26.04.2013 Views

Identificación y manejo de la disfagia en niños con ... - MurciaSalud

Identificación y manejo de la disfagia en niños con ... - MurciaSalud

Identificación y manejo de la disfagia en niños con ... - MurciaSalud

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Reproducido <strong>de</strong>l Best Practice 2000;4(3):1-6<br />

ISSN 1329-1874<br />

BestPractice<br />

Evi<strong>de</strong>nce Based Practice Information Sheets for Health Professionals<br />

<strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong><br />

afectación neurológica<br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Este Best Practice Information Sheet<br />

es fruto <strong>de</strong> revisión sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación publicada por The<br />

Joanna Briggs Institute titu<strong>la</strong>da<br />

“I<strong>de</strong>ntification and nursing managem<strong>en</strong>t<br />

of dysphagia in individuals with<br />

neurological impairm<strong>en</strong>t” 1 .<br />

Sylvia & Charles Viertel, fundación<br />

para <strong>la</strong> caridad, ha subv<strong>en</strong>cionado <strong>la</strong><br />

investigación.<br />

Las refer<strong>en</strong>cias principales sobre <strong>la</strong>s<br />

cuales se basa esta información, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles <strong>en</strong> el informe<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión sistemática.<br />

Introducción<br />

Definición <strong>de</strong> <strong>disfagia</strong>:<br />

Dificultad para tragar.<br />

Esta revisión sistemática se ha realizado<br />

<strong>con</strong> el objetivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar el rol<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y<br />

<strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>, <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> su re<strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>manejo</strong>, así como <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> información para padres<br />

y cuidadores implicados <strong>en</strong> el <strong>manejo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong>.<br />

Esta revisión se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra limitada a <strong>la</strong><br />

<strong>disfagia</strong> como <strong>con</strong>secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

afectación neurológica, a <strong>niños</strong> por <strong>en</strong>cima<br />

<strong>de</strong> los doce meses <strong>de</strong> edad y al<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una nutrición e<br />

hidratación orales a<strong>de</strong>cuadas. Algunos<br />

<strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> pue<strong>de</strong> que no requieran<br />

alim<strong>en</strong>tación oral. Las interv<strong>en</strong>ciones<br />

específicas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

no-oral no se han incluido <strong>en</strong> esta<br />

revisión.<br />

Este Best Practice<br />

Information Sheet abarca:<br />

• Fisiología normal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución<br />

• Causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />

• <strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y valoración<br />

• Signos y síntomas<br />

• Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />

• Enfoque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

familia<br />

Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />

De los 25 estudios que se han incluido<br />

<strong>en</strong> esta revisión, 12 se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

opinión <strong>de</strong> expertos (nivel IV), 10 han<br />

sido c<strong>la</strong>sificados como estudios <strong>de</strong>scriptivos<br />

(nivel IV) y 3 han sido estudios<br />

<strong>de</strong> casos y <strong>con</strong>troles (nivel III.2).<br />

Algunos estudios han utilizado muestras<br />

pequeñas y <strong>de</strong> <strong>con</strong>v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia para<br />

estudiar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>en</strong> los <strong>niños</strong>. No hay evi<strong>de</strong>ncia<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>con</strong> el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera<br />

<strong>en</strong> el <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong>. El<br />

objetivo <strong>de</strong> este Best Practice Information<br />

Sheet es el <strong>de</strong> proporcionar<br />

información específica que ayu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeras <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación, valoración<br />

y <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong>.<br />

Volume 4, Issue 3, page 1, 2000<br />

Niveles <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia<br />

Todos los estudios se c<strong>la</strong>sificaron según el<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia basándonos <strong>en</strong> el<br />

sigui<strong>en</strong>te sistema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

revisado 2a .<br />

Nivel I Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> una revisión<br />

sistemática <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong>sayos clínicos<br />

<strong>con</strong> asignación aleatoria relevantes.<br />

Nivel II Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />

un <strong>en</strong>sayo clínico <strong>con</strong> asignación aleatoria<br />

bi<strong>en</strong> diseñado.<br />

Nivel III.1Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos<br />

clínicos sin asignación aleatoria bi<strong>en</strong><br />

diseñados.<br />

Nivel III.2Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> estudios<br />

<strong>de</strong> cohortes o casos y <strong>con</strong>troles bi<strong>en</strong> diseñados,<br />

preferiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un<br />

c<strong>en</strong>tro o grupo <strong>de</strong> investigación.<br />

Nivel III.3Evi<strong>de</strong>ncia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> series<br />

temporales <strong>con</strong> o sin interv<strong>en</strong>ción. Resultados<br />

importantes <strong>en</strong> experim<strong>en</strong>tos no<br />

<strong>con</strong>tro<strong>la</strong>dos<br />

Nivel IV Opinión <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong><br />

re<strong>con</strong>ocido prestigio, basada <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

clínica, estudios <strong>de</strong>scriptivos o informes<br />

<strong>de</strong> comités <strong>de</strong> expertos.<br />

Fisiología normal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución<br />

