ् अ टाप ् → आ का ् अ आ → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) →<br />

आ का ् आ → आकाा → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदकसा → िवभि-<br />

कायम ् → आकाा सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → आकाा। अथ<br />

दोहदम। ् इा काा ृहेहा तृाा िला मनोरथः॥ कामोऽिभलाषष सोऽथ लालसा योः।<br />

(अ॰को॰ १.७.२७–२८) इमरः।<br />

२६१ अशआिदोऽच ् (पा॰सू॰ ५.२.१२७) इनेन। आकाा → अशआिदोऽच ्<br />

(पा॰सू॰ ५.२.१२७) → आकाा अच ् → आकाा अ → यिच भम ् (पा॰सू॰ १.४.१८) → भसा →<br />

येित च (पा॰सू॰ ६.४.१४८) → आका ् अ → आका → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) →<br />

ाितपिदकसा → िवभिकायम ् → आका सु ँ → अतोऽम ् (पा॰सू॰ ७.१.२४) → आका अम ् →<br />

अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) → आकाम।<br />

्<br />

२६२ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। पुरीरणं सैवानराणां कम न तु सवषां<br />

वानराणाम। ् अ सव वानराः (ुवुवानराः सव िकिां भयिवलाः अ॰रा॰ ४.३.१) बाला वृा<br />

िवकलाा अिप राकम कुवीित कमितहारः। रँ पालने (धा॰पा॰ ६५८) → र ् → कतिर कम-<br />

ितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → (पा॰सू॰ ३.३.१३) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → र ् लृँट ् →<br />

र ् मिहङ् → र ् मिह → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → र ् शप ् मिह → र ् अ मिह →<br />

अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → र ् आ मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

र ् आ महे → रामहे।<br />

२६३ रँ पालने (धा॰पा॰ ६५८) → र ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → र ् लोट ् → र ् मस ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → र ् शप ् मस ् →<br />

र ् अ मस ् → आडुम िप (पा॰सू॰ ३.४.९२) → र ् अ आट ् मस ् → अकः सवण दीघः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.१०१) → र ् आ मस ् → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → िनं<br />

िङतः → र ् आ म → राम।<br />

३८१


३.१०२ िलसे धातुकरणम ्<br />

३.१०२ िलसे<br />

ाा मू पमिनशमालोचय मयोिदतम ् ।<br />

वाहपिततं काय कुविप न िलसे॥<br />

– अ॰रा॰ ४.३.३५<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेनाऽसभिवाले<br />

वतमानम। ्<br />

२६४<br />

३.१०३ अनुसेिवरे<br />

चरं परमाानं ाा िसगणा भुिव।<br />

मृगपिगणा भूा राममेवानुसेिवरे॥<br />

– अ॰रा॰ ४.४.५<br />

िलकारयोगात ् अनुिसषेिवरे २६५ इित योे िसलोपा िसम ् अनुसेिवरे इित।<br />

अथात ् िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेनाऽदेहलोऽच<br />

लोपे २६६ अनुसेिवरे इित। या अनुसेवां कृ तवः इित भूतकाल औणािदके िडरच ्<br />

ये भावे से च अनुसेिवरे। २६७ या अनुसेवनमनुसेवा। २६८ अनुसेवामाचरनु-<br />

२६४ िलपँ उपदेहे (धा॰पा॰ १४३३) → िलप ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िलप ् लट ् →<br />

िलप ् थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) → िलप ् यक् थास ् → िलप ् य थास ् → िङित<br />

च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → िलप ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) →<br />

िलप ् य से → िलसे।<br />

२६५ अनु षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) → अनु षेव ् → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) →<br />

अनु सेव ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />

अनु सेव ् िलट ् → अनु सेव ् झ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → अनु सेव ् सेव ् झ →<br />

हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → अनु से सेव ् झ → ः (पा॰सू॰ ७.४.५९) → एच<br />

इादेशे (पा॰सू॰ १.१.४८) → अनु िस सेव ् झ → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) →<br />

अनु िस सेव ् इरेच ् → अनु िस सेव ् इरे → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → अनु िस षेव ् इरे →<br />

अनुिसषेिवरे।<br />

२६६ बालकादपदािप लोप इित शेषः।<br />

२६७ चेः इित चााहायम। ् कायािादनूबम ् (भा॰पा॰सू॰ ३.३.१) केिचदिविहता अूाः<br />

(वै॰िस॰कौ॰ ३१६९) इनुसारमूोऽयमिविहतो िडरच ् यः। अनुसेवा → उणादयो बलम ्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१) → अनुसेवा िडरच ् → अनुसेवा इर → िडभानुबकरणसामात ्<br />

(वा॰ ६.४.१४३) → अनुसेव ् इर → अनुसेिवर → कृ ितसमासा (पा॰सू॰ १.२.४६) → ाितपिदक-<br />

सा → िवभिकायम ् → अनुसेिवर िङ → अनुसेिवर इ → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → अनुसेिवरे।<br />

२६८ अनुपूवकात ् षेवृँ सेवने (धा॰पा॰ ५०१) धातोः गुरो हलः (पा॰सू॰ ३.३.१०३) इनेन भावे ियां<br />

अये तत अजाताप ् (पा॰सू॰ ४.१.४) इनेन टािप िवभिकाय।<br />

३८२


धातुकरणम ्<br />

३.१०४ समारभेत ्<br />

सेवयित। २६९ पुनः अनुसेत २७० इित अनुसेव ् हलनपु ंसकिले। २७१ िलकारे इण ् धातोः<br />

(इण ् गतौ धा॰पा॰ १०४५) कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदम ् ।<br />

िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) इनेन इरेच ् ये ईियरे। २७२ िवनाऽिप यं<br />

पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन धािकारलोपे २७३ इरे। अनुसेव ् इरे इित<br />

अनुसेिवरे।<br />

३.१०४ समारभेत ्<br />

िकं पुनभभोािद गपुातािदकम ् ।<br />

पूजाािण सवािण साैवं समारभेत ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.४.२०<br />

२६९ अनुसेवा → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) → अनुसेवा िणच ् → अनुसेवा इ →<br />

णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → अनुसेव ् इ → अनुसेिव →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अनुसेिव ितप ् → अनुसेिव ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

अनुसेिव शप ् ित → अनुसेिव अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अनुसेवे अ ित →<br />

एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → अनुसेवय ् अ ित → अनुसेवयित।<br />

२७० अनुसेिव → धातुसा (पूववत) ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अनुसेिव लट ् → अनुसेिव त → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />

अनुसेिव यक् त → अनुसेिव य त → णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) → अनुसेव ् य त → िटत आनेपदानां<br />

टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → अनुसेव ् य ते → अनुसेते।<br />

२७१ अनुसेिवधातोः सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) इनेन भावे ििप णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१)<br />

इित िणलोपे। बालकापु ंसकिलम।<br />

्<br />

२७२ इण ् गतौ (धा॰पा॰ १०४५) → इ → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.११५) → इ िलट ् → इ झ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → इ इ झ →<br />

िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → इ इ इरेच ् → इ इ इरे → असंयोगािट ् िकत ्<br />

(पा॰सू॰ १.२.५) → दीघ इणः िकित (पा॰सू॰ ७.४.६९) → ई इ इरे → इणो यण ् (पा॰सू॰ ६.४.८१) →<br />

ई य ् इरे → ईियरे।<br />

२७३ बालकादपदािप लोप इित शेषः। धातोिरकारौ धािकारौ तयोलपः धािकारलोपिन ्<br />

धािकारलोपे।<br />

३८३


३.१०५ कारयेत ् धातुकरणम ्<br />

समापूवकात ् रभ ्धातोः (रभँ राभे धा॰पा॰ ९७४) िविधिलिङ समारभेत २७४ इित<br />

योे समारभेत ् इित युम। ् समारभत इित समारभः। पचाच। ्<br />

२७५ समारभ<br />

इवाचरेत ् इित िविधिलिङ भवेत ् इव। २७६<br />

३.१०५ कारयेत ्<br />

दशावरणपूजां वै ागमोां कारयेत ् ।<br />

नीराजन ैधूपदीपैनवेैबिवरैः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.४.२९<br />

२७४ सम ् आङ् रभँ राभे (धा॰पा॰ ९७४) → सम ् आ रभ ् → अनुदािङत आने-<br />

पदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) →<br />

सम ् आ रभ ् िलङ् → सम ् आ रभ ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → समारभ शप ् त →<br />

समारभ अ त → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → समारभ त → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यासु ँट ् त → समारभ यास ् त →<br />

सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यास ् सु ँट ् त →<br />

समारभ यास ् स ् त → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → समारभ या त → अतो येयः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.८०) → समारभ इय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → समारभ इ त → आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) → समारभे त → समारभेत।<br />

२७५ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

२७६ समारभ → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → समारभ िँ प ् →<br />

समारभ व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → समारभ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसन-<br />

ाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → समारभ िलङ → समारभ ितप ् → समारभ ित →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → समारभ शप ् ित → समारभ अ ित → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → समारभ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यासु ँट ् ित → समारभ यास ् ित → सुट ्<br />

ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → समारभ यास ् सु ँट ् ित →<br />

समारभ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → समारभ या ित →अतो येयः<br />

(पा॰सू॰ ७.२.८०) → समारभ इय ् ित → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → समारभ इ ित → आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) → समारभे ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → समारभे त ् → समारभेत। ् या<br />

अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इिप समाधानम।<br />

्<br />

३८४


धातुकरणम ्<br />

३.१०६ हसे<br />

पूवकात ् कृ धातोः (डुकृ ञ ् करणे धा॰पा॰ १४७२) िविधिलिङ कुयात ्२७७<br />

इित योे कारयेत ् इित युम ् । कारमाचीत इित कारयेत ्। आचाण-<br />

िणजाििधिलङ्। २७८<br />

३.१०६ हसे<br />

करोमीित िताय सीतायाः पिरमागणम ् ।<br />

न करोिष कृ तं हसे वािलव तम ्॥<br />

शीताबोधनाथ वतमानसामीे लट ्। २७९<br />

– अ॰रा॰ ४.४.४८<br />

२७७ डुकृ ञ ् करणे (धा॰पा॰ १४७२) → कृ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) → कृ िलङ् → कृ ितप ् →<br />

