07.05.2013 Views

Debate de la modernidad en un feudoantillano 6.9 - Grupo Leon ...

Debate de la modernidad en un feudoantillano 6.9 - Grupo Leon ...

Debate de la modernidad en un feudoantillano 6.9 - Grupo Leon ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

2DEBATE DE LA MODERNIDAD<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no<br />

2|1 Una visión <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> 1939 con registros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes hasta 1950<br />

En 1939, hacía dos años <strong>de</strong>l incalificable corte haitiano, como se le l<strong>la</strong>mó al g<strong>en</strong>ocidio<br />

perpetrado por matones bajo <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Trujillo. Esta matanza, justificada <strong>en</strong> <strong>un</strong> nacionalismo<br />

vulgarizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona <strong>de</strong>l tirano, persiguió más objetivos que <strong>la</strong> ac<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a frontera <strong>en</strong> don<strong>de</strong> era perman<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre dominicanos y vecinos<br />

<strong>de</strong> Haití, a pesar <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>res inci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> poca monta. La <strong>de</strong>finición fronteriza y su<br />

dominicanización, con <strong>la</strong> excusa <strong>de</strong> <strong>un</strong> b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to racista, hispanofílico y católico,<br />

fueron argum<strong>en</strong>tos doctrinales que se elevaron a priori y a posteriori, escondi<strong>en</strong>do otras<br />

int<strong>en</strong>ciones como <strong>la</strong> <strong>de</strong> viabilizar hacia <strong>la</strong> hermana nación el po<strong>de</strong>r omnímodo <strong>de</strong>l gobernante<br />

dominicano. El g<strong>en</strong>ocidio perpetrado por Trujillo <strong>de</strong>jó <strong>un</strong> saldo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 12<br />

y 15 mil muertos, y varios miles más expulsados <strong>de</strong>l país y <strong>de</strong>spojados <strong>de</strong> sus bie-<br />

George Hausdorf|Esc<strong>en</strong>a campesina (<strong>de</strong>talle)|Óleo/te<strong>la</strong>|245 x 321 cms.|1944|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|101|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|102|<br />

|83|<br />

Cassá, Roberto.<br />

Historia Social<br />

y Económica (…).<br />

Volum<strong>en</strong> II.<br />

Página 254.<br />

Confert.<br />

|84|<br />

García,<br />

Juan Manuel.<br />

La Matanza <strong>de</strong> los<br />

Haitianos. 1983.<br />

Página 239.<br />

Confert.<br />

nes.|83| A pesar <strong>de</strong> esta afr<strong>en</strong>ta histórica, el Estado trujillista no <strong>de</strong>scargó su viol<strong>en</strong>cia<br />

sobre los braceros haitianos localizados <strong>en</strong> los ing<strong>en</strong>ios azucareros|84| e incluso <strong>la</strong> producción<br />

siguió <strong>de</strong>scansando sobre ese sector <strong>la</strong>boral importado.<br />

El horr<strong>en</strong>do crim<strong>en</strong> contra los haitianos inspiró <strong>la</strong> narración c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina El Masacre se Pasa<br />

a Pie, <strong>de</strong> Freddy Prestol Castillo, y también fue tema <strong>de</strong> <strong>un</strong> cuadro pictórico <strong>de</strong> Darío Suro,<br />

<strong>de</strong>jado <strong>en</strong> México, así como <strong>de</strong> otra pintura <strong>de</strong> Radhamés Mejía (n. 1925), realizada <strong>en</strong><br />

1954. Este hecho <strong>de</strong> sangre colectiva se produjo <strong>en</strong> <strong>un</strong>a etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> sociedad occi<strong>de</strong>ntal<br />

estaba bajo el dominio <strong>de</strong> sistemas dictatoriales. La crisis m<strong>un</strong>dial <strong>de</strong>l 1929, que impulsó<br />

i<strong>de</strong>ologías nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, incluso se proyectó <strong>en</strong> los Estados Unidos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s atribuciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> Franklin De<strong>la</strong>no Roosevelt y sus mandatos<br />

consecutivos (1932-1945), expresaron <strong>un</strong> dominio personal <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

legis<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> esa nación. Sin embargo, fue <strong>en</strong> Europa don<strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s dictaduras se pat<strong>en</strong>tizaron<br />

a través <strong>de</strong>l fascismo <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ito Mussolini y <strong>de</strong>l nazismo <strong>de</strong> Adolfo Hitler, coincidi<strong>en</strong>do<br />

con el sistema totalitario que <strong>en</strong> Rusia estableció José Stalin, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1924.<br />

Los caracteres que <strong>de</strong>finieron <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s dictaduras europeas (caudillismo, militarización,<br />

<strong>un</strong>ipartidismo, burocratización, c<strong>en</strong>tralismo, represión, nacionalismo, racismo…),<br />

dieron lugar a <strong>un</strong>a forma específica <strong>de</strong> Estado capitalista <strong>de</strong> excepción que es produc-<br />

George Hausdorf|Muchachos marchanteros|Agua fuerte al buril|18 x 22 cms.|C.1940|Col. C<strong>en</strong>tro Cultural Eduardo<br />

León Jim<strong>en</strong>es.<br />

to <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> ese sistema económico; estado <strong>de</strong> excepción –explica Pou<strong>la</strong>ntzas–,|85|<br />

que no <strong>de</strong>be conf<strong>un</strong>dirse con otros sistemas gubernativos, vincu<strong>la</strong>dos al capitalismo, <strong>en</strong>tre<br />

ellos <strong>la</strong> dictadura militar que establece el trujillismo, <strong>la</strong> cual rejuega <strong>de</strong> manera autoritaria,<br />

<strong>de</strong>magógica o simu<strong>la</strong>da con los hechos y repercusiones que produc<strong>en</strong> casos<br />

como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza haitiana. Este acontecimi<strong>en</strong>to provocó que Trujillo an<strong>un</strong>ciara su<br />

<strong>de</strong>clinación gubernativa ante el simu<strong>la</strong>cro electoral <strong>de</strong>l 1938. Para sustituirle <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia,<br />

él seleccionó a Jacinto B. Peynado, para el cargo presi<strong>de</strong>ncial, y a Manuel <strong>de</strong> Jesús<br />

Troncoso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Concha, como Vicepresi<strong>de</strong>nte. En su discurso <strong>de</strong> juram<strong>en</strong>tación, Peynado<br />

expresó: «El iluminado se retira <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>jando a su sucesor, que él mismo señaló<br />

al pueblo, <strong>la</strong> fulgurante este<strong>la</strong> <strong>de</strong> su inm<strong>en</strong>sa obra, cuya preservación será el primer<br />

<strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración que hoy se inicia».|86|<br />

George Hausdorf|Marchanta|Grabado/papel|15 x 12 cms.|Sin fecha|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />

|103|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|85|<br />

Pou<strong>la</strong>ntzas, Nicos.<br />

Fascismo<br />

y Dictadura.<br />

1971.<br />

Páginas 1-4.<br />

Confert.<br />

|86|<br />

De Galín<strong>de</strong>z,<br />

Jesús.<br />

La Era <strong>de</strong> Trujillo.<br />

1975.<br />

Página 43.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|104|<br />

Como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción gubernativa,Trujillo viajó al exterior, an<strong>un</strong>ciando <strong>un</strong> retiro<br />

a <strong>la</strong> vida privada. El viaje lo realiza <strong>en</strong> 1939. Para <strong>en</strong>tonces culminaba <strong>la</strong> Guerra Civil<br />

Españo<strong>la</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó a partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> república establecida <strong>en</strong> 1931, y <strong>la</strong>s fuerzas<br />

<strong>de</strong>l fa<strong>la</strong>ngismo acaudil<strong>la</strong>do por Francisco Franco. Esta guerra provocó <strong>un</strong> gran exilio<br />

<strong>de</strong> españoles, el cual se sumaba a los grupos <strong>de</strong> judíos que escapaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución<br />

<strong>de</strong> los nazis, qui<strong>en</strong>es ocuparon militarm<strong>en</strong>te Austria, Checoslovaquia y Polonia,<br />

aplicando leyes raciales.<br />

Por influ<strong>en</strong>cia o coinci<strong>de</strong>ncia doctrinaria, <strong>en</strong> el país <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l trujillismo, el racismo,<br />

reflejo i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dominante dominicana, fue adoptado por el tirano como<br />

doctrina oficial <strong>de</strong>l Estado. En nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología racista, perpetró Trujillo el g<strong>en</strong>ocidio<br />

haitiano, estimu<strong>la</strong>ndo tiempo <strong>de</strong>spués <strong>un</strong>a inmigración <strong>de</strong> españoles, judíos y japo-<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Amantes|Óleo/ducco/cartónpiedra|57 x 42 cms.|1947|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />

neses que v<strong>en</strong>ían a ser <strong>la</strong> contrapartida b<strong>la</strong>nca para disminuir <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza negra<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad nacional dominicana.|87| Esa inmigración t<strong>en</strong>ía, a<strong>de</strong>más,<br />

otro f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>to político. Era empr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>scrédito internacional<br />

<strong>de</strong> Trujillo, <strong>de</strong>bido al crim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l 1937, y acoger refugiados <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra era <strong>un</strong> recurso para<br />

lucir humanitario y, a<strong>de</strong>más, para recuperar prestigio y afianzar sus re<strong>la</strong>ciones con los Estados<br />

Unidos. Por tales razones, el Gobierno trujillista acoge <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Roosevelt,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Evian <strong>de</strong> 1938, <strong>de</strong> que los gobiernos ofrezcan protección al éxodo<br />

<strong>de</strong> los judíos c<strong>en</strong>troeuropeos. En consonancia con <strong>la</strong> propuesta, el <strong>de</strong>legado dominicano<br />

ofreció asilo para ci<strong>en</strong> mil refugiados.|88| Esta cifra no pasó <strong>de</strong> ser ofrecimi<strong>en</strong>to.<br />

Entre finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1930 y los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te, se produjo <strong>la</strong> oleada<br />

<strong>de</strong> refugiados españoles y judíos, qui<strong>en</strong>es situacionalm<strong>en</strong>te o con perman<strong>en</strong>cia, se<br />

Ernesto Lothar|El bergantín|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|50 x 60 cms.|Década 1940|Col. C<strong>la</strong>rita Peralta <strong>de</strong> Brown.<br />

|105|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|87|<br />

Cassá,<br />

Op. Cit.<br />

Página 43.<br />

Confert.<br />

|88|<br />

Llor<strong>en</strong>s, Vic<strong>en</strong>te.<br />

Memorias <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a Inmigración.<br />

Página 94.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|106|<br />

|89|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 39-48.<br />

Confert.<br />

ubicaron <strong>en</strong> distintos p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía dominicana. En re<strong>la</strong>ción a ese oleaje migratorio<br />

y a los caracteres <strong>de</strong>l país durante esa época, escribió Vic<strong>en</strong>te Llor<strong>en</strong>s el texto<br />

Memorias <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Emigración, Santo Domingo, 1939-1945. Una síntesis <strong>de</strong> los caracteres<br />

sociales, económicos y políticos observados por Llor<strong>en</strong>s|89| establece que <strong>la</strong> República<br />