La <strong>de</strong>glución es un proceso complejo<br />

que requiere <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los<br />

nervios craneales, <strong>de</strong>l tronco cerebral,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza cerebral, y <strong>de</strong> 26<br />

músculos <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca, faringe y esófago.<br />

Los principales pares craneales<br />

involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución son el<br />

nervio trigémino (V), el facial (VII), el<br />

glosofaríngeo (IX), el vago (X) y el<br />

hipogloso (XII). Estos nervios canalizan<br />

<strong>la</strong>s s<strong>en</strong>saciones y movimi<strong>en</strong>tos<br />

re<strong>la</strong>cionados <strong>con</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución. Cualquier<br />

anomalía que afecte a estos<br />

nervios, a <strong>la</strong> corteza cerebral, cerebro<br />

medio o cerebelo, pue<strong>de</strong> reper-


cutir negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir. Las cuatro fases <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución son: fase <strong>de</strong> preparación<br />

oral, fase propiam<strong>en</strong>te oral, fase<br />

faríngea y fase esofágica.<br />

Disfagia<br />

La <strong>disfagia</strong> se caracteriza por una<br />

disfunción <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases<br />

oral, faríngea y esofágica <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> tragar. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>tos anormales <strong>en</strong> el patrón<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, por ejemplo glosoptosis<br />

(l<strong>en</strong>gua caída), alteran el movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />

anterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca a <strong>la</strong> posterior.<br />

Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> lesiones cerebrales y<br />

<strong>disfagia</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificultad para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y para manipu<strong>la</strong>r el bolo<br />

alim<strong>en</strong>ticio, y pres<strong>en</strong>tan problemas<br />

para mover <strong>la</strong> comida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> boca<br />

hasta <strong>la</strong> faringe retrasando el acto <strong>de</strong><br />

tragar <strong>en</strong> <strong>la</strong> faringe. Un retraso o una<br />

falta <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l reflejo <strong>de</strong> tragar<br />

increm<strong>en</strong>tarán el riesgo <strong>de</strong> aspiración<br />

por <strong>de</strong>sprotección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías<br />

respiratorias. Los tipos <strong>de</strong> <strong>disfagia</strong><br />

son: leve, mo<strong>de</strong>rada o severa.<br />

Causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />

1. Las causas agudas son: hemorragia<br />

intracraneal, infarto cerebral<br />

o lesiones traumáticas.<br />

2. Las causas <strong>con</strong>génitas y crónicas<br />

son: tumores intracraneales, parálisis<br />

cerebral, alteraciones g<strong>en</strong>éticas,<br />

<strong>en</strong>cefalopatías y neuropatías.<br />

La <strong>disfagia</strong>, cuando es producida<br />

por causas crónicas, pue<strong>de</strong> empeorar<br />

progresivam<strong>en</strong>te o estadificarse.<br />

En <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> progresiva, se <strong>de</strong>terioran<br />

tanto <strong>la</strong> capacidad para alim<strong>en</strong>tarse<br />

como para <strong>de</strong>glutir. En <strong>la</strong><br />

<strong>disfagia</strong> estática, <strong>la</strong> capacidad para<br />

<strong>de</strong>glutir no empeora o mejora<br />

l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te.<br />

<strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y<br />

valoración<br />

Para po<strong>de</strong>r valorar correctam<strong>en</strong>te, es<br />

es<strong>en</strong>cial compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los patrones<br />

normales y anormales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />

Fases normales <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />

Fase preparatoria oral: Fase voluntaria. El líquido y <strong>la</strong> comida son<br />

manipu<strong>la</strong>dos para formar el bolo alim<strong>en</strong>ticio.<br />

Durante esta fase, el bolo se queda <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>gua y el pa<strong>la</strong>dar duro, y el pa<strong>la</strong>dar b<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> para prev<strong>en</strong>ir que el bolo acceda a <strong>la</strong><br />

faringe. Las vías aéreas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran abiertas.<br />

Fase oral: Fase voluntaria. El pa<strong>la</strong>dar b<strong>la</strong>ndo se eleva y <strong>la</strong><br />

comida se mueve mediante movimi<strong>en</strong>tos<br />

peristálticos hacia <strong>la</strong> faringe. Se cierra <strong>en</strong>tonces<br />

<strong>de</strong> forma simultánea <strong>la</strong> naso-faringe.<br />

Fase faríngea: Fase voluntaria e involuntaria. El bolo alim<strong>en</strong>ticio<br />

se transporta a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

faringe. La <strong>la</strong>ringe se cierra para proteger <strong>la</strong>s vías<br />

aéreas y <strong>en</strong>tonces se abre <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>l<br />

esfínter esofágico.<br />

Fase esofágica: Fase involuntaria. Esta fase sigue a cada fase<br />

faríngea. El bolo alim<strong>en</strong>ticio es transportado al<br />

estómago mediante movimi<strong>en</strong>tos peristálticos.<br />

Volume 4, Issue 3, page 2, 2000<br />

así como otras características únicas<br />

<strong>en</strong> los <strong>niños</strong>. La i<strong>de</strong>ntificación y valoración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> son procesos complejos<br />

y que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s<br />

necesarias <strong>de</strong> un equipo multidisciplinar<br />

experto.<br />

Exist<strong>en</strong> varios métodos <strong>de</strong> valoración<br />

que pue<strong>de</strong>n ser utilizados por el<br />

equipo multidisciplinario. Estos métodos<br />

son: historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación,<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> los padres (véase cuadro<br />