कृ ित → तनािदकृ उः (पा॰सू॰ ३.१.७९) → कृ उ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → कर ् उ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो<br />

िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → कर ् उ यासु ँट ् ित →<br />

कर ् उ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

कर ् उ यास ् सु ँट ् ित → कर ् उ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) →<br />

कर ् उ या ित → अत उावधातुके (पा॰सू॰ ६.४.११०) → कुर ् उ या ित → ये च<br />

(पा॰सू॰ ६.४.१०९) → कुर ् या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → कुर ् या त ् → कुयात।<br />

्<br />

२७८ अ हेतुमिणन। अथानुपपेः। कार → तरोित तदाचे (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १८७) →<br />

कार िणच ् → कार इ → णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ्<br />

(वा॰ ६.४.४८) → कार ् इ → कािर → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविधिनमणामणाधीटसनाथनेषु िलङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६१) → कािर िलङ → कािर ितप ् → कािर ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

कािर शप ् ित → कािर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → कारे अ ित →<br />

यासुट ् परैपदेषूदाो िङ (पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

कारे अ यासु ँट ् ित → कारे अ यास ् ित → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ<br />

(पा॰सू॰ १.१.४६) → कारे अ यास ् सु ँट ् ित → कारे अ यास ् स ् ित → िलङः सलोपोऽन<br />

(पा॰सू॰ ७.२.७९) → कारे अ या ित → अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → कारे अ इय ् ित →<br />

लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → कारे अ इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

कारय ् अ इ ित → आ ुणः (पा॰सू॰ ६.१.८७) → कारय ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />

कारय ् ए त ् → कारयेत।<br />

्<br />

२७९ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन। हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) →<br />

हन ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने<br />

लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → हन ् लट ् → हन ् थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />

हन ् यक् थास ् → हन ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → हन ् य से → हसे।<br />

३८५


३.१०७ वधियित धातुकरणम ्<br />

३.१०७ वधियित<br />

सुीवः यमाग सववानरयूथपैः।<br />

वधियित दैौघान ् रावणं च हिनित॥<br />

– अ॰रा॰ ४.५.४७<br />

वधमाचरीित वधि। २८० तान ् ेरयित वधयित। २८१ तिवाले<br />

वधियित। २८२ या वध ् इित तौरािदको धातुः। ताृिट वधियित।<br />

िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) इित ः। २८३ या अयनमय ्। भावे िप। ्<br />

२८४ वध<br />

अय ् इित वधय ् शकािदारपे। २८५ इषु ँ इायाम ् (धा॰पा॰ १३५१) िदवािदः।<br />

२८० वध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → वध िँ प ् → वध व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → वध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → वध लट ् →<br />

वध िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → वध अि → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

वध शप ् अि → वध अ अि → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → वध अि → अतो गुणे<br />

(पा॰सू॰ ६.१.९७) → वधि।<br />

२८१ वध → धातुसा (पूववत) ् → हेतुमित च (पा॰सू॰ ३.१.२६) → वध िणच ् → वध इ →<br />

णािववाितपिदक पु ंवावरभाविटलोपयणािदपराथम ् (वा॰ ६.४.४८) → वध ् इ → विध →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → विध लट ् → विध ितप ् → विध ित → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → विध शप ् ित → विध अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

वधे अ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → वधय ् अ ित → वधयित।<br />

२८२ विध → धातुसा (पूववत) ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → विध लृट ् → विध ितप ् → विध ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

विध ित → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → विध इट ् ित → विध इ ित →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → वधे इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

वधय ् इ ित → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → वधय ् इ ित → वधियित।<br />

२८३ बलमेतिदशनम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९३८) आकृ ितगणोऽयम ् (धा॰पा॰ ग॰सू॰ १९९२)<br />

भूवािदेतदेषु दशगणीषु धातूनां पाठो िनदशनाय तेन ुभृतयः सौाुादयो वाकारीयाः<br />

योगिसा िववादय (मा॰धा॰वृ॰ १०.३२८) इनुसारमाकृ ितगणाुरािदगण ऊोऽयं<br />

नामधातुः। साम युे (धा॰पा॰ १९२२) संवर संवरणे (धा॰पा॰ १९९२) इितवत। ् वृभावात ्<br />

पँ ानापनमारणतोषणिनशानिनशामनेषु (धा॰पा॰ १६२४) इितविदयम। ् वध ् → साप-<br />

पाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → वध ् िणच ् →<br />

वध ् इ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → वाध ् इ → िमतां ः (पा॰सू॰ ६.४.९२) →<br />

वध ् इ → विध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषा िया पूववत।<br />

्<br />

२८४ अयँ गतौ (धा॰पा॰ ४७४) → अय ् → सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८) → अय ् िँ प ् →<br />

अय ् व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → अय ् → िवभिकायम ् → अय ् सु ँ → हाो<br />

दीघाुितपृं हल ् (पा॰सू॰ ६.१.६८) → अय ्।<br />

२८५ शकािदषु परपं वाम ् (वा॰ ६.१.९४) इनेन।<br />

३८६


धातुकरणम ्<br />

३.१०८ धषथ<br />

वधय ् वधाििमतीित वधियित। २८६<br />

३.१०८ धषथ<br />

यजागे पिमदम। ्<br />

२८७<br />

कुतो वा क ता वा मानं िकं धषथ।<br />

तुा हनुमानाह ृणु वािम देिव ते॥<br />

– अ॰रा॰ ४.६.४२<br />

३.१०९ मृगयम ्<br />

मृगयिमित ाह ततो वयमुपागताः।<br />

ततो वनं िविचो जानक जलकािणः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.६.४६<br />

अ ीरामेणाऽीयाियाफल वानरपकतृगािम आनेपदम। ्<br />

२८८<br />

२८६ िलमिशं लोकायाि (भा॰पा॰सू॰ २.१.३६) इित िनयमेन अय ् इित शं नपु ंसकिले<br />

पिठा ितीयायां िवभौ अय ् अम ् इित िते मोनपु ंसकात ् (पा॰सू॰ ७.१.२३) इनेनािक ु अय ्<br />

इेव। ३४९तमे पृे ३.५१ विधािम इित योग िवमशमिप पयु।<br />

२८७ धृष ्धातुः (धृषँ सहने धा॰पा॰ १८५०) आधृषीयागणे पिठतः। त आ धृषाा (धा॰पा॰<br />

ग॰सू॰ १८०६) इित गणसूािधकाराैकिकिणयः। िणजभावे धषथ इित पम। ् धृषँ<br />

सहने → धृष ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

धृष ् लट ् → धृष ् थ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → धृष ् शप ् थ → धृष ् अ थ → पुग-<br />

लघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → धष ् अ थ → धषथ। िणिच तु<br />

धषयथ इित पम। ् धृष ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो िणच ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.२५) → धृष ् िणच ् → धृष ् इ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ् रपरः<br />

(पा॰सू॰ १.१.५१) → धष ् इ → धिष → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा। धिष →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → धिष लट ् →<br />

धिष थ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → धिष शप ् थ → धिष अ थ → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → धष अ थ → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → धषय ् अ थ → धषयथ।<br />

२८८ मृग अेषणे (धा॰पा॰ १९००) चौरािदकधातुरागवयादानेपदी। परु मृगणां कुत इित<br />

ाकृ तेऽथ िणिच कृ ते तूभयपदी। यथा – िनवृेषणाातोः ाकृ तेऽथ िणजुते (वा॰प॰ ३.७.६०)।<br />

तानेपदाेः कारणिमदं ादिश कारैः। मृग िणच ् → मृग इ → अतो लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) →<br />

मृग ् इ → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → िणच (पा॰सू॰ १.३.७४) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → मृग ् इ लोट ् → मृग ् इ म ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

मृग ् इ शप ् म ् → मृग ् इ अ म ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

मृग ् ए अ म ् → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → मृग ् अय ् अ म ् → मृगयम।<br />

्<br />

३८७


३.११० ाामहे धातुकरणम ्<br />

३.११० ाामहे<br />

पुनवकुठमासा सुखं ाामहे वयम ् ।<br />

इदमथाऽा गता िवं महाचलम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.७.२२<br />

सीताेषणेऽसफलान ् मरणे कृ तिनयान ् वानरान ् हनुमान ् ितबोधयित वैकुठे<br />

सुखं ाामहे। इह उपाकरणे (पा॰सू॰ १.३.२५) इनेनाऽनेपदम। ्<br />

२८९ उप-<br />

श लोपः। २९०<br />

३.१११ नयम ्<br />

वासाहां किरेऽहं भवतां वगेराः।<br />

ातुः सिललदानाय नयं मां जलािकम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.७.४८<br />

इह साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६)<br />

इनेनाऽनेपदम। ् साननेऽयं योगः। नयम ्। २९१ सानं कुत।<br />

तिदापालनमेव साननम। ् उने वाऽऽनेपदम।<br />

्<br />

३.११२ इयात ्<br />

तुनः पराेण बुुदाकारतािमयात ् ।<br />

सराेण तदिप मांसपेिशमाुयात ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.८.२३<br />

२८९ उप ा गितिनवृौ (धा॰पा॰ ९२८) → धाादेः षः सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → िनिमापाये<br />

निमिकापायः ै<br />

→ उप ा → उपाकरणे (पा॰सू॰ १.३.२५) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → उप लृँट ् → उप ा मिहङ् → उप ा मिह → तासी लृटोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३३) → उप ा मिह → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → उप ा ा मिह →<br />

िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → उप ा ा महे → उपाामहे।<br />

२९० िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन।<br />

२९१ णीञ ् ापणे (धा॰पा॰ ९०१) → णो नः (पा॰सू॰ ६.१.६५) → नीञ ् → नी →<br />

साननोनाचायकरणानभृितिवगणनयेषु िनयः (पा॰सू॰ १.३.३६) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → नी लोट ् → नी म ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → नी शप ् म ् →<br />

नी अ म ् → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → ने अ म ् → एचोऽयवायावः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७८) → नय ् अ म ् → नयम।<br />

्<br />

३८८


धातुकरणम ्<br />

३.११३ ियेत<br />

एित २९२ इित योे इयात ्२९३ इित। आशंसावचने िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४)<br />