Dominicana t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> 1939 <strong>un</strong>a pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos millones. La capital no<br />

sobrepasaba los ci<strong>en</strong> mil habitantes y allí se conc<strong>en</strong>traron más <strong>de</strong> tres mil refugiados,<br />

mi<strong>en</strong>tras los que vivieron <strong>en</strong> pueblos o zonas rurales pasaban <strong>de</strong>l mil<strong>la</strong>r. En el 1943, el<br />

número <strong>de</strong> refugiados se redujo a <strong>un</strong>a tercera parte, <strong>de</strong>bido a que muchos <strong>de</strong> ellos no<br />

<strong>en</strong>contraron colocación productiva <strong>en</strong> <strong>un</strong> ámbito tan reducido y <strong>de</strong> nivel económico<br />

muy bajo. Los que <strong>en</strong>contraron trabajo ap<strong>en</strong>as podían satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s más elem<strong>en</strong>tales,<br />

razón por <strong>la</strong> cual muchos se tras<strong>la</strong>daron a otros países.<br />

De acuerdo a Llor<strong>en</strong>s, el país era <strong>de</strong> tradición gana<strong>de</strong>ra, no agríco<strong>la</strong>. El <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> <strong>un</strong>a c<strong>la</strong>se rural se<strong>de</strong>ntaria es cosa que ap<strong>en</strong>as existió hasta<br />

finales <strong>de</strong>l siglo XX. Apoyado <strong>en</strong> <strong>un</strong> informe oficial <strong>de</strong>l 1944, Llor<strong>en</strong>s transcribe el<br />

comportami<strong>en</strong>to productivo <strong>de</strong>l campesino, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>bra el conuco <strong>en</strong> el lugar más v<strong>en</strong>tajoso<br />

que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra y lo abandona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio a <strong>la</strong> feracidad natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra<br />

sin preocuparse <strong>de</strong> otra cosa que <strong>de</strong>spojarlo <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s yerbas ma<strong>la</strong>s,<br />

Darío Suro|Portada <strong>de</strong>l libro Vodú|1940.<br />

Anónimo|Portada <strong>de</strong>l libro Hello, Jimmy?|Sin fecha.<br />

y <strong>de</strong> arrancar cuanto antes el fruto que necesita para su sust<strong>en</strong>to. En cuanto a <strong>la</strong> producción<br />

industrial, <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor importancia era <strong>la</strong> azucarera <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> manos extranjeras.<br />

También anota el referido escritor español que <strong>en</strong> <strong>la</strong> República predominaba el arcaísmo,<br />

no obstante alg<strong>un</strong>as muestras <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>de</strong>bidas principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> proximidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica norteamericana. Ese arcaísmo se apreciaba <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje con giros y<br />

vocablos <strong>de</strong> saber antiguo, el cual también era visible <strong>en</strong> el muchacho que al salir <strong>de</strong> casa<br />

besaba <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l padre y le pedía su b<strong>en</strong>dición.|90|<br />

«En <strong>un</strong> país <strong>de</strong> sol <strong>de</strong>masiado inclem<strong>en</strong>te para el nacido <strong>en</strong> otros climas, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

noche es húmeda y <strong>la</strong> tierra también, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> insectos y parásitos dañinos para el<br />

cultivo es infinita».Aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l país –observa Llor<strong>en</strong>s–, los mosquitos atosiga-<br />

ban, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes cucarachas vo<strong>la</strong>doras p<strong>en</strong>etraban por puertas y v<strong>en</strong>tanas (…), <strong>la</strong>s arañas<br />

negras aparecían inesperadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y los ciempiés se co<strong>la</strong>ban, no se<br />

sabe cómo, por <strong>la</strong>s escaleras, ¡qué no ocurriría <strong>en</strong> el campo, don<strong>de</strong> existían a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s<br />

temibles niguas que p<strong>en</strong>etraban <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s uñas y <strong>la</strong>s yemas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos! En verdad que<br />

había posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección, como <strong>la</strong> hamaca –g<strong>en</strong>ial inv<strong>en</strong>to–, los mosquiteros<br />

y <strong>la</strong> te<strong>la</strong> metálica. Pero esta última, sobre todo, era <strong>de</strong>masiado cara (…). Sólo <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>-<br />

Abigaíl Mejía|Portada <strong>de</strong>l libro Sueña Pi<strong>la</strong>rín|1925.<br />

Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard|Portada <strong>de</strong>l libro Nocturnos y otros poemas|1939.<br />

|107|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|90|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 10.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|108|<br />

|91|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 44.<br />

Confert.<br />

|92|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 86-92.<br />

Confert.<br />

|93|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 11.<br />

das <strong>de</strong> los muy acomodados y <strong>de</strong> los americanos estaban provistas <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuados medios<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa».|91|<br />

El país dominicano no era <strong>en</strong>tonces más que <strong>un</strong>a finca particu<strong>la</strong>r, propiedad casi exclusiva<br />

<strong>de</strong>l tirano que <strong>la</strong> sojuzgaba. Más que <strong>un</strong> dictador mo<strong>de</strong>rno,Trujillo se parecía a <strong>un</strong><br />

señor feudal poseedor a <strong>la</strong> vez <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político, <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r militar y <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r económico<br />

(…). El era <strong>en</strong> realidad el único rico, el gran merca<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>un</strong>a nación que contaba<br />

con pequeños comerciantes e industriales urbanos, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> español, sirio-libanés y<br />

<strong>de</strong> otras nacionalida<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más, nación con <strong>un</strong> ínfimo nivel <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra<br />

moneda circu<strong>la</strong>nte era el chele (adaptación <strong>de</strong> shilling) que equivalía a <strong>un</strong> c<strong>en</strong>tavo<br />

<strong>de</strong> dó<strong>la</strong>r. La g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l pueblo compraba <strong>en</strong> míseros colmaditos <strong>un</strong> chele <strong>de</strong> mantequil<strong>la</strong>,<br />

dos chelitos <strong>de</strong> aguacates, tantos cheles por otras cosas». Este país <strong>de</strong>l chele,|92|<br />

como lo l<strong>la</strong>ma Llor<strong>en</strong>s, también era <strong>un</strong>a sociedad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> «el secreto dominaba <strong>la</strong> vida<br />

política»,|93| a pesar <strong>de</strong> que el rumor traficaba íntimam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a fugaces, disimu<strong>la</strong>dos<br />

y reprimidos hechos que afectaban a ciudadanos o g<strong>en</strong>te común <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada<br />

<strong>de</strong>safecta <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong>.<br />

Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> disi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> vida política dominicana ofrecía más <strong>de</strong> <strong>un</strong> contraste. Existía<br />

<strong>un</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho con <strong>un</strong>a organización congresional y jurídica, con teoría <strong>de</strong>mocrática<br />

y disposiciones autocráticas que <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el B<strong>en</strong>efactor y Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Patria Nueva. Ese contraste permitía que el m<strong>un</strong>dillo político dominicano, constituido<br />

por los principales intelectuales <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, se expresara <strong>en</strong> tono liberal y hasta revolucionario,<br />

parejo con otro tono adu<strong>la</strong>torio y <strong>de</strong> sometimi<strong>en</strong>to al tirano.Al hacer refer<strong>en</strong>cia<br />

a <strong>la</strong> intelectualidad dominicana, es necesario anotar que <strong>la</strong> dictadura trujillista<br />

contó con <strong>un</strong> selecto cuadro <strong>de</strong> hombres reconocidos <strong>en</strong> distintos campos profesionales,<br />

los cuales fueron realm<strong>en</strong>te los ori<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terribles, serviles o bi<strong>en</strong>hechoras<br />

acciones nacionales que <strong>de</strong>finieron <strong>un</strong> régim<strong>en</strong> gubernativo, mucho más consolidado<br />

<strong>en</strong> los años correspondi<strong>en</strong>tes al 1940.<br />

El citado año 1940 marcó el giro gubernativo <strong>de</strong>l dictador hacia el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

monopolio personalizado. El Tratado Trujillo-Hull, firmado <strong>en</strong> esa fecha, al facilitar <strong>la</strong><br />

cance<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa contraída con los Estados Unidos, permitió <strong>la</strong> liberación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aduanas y, a partir <strong>de</strong> ese hecho, <strong>la</strong> banca y <strong>la</strong> moneda se nacionalizan, produci<strong>en</strong>do<br />

<strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Estado, conf<strong>un</strong>didos con el pecu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

fue proc<strong>la</strong>mado Restaurador <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Financiera. Igualm<strong>en</strong>te,Trujillo fue <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado<br />

Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria Nueva <strong>en</strong> comparación con los próceres Duarte, Sánchez y Mel<strong>la</strong>,<br />

qui<strong>en</strong>es fueron consi<strong>de</strong>rados padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria vieja.<br />

La política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bu<strong>en</strong>a Vecindad, p<strong>la</strong>nteada por el Presi<strong>de</strong>nte Franklin D. Roosevelt, <strong>en</strong><br />

cuanto a tolerar todo gobierno <strong>de</strong> América, sin int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>rrocarlo e interv<strong>en</strong>irlo, reconfirmó<br />

el po<strong>de</strong>r tiránico <strong>de</strong> Trujillo. Rejugando a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rándose anticom<strong>un</strong>ista,<br />

reprimi<strong>en</strong>do cualquier nuevo brote <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, su gobierno amplió el monopolio<br />

contro<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> producción azucarera, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l tabaco y auspiciando establecimi<strong>en</strong>tos<br />

industriales.<br />

La necesidad <strong>de</strong> hacer crecer <strong>la</strong> infraestructura a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>l nacionalismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

lo llevó a proyectar <strong>un</strong> programa <strong>de</strong> obras públicas que incluyó <strong>la</strong> edificación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

ciudad <strong>un</strong>iversitaria. Es el período <strong>en</strong> que se re<strong>de</strong>fine <strong>la</strong> política cultural, originándose<br />

<strong>un</strong> florecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que coinci<strong>de</strong>n muchos factores individuales y gubernativos, <strong>de</strong><br />

iniciativa intelectual y respaldo estatal, <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to espiritual y protección<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema paternalista al que se t<strong>en</strong>ía que reconocer irremediablem<strong>en</strong>te. En<br />

términos socioculturales, ningún período como <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 1940 consagró <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong>tre capital <strong>de</strong>l país (Ciudad Trujillo), capitalismo (pecu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Trujillo) y capitalización<br />

(monopolio <strong>de</strong> los controles administrativos y burocráticos). En re<strong>la</strong>ción a ese<br />

último aspecto, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y <strong>de</strong> los artistas castró<br />

<strong>un</strong> posible crecimi<strong>en</strong>to espiritual <strong>en</strong> más <strong>de</strong> <strong>un</strong>a ciudad provinciana. En términos humanos,<br />

<strong>la</strong> captación <strong>de</strong>l sector artístico e intelectual <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong>l interior se convirtió<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong>a fuga <strong>de</strong> cerebros. Pese a esa inevitable situación, <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 1940 reúne<br />