<strong>en</strong> página 4); <strong>la</strong> evaluación clínica; <strong>la</strong><br />

exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes motoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> boca (refer<strong>en</strong>tes a anomalías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>gua, pa<strong>la</strong>dar y mandíbu<strong>la</strong>, dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro fases<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>glución, anomalías <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<br />

orales, <strong>la</strong>ríngeos o faríngeos);<br />

y exploraciones radiológicas (vi<strong>de</strong>ofluroscopia,<br />

prueba que <strong>con</strong>siste <strong>en</strong><br />

tragar bario modificado).<br />

Las valoraciones complem<strong>en</strong>tarias<br />

son: estado hídrico y nutricional <strong>de</strong>l<br />

niño, crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo, y una<br />

valoración neurológica por si existe<br />

distonía ya que ésta afecta a <strong>la</strong> capacidad<br />

para alim<strong>en</strong>tarse por uno mismo.<br />

Cuando se sospecha que pue<strong>de</strong><br />

haber <strong>disfagia</strong> se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>rivar al niño<br />

al pediatra y al logopeda para una<br />

valoración más específica.<br />

Factores <strong>de</strong> riesgo<br />

asociados a <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />

• Los diagnósticos que pue<strong>de</strong>n<br />

aum<strong>en</strong>tar el riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer<br />

<strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong> son: Múltiples<br />

minusvalías, parálisis cerebral,<br />

lesiones traumáticas cerebrales,<br />

alteraciones g<strong>en</strong>éticas, infartos<br />

cerebrales, síndrome <strong>de</strong> Rett,<br />

síndrome <strong>de</strong> Down y <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>con</strong>exiones neuromuscu<strong>la</strong>res,<br />

como por ejemplo, <strong>la</strong> miast<strong>en</strong>ia<br />

gravis y <strong>la</strong> distrofia muscu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> Duch<strong>en</strong>ne. (Nivel IV)<br />

• Las afectaciones motoras superiores<br />

son muy comunes <strong>en</strong> <strong>niños</strong><br />

<strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> neurogénica, pudi<strong>en</strong>do<br />

afectar a <strong>la</strong> capacidad para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> cabeza, cuello y tronco, y<br />

como <strong>con</strong>secu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> capacidad<br />

para <strong>de</strong>glutir y alim<strong>en</strong>tarse por si<br />

mismos. (Nivel IV)<br />

• Algunos neurolépticos y otras<br />

medicaciones antiepilépticas pue<strong>de</strong>n<br />

reducir el estado <strong>de</strong> alerta y <strong>la</strong><br />

capacidad para <strong>de</strong>glutir. También<br />

pue<strong>de</strong> verse afectada <strong>la</strong> capacidad<br />

para <strong>de</strong>glutir <strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong> espasticidad<br />

que tom<strong>en</strong> re<strong>la</strong>jantes<br />

muscu<strong>la</strong>res (Nivel IV)


• La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> distonía y disquinesia<br />

afecta a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

masticación <strong>en</strong> el niño, <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l bolo alim<strong>en</strong>ticio <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> boca y su <strong>de</strong>glución. Los<br />

<strong>niños</strong> que sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> hipotonía<br />

pue<strong>de</strong>n experim<strong>en</strong>tar una débil<br />

coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte posterior<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua que cause dificulta<strong>de</strong>s<br />

durante <strong>la</strong> fase faríngea <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>glución. (Nivel IV)<br />

Estado<br />

nutricional/crecimi<strong>en</strong>to<br />

Signos <strong>de</strong> baja nutrición, escasa<br />

ganancia <strong>de</strong> peso, o un fracaso <strong>en</strong> el<br />

crecimi<strong>en</strong>to, pue<strong>de</strong>n indicar que el<br />

niño sufre una <strong>disfagia</strong>. (Niveles IV y<br />

III.2)<br />

Reflujo gastroesofágico<br />

El reflujo gastro-esofágico (RGE) se<br />

asocia a <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>con</strong> una inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l 75% <strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong> parálisis<br />

cerebral. Los signos <strong>de</strong> RGE son:<br />

irritabilidad, intolerancia a <strong>la</strong>s tomas<br />

<strong>la</strong>rgas, sacio temprano, y vómitos<br />

frecu<strong>en</strong>tes.<br />

Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />

La <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong> ocurre frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> manera parale<strong>la</strong> al <strong>de</strong>sarrollo<br />

anormal o retrasado, incluy<strong>en</strong>do<br />

habilida<strong>de</strong>s cognitivas, motoras orales,<br />

y motoras finas y gruesas. La<br />

edad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un niño y su<br />

nivel actual <strong>de</strong> capacidad para <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución funcional, por ejemplo, <strong>la</strong><br />

capacidad para masticar, y/o <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r<br />

y manipu<strong>la</strong>r el bolo, <strong>de</strong>berían<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rarse <strong>en</strong> cualquier programa<br />

para <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV) El <strong>manejo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesionalidad<br />