इनेन िललकारः। २९४<br />

३.११३ ियेत<br />

नािभसूारेण मातृभुासारतः।<br />

वधते गभतः िपडो न ियेत कमतः॥<br />

– अ॰रा॰ ४.८.३२<br />

ियते २९५ इित योे ियेत इित योगु शिक िलङ् च (पा॰सू॰ ३.३.१७२)<br />

इित सूेण शाथ िलयोगे साधु। २९६<br />

२९२ इण ् गतौ (पा॰सू॰ १०४५) → इ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इ लट ् → इ ितप ् → इ ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → इ अ ित →<br />

अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → इ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) →<br />

ए ित → एित।<br />

२९३ इण ् गतौ (पा॰सू॰ १०४५) → इ → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आशंसावचने<br />

िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१३४) → इ िलङ् → इ ितप ् → इ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → इ यासु ँट ् ित → इ यास ् ित → सुट ् ितथोः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → इ यास ् सु ँट ् ित → इ यास ् स ् ित →<br />

िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) → इ या ित → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → गुणिनषेधः →<br />

इ या ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → इ या त ् → इयात।<br />

्<br />

२९४ एवमेव आुयात ् इािप बोम।<br />

्<br />

२९५ मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) → मृ → ियतेिङ् लङो (पा॰सू॰ १.३.६१) → वतमाने लट ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१२३) → मृ लट ् → मृ त → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → मृ श त → मृ अ त →<br />

िरङ् शयिलु (पा॰सू॰ ७.४.२८) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → म ् िरङ् अ त → म ् िर अ त →<br />

अिच ुधातुुवां ोिरयङु वङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → म ् र ् इयँङ् अ त →<br />

म ् र ् इय ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → म ् र ् इय ् अ ते → ियते।<br />

२९६ मृङ् ाणागे (धा॰पा॰ १४०३) → मृ → ियतेिङ् लङो (पा॰सू॰ १.३.६१) → शिक िलङ्<br />

च (पा॰सू॰ ३.३.१७२) → मृ िलङ् → मृ त → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → मृ श त →<br />

मृ अ त → िरङ् शयिलु (पा॰सू॰ ७.४.२८) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) → म ् िरङ् अ त →<br />

म ् िर अ त → अिच ुधातुुवां ोिरयङु वङौ (पा॰सू॰ ६.४.७७) → िङ (पा॰सू॰ १.१.५३) →<br />

म ् र ् इयँङ् अ त → म ् र ् इय ् अ त → िलङः सीयुट ् (पा॰सू॰ ३.४.१०२) → म ् र ् इय ् अ सीयु ँट ् त →<br />

म ् र ् इय ् अ सीय ् त → सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) →<br />

म ् र ् इय ् अ सीय ् सु ँट ् त → म ् र ् इय ् अ सीय ् स ् त → िलङः सलोपोऽन (पा॰सू॰ ७.२.७९) →<br />

म ् र ् इय ् अ ईय ् त → लोपो ोविल (पा॰सू॰ ६.१.६६) → म ् र ् इय ् अ ई त → आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) → म ् र ् इय ् ए त → ियेत।<br />

३८९


३.११४ िपािम धातुकरणम ्<br />

३.११४ िपािम<br />

लां सपवतां धृा रामाे िपाहम ् ।<br />

या ैव याािम जानक शुभलणाम ्॥<br />

वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन लयोगः। २९७<br />

३.११५ पयािम<br />

॥ इित िकिाकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

अमोघं रामिनमु ं महाबाणिमवािखलाः।<br />

पयाैव राम प जनकनिनीम ्॥<br />

कृ ताथऽहं कृ ताथऽहं पुनः पयािम राघवम ् ।<br />

ाणयाणसमये य नाम सकृ रन ्॥<br />

– अ॰रा॰ ४.९.२४<br />

– अ॰रा॰ ५.१.३<br />

– अ॰रा॰ ५.१.४<br />

अ शीताोतनाय वतमानसमीपे भिवित वतमानसामीे वतमानवा<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन लट ्। २९८<br />

२९७ िपँ ेरणे (धा॰पा॰ १२८५) → िप ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िप ् लट ् →<br />

िप ् िमप ् → िप ् िम → तुदािदः शः (पा॰सू॰ ३.१.७७) → िप ् श िम → िप ् अ िम →<br />

सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः →<br />

िप ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → िप ् आ िम → िपािम।<br />

२९८ िशँर ेणे (धा॰पा॰ ९८८) → श ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमान-<br />

सामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → श ् लट ् →<br />

श ् िमप ् → श ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → श ् शप ् िम → श ् अ िम → पाा-<br />

ााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) →<br />

पय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → पय ् आ िम → पयािम।<br />

३९०


धातुकरणम ्<br />

३.११६ िववेे<br />

३.११६ िववेे<br />

िववेे २९९ देिह मे माग सुरसायै नमोऽु ते।<br />

कमितहार आनेपदम। ्<br />

३००<br />

इुा पुनरेवाह सुरसा ुिधताहम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.१.१६<br />

३.११७ भयेत ्<br />

िसंिहका नाम सा घोरा जलमे िता सदा।<br />

आकाशगािमनां छायामााऽकृ भयेत ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.१.३५<br />

अ िविधिनमणामणाधीसाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) इनेन<br />

हेतुहेतुमतोिलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१५६) इनेन वा िललकारः। ३०१<br />

२९९ िनवेे इित पाठभेदः। त तु नेिवशः (पा॰सू॰ १.३.१७) इनेनानेपदम।<br />

्<br />

३०० कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। िव िवशँ वेशने (धा॰पा॰ १४२४) → िव िवश ् →<br />

कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → िव िवश ् लृट ् →<br />

िव िवश ् इट ् → िव िवश ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → िव िवश ् इ →<br />

पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → िव वेश ् इ → जसृजमृजयजराजाजशां षः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३६) → िव वेष ् इ → षढोः कः िस (पा॰सू॰ ८.२.४१) → िव वेक् इ →<br />

आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → िव वेक् इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

िव वेक् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िव वेक् े → िववेे।<br />

३०१ भँ अदने (धा॰पा॰ १५५७) → भ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवण-<br />

चूणचुरािदो िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → भ ् िणच ् → भ ् इ → भि → सनाा<br />

धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → िविध-<br />

िनमणामणाधीसाथनेषु िलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१६१) हेतुहेतुमतोिलङ् (पा॰सू॰ ३.३.१५६) वा →<br />

भि िलङ → भि ितप ् → भि ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भि शप ् ित →<br />

भि अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → भे अ ित → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भे अ यासु ँट ् ित → भे अ यास ् ित →<br />

सुट ् ितथोः (पा॰सू॰ ३.४.१०७) → आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → भे अ यास ् सु ँट ् ित →<br />

भे अ यास ् स ् ित → अतो येयः (पा॰सू॰ ७.२.८०) → भे अ इय ् ित → लोपो ोविल<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६६) → भे अ इ ित → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) → भय ् अ इ ित → आ ुणः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.८७) → भय ् ए ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → भय ् ए त ् → भयेत।<br />

्<br />

३९१


३.११८ सारयत ् धातुकरणम ्<br />

३.११८ सारयत ्<br />

यते न ैव कोऽ िवयो मे जायते।<br />

एवं िविच हनूमानधो िं सारयत ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.१.३७<br />

अ िवनाऽिप यं पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेनाकार-<br />

लोपः। आगमकायािनाा। ३०२ माणं चा इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इ<br />

ङमुडागमाभावः। ३०३<br />

३.११९ सीदताम ्<br />

धाहम िचराय राघव ृितममासीवपाशमोिचनी।<br />

तसोऽितलभो मम सीदतां दाशरिथः सदा िद॥<br />

– अ॰रा॰ ५.१.५७<br />

३०२ आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२)। अडागमे कृ ते सामातः ासारयत ् इित पम। ् यथा<br />

तत॒ो वै स ॒जान॒ाि॑णं ब॒ां ासा॑रयत ् (कृ ॰य॰ तै॰ा १.६.४.२) इ। सृ गतौ (धा॰पा॰ ९३५) →<br />

हेतुमित च → सृ िणच ् → सृ इ → अचो िणित → उरण ् रपरः → सार ् इ → सािर → सनाा<br />

धातवः → धातुसा। सािर → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१११) → सािर ितप ् → सािर ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → अट ् सािर ित → अ सािर ित → कतिर शप<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ सािर शप ् ित → अ सािर अ ित → सावधातुकाधधातुकयोः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८४) → अ सारे अ ित → अ सारय ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />

अ सारय ् अ त ् → अकः सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ा सारय ् अ त ् → ासारयत।<br />

्<br />

३०३ यागमकाय िनमभिविह इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) इित सूे यण ् अिच इित िते<br />

ङमो ादिच ङमुिनम ् (पा॰सू॰ ८.३.३२) इनेन ङमुडागमं कृ ा इको यणिच इेवासूियन ्<br />

सूकाराः। अत एव वाीकीयरामायणे सुरकाडे नवाकरणाथवेा हनुमान ् लिङ िवशम ् इित<br />

युे – दोषकाले िवशं भीतयाऽहं तयोिदतः (वा॰रा॰ ५.५८.५०)। अ ितलकिशरोमिणटीकाकारौ च –<br />

िवशं ािवशम ् (वा॰रा॰ ित॰टी॰ ५.५८.५०, वा॰रा॰ िश॰टी॰ ५.५८.५०)।<br />

३९२


धातुकरणम ्<br />

३.१२० भोित<br />

्<br />

सीदतु ३०४ इित योे सीदताम ्३०५ इित योगः। कमितहार<br />

आनेपदम। ३.१२० भोित<br />

िमासारे सीता यिद मे वशगा भवेत ् ।<br />

तदा सवसुखोपेता रां भोित सा मया॥<br />

– अ॰रा॰ ५.२.४१<br />

अ भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.६६) इनेनाऽनेपदे सित भोते इित<br />

३०४ षद ्ऌँ िवशरणगवसादनेषु (धा॰पा॰ ८५४, १४२७) → षद ् → धाादेः षः सः<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६४) → सद ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सद ् लोट ् → सद ् ितप ् → सद ् ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) →<br />

सद ् शप ् ित → सद ् अ ित → पााााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनय-<br />

पयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → सीद ् अ ित → एः (पा॰सू॰ ३.४.८६) → सीद ् अ तु →<br />

