Identificación y manejo de la disfagia en niños con ... - MurciaSalud
Identificación y manejo de la disfagia en niños con ... - MurciaSalud
Identificación y manejo de la disfagia en niños con ... - MurciaSalud
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Reproducido <strong>de</strong>l Best Practice 2000;4(3):1-6<br />
ISSN 1329-1874<br />
BestPractice<br />
Evi<strong>de</strong>nce Based Practice Information Sheets for Health Professionals<br />
<strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong><br />
afectación neurológica<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />
Este Best Practice Information Sheet<br />
es fruto <strong>de</strong> revisión sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación publicada por The<br />
Joanna Briggs Institute titu<strong>la</strong>da<br />
“I<strong>de</strong>ntification and nursing managem<strong>en</strong>t<br />
of dysphagia in individuals with<br />
neurological impairm<strong>en</strong>t” 1 .<br />
Sylvia & Charles Viertel, fundación<br />
para <strong>la</strong> caridad, ha subv<strong>en</strong>cionado <strong>la</strong><br />
investigación.<br />
Las refer<strong>en</strong>cias principales sobre <strong>la</strong>s<br />
cuales se basa esta información, se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles <strong>en</strong> el informe<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión sistemática.<br />
Introducción<br />
Definición <strong>de</strong> <strong>disfagia</strong>:<br />
Dificultad para tragar.<br />
Esta revisión sistemática se ha realizado<br />
<strong>con</strong> el objetivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar el rol<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y<br />
<strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>, <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> su re<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />
y <strong>manejo</strong>, así como <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> información para padres<br />
y cuidadores implicados <strong>en</strong> el <strong>manejo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong>.<br />
Esta revisión se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra limitada a <strong>la</strong><br />
<strong>disfagia</strong> como <strong>con</strong>secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
afectación neurológica, a <strong>niños</strong> por <strong>en</strong>cima<br />
<strong>de</strong> los doce meses <strong>de</strong> edad y al<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una nutrición e<br />
hidratación orales a<strong>de</strong>cuadas. Algunos<br />
<strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> pue<strong>de</strong> que no requieran<br />
alim<strong>en</strong>tación oral. Las interv<strong>en</strong>ciones<br />
específicas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
no-oral no se han incluido <strong>en</strong> esta<br />
revisión.<br />
Este Best Practice<br />
Information Sheet abarca:<br />
• Fisiología normal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución<br />
• Causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />
• <strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y valoración<br />
• Signos y síntomas<br />
• Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />
• Enfoque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
familia<br />
Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />
De los 25 estudios que se han incluido<br />
<strong>en</strong> esta revisión, 12 se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
opinión <strong>de</strong> expertos (nivel IV), 10 han<br />
sido c<strong>la</strong>sificados como estudios <strong>de</strong>scriptivos<br />
(nivel IV) y 3 han sido estudios<br />
<strong>de</strong> casos y <strong>con</strong>troles (nivel III.2).<br />
Algunos estudios han utilizado muestras<br />
pequeñas y <strong>de</strong> <strong>con</strong>v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia para<br />
estudiar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />
<strong>en</strong> los <strong>niños</strong>. No hay evi<strong>de</strong>ncia<br />
re<strong>la</strong>cionada <strong>con</strong> el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />
<strong>en</strong> el <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong>. El<br />
objetivo <strong>de</strong> este Best Practice Information<br />
Sheet es el <strong>de</strong> proporcionar<br />
información específica que ayu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación, valoración<br />
y <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong>.<br />
Volume 4, Issue 3, page 1, 2000<br />
Niveles <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia<br />
Todos los estudios se c<strong>la</strong>sificaron según el<br />
nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia basándonos <strong>en</strong> el<br />
sigui<strong>en</strong>te sistema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />
revisado 2a .<br />
Nivel I Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> una revisión<br />
sistemática <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong>sayos clínicos<br />
<strong>con</strong> asignación aleatoria relevantes.<br />
Nivel II Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />
un <strong>en</strong>sayo clínico <strong>con</strong> asignación aleatoria<br />
bi<strong>en</strong> diseñado.<br />
Nivel III.1Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos<br />
clínicos sin asignación aleatoria bi<strong>en</strong><br />
diseñados.<br />
Nivel III.2Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> estudios<br />
<strong>de</strong> cohortes o casos y <strong>con</strong>troles bi<strong>en</strong> diseñados,<br />
preferiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un<br />
c<strong>en</strong>tro o grupo <strong>de</strong> investigación.<br />
Nivel III.3Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> series<br />