<strong>de</strong> un equipo multidisciplinar.<br />

Los miembros <strong>de</strong> este equipo lo<br />

compon<strong>en</strong> un médico g<strong>en</strong>eral, un<br />

logopeda, un fisioterapeuta, un terapeuta<br />

ocupacional, un dietista y<br />

<strong>en</strong>fermeras. El <strong>con</strong>ocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución normal y anormal, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

técnicas terapéuticas es es<strong>en</strong>cial<br />

para manejar <strong>la</strong> rehabilitación <strong>de</strong> un<br />

niño <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>.<br />

Las activida<strong>de</strong>s específicas se <strong>en</strong>umeran<br />

más abajo (varían según <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s individuales)<br />

Signos y síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>en</strong> <strong>niños</strong><br />

Todos los signos y síntomas se basan <strong>en</strong> los niveles III.2 y IV <strong>de</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia, excepto el distrés respiratorio y el RGE, que se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

opinión <strong>de</strong> expertos. (nivel IV)<br />

• Babear excesivam<strong>en</strong>te<br />

• Problemas al masticar y <strong>de</strong>glutir<br />

• Expulsar <strong>la</strong> comida <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca por una falta <strong>de</strong> <strong>con</strong>trol <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua<br />

• Escupir <strong>la</strong> comida<br />

• Rechazar <strong>la</strong> comida<br />

• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, por ejemplo, más <strong>de</strong> 45<br />

minutos<br />

• Signos <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo, fatiga, y disminución <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong><br />

alerta<br />

• Dificultad para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r los líquidos, comidas <strong>en</strong> puré, semi-sólidos<br />

y alim<strong>en</strong>tos sólidos<br />

• Signos <strong>de</strong> distrés respiratorio durante <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación: cambios <strong>en</strong><br />

los patrones normales <strong>de</strong> respiración, respiración <strong>con</strong> esfuerzo,<br />

respiración ruidosa, signos <strong>de</strong> fatiga durante <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

• Signos <strong>de</strong> aspiración: ahogo, tos, atragantami<strong>en</strong>to <strong>con</strong> líquidos y<br />

alim<strong>en</strong>tos, distrés respiratorio, incluido roncus y sibi<strong>la</strong>ncias<br />

• Historia clínica recurr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infecciones respiratorias<br />

• S<strong>en</strong>sibilidad oral al tacto aum<strong>en</strong>tada. Signos: s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>con</strong>tacto aum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>ntro o alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca, rechazo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comida o muecas faciales, intolerancia a ciertas texturas <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos.<br />

Monitorización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nutrición y <strong>la</strong> hidratación<br />

Una ingestión nutricional ina<strong>de</strong>cuada<br />

pue<strong>de</strong> estar re<strong>la</strong>cionada <strong>con</strong> una<br />

disfunción oral motora, <strong>con</strong> dificulta<strong>de</strong>s<br />

para comunicar el <strong>de</strong>seo por <strong>la</strong><br />

comida o <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias por ciertos<br />

alim<strong>en</strong>tos, <strong>con</strong> <strong>la</strong> incapacidad para<br />

alim<strong>en</strong>tarse por si mismos, <strong>con</strong> el<br />

RGE y <strong>con</strong> <strong>la</strong> aspiración. (Nivel III.2)<br />

La sigui<strong>en</strong>tes interv<strong>en</strong>ciones/activida<strong>de</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>tan sobre cómo se <strong>de</strong>be<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> nutrición (Niveles IV y<br />

III.2)<br />

• Valoración dietética por un dietista<br />

experto <strong>en</strong> pediatría.<br />

• Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> líquidos (<strong>en</strong>tradas y<br />

salidas, incluy<strong>en</strong>do vómitos y<br />

pérdida <strong>de</strong> saliva).<br />

• Registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta oral <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> su ganancia <strong>de</strong><br />

peso. Algunos <strong>niños</strong> requerirán<br />

alim<strong>en</strong>tación no-oral complem<strong>en</strong>taria.<br />

La cantidad <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>be registrarse e<br />

incluirse <strong>en</strong> el ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> líquidos<br />

y <strong>en</strong> el registro <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

• Monitorizar <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comidas <strong>de</strong>l día.<br />

Volume 4, Issue 3, page 3, 2000<br />

Posición<br />

El objetivo principal es el <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

alineado el cuerpo. Esto se <strong>con</strong>sigue<br />

trazando una línea media simétrica,<br />

<strong>con</strong> una flexión neutra y estable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cabeza, una elongación <strong>de</strong>l cuello,<br />

hombros caídos pero estables y el<br />

tronco ext<strong>en</strong>dido, <strong>la</strong> pelvis <strong>en</strong> posición<br />

neutra <strong>en</strong> 90º <strong>con</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>ra y los<br />

pies <strong>en</strong> ligera dorsi-flexión. (Nivel IV)<br />

• Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> escaso <strong>con</strong>trol <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cabeza y escasa estabilidad <strong>de</strong>l<br />

tronco requier<strong>en</strong> unas técnicas <strong>de</strong><br />

posicionami<strong>en</strong>to apropiadas e<br />

individualizadas. (Nivel IV)<br />

• En <strong>niños</strong> <strong>con</strong> parálisis cerebral<br />

severa y <strong>con</strong> problemas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación,<br />

