06.09.2019 Views

Home Gardening Chin Language

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Training Manual for<br />

Nutrition Sensitive <strong>Home</strong><br />

<strong>Gardening</strong> (Lai Holh)


A Chung Um Mi<br />

Thennak (I) nak<br />

1. Bia hmaithi<br />

2. Inn dum tuah nak thawng in that hnemnak<br />

3. Tlang cung thlai cii cin nak caan langh ter nak<br />

Thennak (II) nak<br />

1. Inn dum tuahnak caah vawlei hmun thimnak<br />

2. Inn dum kulh nak<br />

3. Vawlei sersiam nak<br />

4. Thlai cii cin ding thimnak<br />

5. Ti lak piak le tawlrel ning<br />

6. Kokek nawn ser ning cang<br />

(a) Vawlei nawn tuah ning cang<br />

(b) Vawlei vurh ning cang<br />

(c) Cang cel zuat ning cang<br />

(d) A chang chang in cin ning cang<br />

7. Zawt nak/rungrul khamh ning cang<br />

(a) Rungrul le zawt nak thlak mi hmel chunhnak thlei dan ning cang<br />

(b) Cin thlak hrawk tu rungrul an nun caan theihnak<br />

(c) <strong>Chin</strong> ram ah a tla bik mi rungrul le zawt nak kong<br />

(d) Hman phek ,Ai thin ,kha chuan rang in rungrul thah nak sii tuah ning cang<br />

(e) Khuh si hnah in si kah mi ser ning cang<br />

(f) Lime sulphur (zen le thung) ranag cawh in sii kah mi ser ning cang<br />

(g) Doghtha buar si ser ning cang<br />

Thennak (III) - Ti sik an hnah cin ning cang<br />

1. Khayanchinti cin ning<br />

2. Hman phek cin ning<br />

3. Mai cin ning<br />

4. Piat cin nin<br />

5. Kha chuan rang cin ning<br />

6. Kha zer cin ning<br />

7. Kawpi hlum cin ning<br />

8. An tam cin ning<br />

9. Pan kawpi hring cin ning<br />

10. Pan kawpi cin ning<br />

11. Sadaw pe cin ning<br />

12. Peti cin ning<br />

Thennak (IV) – Seed bank Group phu sersiam ning cang<br />

1. Hlawh tling phu si nak caah a herh mi tuah ning cang<br />

2. Thlai cii kheuh ning hneksak ning cang<br />

3. Thlai cii zuarnak he peh tlaih nak<br />

4. Mandalay-Hakha-Kalay thlai cii zuarnak hmun<br />

5. Phu caah sermi zulh awk phung phai<br />

4<br />

4<br />

4<br />

5<br />

7<br />

7<br />

7<br />

8<br />

8<br />

8<br />

15<br />

15<br />

16<br />

17<br />

20<br />

21<br />

21<br />

23<br />

24<br />

29<br />

30<br />

30<br />

32<br />

33<br />

33<br />

37<br />

38<br />

39<br />

40<br />

41<br />

44<br />

46<br />

47<br />

50<br />

52<br />

54<br />

56<br />

56<br />

58<br />

59<br />

62<br />

64<br />

1


Thennak (V) – Inn dum chung ah zuat kheh nak le thing kung cinnak dum kong lam<br />

1. Inn dum le zuat khelh nak nak kong lam<br />

2. Thing kung cin ning cang<br />

(a) Mi sur cin ning cang<br />

(b) Thaw bat cin ning cang<br />

(c) Coffee cin ning cang<br />

Thennak (VI) nak – Thlai cii zun hnu tuan ning cang<br />

1. Thlai cii khon ning cang<br />

2. Khyanchinti meh phun ser ning cang<br />

3. Ai thing thur le ai thing mu thai tuah ning cang<br />

4. Misur wine tuah ning cang<br />

Thennak (VII) nak - Ti sik an hanh chung tel aharah(nutrition) um tu ning<br />

65<br />

65<br />

66<br />

66<br />

71<br />

76<br />

80<br />

80<br />

81<br />

82<br />

83<br />

84<br />

2


3


I.Dal (1) Nak : Bai hmaithi<br />

Thennak(I)nak<br />

Myanmar Institude for Intergated Development( MIID) nih an kal pi mi project ah hin Nutrition<br />

timi thazang a kan pe kho mi ti rawl cin thlak nak pawl i hmaithlak in kum (3) project cu a dih<br />

lei sang a vun panh cang. Cu an rian tuan mi pawl lak ah cun Inn Dum timi tuahnak in Nutrition<br />

hmuh khawhnak ding kha pa pek in an tuanmi ah a tel. Inn dum tuah nak ah hin tisik annhnah<br />

ciin thlak ning cang hi a than cho khawhnak hnga lothlomi pawl hi thiamnak hngalhnak kan<br />

chimh hna.<br />

Good Agriculture Practice (GAP) timi a thami cin thlak lo thlawh nak lei thiamnak hna zong an<br />

inn dum cio ah fiang tein hmuhsak nak cawn piak nak training zong kan pek hna.<br />

Cu training kan pek mi hna hi hmai lei can saupi an hman khawhnak hnga kan i timh mi cu<br />

Mirang Holh, Kawl Holh le Hakha Holh in Dum tuahnak kutken cauk chuah i lo thlohmi hna kut<br />

chung tiang phan ding in kan tuahmi asi.<br />

Hi cauk chuah khawhnak ah fund in a kan bawm chantu LIFT cung ah siseh MIID staffs nih tuah<br />

vo ngan pi khinh in nan tuahmi cung ah kan I lawm.<br />

I.Dal(2)nak : Inn Dum tuahnak thawng in a<br />

thathnemnak:<br />

Chungkhar hrehmi Nutrition (A ha ra), Vitamin le vawlei chung chuak dat pawl kan hmuh khawh.<br />

• Chungkhar tangka hmanmi a tlo.<br />

• A thar hlammi tisik an hnah kan ei kho.<br />

• Chungkhar ahlei in tangka hmuhnak an ngei.<br />

• In pawng kam a hning hno ter.<br />

• Chungkar zaapi ngandamnak an hmu.<br />

• Hmun cheng hmun ah vawlei sa ti nih a lanh pi tawn mi kha a vun kham khawh i that<br />

hnemnak a um. (UNDP Delta <strong>Home</strong> <strong>Gardening</strong> Manual) i tial mi.<br />

4


I.Dal(3)nak :Tlang cung cinmi cinthlak an cancan:<br />

= Cin caan = A kung than caan = Thlai zun caan<br />

Khuasik caan<br />

Thal caan<br />

Tlaikeu mi Jan Feb Mar Apr May<br />

Porpok(Kha Yan <strong>Chin</strong><br />

Ti)<br />

Kawpi hlum, An tam,<br />

Nuku, an tam baa<br />

rang....etc<br />

Pan kawpi, Broccoli<br />

Pee a phun phun<br />

Zungpade ti, Bombok,<br />

Khazer<br />

Piat, kha chuan rang<br />

Aa luu<br />

Buu ti, Mairunn, Mai<br />

Tawreebaa<br />

Fangvoi<br />

Tlang facang<br />

Lei facang<br />

Thawpat<br />

Coffee<br />

Tarpa til hmul<br />

Misur<br />

5<br />

Serthlum


A tang lei hmuhsakmi ti vawlei thatnak le tha tein tuan ah cun hlawh tling tein ciinnak caan. A<br />

cheu cu a hmunhma le rili in tahnak a niam sam nak ngeih in ciin can a thlei dang.<br />

Furpi<br />

Khuasik caan<br />

June July Aug Sept Oct Nov Dec<br />

Rili in a san nak pe 4000 tang Khuasik caan<br />

Kum 3 hnu ah zun mi<br />

Kum 5 hnu ah zun mi<br />

Kum 3 hnu ah zun mi<br />

Kum 1 hnu ah zun mi<br />

Kum 3 hnu ah zun mi<br />

Kum 5 hnu ah zun mi<br />

6


Thennak (II) nak<br />

Inn dum cinnak caah vawlei hmun<br />

thimnak ,i timhnak le zoh khenh nak<br />

II.Dal(1)nak: Inn dum tuah nak caah vawlei<br />

Hmun thimnak<br />

• Inn he aneih lai. Ni fa tein (zoh khenh khawhnak hmun)<br />

• Ti a ngahnak hmun si lai.<br />

• A tlawm bik ni cheu tel ni hmuh nak hmun si lai.<br />

• Ti lut chuak a thatnak hmun a si lai.<br />

• Thli tha tein a luh chuaknak hmun a si lai.<br />

• Chungkhar um minung tuak in inn dum hmunhma tuah ding a si lai. Minung pa (6) caah<br />

cun a tlawm bik( 40 x 30) a kaumi hmun hma nih kumkhat chung eimi an hmuh khawh.<br />

• Inn dum tuahnak hmun cu nan kulh lai.<br />

II.Dal(2)nak: Inn dum kulhnak<br />

Inn dum i a biapi bik mi cu dum tha tein kulh kha a si.A bik in ar,vok le caw ,na an luh khawh lo<br />

ding in fek tein kulh ding si. Inn dum tuah tik ah hin a kulh a man hi tam bik a dihmi a si. A sin na<br />

in tha tein kulhmi cu saupi kan hman khawh caah a fekmi thir (tan zaka) le thing rua ti ban tuk<br />

in kulh kha a tha. Cun horticulture net timi kulhnak sur a hring rong asi mi zong in kulh kho a si.<br />

40x30’ a khuami inn dum caah tung 20 le ni hlawh mi pa 4 hrawng a hau .A kulhnak ah thir (tan<br />

zaka) na hman ah cun ting 1 hrawng a dih. Horticulture net (sur hring) na hman ah cun 30,000<br />

hrawng, rua na hman ah cun rua pum 100 hrawng a hau. 40x30’ kaumi inn dum ca i a dihmi a<br />

buak tlak in 150,000ks hrawng a si.<br />

Photo 1; A man tlawm te in dum kulh nak.<br />

7


II. Dal(3)nak: Vawlei sersiam nak<br />

Inn dum tuah nak i a chanbau mi cu vawlei a thatnak hmun kan thim khawh lo mi kha a si Cu ca<br />

ah cun vawlei a seng tuk mi le a hrawl tuk mi cu a tang lei tuah ning in tuah khawh a si. Vawlei<br />

a seng mi that ternak caah khuasik ah vawlei kalh ding, cun vawlei kha phorh ding, kokek non<br />

pek ding, thing kung hram ah thing hnah pon piak ding timi nih khan a remh khawh. Thatse<br />

vawlei that ternak caah kokek non pek le thingkung hrah a hram ah pon piak nak thawng in<br />

vawlei dat a zawr ti lo i vawlei a hun tha than.<br />

Na cin hlan ah a hmun kha thlaikheu cinnak, kokek non tuah nak, a khang tuahnak, ti i khon<br />

nak ti ban tuk kha tha tein a hmun kha then hna. Na cin hlan ah 3’ a kau a tlawm bik 6” hrawng<br />

a chah mi a kuang na tuah lai i vawlei kha non na toih lai. Ti luannak zong tha tein na tuah lai.<br />

Tlang cung hmun cu a chennak hmun a tam caah khang donh in tuah kha a tha. Can saupi<br />

anung mi thingkung kha a pawng ah cin lo thla dem a tlawm deuh mi thingkung cin a tha. Caan<br />

sau pi a nung mi thingkung pe khat thuk pe khat khor co law in dum a kil ah khor 4 co law, non<br />

toih hna. Non hi fawi tein hmuh khawhmi cawek, vokek papalak ek kha hman khawh an si. Non<br />

hi tha tein a mawt mi kha a tha. A cin tukmi nan hman lo ding. A buak tlak in a khang a kauh<br />

3x24’ ah cawek ip khat na toih ah cun a zaa ko.<br />

II.Dal(4)nak : Thlai cii cin ding thim nak<br />

Inn dum ah cinthlak thlai cii phun 6 hrawng a tlawm bik in thin ding. A tang lei langter mi ban<br />

tuk in thim ding.<br />

• Chungkhar nih an duhmi tisik an hnah cin ding kha i thim ding.<br />

• A zawng phun tampi a telmi tisik an hnah (or) a harah hmuh khawh nak a dang cio mi tisik<br />

an hnah hna thim ding.<br />

• Kan hmunhma ah cin awk a fawi mi le kan ngeih ciami kha thim i cin ding.<br />

• Khua caan hen a tlak mi thlai kung thim ding<br />

• Cin bal lomi tisik an hnah phun zong kha thim i cin ding.<br />

A cung lei langhtermi hna lak ah a tlawm bik phun 3 tal a thim ah cun inn dum cu tha deuh le<br />

hlawh tling in a hung um ko lai. A hnu i kan vun langh ter micin tlak ning cang hi <strong>Chin</strong> ram, Hakha<br />

peng um cin tla tu hna nih an nn dum ah an cin ding mi an I thim mi cin thlak min pawl hi kan<br />

vun khomh hna.<br />

II.Dal(5)nak : Ti lak piak le tawl rel ning<br />

• Zei tik can paoh ah ti pek khawh ding in timh ding. A bik in khuasik le thal ah ti a zatnak in<br />

khan ding.<br />

• Pe 40x30 dum ah ti gallon 150 hrawng tlum mi tipung, ti khor ,ti dil pa khat khat tel tuah piak<br />

ding. A man fawi ten tuah nak caah muka plastic hman khawh asi.<br />

• Ti a harnak hmun ah cun ti a dor in tlak termi ning cang asi lo le hlonh mi ti pawl kha khon i<br />

hman ding. A tang lei ah a dik thliar deuh in kan langhter.<br />

<strong>Chin</strong>ram ban tuk ti harnak hmun ah cun, ti a um ko nan, lak a har tuk caah kan ngeih ciami ti<br />

hna hi ning cang tein kan hman khawh ding hi a biapi ngaimi asi. Hi kutken cauk ah hin inn dum<br />

i cin mi tisik an hnah nih a harah ngahnak a chuahpi tu asi mi kha kan cin ban tuk in a herh mi ti<br />

a zat nak le zei can ah dah ti pek ding an timi kha a toinak in kan vun langhter.<br />

8


II.5 (a)Ti a herh cang timi hngalhnak ah kut in<br />

hnek sak ding:<br />

1. Cinthlak kung a hram pawng i vawlei kha zoh chun awkah la hna.<br />

2. Na lak mi vawlei kha na kut in hum.<br />

3. Na kut dong karlak in ti a chuah lo le ,na kut na lak tik i vawlei a tan lo ah cun ti toih a hau<br />

rih lo.<br />

Fig 1; Vawlei a tan rih lo ah<br />

cun ti toih hau lo<br />

Fig 2; Vawlei a tan lo ah<br />

cun ti toih hau<br />

II.5. (b) Ruah ti khawn i hman ding:<br />

Ti a harnak hmun ah ruah ti khawn i hman kha a biapi ngaimi asi.Inn cung in a tlami ruah ti cu<br />

fawi tein khon khawh asi. Man fawi tein plastic asi lo ah muka puan in khon khawh asi. Pe 6x6x6<br />

kau mi ti na khawnmi nih ti har can ah thingkung a herh ning rup in kan hman ah cun thla 1 caah<br />

kan i zaa kho. Ti khonmi a kauh pe 15x5x3 nih ti gallon 1385 na khon khawh i pe 30x20 kau i cin<br />

mi hi ni khat ah ti gallon 75 an herh. Cu caah cun ti gallon 1395 nih ni 18 ca a deih. Ni hni dan in<br />

na toih ah cun ni 36 tiang na zaa kho.<br />

9


Fig 3; Ruah ti khon ding<br />

II.5. (c) Hlonhmi ti hman thannak:<br />

Inn dum caah hin cun ti a hlei vuang mi hi a tam deuh nih cun an hman tawn. Din awk ti hmanh<br />

harnak <strong>Chin</strong>ram ah hin cun thaal i tisik an hnah cinnak caah cun ti cu a har ngaingai ko. Cu caah<br />

cun pakan tawlnak ti hlei mi, ti kholh nak i hman mi, thilsuk hnu a tang mi ti pawl kha khon I<br />

cinthlak toih awk ah hman khawh asi.<br />

• Ni khat ah mi nung nih kan hman mi ti hi gallon 10 hrawng asi.(WHO)<br />

• Chungkhar pa 7 nih hmanmi ti gallon 70 hrawng asi.<br />

• Ni khat ah hman khawh thanmi tiah tuakmi ti gallon 50.<br />

• Cu ti gallon 50 nih 30x20’ kauh nak hmun cin mi caah a zaa kho.<br />

Fig 4 & 5; Hlonhmi ti<br />

khon ning<br />

Fig 6; Hlonhmi ti dum<br />

ah hman Ding<br />

10


Tuah ning cang:<br />

1. Pakan tawlnak, ti kholhnak, le thilsuk nak i hman cia mi ti kha plastic man fawi phun si lo ah<br />

muka in, ti pung in khon ding.<br />

2. Na khon nak ti tank kha thing in kamh ah a tha. Asi lo ah vawlei kha cio law plastic khan<br />

khon ding asi.<br />

3. Ti na khonnak 2’ kau a thuh 2’ hrawng asi ah cun a zaa ko.<br />

4. Khonmi ti kha pung in maw asi lo le a aung vit, ti pipe he peh law cin thlak hmun ah ti toih<br />

khawh asi.<br />

5. Zarh khat voi khat hrawng cu ti tank kha thenh law a tha.<br />

Ralrin dingmi :<br />

• A tlawm bik ni hnih voikhat ti tanki chung ummi ti kha nan hman dih lai.<br />

• Thil suk tik i hmasabik a chuahmi satpia hang tel lo hmanmi a zaa pi tein ti khonnak tanki<br />

ah luh ter ding.<br />

• Ti kha sau tuk khon lo ding asi lai. Fur can ah cun khon a hau lo.<br />

• Cin thlak kung a hnah cung ti toih nak in a kung pawng toih kha a tha bik.<br />

A tu ban tuk in hlonhmi ti hman thannak thawng in siseh ruah ti khon mi ti in ti<br />

a har caan ah cinthlak kha khim tein ti kan pek khawh hna.<br />

II.5. (d) Cinthlak a bit kauh rup in cerhti ti nih a<br />

pek khawh mi tuak nak:<br />

1. Pung in cerhti in a chuak mi kha don.<br />

2. Pung a khah tiang second zeizat a rauh kha i tial.<br />

3. Ti pung chung i a tlum mi ti a zat gallon tuak ning. (1 gallon =hrai 18(or)4.5 litre)<br />

4. A tlummi ti gallon zaapi kha a ruahmi second in phaw.<br />

5. A chuakmi a phi cu second pakhat ah a ti luan ning asi.<br />

Eg; Gallon 5 khah ding ah second 20 a rau.<br />

Second pa khat i a ti luan rate 5/20 =0.25 gallon tinak asi<br />

Second pa khat i a tiluan rate ning in cinmi cin tlak a bit kauh tuak ning cang<br />

A cheu ning% =1<br />

11


Table (1) Dum caah a herh mi pipe a fat ngan tuak tan ning<br />

Sr.<br />

Second<br />

pakhat ah<br />

a tiluan<br />

rate<br />

gallon<br />

100%<br />

a herh<br />

mi ti<br />

(gallon)<br />

A<br />

Kanh a<br />

tung<br />

A<br />

kanh<br />

a<br />

vang<br />

Acre<br />

Atlakmi pipe a<br />

hmet/ngan<br />

PVC<br />

lehma<br />

h<br />

Pipe nak<br />

mi<br />

1 0.058 5000 210 210 1 Acre 0.5 သုံးမတ်<br />

2 0.029 2500 210 105 0.5 Acre 0.5 သုံးမတ်<br />

3 0.014 1259 105 105 0.25 Acre 0.5 သုံးမတ်<br />

4 0.007 579 100 50 0.115 Acre 0.5 သုံးမတ်<br />

5 0.005 400 60 60 0.08 Acre 0.5 သုံးမတ်<br />

6 0.003 250 60 40 0.05 Acre 0.5 ငါးမူး<br />

7 0.0023 200 60 30 0.04 Acre ငါးမူး<br />

8 0.0034 300 50 50 0.006 Acre ငါးမူး<br />

9 0.0017 150 50 25 0.003 Acre ငါးမူး<br />

10 0.0017 150 50 30 0.03 Acre ငါးမူး<br />

11 0.0008 70 30 25 0.015 Acre<br />

12


Table (2) Dum a hmet kauh ningin Ti a herh mi tuak taan ning<br />

Thal caan caah (8 mm per day)<br />

Sr.<br />

Dum a<br />

hmet<br />

kauh<br />

Dum a hmet<br />

kauh<br />

Asau Akhau A kung<br />

fa mi<br />

Ni khat ah ti a herh mi<br />

A than<br />

caan<br />

Acu zaa caan<br />

1 1 210 210 1000-2000 5000-6000 7000-8000 tluk<br />

2 0.5 210 105 500-1000 2500-3000 3500-4000 tluk<br />

3 0.25 105 105 250-500 1250-1500 1750-2000 tluk<br />

4 0.115 100 50 200-400 600-700 800-900<br />

5 0.08 60 60 140 420 560<br />

6 0.05 60 40 90 260 350<br />

7 0.04 60 30 70 210 280<br />

8 0.06 50 50 100 300 420<br />

9 0.03 50 25 50 150 200<br />

10 0.03 40 30 50 150 200<br />

11 0.014 30 20 25 75 100<br />

Table (3) Khuasik caan i Ti a herh zat (6 mm per day)<br />

Sr.<br />

Dum a<br />

hmet<br />

kauh<br />

Dum a hmet<br />

kauh<br />

Asau Akhau A kung<br />

fa mi<br />

Ni khat ah ti a herh mi<br />

A than<br />

caan<br />

Acu zaa caan<br />

1 1 210 210 1000 3750 5000<br />

2 0.5 210 105 500 1875 2500<br />

3 0.25 105 105 250 938 1250<br />

4 0.115 100 50 145 430 575<br />

5 0.08 60 60 100 300 400<br />

6 0.05 60 40 60 188 250<br />

7 0.04 60 30 50 150 200<br />

8 0.06 50 50 75 225 300<br />

9 0.03 50 25 38 113 150<br />

10 0.03 40 30 38 150 150<br />

11 0.014 30 20 18 53 70<br />

13


• Pipe line pe 100 kal tinte pe 1 a niam mi (slope 1%) le mah nak in a cho deuh mi hmum hma<br />

poh ah mah pipe a ngan/fa kan hmanh khawh i tangka hman mi zg a tlo.<br />

• Mah kan tuak dan hi Hazen William Equation tuak ning bang tuk te asi.<br />

Hf 100 = 1.22 x 10 12 x (Q/C) 1.852<br />

D 4.87<br />

• PVC 0.5 lehmah=16mm(id)<br />

• Pipe nak သုံးမတ် ( 0.75 lehmah) = 15-16 mm(id)<br />

Ti kan pek tik ah i ralrin ding mi:<br />

Ti kan pek tik ah a herh mi leng in kan pek ah cun vawlei thatnak a zor ter. Thing kung zawt nak<br />

le a dang chiat nak a chuah ter chih. A bia pi in zing lei ah ti kan pek lai. Hlonhmi ti asi ah cun a<br />

hnah lei kha ti toih piak lo in a thingkung hram vawlei ti toih piak kha a tha bik mi asi.<br />

Ti pek ning cang:<br />

Ti pek dan pawl a tam pi a um ko nain yepan pek dan, ti a dor in pek ning, dum ti toih nak in<br />

kung khat cio toih piak, pipe in toih piak mi hi inn dum caah kan hman tam bik asi. Hlonh mi ti<br />

cu yepan in hman lo ah atha.<br />

Yepan in ti pek dan:<br />

Yepan in ti kan pek tik ah a tang lei thil si ning le a herh mi<br />

• Ti inn (or) tanki<br />

• Pipe le yepan<br />

• A tlawm bik a san 10-15’ (yepan a fa mi pa khat)<br />

Vawlei a daam mi rawh ter lo in cin thlak ning cang<br />

Ti kan tawih tik ah kan mah nih kan hman mi ti pek ning le kan cin ning cung ah hngatchan in<br />

kan langh termi ning in semrel tein hman khawh asi.<br />

Tahchunnak – Vawlei khuh piak in ti kha a dor dor in pek phun in kan tuah nak thawng in ti kha<br />

30% in 40% tiang semrel te in hman khawh asi.<br />

Fig 7; Capawl khuh piak nak thawg in Ti<br />

heu a zor ter.<br />

Fig 8; Ti a dor dor in pek mi<br />

14


<strong>Chin</strong> Chiah Nak - A tlangpi in an tuakmi cu thel can ah ni khat ti a herh<br />

mi 8mm ,khuasik can ah ti a herh mi 6mm(U Hoke San, Land and water<br />

management Consultant, 2018)Falam khua,muzalah zung nih an tuak mi kha<br />

kan tah chun in tuak mi asi.<br />

II.Dal (6) nak ;Kokkek non ser ning cang<br />

(Compost Making)<br />

II.6. (a) Vawlei non tuah ning cang<br />

Kokek Non kan hman nak thawng in thlai kung le thlai keuh caah thaazaang tam pi a pek/<br />