temporales <strong>con</strong> o sin interv<strong>en</strong>ción. Resultados<br />
importantes <strong>en</strong> experim<strong>en</strong>tos no<br />
<strong>con</strong>tro<strong>la</strong>dos<br />
Nivel IV Opinión <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong><br />
re<strong>con</strong>ocido prestigio, basada <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
clínica, estudios <strong>de</strong>scriptivos o informes<br />
<strong>de</strong> comités <strong>de</strong> expertos.<br />
Fisiología normal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución<br />
La <strong>de</strong>glución es un proceso complejo<br />
que requiere <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los<br />
nervios craneales, <strong>de</strong>l tronco cerebral,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza cerebral, y <strong>de</strong> 26<br />
músculos <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca, faringe y esófago.<br />
Los principales pares craneales<br />
involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución son el<br />
nervio trigémino (V), el facial (VII), el<br />
glosofaríngeo (IX), el vago (X) y el<br />
hipogloso (XII). Estos nervios canalizan<br />
<strong>la</strong>s s<strong>en</strong>saciones y movimi<strong>en</strong>tos<br />
re<strong>la</strong>cionados <strong>con</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución. Cualquier<br />
anomalía que afecte a estos<br />
nervios, a <strong>la</strong> corteza cerebral, cerebro<br />
medio o cerebelo, pue<strong>de</strong> reper-
cutir negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir. Las cuatro fases <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución son: fase <strong>de</strong> preparación<br />
oral, fase propiam<strong>en</strong>te oral, fase<br />
faríngea y fase esofágica.<br />
Disfagia<br />
La <strong>disfagia</strong> se caracteriza por una<br />
disfunción <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases<br />
oral, faríngea y esofágica <strong>de</strong>l proceso<br />
<strong>de</strong> tragar. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
movimi<strong>en</strong>tos anormales <strong>en</strong> el patrón<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, por ejemplo glosoptosis<br />
(l<strong>en</strong>gua caída), alteran el movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />
anterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca a <strong>la</strong> posterior.<br />
Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> lesiones cerebrales y<br />
<strong>disfagia</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificultad para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y para manipu<strong>la</strong>r el bolo<br />
alim<strong>en</strong>ticio, y pres<strong>en</strong>tan problemas<br />
para mover <strong>la</strong> comida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> boca<br />
hasta <strong>la</strong> faringe retrasando el acto <strong>de</strong><br />
tragar <strong>en</strong> <strong>la</strong> faringe. Un retraso o una<br />
falta <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l reflejo <strong>de</strong> tragar<br />
increm<strong>en</strong>tarán el riesgo <strong>de</strong> aspiración<br />
por <strong>de</strong>sprotección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías<br />
respiratorias. Los tipos <strong>de</strong> <strong>disfagia</strong><br />
son: leve, mo<strong>de</strong>rada o severa.<br />
Causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />
1. Las causas agudas son: hemorragia<br />
intracraneal, infarto cerebral<br />
o lesiones traumáticas.<br />
2. Las causas <strong>con</strong>génitas y crónicas<br />
son: tumores intracraneales, parálisis<br />
cerebral, alteraciones g<strong>en</strong>éticas,<br />
<strong>en</strong>cefalopatías y neuropatías.<br />
La <strong>disfagia</strong>, cuando es producida<br />
por causas crónicas, pue<strong>de</strong> empeorar<br />
progresivam<strong>en</strong>te o estadificarse.<br />
En <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> progresiva, se <strong>de</strong>terioran<br />
tanto <strong>la</strong> capacidad para alim<strong>en</strong>tarse<br />
como para <strong>de</strong>glutir. En <strong>la</strong><br />
<strong>disfagia</strong> estática, <strong>la</strong> capacidad para<br />
<strong>de</strong>glutir no empeora o mejora<br />
l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te.<br />
<strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y<br />
valoración<br />
Para po<strong>de</strong>r valorar correctam<strong>en</strong>te, es<br />
es<strong>en</strong>cial compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los patrones<br />
normales y anormales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />
Fases normales <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />
Fase preparatoria oral: Fase voluntaria. El líquido y <strong>la</strong> comida son<br />
manipu<strong>la</strong>dos para formar el bolo alim<strong>en</strong>ticio.<br />
Durante esta fase, el bolo se queda <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua y el pa<strong>la</strong>dar duro, y el pa<strong>la</strong>dar b<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> para prev<strong>en</strong>ir que el bolo acceda a <strong>la</strong><br />
faringe. Las vías aéreas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran abiertas.<br />
Fase oral: Fase voluntaria. El pa<strong>la</strong>dar b<strong>la</strong>ndo se eleva y <strong>la</strong><br />
comida se mueve mediante movimi<strong>en</strong>tos<br />
peristálticos hacia <strong>la</strong> faringe. Se cierra <strong>en</strong>tonces<br />
<strong>de</strong> forma simultánea <strong>la</strong> naso-faringe.<br />
Fase faríngea: Fase voluntaria e involuntaria. El bolo alim<strong>en</strong>ticio<br />
se transporta a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
faringe. La <strong>la</strong>ringe se cierra para proteger <strong>la</strong>s vías<br />