<strong>la</strong> posición para alim<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong><br />

<strong>disfagia</strong> y <strong>de</strong> si el problema está<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral o faríngea. Podría<br />

ser efectivo, para evitar <strong>la</strong> aspiración<br />

<strong>en</strong> <strong>niños</strong> <strong>con</strong> gran<strong>de</strong>s problemas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>glución <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral,<br />

colocar al niño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

manera: bajar <strong>la</strong> barbil<strong>la</strong>, reclinar<br />

30º y flexionar <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>ra. En <strong>niños</strong><br />

<strong>con</strong> ligeros problemas para<br />

<strong>de</strong>glutir <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral, pero<br />

gran<strong>de</strong>s problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />

faríngea, se recomi<strong>en</strong>da colocar<br />

al niño <strong>en</strong> posición recta <strong>con</strong> el<br />

cuello y <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>ra flexionados.<br />

(Nivel IV)


• No se <strong>de</strong>be ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r el cuello ya<br />

que podría incapacitar el movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>la</strong>ríngeo y <strong>de</strong>spejar <strong>la</strong> faringe,<br />

poni<strong>en</strong>do al niño <strong>en</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

aspiración. (Nivel IV)<br />

• Pue<strong>de</strong> ser difícil hacer una valoración<br />

visual correcta <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición<br />

segura para colocar al niño, pero<br />

pue<strong>de</strong> ser necesario realizar <strong>la</strong><br />

vi<strong>de</strong>ofluoroscopia <strong>con</strong> bario modificado.<br />

(Nivel IV)<br />

Dieta<br />

Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />

dificulta<strong>de</strong>s para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r difer<strong>en</strong>tes<br />

tamaños <strong>de</strong>l bolo alim<strong>en</strong>ticio, sabores<br />

y texturas. Las modificaciones varían<br />

según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada niño.<br />

Los estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución mediante<br />

fluoroscopia <strong>con</strong> bario modificado<br />

sirv<strong>en</strong> para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s texturas<br />

más seguras para cada niño <strong>con</strong><br />

<strong>disfagia</strong>. Los sigui<strong>en</strong>tes ejemplos<br />

muestran algunas modificaciones<br />

recom<strong>en</strong>dadas. (Niveles III.2 y IV)<br />

• Se pue<strong>de</strong> variar el tamaño <strong>de</strong>l bolo<br />

<strong>con</strong> difer<strong>en</strong>tes texturas para que <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir sea más<br />

eficaz. Se recomi<strong>en</strong>dan, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />

trozos pequeños. En algunos<br />

casos los bolos más gran<strong>de</strong>s<br />

son b<strong>en</strong>eficiosos porque aum<strong>en</strong>tan<br />

<strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad oral y<br />

reduc<strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> tránsito<br />

faríngeo.<br />

• Niños <strong>con</strong> <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes neuromuscu<strong>la</strong>res<br />

(<strong>con</strong> <strong>de</strong>glución débil y<br />

<strong>de</strong>scoordinada) podrán tragar más<br />

fácilm<strong>en</strong>te un bolo semi-sólido.<br />

• Se recomi<strong>en</strong>dan los líquidos <strong>de</strong>nsos<br />

ya que reduc<strong>en</strong> el riesgo <strong>de</strong><br />

aspiración. Se recomi<strong>en</strong>da el uso<br />

<strong>de</strong> almidones para espesar los<br />

líquidos.<br />

• Los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> afectación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución pue<strong>de</strong>n tolerar mejor<br />

una textura <strong>con</strong>sist<strong>en</strong>te que una<br />

textura fina, y más alim<strong>en</strong>tos líquidos,<br />

pero requier<strong>en</strong> más tiempo<br />

para masticar.<br />

• También se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad y viscosidad <strong>de</strong> los<br />

alim<strong>en</strong>tos.<br />

• Se <strong>de</strong>be ofrecer a cada niño una<br />

amplia gama <strong>de</strong> sabores <strong>de</strong> <strong>la</strong> textura<br />

recom<strong>en</strong>dada. Hay que registrar<br />

<strong>la</strong> tolerancia y prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

textura para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s mejor<br />

toleradas.<br />

• Los <strong>niños</strong> varían <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />

respuesta hacia <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong><br />

los alim<strong>en</strong>tos, no hay evi<strong>de</strong>ncia<br />

sobre <strong>la</strong> temperatura óptima <strong>de</strong> los<br />

alim<strong>en</strong>tos.<br />

Dispositivos <strong>de</strong> soporte <strong>en</strong><br />

el <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong><br />

Para <strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r el tamaño <strong>de</strong>l bolo hay<br />

que usar difer<strong>en</strong>tes tamaños y formas<br />

<strong>de</strong> cucharas. Las modificaciones <strong>de</strong><br />

los ut<strong>en</strong>silios para alim<strong>en</strong>tar a los<br />

<strong>niños</strong> <strong>con</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase oral <strong>de</strong><br />