Vawlei chung that nak pe tu rungrul/ Abang mi kha a man ter i aman mi kha a peh ter than/<br />

Vawlei sawhsawh nakin Ti /Adam mi dat athing khawh/ Thlaikung ahram in fawi te in an dawp<br />

an ei khawh/ Vawlei athur a al mi zong a remh khawh i vawlei chung ah thli luh thli chuah a tha<br />

i vawlei sa a that ter mi kha kan hmuh khawh.<br />

A herh mi thilri pawl;<br />

• Hramh/ Thinghnah/ Facang zi a cin/ a ro mi pawl an ngah khawh chung in khon ding.<br />

• Cawek /Arek/Vokek le Meheh ek pawl a hlan kan in I khon cia ding.<br />

• Ti a herh zat in a hlan kan in i khon cia ding.<br />

• A cung lei atha mi vawlei(top soil).<br />

Plastic in a cung ah khuh piak<br />

din<br />

Vawlei a tha mi<br />

Saram zum ek<br />

Hramh a cin mi le a car mi<br />

15


Tuah ning;<br />

Hmasa bik ah kokek non tuah nak hmun kha thim in vawlei aa ruang te in tuah ding/Hnawm<br />

pawl kha thiang te in tuah. A linh tuk nak (or) Ruah tam tuk nak ah na tuah a si ah cun thingkung<br />

tang / thladem tang na tuah khawh ah cun a tha bik mi asi. Na tuah nak ding kha a ro tuk ah cun<br />

ti tawih piak .<br />

1. Na khon mi hramh/ thinghnah hring le a ro mi pawl kha 6” tluk chah in pon piak law ti tawih<br />

piak. Cuhnuah thung /vutcam pawl a um ah cun mah cung ah khan a pan te in phulh piak.<br />

2. Na khon mi saram ek pawl kha 2” tluk chah in a cung ah khan chiah piak in ti tawih piak.<br />

3. Mah hun cun dot khat hnu dot khat na chiah khawh chung in chiah piak.<br />

4. A cung bik saram ek cung ah top soil vawlei 3” tluk chah in chia. Cuhnuah ti tawih law plastic<br />

(or) Banhla hnah in khuh piak. Thla khat voi khat a cung tang leh piak. Thla 3 in Thla 5<br />

hrawng a rauh ah hman khawh si ko.<br />

Kokek Non kan hman ding zat pawl:<br />

• A tlang pi in arce 1 ah 3-20 ip tluk an hman tawn<br />

• Pe 1 tluk kha cawhnuk bu 2 in bu 4 tluk kan hmang kho<br />

• (4-12 Pe) a sau mi thlaici cinnak khang ah khan 0.5 in 1 ip hrawng a hau lai<br />

• (40-30 pe) a si mi inn dum cin thlak cin nak caah 6-12 ip hrawng a hau<br />

<strong>Chin</strong> chiahnak:<br />

• Ei awk i atha lo mi thing thei pawl, fungvei ko pawl kha naam in 2-3” hrawng in tan piak law<br />

hman khawh a si.<br />

• Vawlei thap khat hnu thap khat cung chiah mi saram ek cung ah khan, acung lei ah vawlei<br />

chap chih kha a tha ko nain vawlei lak hi a har ngai.<br />

• Nang mah na dum na thianh mi a hram na thlawh mi hramh le thingthei ei bang pawl kha<br />

pawn piak law kokek non pawl a dang te in tuah hau ti lo in na dum chung in fawi te in na<br />

ngah khawh lai.<br />

• Hramh/thinghnah ro le hring hnah pawl cawh in tuah mi nih a thut a fawi ter.<br />

• Plastic/cianciangiah pawl telh lo bak in na tuah lai.<br />

II.6. (b) Vawlei vurh ning cang (Mulching)<br />

Mulching kan ti mi cu thlai kung pawl a than nak ding/ngandam te in le theitlai a that nak ding<br />

caah vawlei kha thil pakhat khat in kan khuh piak nak asi. Mulching cu hramh thu/hrmah/<br />

thingthei a tiltawt in kan khuh piak (Organic Mulching) le Plastic/kettthu/tadinca pawl in khuh<br />

piak (Inorganic Mulching) ti in phun 2 a um. Cutikah mah le ei khim ti sik an hnah cin nak dum<br />

caah hramh thu /hramh /thingthei tiltawt pawl in khuh piak nak thawng in tuah a fawi I vawlei<br />

a rawk nak kha a khamh kho mi thahnak phun khat a si. Mah bantuk Mulching tuahnak thawng<br />

in;<br />

1. Vawlei adaam mi kha a khamh khawh<br />

2. Cintlak ti a herh mi zat a tlawm ter deuh<br />

3. Belh/hramh keuh zong a tlawm ter<br />

4. Vawlei cimh a zor ter<br />

16


Tuahning cang:<br />

Nangmah na hmun te ah fawi te in ngah khawh mi belh /hramh/ thingthei tiltawt pawl si mi<br />

thinghnah ro pawl/fungvawi kung/facangzi/UNDP hramh/tlangsam hnah/thingah dip/chi kung<br />

/rawl til tawt pawl, kha 1-2” thluk kha naam in thianh piak in thlaicin nak khang pawl ah 2-3”<br />

tluk chah in phah piak in hmanh khawh a si. Zei bantuk belh /hramh poh hman khawh nain a<br />

thut fawi mi kung / a kung a keu than kho mi kung pawl le a ci a tam mi belh kung pawl kha hman<br />

lo ding. Asi khawh ah cun pe phun bantuk a si mi Faihrem, Zawngtah hnah, Japan zawngtah,<br />

Tarpa tilhmul mah pawl kha hman nak thawng in vawlei a that ter leng ah a thut zawng a fawi.<br />

Cinthlak pawl kan lak dih hnu siloah vawlei khuh mi kung pawl a thut dih hnu ah a cung tang<br />

kha tuhmui/taanpawng in cawh piak ahcun a hnu ah tisikanhnah pawl athar in cin than tik ah<br />

vawlei I a herh mi dat a tluk te in a um ter.<br />

II.6. (c) Cangcel zuat ning cang<br />

Cangcel zuat nak thawng in a nawn hang le nawn kan ngah kho. A nawn hang ti mi cu cangcel<br />

nih an zun mi kha asi. Cu hang cu thei kung caah atha i kokek nawn zong ah hman khawh asi.<br />

Cangcel nawn ti mi cu nawn a tuah kho tu cangel pawl kha cinthlak kung hlei vuang, thing hnah,<br />

hram, lei kuang in a chuak mi pawl kha rawl caah an hman i cangcel nih an ei cia mi an chuah<br />

than mi kha thei kung caah a herh mi organic nawn in an hman khawh than. Cangcel zuat hi arr<br />

caah sadat hmuh khawhnak a tha ngai mi pakhat a si. Cangcel nih hin cinthlak caah a tha ngai<br />

mi rawl an chuah lengah vawlei an sersiam/thatter i cu caah cun cangcel zuat hi inn dum caah<br />

a tha ngai ngai.<br />

A herhmi thilri pawl:<br />

• Baltin asilo ah cun chiti pung (ngeih mi te pung le baltin poh hman khawh a si)<br />

• Ti pep le ti merh (ti pep lawng na ngeih zawng ah a pawi lo).<br />

• Lung<br />

• Hnah car/hramh car asiloah cun facang zi<br />

• Caw ek le vawlei thami<br />

• Ti<br />

• Banhla/banluang kung, beida kung riam mi.<br />

• Cangcel 100 hrawng<br />

A ser ningcang a chang chang in:<br />

• Cangcel nawn hang na khawn duh a si ah cun pung tawne ah khan cangcel nawn hang<br />

khawnmi chuahnak caah ti pep le ti merh na bunh hmasa lai, ti merh khan na awng peng lai<br />

• (ti merh na ngeih loh zawngah a pawi lo).<br />

• Na pung kha na ser dih a si ah cun, a hmasa cem ah pung tawne ah khan lung/te kep na<br />

• chiah lai. (lung/lungte kep na chiah mi kha cangcel nawn hang a dil nak caa a si).<br />

• Lung na chiah dih hnu ah hnah car/hramh car/facang zi kha a thormi zetnak caah na phah<br />

than lai. Caw ek, vawlei le cangcel rawl kha a tawne ah tla hlah seh tihnak caah chiah mi a<br />

• si caah tam deuh na phah lai.<br />

• Cun hramh car na chiah mi cungah khan vawlei a tha mi na phulh/chiah than lai.<br />

• Cun caw ek car na phulh/phah than lai.<br />

• Caw ek na chiah mi cungah khan cangcel rawl caah banhla kung, banluang kung, beida kha<br />

na riam piak la I na chiah lai.<br />

• Cun tha te a cin nak hnga in ti na tawih lai<br />

• Cin te in ti na tawih dih hnuah cangcel nganmi 50 hrawng na chiah lai.(cangcel tamdeuh na<br />

chiah khawh ah cun a tha).<br />

17


Fig 1; Pung a par tan piak hnu pipe bunh<br />

Fig 2; Pung tang lei ah lung denh piak ding<br />

Fig 3; Hnah car rawn paik ding<br />

Fig 4; Vawlei tha mi lehmah (3) rawn piak ding<br />

Fig 5; Caw ek lehmah (3) chah hrawng ah ti toi<br />

piak ding<br />

Fig 6; A cung bik ah a rawl cawh piak ding<br />

• Cangcel zuatnak pung kha naidem umnak le ni a hmuh lo deuhnak ah na chiah lai.<br />

• Cangcel zuatnak kha a ro/car loh nak ding caah ni fa tein ti tlawmpal te te a cin tawk te in<br />

na tawih piak peng lai.<br />

• Zarh hnih ah vawikhat hrawng banluang/banhla kung riammi, beida kung riammi, tisik<br />

anhnah pawl na pe lai.<br />

• Rawl a al mi, a thur mi, a thak mi, khachuan rang ti ban tuk pawl na pe lai lo.<br />

18


Hman Ningcang: Arr rawl caah<br />

Na cangcel zuatmi kha an vun karh pah cang na ti ah cun arr kha pek khawh a si cang. Mah<br />

thiamning le siarem ning te khan lak khawh a si. (a zuatnak na ser lio ah cangcel na chiah mi a<br />

tam ah cun a karh zawng a rang lai, an rawl a dih a ran le ran lo zoh zawng in an karh le karh loh<br />

theih khawh a si).<br />

Cangcel nawn hang caah<br />

A nawn hang na lak/hman duh a si ah cun:<br />

• Cangcel nawn hang rak chuahnak pep kha na awn peng lai i a tang ah khan a hang khawnnak<br />

na chiah lai.<br />

• Na ser ka in thlakhat tiang ti i khawn mi kha cu nawn caah na hmang rih lai lo. Asinain a<br />

hang kha cu na khawn lai I thlakhat a tlin hnu ah pung ah khan na tawih than lai.<br />

• Thlakhat hnu ah asilo le a hang kha a sen nak yawng a vun si hnu ah ‘cangcel nawn hang’ na<br />

khawn mi kha cu cinthlak pek khawh a si cang. A hram I tawih le a hnah i toih kha a ngah. (a<br />

kah in an kah deuh). Cangcel nawn hang bu khat ah ti bu 10 cawh khawh a si, 1:10.<br />

Fig 7; Cangcel nawna<br />

Fig 8; Cangcel nawn hang<br />

Nawn caah<br />

Nawn (compost) caah cun thla 3 a vun si in hman khawh a si. Cang cel kha arr rawl caa ah na<br />

khawn duh a si ah cun, ti tawih kha na ngawl lai i cangcel kha a tang ah an vun tum lai.<br />

19


II.6. ( d ) A chang chang in cin ning cang<br />

A chang chang (Thlen in) cin kan ti mi cu tisikanhnah pawl kha khua caan ning in kan cin nak<br />

khang ah khan a chang chang in thlen in cin piak kha asi. Mahbantuk kan cin nak thanwg in<br />

zawt nak / rungrul kha a khamh kawh leng ah kan cin nak khang i non pawl zawng kha a that<br />

ter.Tahchunnakah –<strong>Chin</strong> Ram Hakha chung khua te/Inn dum a cheu khat ah cun Khachuan/Piat<br />

bantuk in thingthei pawl thlen in cin a um lo caah kum 3-4 a rauh tik ah theitlai a chuah ning a<br />

tlawm deuh/zawt nak atlak fawi. Mahbantuk a si lo nak ding ah tisikanhnah pawl kha a tang lei<br />

kan langh ter mi ban tuk in :<br />

1. Pe phun a si mi pawl.<br />

2. Aba ei mi phun pawl.<br />

3. A thei ei asi mi phun pawl.<br />

4. A hnah le a par ei phun a si mi pawl tiin Inn dum ah ah kum fa te thlen in kan cin khawh ah<br />

cun theitlai pawl kha a atha deuh hrim hrim ko lai.<br />

A hlei in pe phun a si mi pawl cu a hram nih khan thli chung ah Nitrogen an dawp i vawlei kha<br />

a that ter khawh caah a tu bantuk in thlaici thlen(a chang chang) kan cin nak thawng in vawlei<br />

dat a buak tlak ter i a dang cinthlak zong a that terchinh.<br />

20


II.Dal (7) nak : Zawt Nak Rungrul Khamh ning<br />

Cang<br />

Inn dum cinmi caah um rungrul kha kut in char i thah ding.Mei van piak ding.Cin thlak dan in<br />

khamh ding,(lo cin caan dinh ter ding, thei hang cin hmun thleng ding,thlai cii tha mi kha hman<br />

piak ding,cin thlak caan thlen ding,nun nak nei mi rungrul hmang in khamh ding,si kah nak in<br />

khamh ding,mah ti tuah piak ah cun khamh khawh asi.Inn dum tuah tik ah a fawi bik in khamh<br />

khawh mi ci riam tan ei hmang mi rungrul pawl pelep,khau bok,lung sil pawl kha kut in thah<br />

piak in khamh khawh asi.Inn dum thei kung caah asi khawh chung in ngan dam nak he a tlak<br />

mi thei kung ngah khawh nak ding ah cun kokek rungrul thah nak le buar thah nak si kha hman<br />

piak ding. Tlang cung cin khawh nak caah fawi tein ngah khawh mi rungrul thah nak le buar<br />

thah nak sii tuah ning cang kha kan vun langh ter.<br />

II.7. (a) Rungrul le Zawt nak thlak mi hmel<br />

chunhnak thlei dan ning cang<br />

Ciin thla tu pawl cu rungrul thah nak an hman ko nain rungrul ruang ah dum rawh nak,zawt nak<br />

ruang ah rawhrak nak ti mi kong kha tha tein thlei dannak an tuah kho lo ruang ah kan hman mi<br />

sii hi a tha rua lo tiah kan ruah, a si lo ah kan hman mi sii kan i phalh,a sawh sawh in tang ka dih<br />

kha kan ton tawn mi asi.A cheu khat nih cun rungrul a tla mi kung kha ,zawt nak ca i hman mi sii<br />

kan kah hi phalh nak ngai asi.Cu caah a tang lei rungrul le zawt nak ruang ah a si mi pawl kha a<br />

tawi fiang nak in kan vun langh ter .A si nain a cheu khat zawt nak cu rungrul nih zawtnak a<br />

chonh khawh ruang ah rungrul thah nak si kha hman piak a hau.<br />

21


Thing kung Zawt nak le Rungrul thlei dan ning<br />

Rungrul nih thing kung an ei ah cun<br />

• Thlai kheu cung ah rungrul hmuh chih khawh asi.<br />

• A zun/ek ruang ah thlai kheu a rong adang.<br />

• A hram an ei ah cun a kung/a hnah pawl rang ngai in an car.<br />

• A thei an ei ah cun an ei nak a kua/pem lak in an ei.<br />

Thingkung ah zawt nak a tlak ah cun<br />

• Zawt nak an tlak ah cun thing kung I chunglei (physiology) an rawk I thing kung pawl a um<br />

ton ning si lo in adang ngai in an um.<br />

• Thing kung I zawt nak um nak a hnah/a dong/a par tbt…. pawl ah an car.<br />

• An than ning kel si lo in phun dang ngai in an thang.<br />

• Thingkung i tissue pawl an thi.<br />

Thing kung zawt nak le rungrul cu an I lawh lo caah rungrul thah nak sii pawl zawt nak ah kan<br />

hman si lo ah zawt nak khamh nak si kha rungrul ah hman piak ah cun an thawn nak kha san<br />

tlai lo ah a cang.<br />

1. ”Caterpillars of a Large White Butterfly” by MattX27 is licensed under CC BY-SA 2.0 4. 2. ”Elephant hawk moth caterpillar” by Marie Hale is licensed<br />

under CC BY 2.0 3. ”Destruction” by bennettscience is licensed under CC BY 2.0 4.”Black rot of cabbage” by Plant pests and diseases is licensed under<br />

CC PDM 1.0 5. ”Tomato: Wilt” by Plant pests and diseases is licensed under CC PDM 1.0 6. ”Foliar mosaic: Virus infection” by Plant pests and diseases<br />

is licensed under CC PDM 1.0<br />

22


II.7. (b) Cin thlak hrawk tu rungrul an nun caan<br />

theihnak<br />

Kan dum a hrawk tu rungrul pawl nun dan hi a thei mi kan tlawm ngai te. An nun ning cang kan<br />

thei asi ah cun a hlan kan tein i ralring nak ngei khawh nak ding ah rungrul pawl nung ning cang<br />

kan vun langh ter nak hi asi.<br />

Rungrul than ning (Insect life cycle)<br />

A tling mi than ning<br />

A tling lo mi than ning<br />

A pi<br />

A no lio<br />

A tii<br />

A tii<br />

Palep than ning<br />

Pupa<br />

Cawngngon<br />

A pi<br />

Cawngngong (larva) caan lawng ah<br />

thei/ah hnah an ei<br />

A no lio le a pi si lio can ah thei/ah hnah<br />

an ei<br />

Ti sik an hnah a ei ve tawn I a tling mi than<br />

ning in a thang ve mi<br />

Ti sik an hnah a ei ve tawn I a tling lo mi<br />

than ning in a thang ve mi<br />

”beetle 003” by Fuduy is licensed under CC BY 2.0. / ”Fly” by Sander van der Wel is licensed under CC BY-SA 2.0. / ”Dead Moth” by davepaku is licensed<br />

under CC BY-SA 2.0. / ”Common Green Shieldbug” by chaz jackson is licensed under CC BY 2.0. / ”grass hopper” by angelbenutzer is licensed under CC<br />

BY-SA 2.0. / Alton N. Sparks, Jr., University of Georgia, Bugwood.org<br />

23


II.7. (c) <strong>Chin</strong> ram Hakha ah a tlak bik mi hrawk<br />

tu rungrul le zawt nak kong<br />

<strong>Chin</strong> ram Hakha peng ah a tlak tam bik rungrul zawt nak kan ti tik ah a bia pi in inn dum ah kan<br />

hmuh mi rungrul zawt nak pawl kha kan langh ter mi asi. Hi kutken cauk ah kan langh ter lo mi<br />

rungrul zawt nak tam pi a um kho mi asi.<br />

Sr. Zawt Nak Pung A zawtnak hmel chuhnak Zawtnak an nun can<br />

1<br />

An tam ah a tam bik a tla /<br />

coffee dum zawng ti nih ciah<br />

mi zawt nak asi i a pum in a<br />

ngerh mi ban tuk in hmuh<br />

khawh asi.<br />

karlak(life cycle)<br />

Thlai ci le cin tlak lak<br />

hnu i a tang mi in a karh<br />

/a daam i a lum tung mi<br />

ni khua ah zawt nak tam<br />

deuh a tla.<br />

A dum dek zawt nak<br />

2<br />

An tam ah a tam bik a tla /<br />

coffee dum zawng ti nih ciah<br />

mi zawt nak asi i a pum in a<br />

ngerh mi ban tuk in hmuh<br />

khawh asi.<br />

Thlai ci le cin tlak lak<br />

hnu i a tang mi in a karh<br />

/a daam i a lum tung mi<br />

ni khua ah zawt nak tam<br />

deuh a tla.<br />

Dum thut zawt nak<br />

3<br />

A hnah chung ah a rang<br />

zawng a dek mi tam pi hmuh<br />

khawh asi.<br />

Khua sik ah cun tam deuh<br />

a tla, thlai cii zawt nak asi.<br />

Ruah ti le ti in a karh.<br />

4<br />

An tam rang dek zawng zawt<br />

nak<br />

Piat zawt nak<br />

Piat hnah cung ah bonbok<br />

zawng (khayan zawng) a<br />

kulh tein hmuh khawh si.<br />

Cinthlak a hma zawn in a<br />

kiak kho. A zual ah cun na<br />

dum ning tein a karh lai.<br />

Vawlei in a sem mi zawk<br />

nak asi i thli le ti zong in<br />

zawt nak a karh kho. Thei<br />

hang cin ning thlen ding,<br />

ti nih a phum lo ding in i<br />

ralrin ding.<br />

2. ”Black rot of cabbage” by The NYSIPM Image Gallery is licensed under CC BY-NC-SA 2.0<br />

24


5<br />

Fung voi hnah car zawt nak<br />

A hnah cu ti nih a ciah mi<br />

zawt nak asi i a hnu ah cun<br />

ca pawl ban tuk zawng ah<br />

a thleng lai. A zual ah cun a<br />

hnah lawng si lo in a hnah a<br />

tuam tu zong ah a tla kho<br />

Ruah tam tuk ruang le<br />

cinthlak lak hnu in a<br />

tang mi in zawt nak a<br />

karh kho. Cu zawt nak a<br />

tlak ah cun a tlak ti nak<br />

hna cinthlak lak hnu in a<br />

tang mi pawl kha mei in<br />

khang hna.<br />

6<br />

khayan chinti zawt nak<br />

A kung,a hnah le a thei ah ti<br />

nih a ciah mi zawt nak, hma<br />

le a hring zawng a dek mi<br />

hmuh asi. A thei pawl zong<br />

coffee zawng a kulh in a zual<br />

ngai in a hrawh. Zawt nak a<br />

tlak ah cun a caan tawi te ah<br />

a thei vial te an rawk tawn.<br />

Zawt nak asi ter tu hi thli<br />

in fawi tein a karh. Kan<br />

cin nak dum a pawng<br />

kam thiang tein tuah<br />

ding. Zawt nak nei mi<br />

thingkung phawi i mei<br />

ah khangh ding.<br />

7<br />

8<br />

Kha zer bacteria hnah<br />

car zawt nak<br />

A hnah cu mui sam hman lo<br />

ai hre dek in coffee zawng<br />

adek ah a thleng i a kung<br />

an thi kho. A hnah kam le<br />

a hnah kuar nak ah a hlei in<br />

an tla. A hnah ko tiang a nak<br />

zawng ah a thleng.<br />

A hram ah ti nih a ciah mi<br />

zawt nak asi a nem i a thu lai<br />

i a rim chia lai. A thu lai i a<br />

kung ai hre zawng a thleng<br />

lai,a uai lai,a tlu lai.<br />

Zawt nak si ter tu hi<br />

cinthlak lak hnu a tang<br />

mi pawl le vawlei chung<br />

ah an i uam kho. Ruah<br />

ti, rungrul le cinthlak<br />

a hma in a karh kho.<br />

Vawlei kalh ding, thei<br />

hang hmun thleng ding<br />

mah ti tuah in khamh<br />

khawh asi.<br />

Vawlei in asem mi zawt<br />

nak asi. Hma in zawt nak<br />

a lut. Dum kha khang in<br />

tuah ding, ti uap lo ding<br />

in tuah ah cun khamh<br />

khawh asi.<br />

9<br />

Khazer nem thut zawt nak<br />

Hman phek hnah deh zawt nak<br />

A hnah cung ah mui sam<br />

hman lo mi coffee duk<br />

zawng adek in a vun ngan i a<br />

lai ah a zawng a dul i a dum<br />

zawng in a kulh mi pawl<br />

hmuh khawh asi. A zual ah<br />

cun a hnah a car lai i a til lai.<br />

Thlai cii le ti in zawt nak<br />

a kar kho asi. Thinkung a<br />

than caan thla 1 le cheu<br />

hrawng ah zawt nak a tla<br />

deuh. Thlai cii tha,thlai<br />

cii a thiang mi kha hman<br />

in khamh khawh asi.<br />

6. ”Tomato Blight - Leaf and Flower symptoms” by CropShot is licensed under CC BY-NC 2.0<br />