aéreas y <strong>en</strong>tonces se abre <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>l<br />
esfínter esofágico.<br />
Fase esofágica: Fase involuntaria. Esta fase sigue a cada fase<br />
faríngea. El bolo alim<strong>en</strong>ticio es transportado al<br />
estómago mediante movimi<strong>en</strong>tos peristálticos.<br />
Volume 4, Issue 3, page 2, 2000<br />
así como otras características únicas<br />
<strong>en</strong> los <strong>niños</strong>. La i<strong>de</strong>ntificación y valoración<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> son procesos complejos<br />
y que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s<br />
necesarias <strong>de</strong> un equipo multidisciplinar<br />
experto.<br />
Exist<strong>en</strong> varios métodos <strong>de</strong> valoración<br />
que pue<strong>de</strong>n ser utilizados por el<br />
equipo multidisciplinario. Estos métodos<br />
son: historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación,<br />
obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> los padres (véase cuadro<br />
<strong>en</strong> página 4); <strong>la</strong> evaluación clínica; <strong>la</strong><br />
exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes motoras <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> boca (refer<strong>en</strong>tes a anomalías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
l<strong>en</strong>gua, pa<strong>la</strong>dar y mandíbu<strong>la</strong>, dificulta<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro fases<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>glución, anomalías <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<br />
orales, <strong>la</strong>ríngeos o faríngeos);<br />
y exploraciones radiológicas (vi<strong>de</strong>ofluroscopia,<br />
prueba que <strong>con</strong>siste <strong>en</strong><br />
tragar bario modificado).<br />
Las valoraciones complem<strong>en</strong>tarias<br />
son: estado hídrico y nutricional <strong>de</strong>l<br />
niño, crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo, y una<br />
valoración neurológica por si existe<br />
distonía ya que ésta afecta a <strong>la</strong> capacidad<br />
para alim<strong>en</strong>tarse por uno mismo.<br />
Cuando se sospecha que pue<strong>de</strong><br />
haber <strong>disfagia</strong> se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>rivar al niño<br />
al pediatra y al logopeda para una<br />
valoración más específica.<br />
Factores <strong>de</strong> riesgo<br />
asociados a <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />
• Los diagnósticos que pue<strong>de</strong>n<br />
aum<strong>en</strong>tar el riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer<br />
<strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong> son: Múltiples<br />
minusvalías, parálisis cerebral,<br />
lesiones traumáticas cerebrales,<br />
alteraciones g<strong>en</strong>éticas, infartos<br />
cerebrales, síndrome <strong>de</strong> Rett,<br />
síndrome <strong>de</strong> Down y <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>con</strong>exiones neuromuscu<strong>la</strong>res,<br />
como por ejemplo, <strong>la</strong> miast<strong>en</strong>ia<br />
gravis y <strong>la</strong> distrofia muscu<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> Duch<strong>en</strong>ne. (Nivel IV)<br />
• Las afectaciones motoras superiores<br />
son muy comunes <strong>en</strong> <strong>niños</strong><br />
<strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> neurogénica, pudi<strong>en</strong>do<br />
afectar a <strong>la</strong> capacidad para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong> cabeza, cuello y tronco, y<br />
como <strong>con</strong>secu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> capacidad<br />
para <strong>de</strong>glutir y alim<strong>en</strong>tarse por si<br />
mismos. (Nivel IV)<br />
• Algunos neurolépticos y otras<br />
medicaciones antiepilépticas pue<strong>de</strong>n<br />
reducir el estado <strong>de</strong> alerta y <strong>la</strong><br />
capacidad para <strong>de</strong>glutir. También<br />
pue<strong>de</strong> verse afectada <strong>la</strong> capacidad<br />
para <strong>de</strong>glutir <strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong> espasticidad<br />
que tom<strong>en</strong> re<strong>la</strong>jantes<br />
muscu<strong>la</strong>res (Nivel IV)
• La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> distonía y disquinesia<br />
afecta a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />
masticación <strong>en</strong> el niño, <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l bolo alim<strong>en</strong>ticio <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> boca y su <strong>de</strong>glución. Los<br />
<strong>niños</strong> que sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> hipotonía<br />
pue<strong>de</strong>n experim<strong>en</strong>tar una débil<br />
coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte posterior<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua que cause dificulta<strong>de</strong>s<br />
durante <strong>la</strong> fase faríngea <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>glución. (Nivel IV)<br />
Estado<br />
nutricional/crecimi<strong>en</strong>to<br />
Signos <strong>de</strong> baja nutrición, escasa<br />
ganancia <strong>de</strong> peso, o un fracaso <strong>en</strong> el<br />
crecimi<strong>en</strong>to, pue<strong>de</strong>n indicar que el<br />
niño sufre una <strong>disfagia</strong>. (Niveles IV y<br />
III.2)<br />
Reflujo gastroesofágico<br />
El reflujo gastro-esofágico (RGE) se<br />
asocia a <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>con</strong> una inci<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong>l 75% <strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong> parálisis<br />
cerebral. Los signos <strong>de</strong> RGE son:<br />
irritabilidad, intolerancia a <strong>la</strong>s tomas<br />
<strong>la</strong>rgas, sacio temprano, y vómitos<br />