Volume 4, Issue 3, page 4, 2000<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>glución son muy b<strong>en</strong>eficiosas.<br />

Para los <strong>niños</strong> que están apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

a alim<strong>en</strong>tarse por si mismos, los p<strong>la</strong>tos<br />

<strong>con</strong> bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección, los cu<strong>en</strong>cos<br />

<strong>con</strong> soportes para que sean estables,<br />

los mangos especialm<strong>en</strong>te diseñados<br />

<strong>en</strong> t<strong>en</strong>edores y cucharas resultan muy<br />

útiles para <strong>con</strong>seguir este propósito. A<br />

los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> movimi<strong>en</strong>tos limitados<br />

se les <strong>de</strong>be ofrecer una cubertería <strong>con</strong><br />

mangos curvos, para que pueda<br />

adaptarse a sus necesida<strong>de</strong>s específicas.<br />

Los dispositivos <strong>de</strong> soporte tales<br />

como, cabestrillos, protecciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>-dos y brazos, pue<strong>de</strong>n ser útiles<br />

para <strong>la</strong> auto-alim<strong>en</strong>tación. (Nivel IV)<br />

Cuando se i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

utilizar estos dispositivos hay que<br />

<strong>de</strong>rivar al niño al terapeuta ocupacional<br />

y al fisioterapeuta.<br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

complicaciones<br />

Aspiración<br />

• Hay que observar si aparec<strong>en</strong><br />

signos <strong>de</strong> bronco-aspiración (tos,<br />

atragantami<strong>en</strong>to o distrés respiratorio)<br />

y se <strong>de</strong>be registrar el tipo y<br />

frecu<strong>en</strong>cia respiratoria. Si se sospecha<br />

que pue<strong>de</strong> haber aspiración,<br />

se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

oral y no se reanudará hasta que<br />

no se investigue <strong>la</strong> posible causa.<br />

(Nivel IV)<br />

• Hay que t<strong>en</strong>er cuidado <strong>con</strong> <strong>la</strong><br />

aspiración sil<strong>en</strong>ciosa (cuando hay<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> signos), se ha visto <strong>en</strong><br />

<strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>, pudi<strong>en</strong>do ocu-<br />

Historia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación proporcionada por los padres/cuidadores<br />

Es importante que se proporcione una historia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación por parte <strong>de</strong> los padres y/o cuidadores para<br />

i<strong>de</strong>ntificar y valorar los problemas específicos <strong>de</strong> los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> dificulta<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>glutir. Cuando se<br />

sospeche que existe <strong>disfagia</strong> se <strong>de</strong>be obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te información para una correcta valoración. (niveles<br />

III.2 y IV)<br />

• Cualquier historia <strong>de</strong> problemas <strong>con</strong> <strong>la</strong> succión, <strong>la</strong>ctancia o inicio <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos sólidos.<br />

• Problemas <strong>con</strong> <strong>la</strong> masticación, escupir comida o sólo po<strong>de</strong>r comer pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to.<br />

• Tolerancia <strong>de</strong> ciertos alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y ciertas texturas.<br />

• Toser y respirar ruidosam<strong>en</strong>te (pue<strong>de</strong> sugerir aspiración o residuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> faringe)<br />

• Rechazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida (pue<strong>de</strong> indicar dolor al tragar)<br />

• Distrés durante <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación (pue<strong>de</strong> indicar dolor al tragar)<br />

• Historia <strong>de</strong> excesiva duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas<br />

• Cómo se comporta el niño cuando ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> comida <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca (por ejemplo, escupir el alim<strong>en</strong>to al final <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comida)<br />

• Mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l día cuando el niño come mejor<br />

• Influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e el ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación.<br />

• Métodos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los cuidadores, si exist<strong>en</strong> técnicas más eficaces que otras.<br />

• Posición <strong>de</strong>l niño cuando se le alim<strong>en</strong>ta.


Recom<strong>en</strong>daciones<br />

1. <strong>I<strong>de</strong>ntificación</strong> y valoración<br />

• Es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> valoración e i<strong>de</strong>ntificación temprana <strong>de</strong>l niño <strong>con</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>disfagia</strong>,<br />

<strong>con</strong>ocer <strong>la</strong> fisiología normal y anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución, así como t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificar los factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que puedan influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />

• Para re<strong>con</strong>ocer y valorar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> es necesario <strong>con</strong>ocer sus signos y síntomas, los<br />

factores <strong>de</strong> riesgo y los signos <strong>de</strong> aspiración. Cuando éstos son i<strong>de</strong>ntificados, se <strong>de</strong>be<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>con</strong> el médico g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l niño, y <strong>de</strong>rivarle al logopeda para una<br />

valoración más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da. (Niveles IV, III.2)<br />

• Un equipo multidisciplinar, <strong>con</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras, <strong>de</strong>be ser el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />

valorar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. Los logopedas juegan un papel crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración, <strong>de</strong>sarrollo y<br />

puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> estrategias para manejar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />

• En <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el estado nutricional pobre o un<br />

mal crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño ya que estos factores pue<strong>de</strong>n asociarse a <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />

• Cuando se sospecha que un niño ti<strong>en</strong>e <strong>disfagia</strong> se <strong>de</strong>be obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong> los padres<br />

y/o cuidadores acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. (Niveles IV, III.2)<br />

2. Manejo<br />

• Es es<strong>en</strong>cial <strong>con</strong>ocer <strong>la</strong> etiología normal y anormal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

técnicas terapéuticas para el <strong>manejo</strong> y rehabilitación <strong>de</strong>l niño <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />

• Es es<strong>en</strong>cial abordar <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque multidisciplinar. Las <strong>en</strong>fermeras juegan<br />

un papel activo y fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> técnicas terapéuticas <strong>en</strong> los<br />

<strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>. (Nivel IV)<br />

Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> hidratación oral<br />

• Monitorizar el estado <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> hidratación y nutrición <strong>de</strong> los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong>.<br />

(Nivel IV)<br />

• Poner <strong>en</strong> marcha activida<strong>de</strong>s específicas para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> hidratación oral,<br />

basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s individuales <strong>de</strong> cada niño. (Niveles IV y III.2)<br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> complicaciones<br />

• Monitorizar a los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> por si aparec<strong>en</strong> signos <strong>de</strong> aspiración. Implem<strong>en</strong>tar<br />

activida<strong>de</strong>s tales como una alim<strong>en</strong>tación sin prisas, para asegurarse una <strong>de</strong>glución<br />

satisfactoria. (Nivel IV)<br />

• Monitorizar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución, re<strong>con</strong>oci<strong>en</strong>do si empeora, se estabiliza o mejora.<br />

Se <strong>de</strong>be comunicar al médico g<strong>en</strong>eral o al logopeda cualquier cambio que se produzca <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir. (Nivel IV)<br />

Factores cognitivos y <strong>de</strong> comporami<strong>en</strong>to<br />

• Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> afectación neurológica pue<strong>de</strong>n requerir<br />

terapia cognitiva y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to como parte <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong>.<br />

(Nivel IV)<br />

3. Enfoque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia<br />

• A <strong>la</strong>s familias y cuidadores que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong> se les <strong>de</strong>be apoyar, dar<br />

información, transmitir tranquilidad y reforzar positivam<strong>en</strong>te sus esfuerzos. (Nivel IV)<br />

• Hay que implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s estrategias que promuevan un <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> vista familiar. (Niveles IV, III.2)<br />

Volume 4, Issue 3, page 5, 2000


ir antes, durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución (Nivel IV)<br />

Factores cognitivos y <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to que<br />

influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>disfagia</strong><br />

Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rar los factores<br />

cognitivos y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to cuando<br />

se abordan los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución. Las sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones<br />

están basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong><br />

los expertos (Nivel IV)<br />

• Si se sospecha afectación cognitiva,<br />

se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>rivar al niño a profesionales<br />

apropiados que puedan<br />

valorarlo y <strong>de</strong>n unas instrucciones<br />

a<strong>de</strong>cuadas para su alim<strong>en</strong>tación.<br />

• Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dar instrucciones verbales<br />

<strong>de</strong> acuerdo al nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

y edad m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l niño.<br />

• Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar estrategias no<br />

agresivas cuando se aborda el<br />

problema <strong>de</strong>l rechazo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

No se recomi<strong>en</strong>da forzar al<br />

niño a que coma.<br />

• Los <strong>niños</strong> compulsivos requier<strong>en</strong><br />

una monitorización estricta aún<br />

cuando el niño es capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>glutir<br />

<strong>de</strong> forma segura. Las comidas<br />

Versión original traducida al castel<strong>la</strong>no por: Marta Susana Torres Magán<br />

Traducción revisada por: C<strong>la</strong>ra Juandó Prats<br />

Bajo <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador Español <strong>de</strong>l Instituto Joanna Briggs para los Cuidados <strong>de</strong> Salud Basados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Evi<strong>de</strong>ncia<br />

• The Joanna Briggs Institute for Evi<strong>de</strong>nce Based<br />

Nursing and Midwifery, Margaret Graham Building,<br />

Royal A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong> Hospital, North Terrace,<br />

South Australia, 5000<br />

http://www.joannabriggs.edu.au<br />

ph: (+61 8) 8303 4880 fax: (+61 8) 8303 4881<br />

Trans<strong>la</strong>ted and disseminated by:<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>con</strong>trarse fuera <strong>de</strong>l alcance<br />