25


10<br />

11<br />

Hman phek kung<br />

car zawt nak<br />

Hman phek par caan ah a<br />

tla khun mi asi. A par uai lai<br />

i a til lai. Thinkung par in car<br />

a thok i a kung dih lak in an<br />

car. A kung cu adum zawng<br />

a buar dek hmuh khawh asi.<br />

A hnah,a thei in a dum<br />

zawng a deh hmuh khawh<br />

asi. A hna a tang lei ah zawt<br />

nak atla.<br />

Thlai cii zawt nak si i<br />

cinthlak lak hnu a tang mi<br />

cung ah an um. Thli, ti zong<br />

in fawi tein a karh kho.Tha<br />

tein a kung, a tlang tein<br />

cin ding, khang in cin ding<br />

mah ti tuah piak ah cun<br />

khamh khawh asi.<br />

Thlai cii le cinthlak lak<br />

hnu a tang mi in zawt nak<br />

a karh kho. Thli lut le thli<br />

chuak that nak ding ah a<br />

kung tlang tein cin piak<br />

ding.<br />

Peti zawt nak<br />

12<br />

A hnah pawl ah ai hre zawng<br />

a kulh in a khat i a kung a<br />

niam, thei tlai caan a tawi<br />

i, a zawng a tlua deuh kha<br />

hmuh kho si.<br />

Virus ti mi zawt nak ruang<br />

ah a si i rungrul pawl in<br />

a karh. Rungrul thah in<br />

Khamh kho asi.<br />

13<br />

14<br />

Pe zawng khat lo a tial<br />

Thingkung uai zawt nak<br />

Ascochyta leaf and pod spot<br />

Zei ban tuk cinthlak poh ah<br />

thlai kheu can ah zawt nak<br />

tam bik a tla tawn. Thlai<br />

kheu a tang lei ah a kor i a<br />

car i a thi lai. A thih nak zawn<br />

ah a dum zawng hmuh<br />

khawh asi.<br />

A hnah cung ah a dum<br />

zawng rin mi hmuh khawh<br />

asi. A thei tlai zawng ah tlak<br />

khawh asi.<br />

Buar zawt nak ti mi hi<br />

vawlei le ti chung ah an<br />

i thup kho. Thli zong in a<br />

karh kho. A cin daam mi<br />

zor ter ding, ti uap lo ding<br />

in zoh khenh piak ding,<br />

zing lei lawng ah ti toih<br />

piak in zawt nak khamh<br />

khawh asi.<br />

Vawlei in a sem mi zawt<br />

nak asi i a cin can ah a tla<br />

kho. Thli lut le thli chuak<br />

that nak ding ah a kung le<br />

a tlang ar tlang in cin piak<br />

ding, zawt nak a tlak ka in<br />

a hnah pawl kha kan kut in<br />

lak i khamh khawh asi.<br />

14. ”File:Ascochyta.frangulina.-.lindsey.jpg” by Sarefo is licensed under CC BY-SA 3.0<br />

26


Sr. Hrawk tu rungrul min An hrawk dan Rungrul nung ning cang<br />

1<br />

Cawngngong pawl cu a hnah<br />

kha an ei. A hnah cung ah ai<br />

hre zawng a neh pawl hmuh<br />

khawh asi.Pan khawpi par<br />

kha a chung lei tiang an<br />

khawih i an ei. A zuan kho<br />

hlan caan (Pupa) pawl cu a<br />

hnah cung ah hmuh khawh<br />

asi.<br />

A hnah chung ah a ti kha a<br />

bu tein hmuh khawh asi.<br />

Cawngngong asi lio ah rua<br />

hring zawng bang tuk asi a<br />

pi cu afa I mei khu zawng<br />

nei mi tho a can hlan (Pha<br />

lan)asi.<br />

2<br />

(Diamond Back Moth)<br />

Tling tein a thang cang mi<br />

nih a hnah kha an ei i a hnah<br />

kha a kua ah a cang ter.<br />

Tling tein a thang cang mi<br />

cu (2-3)mm a sau i a dum<br />

zawng a thla ah ai hre<br />

zawng a rin a tel.<br />

3<br />

4<br />

An tam ei tu rungrul<br />

Kawpi hnah ei tu rungrul<br />

Kawpi pa lep<br />

Cawngngong a si lio ah a<br />

hnah le apar pawl kha pem<br />

lak in an ei. Cawngngong<br />

zun le ek ruang ah thinkung<br />

pawl a thur hnawm ter.<br />

Kawpi hnah (3-6) tiang an ei<br />

kho.<br />

A hnah ah seh nak hma a um<br />

i a hring duk zun/ek pawl<br />

zong kha a hanh cung ah<br />

hmuh khawh asi.<br />

Ati pawl cu a hnah tang<br />

lei ah a hring zawng a<br />

ti kha a pum tete in an tit.<br />

Cawngngong cu cong ban<br />

tuk in a um a kor i a rin a<br />

tel. Tling tein a thang cang<br />

mi cu an lu le an tang ah<br />

mei khu zawng in a um a<br />

thla cu cong ban tuk in mei<br />

khu a tel.<br />

Kuan mui sam nei i ai hre<br />

zawng a ti pawl cu a hnah<br />

tang ah pa khat te tein a<br />

ti an tit. Cawngngong cu<br />

a hring zawng si i a pum<br />

cung ah a dum zawng a<br />

deh a tel a hnah a bil i a<br />

zuan khawh hlun caan<br />

(Pupa)chung ah an um.<br />

Tling tein a thang cang mi<br />

cu a rang zawng pa lep an<br />

si i a thla ah a dum tlawm<br />

pal te a tel.<br />

1. ”Plutella xylostella (garage)” by davidshort is licensed under CC BY 2.0 3. / ”File:Koolmot zijkant Plutella xylostella op boerenkool (Curly kale).jpg” by<br />

Rasbak is licensed under CC BY-SA 3.0 2.”Flea beetle” by bramblejungle is licensed under CC BY-NC 2.0 4. ”Alder Flea Beetle larvae” by San Bernardino<br />

Nat’l Forest is licensed under CC PDM 1.0 3. ”Cabbge looper” by Plant pests and diseases is licensed under CC PDM 1.0 4. ”Cabbage White Butterfly” by<br />

Mamboman1 is licensed under CC BY-NC-ND 2.0<br />

27


5<br />

6<br />

Khang lang<br />

A lin sat tuk can ah a tam<br />

deuh a tla. Thingkung i a<br />

dong le ano nak ah a tla<br />

deuh khun. A bupi in an dih<br />

an ei i an cii karh a rang.A<br />

hnah pawl ai hre ah a thleng<br />

i an kor. Thingkung a hram<br />

ah a thla a rang i afa mi<br />

hmuh khawh asi.<br />

Cawngngong nih ahnah cu<br />

a virh i a ei ruang ah ahnah<br />

cu a rang mi asi ter. Tling<br />

tein athang cang mi nih an<br />

ei ah cun a hnah cu thim virh<br />

mi ban tuk in a awng hmuh<br />

khawh asi.<br />

An no lio ah cun a hring<br />

zawng in a hring duk tiang<br />

a um i a pum ah khuai<br />

seng nih a khuh. Tling tein<br />

a thang cang mi cu thla a<br />

nei i a lu le a tang cu a dum<br />

zawng asi.<br />

A hnah tang lei ah a ti an tit.<br />

Tling tein a thang cang mi<br />

cu a fa i a dum zawng tho<br />

an si.<br />

Hnah virh tu rungrul<br />

7<br />

A thei e tu rungrul<br />

A thei a leng lei in an ei i a<br />

kuar mi hma pawl an can<br />

ter. A caan ah cun a thei<br />

chung tiang an ei nain<br />

thingthei rungrul ban tuk in<br />

zun/ek hmuh khawh asi lo.<br />

Thinkung a no lio ah a hram<br />

in kiah a hmang.<br />

A ti pawl cu a hnah tang lei<br />

ah a rang zawng a hmul<br />

ban tuk a bupi in ati an tit.<br />

Tling tein a thang cang mi<br />

cu chun caan ah vawlei<br />

chung ah an um i zaan<br />

caan ah an ei i an hrawh.<br />

Tling tein a thang cang mi<br />

cu mei khu zawng asi i a<br />

thla khat le khat ah ai hre<br />

zawng tlawm pal te a tel.<br />

8<br />

Luki nei khayanchinti<br />

ei tu rungrul<br />

Cawngngong pawl cu a<br />

hnah a thei a kung pawl kha<br />

an ei i an hrawh. A hmin rih<br />

lo mi thei zong a mu lang dih<br />

lak in an ei.<br />

Ati pawl cu a hnah cung ah<br />

pa khat tete in a ti an tit.<br />

Tling tein a thang cang mi<br />

cu a hring zawng si i a pia<br />

zawng a rin mi le a pum ah<br />

luki a nei. A zuan khawh<br />

hlan (Pupa) cu vawlei<br />

chung ah an tuah tawn.Kut<br />

in thah khawh asi.<br />

5. ”Infestation” by me’nthedogs is licensed under CC BY-NC 2.0 6. ”Leaf Miner flies” by loarie is licensed under CC BY-NC-SA 2.0 / ”Kosrae-nonileafminer”<br />

by Plant pests and diseases is licensed under CC PDM 1.0 8. 7. ”Moth 1: Armyworm” by Dendroica cerulea is licensed under CC BY-NC-SA 2.0<br />

”DSCN0055” by grateful420angelina is licensed under CC BY-NC-ND 2.0<br />

28


9<br />

Kha zer dum ah a cin daam<br />

mi a tlawm tuk ah cun fak<br />

pi in an hrawh khawh. Kha<br />

zer cu hngerh te nih an ei<br />

ruang ah a kua dih tawn.A<br />

biapi in thlai cii zun caan<br />

ah a tam bik a tla tawn.<br />

Hngerh te phun tam<br />

pi an um nain a fa i a<br />

sen zawng nih a tam<br />

bik a tlak i an hrawh.<br />

10<br />

Hngerh te<br />

A thei a mi no kha an dop<br />

I an ei ruang ah mui sam<br />

hman lo mi thingthei le<br />

thing thling a chuak kha<br />

hmuh khawh asi. A thei<br />

tlai that lo le a caan zat<br />

hlan ah a thei a til tawn.<br />

A ti pawl kha a thei cung<br />

ah pa khat tete in a ti a<br />

tit i a mu chung tiang a<br />

hlanh. Cawngngong cu a<br />

rang nawn mi an si. A zuan<br />

khawh hlan caan(Pupa)<br />

cu vawlei chung ah a tuah.<br />

Thing thei ei tu tho<br />

II.7. (d) Hman phek,Ai thing,Kha chuan rang in<br />

rungrul thah nak sii tuah ning<br />

A herh mi thil ri<br />

Kha chuan rang<br />

Zi nan<br />

Hman phek hring<br />

Ai thing<br />

Cha piat dip<br />

Ti<br />

- kiap 3( A za fang ba 3)<br />

- keu 2<br />

- kiap 1.5(pum 15)<br />

- kiap 15(Ai thing a fa mi 1)<br />

- keu 1<br />

- litre 3<br />

Tuah ning le hmang ning<br />

1. Kha chuan kha cip tein phomh i zi nan hen cawh i zan khat ciah ding.<br />

2. Hman phek le ai thing zong cip tein phomh ding.<br />

3. Ti litre 3 pung ah cha piat dip he cawh dih hnu ah kha chuan rang, hman phek le ai thing<br />

cawh mi kha rawn than i minute 15 ciah ding. Cu dih cun a hang pawl kha ti zet nak/thil sah<br />

in dip paik i, sii hang le ti 1: 1 cawh than i rungrul nih a tlak nak kha toih piak ding. Rungrul<br />

a tlak tam tuk ah cun mah sii hang kha kah khawh asi. Sii hang kah dih hnu nazi 24 (ni khat)<br />

a rauh ah cun ti sik an hnah kha ti in thiang tein tawl than i ei khawh asi. Hnah ei tu rung rul,<br />

thei virk tu rungrul le lung sil pawl zong khamh khawh asi.<br />

<strong>Chin</strong> chiah nak<br />

Sii kan tawngh tik ah kut a lin tawn mi kan tawngh sual nak hnga lo kut hruk hman ding.<br />

Kokek nawn asi caah rungrul pawl an thih colh lo zong ah zarh khat ah voi 2- 3 kah piak ah<br />

cun rungrul pawl an hung tlawm deuh kha hmuh khawh asi. Sii hang kha ni 1-2 leng chiah<br />

lo ah a tha. (Reference - UNDP Delta <strong>Home</strong> <strong>Gardening</strong> Manual)<br />

9. ”D3A_7262_Red Ant on orange peel.jpg” by swh is licensed under CC BY-NC 2.0 10. ”MMB_3561” by mmariomm is licensed under CC BY-NC-SA 2.0<br />

29


II.7. (e) Khuh sii hnah in sii kah mi ser ning cang<br />

A herh mi thil ri<br />

Khuh sii hnah<br />

Cha piat dip<br />

Ti<br />

- kiap 25<br />

- keu 4-5<br />

- gallon 4<br />

Tuah ning cang<br />

Ti gallon 3 ah khuh sii hnah kha zaan 2 ciah piak ding.Ti lum he ciah ah cun a tha deuh. Cun<br />

cha piat dip 4-5 kha ti gallon 1 he tlawk lak in chuan i kan ciah mi khuh sii hnah hang he cawh i<br />

daih ter. Cu dih cun sii hang kha zet i rungrul tlak mi kung kha toih khawh asi. Rungrul/pelep le<br />

hngerh te pawl kha khamh khawh asi.<br />

II.7. (f) Zen le thung cawh in sii kah mi ser ning<br />

cang ( lime sulphur)<br />

A herh mi thil ri<br />

Thung<br />

Zen<br />

Ti<br />

Ti zeh nak<br />

- kiap 7<br />

- kiap 3<br />

- litre 5<br />

Thung kiap 7 Zen kiap 3<br />

Ti litre 5 Mei in chuan ding<br />

Ti litre 5 Mei in chuan ding<br />

30


Lime Sulphur Tuah ning<br />

• Ti litre 5 kha mei in a tlawk tiang chuan ding.<br />

• Ti tlawk ah thung ( kiap7) le zen kiap 3 rawn I hngerh tlei in cawh ding.<br />

• Sii hang kha in nazi pa 1 le cheu,pa 2 tiang chuan piak ding. Minute 10 dan ah cawh piak<br />

ding.<br />

• Sii hang cu ai hre zawng a buan a rak chuak i duh sah tein ai hre in a sen ah a thleng lai.<br />

• A sen duk chuak tiang chuan piak ding.<br />

• Cu dih cun sii hang a ne tlak khawh nak ding ah zaan khat chung a chin chinh piak ding. A<br />

ne tlak ah cun ti zet nak si lo ah thil sah in a ti fim kha zet i hman khawhasi. Sii hang litre 2<br />

hrawng ngah khawh asi.<br />

Sii hang hman ning<br />

• Siii hang litre 20 tlum mi sii kah pung 1 ah myin khawng zuun keu 5 le ti a khat te in rawn i<br />

thing kung ah kah khawh asi. Asi lo ah litre 2 tlum mi kut tlaih sii kah nak a fami ah sii hang<br />

keu cheu le ti khat tein rawn i a kung cung ah kah khawh asi. A dang zei sii he hmanh cawh<br />

i hman lo ding. Sii hang kha akung ah i benh deuh seh ti na duh ah cun buh hang litre khat<br />

hrawng cawh i kah khawh asi.<br />

• A tang mi a ne pawl kha kum sau pi asi cang mi a teng le a nge buar zawt nak a lut sual nak<br />

hnga lo thuh khawh asi. Sii hang kha a chin chinh i sau pi tiang fim khawh asi.<br />

• Sii kah dih ni 2-3 rauh hnu ah ti sik an hnah pawl kha thiang tein tawl i ei khawh asi.<br />

Sii hang a sen zawng a thleng<br />

tiang chuan ding<br />

Sii hang kah nak pung 1 ah<br />

keu 5 toih<br />

A hlei in ral rin ding<br />

• Sii hang nih a kung a kangh ter khawh caah an ti mi leng in hman lo ding.<br />

• Ni linh lo caan, zaan lei lawng ah toih piak ding. Hngakchia tawngh ter lo ding.<br />

31


II.7. (g) Doghtha buar sii ser ning cang<br />

Chemical buar thah nak si hi inn dum ti sik an hnah caah caan sua hman piak ding si lo. A ei tu<br />

caah caan sau deuh na hman ah cun ngan dam nak a that ter lo lawng si lo in pawng kam a thur<br />

ter. Doghtha buar thah nak sii hi a tuah a fawi mi buar thah nak sii pa khat asi. Doghth cu cin tlak<br />

nak sii dawr ah cawh khawh asi.<br />

A herh mi thil ri<br />

Doghtha<br />

Thung(inn sak nak I hman mi thung)<br />

Ti<br />

-kiap 11<br />

-kiap 11<br />

-gallon 4 (gallon 1-ti bu 4 hen aa tluk)<br />

Doghtha kiap 11 Thung kiap 11 Ti gallon 4<br />

Tuah ning<br />

1. Doghtha kiap (11) kha ti gallon 3 hen plastic pung pa khat ah cawh piak ding.<br />

2. A dang pung ah thung kiap (11) kha ti gallon cheu in cawh ding.<br />

3. Cawh cia mi thung hang kha doghtha hang um nak chung ah thil sah in donh i thlet ding.<br />

4. A hang ah a cang dih lo mi thung kha ti gallon cheu he cawh than in doghtha hang cung ah<br />

thlet ding.<br />

5. Doghtha le thung hang pawl kha tha tein cawh i hman khawh asi.<br />

Doghtha hang tuah tik ah ral rin ding<br />

1. Sii hang cu fawi tein a ne a tlak tik ah hman hlan ah cawh than i hman ding.<br />

2. Vawlei le plastic pung pawl lawng kha hman piak ding.Dan/Dar thil hman lo ding.<br />

3. Ruah sur lio,ni linh tuk lio le thing kung nih ti a ngah lo caan hna ah hman lo ding.<br />

4. Na tuah dih le cang ka nazi 24 (ni khat) chung ah hman colh ding.. Mah nak tlai in na man ah<br />

cun zawt nak khamh nak a thawn nak a tlawm kho.<br />

5. Sii kah dih in ni 3 hnu ah ti sik an hnah pawl kha tawh i ti in thiang tein tawl i ei khawh asi.<br />

Doghtha hang hman ning cang:<br />

1. Sii hang in thing kung pawl kha ciap lak in toih ding.<br />

2. Acre(ehka) 1 caah gallon 50-100 kar hman khawh asi.<br />

3. Zawt nak a tlak le cang ka in hman colh ding. Ni 7 ah voi 1 toih piak ding.<br />

32


Ti sik An hnah cin ning cang<br />

Thennak (III) nak<br />

A tang lei i kan langh ter mi tlang sannak ah cin asi mi thlai kung 12 cu <strong>Chin</strong> ram,Hakha peng<br />

khua te ah i cin thla tu pawl nih an inn dum ah a cin tam bik ah cin mi asi. A cin ning cang kha<br />

kan vun langh ter. Aharah (Nutrition) ti mi hmuh khawh nak ding phun (4) a um.(1) A thei ei<br />

khawh mi phun (2)A ba ei khawh mi phun (3)A hnah/a par ei khawh mi phun (4) Pe phun pawl<br />

hi an si.<br />

III.Dal (1) Nak : Khayanchinti cing ning<br />

Mirang Min – Tomato<br />

A kung um ning zoh in phun (2) a um<br />

(a) Tung thunh hau lo ni<br />

(b) A tung bunh piak hau mi phun<br />

A duh mi ni khua<br />

-khua caan a kik pah mi a duh<br />

-Temperature15°C-30°C ah a tha<br />

-Ti lut ti chuah that nak le thatse vawlei ah a tha deuh<br />

Thlaici Erh Ning<br />

Bawng(a khang) in erh ding. Hi ban tuk tuah tuan mi cin ning le bawng in thlai cii erh piak ah<br />

cun thlai cii a dih mi a dan lawng si loin thingkung a that dan zong a dang deuh. Bawng tuah tik<br />

ah a vang 3’, vawlei a chah 6”, a sau cu mah duh zat in tuah i bawng a sau 12’ hrawng ah cawek<br />

dip 1 hrawng cawh ding. Caw ek kha bawng a cung lawng ah cawh loin a cung tang leh i cawh<br />

piak ding. Bawng kha ti tam piin toih piak ding. A si khawh ah cun bawng kha thlai cii cin hlan ni<br />

khat a duh ah ti toih piak ah cun atha deuh. Vawlei le ni khua he a tlak mi a chuah tha mi thlai cii<br />

pawl kha thim i cin piak ding. Cun bawng ah 4” kar hlat in a tlang rin piak in tlaicii lehmah cheu<br />

hlat in cin ding. Ca pawl si lo ah favai in pan tein khuh piak ding. Thlai a keuh tik ah cun kan<br />

khuh mi kha tawn piak than ding. Lai tlang cu ruah ti a tam, ni a linh tuk ruang le khua sik caan<br />

ah dap ti a tam tuk ruang thlai kheu pawl an rawk kho. Cu caah erh nak hmun kha a si khawh<br />

nak in ban hla hnah le plastic in a san 5’ hrawng in khuh piak ding.<br />

Fig (1); Bawng in a nge tein cin<br />

piak ding<br />

Fig (2); A khuh tuah paik ding<br />

33


Ni khat voi khat zing ka ah ti toih ding. A hnah pa 2 a chuah ah thial i, hnah dik pa 5 a chuah tik<br />

ah a hmun mi cin nak ah thial ding.<br />

Fig (3); Plastic in thlai erh ning<br />

Thial Ning le Zoh Khen Ning<br />

Cin nak ding vawlei kha a chah 8” tluk chah ding in tuah piak ding. A kung pe 1.5 kar le a tlang 3’<br />

kar hlat in cin ding. Bawng in cin piak thawng in a kung a thawng i a thei a that deuh kha hmuh<br />

khawh asi. Ruah ti tam nak le a kik nak hmun ah cin ah cun plastic nak mi in khuh piak ding.<br />

Thlai keu pawl kha erh nak vawlei he cin nak hmun ah 2’ hlat in cin ding. A kung tlang le a khor<br />

hlat 3x2’ in cin ding.<br />

Fig (4); Bawng in cin ding<br />

Khayan chinti a thei pawl cu vawlei he a tongh zong ah siseh, ruah sur i vawlei nih a theh zong<br />

ah siseh fawi tein thut a hman caah a tung thunh i hri in tuah piak ding. A par borh a chuah le<br />

cang ka in a dang a teng chuak mi pawl tan piak ding. A cung lei kan langh ter mi thlai kung<br />

pawng ah thing hnah, ca pawl in vurh ning (Mulching) tuah piak ding.<br />

34


A nge(a fek) tan piak ding<br />

1. A hrampi kung pakhat nganh ding – A kung a chuak mi pa 1 te lawng nganh in a dang a teng<br />

vial te tan piak ding.<br />

(2)A hrampi kung pa 1 nganh – A kung<br />

tak pa 1 le a par borh tang i pa 1 lawng<br />

nganh in a dang pawl tan piak ding.<br />

Fig (5); A nge pa3 lawng chiah ning<br />

(3)A hrampi kung pa 3 nganh - A kung<br />

tak, par borh pa 1 nak tang le par borh<br />

pa 2 nak tang hna nganh in a dang pawl<br />

tan piak dih ding. A dang a teng thar le<br />

a hnah hlun pawl vial te tawh piak dih<br />

ding. Ni fa tein zing lei ah ti toih piak<br />

ding.<br />

Fig (6); A nge pa 2 lawng chiah ning<br />

Zawt nak le rungrul khamh ning<br />

Kayan chinti cu zawt nak fawi tein a tlak khawh caah tha deuh in zoh khenh ding. Tuan deuh<br />

hnah car zawt nak le tlai deuh i hnah caar (fungus) zawt nak. Buar hnah uai zawt nak le a dang<br />

zawt nak tlak a fawi te caah tha tein zoh khenh ding. Zawt nak um nak pawl kha tan piak, si lo<br />

ah phawi dih i mei in khanh dih ding.<br />

Fig (8); Tlai deuh I hnah car zawt<br />

nak a tlak ning<br />

Fig 8: ”tomato_late_blight_stem_collapse” by Plant pests and diseases is licensed under CC PDM 1.0 / P5010141” by Plant pests and diseases is<br />

licensed under CC PDM 1.0<br />

35


Kokek nawn pawl tam pi in hman piak ding. Chemical si (boreaux mixture,lime Sulphur) le<br />

Benomyl, Mencozeb pawl zong hman herh ah cun a mah le a khan ning in cawh piak i toih ding.<br />

A hnah ei, a thei virh tu le tho rang pawl an tlak ah rap tuah i thah, si lo ah kut in thah ding.<br />

Fig (9; Rungrul rang tete a tla<br />

Fig (10);Thei ei tu rungrul a tla<br />

A hmin a luan hlan ah a tlai nak a ko he tawh ding. Thiang tein tawl ding.Nai dem ah ti ro dih lak<br />

in thli chem ter hnu ah a fek mi kuang in zuar nak hmun ah kuat ding. Khayanchinti caan sau<br />

pichiah khawh nak caah sauce phun in tuah i chiah khawh asi. Khayan chinti a car in i chiah,<br />

jam(yoe) tuah zong in a vitamin zei hmanh tlau lo tein chiah in ei khawh asi.<br />