frecu<strong>en</strong>tes.<br />
Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />
La <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong> ocurre frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> manera parale<strong>la</strong> al <strong>de</strong>sarrollo<br />
anormal o retrasado, incluy<strong>en</strong>do<br />
habilida<strong>de</strong>s cognitivas, motoras orales,<br />
y motoras finas y gruesas. La<br />
edad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un niño y su<br />
nivel actual <strong>de</strong> capacidad para <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución funcional, por ejemplo, <strong>la</strong><br />
capacidad para masticar, y/o <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r<br />
y manipu<strong>la</strong>r el bolo, <strong>de</strong>berían<br />
<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rarse <strong>en</strong> cualquier programa<br />
para <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV) El <strong>manejo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesionalidad<br />
<strong>de</strong> un equipo multidisciplinar.<br />
Los miembros <strong>de</strong> este equipo lo<br />
compon<strong>en</strong> un médico g<strong>en</strong>eral, un<br />
logopeda, un fisioterapeuta, un terapeuta<br />
ocupacional, un dietista y<br />
<strong>en</strong>fermeras. El <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución normal y anormal, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
técnicas terapéuticas es es<strong>en</strong>cial<br />
para manejar <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> un<br />
niño <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>.<br />
Las activida<strong>de</strong>s específicas se <strong>en</strong>umeran<br />
más abajo (varían según <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s individuales)<br />
Signos y síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong><br />
Todos los signos y síntomas se basan <strong>en</strong> los niveles III.2 y IV <strong>de</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncia, excepto el distrés respiratorio y el RGE, que se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
opinión <strong>de</strong> expertos. (nivel IV)<br />
• Babear excesivam<strong>en</strong>te<br />
• Problemas al masticar y <strong>de</strong>glutir<br />
• Expulsar <strong>la</strong> comida <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca por una falta <strong>de</strong> <strong>con</strong>trol <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
• Escupir <strong>la</strong> comida<br />
• Rechazar <strong>la</strong> comida<br />
• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, por ejemplo, más <strong>de</strong> 45<br />
minutos<br />
• Signos <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo, fatiga, y disminución <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong><br />
alerta<br />
• Dificultad para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r los líquidos, comidas <strong>en</strong> puré, semi-sólidos<br />
y alim<strong>en</strong>tos sólidos<br />
• Signos <strong>de</strong> distrés respiratorio durante <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación: cambios <strong>en</strong><br />
los patrones normales <strong>de</strong> respiración, respiración <strong>con</strong> esfuerzo,<br />
respiración ruidosa, signos <strong>de</strong> fatiga durante <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
• Signos <strong>de</strong> aspiración: ahogo, tos, atragantami<strong>en</strong>to <strong>con</strong> líquidos y<br />
alim<strong>en</strong>tos, distrés respiratorio, incluido roncus y sibi<strong>la</strong>ncias<br />
• Historia clínica recurr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infecciones respiratorias<br />
• S<strong>en</strong>sibilidad oral al tacto aum<strong>en</strong>tada. Signos: s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong><br />
<strong>con</strong>tacto aum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>ntro o alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca, rechazo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comida o muecas faciales, intolerancia a ciertas texturas <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos.<br />
Monitorización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nutrición y <strong>la</strong> hidratación<br />
Una ingestión nutricional ina<strong>de</strong>cuada<br />
pue<strong>de</strong> estar re<strong>la</strong>cionada <strong>con</strong> una<br />
disfunción oral motora, <strong>con</strong> dificulta<strong>de</strong>s<br />
para comunicar el <strong>de</strong>seo por <strong>la</strong><br />
comida o <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias por ciertos<br />
alim<strong>en</strong>tos, <strong>con</strong> <strong>la</strong> incapacidad para<br />
alim<strong>en</strong>tarse por si mismos, <strong>con</strong> el<br />
RGE y <strong>con</strong> <strong>la</strong> aspiración. (Nivel III.2)<br />
La sigui<strong>en</strong>tes interv<strong>en</strong>ciones/activida<strong>de</strong>s<br />
ori<strong>en</strong>tan sobre cómo se <strong>de</strong>be<br />
mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> nutrición (Niveles IV y<br />
III.2)<br />
• Valoración dietética por un dietista<br />
experto <strong>en</strong> pediatría.<br />
• Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> líquidos (<strong>en</strong>tradas y<br />
salidas, incluy<strong>en</strong>do vómitos y<br />
pérdida <strong>de</strong> saliva).<br />
• Registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta oral <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> su ganancia <strong>de</strong><br />
peso. Algunos <strong>niños</strong> requerirán<br />
alim<strong>en</strong>tación no-oral complem<strong>en</strong>taria.<br />
La cantidad <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>be registrarse e<br />
incluirse <strong>en</strong> el ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> líquidos<br />