सीदतु।<br />

३०५ षद ्ऌँ िवशरणगवसादनेषु (धा॰पा॰ ८५४, १४२७) → षद ् → धाादेः षः<br />

सः (पा॰सू॰ ६.१.६४) → सद ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → सद ् लोट ् → सद ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → सद ् शप ् त →<br />

सद ् अ त → पााााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः<br />

(पा॰सू॰ ७.३.७८) → सीद ् अ त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → सीद ् अ ते →<br />

आमेतः (पा॰सू॰ ३.४.९०) → सीद ् अ ताम ् → सीदताम।<br />

्<br />

३०६ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। सताभावु जीवैव धम न ण<br />

इित नियतु ं कमितहार आनेपदयोग इित भावः। मानसे गोािमपादा – सतां या न<br />

गताऽिभषेकतथा न मौ वनवासःखतः। मुखाुजी रघुनन मे सदाऽु सा मुलमलदा॥<br />

(रा॰च॰मा॰ २.म॰२)। एतेन ीमागवतेऽमे पमााये ुतौ ादशवारं युं सीदताम ्<br />

इिप ाातम। ् यथा – सीदतां महािवभूितः (भा॰पु॰ ८.५.३२) सीदतां नः स महािवभूितः<br />

(भा॰पु॰ ८.५.३३.४३)।<br />

३९३


३.१२० भोित धातुकरणम ्<br />

पािणनीयः। ३०७ िकु भोजनं भोजः। ३०८ भोजमाचरतीित भोजित। ३०९ त लृकारे<br />

भोित। ३१० याऽावनाथभुज ्धातुः। ३११ रावणािभायोऽयम ् मशगा सती सीता<br />

रां भोिधाी भूा तितपालियित।<br />

३०७ भुज ् → भुजोऽनवने (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → भुज ् लृँट ् →<br />

भुज ् त → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → भुज ् त → एकाच उपदेशेऽनुदाात<br />

्<br />

(पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भोज ् त →<br />

चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → भोग ् त → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → भोग ् त →<br />

खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → भोक् त → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → भोक् ते →<br />

भोते।<br />

३०८ भुज ्धातोः नििहपचािदो ुिणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन अच ्ये िवभिकाय।<br />

बालकाावेऽच। ् तेन भोजः भोगः इित ाविप समानाथकौ। यथा भागवते यािचवे भूयिप भूिरभोजः<br />

(भा॰पु॰ १०.८१.३४) इ। अ टीकाकाराः – भूिरभोजो बभोगवान ् (भा॰पु॰ गू॰दी॰ १०.८१.३४,<br />

भा॰पु॰ अ॰॰ १०.८१.३४) भूिरभोजो बभोगः (भा॰पु॰ िन॰॰ १०.८१.३४)। भोगः इित तु भुज ्धातोः<br />

भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन घिञ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन गुणे चजोः कु<br />

िघयतोः (पा॰सू॰ ७.३.५२) इनेन कुे िवभिकाय िसम।<br />

्<br />

३०९ भोज → सवाितपितके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → भोज िँ प ् → भोज व ् →<br />

वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → भोज → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → भोज लट ् →<br />

भोज ितप ् → भोज ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → भोज शप ् ित → भोज अ ित →अतो<br />

गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → भोज ित → भोजित।<br />

३१० आगमशामिनम ् (प॰शे॰ ९३.२) इित पिरभाषयाऽऽगमकायािनाालकािदडभावः।<br />

या भोजनं भोक्। िणजात ् भुज धातोः ् (भुज ् िणच ् → भोिज) सदािदयः िप ् (वा॰ ३.३.१०८)<br />

इनेन भावे ििप णेरिनिट (पा॰सू॰ ६.४.५१) इनेन िणलोपे भोज ् इित ाितपिदकं िनम। ् त<br />

थमािवभावेकवचने भोक् भोग ् इित पयम। ् भोज ् सु ँ → हाो दीघाुितपृं हल ्<br />

(पा॰सू॰ ६.१.६८) → भोज ् → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) → भोग ् → वाऽवसाने (पा॰सू॰ ८.४.५६) →<br />

भोक्, भोग। ् यथवदसंिहतायाम ् युवा॑नो ॒ा अ॒जरा॑ अभ॒ोघनो॑ (ऋ॰वे॰सं॰ १.६४.३) इित मे<br />

पदपाठे अ॒भ॒ोक्ऽहन॑ सायणभाे अभोघनः। भोजयीित भोजः। न भोजः अभोजः। तेषां हारः।<br />

‘बलं छिस’ (पा॰सू॰ ३.२.८८) इित हेः िप। ् ‘झयो होऽतराम’ ् (पा॰सू॰ ८.४.६२) इित<br />

हकार घम। ् ‘इूषायां शौ’ (पा॰सू॰ ६.४.१२) इित िनयमाीघाभावः। तदाचिरित भोित।<br />

नामधातोरनुदाैकाात ् एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) इित सूेणेडागमिनषेधः।<br />

३११ भुजँ पालनावहारयोः (धा॰पा॰ १४५४)। भुज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → भुज ् लृँट ् → भुज ् ितप ् → भुज ् ित → तासी लृटोः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३३) → भुज ् ित → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः →<br />

पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → भोज ् ित → चोः कुः (पा॰सू॰ ८.२.३०) भोग ् ित →<br />

आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → भोग ् ित → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → भोक् ित →<br />

भोित।<br />

३९४


धातुकरणम ्<br />

३.१२१ अगाहत ्<br />

३.१२१ अगाहत ्<br />

अगाहुपौै कृ ा वदनमािलकाम ् ।<br />

िवभीषणु राम सिधौ मानसः॥<br />

आनेपदािनायोगोऽयं परैपदी। ३१२<br />

– अ॰रा॰ ५.२.५२<br />

३.१२२ िनदिहित<br />

िनदिहित रौघांृ ते ना संशयः।<br />

अनुां देिह मे देिव गािम रयाऽितः॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.४९<br />

िनधित ३१३ इित योे िनदिहित इित युम। ् िनदहतीित िनदहः। ३१४ िनदह<br />

३१२ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इनेन। गाह ्धातुः (गाँ िवलोडने<br />

धा॰पा॰ ६४९) आनेपदी। त ललकारे थमपुष एकवचने अगाहत इित पम। ् गाँ िवलोडने<br />

(धा॰पा॰ ६४९) → गाह ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → अनतने लङ्<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१११) → गाह ् लङ् → गाह ् त → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

अट ् गाह ् त → अ गाह ् त → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ गाह ् शप ् त →<br />

अ गाह ् अ त → अगाहत। ीकृ त आनेपदािने परैपदे अगाहत ् इित पम। ् गाँ िवलोडने<br />

(धा॰पा॰ ६४९) → गाह ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → गाह ् लङ् → गाह ् ितप ् →<br />

गाह ् ित → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → अट ् गाह ् ित → अ गाह ् ित → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अ गाह ् शप ् ित → अ गाह ् अ ित → इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) →<br />

अगाहत। ् एतेन यूयं िववा यदपो धृतता गाहतैत देवहेलनम ् (भा॰पु॰ १०.२२.१८) इित भागवते<br />

रासपााां गोपीवापहारे ममपुषबवचनिववायां कृ तः गाहत इित परैपदयोगोऽिप<br />

ाातः।<br />

३१३ िनस ् दहँ भीकरणे (धा॰पा॰ ९९१) → िनस ् दह ् → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → िनस ् दह ् लृट ् → िनस ् दह ् ितप ् →<br />

िनस ् दह ् ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → िनस ् दह ् ित → दादेधातोघः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.३२) → िनस ् दघ ् ित → एकाचो बशो भष ् झष ोः (पा॰सू॰ ८.२.३७) →<br />

िनस ् धघ ् ित → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → िनस ् धक् ित → आदेशययोः<br />

(पा॰सू॰ ८.३.५९) → िनस ् धक् ित → ससजुषो ः → (पा॰सू॰ ८.२.६६) → िनँ धक् ित →<br />

िनर ् धक् ित → िनधित।<br />

३१४ नििहपचािदो ु िणचः (पा॰सू॰ ३.१.१३४) इनेन।<br />

३९५


३.१२३ िनाित धातुकरणम ्<br />

इवाऽचिरतीित िनदिहित ३१५ इित योगे पिरहारः।<br />

३.१२३ िनाित<br />

लकारः। ३१६<br />

३.१२४ वद<br />

अिभानाथम वदािम तव सुत।<br />

िचकू टिगरौ पूवमेकदा रहिस ितः।<br />

मदे िशर आधाय िनाित रघुननः॥<br />

– अ॰रा॰ ५.३.५३<br />

इह इित योजनीयम। ् एवं लट ् े (पा॰सू॰ ३.२.११८) इनेन भूतकाले<br />

ततः हो हनुममादरा केन िहतोऽिस वानर।<br />

भयं च ते माऽु िवमोसे मया सं वदािखलराजसिधौ॥<br />

– अ॰रा॰ ५.४.६<br />

अ भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः (पा॰सू॰ १.३.४७)<br />

इनेनोपसाषायां ाने वाऽऽनेपदम। ्<br />

३१७<br />

३१५ योगा िसिः कृ िित (बा॰म॰ २६६५) इितवत ् । िनदह → सवाितपिदके आचारे िा<br />

वः (वा॰ ३.१.११) → िनदह िँ प ् → िनदह व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िनदह →<br />

सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → िनदह लृट ् → िनदह ितप ् → िनदह ित → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

िनदह ित → आधधातुकेलादेः (पा॰सू॰ ७.२.३५) → िनदह इट ् ित → िनदह इ ित → अतो<br />

लोपः (पा॰सू॰ ६.४.४८) → िनदह ् इ ित → आदेशयोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → िनदह ् इ ित →<br />

िनदिहित।<br />

३१६ िनपूवकात ् ाधातोः (ा कुायां गतौ धा॰पा॰ १०५४) लकारे थमपुष एकवचने िनाित।<br />

िन ा → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) →<br />

िन ा लट ् → िन ा ितप ् → िन ा ित → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन ा शप ् ित →<br />

अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) → िन ा ित → िनाित।<br />

३१७ वदँ ायां वािच (धा॰पा॰ १००९) → वद ् → भासनोपसाषाानयिवमुपमणेषु वदः<br />

(पा॰सू॰ १.३.४७) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → वद ् लोट ् → वद ् थास ् → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → वद ् शप ् थास ् → वद ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → वद ् अ से →<br />

सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) → वद ् अ स ् व → वद।<br />

३९६


धातुकरणम ्<br />

३.१२५ पयम ्<br />

३.१२५ पयम ्<br />

शेन ैव िवजानीमः कृ तकायः समागतः।<br />

हनूमानेव पयं वानरा वानरषभम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ५.५.१३<br />

अ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन ियािविनमय आनेपदम। ्<br />

३१८<br />

३.१२६ िनवस<br />

॥ इित सुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथ युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

भु चेमािन पािन फलािन तदनरम ् ।<br />

िनवस सुखेना िनामेिह राऽु मा॥<br />

– अ॰रा॰ ६.७.१६<br />

३१८ परैपिदनः श ्धातोः (िशँर ् ेणे धा॰पा॰ ९८८) लोकारे ममपुषे बवचने पयत इित<br />

पम। ् श ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

श ् लोट ् → श ् थ → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → श ् शप ् थ → श ् अ थ → पाा-<br />

ााादायिसिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) →<br />

पय ् अ थ → लोटो लत ् (पा॰सू॰ ३.४.८५) → िङम ् → तिमपां ताामः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०१) → पय ् अ त → पयत। आनेपदे च पयम ् इित। श ् → कतिर<br />

कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → श ् लोट ् → श ् म ् →<br />

कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → श ् शप ् म ् → श ् अ म ् → पााााादायि-<br />

सिशदसदां िपबिजधमितमनयपयधौशीयसीदाः (पा॰सू॰ ७.३.७८) → पय ् अ म ् →<br />

पयम।<br />

्<br />

३९७


३.१२७ िनबोध धातुकरणम ्<br />

अ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनाऽनेपदम। ्<br />

३१९<br />

३.१२७ िनबोध<br />

तमाह रावणो राजा ातरं दीनया िगरा।<br />

कुकण िनबोध ं महमुपितम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ६.७.५१<br />

अ िनपूवकोऽवगमाथको बुध ्धातुः (बुधँ अवगमने धा॰पा॰ ११७२)।<br />

ताऽनेपदाोकारे ममपुषैकवचने िनबु इित पािणनीयम। ्<br />

३२० िकु<br />

बोधनं बोधः भावे घिञ ३२१ तत गुणे। ३२२ िनतरां बोधो िनबोधः। िनबोधमाचर इित िनबोध<br />

इमाचारिबाातोलट ्। ममपुष एकवचने सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) इं<br />

िह आदेशे अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) इनेन हेिक िनबोध इिप पािणनीयम। ्<br />

३२३<br />

याऽ बुध ्धातुािदपरैपदी (बुधँ अवगमने धा॰पा॰ ८५८)। त लोकारे<br />

३१९ िनपूवकारैपिदनो वस ्धातोः (वसँ िनवासे धा॰पा॰ १००५) लोकारे ममपुष एकवचने<br />

िनवस इित पम। ् िन वस ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िन वस ् लोट ् → िन वस ् िसप ् → िन वस ् िस → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन वस ् शप ् िस → िन वस ् अ िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) →<br />

िन वस ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िन वस ् अ → िनवस। आनेपदे च िनवस<br />

इित। िन वस ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

िन वस ् लोट ् → िन वस ् थास ् → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन वस ् शप ् थास ् →<br />

िन वस ् अ थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → िन वस ् अ से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />

िन वस ् अ स ् व → िनवस। अिप च – राऽु मा इित कथम ् मािङ ङ् (पा॰सू॰ ३.३.१७५)<br />

इनेन सवलकारापवादेन ङो िवधानात। ् अ समाधानं दीितैबालमनोरमायामुम ् – ‘माऽु’<br />

इादौ तु ‘मा’ इयारं ितषेधाथकिमाः। ‘आाङो’ (पा॰सू॰ ६.१.७४) इित सूभाे<br />

तु िङतो माश िनदशामा इ तु न भवतीुम। ् ‘मा’शायार से तु<br />

तदेवोदाियेत। ‘माऽु’ इ तु ‘अु’ इित िवभिितपकमयिमे (बा॰म॰ २२१९)।<br />

३२० िन बुध ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

िन बुध ् लोट ् → िन बुध ् थास ् → िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → िन बुध ् यन ् थास ् →<br />

िन बुध ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → िन बुध ् य से → सवाां वामौ (पा॰सू॰ ३.४.९१) →<br />

िन बुध ् य स ् व → िनबु।<br />

३२१ भावे (पा॰सू॰ ३.३.१८) इनेन।<br />

३२२ पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) इनेन।<br />

३२३ िनबोध → सवाितपिदके आचारे िा वः (वा॰ ३.१.११) → िनबोध िँ प ् →<br />

िनबोध व ् → वेरपृ (पा॰सू॰ ६.१.६७) → िनबोध → सनाा धातवः (पा॰सू॰ ३.१.३२) →<br />

धातुसा → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) → िनबोध लोट ् → िनबोध िसप ् → िनबोध िस → कतिर<br />

शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िनबोध शप ् िस → िनबोध अ िस → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) →<br />

िनबोध िस → सेिप (पा॰सू॰ ३.४.८७) → िनबोध िह → अतो हेः → िनबोध।<br />

३९८


धातुकरणम ्<br />

३.१२८ हनन ्<br />

ममपुष एकवचनपिमदम ् िनबोध। ३२४ एतेन तािबोध िजोम (भ॰गी॰ १.७) इित<br />

गीतावचनमिप ाातम।<br />

्<br />

३.१२८ हनन ्<br />

दशकोः वानां गा मिररकान ् ।<br />

चूणयामासुरां गजां हनन ् णात ्॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१०.१७<br />

न ्३२५ इित योे हनन ् इित योगु गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३)<br />

इित िनयमात ् िनपूवकात ् हन ् धातोः (हनँ िहंसागोः धा॰पा॰ १०१२) लिङ िझ-<br />

येऽडागमे शिप झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) इनेनाादेशे अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७)<br />

इनेन परपे इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) इनेनेकारलोपे संयोगा लोपः<br />

(पा॰सू॰ ८.२.२३) इनेन तकारलोपे हनन ्। ३२६<br />

३२४ िन बुध ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लोट ् च (पा॰सू॰ ३.३.१६२) →<br />

िन बुध ् लोट ् → िन बुध ् िसप ् → िन बुध ् िस → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → िन बुध ् शप ् िस →<br />

िन बुध ् अ िस → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → िन बोध ् अ िस → सेिप<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८७) → िन बोध ् अ िह → अतो हेः (पा॰सू॰ ६.४.१०५) → िन बोध ् अ → िनबोध।<br />

३२५ िन हनँ िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → िन हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) →<br />

अनतने लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → िन हन ् लङ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) →<br />

आौ टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िन अट ् हन ् लङ् → िन अ हन ् लङ् → िन अ हन ् िझ →<br />

ितिावधातुकम ् (पा॰सू॰ ३.४.११३) → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिदभृितः शपः<br />

(पा॰सू॰ २.४.७२) → िन अ हन ् िझ → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → गम-<br />

हनजनखनघसां लोपः िङनिङ (पा॰सू॰ ६.४.९८) → िन अ ह ् न ् िझ → हो हेिणेषु<br />

(पा॰सू॰ ७.३.५४) → िन अ घ ् न ् िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → िन अ घ ् न ् अि →<br />

इत (पा॰सू॰ ३.४.१००) → िन अ घ ् न ् अ ् → संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) →<br />

िन अ घ ् न ् अन ् → िन अन ् → इको यणिच (पा॰सू॰ ६.१.७७) → न।<br />

्<br />

३२६ गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) इित िनयमाद अिदभृितः शपः (पा॰सू॰ २.४.७२) इित सूं न<br />

वतते। शपः िपा ् सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) इावृौ शपो िङं न। अिङित शिप परे<br />

गमहनजनखनघसां लोपः िङनिङ (पा॰सू॰ ६.४.९८) इित सूं न वतते यतो हनोऽकारलोपाभावः।<br />

अकारलोपाभावे हो हेिणेषु (पा॰सू॰ ७.३.५४) इािप वृिन। अतः कुाभावः। िन हनँ<br />

िहंसागोः (धा॰पा॰ १०१२) → िन हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → अनतने<br />

लङ् (पा॰सू॰ ३.२.१११) → िन हन ् लङ् → ललृडुदाः (पा॰सू॰ ६.४.७१) → आौ<br />

टिकतौ (पा॰सू॰ १.१.४६) → िन अट ् हन ् लङ् → िन अ हन ् लङ् → िन अ हन ् िझ → ितिाव-<br />

धातुकम ् (पा॰सू॰ ३.४.११३) → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → गणकायमिनम ् (प॰शे॰ ९३.३) →<br />

शगभावः → िन अ हन ् अ िझ → झोऽः (पा॰सू॰ ७.१.३) → िन अ हन ् अ अि → इत<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१००) → िन अ हन ् अ अ ् → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → िन अ हन ् अ ् →<br />

संयोगा लोपः (पा॰सू॰ ८.२.२३) → िन अ हन ् अन ् → िन अहनन ् → इको यणिच<br />

(पा॰सू॰ ६.१.७७) → हनन।<br />

्<br />

३९९


३.१२९ योािम धातुकरणम ्<br />

३.१२९ योािम<br />

घातिया राघवेण जीवािम वनगोचरः।<br />

रामेण सह योािम रामबाणैः सुशीगैः॥<br />

आनेपदािनायोगोऽयम। ्<br />

३२७<br />

– अ॰रा॰ ६.१०.५६<br />

३.१३० ससृजे<br />

अं रासराज जघान परमािवत ् ।<br />

ततु ससृजे घोरं रासं चामिवत ् ।<br />

ोधेन महताऽऽिवो रामोपिर रावणः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.११.२८<br />

सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) परैपदी धातुः। ततः ससज इित पम ् । ३२८ अ<br />

३२७ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४)। आनेपदे तु युधँ सहारे (धा॰पा॰ ११७३)<br />

इित धातोलृुमपुष एकवचने योे इित पम। ् यथा गीतायाम ् – न यो इित गोिवमुा<br />

तू बभूव ह (भ॰गी॰ २.९)। युध ् → अनुदािङत आनेपदम ् (पा॰सू॰ १.३.१२) → लृट ् शेषे च<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३) → युध ् लृँट ् → युध ् इट ् → युध ् इ → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