Khayan chinti zun caan le chiah ning<br />

A hmin a luan hlan ah a tlai nak a ko he tawh ding. Thiang tein tawl ding.Nai dem ah ti ro dih lak<br />

in thli chem ter hnu ah a fek mi kuang in zuar nak hmun ah kuat ding. Khayanchinti caan sau pi<br />

chiah khawh nak caah sauce phun in tuah i chiah khawh asi. Khayan chinti a car in i chiah, jam<br />

(yoe) tuah zong in a vitamin zei hmanh tlau lo tein chiah in ei khawh asi.<br />

Fig 11; Zun ding<br />

Fig 9. ”Tomato: Trialeurodes vaporariorum (greenhouse whiteflies)” by Plant pests and diseases is licensed under CC PDM 1.0 Fig 10. ”Tomato<br />

fruitworm earworm insect caterpillar larvae stage” by watts_photos is licensed under CC BY 2.0<br />

36


II. Dal (2) Nak : Hman phek Cin Ning<br />

Mirang min –Chilli<br />

A duh mi khua caan le Vawlei<br />

A lum nak le a kik le lum cawh nak thlai kung si i a daam i cin pah mi ni khua a duh. A buak tlak<br />

in temperature 21°C -26°C a tha bik. A par caan ah temperature 10°C tang a phanh ah cun a thei<br />

tlai a tha lo. Zei ban tuk vawlei poh ah cin khawh asi. A si nain ti uap lo nak ah cin ding. Kum<br />

chuak cin khawh asi ko nain lai tlang lei ah cun a tam deuh cu fur caah a tam bik an cin.<br />

Thlai cii Erh ning cang<br />

A cii in cin zong a ngah. Thlai cii erh i thial zong ah cin khawh asi. Kan cin tik ah bawng tuah in<br />

cin a tha. A vang 3”,vawlei 6”, a sau mah duh zah in tuah i bawng a sau 12’ hrawng cawek tun 1<br />

hrawng cawh piak ding. Cawek kha bawng cung ah cawh piak loin vawlei kha a cung le tang leh i<br />

cawh piak ding. Bawng kha ti tam pi toih piak ding. A si khawh ah cun bawng kha thlai cii cin<br />

hlan ni khat a duh ah ti toih piak khawh ah cun a tha deuh. Cun bawng kha 4” a tlang tuah piak<br />

i thlai cii pawl kha lehmah cheu hlat in cin ding. Ca pawl asi lo ah favai pa khat in pah tein khuh<br />

piak ding. Thlai a keu tik ah khuh mi kha lak piak than ding. Tlang sang cin mi pawl hi ruah tam<br />

ruang, ni linh tuk ruang le khua sik caan ah dap nih a tlak ruang ah thlai keu a rawk tawn. Cu<br />

caah cun fawi tein ngah kho mi ban hla hnah, plastic in a khuh a san 5’ khuh piak ding. Thlai<br />

keuh ni 45 hrawng a hnah 4-5 asi tik ah thial khawh asi.<br />

Thial Ning le zoh khen ning<br />

Khor le bawng in cin khawh asi. A kung le a tlang 2’x 3’ in cin piak ding.Khor in kan cin ah cun a<br />

kauh 6”, a thuk 8” in cawh piak i khor chung ah cawek asi lo le vok ek khor khat ah cawhnuk bu<br />

3 hrawng vawlei he cawh piak ding.. Khor in cin ah cun khua sik le khua lum ah a tha ko nain ti<br />

uap lo ding in ral rin ding. Ruah sur caan ah cun bawng in cin ding. Bawng tuah tik ah a san 8”<br />

hrang, a kauh 1’ le cheu a sau cu duh zah in tuah, i a kung 2’ asi ah thial khawh asi. A hmun 1.5‘<br />

x 24’ ah cawek tun 1 cawh i cin khawh si. Cin colh na duh ah cun khor 1 ah thlai cii (3-4) cin i a<br />

kung kheuh tik ah a tha bik kung khat lawng nganh i a dang kha phawi piak ding.<br />

A kung zoh khen ning cang<br />

Thial dih in zarh 2 ah belh bawh le vawlei kalh piak ding. A teng le a nge tam pi chuah khawh nak<br />

ding ah a kung a zim kha 1” tan piak ding. Ruah sur caan ah khor in cin ah cun bawng tuah piak<br />

hrim hrim ding. Chung khar inn dum ah cin ah cun ar, vok nih a hrawh nak hnga lo kan ngei mi<br />

salaeih pawl hmang in ral rin nak tuah khawh asi.<br />

Hman phek zun caan<br />

Hman phek a nun caan a buak tlak in thlai ciii nih a neih i thla 3 in kum 3 tiang chiah khawhasi.<br />

Lai thlai kheu hi sau a nungko nain tlawm te lawng a chuak. A cii kum 2-3 tiang kan chiah lai nan<br />

ti ah cun khua lum caan ah ti toih piak ding, ruah sur a thawh ka ah a caar mi a nge teng kha tan<br />

piak ah cun a kung a tha lai i a thei a tha lai. A thei zun tik ah a par a tilh sual nak hnga lo ral ring<br />

te in a hmin cang mi a thei lawng zun ding. Zuar ding in na duh si ah cun ti tlawk lak ah hman<br />

phek a hmin cang mi kha minute 15 chumh hnu ah caar ding. Ti lum in ciah ah cun a thei caar a<br />

dawh, buar zawt nak a khamh, a caar a fawi, thut lo in a khamh khawh. Thlai cii lak ding ah cun<br />

a kung cung ah a hmin tiang chiah ding. A thei a tha i zawt nak a um lo mi thlai cii kha thim ding.<br />

Inn chung nai dem tang ah caar ter ding. Ni lin lak ah pho lo ding.<br />

37


III. Dal (3) : Mai Cin Ning<br />

Mirang min -Pumpkin<br />

Mai cu tlang sang hmunhma ah cin mi a si i a tam deuh cu ruah sur caan ah kan cin i caan saupi<br />

chiah i ei khawh asi caah an dun ngai mi thlai kung a si. A zim, a thei pawl kha meh zong ah ei<br />

khawh asi. A tam deuh cu April le May thla ah kan cin tawn i August – November tiang zun khawh<br />

asi.<br />

A duh mi khua caan ti le vawlei<br />

Mai cu a kik pah mi ni khua a duh i temperature 18°C-27°C ah a tha bik. Zei vawlei poh ah cin<br />

khawh asi nain thatse vawlei cin ah a tha bik.<br />

Cin Ning<br />

Thlai cii erh i cin khawh zong a si erh loin cin khawh zong asi. A buak tlak in a kung tlang le a<br />

khor hlat 6’ x 10’ in cin khawh asi. Bawng in tuah piak i a kung hram ah nawn,vutcam cawh i cin<br />

piak ding. Ruah sur cu a inn khawh ko nain dap tlak cu a inn kho lo. A si khawh ah cun tung<br />

thunh piak i cin ah cun a thut a tlawm deuh. A kung thla 2 hrawng ah a zim tan piak ah cun a<br />

ruang a zam mi a tam deuh i a thei a tam deuh. Mai ah cun a pa le a nu ti in a um i a thei tha deuh<br />

seh ti ah cun zing lei ah a pa par kha zun i a nu par cung ah vorh ding.<br />

Rungrul zawt nak khamh ning<br />

Mai ah a tan deuh cu mai khaubok a kung no lio ah a tlai.Buar zawt nak a tla kho. Khaubok pawl<br />

kha kut in thah le kokek buar zawt nak thah nak sii kha hman in khamh khawh asi.<br />

Fig (1); Mai Khuabok<br />

Fig (2); Downy buar zawt nak<br />

Zun Can<br />

Mai ruang pawl kha a par hlan ah zun khawh asi ban tuk in thei kung no mi zong kha nam te in<br />

tan i ei khawh asi. A thei hmin mi lawh na duh ah cun a kung cung ah a hmin tiang na chiah lai i<br />

sau pi chiah khawh asi.<br />

Fig 1: ”Pumpkin Beetle” by Doug Beckers is licensed under CC BY-SA 2.0 Fig 2: ”Powdery Mildew Fungi on Pumpkin Leaves” by Jeff Kubina is licensed<br />

under CC BY-SA 2.0<br />

38


III. Dal (4) : Piat cing ning<br />

Mirang min - Onion<br />

Mirang min - Onion<br />

A duh mi khua caan le vawlei<br />

A kik a lum a zat mi ni khua a duh.A kung ngan caan ah 20°C - 21°C le a ba a tuah caan ah<br />

20°C-27°C hrawng a duh. Ni sau a herh.Chun tlung vawlei ti dah lo cu a daam mi vawlei poah<br />

ah cin khawh asi. Tlang cung a sannak ram ah cun a tam deuh cu October/November ah an cin.<br />

Thlai cii erh ning<br />

Piat cii cu vorh zong in siseh erh zong ah siseh cin khawh asi. Erh ding ah cun 4” - 6” a sang mi<br />

bawng a nge mi tuah piak i 2” tluk a hlat mi rin mi cung ah thlai cii pawl kha cin piak ding. Ti le<br />

vawlei he a tlak mi thlai cii tha kha thim i cin ding. Fur caan ah aba in siseh, khua sik caan ah<br />

piat thlai kheu zong in cin khawh si. Kan cin mi thlai cii cung ah cawek dip, favai, thatse pa khat<br />

khat in pan tein khuh piak ding. Bawng 3’ a kau a sau 12’ ah caw ek dip cawh piak ding. Ca pawl,<br />

hramh car pawl ngah khawh asi ah cun khuh piak ah cun thlai kheu a nge i a kung than a rang.<br />

Kan cin nak bawng cu fawi tein ngah khawh mi ban hla hnah, plastic muka hmang in a san 5’<br />

hrawng cih piak ding. Thlai kheu thla 1 hrawng asi ah a tlang tein belh kha phawi piak, cun nawn<br />

pek ding.<br />

Cin nak vawlei timh tuah le cinn thlak ning<br />

Inn dum caah cun bawng in tuah piak ko. A san 6’ hrawng a si i bawng 3” x 24” ah cawek tun<br />

1 cawh piak ding. Cun thlai kheu ni 40-45 a rauh hnu, a hnah 3-4 a si ah a kung tlang le a khor<br />

hlat 3” x 4” in cin ding. Thlai kheu a can tuk ah cun a tlu a kiak tawn ruang ah 4” hrawng nganh<br />

i a dang cu tan i cin ding. A si nain hi ban tuk cin dan cu a kung ngan ter a nuar tuk caah a caan<br />

hman tein thial i cin piak ding. Zei ban tuk thlai kheu poh thial i cin ah cun zan lei sang ni nem<br />

caan ah thial i cin ding. Belh bawh piak ding, vawlei vurh piak ding, ti toih piak ding mah pawl<br />

kha tuah peng ding. Ti cu ti toih nak pung in toih ding, ti pipe in toih ding, ye pan zong in toih<br />

piak khawh asi. Piat kung ti a zat lo ah cun a hnah a zawng a hman lo i a uai caah ti toih piak<br />

peng a hau. Ca pawl,hramh car, pe hnah car a um ah cun vawlei khuh i cin piak khawh ah cun a<br />

tha bik a si i a baa chuah zong a tha deuh. Piat a par ah cun a ba a that ter lo.A chuak mi a par<br />

pawl kha kut in khiah ding.<br />

39


Rungrul zawt nak khamh ning<br />

Piat ah cun khaubok le khang lang a caan caan ah an tla ko nain king lang piat zawt nak zong a<br />

tla tawn. Khua a dawm i thli a daam tuk ah cun zawt nak si ning ran ter ruang ah a hlan kan in<br />

buar khamh nak sii toih khawh asi. Dum kha bawng in cin piak le ti luh chuah tha ding in tuah<br />

ding.<br />

Thlai zun ning<br />

Piat cu a hnah in zuar duh ah cun ca tial nak khe dan tia a si hrawng ah phawi khawh asi. A ba a<br />

ngan mi na zun duh ah cun a hnah 15-25% hrawng a ro ah kut in phawi khawh asi. A kung ning in<br />

a ro hnu ah zun na duh ah cun phawi a har i a ba ah a hri ruang tam lai. Phawi mi piat kha a hnah<br />

tan lo in nai dem tang ah zarh khat chiah i a hram 2” tan ding. Cun thli luh chuah that nak nai<br />

dem tang ah a bu tein hri in tem i bah khawh zong asi, fim khawh zong asi. Thli lut lo nak chiah<br />

ah cun fawi tein a thu kho.<br />

Thlai cii chuah ning<br />

Piat thlai cii chuah timh ah cun a cii in cin lo in piat ba in cin ding. A ngan tuk lo a fa tuk lo piat<br />

ba pawl kha a kung tlang le a khor hlat 6”x1’ bawng in cin ding. A tam deuh cu November/<br />

December ah an cin i April ah thlai cii chuah khawh asi. Piat kung khat ah a tha mi par borh pa<br />

2-3 hrawng lak i a tang mi par borh kha khiah piak ding. Cu dih cun par borh 60% hrawng a car<br />

ah cun tan piak i ni tlang lak ah pho i a cii lak i fim khawh asi. Par borh pawl a car tuk tiang a<br />

kung cung ah chiah ah cun thlai cii a til tawn.<br />

III. Dal (5): Kha chuan rang cin ning<br />

Mirang min -Garlic<br />

”A basket of garlic” by Englepip is licensed under CC BY-NC 2.0<br />

A duh mi khua caan ti le vawlei<br />

A lum le kik a za fang si mi khua caan a duh. A kung ngan nak ding caah a za tawk temperature<br />

18°C-20°C ah a tha i thlai cii kheu fawi mak caah vawlei chung temperature 22°C-23°C a herh.<br />

Kha chuan rang ba si nak caah temperature 5°C-10°C cu a tha bik asi. Chun tlung vawlei ti dah<br />

lo cu zei vawlei paoh ah tha tein cin khawh asi. Lai tlang ah cun October thla ah cin i March ah<br />

a ba kan lak tawn.<br />

40


Vawlei timh tuah nak le cin thlak ning<br />

Bawng a san 8”, a kauh 3’ hrawng tuah i tlang khat le tlang khat 4” hlat in kung khat le kung khat<br />

2” dang in cin ding. A ba a ngan i zawt nak um lo mi kha hman ding. Cin nak bawng ah nawn toih<br />

piak le hram vurh ding (ca pawl, hramh car khuh). Ti kha ni khat voi khat si lo ah ni 2 voi khat<br />

toih piak ding. Belh bawh piak le vawlei a seng tuk ah cun cawek, nawn pawl cawh piak ding.<br />

Kha chuan a zik kha kut in khiah piak peng kha atha.<br />

Rungrul zawt nak khamh ning<br />

Rungrul a tlak a tlawm nain a caan ah khaubok le khang lang phun a tla tawn. Kha chuan (king<br />

lang) zawt nak hi fak ngai in a tla tawn. Khua dawm, thli a daam a tam ah cun zawt nak a rang<br />

tein a chuah kho. Buar thah nak sii toih cia ding. Dum kha bawng in tuah piak le ti luh chuah tha<br />

ding in tuah piak ding. A cung lei kan langh ter mi rungrul thah nak le buar thah nak sii hman in<br />

khamh khawh asi.<br />

Thlai zun ning<br />

A hnah a ai hre ah cun ti toih piak ti lo ding.A hram le a hnah pawl 25% hrawng tiang a ai hre ah<br />

cun ti ni khat ah 1-2 hrawng toih piak i kut in phawi ding. Thlai cii caah chiah duh ah cun a kung<br />

ning in kut sum khat hrawng rua in tah mi cung ah pho piak ding. Kan phawi cia mi a hnah kha<br />

a lai in tan i ni ah 1-2 hrawng pho i fim khawh asi.<br />

III. Dal (6) : Kha zer cin ning cang<br />

Mirang min -Carrot<br />

A duh mi khua caan le vawlei<br />

Kha zer cu a kik mi khua caan a duh i temperature 15°C-30°C ah a tha bik. Temperature 10°C tang<br />

asi ah cun aba a ngan ti lo ruang ah aba asi ka te ah mah temperature asi nak hnga lo khua caan<br />

le cin caan kha zoh piak a hau. Kokek nawn (aharah) ti mi le ti luh chuah tha mi vawlei ah a tha<br />

bik asi. Cin tiak ah (1) thlai cii kha a tlang tein phun ding, (2)thlai cii kha a kung tlang le a khor<br />

hlat in cin piak khawh asi. Pa (1) nak cin ning hi kan hman atam nain thlai cii a dih mi a tam<br />

deuh. Pa (2) nak cin ning hi thlai cii dih mi tlawn caah hman deuh asi.<br />

Cin ning<br />

Thlai cii cin hlan ah thlai cii a keuh fawi nak ding ah nazi 24(nikhat) ti in ciah ah cun a tha bik asi.<br />

A cii in vawlei ah cin colh ding. A cii in kan cin tik ah thatse vaawlei he 4:1 cawh i cin ah cun thlai<br />

cii a dih mi a tlo deuh lai. Khua caan kha zoh i kum khat chung cin khawh asi, thlai cii cin dih ah<br />

favai, fa cang hawng khuh i cin piak ah cun a kung keuh a rang.<br />

A kung zoh khenh ning le nawn pek ning:<br />

A kung keuh nak ding ah ni 10-15 a rau. Nitrogen nawn (or) Palay nawn kha akung fat lio ah pek<br />

ding. A kung keuh hnu zarh 2-3 a rauh ah belh bawh piak ding. Zarh 4-6 ah a kung a chah tuk an<br />

cun phawi piak ding. A khang kha vawlei vurh ding. Kha zer cu potassium dat a herh deuh caah<br />

a kung keuh hnu zarh 4-8 aba a ser ka te ah vutcam/potash nawn pek ding.<br />

41


Ti toih ning<br />

Ti kha a kung fat lio ah ni fa tein toih piak i aba a hung si in ti tlawm deuh in toih ding. Asi nain a<br />

daam mi dat a tlawn tuk ah cun aba a cheu tawn.<br />

A kung a chah tuk ah cun pan tein phawi ding<br />

A kung a chah tuk nak hnga lo a kung tlang le a khor hlat zoh piak i phawi piak ding. A kung chah<br />

tuk mi phawi piak cu zarh 4-6 ah tuah piak ding. A kung chah mi kan phawi piak lo ah cun a hnah<br />

lawng a tha lai i aba a tha lai lo. A kung chah mi kan phawi tik ah a kung in phawi zong in siseh a<br />

kung in tan piak zong in siseh tuah khawh asi. (1)A kung kan phawi tik ah a kung tlang le a khor<br />

hlat zoh piak in a tha deuh mi a kung kha chiah i a dang kung kha cu kut in phawi ding. (2) A kung<br />

tan tik ah vawlei hram in cerep in tan piak ding.<br />

Photo (1); A kung phawi I a kung chah mi pan ter<br />

ning<br />

Photo (2); Cerep in tan piak ning a kung chah mi<br />

pan ter<br />

Zawt nak khamh ning<br />

Kha zer cu lai tlang hmunhma ah cun zawt nak nih a tlak tlawm nain ruah tam le ti nih uap mi<br />

hmun ah cun a thu tawn. Bawng(a khang) in kan cin ah cun ti a uap tawn mi ralrin in khamh<br />

khawh asi. Khang lang phun rungrul le a kung ei tu, hngerh te a tla tawn. Hngerh te a tlak ah cun<br />

ti toih piak peng le vutcam phulh le vawlei chung i um mi rungrul thah nak sii in khamh khawh<br />

asi.<br />

Photo (3); Hngreh te nih Photo (4); Aba a thu Photo (5); Khanglang rungrul nih<br />

a tlak mi<br />

4. ”File:Alternaria radicina on Daucus carota.jpg” by Rasbak is licensed under CC BY-SA 3.0<br />

42


Thlai zun ning<br />

A kung nun can cu thlai cii le khua caan zoh in thla 3 le cheu in thla 5 tiang a nung kho. A ba<br />

pawl vawlei cung ah a hun chuak mi a si lo ah a kung a ba hram in vawlei a kah ah cun phawi i ei<br />

khawh si cang. A kung kan zoh khenh ning cang in aba afat ngan cu 3” -10” hrawng asi kho. Kan<br />

zun hlan ah a thlum mi dat a tam khawh nak ding caah ti kha voi 4-5 hrawng toih ti lo in chiah<br />

i, zun lai ah vuai tein voi khat ti toih piak i phawi khawh asi. Phawi piak hnu akung 2” hrawng<br />

nganh in tan piak hnun ah ti in na tawl hnu ah cun ei khawh asi zuar khawh zong asi cang.<br />

Photo (6,7); Lak khawh asi cang<br />

mi si ning<br />

Photo (6,7); Lak khawh asi cang<br />

mi si ning<br />

Photo (8); A kung tan piak<br />

Kha zer cu a khua caan hram thawk ah a par i a hnu deuh ah a par bor a chuak. Thlai cii lak<br />

duh ah cun thla 6-8 hrawng a rauh hnu ah aba ngan mi kha nganh, asi lo ah a kung phawi i ni 3<br />

hrawng nai nam dem ah chiah. Mah hnu cun cin than i a par tiang chiah ding. Thlai cii a awng mi<br />

tannak caah cun a hung chuak mi par borh chung in a ngan dam mi par borh pa thum hrawng<br />

tanh i a dang par borh pawl kha tan piak ding. Par borh 70% hrawng a hung car ah cun zun i thlai<br />

cii ah chiah khawh asi.<br />

Photo (9); Cin than mi<br />

kha zer kung<br />

Photo (10); Par borh pa<br />

khat lawng chiah ding<br />

Photo (11); Thlai cii chuah<br />

khawh si ning cang<br />

Thlai cii chiah ning cang<br />

Kha zer cu a kik mi khua caan ah zarh 1-2 tiang chiah khawh asi. A si nain plastic in chiah ah cun<br />

a thut fawi caah a daam mi um lo nak hmun ah chiah ding. Ni ah car ter mi in siseh a thor tuah<br />

nak zong in siseh saupi chiah khawh asi.<br />

Photo 6: ”27th July 2009” by VanessaC (EY) is licensed under CC BY-NC-ND 2.0 Photo 7: ”one carrot success” by McBeth is licensed under CC BY-NC-<br />

ND 2.0 Photo 8: ”Project 365 (Day 294)” by Sunchild57 Photography. Taking a break. is licensed under CC BY-NC-SA 2.0 Photo 9: ”Carrots from the<br />

garden” by WordRidden is licensed under CC BY 2.0 Photo 10: Peter O’Connor aka anemoneprojectors Photo 11: ”CarrotSeedHead-0163” by graibeard<br />

is licensed under CC BY-SA 2.0<br />

43


Ei ning cang<br />

Kha zer cu vitamin A, vitamin K, vitamin B, Potassium, thir dat le fibre (hri hram) dat tam pi a tel<br />

caah mit caah a tha. Pawng kal zong a that ter, tak sa a hnin no ter, thi rang a tam ter, lungtur<br />

zong a hman ter. Kha zer cu a hring in tam, a hang in tuah i din, a toah, chuan le kio in ei khawh<br />

asi i tamh nak le sii zong ah hman khawh asi.<br />

Photo (12)Toah i ei ding Photo (13);Kha zer thor tuah ning Photo (14);A car in tuah ning<br />

III. Dal (7) : Kawpi hlum cin ning<br />

Mirang min - Cabbage<br />

A duh mi khua caan ti le vawlei<br />

Kawpi hlum cu a buak tlak in temperature 18°C -30°C ah a tha bik asi. Zei vawlei poh ah cin ngah<br />

ko nain, ti lut chuah tha nak cang tual le thatse vawlei ah a tha bik asi. Ti um ah cun kum khat<br />

chung cin khawh asi nain lai tlang ah cun May, October le November thla cin ah a tha bik. Fur<br />

caan caah ah cun ruah a ing kho mi thlai cii kha thim i cin piak ding.<br />

Fig 12. ”Cafeteria - Lunch” by BrownGuacamole is licensed under CC BY-ND 2.0 Fig 13. ”đồ chua Vietnamese pickles” by Emily Barney is licensed under<br />

CC BY-NC 2.0. Fig 14 ”V is for Vegetable — dehydrated” by Carbon Arc is licensed under CC BY-NC-SA 2.0<br />

44


Thlai cii erh ning<br />

Khua ram he a tlak mi thlai cii kha thim i cin ding. Thlai erh tik ah pankawpi rang erh ning ban<br />

tuk in 4” - 6” bawng kha a nge tein tuah i 2” a rin suai i thlai cii kha a ri suai nak ah hlat nawn in<br />

cin piak ding. Bawng a kauh 3’,a sau 12’ hrawng ah cawek tun 1 cawh piak ding. Thlai cii cin nak<br />

ding bawng ah fawi te kan hmuh khawh mi bang hla hnah,plastic muka 5’ hrawng tuah piak<br />

ding. Ni 3-5 chung ah thlai a keuh i thlai keuh thla 1 ah a hnah 3-4 a si ah cin nak hmun ah thial<br />

i cin ding.<br />

Cin nak vawlei timh lamh ning<br />

Ti uap lo nak,ti lut chuah that nak vawlei ah bawng a san lehmah 6 hrawng tuah piak ding.<br />