y <strong>en</strong> el registro <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
• Monitorizar <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
comidas <strong>de</strong>l día.<br />
Volume 4, Issue 3, page 3, 2000<br />
Posición<br />
El objetivo principal es el <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />
alineado el cuerpo. Esto se <strong>con</strong>sigue<br />
trazando una línea media simétrica,<br />
<strong>con</strong> una flexión neutra y estable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cabeza, una elongación <strong>de</strong>l cuello,<br />
hombros caídos pero estables y el<br />
tronco ext<strong>en</strong>dido, <strong>la</strong> pelvis <strong>en</strong> posición<br />
neutra <strong>en</strong> 90º <strong>con</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>ra y los<br />
pies <strong>en</strong> ligera dorsi-flexión. (Nivel IV)<br />
• Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> escaso <strong>con</strong>trol <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cabeza y escasa estabilidad <strong>de</strong>l<br />
tronco requier<strong>en</strong> unas técnicas <strong>de</strong><br />
posicionami<strong>en</strong>to apropiadas e<br />
individualizadas. (Nivel IV)<br />
• En <strong>niños</strong> <strong>con</strong> parálisis cerebral<br />
severa y <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación,<br />
<strong>la</strong> posición para alim<strong>en</strong>tarse<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong><br />
<strong>disfagia</strong> y <strong>de</strong> si el problema está<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral o faríngea. Podría<br />
ser efectivo, para evitar <strong>la</strong> aspiración<br />
<strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong> gran<strong>de</strong>s problemas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>glución <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral,<br />
colocar al niño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
manera: bajar <strong>la</strong> barbil<strong>la</strong>, reclinar<br />
30º y flexionar <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>ra. En <strong>niños</strong><br />
<strong>con</strong> ligeros problemas para<br />
<strong>de</strong>glutir <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral, pero<br />
gran<strong>de</strong>s problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />
faríngea, se recomi<strong>en</strong>da colocar<br />
al niño <strong>en</strong> posición recta <strong>con</strong> el<br />
cuello y <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>ra flexionados.<br />
(Nivel IV)
• No se <strong>de</strong>be ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r el cuello ya<br />
que podría incapacitar el movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>la</strong>ríngeo y <strong>de</strong>spejar <strong>la</strong> faringe,<br />
poni<strong>en</strong>do al niño <strong>en</strong> riesgo <strong>de</strong><br />
aspiración. (Nivel IV)<br />
• Pue<strong>de</strong> ser difícil hacer una valoración<br />
visual correcta <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición<br />
segura para colocar al niño, pero<br />
pue<strong>de</strong> ser necesario realizar <strong>la</strong><br />
vi<strong>de</strong>ofluoroscopia <strong>con</strong> bario modificado.<br />
(Nivel IV)<br />
Dieta<br />
Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />
dificulta<strong>de</strong>s para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r difer<strong>en</strong>tes<br />
tamaños <strong>de</strong>l bolo alim<strong>en</strong>ticio, sabores<br />
y texturas. Las modificaciones varían<br />
según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada niño.<br />
Los estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución mediante<br />
fluoroscopia <strong>con</strong> bario modificado<br />
sirv<strong>en</strong> para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s texturas<br />
más seguras para cada niño <strong>con</strong><br />
<strong>disfagia</strong>. Los sigui<strong>en</strong>tes ejemplos<br />
muestran algunas modificaciones<br />
recom<strong>en</strong>dadas. (Niveles III.2 y IV)<br />
• Se pue<strong>de</strong> variar el tamaño <strong>de</strong>l bolo<br />
<strong>con</strong> difer<strong>en</strong>tes texturas para que <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir sea más<br />
eficaz. Se recomi<strong>en</strong>dan, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />
trozos pequeños. En algunos<br />
casos los bolos más gran<strong>de</strong>s<br />
son b<strong>en</strong>eficiosos porque aum<strong>en</strong>tan<br />
<strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad oral y<br />
reduc<strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> tránsito<br />
faríngeo.<br />
• Niños <strong>con</strong> <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes neuromuscu<strong>la</strong>res<br />
(<strong>con</strong> <strong>de</strong>glución débil y<br />
<strong>de</strong>scoordinada) podrán tragar más<br />
fácilm<strong>en</strong>te un bolo semi-sólido.<br />
• Se recomi<strong>en</strong>dan los líquidos <strong>de</strong>nsos<br />
ya que reduc<strong>en</strong> el riesgo <strong>de</strong><br />
aspiración. Se recomi<strong>en</strong>da el uso<br />
<strong>de</strong> almidones para espesar los<br />
líquidos.<br />
• Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> afectación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución pue<strong>de</strong>n tolerar mejor<br />
una textura <strong>con</strong>sist<strong>en</strong>te que una<br />
textura fina, y más alim<strong>en</strong>tos líquidos,<br />
pero requier<strong>en</strong> más tiempo<br />
para masticar.<br />
• También se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad y viscosidad <strong>de</strong> los<br />
alim<strong>en</strong>tos.<br />
• Se <strong>de</strong>be ofrecer a cada niño una<br />