युध ् इ → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध च<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८६) → योध ् इ → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → चम ् → योत ् इ → िटत<br />

आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → योत ् ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → योत ् े →<br />

योे। युध ् → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) → शेषातिर परैपदम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) → युध ् लृँट ् → युध ् िमप ् → युध ् िम →<br />

तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → युध ् िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) →<br />

युध ् ा िम → एकाच उपदेशेऽनुदाात ् (पा॰सू॰ ७.२.१०) → इडागमिनषेधः → पुगलघूपध च<br />

(पा॰सू॰ ७.३.८६) → लघूपधगुणः → योध ् ा िम → खिर च (पा॰सू॰ ८.४.५५) → योत ् ा िम →<br />

योािम।<br />

३२८ सृजँ िवसग (धा॰पा॰ १४१४) → सृज ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />

िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → सृज ् िलँट ् → सृज ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) → सृज ् णल ् → सृज ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />

सृज ् सृज ् अ → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → सज ् सृज ् अ →<br />

हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → स सृज ् अ → पुगलघूपध च (पा॰सू॰ ७.३.८६) → उरण ्<br />

रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → स सज ् अ → ससज।<br />

४००


धातुकरणम ्<br />

३.१३१ िलसे<br />

कमितहारादानेपदम। ्<br />

३२९<br />

३.१३१ िलसे<br />

भूतं भिवदभजतमानमथाचरन ् ।<br />

िवहर यथाायन ् भवदोषैन िलसे॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१२.२७<br />

अ िलप ्धातोः (िलपँ उपदेहे धा॰पा॰ १४३३) कमवाे लकारे ममपुष<br />

एकवचनपम। ्<br />

३३० वतमानसामीािवित वतमानता। ३३१<br />

३.१३२ गिमामहे<br />

अल सह ाता ो गिमामहे वयम ् ।<br />

िवभीषणवचः ुा ुवाच रघूमः॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१३.४२<br />

गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) इनेनेिधानात ् गम ्धातो (गमँ ॢ गतौ<br />

धा॰पा॰ ९८२) परैपदात ् गिमामः। ३३२ समुपसगसंयोजने तु समो गृिाम ्<br />

३२९ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन। ा आनेपदे िलिट थमपुष एकवचने ससृजे<br />

इित पम। ् सृज ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />

सृज ् िलँट ् → सृज ् ितप ् → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → सृज ् एश ् → सृज ् ए →<br />

िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → सृज ् सृज ् ए → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) →<br />

सृ सृज ् ए → उरत ् (पा॰सू॰ ७.४.६६) → उरण ् रपरः (पा॰सू॰ १.१.५१) → सर ् सृज ् ए → हलािदः<br />

शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → स सृज ् ए → सावधातुकमिपत ् (पा॰सू॰ १.२.४) → िङम ् → िङित<br />

च (पा॰सू॰ १.१.५) → लघूपधगुणिनषेधः → स सृज ् ए → ससृजे।<br />

३३० िलप ् → भावकमणोः (पा॰सू॰ १.३.१३) → वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → िलप ् लँट ् → िलप ् थास ् → सावधातुके यक् (पा॰सू॰ ३.१.६७) →<br />

िलप ् यक् थास ् → िलप ् य थास ् → थासे (पा॰सू॰ ३.४.८०) → िलप ् य से → िलसे।<br />

३३१ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />

३३२ गम ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />

गम ् लृँट ् → गम ् मस ् → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) → गम ् मस ् → गमेिरट ्<br />

परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) → गम ् इट ् मस ् → गम ् इ मस ् → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → गम ् इ ा मस ् → आदेशययोः (पा॰सू॰ ८.३.५९) → गम ् इ ा मस ् →<br />

ससजुषो ः (पा॰सू॰ ८.२.६६) → गम ् इ ा मँ → खरवसानयोिवसजनीयः (पा॰सू॰ ८.३.१५) →<br />

गम ् इ ा मः → गिमामः।<br />

४०१


३.१३२ गिमामहे धातुकरणम ्<br />

(पा॰सू॰ १.३.२९) इनेनाऽनेपदे संामहे ३३३ उपसगलोपेऽिप गंामहे िकु<br />

गिमामहे इित मसामावहिमित चेत। ् गमनं गिम इ िघनुण ् यः।<br />

शिमाो िघनुण ् (पा॰सू॰ ३.२.१४१) इ इितशयोगामेरिप िघनुण।<br />

्<br />

िघनुयेऽनुबकाय नपु ंसकिले ियािवशेषणाितीया। हे इित सोधनम। ् ाम<br />

इित अस ्धातोः (असँ भुिव धा॰पा॰ १०६५) िवथ िललकार उमपुषबवचनम। ्<br />

३३४<br />

अथात ् हे जना अयोां ित वयं गिम गमनं ित ामोता भवेम। या गम ्<br />

इित डयाम ् । ३३५ इषुधातुः (इषँ गतौ धा॰पा॰ ११२७) िदवािदः। त वतमानकाले<br />

कमितहार आनेपदम ् । ३३६ ः इित सिधानेनािप वतमानसमीपे लट ्। ३३७ ो गं<br />

गमनिमामहेऽिभलषामः ३३८ योगेऽिियमेव मे मनीषा।<br />

३३३ सम ् गम ् → समो गृिाम ् (पा॰सू॰ १.३.२९) → लृट ् शेषे च (पा॰सू॰ ३.३.१३) →<br />

सम ् गम ् लृँट ् → सम ् गम ् मिहङ् → सम ् गम ् मिह → तासी लृटोः (पा॰सू॰ ३.१.३३) →<br />

सम ् गम ् मिह → गमेिरट ् परैपदेषु (पा॰सू॰ ७.२.५८) → इडभावः → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → सम ् गम ् ा मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

सम ् गम ् ा महे → मोऽनुारः (पा॰सू॰ ८.३.२३) → सं गं ा महे → अनुार यिय परसवणः<br />

(पा॰सू॰ ८.४.५८) → संामहे।<br />

३३४ असँ भुिव (धा॰पा॰ १०६५) → अस ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → आिशिष<br />

िललोटौ (पा॰सू॰ ३.३.१७३) → अस ् िलङ् → अस ् मस ् → यासुट ् परैपदेषूदाो िङ<br />

(पा॰सू॰ ३.४.१०३) → अस ् यासु ँट ् मस ् → अस ् यास ् मस ् → िलङः सलोपोऽन<br />

(पा॰सू॰ ७.२.७९) → अस ् या मस ् → सोरोपः (पा॰सू॰ ६.४.१११) → स ् या मस ् → िनं<br />

िङतः (पा॰सू॰ ३.४.९९) → स ् या म → ाम।<br />

३३५ गमँ ॢधातोः अेिप यते (पा॰सू॰ ३.२.१०१) इनेन भावे डये िडभानुबकरण-<br />

सामात ् (वा॰ ६.४.१४३) इनेन िटलोपे िवभिकाय गम ्। अेिप इनेन बालकाावेऽिप।<br />

अिपशः सवपािधिभचाराथः (का॰वृ॰ ३.२.१०१)। गं गीतिमितवत। ् यथा शकुमे – गं, ी॰,<br />

गीयते इित (गै गाने + भावे बालकात ् डः) गीतम, ् इेकारकोषः। गम ् → अेिप यते<br />

(पा॰सू॰ ३.२.१०१) → गम ् ड → गम ् अ → टेः (पा॰सू॰ ६.४.१४३) → िडसामादभािप टेलपः<br />

(ल॰िस॰कौ॰ ३४३) → ग ् अ → ग → िवभिकायम ् → ग अम ् → अिम पूवः (पा॰सू॰ ६.१.१०७) →<br />

गम।<br />

्<br />

३३६ कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) इनेन।<br />

३३७ वतमानसामीे वतमानवा (पा॰सू॰ ३.३.१३१) इनेन।<br />

३३८ इष ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) → वतमानसामीे वतमानवा<br />

(पा॰सू॰ ३.३.१३१) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → इष ् लट ् → इष ् मिहङ् → इष ् मिह →<br />

िदवािदः यन ् (पा॰सू॰ ३.१.६९) → इष ् यन ् मिह → इष ् य मिह → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → इष ् या मिह → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) → इष ् या महे →<br />

इामहे।<br />

४०२


धातुकरणम ्<br />

३.१३३ ाथयािम<br />

३.१३३ ाथयािम<br />

ाथयािम जगाथ पिवं कु मे गृहम ् ।<br />

िा भुा सबलः ो गिमिस पनम ्॥<br />

– अ॰रा॰ ६.१४.३६<br />

अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इित चिङ् (धा॰पा॰ १०१७)<br />

इ िङरणेन ाते। अतः ाथयािम। ३३९<br />

३.१३४ िनजे<br />

॥ इित युकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

॥ अथोरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

ाणानृिषमुां देवदानविकरान ् ।<br />

देवियो मनुां िनजे समहोरगान ्॥<br />

– अ॰रा॰ ७.२.४७<br />

आङो यमहनः (पा॰सू॰ १.३.२८) इनेनानेपदे ाजे। ३४० िवनाऽिप यं<br />

३३९ अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) इनेन। अथ उपयाायाम ्<br />

(धा॰पा॰ १९०५) → अथ ् → सापपाशपवीणातूलोकसेनालोमचवमवणचूणचुरािदो<br />

िणच ् (पा॰सू॰ ३.१.२५) → अथ ् िणच ् → अथ ् इ → अिथ → सनाा धातवः<br />

(पा॰सू॰ ३.१.३२) → धातुसा → अनुदाेलणमानेपदमिनम ् (प॰शे॰ ९३.४) →<br />

शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → अिथ लट ् →<br />

अिथ िमप ् → अिथ िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → अिथ शप ् िम → अिथ अ िम →<br />

सावधातुकाधधातुकयोः (पा॰सू॰ ७.३.८४) → अथ अ िम → एचोऽयवायावः (पा॰सू॰ ६.१.७८) →<br />

अथय ् अ िम → अतो दीघ यिञ (पा॰सू॰ ७.३.१०१) → अथय ् आ िम → अथयािम → अकः<br />

सवण दीघः (पा॰सू॰ ६.१.१०१) → ाथयािम। ३६३तमे पृे ३ .७७ ाथय इित योग िवमशमिप<br />

पयु।<br />

३४० ा हन ् → आङो यमहनः (पा॰सू॰ १.३.२८) → परोे िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) →<br />