<strong>de</strong>l niño, hay que recordarles<br />

que coman <strong>de</strong>spacio y hay que<br />

asegurarse <strong>de</strong> que han tragado el<br />

bolo antes <strong>de</strong> ofrecerles el<br />

•<br />

sigui<strong>en</strong>te.<br />

A los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

memoria o prop<strong>en</strong>sos a <strong>la</strong> distracción,<br />

se les <strong>de</strong>be recordar <strong>con</strong>stantem<strong>en</strong>te<br />

que mastiqu<strong>en</strong> y tragu<strong>en</strong>.<br />

Se <strong>de</strong>be revisar <strong>la</strong> boca <strong>de</strong>l niño al<br />

finalizar <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>de</strong>bido a<br />

que pue<strong>de</strong>n quedar restos <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>ntro y se puedan<br />

atragantar.<br />

• En <strong>niños</strong> agitados <strong>con</strong> lesiones<br />

cerebrales, se <strong>de</strong>be promover un<br />

ambi<strong>en</strong>te sin distracciones y que<br />

los familiares sean los que mant<strong>en</strong>gan<br />

su alim<strong>en</strong>tación.<br />

Enfoque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

familia<br />

• Cuidar a los <strong>niños</strong> <strong>con</strong> <strong>disfagia</strong><br />

pue<strong>de</strong> ser muy estresante. Un<br />

estudio informó que <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong><br />

los <strong>niños</strong> se <strong>de</strong>primieron como resultado<br />

<strong>de</strong>l estrés. A los cuidadores<br />

se les <strong>de</strong>be tranquilizar y reforzar<br />

positivam<strong>en</strong>te sus esfuerzos por<br />

1 Ramritu p, Fin<strong>la</strong>yson K, Mitchell A, Croft G. I<strong>de</strong>ntification and Nursing Managam<strong>en</strong>t of<br />

Dysphagia in Individuals with Neurological Impairm<strong>en</strong>t. The Joanna Briggs Institute for<br />

Evi<strong>de</strong>nce Based Nursing and Midwifery; 2000. Systematic Review No. 8<br />

THE HE JOANNA OANNA BRIGGS RIGGS INSTITUTE<br />

NSTITUTE<br />

FOR EVIDENCE VIDENCE BASED ASED NURSING URSING AND MIDWIFER IDWIFERY<br />

“The procedures <strong>de</strong>scribed in<br />

Best Practice must only be<br />

used by people who have<br />

appropriate expertise in the<br />

field to which the procedure<br />

re<strong>la</strong>tes. The applicability of any<br />

information must be<br />

established before relying on it.<br />

While care has be<strong>en</strong> tak<strong>en</strong> to<br />

<strong>en</strong>sure that this edition of Best<br />

Practice summarises avai<strong>la</strong>ble<br />

research and expert<br />

<strong>con</strong>s<strong>en</strong>sus, any loss, damage,<br />

cost, exp<strong>en</strong>se or liability<br />

suffered or incurred as a result<br />

of reliance on these procedures<br />

(whether arising in <strong>con</strong>tract,<br />

neglig<strong>en</strong>ce or otherwise) is, to<br />

the ext<strong>en</strong>t permitted by <strong>la</strong>w,<br />

exclu<strong>de</strong>d”.<br />

Volume 4, Issue 3, page 6, 2000<br />

<strong>con</strong>tro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />

<strong>de</strong> los <strong>niños</strong>. (Nivel IV)<br />

• A los cuidadores se les <strong>de</strong>be<br />

proporcionar información para el<br />

<strong>manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>glución y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. Esta<br />

información <strong>de</strong>be <strong>con</strong>t<strong>en</strong>er: estrategias<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación oral, preparación<br />

<strong>de</strong> comidas nutritivas, equipos<br />

que se adapt<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s,<br />

técnicas para recuperar <strong>la</strong>s<br />

habilida<strong>de</strong>s para tragar, posturas<br />

a<strong>de</strong>cuadas y comportami<strong>en</strong>tos interactivos<br />

positivos. (Nivel IV)<br />

• Es muy importante para los padres<br />

el <strong>en</strong>foque multidisciplinario, los<br />

servicios <strong>de</strong> valoración y <strong>manejo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>disfagia</strong> don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más ellos<br />

se si<strong>en</strong>tan involucrados. (Niveles<br />

III.2 y IV<br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

This publication was produced by Ms<br />

Prabha Ramritu based on a systematic<br />

review of the research literature<br />

un<strong>de</strong>rtak<strong>en</strong> by The Que<strong>en</strong>s<strong>la</strong>nd C<strong>en</strong>tre of<br />

The Joanna Briggs Institute for Evi<strong>de</strong>nce<br />

Based Nursing and Midwifery. The<br />

Que<strong>en</strong>s<strong>la</strong>nd C<strong>en</strong>tre would like to<br />

acknowledge and thank the expert panel<br />

members whose expertise was invaluable<br />

in the <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of systematic review<br />

report and Best Practice Information Sheet.<br />

The panel inclu<strong>de</strong>d:<br />

• Speech Pathologists, Speech<br />

Pathology Departm<strong>en</strong>t, Mater<br />

•<br />

Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />

Ms Joy D<strong>en</strong>ne - Clinical Nurse<br />

Consultant, Mater Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />

• Ms Mary Mackinnon - Acting Clinical<br />

Nurse Consultant - Rehabilitation &<br />

Disabilities, Mater Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />

• Ms Judy Perrin - Nurse Manager, Mater<br />

Childr<strong>en</strong>’s Hospital<br />

• Dr Geoffrey Wal<strong>la</strong>ce -Paediatric<br />

Neurologist, Mater Childr<strong>en</strong>’s Hospital

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!