Vawlei remh tik ah cawek, vokek,pawl kha bawng 3’x24’ ah tun 1 cawh piak ding. Cu dih cun<br />

thlai cii zoh in thlai kheu ni 25-30 hrawng ah, a hnah 3-4 a si hrawng ah a kung tlang le a khor<br />

hlat 1.5’x1.5’ si lo ah 1.5’x2’ in cin piak khawh a asi. Zei ban tuk thlai keuh poh thial i cin ah cun<br />

zaanlei sang ni nem caan te ah thial i cin piak ding. Kan cin dih ni 3-5 hrawng a rauh ah a kung a<br />

thi mi kha cin than ding. Belh bawh, vawlei vorh kha zarh 2 voi 1 a kung nih a dorh hlan ah tuah<br />

piak peng ding. Ti kha ti pung in /yee pan in zing lei fa tin ti toih piak ding. A hnah a chuah ka ah<br />

ti tam deuh in toih piak ding. A kung a nun caan cu thlai cii nih a ngeih i thla 4-6 tiang a nung kho.<br />

Rungrul zawt nak khamh ning<br />

Khua sik caan ah rungrul zawt nak a tlak a tlawm ko nain thaal ah cun khang lang phun le<br />

lungsil a tla duh ngai. Khua sik caan ah dap ti khamh khawh nak ding ah zing lei ah dap nih a<br />

tlak mi a kung kha ti toih piak ah cun a tha deuh. Thaal caan ah cun khang lang phun le rungrul/<br />

pelep nih tlak mi kha ti tam pi toih piak. A chung lei langh ter ning in kokek rungrul thah nak sii<br />

hman piak ah cun khamh khawh asi. A kung fat lio ah zawt nak tlak a hman ruang ah asi khawh<br />

nak chung in zaan lei ti toih le ti uap lo ding in tuah piak ding. Lai tlang ah cun ruah sur caan i<br />

cinn ah cun ruah tam tuk ruang ah thing kung a hram in a thu,vawlei chung a hram zong a thu<br />

kho i hnah dek zawt nak zong a tla. Cu zawt nak tlak nak hnga lo ti uap lo ding, bawng in cin piak<br />

le a cung lei kan langh ter ban tuk in buar thah nak sii toih piak in khamh khawh asi.<br />

Thlai zun ning<br />

Kawpi hlum cu a cii nih a ngeih in thla 4-6 chung ah zun khawh asi. Zun tik ah namte in a hlum a<br />

tang lei a hnah 3 hrawng tel ding in tan piak i ei khawh zuar khawh asi. Thaal caan i zun ah cun a<br />

kung nganh piak i ti toih piak than ah cun a nge thar chuak than i mah a nge pawl kha ei khawh<br />

than asi.<br />

Thlai cii lak ning<br />

Kawpi hlum cu a thlai cii lak a har i a caan zong pek a hauh caah a dang thlai cii nak in a man fak<br />

deuh. Tu lio an zuar mi cu thlai cii kan cin than ah cun a chuah a tlawm i kawpi hlum chung ah a<br />

par tawn caah Lai lei tuah mi thlai cii tu kha chuah i a cii caah hman a tha. Thlai cii chuah duh ah<br />

cun thla 9-10 a rau. Fur i cin mi a kung kha thlai cii kan chuah ah cun hmai kum Febuary/March<br />

thla ah a ngah asi. Thlai cii chuah nak ah a hlum a ngan tuk lo a fa tuk lo mi kawpi hlum kha thim<br />

ding. Kan thim mi kawpi hlum kha October ah a kung ning in phawi i a kung a than ti nak hnga<br />

lo ni hmuh lo nak ah zarh 1-2 hrawng chiah piak ding. Cun kawpi hlum i a kam le kam ah namte<br />

in a muru khawn sual nak hnga lo 2’ hlat tan piak i dum ah a kung tlang le a khor hlat 2’x3’ in cin<br />

piak than ding. Cu dih cun ti toih belh bawh piak ah cun a kung cu ni 15 hrawng ah a thang than<br />

lai. A kung a nun than ah cun ti toih ti lo ding. Kan vun cin than in thla 1 hrawng ah a kam le kam<br />

in par borh nge a rak chuah kha hmuh khawh asi. Par borh ah khang lang phun tlak a hman caah<br />

a herh ah cun rungrul thah nak sii toih piak ding. A par borh in thei kuang tha seh ti kan duh ah<br />

45


cun a thei pa 20 hrawng a si ah par borh cung lei a zim tan piak ding. A kung tluk a hman ruang<br />

ah tung thunh piak ding, hri zam piak ding. A thei pawl 70% hrawng a car ah cun zun I ni tlang<br />

ah pho than I a cii pawl kha palang ah thli lut lo in chiah ah cun cin khawh than asi. Kawpi hlum<br />

thlai cii kung khat ah thlai cii cawhnuk bu (bu tan)ngah khawh asi. (2017,<strong>Chin</strong> ram D.O.A,Kawpi<br />

hlum thlai cii chuah ning cang)<br />

III. Dal (8) : An tam cing ning<br />

Mirang min -Mustard<br />

An tam cu a buak tlak in an tam rang le an tam hring ti in pa 2 than khawh asi. Lai tlang ah cun<br />

a pa 2 in kan cin ko nain an tam hring cu ruah tam le dap tlak kha a inn khawh deuh caah lai lei<br />

ah kan cin a tam deuh. A kung nun can cu a cii neih in thla 2-6 tiang a si.<br />

A duh mi khua caan le ti le vawlei<br />

A kik nak i cin mi a si ruang ah lai lei ah ti um poh ah cun kum khat chung kan cin khawh. A tam<br />

deuh cu ruah sur caan le khua sik caan ah cin a tam bik. An tam cu temperature 6°C-27°C chung<br />

ah cin khawh asi ko nain a tha bik cu 15°C-20°C ah tha bik. Thatse vawlei, chun tlung vawlei ah<br />

cin khawh asi. Zei vawlei poh ah cin khawh a si nain cang tual vawlei ah a tha bik.<br />

Thlai cii erh ning<br />

Khua caan he a tlak mi thlai cii kha thim i hman ding.Vorh zong in si seh ,erh zong in siseh cin<br />

khawh asi.A si nain erh i cin ah cun thlai cii a tlo deuh I thlai keuh zong a tha deuh.Thlai cii erh<br />

tik ah pan kawpi rang thlai erh ban tuk in a san 4” - 6” um mi bawng kha nge tein tuah piak i 2”<br />

a rin tuah piak i thlai cii pawl kha a ri ah hlat nawn in cin piak ding. Bawng a kauh 3’ a sua 12’ ah<br />

caw ek tun 1 hrawng cawh piak ding. Thlai kheu keuh fawi nak ding ah kan cin nak kha vawlei<br />

khuh lo in favai, thatse,cawekdip,thing ah dip pa khat khat in pan tein khuh piak ding. Kan erh<br />

nak dum caah fawi tein kan hmuh khawh mi banhla hnah le plastic muka in a san 5’ hrawng<br />

tuah piak i khuh ding.<br />

46


Cin nak hmun timh nak le thlai cii thial ning cang<br />

Ti uap lo nak, ti lut chuah that nak vawlei ah bawng a san 6” hrawng tuah piak ding. Vawlei remh<br />

tik ah cawek, vok ek kha 3’ x24’ bawng ah tun 1 cawh piak ding. Cun thlai cii nih a ngeih i thlai<br />

kheu ni 20-30 ah a hnah 3-5 hrawng asi ah a kung tlang le a khor hlat 8” x12” si lo ah 1’ x1.5’ in cin<br />

piak ding. Zei ban tuk thlai keuh poh thial i cin ah cun zaan lei ni deih hnu ah thial piak ding. Cin<br />

dih ni 3-5 hrawng ah a kung thi mi pawl caah cin piak than ding. Belh bawh,vawlei vorh kha zarh<br />

2 voi 1 a kung nih a dorh hlan ah tuah piak peng ding. Ti kha ti pung in zing fa tin toih piak le ye<br />

pan zong in toih khawh asi. Ti a uap nak hna lo kan cin nak kha bawng in tuah piak ding.<br />

Rungrul zawt nak khamh ning<br />

Fur caah ah rungrul a tla tuk lo nain khua sik le thaal ah cun khang lang phun le lung sil a tla tuk<br />

tawn. Khua sik caah dap nih tlak kha ralrin ding ah zing lei ah dap tlak mi kung kha a kung ning<br />

in ti toih piak ah cun tlawn pal cu a rel deuh. A kung ei tu rungrul cu a kung no lio ah a tla<br />

tawn. Mah rungrul cu vawlei chung ah a um i zan ah a chuak i a kung pawl a ei ruang ah a kung<br />

vawlei vorh piak le kut in thah piak ah cun atha. Thial caan ah king lang phun le lung sil pawl<br />

kha ti tam pi toih piak,kut in thah piak, kan langh ter mi kokek rungrul thah nak sii kha hman<br />

i khamh khawh asi. Lai tlang i ruah sur caan ah cin ah cun ruah tam tuk ruang ah a hram a thu<br />

,vawlei chung a hram a thu,buar zawt nak,hnah car zawt nak le hnah dek zawt nak a tla tawn.Ti<br />

uap,ruah tam tuk ah cun a hram thut zawt nak tlak a fawi. Mah zawt nak tlak nak hna lo khua<br />

caan zoh i cin ding, ti uap lo ding in bawng in cin ding le a cung lei I kan langh ter mi buar zawt<br />

nak si toih piak in khamh khawh asi.<br />

Thlai Zun caan le thlai cii chuah ning<br />

An tam hring cu a cii nih ngeih i a kung phawi zong in siseh a hnah tawh zong in ei khawh asi.<br />

Thlai cii chuah ding si ah cun lai tlang khua sik caan i kan cin mi an tam kha thaal ah a cii chuah<br />

ah cun a tha. Thla 4-6 ngah mi an tam si ah cun a par borh chuah caan ah, a kung tluk a hman<br />

caah a tung thunh piak ding. A thei kuang a tha deuh seh ti na duh ah cun a par zim tan piak<br />

ah cun a tha deuh mi a cii ngah khawh asi. A par borh 70% hrawng a car ah cun tan piak i ni 2-3<br />

hrawng ni ah pho i a cii lak i thli lut lo nak palang ah fim khawh asi. An tam cu an tam thur tuah<br />

ah cun sau pi chiah khawh a si.<br />

III. Dal (9) Nak : Pan kawpi hring cin ning<br />

Mirang min - Broccoli. A kung nun caan ni (90 -120) asi.<br />

”Broccoli” by matsuyuki is licensed under CC BY-SA 2.0<br />

47


A duh mi khua caan le ti le vawlei<br />

Pan kawpi cu a buak tlak temperature 18°C-22°C a tha bik asi.A kik, a daam i ni tha tein a hmu<br />

mi hmun hma kha a duh. Lai tlang ah cun khua sik caan le thaal caan ah a tam deuh cu kan cinn<br />

deuh. Zei vawlei poh ah cin ngah ko nain ti a daam mi dat tam nak le cang tual vawlei ah a tha<br />

deuh. September le thaal chuah ka February le March thla ah a tam bik kan cin.<br />

Thlai cii erh ning<br />

Khua caan he a tlak mi cii kha thim i cin ding. Thlai cii erh tik ah pan kawpi rang cin ban tuk in<br />

bawng a san 4” -6” nei mi bawng kha nge tein tuah pak i 2” a ri tuah piak i thlai cii pawl kha a ri<br />

chung ah hlat nawn in cin piak ding. Bawng a kauh 3’ a sau 12’ hrawng ah caw ek tun 1 cawh<br />

piak ding. Thlai keuh fawi nak ding ah kan cin nak a ri kha vawlei khuh lo in favai, thatse,<br />

cawek,thingah dip pa khat khat in pan tein khuh piak ding. Kan dum kha fawi tein hmuh khawh<br />

mi ban hla hnah, plastic muka a san 5’ in khuh piak ding.<br />

Cin nak vawlei timh le thlai cii thial ning cang<br />

Ti uap lo nak, ti lut chuah that nak vawlei bawng a san 6” hrawng tuah piak ding. Vawlei remh<br />

tik ah cawek, vok ek pawl kha 3’ x24’ bawng ah tun 1 cawh piak ding. Cun thlai cii nih a ngeih I<br />

thlai keuh ni 20-30 ah a hnah 3-5 hrawng a si ah a kung tlang le a khor hlat 1’ x1’ si lo ah 1’ x1.5’<br />

in cin piak ding. Zei thlai kheu poh thial piak ah cun zaan lei ni deih hnu lawng ah thial piak ding.<br />

Kan cin dih ni 3-5 rauh ah a kung thi mi kha cin piak than ding. Belh bawh, vawlei vorh kha zarh<br />

2 voi 1 a par chuah hlan si lo ah a kung nih a dorh hlan ah tuah piak peng ding. Ti kha ti pung<br />

in zing fate toih piak ding, yee pan zong in toih piak khawh asi. Kan thial mi thlai cii nih a ngeih<br />

i thla 1 le cheu hrawng ah a par borh a chuak lai. A par borh a chuah ka ah ar ek, caw ek tlawm<br />

pal toih than ding.<br />

Rungrul zawt nak khamh ning<br />

<strong>Chin</strong> ram, Hakha peng khua te pawl ah cun khua sik caan ah rungrul zawt nak a tla tlawn ko nain<br />

thaal caan ah cun khang lang phun le rungrul/pelep tam pi a tla tawn. Khua sik caan ah dap<br />

nih tlak mi kha ralrin nak ding ah zing lei ah dap nih tlak mi a kung ning tein ti toih piak ah cun<br />

tlawm pal te cu a rel deuh. Thaal caan ah khang lang phun le rungrul/pelep a tlak tam ruang ah<br />

ti tam pi toih piak le a cung lei i kan langh ter mi kokek rungrul thah nak sii hman piak ah cun<br />

khamh khawh asi. Lai tlang ah cun fur caan i cin ah cun ruah tam tuk ruang ah a hram a thu,<br />

vawlei chung hram thut, buar zawt nak le hnah dek zawt nak a tla tawn. Khua sik caan zong ah<br />

ti uap le ruah tam tuk ah cun a hram thut zawt nak tlak a fawi. Cu zawt nak pawl tlak sual nak<br />

hnga lo khua caan zoh I cin piak le, ti uap lo nak ding in bawng in cin piak le a cung lei I kan langh<br />

ter mi buar thah nak si kha toih piak ding.<br />

Photo (1);Khang lang phun a<br />

tlak ning<br />

Photo (2);Lungsil a tlak<br />

ning<br />

Photo (3);Hanh car zawt<br />

nak<br />

1. ”Broccoli plant infested with Aphids” by danielmee33 is licensed under CC BY 2.0 2. ”Caterpillar” by Darkhorse<br />

Winterwolf is licensed under CC BY-NC 2.0 3. ”Broccoli: Leaf spot” by Plant pests and diseases is licensed under CC<br />

PDM 1.0<br />

48


Zun Caan<br />

Pan kawpi hring cu par borh chuah i zarh 1-2 chung ah zun ding. Zun lo ah cun ni 4-5 a ruah ah<br />

cun a par borh pawl a rang tuk in ai hre zawng a par ah a thleng. A par borh a tlawm bik 6” -8” ah<br />

tan piak ding. Pan kawpi hring cu pan kawpi rang ban tuk a si lo caah a par borh pa hnih nak in<br />

a par a chuah than ruang ah ti toih piak, nawn pek piak ah cun a par khat nak ban tuk in ngah<br />

khawh than asi. A par borh 2 nak ngah duh ah cun namte in a hmasa a par kha a cei nawn tein<br />

tan piak i zun ah cun a hram thut kha a tha deuh.<br />

Fig (4);Nam te in tan ning<br />

Fig (5);A pahnih nak a par pawl<br />

Ei ning cang<br />

Pan kawpi hring (or) broccoli kha kio, chuan, toh zong in ei khawh asi. Vitamin A, Vitamin E,<br />

Vitamin (B1, B3, B6) pawl tam pi a tel. A bia pi in broccoli cu phytochemical, sulforaphane a tel<br />

ruang ah zawt nak zong a khamh khawh. A car zong in ei khawh asi.<br />

Fig (6);Toh ning<br />

Fig (7);Kio ning<br />

Fig 4: ”BroccoliRomanescoLeafSpiral-50001a” by graibeard is licensed under CC BY-SA 2.0 .Fig 5: ”Broccoli” by Travis S. is licensed under CC BY-NC 2.0<br />

Fig 6: ”” by mattystevenson is licensed under CC BY-NC-SA 2.0 Fig 7: ”Broccoli and rice” by HatM is licensed under CC BY-NC-SA 2.0<br />

49


III. Dal (10) Nak : Pan kawpi cin ning cang<br />

Mirang min –Cauliflower<br />

A duh mi khua caan le ti le vawlei<br />

Pan kawpi cu a buak tlak in temperature 18°C -23°C ah a tha bik. A kik, a daam pah nak ni tha<br />

tein a hmuh nak hmun hma kha a duh. Lai tlang ah cun a tam deuh cu khua sik le thaal caan ah<br />

kan cin tam bik. Zei vawlei poh ah cin ngah ko nain ti a daam mi dat tam nak cang tual vawlei<br />

ah a tha deuh.<br />

Thlai cii erh ning<br />

Khua caan he a tlak mi thlai cii kha thim i cin piak ding. Thlai erh tik ah pan kawpi hring erh ning<br />

ban in bawng a san 4”-6” kha a nge te in tuah piak i 2” a rin tuah piak i thlai cii kha a rin ah hlat<br />

nawn in cin piak ding. Bawng a kauh 3’ a sau 12’ hrawng ah cawek tun 1 hrawng cawh piak ding.<br />

Thlai keuh fawi nak ding ah cin nak kha vawlei khuh piak lo in favai, thatse cawek dip, pa khat<br />

khat in pan tein khuh piak ding. Thlai cii kan cin nak dum kha fawi tein hmuh khawh mi ban hla<br />

hnah, plastic muka in a san 5’ hrawng in khuh piak ding.<br />

Fig (1); Bawng ah a rin ning tein thlai cii cin piak<br />

Fig (2); A khuh tuah piak ding<br />

Ti uap lo nak, ti lut chuah that nak vawlei ah bawng a san 6” hrawng tuah piak ding. Vawlei<br />

remh tik ah cawek, vokek pawl kha bawng 3’ x24’ ah tun 1 cawh piak ding. Cun thlai cii ngeih in<br />

a dang i thlai keuh ni 20-30 ah a hnah 3-5 hrawng a kung tlang le a khor hlat 1’ x1.5’ (or) 1.5’ x2’<br />

in cin piak ding. Zei ban tuk thlai keuh poh thial ah cun zaan lei sang ni nem lio te ah thial piak<br />

ding.Kan cin ni 3-5 rauh ah cun a kung thi mi pawl kha cin piak than ding. Belh bawh, vawlei<br />

vorh kha zarh 2 voi 1 a par borh chuah hlan ah (or) a kung khuh hlan ah tuah piak peng ding. Ti<br />

kha ti pung in toih piak ding, yee pan zong in toih ngah. Kan thial mi thlai keuh nih a ngeih i thla<br />

1 hrawng ah cun a par borh a chuak lai. A par borh chuah ka ah cun ar ek, cawek tlawm pal in<br />

pek piak ding.<br />

Rungrul zawt nak khamh ning<br />

Khua sik caan ah rungrul zawt nak a tla tuk lo nain thaal caan ah cun khang lang phun le rungrul/<br />

pelep tam pi a tla tawn. Khua sik caan ah dap ti tlak khamh khawh nak ding ah zing lei ah a kung<br />

ning in ti toih piak ah cun tlawn pal te a tha deuh. Thaal caan ah khang lang phun, rungrul/pelep<br />

a tlak ah cun ti tam pi toih piak, a cung lei i kan langh ter mi kokek rungrul thah nak sii hman I<br />

khamh khawh asi. Lai tlang ah fur ah kan cin ah cun ruah tam tuk ruang ah a hram a thut, vawlei<br />

”Double Row of Beans” by Linda on the bridge to NewWhere is licensed under CC BY-NC 2.0<br />

50


chung hram a thut zawt nak, buar zawt nak, hnah car zawt nak le hnah dek zawt nak a tla tawn.<br />

Khua sik caan zong ah ti a uap i, ruah tam tuk ah cun a hram thut zawt nak tlak a fawi. Cu zawt<br />

nak pawl tlak nak hnga lo khua caan zoh i cin ding, ti uap lo ding in bawng in cin piak ding, a<br />

cung lei kan langh ter mi buar zawt nak toih piak in khamh khawh asi.<br />

Fig (3);Lung sil tlak ning Fig (4);A hram thut zawt Fig (5);Khang lang tlak<br />

Thlai cii zun ning<br />

Thlai cii nih a ngeih i thla 3 hrawng ah zun khawh asi.A par borh a hak i a rang zawng a si dih<br />

caan ah par borh 5”-6”,a hnah 3-4 hrawng tel ding in namte a haar ngai mi in tan piak ding. A<br />

par zun hlan ah a hnah 3-4 hrawng in khuh piak than ah cun par borh ai hre zawng si nak hnga<br />

lo tuah piak khawh asi.<br />

Fig (6);A hnah in khuh piak than ning<br />

Fig (7); Zun ning<br />

Thlai cii chuah ning<br />

Thlai cii chuah tik ah hybrid phun cu chuah khawh an si lo.Lai thlai cii lawng chuah khawh asi.<br />

Thlai cii chuah cu khua sik caan ah cin mi a kung kha thlai cii caah chuah lo in thaal ah chuah<br />

ding. Thlai cii chuah duh ah cun (1) a ngan dam i tuan te ah par mi a par kha thim piak ding,<br />

(2) par borh a then i a par ah cun a ngan dam mi a borh nganh i a dang borh pawl kha cerep in<br />

tan piak ding, (3)Khiang thawng khuh nak thawng le rungrul zawt nak a dang dang in khawmh<br />

khawh asi. A cii cawh ter lo nak caah khiang thawng in khuh piak khawh asi. (4)a herh ah cun<br />

rungrul thah nak sii toih piak ding, (5)Par borh a sau tik ah tung thunh piak le a thei tha lo mi par<br />

borh kha cerep in tan piak ding, (6)a par 70% hrawng a car ah cun zun i ni 2-3 hrawng ni ah pho<br />

I a cii chuah I dur tha mi te ah fim khawh asi.<br />

3. ”Teamwork.” by Romeo66 is licensed under CC BY-NC-ND 2.0<br />

51


Photos - MIID<br />

Hman ning cang<br />

Pan kawpi cu Vitamin A, Vitamin C,Calsium, phosphorous tam pi a tel ruang ah mit tha a tha,r<br />

uh zong a cang. Pan kawpi kha a hring in toh khawh asi. A phun phun in kio khawh asi. Thei ding<br />

mi–Pan kawpi ah cun ni 65 phun, ni 90 phun ti in tam pi a um. A si nain <strong>Chin</strong> ram, Hakha peng<br />

khua te ah cun ni 90 phun cii kha a tha deuh.<br />

III. Dal (11) Nak : Sadaw pe cing ning<br />

Mirang min –Snow pea, Sugar snap pea, Green pea,Garden pea<br />

Sadaw pe ah cun a hawng in ei mi le a mu in ei ti in then khawh asi. A hawng he ei mi cu a mu a<br />

fat deuh ruang ah a thei kuang in ei khawh asi. A mu in ei mi phun cu a mu a ngan deuh, a chuak<br />

tam i a hawng a hah ruang ah a thei kuang ei mi nak in kan cin deuh. A kung nun can cu thlai cii<br />

nih a ngeih i thla 3-5 tiang an nung kho.<br />

A duh mi khua caan le ti le vawlei<br />

A kik mi khua caan kha a duh i temperature 7°C-27°C ah a tha. A par caan ah mah temperature<br />

nak in a tlak deuh le a tam deuh a si ah cun a thei si can nak a dawnh. Ni tha tein hmuh kha a<br />

duh. Lai tlang ah ti um ah cun kum khat chung cin ngah ko nain a tam deuh cu fur June thla le<br />

khau sik October/November thla ah kan cin tam deuh. Zei vawlei poh ah cin ngah ko nain ti lut<br />

chuah that nak vawlei ah a tha deuh.<br />

Cing ning<br />

Thlai cii kha cin colh a ngah ko nain thlai cii kha ni khat (24 hrs) ti ah ciah i cin ah cun a kung<br />

keuh a rang. A kung tlang le a khor hlat 4”x 2’ in cin piak ding. Thlai cii kha a thuh 1” in cin ding.<br />

Inn dum caah cun bawng in cin piak ding. Dum kan remh lio ah kokek nawn kha cawh piak ding.<br />