ा हन ् िलँट ् → ा हन ् त → िलटझयोरेिशरेच ् (पा॰सू॰ ३.४.८१) → ा हन ् एश ् →<br />

ा हन ् ए → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) → ा हन ् हन ् ए → हलािदः शेषः<br />

(पा॰सू॰ ७.४.६०) → ा ह हन ् ए → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) → ा झ हन ् ए → अासे<br />

चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) → ा ज हन ् ए → असंयोगािित ् (पा॰सू॰ ६.४.९८) → िकम ् →<br />

गमहनजनखनघसां लोपः िङनिङ (पा॰सू॰ ६.४.९८) → ा ज ह ् न ् ए → हो हेिणेषु<br />

(पा॰सू॰ ७.३.५४) → ा ज घ ् न ् ए → ाजे।<br />

४०३


३.१३५ काे धातुकरणम ्<br />

पूवरपदलोपो वः (वा॰ ५.३.८३) इनेन आङ् इ लोपे िनजे। ३४१<br />

३.१३५ काे<br />

सेन च शपे नाहं ां िवना िदिव वा भुिव।<br />

काे रां रघुे शपे ादयोः भो॥<br />

– अ॰रा॰ ७.९.५<br />

काािम ३४२ इित योे काे३४३ इित योगु कतिर कमितहारे<br />

(पा॰सू॰ १.३.१४) इनेनानेपदे सित। ३४४<br />

॥ इुरकाडीययोगाणां िवमशः ॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे तृतीयााये<br />

ितीयपिरेदः।<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशनामके शोधबे तृतीयोऽायः।<br />

३४१ परैपदे तु िनजघान इित पम। ् िन हन ् → शेषातिर परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → परोे<br />

िलट ् (पा॰सू॰ ३.२.११५) → िन हन ् िलँट ् → िन हन ् ितप ् → परैपदानां णलतुसुलथुसणमाः<br />

(पा॰सू॰ ३.४.८२) → िन हन ् णल ् → िन हन ् अ → िलिट धातोरनास (पा॰सू॰ ६.१.८) →<br />

िन हन ् हन ् अ → हलािदः शेषः (पा॰सू॰ ७.४.६०) → िन ह हन ् अ → कुहोुः (पा॰सू॰ ७.४.६२) →<br />

िन झ हन ् अ → अासे चच (पा॰सू॰ ८.४.५४) → िन ज हन ् अ → हो हेिणेषु<br />

(पा॰सू॰ ७.३.५४) → िन ज घन ् अ → अत उपधायाः (पा॰सू॰ ७.२.११६) → िन ज घान ् अ →<br />

िनजघान।<br />

३४२ कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → का ् → इिदतो नुम ् धातोः (पा॰सू॰ ७.१.५८) →<br />

िमदचोऽारः (पा॰सू॰ १.१.४७) → का नु ँम ् ् → कान ् ् → नापदा झिल<br />

(पा॰सू॰ ८.३.२४) → कां ् → अनुार यिय परसवणः (पा॰सू॰ ८.४.५८) → का ् → शेषातिर<br />

परैपदम ् (पा॰सू॰ १.३.७८) → वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → का ् लट ् → का ् िमप ् →<br />

का ् िम → कतिर शप ् (पा॰सू॰ ३.१.६८) → का ् शप ् िम → का ् अ िम → अतो दीघ यिञ<br />

(पा॰सू॰ ७.३.१०१) → का ् आ िम → काािम।<br />

३४३ कािँ काायाम ् (धा॰पा॰ ६६७) → का ् (पूववत) ् → कतिर कमितहारे (पा॰सू॰ १.३.१४) →<br />

वतमाने लट ् (पा॰सू॰ ३.२.१२३) → का ् लट ् → का ् इट ् → का ् इ → कतिर शप ्<br />

(पा॰सू॰ ३.१.६८) → का ् शप ् इ → का ् अ इ → िटत आनेपदानां टेरे (पा॰सू॰ ३.४.७९) →<br />

का ् अ ए → अतो गुणे (पा॰सू॰ ६.१.९७) → का ् ए → काे।<br />

३४४ एवमेव न काे िवजयं कृ न च रां सुखािन च (भ॰गी॰ १.३२) इ। िवजयरासुखानामकाा<br />

न राजोिचता।<br />

४०४


धातुकरणम ्<br />

३.१३५ काे<br />

बुा ीगुपादपरजसा संशुया सादरं<br />

कृ ा लेखकमाशीलयशसं िशं िशशु ं राघवम।<br />

्<br />

बालो निवलोचनो िगिरधरः शान ् िवभााऽना<br />

बाित िनबमेतममलं तोषाय सीतापतेः॥<br />

इारामायणेऽपािणनीययोगाणांिवमशः।<br />

४०५


सेतारसूची<br />

अ॰को॰<br />

अ॰को॰ ा॰सु॰<br />

अ॰पु॰<br />

अ॰रा॰<br />

अ॰शा॰<br />

अग॰सं॰<br />

अिह॰सं॰<br />

आ॰रा॰<br />

आ॰ौ॰सू॰<br />

आ॰स॰श॰<br />

आ॰सं॰<br />

ई॰उ॰<br />

उ॰को॰<br />

उ॰रा॰च॰<br />

ऋ॰वे॰सं॰<br />

ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰<br />

ऋ॰वे॰सं॰ सा॰भा॰ उ॰॰<br />

ए॰को॰<br />

क॰उ॰<br />

क॰उ॰ रा॰कृ ॰भा॰<br />

क॰पु॰<br />

क॰स॰सा॰<br />

का॰<br />

का॰िव॰प॰<br />

अमरकोषः<br />

अमरकोषे ाासुधा<br />

अिपुराणम ्<br />

अारामायणम ्<br />

अिभानशाकुलम ्<br />

अगसंिहता<br />

अिहबु संिहता<br />

आनरामायणम ्<br />

आपौतसूम ्<br />

आयासशती<br />

आनसंिहता<br />

ईशावाोपिनषद ्<br />

उणािदकोषः (दयानसरतीाासिहतः)<br />

उररामचिरतम ्<br />

ऋवेदसंिहता<br />

ऋवेदसंिहतायां सायणभाम ्<br />

ऋवेदसंिहतायां सायणभा उपोातकरणम ्<br />

एकारकोषः<br />

कठोपिनषद ्<br />

कठोपिनषिद ीराघवकृ पाभाम ्<br />

किपुराणम ्<br />

कथासिरागरः<br />

कादरी<br />

कािशकािववरणपिका (ासः)