<strong>un</strong> cúmulo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos socioculturales, paradójicam<strong>en</strong>te promovidos como logros<br />

auspiciados por <strong>un</strong> Estado que ofrece muchos caracteres <strong>de</strong> feudo mo<strong>de</strong>rno y personalista.<br />

El or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los principales hechos permite <strong>un</strong>a apreciación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l ritmo<br />

que sobre todo trazan <strong>la</strong>s artes.<br />

|109|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|110| |111|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

FLORECIMIENTO<br />

GENERAL<br />

Des<strong>de</strong> 1940 | Hasta 1950<br />

Año 1940 Año 1940 |cont.| Año 1940 |cont.|<br />

Luis Desangles, maestro precursor<br />

<strong>de</strong>l arte nacional, muere <strong>en</strong> Santiago<br />

<strong>de</strong> Cuba, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> residía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios<br />

<strong>de</strong> siglo.<br />

Arriban al país los sigui<strong>en</strong>tes artistas<br />

españoles: José Alloza, (dibujante),<br />

Miguel Ang<strong>la</strong>da (pintor y fotógrafo),<br />

Granell (pintor), Francisco Rivero Gil<br />

(pintor e ilustrador), Luis Soto (escultor)<br />

y Francisco Dorado (broncista).<br />

La Ley No. 311 <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> julio, establece<br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes, cuyas atribuciones eran, <strong>en</strong>tre<br />

otras, ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s disposiciones que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s<br />

Año 1940 |cont.|<br />

constituida por 44 obras artísticas<br />

fuese tras<strong>la</strong>dada al At<strong>en</strong>eo Dominicano<br />

para ser exhibida con carácter provisional,<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> salón <strong>de</strong> dicho c<strong>en</strong>tro<br />

cultural.<br />

Angel Botello Barros, celebra <strong>la</strong> primera<br />

exposición personal <strong>en</strong> Santo<br />

Domingo, celebrada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />

En el At<strong>en</strong>eo Dominicano también expone<br />

caricaturas y miniaturas el artista<br />

gráfico B<strong>la</strong>s Carlos Arveros, dibujante<br />

<strong>de</strong>l diario La Nación.<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti celebra <strong>la</strong> primera<br />

exposición individual <strong>en</strong> Santo Domingo<br />

y <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da <strong>de</strong> su carrera artística.<br />

La anterior <strong>la</strong> registró <strong>en</strong> León,<br />

España (1931).<br />

bel<strong>la</strong>s artes, artes industriales y oficios<br />

artísticos. Supervigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s instituciones<br />

re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes y contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s artísticas <strong>en</strong> todas<br />

sus manifestaciones: conciertos, exposiciones,<br />

patrimonio museístico,<br />

intercambios y radiodifusión nacional.<br />

Rafael Díaz Niese es nombrado Asesor<br />

Técnico <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes, con rango <strong>de</strong> Encargado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral, qui<strong>en</strong> somete a<br />

<strong>la</strong>s altas instancias <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> proyectos,<br />

<strong>en</strong>tre los cuales se especifican<br />

los sigui<strong>en</strong>tes: 1|Creación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes. 2|Di-<br />

Año 1940 |cont.|<br />

Manolo Pascual pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo<br />

Dominicano muestra personal <strong>de</strong> Esculturas<br />

y Dibujos.<br />

María Ugarte (n.1914), investigadora<br />

docum<strong>en</strong>talista, animadora cultural y<br />

crítica <strong>de</strong> arte nacida <strong>en</strong> Segovia, España,<br />

establece resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Santo<br />

Domingo.<br />

Francisco Vera, expone <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo<br />

Dominicano <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 30 piezas<br />

<strong>de</strong> cerámica <strong>de</strong>corada, realizadas <strong>en</strong><br />

el país. Fue esta <strong>la</strong> primera exposición<br />

<strong>de</strong> este género que se registra<br />

<strong>en</strong> República Dominicana, establece<br />

<strong>la</strong> investigadora González Lame<strong>la</strong>.<br />

Francisco Dorado Martín, escultor y<br />

broncista español, establece F<strong>un</strong>dición<br />

Artística <strong>en</strong> Santo Domingo.<br />

fusión <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza artística.<br />

3|Celebración <strong>de</strong> exposiciones<br />

periódicas. 4|Protección a los artistas<br />

dominicanos. 5|Programa <strong>de</strong> exposiciones<br />

ambu<strong>la</strong>ntes. 6|Reorganización<br />

<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

música. 7|Reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta<br />

Sinfónica <strong>de</strong> Santo Domingo.<br />

Es celebrada <strong>la</strong> Primera Exposición <strong>de</strong><br />

Bel<strong>la</strong>s Artes, con motivo <strong>de</strong> celebrarse<br />

<strong>en</strong> el país <strong>la</strong> Seg<strong>un</strong>da Confer<strong>en</strong>cia Interamericana<br />

<strong>de</strong>l Caribe. La exposición<br />

ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> los salones <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio<br />

Nacional, editándose <strong>un</strong> catálogo con<br />

biografía objetiva y sintética <strong>de</strong> los expositores:<br />

Yoryi Morel, Darío Suro y<br />

Año 1940 |cont.|<br />

El At<strong>en</strong>eo Amantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz le otorga<br />

a Yoryi Morel <strong>la</strong> Medal<strong>la</strong> al Mérito<br />

Pro Arte Nacional.<br />

El Instituto Musical Juan Francisco<br />

García se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra establecido <strong>en</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> los Caballeros. Pancho<br />

García como también fue conocido,<br />

es el director y único maestro.<br />

Labora <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad capital <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

privada <strong>de</strong> dibujo y pintura establecida<br />

por George Hausdorf, figurando<br />

<strong>en</strong>tre los alumnos: Aquiles Azar y<br />

Mariane<strong>la</strong> Jiménez.<br />

Comi<strong>en</strong>za a circu<strong>la</strong>r el periódico La<br />

Nación, dirigido inicialm<strong>en</strong>te por el<br />

español Elfidio Alonso y luego por<br />

Rafael Vidal Torres.<br />

Año 1940 |cont.|<br />

Celeste Woss y Gil (artistas nativos) y<br />

José Alloza, Angel Botello, Composte<strong>la</strong>,<br />

Hausdorf, Joan J<strong>un</strong>yer, Pascual Rivero<br />

Gil, So<strong>la</strong>eche, Albert William Rogers<br />

y Ve<strong>la</strong> Zanetti (extranjeros resi<strong>de</strong>ntes).<br />

En <strong>un</strong>a sa<strong>la</strong> especial se expusieron<br />

obras <strong>de</strong> Abe<strong>la</strong>rdo Rodríguez<br />

Urdaneta, Leopoldo Navarro y Luis<br />

Desangles, artistas dominicanos que<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> ya a <strong>la</strong> historia.<br />

La exposición anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />

Nacional <strong>de</strong> Dibujo y Pintura es celebrada<br />

<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano. Dirigida<br />

por Celeste Woss y Gil, fueron<br />

expuestos 370 trabajos (óleo, creyón,<br />

plumil<strong>la</strong>…) <strong>de</strong> casi 40 alumnos, figu-<br />

Año 1940 |cont.|<br />

Francisco Domínguez Charro publica<br />

Tierra y Ambar.<br />

Héctor Incháustegui Cabral (n. 1912)<br />

publica Poemas <strong>de</strong> <strong>un</strong>a So<strong>la</strong> Angustia.<br />

Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez publica<br />

Fogata sobre el Signo.<br />

Pedro H<strong>en</strong>ríquez Ureña publica El Español<br />

<strong>en</strong> Santo Domingo (Bu<strong>en</strong>os Aires).<br />

Año 1940 |cont.|<br />

rando <strong>en</strong>tre ellos: Luis José Alvarez,<br />

Pura Barón, Rafael Pina Melero, Elsa<br />

Gr<strong>un</strong>ning, Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez y<br />

Enriquillo Rojas Abreu.<br />

Colectiva Hispanoamericana <strong>en</strong> el Museo<br />

Riversi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nueva York, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />

expon<strong>en</strong> Yoryi Morel, Darío Suro, Manolo<br />

Pascual, Angel Botello Barro,…<br />

El Museo Nacional es objeto <strong>de</strong> mejoras<br />

físicas y reacondicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> distribución museológica. Por falta<br />

<strong>de</strong> espacio, fue suprimida <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Arte Mo<strong>de</strong>rno, acordando <strong>la</strong> Comisión<br />

Asesora <strong>de</strong>l Museo que <strong>la</strong> colección<br />

Año 1941<br />

Proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Martinica arriban a<br />

Santo Domingo: André Bretón, esposa<br />

e hija, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> escritores<br />

y pintores, <strong>en</strong>tre ellos Wilfredo<br />

Lam, qui<strong>en</strong> fue <strong>en</strong>trevistado por<br />

Ramón Marrero Aristy, <strong>en</strong> tanto Bretón<br />

concedió <strong>en</strong>trevista a Fernán<strong>de</strong>z<br />

Granell, <strong>la</strong>s cuales fueron publicadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa local.<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell auto<strong>de</strong>scubre<br />

su vocación pictórica y comi<strong>en</strong>za<br />

a pintar por su cu<strong>en</strong>ta.<br />

Angel Botello Barro concluye los retratos<br />

<strong>de</strong> Erasmo <strong>de</strong> Rotterdam, el<br />

Padre Las Casas, Francisco <strong>de</strong> Vitoria<br />

y <strong>de</strong>l Arzobispo Valera Ximénez los<br />

cuales les fueron <strong>en</strong>cargados por el<br />

Rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo, Don Julio Ortega Frier, para<br />

ser colocados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería <strong>de</strong> Arte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> institución <strong>un</strong>iversitaria.


Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|112| |113|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

Año 1941 |cont.|<br />

Botello Barro expone también <strong>en</strong><br />

1941 <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 32 obras <strong>de</strong> temas<br />

gallegos, dominicanos y haitianos.<br />

Estos últimos se re<strong>la</strong>cionaron<br />

con su visita a Haití <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong><br />

Manolo Pascual y Fraiz Grijalbo.<br />

Alfonso Ve<strong>la</strong> (Shum) expone individualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti celebra <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da<br />

exposición individual <strong>en</strong> Santo Domingo.<br />

Inicia <strong>en</strong> el mercado dominicano<br />

su carrera <strong>de</strong> muralista, al <strong>en</strong>cargársele<br />

pintar gran<strong>de</strong>s paneles <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Iglesia La Merced.<br />

Año 1942 |cont.|<br />

Ciudad Capital a principios <strong>de</strong> ese<br />

año. Se adquirieron 44 obras como<br />

fondo inicial para <strong>la</strong> Galería Dominicana<br />

<strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno. Estas obras c<strong>la</strong>sificadas<br />

por su naturaleza son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

14 Estampas <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido<br />

Gimbernard: Serie Gran<strong>de</strong>za y Deca<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ga<strong>la</strong>ntería. 2 Estampas<br />

<strong>de</strong> José Alloza: Lección <strong>de</strong> Danza y<br />

En <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ya. 1 Fresco <strong>de</strong> José Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti: Cabeza <strong>de</strong> Estudio. 4 Óleos <strong>de</strong><br />

Darío Suro: Caballos Mojándose, Lluvia<br />

Impetuosa, Tar<strong>de</strong> Lluviosa y Caballos<br />

Bajo <strong>la</strong> Lluvia. 3 Óleos <strong>de</strong> Yoryi<br />

Morel: La Bachata, El Cibaeño y Amanecer<br />

<strong>en</strong> el Hospedaje. 3 Óleos <strong>de</strong> Celeste<br />

Woss y Gil: Fili, Remembranzas<br />

y La Fa<strong>en</strong>a. 2 Acuare<strong>la</strong>s <strong>de</strong> George<br />

Hausdorf: Paisajes Dominicanos. 3<br />

Aguafuertes <strong>de</strong> George Hausdorf:<br />

Paisajes Dominicanos. 1 Óleo <strong>de</strong><br />

George Hausdorf: Paisaje Tropical.<br />

Año 1941 |cont.|<br />

Enrique Casal Chapi (n.1909), maestro<br />

y compositor refugiado, organiza<br />

con <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> simples aficionados<br />

<strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Nacional, pres<strong>en</strong>tándose<br />

a los tres meses <strong>de</strong> rudísimos<br />

<strong>en</strong>sayos y severa disciplina.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>la</strong> orquesta fue<br />

pres<strong>en</strong>tar obras valiosas <strong>de</strong>l repertorio<br />

nacional, como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Sinfonía <strong>en</strong> La Mayor, <strong>de</strong> Enrique Mejía<br />

Arredondo; Sinfonía Quisqueyana,<br />

<strong>de</strong> Juan Fco. García; Rapsodia Dominicana<br />

No. 1, <strong>de</strong> Luis Rivera; La<br />

Muerte <strong>de</strong> Cristo, <strong>de</strong> José <strong>de</strong> Jesús<br />

Ravelo; Suite Folklórica, <strong>de</strong> Rafael Ignacio;<br />

Enriquillo, <strong>de</strong> José Dolores Cerón;<br />

Obertura <strong>en</strong> La M<strong>en</strong>or, <strong>de</strong> Luis E.<br />

M<strong>en</strong>a; Poema Sinfónico Arcoiris, <strong>de</strong><br />

Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a; Elegía, <strong>de</strong> Ramón<br />

Díaz; Dos Caprichos para Instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> Ninón <strong>de</strong> Brou-<br />

Año 1942 |cont.|<br />

2 Finger paintings <strong>de</strong> Ninón <strong>de</strong> Brouwer:<br />

Fantasía I y II. 1 Oleo <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico<br />

Izquierdo: Retrato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sra. L’Official.<br />

1 Oleo <strong>de</strong> Francisco Fernán<strong>de</strong>z<br />

Fierro: Calvario <strong>de</strong> Boya. 3 Oleos <strong>de</strong><br />

José Gausachs: Paisaje <strong>de</strong>l Camú,<br />

Mar <strong>de</strong>l Caribe y Paisaje <strong>de</strong>l Cibao. 1<br />

Oleo <strong>de</strong> Juan Bautista Gómez: La Litera.<br />

2 Esculturas <strong>de</strong> Manolo Pascual:<br />

Busto <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>eralísimo (yeso) y Retrato<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sra. Ok<strong>un</strong>iewska (ma<strong>de</strong>ra/metal).<br />

1 Escultura <strong>de</strong> Joaquín<br />

Priego: Cabeza <strong>de</strong> Mi Hermano.<br />

Es celebrado el Concurso <strong>de</strong> Carteles<br />

convocado <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong>l<br />

Trabajo <strong>en</strong> Ciudad Trujillo, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

premiación el artista refugiado Antonio<br />

Bernad Gonzálvez (Toni).<br />

Año 1941 |cont.|<br />

wer; La Pastoral <strong>en</strong> La M<strong>en</strong>or, <strong>de</strong> Manuel<br />

Simó; Concierto para Orquesta<br />

<strong>de</strong> Cuerdas, <strong>de</strong> Antonio Morel Guzmán.<br />

Manuel <strong>de</strong>l Cabral publica Trópico<br />

Negro (Poesía).<br />

Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez da a conocer<br />

sus textos poéticos Barahona:<br />

Arribo y Regreso y Adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

El escritor español Baltazar Miró<br />

f<strong>un</strong>da <strong>la</strong> revista Agora, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

co<strong>la</strong>boran autores dominicanos y<br />

españoles.<br />

Año 1942 |cont.|<br />

Rafael Díaz Niese, somete a <strong>la</strong> Comisión<br />

Asesora <strong>de</strong>l Museo Nacional <strong>un</strong><br />

proyecto <strong>de</strong> reforma total, el cual fue<br />

aprobado.<br />

El Museo Nacional recibe <strong>en</strong> donación<br />

dos pinturas: Aeropuerto <strong>de</strong> San Pedro<br />

<strong>de</strong> Macorís, (óleo) <strong>de</strong> Rosalydia<br />

Ureña Alfau, y <strong>un</strong> cuadro al óleo <strong>de</strong><br />

Enrique Cánepa.<br />

Leo y Marcial Pou comi<strong>en</strong>zan a aplicar<br />

directrices internacionales <strong>en</strong> obras<br />

sobresali<strong>en</strong>tes: Hospital Marión, Liceos<br />

Sec<strong>un</strong>darios Juan Pablo Duarte y<br />

Salomé Ureña, Hospital Dr. Martos<br />

(Edificio <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNPHU, Campo I).<br />

Tomás Hernán<strong>de</strong>z Franco publica su<br />

famoso poema Yelidá <strong>en</strong> El Salvador<br />

e igualm<strong>en</strong>te Ap<strong>un</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía<br />

Popu<strong>la</strong>r Negra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s.<br />

Año 1942<br />

Es f<strong>un</strong>dada <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes (agosto<br />

19) bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l escultor<br />

Manolo Pascual y con <strong>un</strong> cuerpo doc<strong>en</strong>te<br />

que a<strong>de</strong>más integran George<br />

Hausdorf, José Gausachs y Celeste<br />

Woss y Gil, su primer núcleo <strong>de</strong><br />

profesores.<br />

La Primera Exposición Nacional <strong>de</strong><br />

Artes Plásticas es inaugurada con <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Trujillo. T<strong>en</strong>ía <strong>un</strong> carácter<br />

<strong>de</strong> Primera Bi<strong>en</strong>al. En el<strong>la</strong> se exhib<strong>en</strong><br />

300 obras <strong>de</strong> 28 artistas: José<br />

Alloza, José Buñols, Bernard González,<br />

Ninón <strong>de</strong> Brouwer, Angel Botello<br />

Barros, F. Fernán<strong>de</strong>z Fierro, Rafael<br />

Fernán<strong>de</strong>z Alvarez, Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard,<br />

José Gausachs, Juan Bautis-<br />

Año 1942 |cont.|<br />

Héctor Incháustegui Cabral publica<br />

su libro <strong>de</strong> poesía Rumbo a <strong>la</strong> Otra<br />

Vigilia.<br />

Mor<strong>en</strong>o Jiménes publica Evangelio<br />

Americano.<br />

Kurt Schnitzer (Conrado) celebra exposición<br />

<strong>de</strong> fotografía <strong>en</strong> Santo Domingo<br />

y Santiago, originando discución<br />

<strong>en</strong> torno al arte fotográfico.<br />

Fraiz Grijalva, crítico <strong>de</strong> arte español y<br />

exiliado <strong>en</strong> Santo Domingo, publica<br />

Artistas Españoles <strong>en</strong> Santo Domingo,<br />

libro editado por el Sindicato Nacional<br />

<strong>de</strong> Artes Gráficas, el cual ofrece<br />

datos biográficos <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

artistas: Botello, Composte<strong>la</strong> Alloza,<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti, Pascual, So<strong>la</strong>eche, Rivero<br />

Gil, Shum, J<strong>un</strong>yer.<br />

Año 1942 |cont.|<br />

ta Gómez, George Hausdorf, Carm<strong>en</strong>cita<br />

Hernán<strong>de</strong>z, Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo,<br />

Ernesto Lothar, Eduardo Matos Díaz,<br />

Yoryi Morel, Manolo Pascual, Joaquín<br />

Priego, Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, Darío Suro,<br />

Alejandro Solona F., Shum, Rosalydia<br />

Ureña, Porfirio Vásquez, Juan Antonio<br />

Vicioso, Ligio Vizardi, Celeste<br />

Woss y Gil, Delia Weber.<br />

Darío Suro celebra exposición personal<br />

<strong>en</strong> Santo Domingo.<br />

Rafael Arz<strong>en</strong>o establece <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />

<strong>de</strong> Pintura San Rafael, <strong>en</strong> Puerto P<strong>la</strong>ta.<br />

Año 1942 |cont.|<br />

Es c<strong>la</strong>usurado el periódico Listín Diario.<br />

Rafael Ignacio escribe <strong>la</strong> pieza musical<br />

Rapsodia Cibaeña.<br />

Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peñas literarias y artísticas<br />

que se celebran frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el Café Hollywood, se constituye<br />

el Círculo <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes (abril<br />

1942), integrado por españoles exiliados<br />

y dominicanos.<br />

Año 1942 |cont.|<br />

Guillermo González construye el Hotel<br />

Jaragua, importante mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura<br />

internacional, inaugurado<br />

por Trujillo.<br />

El Conservatorio Nacional <strong>de</strong> Música<br />

y Dec<strong>la</strong>mación inicia <strong>la</strong>bores doc<strong>en</strong>tes<br />

(13 <strong>de</strong> abril), al ser c<strong>la</strong>usurado el antiguo<br />

Liceo Musical. Su organizador y<br />

primer director fue el maestro Edward<br />

F<strong>en</strong>dler.<br />

El Estado dispone <strong>la</strong> suma <strong>de</strong><br />

$3,500.00 para adquirir los cuadros<br />

pictóricos y <strong>la</strong>s esculturas más notables<br />

exhibidas por los artistas dominicanos<br />

y extranjeros resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el<br />

país, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Exposición Nacional<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Año 1943<br />

Inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes como espacio para<br />

celebrar exposiciones, y proyecto para<br />

establecer <strong>un</strong> Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

La apertura fue celebrada con<br />

<strong>la</strong> primera exposición <strong>de</strong> Autorretratos<br />

registrada <strong>en</strong> el país, constituida<br />

por 24 obras <strong>de</strong> artistas vivos casi todos.<br />

Los expositores nacionales y extranjeros,<br />

fueron: Abe<strong>la</strong>rdo Rodríguez<br />

Urdaneta, Enrique García-Godody,<br />

Tito Cánepa, Darío Suro, Celeste<br />

Woss y Gil, Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, Pura<br />

Barón, Aida Roques, Gilberto<br />

Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Rafael Pina<br />

Melero, Juan A. Frías, Luis José<br />

Alvarez, Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo, José Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti, José Gausachs, Ernesto<br />

Lothar, José Rovira, José Alloza,<br />

Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez, Francisco<br />

Gausachs, Antonio Prats V<strong>en</strong>tós, Fco.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Fierro, Eug<strong>en</strong>io Granell,<br />

George Hausdorf.


Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|114| |115|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

Año 1943 |cont.|<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell celebra <strong>la</strong><br />

primera muestra <strong>de</strong> pintura surrealista<br />

que se registra <strong>en</strong> el país. Expone<br />

44 óleos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />

dicta <strong>un</strong>a confer<strong>en</strong>cia titu<strong>la</strong>da<br />

El Surrealismo y <strong>la</strong> Pintura, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Sociedad Alfa y Omega.<br />

Artistas exiliados españoles donan<br />

obra para <strong>la</strong> conmemoración <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana.<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong>a exposición-subasta<br />

para construir <strong>un</strong>a fu<strong>en</strong>te pública <strong>en</strong><br />

agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> hospitalidad <strong>de</strong>l<br />

pueblo dominicano. En esta muestra<br />

participan Pascual, Gausachs, Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti, Granell, Alloza, Rovira, Ximpa,<br />

Shum y Soto.<br />

Año 1943 |cont.|<br />

Julio González Herrera publica Trem<strong>en</strong>tina,<br />

Clerén y Bongó.<br />

Juan Fco. García escribe <strong>la</strong> pieza musical<br />

Sinfonía Poemática.<br />

Se estr<strong>en</strong>a Abominación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Espera,<br />

obra para voz y gran orquesta, con<br />

música <strong>de</strong> Ninón Lapeiretta y texto <strong>de</strong><br />

Héctor Incháustegui Cabral.<br />

Año 1943 |cont.|<br />

José Rovira celebra muestra personal,<br />

exponi<strong>en</strong>do 1 fresco, 1 dibujo y<br />

39 óleos (paisajes y bo<strong>de</strong>gones).<br />

Ernesto Lothar celebra individual <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Galería Nacional. Exhibe 20 dibujos<br />

y 20 óleos: composiciones, paisajes y<br />

retratos.<br />

Arriba al país el escritor y diplomático<br />

chil<strong>en</strong>o Alberto Baeza Flores (n.<br />

1914) qui<strong>en</strong> se vincu<strong>la</strong> estrecham<strong>en</strong>te<br />

al ambi<strong>en</strong>te literario nacional.<br />

La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida aparece como<br />

movimi<strong>en</strong>to literario <strong>en</strong> Santo Domingo,<br />

al ser publicado el primer número<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> revista <strong>de</strong>l mismo nombre (octubre<br />

1943), dirigida por Alberto Bae-<br />

Año 1944<br />

Celebración <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Se tras<strong>la</strong>dan los restos <strong>de</strong> los<br />

Padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria a <strong>la</strong> Puerta <strong>de</strong>l<br />

Con<strong>de</strong> o Altar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria.<br />

Diseñado por el arquitecto Tomás Auñón<br />

e incluy<strong>en</strong>do relieves <strong>de</strong>l escultor<br />

Luis Soto, se inaugura el Monum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Financiera, conmemorando<br />

el Tratado Trujillo-Hull.<br />

Tuto Báez celebra exposición individual,<br />

expone <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 25<br />

obras: 19 óleos y 6 acuare<strong>la</strong>s (paisajes,<br />

retratos y esc<strong>en</strong>as popu<strong>la</strong>res).<br />

José Gausachs exhibe individualm<strong>en</strong>te<br />

187 obras; retratos, paisajes, bo<strong>de</strong>gones,<br />

esc<strong>en</strong>as popu<strong>la</strong>res y otros temas<br />

(óleos y dibujos). Es <strong>la</strong> primera<br />

muestra que registra este maestro catalán<br />

<strong>en</strong> el país.<br />

Año 1943 |cont.|<br />

za Flores, Franklin Mieses Burgos,<br />

Mariano Lebrón Saviñón, Freddy Gatón<br />

Arce y Fernán<strong>de</strong>z Granell (autor<br />

<strong>de</strong> Viñeta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista).<br />

Aparece el primer número <strong>de</strong> Los<br />

Cua<strong>de</strong>rnos Dominicanos <strong>de</strong> Cultura<br />

(septiembre 1943), a cargo <strong>de</strong> <strong>un</strong> directorio<br />

integrado por Tomás Hernán<strong>de</strong>z<br />

Franco, Héctor Incháustegui Cabral,<br />

Rafael Díaz Niese, Pedro R<strong>en</strong>é<br />

Contín Aybar, Emilio Rodríguez Demorizi<br />

y Vic<strong>en</strong>te Tol<strong>en</strong>tino Rojas.<br />

Carm<strong>en</strong> St<strong>en</strong>gre, refugiada españo<strong>la</strong>,<br />

publica el libro Mujeres Dominicanas,<br />

<strong>en</strong>tre otras obras editadas <strong>en</strong> el país.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

Seg<strong>un</strong>da Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes<br />

Plásticas; concurrieron a el<strong>la</strong> 26 artistas<br />

<strong>en</strong>tre los pintores, escultores, caricaturistas<br />

y dibujantes más notables<br />

<strong>de</strong>l país. Se expusieron 94 obras seleccionadas<br />

por <strong>un</strong> jurado <strong>de</strong> admisión.<br />

Esta bi<strong>en</strong>al fue más bi<strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

concurso <strong>de</strong> pintura con temas específicos,<br />

el cual incluyó, como <strong>en</strong> los<br />

Juegos Florales, otras manifestaciones<br />

creativas premiadas <strong>en</strong> acto celebrado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santo Domingo.<br />

Se otorgaron distinciones a<br />

Juan Bautista Lamarche, Víctor Garrido,<br />

Manuel Chevalier y Armando Oscar<br />

Pacheco <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>glón poesía; a<br />

Rafael Damirón, Jesús <strong>de</strong> Galin<strong>de</strong>z y<br />

Miguel Angel Jiménez, <strong>en</strong> narrativa; a<br />

Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a y Manuel Simó,<br />

<strong>en</strong> música (?). El concurso <strong>de</strong> pintura<br />

comp<strong>en</strong>dia los temas y ga<strong>la</strong>rdones sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1|Tema histórico o <strong>de</strong> carácter<br />

alegórico: Los Mártires <strong>de</strong>l Cer-<br />

Año 1943 |cont.|<br />

Se inician <strong>la</strong>s lecturas poéticas dominicales<br />

<strong>de</strong> La Torre, tertulia promovida<br />

por los directores <strong>de</strong> La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida, como manera <strong>de</strong> leer<br />

poesía <strong>en</strong> los parques.<br />

Franklin Mieses Burgos (n. 1907) publica<br />

su poema Paisaje con <strong>un</strong> Mer<strong>en</strong>gue<br />

al Fondo (Revista La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida No. III, Diciembre 1943).<br />

Los Triálogos, poesía <strong>de</strong> tres voces,<br />

publicada por Mariano Lebrón Saviñón,<br />

Baeza Flores y Domingo Mor<strong>en</strong>o<br />

Jiménez.<br />

Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar publica Antología<br />

Poética Dominicana.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

cado, óleo <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti. 2|Tema<br />

esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> vida popu<strong>la</strong>r: Esc<strong>en</strong>a Campesina,<br />

óleo <strong>de</strong> George Hausdorf (primer<br />

premio) y Camino <strong>de</strong>l Pueblo, <strong>de</strong><br />

Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez (seg<strong>un</strong>do<br />

premio). 3|Tema paisaje dominicano:<br />

Haina, óleo <strong>de</strong> José Gausachs y Paisaje<br />

Dominicano, óleo <strong>de</strong> Darío Suro<br />

(seg<strong>un</strong>do premio).<br />

Los 26 artistas seleccionados para<br />

exponer <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra bi<strong>en</strong>al fueron:<br />

José Alloza, Luis José Alvarez, Bernard<br />

González, Rafael Casado Soler,<br />

Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez, Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z<br />

Granell, Fco. Fernán<strong>de</strong>z Fierro,<br />

José Gausachs, Enrique García-Godoy,<br />

Manolo Pascual, Antonio Prats<br />

V<strong>en</strong>tós, Rafael Pina Melero, Abe<strong>la</strong>rdo<br />

Piñeyro, Joaquín Priego, W<strong>en</strong>ces<strong>la</strong>o<br />

Ramírez Duval, José Rovira, Darío<br />

Suro, Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo.<br />

Año 1943 |cont.|<br />

Compadre Mon, <strong>de</strong> Manuel <strong>de</strong>l<br />

Cabral, sale a <strong>la</strong> luz pública.<br />

Tres Artistas Dominicanos, título <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> ext<strong>en</strong>so trabajo <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese,<br />

publica <strong>en</strong> Cua<strong>de</strong>rnos Dominicanos<br />

<strong>de</strong> Cultura No. 1, refiriéndose a<br />

Celeste Woss y Gil, Darío Suro y<br />

Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard.<br />

Darío Suro es nombrado agregado<br />

cultural dominicano <strong>en</strong> México, estudiando<br />

pintura durante tres años<br />

(1943-1946) con los maestros Guerrero<br />

Galván, Agustín Lazo y Diego<br />

Rivera.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

El arquitecto José Amable Frómeta,<br />

obti<strong>en</strong>e el premio único para el proyecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Feria <strong>de</strong>l Libro <strong>en</strong><br />

México. El jurado calificador lo integraron<br />

Díaz Niese, Caro Alvarez y Manuel<br />

Salvador Gautier.<br />

Se organiza <strong>la</strong> primera exposición<br />

ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>la</strong> cual recorre<br />

<strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l Cibao, <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

itinerario <strong>de</strong> agosto a septiembre<br />

(1944) que incluyó <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Monseñor Nouel, San Francisco <strong>de</strong><br />

Macorís, Salcedo, Moca, Santiago y<br />

La Vega. La muestra <strong>la</strong> conformaron<br />

60 cuadros <strong>de</strong> autores vivos (…) <strong>en</strong>tre<br />

los más conocidos y celebrados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción pictórica <strong>de</strong> los artistas,<br />

seleccionados e igualm<strong>en</strong>te<br />

cuadros <strong>de</strong> los alumnos sobresali<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA.<br />

Año 1943 |cont.|<br />

Oficialm<strong>en</strong>te es inaugurado el Conservatorio<br />

Nacional <strong>de</strong> Música.<br />

La Orquesta Sinfónica Nacional, conducida<br />

por Casal Chapi, ejecuta por<br />

primera vez <strong>en</strong> nuestro país<br />

(22/12/43) <strong>la</strong> Nov<strong>en</strong>a Sinfonía <strong>de</strong><br />

Beethov<strong>en</strong>, con ejecutantes solistas y<br />

coros dominicanos.<br />

Héctor Incháustegui Cabral publica<br />

En Soledad <strong>de</strong> Amor Herido.<br />

Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez publica<br />

Antología Mínima.<br />

Héctor J. Díaz publica Pl<strong>en</strong>itud.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

Los artistas conocidos eran: Woss y<br />

Gil, Suro, Yoryi, García-Godoy, Piñeyro,<br />

Gimbernard, Izquierdo, Fernán<strong>de</strong>z<br />

Fierro, Granell, Delia Weber, José Gausachs,<br />

Juan Bautista Gómez, Lothar,<br />

Hausdorf, Ve<strong>la</strong> Zanetti, Alloza, Rovira,<br />

Pascual, Aida Ibarra, Ramírez Duval,<br />

Antonio Ma<strong>la</strong>gón y Carm<strong>en</strong>cita Hernán<strong>de</strong>z..<br />