A par caan ah cun phosphorous le potassium a herh deuh caah vut cam le ar ek cawh piak ah<br />

cun a thei a that ter deuh. Ti kha zarh khat 2-3 toih piak khawh ah cun a tha bik asi. A par can ah<br />

cun ni khat voi khat toih piak ding.<br />

Tung thunh piak ding<br />

Sadaw pe hawng nei pawl kha tung thunh piak lo in neih nawn in cin piak khawh asi leng ah<br />

sadaw pe hawng nei pawl hi tung thunh tuah piak zong in an cin tawn. Kan cin mi a kung 6”<br />

hrawng asi ah a san 5’ hrawng tung asi lo ah hri in zam piak ding. Tung thunh piak i cin mi cu a<br />

thei chuah a tha deuh. A zam mi tam deuh seh tin na duh ah cun a kung 6” hrawng a si ah a zim<br />

tan piak ding. Thlai kung pawng ah hnah car, ca pawl in khuh piak ah cun a daam mi dat a um<br />

ter peng i a kheu mi a tlawn ter deuh. Belh bawh tik ah vawlei chung a hram hri khawn lo ding<br />

in i ral rin ding.<br />

52


Fig 1& 2 Tung thunh piak ning<br />

Rungral zawt nak khamh ning<br />

Sadaw pe cu a bia pi in a kung fat lio ah rungrul nih tlak i a vun than tik ah khang lang, a thei ei<br />

tu rungrul, hnah virh tu rungrul a tla tlawn. Mah rungrul pawl a tlak ah cun kut in thah piak ah a<br />

tha bik.Kokek rungrul thah nak sii zong hman khawh asi. A zawt nak pawl cu buar zawt nak, le<br />

hnah uai zawt nak a tla tawn. Zawt nak nih a tlak mi kung le lakh nu a tang mipawl kha mei in<br />

khangh. Cinnak a hmunhma thlen i cin ding. Zawt nak a ing kho mi a cii kha hman piak ah cun<br />

khamh khawh asi. Cinn caan tlai lo ding.Kokek buar thah nak si kha hman ding.<br />

Fig 3; Hnah uai zawt bak Fig 4; Downy buar zawt nak Fig 5; Thei ei tu rungrul<br />

Thlai cii zun ning<br />

A thei kuang in ei na duh ah cun a thei kuang no lio a kung kiah sual nak hnga lo ralrin tein zun<br />

ding. A thei kha zarh khat ah voi 2-3 zun piak ding. A zim pawl zong ei khawh asi. Sadaw pe a<br />

hawng in ei mi phun caah cun a thei kuang a hung pum i a mu a khah ah cun zun khawh asi.<br />

A kung a hnah a car zong ah zun khawh asi. Thlai cii caah cun a ngan dam i zawt nak um lo mi<br />

kung pawl kha a car tiang chia i zun i fim khawh asi. Zawt nak nei lo mi a kung le lak hnu a tang<br />

mi kung hlei vuang hna pawl kha ti sik an hnah dum i cin mi a kung hram ah khuh piak ah cun<br />

nawn dat a pek khawh.<br />

Fig 5: ”No” by skittledog is licensed under CC BY-NC-SA 2.0<br />

53


III. Dal (12) : Pe ti (tung thunh piak lo mi) cing<br />

ning<br />

Mirang min - Bush type bean<br />

Forest &amp; Kim Starr [CC BY 3.0 us (https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/us/deed.en)]<br />

A duh mi khua caan le ti le vawlei<br />

• A kik mi khua caan kha a duh i lai tlang ah ti um ah cun kum khat chung cin khawh asi.<br />

• Temperature 25°C-30°C ah a tha bik.<br />

• Zei vawlei poh ah cin ngah ko nain ti uap lo nak cang tual vawlei a duh deuh.<br />

• A kung nun caan cu thla 1-2 asi.<br />

Cin ning<br />

Thlai cii kha ti in ciah i cin ah cun a kung keuh a fawi nain a tam deuh cu an cin colh tawn. A kung<br />

tlang le a khor hlat 6” -8” le a thuk 1” in thlai cii cin piak ding. Khor khat ah mu 2-3 cin piak ding.<br />

Bawng in a si ah ,lai lei tuh ning in cin khawh asi. Kan cin dih ni 5 chung ah a kung a keuh kho.<br />

Inn dum i cin ah cun thaal caan ah ti toih piak ding. A par chuah hlan belh bawh, vawlei vurh kha<br />

tuah piak ding. Tung thunh lo mi phun cu a thei chuah a tlawma chan a tawi nain voi 2-3 zun hnu<br />

ah a thar in cin khawh than asi.<br />

Nawn pek ning<br />

Bawng in cin piak ah cun vawlei remh lio ah caw ek, vok ek,ar ek,pa khat khat 3’x24’ bawng ah<br />

tun 1 cawh piak ding. Pe ii a tel mi poh cu a mah a hram in thli lak i a um mi Nitrogen kha a dop<br />

khawh i vawlei a tha ter deuh caah vawlei remh le a par caan ah nawn tlawm pal cawh piak ti<br />

dah lo cu, cawh piak a hau lo.<br />

54


Rungrul zawt nak khamh ning<br />

Tung thunh lo mi pe ti ah khaubok,mai momh sen, rungrul/pelep,thei virh tu rungrul a tla tawn I<br />

a cung lei kokek rungrul thah nak sii hman piak, kut in thah piak in khamh khawh asi. A bia pi in<br />

thaal ah cin ah cun khang lang a tla tawn. A zawt nak pawl cu hnah car zawt nak, ai hre zawng<br />

hnah dek zawt nak, cirik kai zawt nak, le hmah dek zawt nak pawl a tla tawn. Cu zawt nak kha<br />

khamh khawh nak ding ah thei hang hmuh thleng piak ding, zawt nak a tlak kaa te ah zawt nak<br />

nih a tlak mi kung kha mei in khangh piak ding, fur ah cin ah cun bawng in cin le ti uap lo ding<br />

in zoh khenh ding. Cu zawt nak a tlak ah cun a cung lei i kan langh ter mi doghtha buar khamh<br />

nak sii, zen le thung cawh mi sii in buar zawt nak khamh khawh asi.<br />

Zun caan le thlai cii chuah ning<br />

Tung thunh piak lo mi pe ti kan zun tik ah a thei kuang hmin hlan a dang a par a chuah sual nak<br />

hnga lo tha tein zun piak ah cun voi 3-5 tiang zun khawh asi. Thlai cii chuah duh ah cun tuah te i<br />

a par mi a thei kung kha thim lo in a kung cung ah a thei car tiang chiah ding. A thei kuang a car<br />

ah cun a mu lak i ni ah (1-2) hrawng pho piak ii a tha mi thlai cii thim i palang ah chiah piak ding.<br />

55


Thennak (IV) nak<br />

Thlai cii khonnak Buu Sersiam Ning Cang<br />

IV. Dal (1) : Hngalhternak/Bia Hmaithi<br />

Myanmar Institute for integrated Development nih kan i tinhmi pakhat cu training kutken cauk<br />

chuah kan i timh mi ah Inn dum tuah ning cang hi telh chih kan duh i cu hna cu Face Book le<br />

www.myanmaruplandsagriculture.info timi ah zoh khawh an si.<br />

Hi thlaicii Buu kutken cauk nih hin Hakha peng chung ah Buu sersiamnak a ngei mi hna nih<br />

tangka khonnak an Buu chung ah an ngeih mi in thlaicii cawk thannak caah an hman lai. An<br />

cawknak hmun cu sipuazi in thlaicii zuar nak dawr ah a si lai.<br />

Thlaicii Khonnak Buu kutken cauk ah hin a hram tawk nak ah Buu a kilh kamp tu Inn tung pa 4<br />

aherh ning le Buu tawl rel nak caah tang ka khonnak a herh ning kha langhter a si.<br />

A pahnih nak ah Hakha ah zei ban tuk thlaicii pawl dah ngah khawh a si ti mi le MIID nih thlaici a<br />

kheuh zaa tuak zeizat dah a si timi pawl langhter nak a si. Thlai cii a keuh a tha deuh paoh ah a<br />

chuak zong a tha deuh. Thlaicii kong he peh tlai in MIID nih chuahmi Inn Dum sersiam nincang<br />

timi kutken cauk ah Thlaicii zei maw zat a kong hna cu facebook ah zoh khawh a si.<br />

A dang pakhat cu Thlaicii khonnak Buu sersiam ning cang caah ruahnak cheuhnak le Tangka<br />

a khon mi Buu an si ban tuk in Tangka cazin cauk hna zong a dang tein kan vun tenh chih hna.<br />

Kutken cauk a donghnak lei kap ah zei ban tuk thlaicii pawl dah ciin awk ah kan i thim hna lai<br />

timi te hna, Hakha le a dang dang khua ah Thlaicii an zuarnak hmun le kan herh ning in thlai cii<br />

cin nak he a peh tlai mi thlaicii a kong lam pawl zong kan telh chih.<br />

IV. 1: a: Thlai cii Buu Sersiam ning cang<br />

1) Khua pakhat ah a um ti mi si lai<br />

2) A si fak mi chung khar in an si lai<br />

3) Pehtlaihnak a si lo ah i abanghnak a khat mi an si lai<br />

4) Meeting tuahnak ah caan a pe kho mi si lai<br />

5) Buu nih sersiam mi phung le lam a zul duhmi a si lai<br />

6) Sum ren tein tang ka khonnak a duh mi an si lai<br />

7) Fial chawm si lo in mah lung thawhnak he Buu chung tel a duh mi an si lai<br />

8) Buu tangka cawi mi kha an khiah mi ni le thla ah cham than a si lai<br />

56


IV.1. b: Thlai Cii khonnak buu kilh kamp tu Inn<br />

tung pa 4<br />

Thlaicii khonnak Buu hna nih in tung pa 4 kilh kamp tu caah an herh. Buu chung tel vial te<br />

hmun khat te ah lung rual tein rian tuan ti a herh. Inn tung pa 4 hna an zaapi tein an herh dih.<br />

Inn tung pa 4 tlam tling tein tuah hnu lawng ah an buu rian tuannak kha a fek. Hakha peng<br />

i hmuh khawhmi thlai cii an keuh ning i zaatuak in theih cang an si ban tuk in a dongh nak<br />

lei ah thlai cii kan herhmi khua zei in dah kan hmuh khawh hna lai timi cu kan vun langh ter.<br />

57


IV.Dal ( 2): Thlai cii kheuh ning hneksak ning<br />

cang<br />

Puan cung ah hneksak ning<br />

1. Vawlei cung ah hneksaknak tuah nak in fawi tein tuah khawh asi<br />

(1) Puan cung ah hneksak ning:<br />

Kan hneksak ding mi a cii 50-100 hrawng na thim lai. Kan hneksak ding mi a cii zoh in puan a<br />

kauh lehmah 6-1 in lak ding. Puan kha ti ciap lak in surh law puan cung ah na thimmi i a cii kha<br />

a ruang tein chia law, puan kha bil. Cun ni fate ti tlawm tein na buah lai. Thlai cii an hung keuh<br />

tik ah a kung khan na rel hna lai i, a tang lei ban tuk in tuak khawh asi.<br />

(2) Vawlei cung ah hneksak ning:<br />

A cung lei ban tuk in thlai cii 50-100 hrawng na thim lai. Cun vawlei kha fingrilh in na rilh lai i sai<br />

lawn (sei) chung ah 3” hrawng chah tiang na rawn lai. Cun na thim mi thlai cii kha a ruang tein<br />

na chiah lai i tin na toih lai. Ni fate ti tlawm pal in na toih peng lai.<br />

Tah chunhnak ah khayanchinti cii 50 kha na hneksak i kung 40 a kheuh ah cun.<br />

A tuak ning cang:<br />

A kung kheuh zaa tuak% = A kung kheu mi x100<br />

Thlai cii hman mi azat<br />

= 40 x 100<br />

50<br />

= 80 %<br />

A phi cu 80% a kheu.Hi ban tuk in a dang thlai cii pawl a kheuh zat zaatuak cu hneksak i tuak<br />

khawh asi.<br />

A cii kheuh zaatuak hneksak nak in hmuh khawh mi<br />

A tang lei kan langhter mi thlai cii hna hi, MIID nih a cii kheuh zaatuak kan hneksak hnu ah kan<br />

hmuh khawh mi hna an si. Kan hneksak mi hi a cii kheuh ning zaatuak lawng hneksak mi asi<br />

caah a chuah (yield) cu a thleng kho. A si nain a tang lei hmanthak i kan langhter mi hna hi<br />

thlai cii kheu zaatuak a thami an cin caah, Hakha peng zong ah a chuah a tha ngai hi kan hmuh<br />

khawh.<br />

58


IV. Dal (3) Thlai cii zuarnak he peh tlaih nak<br />

Type of Seed A Min A kheu mi %<br />

Kaw pi Hlum ဂေါ် ဖီထုတ် - သရဖူ 64%<br />

Kaw pi Hlum ဂေါ် ဖီထုတ် -<br />

လေယာဉ် Grand 11<br />

56%<br />

Kaw pi Hlum ဂေါ် ဖီထုတ် -<br />

လေယာဉ် 004<br />

20%<br />

Pan Kaw Pi A rang<br />

ပန်းဂေါ် ဖီအဖြူ<br />

- မျှားနီ 008<br />

90%<br />

Pan Kaw Pi A rang<br />

ပန်းဂေါ် ဖီအဖြူ<br />

- ဆင်တံဆိပ်<br />

၆၅ ရက်မျုးိ<br />

80%<br />

Pan Kaw Pi A rang ပန်းဂေါ် ဖီအဖြူ -<br />

လေယာဉ် 003<br />

65%<br />

59


Type of Seed A Min A kheu mi %<br />

Pan Kaw Pi A Rhing ပန်းဂေါ် ဖီစိမ်း -<br />

နယူးဂရင်း No. 1<br />

32%<br />

Pan Kaw Pi A Rhing ပန်းဂေါ် ဖီစိမ်း - 333 12%<br />

Sawn pi ပဲတောင့်ရှည် - ၂၀၀g<br />

တရုတ်မျုးိ<br />

60%<br />

Sawn pi ပဲတောင့်ရှည် - ၂၀၀g<br />

တရုတ်မျုးိ<br />

60%<br />

Kha Zer မုံလာဥနီ - မျှားနီ 1<br />

kg ထုတ်<br />

65%<br />

Kha Zer မုံလာဥနီ - မျှားနီ<br />

အထုတ်သေး<br />

45%<br />

Kha Zer မုံလာဥနီ - ပံ Pokka 0%<br />

60


Type of Seed A Min A kheu mi %<br />

Kha Yan chin ti<br />

ခရမ်းချဉ် - လေယာဉ်<br />

387<br />

90%<br />

Kha Yan chin ti<br />

ခရမ်းချဉ် - ပံ Trible<br />

- 1<br />

60%<br />

Kha Yan chin ti<br />

ခရမ်းချဉ်မျှားနီ Royal<br />

642<br />

75%<br />

Kha Yan chin ti ခရမ်းချဉ် - SB 375 45%<br />

Buu ti<br />

ဘူးသီး - မျှားနီ<br />

Anmol<br />

40%<br />

Buu ti ဘူးသီး - Nano 022 0%<br />

Buu ti ဘူးသီး - ကမ္ဘာလုံး 0%<br />

61


IV. Dal (4) nak; Mandalay-Hakha-Kalay thlai<br />

cii zuarnak hmun<br />

Mandalay Thlai Ci Dawr<br />

Myay Lat Yar Zar ( 1 )<br />

Diamond Enterprise<br />

Doe Taung Thu<br />

Gyo Doe<br />

Pwint Lan Myay Lat Yar Zer ( 2)<br />

62


Kalay Thlai Ci Dawr<br />

Pann Cherry<br />

Shwe layer<br />

Mandalay Car Gate<br />

Kyaw Zay Ya<br />

Hakha Mann<br />

Kalay Car Gate<br />

Taung Za Lat<br />

Aye Chan<br />

63


IV. Dal (5) Nak; Phu caah sermi zulh awk phung<br />

phai<br />

Seed Bank Chung Tel Zulh ding Phung le Lam<br />

1. SBG ah luh aduh mi pauh nih Buu luh man Ks------pek asi lai, Inn khat ah pakhat lawng luh<br />

ding<br />

2. SBG cu thla khat ah atlawm bik voi khat Meeting tuah ding.<br />

3. SBG chung tel asi mi pauh nih thlakhat ah atlawm bik Ks-----, khon ding.<br />

4. Buu nih ngeh mi tangka cu kan cawi tik ah 100/ ah akarh Ks ----pek ding.<br />

5. Cawi mi phai sa cuthla____chung ah cham dih ding<br />

6. Akarh cu thla fa te in pek asi lai.<br />

7. Buu chung in achuah ah cun akhon mi phaisa lawng chuah piak asi lai.<br />

8. Buu in achuah tik ahacawi mi phai sac ham ding ataan ah cunakhon mi phai sac hung in zuh<br />

asi lai I azat lo ah cun abeet chap lai.<br />

9. Buu chung tel asi lo mi phai sa coih loding.<br />

10. Buu chung tel asi lo mi ca ah buu ngeih mi phai sa cawi piak lo ding.<br />

11. Phaisa cawi tik ah Thlaici cawk nak le duum tuah nak caah acawi mi kha pa pek asi lai.<br />

12. Cawi mi phaisa acham dih masat lo ah cun phaisa coih than asi lai lo.<br />

13. Caa zin tlai le thang ka tlai cu Kum( ) ah voi khat thlen ding.<br />

14. Meeting can ah theih ter nak um lo inabau ah cun(Ks ) liam si she.<br />

15. Khonh hal lo in Meeting voi( ) abau ah cun buu ih chuah asi lai.<br />

16. Buu rian tuan nak he peh tlai inlung tlin lo nak aum ah cun Buu chung lawng ah chim le caih<br />

asi lai.<br />

Record tuahnak cai hruaitu cauk<br />

SBG minute book cu Meeting hna tlak nak, Bia chah nak vial te le Tang ka lut chuak ca zin vial<br />

te cu meeting chung ah tial dih le khumh dih asi. Cu ca ah SBG caan sau pi ahmunh nak ding le<br />

pakhat le khat i zumh khawh nak ding ca ah meeting ca uk cu abia pi tuk mi asi. Tang ka tlai le<br />

Ca zin tlai hi Buu chung tel dih lak hna tlak nak inthim mi an si i cazin tlai nih meeting caih chah<br />

mi vial te le Tang kaa lut chuak vial te cu meeting chung ah akhumh dih hnu ah Buuchung tel<br />

dih lak kha athanh hna. Cu dih hnu ah Tang ka taang mi cu zaapi hmai ah Tang kakeng tu an pek<br />

i min an thut dih.<br />

Ruahnak cheuhmi<br />

Thlaicii kong he pehtlain in an zuar nak hmun pawl hi kan langh ter. Thlaicii na sin phanh ding<br />

caah cun phorh man zong liam a herh. Cun na ciin ding mi Thlaicii kha tha tein na thim hma sa<br />

a hau. A tha bik cu mah tein tuahmi Thlaicii hman kha a si. MIID nih tuahmi Inn Dum tuah ning<br />

cang kutken cauk chung ah a cheu thlaicii cu cawk a herh ning cang le a cheu cu mah dum tein<br />

chuah i hman khawhmi thlaicii kong zong a tel chih.<br />

A dang pakhat tuah khawh mi cu Thlaicii khonnak Buu nih hin thlaicii kan herh mi pawl kha zoh<br />

chun in hniksak nak kha tuah i thlaicii chuah kha i timh ding hmasa a si.<br />

A dang ruahnak cheuh duhmi cu thlaicii kan cin thawk in kan hmanmi/a dihmi tang ka tah<br />

chunhnak ah thlaicii man, phorh man, le kuli man hna kha cauk chung ah khumh i tial. Cun<br />

Thlaicii kan zun/lak dih tik ah a man zeizat dah kan hmuh than timi zong kha khumh chih i zei<br />

tluk dah kan miak timi le a kan that hnem ning pawl cauk chung khumh ning cang zong kan vun<br />

telh chih.<br />

64


Thennak (V) nak<br />

Inn Dum Chung Zuat Khalh Nak le Thing Kung<br />

Cin Nak Dum Kong Kam<br />

V.Dal (1) Nak : Inn dum le zuat khalh nak kong<br />

kam<br />

Inn dum ah tisikanhnah cin lawng si lo in Ar/ vok/ saveh/ Nga zong zuat khawh asi. Na zuat nak<br />

thawng in nan chungkhar caah sadat ngah lawng si lo in a leng lei in tangka hmuh nak zong a<br />

si. Cu leng ah saram ek pawl kha nawn ca ah hman khawh than a si. Asi nain kan cin nak khang<br />

kha a rawh lo nak ding ah dum tha tein kulh le saram ek pawl kha tha te in kan khon piak a hau.<br />

Inn dum ah mah le ti khawh tawk in Ar zuat ning cang le Nga zuat ning cang zong MIID nih<br />

chuah mi kut ken cauk ah zoh khawh a si.<br />

65


V.Dal (2) Nak : Thing kung cin ning cang<br />

Kumsau pi cin a ngah mi pawl kan erh tik ah zulh ding mi pawl cu;<br />

Kumsau pi cin a ngah mi kan cin tik ah mah dum chung in thlaici kan erh khawh bantuk in chungkhar i<br />

bawmh in kan tuah khawh.Kan cin duh mi kha cazin in tuah/ kan dih zaattuak/ thlaici kan duh mi kha<br />

cazin in tuah i thlaici erh nak khang cu tuah khawh asi.<br />

Thlaici erh nak khang kan tuah ning cang:<br />

• Hmunhma nan thim tik ah ti a dil lo nak hmun/nifatein zoh khawh nak hmun na thim piak lai<br />

• Dum kulh mi a san 6’ a hmetkauh cu nang mah duh ning in na tuah lai i muka a hring mi in na cih<br />

piak lai/3’ tluk kau in na kham piak lai.<br />

• Thlaici erh nak le thlaici cin nak na tuah tik ah a herh mi cu vawlei tha/cawek le thetse pawl khon<br />

ding.<br />

• Thlaici erh nak in kan tuah a si ah cun vawlei tha let 3/thetse let 2 le Cawek let 1 na rawn piak<br />

lai. Thlaici erh nak a hmet ngan na cin mi theitlai zoh chun in na thim piak lai. Coffee/Theithu/<br />

Tanphaza pawl caah plastic ip 3”x4” Thawpat/Zawngtah le Mitsur caah plastic 6”x7” pawl hman<br />

khawh si.<br />

• Ti toih/Dum thianh/Non pek ti pawl kha nifate kan tuah piak lai. A herh ah cun rungrul thah nak si<br />

kan kah piak lai.<br />

• Thlaikung a um tu ning le a dih mi zat kha nifate in cazin kan tial piak lai .<br />

V.2. (a) Mitsur Cin ning<br />

Mirang min – Grape<br />

”DSCN8135” by skrubtudse is licensed under CC BY-NC-SA 2.0<br />

Mitsur cu a tlang pi in mitsur wine le ei ding ti in phun hnih in kan then. Mitsur wine phun cu<br />

a thei kan ei mi phun nak in a thur deuh/a thlum mi a tlawm/a thei a hme /a hawng a chah i a<br />

hang a tam ruang ah wine tuah awk ah a that nak cu a si. Cu leng ah mitsur wine cu ruah ti tam<br />

/dapti tlak pawl kha a ing khawh caah a san nak hmunhma ah cin ding ah a tha mi thei phun<br />

khat a si.<br />

66


A duh mi khua caan, ti le vawlei<br />

Mitsur cu a lum nak 15°C- 21°C le rili in a san pe (500-6000) tiang ah cin khawh a si. Ni tha te in<br />

hmuh a duh. Zei ban tuk vawilei poh ah cin khawh asi ko nain thli luh thli chuah a that nak le ti a<br />

dil lo nak hmun ah cin khawh ah cun a tha deuh. Mitsur cu ti a duh ko nain ti a dil mi cu a duh lo.<br />

Vawlei 10% a chengnak hmun zong ah cin khawh asi.<br />

Mitsur kan erh ning<br />

Mitsur cu a cii in siseh a teng in siseh kan cin khawh ko nain a teng in cin kha a fawi deuh i a thei<br />

a tlai zawng a fawi deuh caah a teng in an cin bik. Lai tlang ah cun Janaury le February thla ah a<br />

teng kan tan piak i erh caan a atha bik a si. A khang ser piak in le thlai erh nak plastic ip zong in<br />

erh khawh a si. Thlaierh nak in kan cin nak thawng in a kung than daan le a hram thlak kha a tha<br />

deuh. Thlaierh nak kan tuah tik ah vawlei a tha mi let 3/ thetse let 2/cawek let 1in na tuah lai i 6”<br />

x8” pawl na hman lai. Cu leng ah a ngan dam mi mitsur teng kha a cang 3-4 nganh in a teng 6“<br />

x8” saumi kha cerep in na tan lai. Cu leng ah thlaierh nak na tuah mi kha ti vuai te in tawih law<br />

mah chung ah khan a teng nge kha cheu 3 cheu 2 tluk lut in na sawh in na cin lai. A khang in na<br />

tuah ah cun 3” siloah 4” hlat in na sawh piak lai. Mahbantuk cin nak cu February le March thla<br />

chung ah kan tuah i June siloah July thla ah cin na duh nak hmun ah thial in cin khawh si cang.<br />