amplia gama <strong>de</strong> sabores <strong>de</strong> <strong>la</strong> textura<br />
recom<strong>en</strong>dada. Hay que registrar<br />
<strong>la</strong> tolerancia y prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
textura para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s mejor<br />
toleradas.<br />
• Los <strong>niños</strong> varían <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />
respuesta hacia <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong><br />
los alim<strong>en</strong>tos, no hay evi<strong>de</strong>ncia<br />
sobre <strong>la</strong> temperatura óptima <strong>de</strong> los<br />
alim<strong>en</strong>tos.<br />
Dispositivos <strong>de</strong> soporte <strong>en</strong><br />
el <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />
Para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r el tamaño <strong>de</strong>l bolo hay<br />
que usar difer<strong>en</strong>tes tamaños y formas<br />
<strong>de</strong> cucharas. Las modificaciones <strong>de</strong><br />
los ut<strong>en</strong>silios para alim<strong>en</strong>tar a los<br />
<strong>niños</strong> <strong>con</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral <strong>de</strong><br />
Volume 4, Issue 3, page 4, 2000<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>glución son muy b<strong>en</strong>eficiosas.<br />
Para los <strong>niños</strong> que están apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
a alim<strong>en</strong>tarse por si mismos, los p<strong>la</strong>tos<br />
<strong>con</strong> bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección, los cu<strong>en</strong>cos<br />
<strong>con</strong> soportes para que sean estables,<br />
los mangos especialm<strong>en</strong>te diseñados<br />
<strong>en</strong> t<strong>en</strong>edores y cucharas resultan muy<br />
útiles para <strong>con</strong>seguir este propósito. A<br />
los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> movimi<strong>en</strong>tos limitados<br />
se les <strong>de</strong>be ofrecer una cubertería <strong>con</strong><br />
mangos curvos, para que pueda<br />
adaptarse a sus necesida<strong>de</strong>s específicas.<br />
Los dispositivos <strong>de</strong> soporte tales<br />
como, cabestrillos, protecciones <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>-dos y brazos, pue<strong>de</strong>n ser útiles<br />
para <strong>la</strong> auto-alim<strong>en</strong>tación. (Nivel IV)<br />
Cuando se i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
utilizar estos dispositivos hay que<br />
<strong>de</strong>rivar al niño al terapeuta ocupacional<br />
y al fisioterapeuta.<br />
Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
complicaciones<br />
Aspiración<br />
• Hay que observar si aparec<strong>en</strong><br />
signos <strong>de</strong> bronco-aspiración (tos,<br />
atragantami<strong>en</strong>to o distrés respiratorio)<br />
y se <strong>de</strong>be registrar el tipo y<br />
frecu<strong>en</strong>cia respiratoria. Si se sospecha<br />
que pue<strong>de</strong> haber aspiración,<br />
se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
oral y no se reanudará hasta que<br />
no se investigue <strong>la</strong> posible causa.<br />
(Nivel IV)<br />
• Hay que t<strong>en</strong>er cuidado <strong>con</strong> <strong>la</strong><br />
aspiración sil<strong>en</strong>ciosa (cuando hay<br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> signos), se ha visto <strong>en</strong><br />
<strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>, pudi<strong>en</strong>do ocu-<br />
Historia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación proporcionada por los padres/cuidadores<br />
Es importante que se proporcione una historia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación por parte <strong>de</strong> los padres y/o cuidadores para<br />
i<strong>de</strong>ntificar y valorar los problemas específicos <strong>de</strong> los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> dificulta<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>glutir. Cuando se<br />
sospeche que existe <strong>disfagia</strong> se <strong>de</strong>be obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te información para una correcta valoración. (niveles<br />
III.2 y IV)<br />
• Cualquier historia <strong>de</strong> problemas <strong>con</strong> <strong>la</strong> succión, <strong>la</strong>ctancia o inicio <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos sólidos.<br />
• Problemas <strong>con</strong> <strong>la</strong> masticación, escupir comida o sólo po<strong>de</strong>r comer pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to.<br />
• Tolerancia <strong>de</strong> ciertos alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y ciertas texturas.<br />
• Toser y respirar ruidosam<strong>en</strong>te (pue<strong>de</strong> sugerir aspiración o residuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> faringe)<br />
• Rechazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida (pue<strong>de</strong> indicar dolor al tragar)<br />
• Distrés durante <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación (pue<strong>de</strong> indicar dolor al tragar)<br />
• Historia <strong>de</strong> excesiva duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas<br />
• Cómo se comporta el niño cuando ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> comida <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca (por ejemplo, escupir el alim<strong>en</strong>to al final <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> comida)<br />
• Mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l día cuando el niño come mejor<br />
• Influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e el ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación.<br />
• Métodos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los cuidadores, si exist<strong>en</strong> técnicas más eficaces que otras.<br />
• Posición <strong>de</strong>l niño cuando se le alim<strong>en</strong>ta.