Los alumnos sobresali<strong>en</strong>tes:<br />

Fernán<strong>de</strong>z Diez, Francisco Gausachs,<br />

Pura Barón, Pina Melero, Luis José<br />

Alvarez, Mariluz Castillo, Mariane<strong>la</strong> Jiménez,<br />

G<strong>la</strong>dys Fiallo, Hell<strong>en</strong> Weis y<br />

Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega.<br />

Se realiza <strong>un</strong> concurso para erigir <strong>un</strong><br />

monum<strong>en</strong>to al Padre Gaspar Hernán<strong>de</strong>z.<br />

El jurado constituido por Sánchez<br />

Lustrino, Celeste Woss y Gil y<br />

Díaz Niese elige el proyecto <strong>de</strong>l español<br />

Luis Soto (hijo), autor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Financie-


Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|116| |117|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

Año 1944 |cont.|<br />

ra, localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Av<strong>en</strong>ida George<br />

Washington.<br />

Exposición individual <strong>de</strong>l dibujante Ernesto<br />

Scott, qui<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ta 16 caricaturas<br />

y 28 acuare<strong>la</strong>s.<br />

Seg<strong>un</strong>da exposición <strong>de</strong> José Rovira,<br />

con 1 fresco, 5 pasteles y 27 óleos.<br />

Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, para <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>cano<br />

<strong>de</strong> los pintores dominicanos,<br />

celebra exposición <strong>de</strong> 103 óleos <strong>en</strong>tre<br />

bo<strong>de</strong>gones, paisajes y retratos.<br />

Muestra individual <strong>de</strong> Antonio Bernard<br />

Gonzálvez (Toni), constituida por<br />

30 caricaturas <strong>de</strong> literatos y personajes<br />

políticos.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

La Comisión <strong>de</strong> Refugiados Pro C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario,<br />

que presi<strong>de</strong> Constancio Bernardo<br />

<strong>de</strong> Quirós, celebra <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo<br />

Dominicano <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Artistas<br />

Españoles resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el país: Luis<br />

Soto, José Gausachs, Manolo Pascual,<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti, José Rovira, Fernán<strong>de</strong>z<br />

Granell, Prats V<strong>en</strong>tós, José<br />

Alloza, Ximpa y Toni.<br />

Joaquín Priego dirige <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Artes Manuales <strong>de</strong> La Vega. En este<br />

año realiza <strong>un</strong> busto <strong>de</strong> <strong>la</strong> señorita<br />

Raquel Godoy, su futura esposa.<br />

Rafael Díaz Niese publica Notas sobre<br />

Arte Actual (Meditaciones <strong>de</strong> <strong>un</strong> Profano),<br />

<strong>en</strong> Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Cultura Dominicana<br />

No. 12 (Agosto 1944). Hace<br />

refer<strong>en</strong>cia a Colson, Cánepa, Suro y<br />

Manolo Pascual.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

Se inauguran los murales <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti<br />

realizados <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>cio M<strong>un</strong>icipal<br />

<strong>de</strong> Santo Domingo.<br />

Exposición <strong>de</strong>l escultor Manolo Pascual,<br />

director <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA, <strong>la</strong> cual fue<br />

inaugurada por el gobernante Trujillo.<br />

Se exhibieron 41 obras, <strong>en</strong>tre retratos,<br />

figuras y dibujos.<br />

Ramírez Duval, pintor azuano, autodi<strong>de</strong>cta<br />

y <strong>de</strong>sconocido, celebra individual<br />

<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />

Individual <strong>de</strong> George Hausdorf, qui<strong>en</strong><br />

expuso 51 óleos, 20 retratos al carboncillo,<br />

11 aguafuertes y 6 pasteles.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

Tomás Morel publica La Calle <strong>de</strong> mi<br />

Casa.<br />

En ediciones especiales <strong>de</strong> La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida, se publican textos poéticos<br />

<strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> sus integrantes:<br />

Rosa <strong>de</strong> Tierra, <strong>de</strong> Rafael Américo<br />

H<strong>en</strong>ríquez; Víspera <strong>de</strong>l Sueño, <strong>de</strong> Aida<br />

Cartag<strong>en</strong>a Porta<strong>la</strong>tín; Clima <strong>de</strong> Eternidad,<br />

<strong>de</strong> Franklin Mieses Burgos; Coral<br />

<strong>de</strong> Sombras, <strong>de</strong> Manuel Valerio; Vlía,<br />

<strong>de</strong> Freddy Gatón Arce; Sonámbulos<br />

sin Sueños, <strong>de</strong> Mariano Lebrón Saviñón;<br />

V<strong>en</strong>daval Interior, <strong>de</strong> Antonio<br />

Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer.<br />

El poeta español Pedro Salinas<br />

(1892-1952) visita Santo Domingo,<br />

dictando varias confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>un</strong>iversidad. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Salinas<br />

vino a ser el acontecimi<strong>en</strong>to literario<br />

Año 1944 |cont.|<br />

La Nación (10 agosto), reseña <strong>la</strong> exitosa<br />

exposición pictórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />

Abe<strong>la</strong>rdo Rodríguez Urdaneta dirigida<br />

por Rosalydia Ureña Alfau, <strong>en</strong><br />

San Pedro <strong>de</strong> Macorís, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />

sobresal<strong>en</strong> Ruddy Rijo, José Fco. Sa<strong>la</strong>dín<br />

y Sara Lugo. Esta última: «En<br />

sus trabajos expuestos (…) ha sabido<br />

reflejar int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te su espíritu<br />

artístico. En los paisajes locales emplea<br />

<strong>un</strong>a técnica personal».<br />

La Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Pintura y Dibujo San<br />

Rafael, dirigida por el músico y pintor<br />

Arz<strong>en</strong>o Tavárez, celebra exposición<br />

<strong>de</strong> sus alumnos <strong>en</strong> el Club Recreativo<br />

<strong>de</strong> Damas, <strong>en</strong> Puerto P<strong>la</strong>ta. El diario<br />

La Nación (2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1944), seña<strong>la</strong><br />

que <strong>en</strong> el cartel figuran: Soucy<br />

Año 1944 |cont.|<br />

<strong>de</strong>l año, no sólo para los emigrados<br />

republicanos, que veían <strong>en</strong>tre ellos a<br />

<strong>un</strong>a <strong>de</strong> sus más <strong>de</strong>stacadas figuras<br />

poéticas, sino para los dominicanos.<br />

La Suite Arcaica, <strong>de</strong> Ninón Lapeiretta,<br />

es interpretada por el Cuarteto Blech,<br />

<strong>en</strong> estr<strong>en</strong>o m<strong>un</strong>dial transmitido por <strong>la</strong><br />

BBC <strong>de</strong> Londres.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

Castillo, Carlos J. M<strong>en</strong>a, Oscar Romero<br />

y Ricardo Brugal.<br />

Radhamés Mejía ejerce doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do y escultura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Artes Manuales Presi<strong>de</strong>nte Trujillo,<br />

<strong>de</strong> Santiago.<br />

Margarita Lugo dirige Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ballet,<br />

<strong>de</strong> acuerdo a reseña <strong>de</strong>l diario La<br />

Nación (4 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1944).<br />

Rafael Díaz Niese presi<strong>de</strong> <strong>de</strong>legación<br />

que asiste a <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong>l Libro <strong>en</strong> México,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> dicta confer<strong>en</strong>cia sobre<br />

Arte Dominicano y cura <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> tres pintores<br />

dominicanos: Celeste Woss y Gil,<br />

Yoryi Morel y Darío Suro, <strong>en</strong> exposi-<br />

Año 1945<br />

Exposición <strong>de</strong> Enrique García-Godoy,<br />

constituida por 100 óleos, 77 pasteles,<br />

50 acuare<strong>la</strong>s y dibujos y 7 estudios<br />

morfológicos <strong>de</strong>l cuerpo humano<br />

que ilustraban <strong>la</strong> teoría estética <strong>de</strong>l<br />

pintor vegano.<br />

La Seg<strong>un</strong>da Exposición Ambu<strong>la</strong>nte recorrió<br />

<strong>la</strong>s regiones sur y noroeste <strong>de</strong>l<br />

país. Del 2 al 20 <strong>de</strong> mayo su itinerario<br />

fue San Cristóbal, Baní, Azua, Barahona,<br />

Neiba, San Juan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maguana,<br />

Elías Piña, Dajabón y Montecristi.<br />

Se establece el Gran Premio Anual<br />

Presi<strong>de</strong>nte Trujillo, mediante el cual<br />

se convoca a los estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes para<br />

que ejecut<strong>en</strong> <strong>en</strong> jornadas <strong>de</strong> 3 horas<br />

durante diez días, obras pictóricas y<br />

esculturas. Un jurado calificador inte-<br />

Año 1944 |cont.|<br />

ción celebrada <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes, con favorable crítica <strong>de</strong>l diario<br />

El Universal.<br />

El mo<strong>de</strong>lo vivo como recurso para <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l dibujo y el mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do,<br />

se introduce por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística <strong>de</strong>l país.<br />

Se inaugura el Nuevo Museo Nacional,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s edificaciones contiguas al Alcázar<br />

<strong>de</strong> Diego Colón, con <strong>un</strong> total <strong>de</strong> 12<br />

sa<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se distribuyeron el<br />

patrimonio prehistórico (3 sa<strong>la</strong>s), recuerdos<br />

<strong>de</strong> próceres y personajes (2<br />

sa<strong>la</strong>s), <strong>la</strong> arqueología colonial (1 sa<strong>la</strong>),<br />

armas (3 sa<strong>la</strong>s) y <strong>un</strong>a biblioteca.<br />

Año 1945 |cont.|<br />

grado por el Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes, los Profesores Pascual<br />

Hausdorf, Lothar y el crítico <strong>de</strong> arte<br />

Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar otorgaron<br />

los premios sigui<strong>en</strong>tes: Primer premio<br />

<strong>de</strong> pintura: Rafael Pina Melero.<br />

Seg<strong>un</strong>do premio <strong>de</strong> pintura: Luis José<br />

Alvarez Delmonte. Primer premio<br />

<strong>de</strong> escultura: Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega.<br />

Seg<strong>un</strong>do premio <strong>de</strong> escultura:<br />

Luis Martínez Richiez.<br />

Este concurso era exclusivo para estudiantes<br />

<strong>de</strong> término y <strong>la</strong>s obras premiadas<br />

(con diplomas, medal<strong>la</strong>s y<br />

comp<strong>en</strong>saciones metálicas) ingresaron<br />

a <strong>la</strong> colección nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes.<br />

Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a es nombrado<br />

Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, sustituy<strong>en</strong>do<br />

a Rafael Díaz Niese.<br />

Año 1944 |cont.|<br />

Guillermo González y José Antonio<br />

Caro se asocian para realizar tres<br />

obras: El Casino <strong>de</strong> Güibia, el Hipódromo<br />

Per<strong>la</strong> Antil<strong>la</strong>na y el Cuartel <strong>de</strong><br />

Bomberos.<br />

Juan Francisco García es nombrado<br />

director <strong>de</strong>l Conservatorio Nacional<br />

<strong>de</strong> Música, sustituy<strong>en</strong>do al maestro<br />

Edward F<strong>en</strong>dler.<br />

Enrique Casal Chapi dicta confer<strong>en</strong>cia<br />

sobre Música y Músicos Dominicanos.<br />

Es editada <strong>la</strong> Historia Gráfica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República Dominicana, <strong>de</strong> José Ramón<br />

Estel<strong>la</strong> y ab<strong>un</strong>dantem<strong>en</strong>te ilustrada<br />

por José Alloza.<br />

Año 1945 |cont.|<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti, Mair<strong>en</strong>í Cabral y<br />

Robles Toledano ingresan como doc<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong> ENBA. Los dos últimos<br />

asum<strong>en</strong> el programa <strong>de</strong> anatomía artística<br />

e historia <strong>de</strong>l arte.<br />

Es <strong>de</strong>ve<strong>la</strong>do el monum<strong>en</strong>to al Presbítero<br />

Gaspar Hernán<strong>de</strong>z, cuya imag<strong>en</strong><br />

fue realizada por el escultor Luis Soto<br />

y f<strong>un</strong>dida <strong>en</strong> bronce por Francisco<br />

Dorado.<br />

Barón Castillo, fotógrafo dominicano,<br />

celebra <strong>en</strong> los salones <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>rno<br />

estudio <strong>un</strong>a muestra personal <strong>de</strong> fotografías<br />

artísticas. (La Nación, 1945).<br />

Exposición Individual <strong>de</strong> José Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes (15-25 <strong>de</strong> septiembre).


Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|118| |119|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

Año 1945 |cont.|<br />

Muestra personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintora<br />

Juliette Guérin <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería<br />

Nacional (6-16 <strong>de</strong> octubre).<br />

Exhibición <strong>de</strong>l surrealista Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z<br />

Granell. (15-25 noviembre).<br />

Seg<strong>un</strong>da muestra personal <strong>de</strong> Ernesto<br />

Scott, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional (1-10 <strong>de</strong><br />

diciembre).<br />

George Hausdorf expone individualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes (21-31 <strong>de</strong> diciembre).<br />

La Aca<strong>de</strong>mia Yoryi inaugura <strong>en</strong> el<br />

At<strong>en</strong>eo Amantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz, <strong>de</strong> Santiago,<br />

<strong>la</strong> exposición anual <strong>de</strong> pintura, figurando<br />

como expositores: Cecilia<br />

Año 1946<br />

La Tercera Exposición Ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong><br />

Pinturas recorre el Este <strong>de</strong> <strong>la</strong> República,<br />

visitando <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> marzo al 15 <strong>de</strong><br />

abril: Sánchez, Sabana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mar, San<br />

Pedro <strong>de</strong> Macorís y Los L<strong>la</strong>nos.<br />

En <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />

se registran <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes exposiciones.<br />

1|Muestra <strong>de</strong> Rafael Pina Melero,<br />

qui<strong>en</strong> exhibe 80 obras. 2|Individual<br />

<strong>de</strong> Fernando Tarazona, qui<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ta<br />

59 obras. 3|Exhibición <strong>de</strong> Julia<br />

Díaz, conformada por 40 obras. 4|Exposición<br />

<strong>de</strong> 33 obras personales <strong>de</strong>l<br />

pintor dominicano, resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> Cuba,<br />

Carlos Ramírez Guerra (dibujos, acuare<strong>la</strong>s<br />

y ap<strong>un</strong>tes). 5|Exposición <strong>de</strong> pinturas<br />

españo<strong>la</strong>s: Colección <strong>de</strong> reproducciones<br />

<strong>de</strong> El Greco, Velázquez, Murillo<br />

y Goya. 6|Muestra individual <strong>de</strong><br />

Luis José Alvarez, constituida por 43<br />

obras (óleos, acuare<strong>la</strong>s y temples).<br />

Año 1945 |cont.|<br />

Cortiña, Mario Grullón, Ena Moore,<br />

José Eug<strong>en</strong>io Rosa, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

Bel<strong>la</strong>s Artes, inaugurada por el Presi<strong>de</strong>nte<br />

Trujillo y <strong>la</strong> Primera Dama. En<br />

esta tercera muestra expon<strong>en</strong> Príamo<br />

Morel, Conso<strong>la</strong>ción Jiménez, Aida Celeste<br />

Roques, Gloria Montil<strong>la</strong>, C<strong>la</strong>ra<br />

Le<strong>de</strong>sma, Luichi Martínez Richiez,<br />

Mariane<strong>la</strong> Jiménez, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell <strong>en</strong>trevista<br />

a Francisco Rebajes, artista <strong>de</strong>l diseño<br />

industrial nacido <strong>en</strong> Puerto P<strong>la</strong>ta,<br />

hijo <strong>de</strong> padre mallorquín y madre <strong>de</strong><br />

Ibiza. Creador <strong>de</strong> <strong>la</strong> marca Rebajes<br />

para <strong>la</strong>s joyas que diseña, se le consi<strong>de</strong>ra<br />

<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros artistas que<br />

se <strong>de</strong>dicaron a <strong>la</strong> dignificación <strong>de</strong>l ar-<br />

Año 1946 |cont.|<br />

7|Tercera individual <strong>de</strong> Ernesto Scott,<br />

qui<strong>en</strong> expone <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 45<br />

obras <strong>en</strong>tre acuare<strong>la</strong>s y temples. 8|<br />

Primera exposición personal <strong>de</strong> Gilberto<br />

Hernán<strong>de</strong>z Ortega, qui<strong>en</strong> exhibe<br />

63 obras (óleos y dibujos).<br />

Darío Suro expone grupalm<strong>en</strong>te y celebra<br />

muestra individual <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>cio<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, México, D. F.<br />

La Dirección <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes organiza<br />

<strong>un</strong>a Exposición Pictórica con obras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Colección Nacional, <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro<br />

Social y Obrero <strong>de</strong> Ciudad Trujillo.<br />

La escultura Muchacho Descalzo Jugando<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle (El Peloterito), <strong>de</strong><br />

Ismael López G<strong>la</strong>ss es ga<strong>la</strong>rdonada<br />

<strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> los V Juegos Deporti-<br />

Año 1945 |cont.|<br />

te industrial. Usa <strong>la</strong>tas <strong>de</strong> sardinas y<br />

otros medios para <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong><br />

joyas.<br />

Rafael Díaz Niese dicta confer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad Absi<strong>de</strong>. El tema es el<br />

Arte Pictórico, <strong>en</strong> el que afirma que lo<br />

primero que hace falta para s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong><br />

pintura es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> pintura.<br />

Purita Barón (n. 1924), Gilberto<br />

Hernán<strong>de</strong>z Ortega (n. 1923), Gilberto<br />

Fernán<strong>de</strong>z Diez (n. 1922) egresan <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ENBA.<br />

Enrique Casal Chapi r<strong>en</strong><strong>un</strong>cia como<br />

Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Na-<br />

Año 1946 |cont.|<br />

vos <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y el Caribe, celebrados<br />

<strong>en</strong> Me<strong>de</strong>llín, Colombia.<br />

La III Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />

reúne <strong>un</strong>a selección <strong>de</strong> 62 obras<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> total <strong>de</strong> 119 pres<strong>en</strong>tadas al Jurado<br />

<strong>de</strong> selección integrado por el Director<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, el crítico<br />

Manuel Vall<strong>de</strong>peres y el Pbro. Oscar<br />

Robles Toledano. La premiación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras fue <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> otro jurado<br />

que integraron José Antonio Caro,<br />

Leo Pou Ricart, Manuel Vall<strong>de</strong>peres,<br />

Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar, Armando<br />

Oscar Pacheco, Eduardo Matos Díaz y<br />

Robles Toledano. Un total <strong>de</strong> 22 artistas<br />

conformaron <strong>la</strong> participación, otorgándose<br />

los premios sigui<strong>en</strong>tes: Pintura:<br />

primer premio: Paisaje (óleo),<br />

Darío Suro. Seg<strong>un</strong>do premio: Tríptico<br />

(oluceo), Ve<strong>la</strong> Zanetti. Tercer premio:<br />

Marina <strong>de</strong> Hondura (óleo), Luis José<br />

Año 1945 |cont.|<br />

cional, sustituyéndole provisionalm<strong>en</strong>te<br />

Enrique Mejía Arredondo, Subdirector<br />

Administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta.<br />

Jaime Colson obti<strong>en</strong>e el Primer Premio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Internacional <strong>de</strong><br />

Bilbao, España.<br />

Díaz Niese publica Un Lustro <strong>de</strong> Esfuerzo<br />

Artístico, memoria <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />

e igualm<strong>en</strong>te el estudio La Alfarería<br />

Indíg<strong>en</strong>a Dominicana.<br />

Angel Botello se tras<strong>la</strong>da a Haití, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> establece taller y produce pinturas<br />

re<strong>la</strong>cionadas con el tema local.<br />

Año 1946 |cont.|<br />

Alvarez. Escultura: Primer premio:<br />

Mujer <strong>en</strong> Reposo (terracota), Manolo<br />

Pascual. Seg<strong>un</strong>do premio: V<strong>en</strong>cido<br />

(mármol), Antonio Prats V<strong>en</strong>tós. Tercer<br />

premio: Torm<strong>en</strong>to (yeso), Luichi<br />

Martínez Richiez. Grabado: Primer<br />

premio: Dec<strong>la</strong>rado <strong>de</strong>sierto. Seg<strong>un</strong>do<br />

premio: Obra, George Hausdorf. Tercer<br />

premio: Bai<strong>la</strong>rina Calzándose, Bernard<br />

Gonzálvez (Toni).<br />

Exposición Concurso <strong>de</strong> Carteles <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> República con el tema<br />

<strong>de</strong>l Traje Típico Nacional. Con tal<br />

objetivo se llevó <strong>un</strong>a mo<strong>de</strong>lo a <strong>la</strong> EN-<br />

BA, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> cual se trabajaron 18<br />

obras expuestas <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />

Un jurado otorgó los ga<strong>la</strong>rdones<br />

(diplomas y premios <strong>en</strong> metálico) a<br />

los sigui<strong>en</strong>tes alumnos: Juan E. Frías:<br />

Primer premio. Mariano Eckert: Seg<strong>un</strong>do<br />

premio. Conso<strong>la</strong>ción Jiménez<br />

Año 1945 |cont.|<br />

Julio Alberto Hernán<strong>de</strong>z dirige el Instituto<br />

Musical Juan Fco. García.<br />

Aparece <strong>un</strong>a Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ballet, subv<strong>en</strong>cionada<br />

por el Gobierno. La dirig<strong>en</strong><br />

Ernest H. Brawer y Herta Gracier.<br />

La integra <strong>un</strong> <strong>Grupo</strong> <strong>de</strong> 30 bai<strong>la</strong>rines,<br />

muchos <strong>de</strong> ellos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> familias<br />

humil<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital.<br />

Max H<strong>en</strong>ríquez Ureña publica Panorama<br />

Histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Literatura Dominicana.<br />