Thlaierh nak in na tuah ah cun thla 4-5 chung ah na thial khawh. Cu ti a si lo ah cun kum khat<br />

a rauh hnu lawng ah na cin khawh lai. Na cin hlan ah a hram chuah nak si (hormone) cawh mi<br />

pung chung ah minutes (10) hrawng na ciah hnu ah na erh ah a tha bik mi a si.<br />

Fig (1); a kum(1) tling mi ange<br />

pawl tan piak nak<br />

Fig (2): A Cang pa (3-4) tel, a sau<br />

lehmah (6-8) in tanpiak ding<br />

Fig (3): Ahram lei ii a um mi a mit<br />

tanpiak ding<br />

Fig (4);Thlai cii erh nak ah lehmah<br />

4 dan in erh ding<br />

67<br />

Fig (5);Thlai cii erh nak plastic ah<br />

rawn ding<br />

Fig (6);Bawng in cin mi thla 2 asi<br />

lio


Fig (7);Thlai cii erh nak in cin mi<br />

thla 2 asi lio (bawng cin mi nak in<br />

a that deuh<br />

Fig (8);Bawng in cin mi ni 115 asi<br />

lio<br />

Fig (9);Thlai cii erh nak in cin mi ni<br />

115 asi lio(thial ngah cang mi )<br />

Na cin nak ding vawlei kha thaal caan ah belh bawh piak/thing chum hmui pawl thianh piak<br />

ding. Acheng mi ah na cin ding a si ah cun a tlang na rin piak lai i theih nak ah fung na bunh lai.<br />

Mah na bunh nak kha 6’x 8’ in na tuah piak lai. Cu lengah na bunhnak hmun ah 2’ hrawng si lo<br />

ah pe 1 le cheu in khur na cawh piak lai. Mah khur cung ah khan a cung lei a tha mi vawlei a mot<br />

cang mi caw ek pi 1 le a sikhawh ah cun rungrul thah nak si keu khat kha khur chung thla law<br />

vawlei khat tein chilh piak<br />

Tung bunh piak in hri zam piak ning<br />

Na cin tik ah vawlei a daam caan June/July thla ah na cin lai. Thlaici erh nak ip na hman asi ah<br />

cun a chung um vawlei a rawh lo ding kha abia pi. Cun plastic ip kha nam tein a tang lei le a<br />

hriang zawn kha na tan lai. Na cin tik ah a hram a bil lo ding abia pi. A hram a bil asi ah cun bil<br />

nak zawn khan na tan piak lai. Vawlei kha thli a luh lo nak ding ah fak nawn in na lamh lai. Misur<br />

kung hnih dan (or) kung thum dan in 6’ tluk asi mi titma (or) kawnkaret tung pawl hmang in<br />

tung na bunh lai. Tung cung ah thiar hri a ngan mi 2’ hlat in na zaam piak lai. A kung a tluk nak<br />

lo ding caah fung na bunh mi ah misur kung kha hri in na tem lai.<br />

Thlaikheu cawngh hramh<br />

Mitsur teng cu January le February thla ah kan tan piak lai. Kum khat a si mi a teng remh piak<br />

ning- kum khat a si mi caah cun a teng a chuak mi pa 2 lawng lak piak law a tang mi cu tan dih<br />

ding. A teng na zuah mi pa hnin kha a kung cung ah na chuan lai i hri in na tem piak lai. Kum 2 a<br />

si cang mi a teng tan piak ning-Kum 2 a si cang mi cu a teng pa 2 a sau mi kha 4’ tluk in zuah law<br />

a dang nge kha cu tan piak ding. Ahram in a acorh mi pawl kha tan dih ding. Kum 3 asi cang mi<br />

a teng tan ning-voi 3 nak na tan mi a teng in a pawng ta kha 6”-8” zuah piak law tan piak ding.<br />

Kum 3 a si in a par lai i a thei a tlai lai. Ahram, in a cuak mi poh tan piak dih ding. Akung pa khat<br />

ah 4’ tluk a sau mi a teng pa 2 lawng a um lai. Hmaikum ah a thei tlai mi a teng pawl kha a caang<br />

pakhat lawng na zuah lai I na tan piak lai. Mah ban tuk in kum fa te a teng tan piak caan ah a<br />

caang pakhat na zuah in na tan piak lai. A thei tlai caan ah a thei pawl kha ni tha tein an hmuh<br />

khaw nak hnga le thli luh thli chuah a that nak ding caah a tlai nak pawng i a hnah pawl kha na<br />

lak piak dih lai/ na tan piak dih lai. Mah ban tuk na tuah ah cun a thei a ngan lai i tuan deuh ah<br />

ahmin lai.<br />

68


Non tawih piak le vawlei chilh piak ning(Mulching)<br />

Vawlei khuh/vurh piak tik ah 6”-8” tluk hlat in facang zi/hramh ro pawl in na khuh piak lai. Non<br />

na peih tik ah a kung in 2’ tluk hlat in khur cawh piak /luti luan nak tuah piak in non na pek lai.<br />

Mah khur chung ah khan cawek /facang zi/hramh ro le a cung lei vawlei tha pawl na rawn piak<br />

lai. Mah khur chung ah cun kum fa tin non na pek lai. Belh bawh thianh piak tik ah a pawmg kam<br />

kha 4’ hrawng nifatein na thianh piak lai.<br />

Rungrul khamh ning<br />

Laitlang ah cun zawtnak a tla mi a tlawm ko nain a tang lei kan langhter mi zawt nak pawl a tla<br />

kho.<br />

Powdery Mildew and Downy Mildew<br />

Mah zawt nak hi buar zawtnak ruang ah a si mi a si caah a hnah pawl/a zim pawl le a thei pawl<br />

ah zawt nak a tla kho. Mah bantuk zawt nak a tlak ah cun a hnah ah khan a rang nawn bantuk<br />

buar pawl/powder bantuk pawl kha a hnah cung ah na hmuh lai i a zim an rawk lai a thei pawl<br />

an hmin hlan ah an ro lai i an til lai. Mah zawt nak phun 2 hi thleidan awk ahar ngai. Downy<br />

Mildew a tlak sual ah cun a hnah pawl kha aihre zawng in duh sah te in an uai lai i an til lai /a<br />

thei pawl kha an hmin hlan ah meikhu zawng in an um lai. Mah zawt nak pawl cu ruah a tlawm<br />

caah a daam mi dat a tam deuh caan ah acang kho. Mah zawt nak pawl khamh khawh nak ding<br />

ah zawt nak a ing kho mi phun,cun a tlak mi buar si hmang in khamh khawh asi.<br />

Black Rot<br />

Mah zawt nak cu mitsur kung i a kung dih lak (a hnah,a zim,a thei) pawl ah a tla khun. Mah zawt<br />

nak a tlak ah cun a hnah ah a nak nawn pi khin a um lai i a hma zawn kha a nak khun lai. A cei tuk<br />

ah cun a hnah vial te an til lai i an rawk kho. A thei tlai nak nawn in an um lai i an thu lai /a thei a<br />

tlai ka mi a thlar ning in a car kho. Ni khua a lum deuh nak, a daam pah nak hmun ah khin an tla<br />

khun. Zawt nak khamh nak caah cun a ing kho mi hman ding /a kung thla dem nih a khuh lo nak<br />

in tuah /zawtnak khamh nak si pawl hmang in khamh khawh asi.<br />

Grape cane borer<br />

Thingkung a hram pi a virh mi rungrul cu <strong>Chin</strong> ram chung ah a tam bik mi asi. Mah rungrul a<br />

tlak ah cun a kung dih lak in a rawk i mah rungrul a tlak lo nak ding ah na dum kha tha tein na<br />

zoh khenh hau. Mah thingkung hram a virh mi rungrul cu a than tik ah mitsur hram le a teng<br />

pawl le a caang pawl ah khan an lut i akung kha an ei i an i dup. A kung/nge ah a luh hnu cun<br />

duh sah tein a chung in a horh i an kiak. A hram pi ah a tlak ah cun a kung dih lak in a uai i a thi.<br />

Thingkung hram a ei mi rungrul hi thaal caan ah a tla bik. Mah rungrul ral in kan khamh khawh<br />

nak ding cu a kung kha tha tein zoh khenh ding. Zawt nak a tla mi a teng pawl kha tan piak in<br />

mei ah khangh piak ah cun atha bik a si. Thaal caan ah cun na dum kha thla 1 voi khat mei khu<br />

in khut piak khawh si.<br />

69


Zuun caan<br />

Mitsur thei a bor ning in a zaa pi a hmin dih ah cun cerep in tan piak/kut in lawh ding. Lai tlang<br />

ah cun March le April thla ah an par i June /July thla ah lawh i zuar khawh si. Mitsur cu a hang a<br />

tam mi a si i a kung ah sau chiah awk athat lo caah nan ei lai asi lo ah zuar lai te ah lawh ding asi.<br />

Laitlang ah cun misur hi wine tuah awk ah a that caah a thei nan lawh dih in zaan khat nan chiah<br />

hnu wine ah tuah khawh asi. Mitsur a thei hi a thur deuh caah a ei tu ding an tlawm i khuate lei<br />

um mi caah cun wine tuah ah a tha bik a si. Mitsur cu a kung phun ning in kung khat ah cuai 3-7<br />

ting ngah khawh si.<br />

Fig (10);Misur thei kha cerep in tan piak ding<br />

70


V.2. (a) : Thawpat Cin Ning<br />

Mirang Min – Avocado<br />

<strong>Chin</strong>ram ah thawpatci Phun (8) in hmuh khawh a si.<br />

Thawpat nih a duh mi khua caan<br />

Thawpat cu a kik pah mi temperature 6°C-28°C a si tiang thaten cinkhawh a si. Rili in a san pe<br />

1500 - 6000 tiangah thaten cinkhawh a si nan hawrha le dapti nih a thah khawh. A bik in a par lio<br />

caan ah cun temperature 18°C nak tam a si a hau. Ruah a tam i, a daam mi khua caan khi a duh<br />

bik.<br />

A Kung Erhning cang<br />

Thawpat cu a mu in a si ah, a kung in a si ah, a ci lak khawh a si. A mu in cin na duh ah cun a<br />

mu thim hi a bia pi ngai. Mah khuaram a um mi a mu cu na thim tik ah rungrul le zawtnak nih a<br />

tlunh lo mi kung in, thaten a hmin mi, a mu lawng kha lak piak ding. Zaatuak 40-60 gram a rit mi<br />

lawng na thim lai. Na thimmi a mu kha zaankhat (nazi 12) chung ti na ciah lai i mah hnu ah<br />

nitlang ah nazi 2 chung na pho a hau. Mah hnu ah a hawng hawh piak i,a mu cunglei kha letmah<br />

(2cm) tiang, a hram lei (0.5cm) tiang na tan piak lai. Hormone hang si le zawtnak khamtu si lak<br />

ah nazi cheu na ciah piak lai.<br />

71


Fig (1);Ni ah poh i a hawng khawh<br />

ding<br />

Fig (2);A mu a cung lei kha lehmah<br />

cheu tan piak ding<br />

Fig (3);Buar thah nak sii le<br />

hormone sii cawh i na zi cheu<br />

ciah piak ding<br />

Cintlaknak plastic lawng in na erh piak lai. Vawlei tha let thum, thetse let hnih, a hlun cang mi<br />

cawek let khat in 6’-8’ a sau mi cintlaknak plastic chung ah na rawn piak lai. Mah hnu ah ti ah<br />

ciah mi a mu kha plastic chung ah a mu 1/3 pil in vawlei khuh law erh ding. Plastic chung a mu<br />

erh kha February le March ah tuah ding asi. Thla khat le cheu ah a mu in a mir a chuak lai. A<br />

zaapi tein a mir a chuah lo na in thla thum ah cun a dang kung he peh khawh asi. Kan erh nak<br />

hmun kha satil luh khawh lo ding in a san 6’ hrawng asi mi muka in kulh ding. Belh bawh le ti<br />

toih hi ni hnih voi khat in zing ka ah tuah piak ding.<br />

Fig (4);Vawlei chung ah cheu 3 cheu 2 lut in cin ding<br />

Fig (5);Thlai keuh thla 2 si caan<br />

Fig (5);Thlai keuh thla 2 si caan<br />

Fig (6);Thlai keuh ni 115 si caan<br />

72


Thawpat kung peh ningcang<br />

A kung peh a that nak cu phuntha a ngah khawh, a tlai atam ter, zawtnak le rungrul a in khawh<br />

hna, ruang ah a kung peh (grafting) hi a herh. Mah ruang ah tlang cung hmunhma ah cun a ci<br />

na khomh tik ah a ci phunkhat lawng na ngah kho lai lo. Mah ruang ah phunthaphun na ngah<br />

khawh nak ding caah a kung peh hi a herh. Thawpat a kung peh tikah na erhmi thawpat kung<br />

kha khedan tia a si lo le thla 3,4 a si in na peh khawh. Na erh mi a kung kha hmang in phuntha<br />

phun a dang he na peh piak khawh. Phuntha phun i a kung kha 5” in tan piak i na erhmi kung he<br />

peh kawh a si. Na tan piak mi thlaici kung kha a hnah tawh piak dih i thingthei pawl an fun nak<br />

plastic in vel khat na tuam biak lai. Mah hnu ah na thlaici kung kha namte har te in na ah piak<br />

lai. A tang lei kung na peh ding kha cinnak plastic 3”-5” in cerep in na tan piak i a lai kha nam in<br />

na cheu piak lai. Mah hnu ah na cheu piak mi zawn ah na tan mi thawphat kung cu rek ten bunh<br />

i plastic in a tang lei in a cung lei tiang ti le thli luh khawh lo nak ding ah rek ten na tem piak lai.<br />

A si khawh cun na kut, na tan nak namte, cerep hna cu (Pu tet se) hmang law a tha bik. Mah na<br />

peh mi in zerhhnih hrawng a vun si tik ah hnahno a corh mi a um ah cun na tem piak mi plastic<br />

kha na phoih piak lai. Mah a kung na peh mi kha an hun ngan deuh i kumkhat an vun si in na<br />

cinnak ding hmunhma ah na thial piak khawh cang.<br />

Fig 7: Thlai kheu kung kha 1” hrawng a lai in tan<br />

ding<br />

Fig 8: kan peh ding mi a kung kha ‘ V’ pungsan in<br />

nam tein in tan piak ding<br />

Fig 9: Cung na tan mi thali kheu 1” cung ah, a kung<br />

kha fek tem piak ding<br />

Fig 10: Na peh tik ah a tang lei in a cung lei hrual in<br />

thli le ti luh lo ding in tha tein na peh lai<br />

73


Khorcawh Ning Cang<br />

Khuacaan a ro car lio ah khor na chawh piak lai. Tlangcung hmunhma ah cun Contour line zam<br />

piak in kung khat le kung khat 20’ -20’, 25’-25’, 30’-30’ in tung na khenh piak lai. Nai dem ngah<br />

khawh nak ding caah cinnak hmunhma ah 30’-30’ in cin hi a tha bik. Khor na cawh tik ah 1’ si<br />

lo le 2’ tluk kau in na chawh lai. Khorkhat ah cawek pi khat le vawilei tang rungrul thatnak si<br />

keukhat he cawhpiak in khor na chilh piak lai. Ti a ngah khawh nak ding caah June, July cin hi<br />

a tha bik. Thlaici na erhnak plastic kha na hawh tikah a vawlei rawk lo tein na cawhmi khor lai<br />

teah na cin lai. Na cin lio ah ruah a sur lo ah cun ti na toih piak lai.<br />

A Zoh Khenh Ning Cang<br />

Thawpatkung cu ni a lin tuk a si lo ah dap ti a tam tuk a si ah cun a thi kho. Mah caah a kung a<br />

no lio te ah facang zi in khuh piak atha. Cun cintlaknak ah an hman mi Muka hmang in thal le<br />

khuasik caan ah na kham piak lai. Thaal caaan ah ti hman ten na toih piak ah cun a tha bik. A<br />

kung a no lio ah thlihrannak in a kung a kiah khawh caah tung phun piak in na tem a herh. A<br />

kung na cin nak 4’ hrawnghrang i a um mi belh vial te na thianh piak dih lai. Mulching na tuah<br />

tikah a kung he 6’ hlat in ponpiak hi ti ngah nak ca le a rauh hnu ah non caah zong ah a tha.<br />

A kung na thial cia mi kumkhat a si mi kung kha ange tam pin a chuah nak ding caah Lehmah<br />

pahnih in na sih piak lai. Thawpat a hram hi a cung lei zong ah chuah a hman caah (Pu Tat Se)<br />

le belh na thianh tiah ah na ralring lai. A tar cang mi thawpat kung cu a no than nak ding caah a<br />

nge pawl na pheh piak lai. Thawpat kung khat ah thawpat pum (300-500) tiang lawng hi an kum<br />

zoh in tlai ter ah atha.<br />

Zawtnak Rungrul Kham Ning Cang<br />

A thei thut zawtnak<br />

Mah zawtnak hi buar zawtnak a si caah, a thei, a hnah in a kung tiang ah a tla tawn. A si nan<br />

tam deuh cu a thei ah a tla bik. Mah zawtnak nih a tlak a si ah cun thing nge pawl le a thumi a<br />

thei pawl kha lak piak in a thei le a hnah caah thli tha ten a luh khawh nak ding ca, tuah piak in<br />

zawtnak na khamkawh.<br />

A hramthut zawtnak (Phytophthora root rot)<br />

Mah zawtnak hi tlang sang hmunhma ah a bik in a tlak caah na ralrin a herh. A kung ngan mi i a<br />

hram ah a tlak tawn caah a kung an uai lai, a hnah an fa lai i, duh sah in a hnah an til lai. Mah hlei<br />

ah a hnah um lo in a par lawng te in an khat lai i ni 2-3 kar ah a kung ning in a caar i an thi kho.<br />

Mah bantuk cu a hramthut zawtnak ruang ah an si. Zawtnak kham nak ding caah a tha bik cu<br />

ing tuar kho mi thlaici hman ding, zawtnak um lo mi a cii, cin piak in kham khawh a si.Ti a dil lo<br />

nak ding caah vawlei na chilh piak lai i zawtnak um lo mi kung kha cin in buar thah nak si kha<br />

hman in kham khawh a si.<br />

Thawpat a hawng thut zawtnak (Bark Canker rot)<br />

Thinghawng thut zawtnak hi tam dueh cu thawpat i a kung tang lei, tang lei a nge ah a tla tawn.<br />

Mah zawtnak a tlak ah cun zawtnak nih a tlak nak hmunhma te kha namte in tuk piak i a sen<br />

muici in a sen duk muici ah aa thleng lai. Mah hlei ah, thinghawng kha an puar lai i mah a puar<br />

nak zawn ah khan a hang pawl an chuak lai i, an vun ro in thung a si lo ah cite ban tuk in a rang<br />

mi a dip te te an tang lai. Zawtnak ngei lo mi a ci cin piak, zawtnak a tlak nak zawn kha namte in<br />

tuk piak i phoporous toih piak a si lo ah buar zawtnak si kha hman in zawtnak khamh kawh a si.<br />

74


A zim ei mi rungrul<br />

Mah a zim ei hmang rungrul hi a kung zim lei le thing nge hna ah luh in ei le ti tit an hman caah<br />

a kung hna thahri cet in, an caar i a donh nak ah a kung tiang an thi tawn. Rungrul a hmetngan<br />

ah 5 milimeter tiat lawng an si. Kham ding ah an har i, mah rungrul an tlak a si ah cun, a tlak nak<br />

zawn kha tan piak i mei ah khangh piak le rungrul kua hna ah rungrul thahnak si hman piak in a<br />

zawtnak khamkawh a si.<br />

A Hmursau khaubok phun<br />

Mah khaubok hmursau hi tlangcung thawpat kung cung ah a tlak tam bik a si. Mah khaubok hi a<br />

kung zim kha ei in a kung chung tiang ah an virh i an um tawn. An ngan deuh ah cun, a lu a sau i<br />

1” -1.5“ tiang asau. Mah zawtnak nih a tlak ah cun an ei nak kua ah khan thing ah dip pawl ban<br />

tuk kha na hmuh lai. An kua cu khedan tiat in an kua lai. An um nak kua zong ah a hang na hmuh<br />

lai. Mah ti na hmuh ah cun, a kua vih piak i, a phun ning in a that kho mi rungrul thah nak si kha<br />

hman piak in khamkhawh a si.<br />

A thei tawh caan<br />

Thawpat cu a kung cung ah an hmin lo. Mah caah tawh in uam piak lawng in ei a si tawn. A kung<br />

cung ah tawh lo in sau deuh na chiah ah cun a hring muici in a nak muici lei ah an ni thleng lai i<br />

thli hran tik ah an tla tawn. Fungin na tawh ah cun an tlaknak ruangah hma an pu kho i a thut an<br />

fawi. A si khawh cun kung cung kai in tawh piak hi a tha bik. Tawh zat lo in na tawh ah cun a thei<br />

ah a hram hri a tam i, an kha lai, an caar lai. Thawpat uam tik ah plastic he uam, ni ngah nak ah<br />

uam ah cun a thawtnam aa thleng tawn. Cu ruang ah sei ti ban tuk le kuang ti ban tuk ah uam<br />

ah a tha.<br />

75


V.2. (a) : Thawpat Cin Ning<br />

V.2. (c) Coffee Cin Ning<br />

«Arabica» by Hopkinsii is licensed under CC BY-NC 2.0<br />

Coffee cu Arabica coffee le Robusta tiin phunhnih in a um. Tlang cung hmunhma ah cun Arabica<br />

coffee cin hi a tha deuh i vawlei niam nak hmunhma ah cun Robusta coffee hi a tha deuh ve.<br />

A Duh Mi Hmunhma Le Khua Caan<br />

Coffee cu a mu in er ,asi lo ah a kung zong in cin khawh asi.A si nan a bik in a mu in a ci hi an<br />

erh bik. Coffee cu buaktlak in temperature 23 ̊C–28 ̊C hi a tha bik. A kung an than lio ah 28 ̊C-<br />

30 ̊C hi a tha. Zei vawlei poh ah cin khawh an si nan, non athat nak le thli lut chuak a that nak<br />

hmun vawlei khi a duh bik. Tlak vawlei ah a kung than a har deuh. Thladem zatuak 60% hrawng<br />

hmunhma khi a duh nan dapti le ni nih a tlak tuk nak hmunhma bel cu a duh tuk lo. Thladem a<br />

tam tuk nak hmunhma ah cun zawtnak nih tlak a duh khun. Arebica phun hi rili in pe 2500 a san<br />

nak hmunhma ah tha te in cin khawh a si.<br />

Coffee Kung Erh Ning Cang<br />

Erh tik ah a ci hman tha tein thim hi a bia pi. A ci na thim tik ah zawtnak nih tlak lo mi kung, a<br />

tlai a tam mi kung, a thaw mi kung i a cii kha ngah khawh ah atha. A mu, muhnih aa tel mi phun<br />

kha a tha. A mu cheu lawng aa tel mi, mu hnih nak tam a si mi hna kha na hmang hna lai lo.<br />

Erhnak hmun na thim tik ah ti he aa neih nak hmunhma le ti aa dil nak thim lo ding. Satil ral<br />

khamkhawhnak caah tha ten kulh piak a herh. A cung cih ah cintlaknak caah an hman mi muka<br />

hring kha na cih piak lai. Na erh tik ah erh nak plastic in le bawng in tuah,a khenh hnu ah erh<br />

nak plastic chung ah thial piak zong in erh khawh a si. Bawng in tuah piak i thial piak khi a tha.<br />

Bawng na tuah tik ah non vawlei 3” chah in, mah cung ah thetse 2” in chilh piak i cin khi a tha.<br />

Erhnak ding caah bawng na tuah piak mi ah khan kungkhat le kungkhat a hlat neih ah lehmah<br />

cheu, a khor thuh ah lehmah cheu tiin na coffee mu kha a bingtalet in erh khawh a si. Facangzi<br />

in na khuh piak ah cun a kung than a fawi. Zing fate ti na toih piak lai. A kih nak hmunhma ah<br />

thlahnih hrawng na erh ah cun a kung an kho lai. Mah hnu ah na erhnak thla 4 an si ah cun palep<br />

ban tuk hnah an hung si lai i mah tik ah erhnak plastic chung ah a dam mi kung pawl, na thial<br />

piak khawh. Aihre mi a kung pawl, a ngawi mi kung pawl, a hram ngawi mi kung pawl hna kha<br />

cin lo ding. Erhnak ding plastic kha vawlei tha let 3, thetse let 2 le cawek let 1 in na tuah piak lai.<br />