Recom<strong>en</strong>daciones<br />
1. <strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y valoración<br />
• Es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> valoración e i<strong>de</strong>ntificación temprana <strong>de</strong>l niño <strong>con</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>disfagia</strong>,<br />
<strong>con</strong>ocer <strong>la</strong> fisiología normal y anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, así como t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificar los factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que puedan influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />
• Para re<strong>con</strong>ocer y valorar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> es necesario <strong>con</strong>ocer sus signos y síntomas, los<br />
factores <strong>de</strong> riesgo y los signos <strong>de</strong> aspiración. Cuando éstos son i<strong>de</strong>ntificados, se <strong>de</strong>be<br />
hab<strong>la</strong>r <strong>con</strong> el médico g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l niño, y <strong>de</strong>rivarle al logopeda para una<br />
valoración más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da. (Niveles IV, III.2)<br />
• Un equipo multidisciplinar, <strong>con</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras, <strong>de</strong>be ser el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />
valorar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. Los logopedas juegan un papel crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración, <strong>de</strong>sarrollo y<br />
puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> estrategias para manejar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />
• En <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el estado nutricional pobre o un<br />
mal crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño ya que estos factores pue<strong>de</strong>n asociarse a <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />
• Cuando se sospecha que un niño ti<strong>en</strong>e <strong>disfagia</strong> se <strong>de</strong>be obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong> los padres<br />
y/o cuidadores acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. (Niveles IV, III.2)<br />
2. Manejo<br />
• Es es<strong>en</strong>cial <strong>con</strong>ocer <strong>la</strong> etiología normal y anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />
técnicas terapéuticas para el <strong>manejo</strong> y rehabilitación <strong>de</strong>l niño <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />
• Es es<strong>en</strong>cial abordar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque multidisciplinar. Las <strong>en</strong>fermeras juegan<br />
un papel activo y fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> técnicas terapéuticas <strong>en</strong> los<br />
<strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />
Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> hidratación oral<br />
• Monitorizar el estado <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> hidratación y nutrición <strong>de</strong> los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>.<br />
(Nivel IV)<br />
• Poner <strong>en</strong> marcha activida<strong>de</strong>s específicas para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> hidratación oral,<br />
basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s individuales <strong>de</strong> cada niño. (Niveles IV y III.2)<br />
Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> complicaciones<br />
• Monitorizar a los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> por si aparec<strong>en</strong> signos <strong>de</strong> aspiración. Implem<strong>en</strong>tar<br />
activida<strong>de</strong>s tales como una alim<strong>en</strong>tación sin prisas, para asegurarse una <strong>de</strong>glución<br />
satisfactoria. (Nivel IV)<br />
• Monitorizar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución, re<strong>con</strong>oci<strong>en</strong>do si empeora, se estabiliza o mejora.<br />
Se <strong>de</strong>be comunicar al médico g<strong>en</strong>eral o al logopeda cualquier cambio que se produzca <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir. (Nivel IV)<br />
Factores cognitivos y <strong>de</strong> comporami<strong>en</strong>to<br />
• Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> afectación neurológica pue<strong>de</strong>n requerir<br />
terapia cognitiva y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to como parte <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>.<br />
(Nivel IV)<br />
3. Enfoque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia<br />
• A <strong>la</strong>s familias y cuidadores que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> se les <strong>de</strong>be apoyar, dar<br />
información, transmitir tranquilidad y reforzar positivam<strong>en</strong>te sus esfuerzos. (Nivel IV)<br />
• Hay que implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s estrategias que promuevan un <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />
punto <strong>de</strong> vista familiar. (Niveles IV, III.2)<br />
Volume 4, Issue 3, page 5, 2000
ir antes, durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución (Nivel IV)<br />
Factores cognitivos y <strong>de</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to que<br />
influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>disfagia</strong><br />
Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar los factores<br />
cognitivos y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to cuando<br />
se abordan los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución. Las sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones<br />
están basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong><br />
los expertos (Nivel IV)<br />
• Si se sospecha afectación cognitiva,<br />
se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>rivar al niño a profesionales<br />
apropiados que puedan<br />
valorarlo y <strong>de</strong>n unas instrucciones<br />
a<strong>de</strong>cuadas para su alim<strong>en</strong>tación.<br />
• Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dar instrucciones verbales<br />
<strong>de</strong> acuerdo al nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
y edad m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l niño.<br />
• Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar estrategias no<br />
agresivas cuando se aborda el<br />
problema <strong>de</strong>l rechazo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
No se recomi<strong>en</strong>da forzar al<br />
niño a que coma.<br />