सेतारसूची<br />

का॰वृ॰<br />

का॰वृ॰वा॰<br />

का॰सू॰वृ॰<br />

िक॰<br />

िक॰ घ॰ा॰म॰<br />

कु॰स॰<br />

कु॰स॰ स॰ा॰<br />

कू ॰पु॰<br />

कृ ॰य॰ तै॰आ॰<br />

कृ ॰य॰ तै॰ा<br />

कृ ॰य॰ तै॰सं॰<br />

ग॰पु॰<br />

ग॰सं॰<br />

गी॰गो॰<br />

गो॰गृ॰सू॰<br />

गो॰पू॰ता॰उ॰<br />

च॰सं॰ सू॰ा॰<br />

चा॰नी॰<br />

त॰बो॰<br />

त॰वा॰<br />

त॰स॰<br />

त॰स॰ ा॰बो॰ा॰<br />

त॰स॰ प॰ा॰<br />

तै॰उ॰<br />

द॰उ॰<br />

द॰उ॰वृ॰<br />

द॰॰<br />

॰स॰श॰<br />

दे॰भा॰पु॰<br />

धा॰पा॰<br />

धा॰पा॰ ग॰सू॰<br />

कािशकावृिः<br />

कािशकावृिवािकम ्<br />

काालारसूवृिः<br />

िकराताजु नीयम ्<br />

िकराताजु नीये घटापथाायां मलाचरणम ्<br />

कुमारसवम ्<br />

कुमारसवे सीिवनीाा<br />

कू मपुराणम ्<br />

कृ यजुवदतैिरीयारयकम ्<br />

कृ यजुवदतैिरीयाणम ्<br />

कृ यजुवदतैिरीयसंिहता<br />

गडपुराणम ्<br />

गगसंिहता<br />

गीतगोिवम ्<br />

गोिभलगृसूम ्<br />

गोपालपूवतािपुपिनषद ्<br />

चरकसंिहतायां सूानम ्<br />

चाणनीितः<br />

तबोिधनी (ानेसरतीकृ ता)<br />

तवाितकम ्<br />

तकसहः<br />

तकसहे ायबोिधनीाा<br />

तकसहे पदकृ ाा<br />

तैिरीयोपिनषद ्<br />

दशपाुणािदपाठः<br />

दशपाुणािदवृिः (युिधिरमीमांसकसािदता)<br />

दशपकम ् (धनयकृ तम)<br />

्<br />

गाससती (माकडेयपुराणागता)<br />

देवीभागवतपुराणम ्<br />

धातुपाठः<br />

धातुपाठे गणसूम ्<br />

४०८


सेतारसूची<br />

॰<br />

न॰उ॰<br />

न॰का॰<br />

नर॰पु॰<br />

ना॰पु॰<br />

नाी॰पु॰<br />

न ै॰च॰<br />

ा॰सू॰<br />

प॰उ॰<br />

प॰उ॰ े॰वृ॰<br />

प॰त॰<br />

प॰त॰ अ॰टी॰<br />

प॰म॰<br />

प॰ल॰म॰<br />

प॰ल॰म॰ ो॰टी॰<br />

प॰शे॰<br />

प॰ृ॰<br />

परा॰उ॰<br />

पा॰सू॰<br />

॰ना॰<br />

ौ॰म॰<br />

बा॰म॰<br />

बृ॰उ॰<br />

बृ॰॰सं॰<br />

बृ॰सं॰<br />

॰उ॰<br />

॰पु॰<br />

॰सू॰<br />

ा॰पु॰<br />

भ॰का॰<br />

भ॰गी॰<br />

ालोकः<br />

नलोपाानम ्<br />

निकेरकािशका<br />

नरिसंहपुराणम ्<br />

नारदपुराणम ्<br />

नाीपुराणम ्<br />

न ैषधीयचिरतम ्<br />

ायसूम ्<br />

पपाुणािदपाठः<br />

पपाुणािदपाठे ेतवनवािसवृिः<br />

पतम ्<br />

पतेऽिभनवराजलीटीका<br />

पदमरी<br />

परमलघुमूषा<br />

परमलघुमूषायां ोाटीका (कािलकासादशुकृ ता)<br />

पिरभाषेशेखरः<br />

पराशरृितः<br />

पराशरोपपुराणम ्<br />

पािणिनसूम ् (अाायी)<br />

ितमानाटकम ्<br />

ौढमनोरमा<br />

बालमनोरमा<br />

बृहदारयकोपिनषद ्<br />

बृहसंिहता<br />

बृहंिहता<br />

िबपिनषद ्<br />

पुराणम ्<br />

सूम ्<br />

ाडपुराणम ्<br />

भिकाम ्<br />

भगवीता<br />

४०९


सेतारसूची<br />

भ॰गी॰ रा॰भा॰<br />

भ॰नी॰<br />

भा॰उ॰ पा॰सू॰<br />

भा॰प॰<br />

भा॰पा॰सू॰<br />

भा॰पु॰<br />

भा॰पु॰ अ॰॰<br />

भा॰पु॰ गू॰दी॰<br />

भा॰पु॰ िन॰॰<br />

भा॰पु॰ बा॰॰<br />

भा॰पु॰ वं॰टी॰<br />

भा॰पु॰ वी॰रा॰ा॰<br />

भा॰पु॰ ी॰टी॰<br />

भा॰पु॰ िस॰॰<br />

भा॰॰<br />

भा॰॰ पा॰सू॰<br />

भा॰रा॰<br />

भा॰िश॰<br />

भा॰िश॰सू॰<br />

भृ॰॰<br />

म॰अ॰<br />

म॰पु॰<br />

म॰भा॰<br />

म॰भा॰ भा॰दी॰<br />

म॰सु॰स॰<br />

म॰ृ॰<br />

म॰ृ॰ कु॰टी॰<br />

म॰ृ॰ मे॰टी॰<br />

म॰ृ॰ राघ॰टी॰<br />

मा॰भा॰<br />

मा॰धा॰वृ॰<br />

भगवीतायां रामानुजभाम ्<br />

भतृहिरनीितशतकम ्<br />

भा उोते पािणनीयसूम ्<br />

भाे पशािकम ्<br />

भाे पािणनीयसूम ्<br />

ीमागवतपुराणम ्<br />

ीमागवतेऽिताथकािशका<br />

ीमागवते गूढाथदीिपका<br />

ीमागवते िनगूढाथकाशः<br />

ीमागवते बालबोिधनी<br />

ीमागवते वंशीधरटीका<br />

ीमागवते वीरराघवाा<br />

ीमागवते ीधरटीका<br />

ीमागवते िसादीपः<br />

भाे दीपः (कैयटकृ तः)<br />

भाे दीपे पािणनीयसूम ्<br />

ीभागवराघवीयम ्<br />

भाे िशवसूम ्<br />

भाे िशवसूम ्<br />

भृतम ्<br />

मधुराकम ्<br />

मपुराणम ्<br />

महाभारतम ्<br />

महाभारते भारतदीिपका (नीलकठकृ ता)<br />

महासुभािषतसहः<br />

मनुृितः<br />

मनुृतौ कुूकभटीका<br />

मनुृतौ मेधाितिथटीका<br />

मनुृतौ राघवानटीका<br />

मानसभारती (रामचिरतमानस संृ तपानुवादः)<br />

माधवीया धातुवृिः<br />

४१०


सेतारसूची<br />

मी॰सू॰<br />

मे॰को॰<br />

मे॰॰<br />

या॰ृ॰<br />

यो॰सू॰<br />

यो॰सू॰ भो॰वृ॰<br />

यो॰॰ दी॰टी॰<br />

र॰वं॰<br />

र॰वं॰ द॰टी॰<br />

र॰वं॰ स॰ा॰<br />

र॰वं॰ स॰ा॰म॰<br />

रा॰उ॰ता॰उ॰<br />

रा॰च॰मा॰<br />

रा॰मी॰<br />

रा॰र॰ो॰<br />

ल॰म॰<br />

ल॰िव॰ृ॰<br />

ल॰शे॰<br />

ल॰शे॰ म॰<br />

ल॰िस॰कौ॰<br />

ल॰िस॰कौ॰ भै॰टी॰<br />

िल॰<br />

वा॰<br />

वा॰प॰<br />

वा॰प॰ हे॰टी॰<br />

वा॰रा॰<br />

वा॰रा॰ क॰टी॰<br />

वा॰रा॰ ित॰टी॰<br />

वा॰रा॰ भू॰टी॰<br />

वा॰रा॰ िश॰टी॰<br />

वा॰सं॰<br />

मीमांसासूम ्<br />

मेिदनीकोषः<br />

मेघतम ्<br />

यावृितः<br />

योगसूम ्<br />

योगसूे भोजवृिः<br />

योिगनीदये दीिपकाटीका<br />

रघुवंशम ्<br />

रघुवंशे दपणटीका (हेमािकृ ता)<br />

रघुवंशे सीिवनीाा<br />

रघुवंशे सीिवनीाायां मलाचरणम ्<br />

रामोरतािपुपिनषद ्<br />

रामचिरतमानसम ्<br />

रामायणमीमांसा (करपाािमकृ ता)<br />

रामराोम ्<br />

लघुमूषा<br />

लघुिवुृितः<br />

लघुशेशेखरः<br />

लघुशेशेखरे मलाचरणम ्<br />

लघुिसाकौमुदी<br />

लघुिसाकौमुां भैमीटीका (भीमसेनशािकृ ता)<br />

िलानुशासनम ्<br />

वािकम ्<br />

वापदीयम ्<br />

वापदीये हेलाराजटीका<br />

वाीकीयरामायणम ्<br />

वाीकीयरामायणे कतकटीका<br />

वाीकीयरामायणे ितलकटीका<br />

वाीकीयरामायणे भूषणटीका<br />

वाीकीयरामायणे िशरोमिणटीका<br />

वाराहसंिहता<br />

४११


सेतारसूची<br />

वाम॰पु॰<br />

वाम॰पु॰ स॰मा॰<br />

वायु॰पु॰<br />

िव॰पु॰<br />

िव॰स॰ना॰<br />

िव॰स॰ना॰ स॰भा॰<br />

वे॰सा॰<br />

वै॰भू॰सा॰<br />

वै॰िस॰का॰<br />

वै॰िस॰कौ॰<br />

ु॰वा॰ का॰॰<br />

श॰ा॰<br />

श॰र॰<br />

िश॰पु॰<br />

िश॰म॰<br />

िश॰व॰<br />

िश॰व॰ स॰ा॰म॰<br />

िश॰सू॰<br />

शु॰य॰वा॰मा॰<br />

ो॰वा॰<br />

े॰उ॰<br />

स॰र॰<br />

स॰र॰ सु॰टी॰<br />

सा॰का॰<br />

सा॰का॰गौ॰भा॰<br />

सा॰द॰<br />

सी॰सु॰िन॰<br />

सी॰सु॰िन॰ भ॰टी॰<br />

॰पु॰<br />

॰िश॰<br />

ह॰च॰िच॰<br />

वामनपुराणम ्<br />

वामनपुराणे सरोमाहाम ्<br />

वायुपुराणम ्<br />

िवुपुराणम ्<br />

िवुसहनामोम ्<br />

िवुसहनामोे सभाम ्<br />

वेदासारः<br />

वैयाकरणभूषणसारः<br />

वैयाकरणिसाकािरका<br />

वैयाकरणिसाकौमुदी<br />

ुिवादे कारके थमा<br />

शतपथाणम ्<br />

शरः<br />

िशवपुराणम ्<br />

िशवमिहःोम ्<br />

िशशुपालवधम ्<br />

िशशुपालवधे सवषााायां मलाचरणम ्<br />

िशवसूम ् (माहेरसूम ् )<br />

शुयजुवदवाजसनेियमािनसंिहता<br />

ोकवािकम ्<br />

ेतातरोपिनषद ्<br />

सीतराकरः<br />

सीतराकरे सुधाकरटीका<br />

साकािरका<br />

साकािरकायां गौडपादभाम ्<br />

सािहदपणः<br />

ीसीतासुधािनिधः<br />

ीसीतासुधािनधौ भिटीका<br />

पुराणम ्<br />

राकिशा<br />

हरचिरतिचामिणः<br />

४१२


सेतारसूची<br />

ह॰ना॰<br />

ह॰ना॰ा॰<br />

ह॰व॰<br />

िह॰<br />

हनुमाटकम ्<br />

हिरनामामृताकरणम ्<br />

हिरवंशः<br />

िहतोपदेशः<br />

४१३


Originally authored in 1981, this book is the PhD dissertation of<br />

the polyglot and polymath Hindū saint Jagadguru Rāmānandācārya<br />

Svāmī Rāmabhadrācārya (then known as Ācārya Giridharalāla Miśra<br />

Prajñācakṣu). Svāmī Rāmabhadrācārya is the founder of Tulsi Peeth,<br />

a social and religious organization at Chitrakoot, and the founder<br />

and lifelong chancellor of a university for the diferently abled at<br />

Chitrakoot. Without eyesight since the age of two months and without<br />

formal education till the age of 17 years, Svāmī Rāmabhadrācārya<br />

speaks 22 languages and has authored more than 100 books in Sanskrit<br />

and Hindi. In this work, Svāmī Rāmabhadrācārya has examined ‘non-<br />

Pāṇinian’ usages in the Adhyātma Rāmāyaṇa using traditional and<br />

novel methods drawing from the Pāṇinian framework. This edition<br />

of the book is edited and annotated by Nityānanda Miśra, a Sanskrit<br />

enthusiast who works in the investment banking industry at Mumbai.<br />

He is an initiated disciple of Svāmī Rāmabhadrācārya.<br />

“By authoring this gem of a work, Rāmabhadrācārya has opened a new<br />

direction of research in the science of Vyākaraṇa.”<br />

—Madhav Deshpande<br />

“Svāmī Rāmabhadrācārya has examined many principles of Pāṇinian<br />

grammar with acute discernment.”<br />

—Devarshi Kalanath Shastri<br />

“Deserves wide distribution. Clearly relects a mastery of Pāṇinian methods<br />

and tradition.”<br />

—George Cardona<br />

Shri Tulsi Peeth Seva Nyas<br />

Aamodavana, Post Naya Gaon<br />

Chitrakoot, Satna, MP, India<br />

http://jagadgururambhadracharya.org

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!