February le March thla i erh piak hi a tha bik. Coffee cu kumkhat si cang mi kung pawl cu cinnak<br />

hmun ah thial khawh an si cang. Na thial hlan ah a kung pawl intuar kawhnak ding caah na cih<br />

mi muka kha thla khat a duh ah na hawh lai.<br />

76


Fig (1);Thlai cii kha abok in erh<br />

ding<br />

Fig (2);Ni 60 a keuh ka<br />

Fig (3);Ni 115 ah a kung keuh caan<br />

Fig (4);A hnah pelep bang tuk asi<br />

caan<br />

Fig (5);Ni 5/150 plastic eh ah thial<br />

ding<br />

Fig (5);Plastic eh ah thial caan<br />

Khorcawh Ning le Cin ning cang<br />

Hawrha tlak a tam nak tlang kar lak ti ban tuk hmunhma ah coffee na cing lai lo. Cinnak khor<br />

na cawh piak hlan ah thladem caah tiah na chiah piak mi ti lo, a dang cu mei in na khanh lai. A<br />

si khawh ah cun tangka hmuhnak a fawi mi thing thei (thawpat, zawngtah) ban tuk thingthei<br />

hna kha cin piak hmasa ah a tha. Zatuak 15% tluk a cheng mi hmunhma ah cun na cing lai lo.<br />

Mah hnu ah a khor hlat neih 6’x6’ a si lo le 6’x8’ in na cin piak lai. Mah hnu ah 8” a kau mi a si lo<br />

ah pekhat kau mi khor ah khan pekhat thuk in na cawh piak lai. Mah hnu ah a cung lei vawlei<br />

le cawek pawng 5, vawlei chung ca hman mi rungrul thah nak keucheu in cawh i khor ah chilh<br />

ding. Belh le thingkung hau dih in mei ah khangh piak.Vawilei sarsiam piak cu nikhua a ro caar<br />

deuh tik ah na tuah lai. Mah hnu ah June, July vawlei a cin tik ah cin khawh a si. Plastic in na<br />

erh mi kha khor chung ah na cin tik ah na erh nak vawlei rawk lo ding ten khor chung a lai te ah<br />

na cin lai. Na erh nak plastic kha nam in tan a herh. Na cin nak vawlei thli um lo nak ding caah<br />

vawlei tha ten na chilh a herh. A ngawi mi a hram a um a si ah cun tan piak in cin khawh a si.<br />

Erhnak caan a sau cang mi kum 2 le a cung lei na coffee hna cu cin lo ding.<br />

77


Khorcawh Ning le Cin ning cang<br />

Hawrha tlak a tam nak tlang kar lak ti ban tuk hmunhma ah coffee na cing lai lo. Cinnak khor<br />

na cawh piak hlan ah thladem caah tiah na chiah piak mi ti lo, a dang cu mei in na khanh lai. A<br />

si khawh ah cun tangka hmuhnak a fawi mi thing thei (thawpat, zawngtah) ban tuk thingthei<br />

hna kha cin piak hmasa ah a tha. Zatuak 15% tluk a cheng mi hmunhma ah cun na cing lai lo.<br />

Mah hnu ah a khor hlat neih 6’x6’ a si lo le 6’x8’ in na cin piak lai. Mah hnu ah 8” a kau mi a si lo<br />

ah pekhat kau mi khor ah khan pekhat thuk in na cawh piak lai. Mah hnu ah a cung lei vawlei<br />

le cawek pawng 5, vawlei chung ca hman mi rungrul thah nak keucheu in cawh i khor ah chilh<br />

ding. Belh le thingkung hau dih in mei ah khangh piak. Vawilei sarsiam piak cu nikhua a ro caar<br />

deuh tik ah na tuah lai. Mah hnu ah June, July vawlei a cin tik ah cin khawh a si. Plastic in na<br />

erh mi kha khor chung ah na cin tik ah na erh nak vawlei rawk lo ding ten khor chung a lai te ah<br />

na cin lai. Na erh nak plastic kha nam in tan a herh. Na cin nak vawlei thli um lo nak ding caah<br />

vawlei tha ten na chilh a herh. A ngawi mi a hram a um a si ah cun tan piak in cin khawh a si.<br />

Erhnak caan a sau cang mi kum 2 le a cung lei na coffee hna cu cin lo ding.<br />

Naidem tuah piak le Naidem kung cin piak<br />

Coffee kung cu dapti tlak le ni linh a celh bak lo. Na cinnak hmun ah naidem a um lo ah cun thaal<br />

caan le khua sik caan caah a cung cih na tuah piak a herh. Naidem a ngah nak hmunhma ah cun<br />

a cung cih piak a herh lo. Naidem caah (thawpat, zawngtah, hnuhnun, lichee, khatawpi) kung<br />

hna hi coffee naidam caah na cin piak ah cun tangka hleihluat ngah nak ca zong ah a tha. Coffee<br />

kung lak ah na cin mi naidem kung hna cu a kung hlatneih 25’x25’ in cin khawh a si. Mah hlei ah<br />

coffee kung kar ah phiang le a dang pe phun phun, khua caan he aa tlak mi kung hna zong cin<br />

piak in tangka hleihluat ngah lawng si lo in na vawlei zong a that tar.<br />

Coffee kung zoh khenh ning cang<br />

Belh na bawh piak zungzal lai. Thaalcaan i ni khua a linh deuh caan ah zerhkhat voikhat ti na<br />

toih lai. A si nan, tlangcung hmunhma pawl ah ti a har deuh caah ti an toih lo nan zerhkhat<br />

voikhat cu ti na toih lai. Na cin hnu, a kung a than pah lio caan ah a teng a tam deuh nak ding<br />

caah a zim 2” in na tan piak lai. Tlangcung ah cun ti an toih tuk lo nan ti toih piak khawh hi a rak<br />

herh tuk. Kumkhat ah voi thum tal non na toih piak lai. A kung a fat ngan le an kum zoh piak in<br />

compound non le cawek mot cawh piak in na pek lai. Kum fa te a ro caar mi a nge hna kha na<br />

tan piak lai. A kung a tar tuk cang i a thei a tlawm tik ah a nge na tan piak lai i na zoh khenh than<br />

lai. Thaal le khuasik caan naidem a um lo ah cun cintlaknak i hmanmi muka le facang zi in na<br />

cih piak lai.<br />

Zawtnak rungrul zoh khenh ning<br />

Tlangcung hmunhma coffee ah hrawk tu rungrul an tlak a tlawm nan khanglang, lungsil<br />

hna, hnahvirh tu rungrul, hmaifa le a zim ei mi rungrul le a thei ei mi rungrul hna an tla tawn.<br />

Tlangcung ah cun a zim ei mi le a thei ei mi rungrul an tlak a tam. A hram kung pi ei mi rungrul a<br />

tlak ah cun a kung an ro caar lai, rungrul ei nak zawn kha fawi tein a kiak lai. A thei ei mi rungrul<br />

cu an um tuk lo nan an um sual ah cun zatuak 50% tiang na coffee an rawk kho. Rungrul a tlak a<br />

tlawm nak ding caah kum fa te a nge tan piak, rungrul nih a tlak mi a kung zawn te kha tan piak<br />

I mei ah khangh piak, thli a lut chuak that nak ding caah tuah piak hna hi a herh. Tlangcung cin<br />

mi ah cun coffee cirik zawtnak hi a tam bik. A si nan a thei chuak a tlawm ter tuk hlei lo. Mah<br />

zawtnak khamnak ding caah zawtnak a ngei lo mi thlaici hman ding, thli luh chuak that ter le<br />

buar zawtnak kham tu si hman in mah zawt nak hi kham khawh a si.<br />

78


Coffeethei Zuuncaan<br />

Coffee i a thatchiat a man hi zuun lio caan zoh in a man aa thleng. Mah caah coffee na lawh lio<br />

ah a hmin tak tak mi pawl lawng na lawh lai. A hmin rih lo mi, a hring mi a thei na lawh ah cun<br />

na coffee a that lai lo caah a man a tlawm lai. Coffee cu kum 3 asi hnu ah lawh khawh a si. April<br />

in May ah an par tawn i December in March thla tiang tawh khawh a si. Na tawh thawk in ni 4-5<br />

tiang tawh khawh a si. March thla ah coffee par a tam deuh nak ding caah a um mi thei vial te na<br />

tawh piak dih lai. Coffee kung, kungkhat ah a kum le a ci phun zoh in cuai 3-6 tiang ngah khawh<br />

a si. Tha tein a hmin mi hna cu cherry thei tiin an auh. Coffee a thei hi coffee chuah tu hna sin ah<br />

zuar khawh an si. Mah te zong in caar ter i zuar khawh an si. Cherry thei na can tik ah a hawng<br />

buin a si ah, a hawng hawh in a si ah caar ter khawh an si. Na caar cang mi coffee mu hna cu<br />

plastic in na caar ter lai. Tlangcung ah cun coffee a thatchiat zoh in cuaikhat ah (800-1200)ks.<br />

tiang ngah khawh a si.<br />

79


Thennak (VI) nak<br />

Thlai Ci Zun Hnu tuah Ning Cang<br />

VI. Dal (1) Nak : Thlaici khom ning cang<br />

Tlangcung hmunhma ah cun dum in an ngah mi fungvei, pe a phun phun le facang ci pawl cu<br />

vawlei um in an khon tawn, mei cung hna ah an chiah, Buti thol hna ah an chiah, a phun phun in<br />

thlaici kha an chiah hna. A si nan tu chan ah cun tisik anhnah a ci pawl cu plastic ah chiah in an<br />

khon deuh cang. Plastic bawm,ti thawl ban tuk in khon cu a um ti lo. Thlaici khon duh ah cun<br />

Plastic bawm le thawl palang in khon hi a tha bik. Plastic in khon ah cun rungrul nih ei le buar<br />

kai hna a um tawn. Mah caah na thlaici khon hnga ding kha a ro mi a si a herh. A buar mi thlaici<br />

dang he na cawh lai lo. Thlaici pawl cawh in na khong lai lo. A si khawh cun buar thah nak si he<br />

cawh piak in khonkhawh a si. Buarthahnak si na ngeih lo a si ah cun vutcaam he cawh in khon<br />

khawh a si. Fungvei ci na khon lio caan ah cun a fo he vutcaam phulh in mei cung ah chiah a<br />

ngah. A si nan tlakum, pung hna hman hi a tha. Kumkhat leng na khon cang mi thlaici hna cu<br />

rawhral a fawi.<br />

A tu chan ah cun buarthahnak si cawh cia mi thlaici pawl fawitein cawk khawh an si cang. A si<br />

nain mah khua le ram ah a chuak mi thlai ci hna hi khua caan he a tlak in rungrul nih a tlak a<br />

tlawm caah, cawk hau lo in ngah khawh a si mi hi tha deuh in khon a herh. A cii pa khat le pakhat<br />

in an chuah mi thlaici hna nak in mah le khua ram chuak thlaici hna hi a rak tha deuh.<br />

80


VI. Dal (2) Nak : Khayanchinti meh phun ser ning<br />

cang<br />

Khayanchinti cu a vitimen a that caah a duh lo mi an tlawm. A si nan khayanchinti cu sau chiah<br />

a ngah lo mi thei a si ruang ah le ti khal chiahnak kuang um lo deuh nak tlang cung ah cun<br />

khayanchinti cu sauce ah tuah in sau pi chiah a ngah. Mah hlei ah khayanchinti a chuah than<br />

hlanaman a fak tawn i Lai lei um mi nih an caw kho tawn lo.<br />

Tuah Ning<br />

A hmin a tha mi khayanchinti cu ti in tha ten na tawl lai, cun na chuan tik ah a hmin a fawi nak<br />

ding caah nam in cheu li na cheu lai I tisa ah a hawng aa hawk tiang na ciah piak lai. Mah na ciah<br />

mi kha keu ngan in a fe ngah nak ding caah na nen piak lai. Na nen cia mi kha zaka pakhat in a<br />

hang na sur lai i a fe atang mi zong kha ei khawh a si. A hang he a fe he tiin phunhnih na ngah<br />

lai. A hang cu din khawh a si. A fe cu a hang a ko nak ding caah na chuan lai. Mah hnu ah thawl<br />

chung ah na rawn khawh. Thawl kha rungrul thah nak ding caah tisa lak ah na ciah a hau I mah<br />

hnu ah khayanchinti fe kha rawn in thawl chin fek ten chin in sau pi chiah khawh a si. Thla ruk<br />

in kumkhat tiang chiah a ngah. Ei na duh caan poh ah na ei khawh. Sau pi chiah kawh nak ding<br />

caah thawl kha thiang ten tuah kha a herh.<br />

81


VI. Dal (3) Nak : Ai thing no thor le ai thing mu<br />

thai tuah ning<br />

Ai thing meh phun zong in siseh, sii ai zong in kan hman. Ai thing no thor tuah mi cu sau pi chiah<br />

khawh asi cun ai thing toh zong in siseh, zauar awk zong ah siseh tuah i, zaur khawh asi. Ai thing<br />

mu thai zong tuah a fawi caah hngak chia pawl nih ni khat voi 1-2 an ei piak ah cun, lung mih,<br />

khuh le cum pi a khamh lawng si lo in chung a that ter i rawl ril zong a that ter.<br />

Ai thing no thor tuah ning<br />

Ai thing no thor tuah nak ah a cang mi ai thing tuah ah cun fibre (hri hram)a tam I ei ding ca zong<br />

ah a rem lo. Cu caah fibre(hri hram) a chuah hlan ah zuun i ai thing thor tuah piak ding. A herh mi<br />

thil pawl cu ai thing no, than thling nak,cite, shialaka hang. Ai thing a no mi kha tha tein ti in tawl<br />

a hawng hawh i fibre (hri hram) zong in siseh, a pan tein aah piak zong in siseh tuah piak ding.<br />

Kan aah mi ai thing kha cite, cini le shialaka hang in tlawm pal cawh piak ding. Shialaka hang a<br />

um lo si ah cun rei te hang hman khawh asi. Minute (5) tluk na cawh piak ah cun ai thing paan<br />

zawng ah a vun thleng lai. Cun a thiang mi palang chung ah khat tein chiah i shialaka hang si lo<br />

ah rei te hang a pil tiang cawh piak ding. Mah palang chung ah ni 2-3 hrawng chiah i kan herh<br />

caan ah chuah i ei khawh asi.<br />

Ai thing mu thai tuah ning<br />

Ai thing mu thai tuah nak ah a cang mi tuah piak nak in a no mi tuah piak ah cun a tha deuh. A<br />

herh mi–ai thing kiap 10 hrawng, cini kiap 5-8 le ti hrai 1. A hma sa bik ah ai thing kha tiin thiang<br />

ten tawl I a hawng kha keu si lo ah namte in hawh piak ding. Kan hawh mi ai thing kha a chah<br />

1.5 cm hrawng ngah ding in namte in tan piak ding. Kan tan piak mi ai thing kha um chung ah<br />

ti rawn i cini cheu3 cheu2 rawn i mei in chuan piak ding. Cini coffee zawng a vun i thleng i bang<br />

nawn asi tik ah mei daih ter i a taang mi cini cheu 1 hen cawh piak i ro tein chiah ah cun ei khawh<br />

si cang. Mah kan tuah mi Ai thing mu thai car kha a thiang mi palang ah chiah i nifa tin ei khawh<br />

asi.<br />

«Ginger» by ahisgett is licensed under CC BY 2.0<br />

82


VI. Dal (4) Nak : Misur wine tuah ning cang<br />

Lai tlang i cin mi misur hi wine ah tuah khawh an si. Kan inn cio ah a tang lei kan langh ter ning<br />

in tuah khawh asi.<br />

A herh mi thil ri<br />

• Misur cuai 10<br />

• Cini cuai 2<br />

• Ti gallon 15 a tlum mi umm<br />

• Thil nu 3 g<br />

Tuah ning<br />

• Tha tein a hmin mi misur thei kha ti tawl i a nge lak i kheng pi pa khat chung ah tha tein dip<br />

ding. Kut in mot lak in man ter ding.<br />

• Man ter mi misur kha gallon 15 tlum mi umm ah rawn piak.<br />

• Cun cini cuai 2 le cheu cu ti lum in cawh i umm chung ah rawn piak.Cini a tit ter kho tu ti a<br />

herh zat hman ding.<br />

• Cun thil nu 3 g hrawng ti lum tlawm pal hen hrai pa khat ah cawh piak i umm chung ah cawh<br />

piak ding. Misur hawng ah thil nu(yeast) tlawm pal a tel ko nain zuu thawh ter nak a nuar<br />

ruang ah a leng thil nu (yeast) hman piak ah cun zuu thawh si nak ter a ran ter. Thil nu cu cini<br />

pawl kha aei i Alcohol thawh ter nak a ran ter.<br />

• Cu dih cun a chin tha tein chinh piak i ni 2 voi 1 in voi 5 hrawng tiang misur kha cawh piak<br />

ding.<br />

• Ni 15 a rauh ah cun misur kha a thiang mi thil sah (or) a fe pawl kha lak piak ding. Misur fe<br />

chuah piak lo ah cun a ne tlak a tam i misur wine a zawng a piang pai lo caah a ei din tu pawl<br />

an duh a zor ter.<br />

• Mah a hang pawl kha um chung ah a chin tha tein chinh i um chung ah ni 45 ciah piak than<br />

ding.<br />

• Cu dih cun a thaing mi palang chung ah rawn i zuar si lo ah din khawh si cang. Pa lang kha ti<br />

tlawk lak ah ciah i rungrul thah piak I hman ah cun sau pi ciah khawh asi.<br />

<strong>Chin</strong> chiah Nak:<br />

• Misur wine tuah tik ah kan hman mi thil ri pawl, thian hlim a bia pi tuk. A thian lo ah cun a<br />

buar I a thu cun wine ning pi in a rawk kho.<br />

• Lai tlang i cin mi misur wine phun cu ni hmuh nak hmun le kan cin mi a phun ruang ah misur<br />

thei cu a thor i a thlum nak dat a thlen khawh ruang ah, Refractometer in hneksaknak tuah<br />

piak i ciini cawh ding zat kha theih khawh asi. A buak tlak in ciini cuai 1 misur cuai 4 in hman<br />

piak khawah asi.<br />

• Ciini voi khat ah cawh dih kha tuah piak lo ding. Aleng in cawh mi a zawng si nak,a haw,a<br />

thawt nam thlen nak cawh kha tuah piak lo ding.<br />

• A cheu khuate lei nih tuah mi wine cu an hman ding mi ralca um chung ah zen (sulphur) kha<br />

rungrul thah nak ding ah mei in an khangh ko nain a haw, a thawt nam nak a hrawh caah<br />

hman ding asi lo.<br />

83


Thennak (VII) Nak<br />

Ti sik an hnah Chung Tel Aharah Um Tu Ning<br />

MIID nih an i tinh mi ah aharah tlam tling ten an hmuh khawh nak ding ah a bik in ti sik an hnah<br />

tam deuh in cin khawh nak ding ah fim thiam nak hi kan chimh hna ti rawl ah phun(3)si mi pum<br />

thang cho nak ti rawl,zawt nak khamh tu ti rawl le tha zang a um ter kho tu rawl lak ah ti sik an<br />

hnah in ngah khawh a si ti mi hi zei tin dah kan than cho khawh lai ti mi hi cin thlak nak lei ti sik<br />

an hnah i aharah a tel ning cang cu a tang lei bangin kan langh ter mi hi asi.<br />

Ti sik an hnah ah aharah a tel ning;<br />

Sr Thei kung min Aharah a tel ning le a that nak pawl<br />

1 Khayanchinti Vitamin C,Vitamin A le,thir dat a tel caah zawt nak a do kho tu<br />

tha a thawng, mit tha a tha i thi tha zaang zong atha.<br />

2 Hman phek Vitamin C,Vitamin A,Vitamin B6 tam pi a tel caah zawt nak a<br />

do kho tu tha a thawng, mit tha a tha, kan pum caah aherh mi<br />

hormone a kan pek chanh.<br />

3 Mai Vitamin A,Vitamin C, potassium, thir dat le Vitamin B6 tam pi a tel<br />

caah mit tha atha, zawt nak a do kho tut ha a thawng, thluk tha<br />

hri atha, thi tha zong a tha I kan pum nih a herh mi hormone tha<br />

zong a that ter.<br />

4 Piat Vitamin C, Vitamin B6,fibre Potassium dat a tel i zawt nak a do<br />

kho tu tha a thawng, hormone tha a that ter,rawl rial ning tha<br />

zaang a that ter,thluak tha hri a that ter.<br />

84


5 Kha chuan rang Manganese, Vitamin C,Vitamin B6, a tel caah kan pum chung i<br />

dat pawl a um tu ning cang a that ter, kan pum zawt nak a do<br />

kho tu tha a thawng, kan pum nih a herh mi hormone a kan pek<br />

chanh.<br />

6 Kha zer Vitamin A, Vitamin C, fibre(hri hram) le Vitamin B6 a tel caah<br />

zawt nak a do kho tu tha a thawng, mit tha a tha, rawl rial ning<br />

tha zaang a tha, kan pum cah a herh mi hormone tha zong a<br />

that ter.<br />

7 Kawpi hlum Vitamin C, fibre (hri hram) tam pi a tel caah zawt nak a do kho<br />

tu tha a thawng i rawl ril ning a that ter.<br />

8 Antam hnah Fibre (hri hram), saa dat le cite dat a tel ruang ah rawl rial ning a<br />

that ter, kan pum a ngan ter tu cell i a tuah ser nak kha tha a<br />

pek, cell ah a um mi ti dat zong tha a pek, thi kal ning a that ter.<br />

9 Pankawpi hring Vitamin C, Vitamin A, Vitamin B6, fibre (hri hram) le saa dat a tel<br />

caah zawt nak a do kho tu tha a thawng, mit tha a tha hormone<br />

tha a tha, rawl rial ning tha zong a tha, kan pum a ngan nak<br />

ding ah a herh mi cell a si ter ning zong kha tha a pek.<br />

10 Pankawpi rang Vitamin C, Vitamin A, Vitamin B6 le fibre (hri hram) a tel caah<br />

zawt nak a do kho tu tha a thawng, mit tha a tha ter, hormone<br />

tha a that ter i rawl rial ning tha zong a tha.<br />

11 Pe a phun phun Vitamin C, Vitamin A, thir dat at le saa dat a tel i zawt nak a do<br />

kho tu tha a thawng, mit tha a that ter, thi tha zang a that ter,<br />

kan pum nih a herh mi cell i a tuah ser nak kha tha a pek.<br />

85


ကိုးကားချက်များ -<br />

• UNDP – Delta home gardening Manual<br />

• AVRDC- World vegetable center, Site and Crops selection for <strong>Home</strong> Garden, Mandy<br />

Lin,2015.<br />

• ဟင်းသီးဟင်းရွက်နှင့် သီးနှံပင်များတွင် ကျရောက်တတ်သော ဖျက်ပိုးနှင့် အပင်ရောဂါ အမျုးမျ ိ ုး ိ<br />

အတွက် ဘက်စုံ ကာကွယ်နှိမ်နှင်းနည်းများ, Terre des Hommes Italia 2015<br />

• Department of Agricultural,2017, Onion Cultivation<br />

• Department of Agricultural, 2017, Garlic Cultivation<br />

• Department of Agriculture, Forestry and Fisheries, 2012, Production Guidelines<br />

Avocado<br />

• ဦးစောဝင်းနောင်၊ ကော်ဖီစိုက်ခင်းတွင် သဘာဝမြေဿြဇာနှင့် ဓါတ်မြေဿြဇာ အသုံးပြုခြင်း၊<br />

ကော်ဖီ-ရာသီသီးနှံဌာနခွဲ၊ စိုက်ပျုးရေးဦးစီးဌာန<br />

ိ<br />

• ဒေါ်နန်းစိန်မြိုင်၊ ပျုးခင်းတည်ထောင်ထိန်းသိမ်းခြင်း၊ ိ<br />

ကော်ဖီသုသေတနနှင့် နည်းပညာပြန်ပွား<br />

့<br />

ရေးဗဟို ဌာန၊ ပြင်ဉီးလွင်<br />

• မေသက်လှိုင်၊ ကော်ဖီစိုက်ပျုးရန်ပြင်ဆင်ခြင်းနှင့် ိ<br />

စိုက်ပျုးခြင်း၊ ိ ကော်ဖီသုသေတနနှင့်<br />

နည်းပညာပြန်ပွား ့ ရေး ဗဟိုဌာန၊ ပြင်ဉီးလွင်<br />

• ဦးစိုးသက်အောင်၊ ကော်ဖီသီးခူးဆွတ်ခြင်း၊ ကြိတ်ခွဲခြင်း၊ သိုလှောင်ခြင်းနှင့် ကော်ဖီဈေးကွက်၊<br />

ကော်ဖီသု သေတနနှင့် နည်းပညာပြန်ပွား ့ ရေး ဗဟိုဌာန၊ ပြင်ဉီးလွင်<br />

• https://www.accessagriculture.org/tomato-concentrate-and-juice<br />

• https://youtu.be/xTf6791YLwk<br />

86

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!