• Los <strong>niños</strong> compulsivos requier<strong>en</strong><br />
una monitorización estricta aún<br />
cuando el niño es capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir<br />
<strong>de</strong> forma segura. Las comidas<br />
Versión original traducida al castel<strong>la</strong>no por: Marta Susana Torres Magán<br />
Traducción revisada por: C<strong>la</strong>ra Juandó Prats<br />
Bajo <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador Español <strong>de</strong>l Instituto Joanna Briggs para los Cuidados <strong>de</strong> Salud Basados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Evi<strong>de</strong>ncia<br />
• The Joanna Briggs Institute for Evi<strong>de</strong>nce Based<br />
Nursing and Midwifery, Margaret Graham Building,<br />
Royal A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong> Hospital, North Terrace,<br />
South Australia, 5000<br />
http://www.joannabriggs.edu.au<br />
ph: (+61 8) 8303 4880 fax: (+61 8) 8303 4881<br />
Trans<strong>la</strong>ted and disseminated by:<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>con</strong>trarse fuera <strong>de</strong>l alcance<br />
<strong>de</strong>l niño, hay que recordarles<br />
que coman <strong>de</strong>spacio y hay que<br />
asegurarse <strong>de</strong> que han tragado el<br />
bolo antes <strong>de</strong> ofrecerles el<br />
•<br />
sigui<strong>en</strong>te.<br />
A los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
memoria o prop<strong>en</strong>sos a <strong>la</strong> distracción,<br />
se les <strong>de</strong>be recordar <strong>con</strong>stantem<strong>en</strong>te<br />
que mastiqu<strong>en</strong> y tragu<strong>en</strong>.<br />
Se <strong>de</strong>be revisar <strong>la</strong> boca <strong>de</strong>l niño al<br />
finalizar <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>de</strong>bido a<br />
que pue<strong>de</strong>n quedar restos <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>ntro y se puedan<br />
atragantar.<br />
• En <strong>niños</strong> agitados <strong>con</strong> lesiones<br />
cerebrales, se <strong>de</strong>be promover un<br />
ambi<strong>en</strong>te sin distracciones y que<br />
los familiares sean los que mant<strong>en</strong>gan<br />
su alim<strong>en</strong>tación.<br />
Enfoque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
familia<br />
• Cuidar a los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong><br />
pue<strong>de</strong> ser muy estresante. Un<br />
estudio informó que <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong><br />
los <strong>niños</strong> se <strong>de</strong>primieron como resultado<br />
<strong>de</strong>l estrés. A los cuidadores<br />
se les <strong>de</strong>be tranquilizar y reforzar<br />
positivam<strong>en</strong>te sus esfuerzos por<br />
1 Ramritu p, Fin<strong>la</strong>yson K, Mitchell A, Croft G. I<strong>de</strong>ntification and Nursing Managam<strong>en</strong>t of<br />
Dysphagia in Individuals with Neurological Impairm<strong>en</strong>t. The Joanna Briggs Institute for<br />
Evi<strong>de</strong>nce Based Nursing and Midwifery; 2000. Systematic Review No. 8<br />
THE HE JOANNA OANNA BRIGGS RIGGS INSTITUTE<br />
NSTITUTE<br />
FOR EVIDENCE VIDENCE BASED ASED NURSING URSING AND MIDWIFER IDWIFERY<br />
“The procedures <strong>de</strong>scribed in<br />
Best Practice must only be<br />
used by people who have<br />
appropriate expertise in the<br />
field to which the procedure<br />
re<strong>la</strong>tes. The applicability of any<br />
information must be<br />
established before relying on it.<br />
While care has be<strong>en</strong> tak<strong>en</strong> to<br />
<strong>en</strong>sure that this edition of Best<br />
Practice summarises avai<strong>la</strong>ble<br />
research and expert<br />
<strong>con</strong>s<strong>en</strong>sus, any loss, damage,<br />
cost, exp<strong>en</strong>se or liability<br />
suffered or incurred as a result<br />
of reliance on these procedures<br />
(whether arising in <strong>con</strong>tract,<br />
neglig<strong>en</strong>ce or otherwise) is, to<br />
the ext<strong>en</strong>t permitted by <strong>la</strong>w,<br />
exclu<strong>de</strong>d”.<br />
Volume 4, Issue 3, page 6, 2000<br />
<strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />
<strong>de</strong> los <strong>niños</strong>. (Nivel IV)<br />
• A los cuidadores se les <strong>de</strong>be<br />
proporcionar información para el<br />
<strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>glución y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. Esta<br />
información <strong>de</strong>be <strong>con</strong>t<strong>en</strong>er: estrategias<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación oral, preparación<br />
<strong>de</strong> comidas nutritivas, equipos<br />
que se adapt<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s,<br />
técnicas para recuperar <strong>la</strong>s<br />
habilida<strong>de</strong>s para tragar, posturas<br />
a<strong>de</strong>cuadas y comportami<strong>en</strong>tos interactivos<br />
positivos. (Nivel IV)<br />
• Es muy importante para los padres<br />
el <strong>en</strong>foque multidisciplinario, los<br />
servicios <strong>de</strong> valoración y <strong>manejo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más ellos<br />
se si<strong>en</strong>tan involucrados. (Niveles<br />
III.2 y IV<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />
This publication was produced by Ms<br />
Prabha Ramritu based on a systematic<br />
review of the research literature<br />
un<strong>de</strong>rtak<strong>en</strong> by The Que<strong>en</strong>s<strong>la</strong>nd C<strong>en</strong>tre of<br />
The Joanna Briggs Institute for Evi<strong>de</strong>nce<br />
Based Nursing and Midwifery. The<br />
Que<strong>en</strong>s<strong>la</strong>nd C<strong>en</strong>tre would like to<br />
acknowledge and thank the expert panel<br />
members whose expertise was invaluable<br />
in the <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of systematic review<br />
report and Best Practice Information Sheet.<br />
The panel inclu<strong>de</strong>d:<br />
• Speech Pathologists, Speech<br />
Pathology Departm<strong>en</strong>t, Mater<br />
•<br />
Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />
Ms Joy D<strong>en</strong>ne - Clinical Nurse<br />
Consultant, Mater Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />
• Ms Mary Mackinnon - Acting Clinical<br />
Nurse Consultant - Rehabilitation &<br />
Disabilities, Mater Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />
• Ms Judy Perrin - Nurse Manager, Mater<br />
Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />
• Dr Geoffrey Wal<strong>la</strong>ce -Paediatric<br />
Neurologist, Mater Childr<strong>en</strong>’s Hospital