José Antonio Caro construye el edificio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>un</strong>a articu<strong>la</strong>ción e interpretación<br />

espacial notables. Se le <strong>en</strong>car-<br />

Año 1946 |cont.|<br />

Reyes: Tercer premio. Rosa Amelia Jiménez:<br />

M<strong>en</strong>ción. G<strong>la</strong>dys Fiallo: M<strong>en</strong>ción.<br />

Ana Francia Bonnet: M<strong>en</strong>ción.<br />

Concurso <strong>de</strong> Carteles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

<strong>de</strong> Turismo, convocado para pintores<br />

graduados y no graduados <strong>de</strong> <strong>la</strong> EN-<br />

BA: Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Díez: Primer y<br />

seg<strong>un</strong>do premio. Mariano Eckert: Tercer<br />

premio.<br />

Curso <strong>de</strong> Anatomía y <strong>de</strong> Grabado son<br />

introducidos por primera vez <strong>en</strong> el<br />

Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

Bel<strong>la</strong>s Artes. Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

anatomía se utilizan cadáveres suministrados<br />

por el Instituto Anatómico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santo Domingo.<br />

Año 1945 |cont.|<br />

ga al pintor Ve<strong>la</strong> Zanetti realizar<br />

murales.<br />

H<strong>en</strong>ry Gazón Bona produce los prototipos<br />

formales que habían <strong>de</strong> servir<br />

<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong> arquitectura oficial<br />

<strong>de</strong>l régim<strong>en</strong>. Diseña el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong>l<br />

Partido Dominicano <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

Capital.<br />

Ninón Lapeiretta f<strong>un</strong>da <strong>la</strong> Sociedad<br />

Dominicana <strong>de</strong> Conciertos INTARIN<br />

(Intercambio Artístico Internacional).<br />

José Gausachs viaja a Caracas, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />

<strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> su hijo Francisco,<br />

exponi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

Año 1946 |cont.|<br />

Abel Eisemberg, maestro mejicano,<br />

es nombrado Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta<br />

Sinfónica Nacional. El nuevo Director<br />

or<strong>de</strong>na organizar y catalogar el archivo<br />

<strong>de</strong> música.<br />

Es creado el Teatro Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Arte<br />

Nacional, mediante Decreto 3545 <strong>de</strong>l<br />

19 <strong>de</strong> mayo. Emilio Aparicio ocupa <strong>la</strong><br />

Dirección.<br />

Después <strong>de</strong> residir temporalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el exterior, José Gausachs reingresa a<br />

<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />

ocupando el cargo <strong>de</strong> Subdirector.<br />

Ernesto Lothar abandona <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA y José Ve<strong>la</strong> Zanetti es <strong>de</strong>signado<br />

profesor <strong>de</strong> dibujo.


Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|120| |121|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

Año 1946 |cont.|<br />

André Bretón, consi<strong>de</strong>rado el Padre <strong>de</strong>l<br />

Surrealismo, arriba a Santo Domingo,<br />

por seg<strong>un</strong>da vez, re<strong>un</strong>iéndose con integrantes<br />

<strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />

La Secretaría <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores<br />

seleccionó a los pintores Yoryi<br />

Morel, Rafael Pina Melero y Darío Suro<br />

para que <strong>un</strong> cuadro al óleo <strong>de</strong> cada<br />

<strong>un</strong>o figurase <strong>en</strong> <strong>la</strong> Embajada Dominicana<br />

<strong>de</strong> Washington.<br />

Egresan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes individualida<strong>de</strong>s:<br />

Mariane<strong>la</strong> Jiménez (n. 1925).<br />

Luichi Martínez Richiez (n. 1928).<br />

Ana Francia Bonnet (n. 19..?). Belkis<br />

Adrover. (n. 1920). Juan Antonio<br />

Frías (n. 1925). Ana Delgado (¿?) y<br />

G<strong>la</strong>dys Fiallo (¿?).<br />

Año 1948 |cont.|<br />

Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, Marcial Schotborgh<br />

y Darío Suro (fuera <strong>de</strong> concurso).<br />

Escultores: José Figuero, Luichi Martínez<br />

Richiez y Antonio Prats V<strong>en</strong>tós.<br />

El jurado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al fue integrado<br />

por Rafael Díaz Niese, Darío Suro, Celeste<br />

Woss y Gil, Delia Weber y Pedro<br />

R<strong>en</strong>é Contín Aybar, el cual recom<strong>en</strong>dó<br />

<strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> dos obras: Diablo<br />

Cojuelo (óleo 1948), <strong>de</strong> José Ve<strong>la</strong> Zanetti,<br />

y Troncos (óleo 1948), <strong>de</strong> Elsa<br />

Divanna; a <strong>la</strong> escultura Inoc<strong>en</strong>cia (a<strong>la</strong>bastro),<br />

<strong>de</strong> Antonio Prats V<strong>en</strong>tós, le<br />

fue otorgada <strong>un</strong>a distinción <strong>de</strong> honor.<br />

La exposición Bi<strong>en</strong>al origina com<strong>en</strong>tarios<br />

negativos provocados por el predominio<br />

<strong>de</strong> temas negroi<strong>de</strong>s y realistas<br />

que se re<strong>la</strong>cionan al impacto producido<br />

por <strong>la</strong> individual <strong>de</strong> Darío Suro<br />

(1947). Obras notables <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al<br />

Año 1946 |cont.|<br />

En el referido grupo, Mariane<strong>la</strong> Jiménez,<br />

<strong>en</strong> pintura, y Ana Francia Bonnet,<br />

<strong>en</strong> escultura, recib<strong>en</strong> el Gran Premio<br />

Presi<strong>de</strong>nte Trujillo. El egresado Martínez<br />

Richiez es <strong>de</strong>signado vaciador <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, inmediatam<strong>en</strong>te egresa.<br />

Estr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l poema musical Vírg<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> Galindo, <strong>de</strong> José Dolores Cerón, y<br />

el Concertino para f<strong>la</strong>uta y orquesta,<br />

<strong>de</strong> Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a.<br />

Vic<strong>en</strong>te Grisolía egresa como profesor<br />

<strong>de</strong> piano <strong>de</strong>l Conservatorio Nacional<br />

<strong>de</strong> Música. Es el primer pianista<br />

salido <strong>de</strong> au<strong>la</strong>s dominicanas.<br />

Año 1948 |cont.|<br />

que no fueron ga<strong>la</strong>rdonadas: La Garratcha<br />

(óleo 1948), <strong>de</strong> José Gausachs;<br />

Ve<strong>la</strong>ción (óleo 1948), <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual Hernán<strong>de</strong>z Ortega <strong>en</strong>foca <strong>un</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> cinco negros con ojos <strong>de</strong>smesurados.<br />

La Fiebre, <strong>de</strong> Darío Suro,<br />

fuera <strong>de</strong> concurso; Siesta (óleo<br />

1948), <strong>de</strong> Marcial Schotborgh, recom<strong>en</strong>dada<br />

para <strong>un</strong> premio especial<br />

ofrecido por el Ay<strong>un</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San<br />

Pedro <strong>de</strong> Macorís. Otros dos pintores,<br />

Radhamés Mejía y Eligio Pichardo,<br />

pres<strong>en</strong>tan impresionantes obras<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> negritud.<br />

Se conforma el grupo <strong>de</strong> poetas i<strong>de</strong>ntificado<br />

como G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 48, hermanados<br />

por <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción creada<br />

por María Ugarte, y <strong>la</strong> Sección Co<strong>la</strong>boración<br />

Esco<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>l diario El Caribe,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zaron a publicar sus<br />

trabajos.<br />

Año 1947<br />

Yoryi Morel viaja a Estados Unidos,<br />

invitado por el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Estado a <strong>un</strong>a estadía <strong>de</strong> 3 meses.<br />

Es celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional<br />

<strong>la</strong> exposición colectiva titu<strong>la</strong>da Las<br />

Artes Visuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Era <strong>de</strong> Trujillo.<br />

George Hausdorf celebra muestra<br />

personal, constituida por 52 obras,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

Es <strong>un</strong>a exhibición previa a <strong>la</strong> que celebra<br />

<strong>en</strong> San Juan, Puerto Rico.<br />

Darío Suro retorna al país y expone<br />

<strong>la</strong>s obras producidas <strong>en</strong> México.<br />

Exhibe individualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería<br />

Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

Capital e igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />

Año 1949<br />

C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma registra <strong>la</strong> primera exposición<br />

personal, <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong><br />

San Pedro <strong>de</strong> Macorís.<br />

Domingo Liz concluye sus estudios <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

Jaime Colson regresa a París, realizando<br />

<strong>un</strong>a muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Rue Campagne Première.<br />

Mo<strong>un</strong>ia André celebra exposición<br />

personal.<br />

Seg<strong>un</strong>da exposición personal <strong>de</strong> Gilberto<br />

Hernán<strong>de</strong>z Ortega.<br />

Marcial Schotborgh (n. 1931) egresa<br />

titu<strong>la</strong>do como profesor <strong>de</strong> dibujo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ENBA.<br />

Año 1947 |cont.|<br />

La Progresista <strong>de</strong> La Vega. En este<br />

mismo año, el Gobierno lo nombra<br />

Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

Luichi Martínez Richiez celebra su primera<br />

exposición personal. El diario La<br />

Nación (13 <strong>de</strong> j<strong>un</strong>io <strong>de</strong> 1947) <strong>la</strong> reseña<br />

como «<strong>la</strong> primera individual <strong>de</strong> esculturas<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> escultor dominicano».<br />

Año 1949 |cont.|<br />

Antonio Toribio finaliza sus estudios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />

y organiza sus primeros proyectos<br />

escultóricos.<br />

Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez, graduado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ENBA <strong>en</strong> 1945, registra <strong>la</strong> primera<br />

exposición personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Oviedo, <strong>en</strong> Asturias (España).<br />

Exposición <strong>de</strong> 10 pintoras dominicanas<br />

celebrada <strong>en</strong> Santo Domingo.<br />

Las expositoras concurrieron <strong>en</strong> el<br />

mismo año a <strong>la</strong> Exposición Fem<strong>en</strong>ina<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, celebrada <strong>en</strong> Río <strong>de</strong><br />

Janeiro, Brasil. Las pintoras son:<br />

1| Adrover <strong>de</strong> Cibrán, Belkiss, expone<br />

cuatro paisajes. 2|Delgado Con<strong>de</strong>, Alma,<br />

expone dos paisajes, obti<strong>en</strong>e Diploma<br />

<strong>de</strong> Honor <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra brasile-<br />

Año 1948<br />

Llegan al país los artistas europeos<br />

Mo<strong>un</strong>ia André (alemana) y Joseph<br />

Fulop (húngaro).<br />

C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma (n. 1924), Radhamés<br />

Mejía (n. 1925), Nidia Serra (n.1928),<br />

Elsa Divanna (n. 1927) y Noemí Mel<strong>la</strong><br />

(n. 1929), egresan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

Yoryi Morel es nombrado Subdirector<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

En <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />

expone individualm<strong>en</strong>te Antonio Prats<br />

V<strong>en</strong>tós.<br />

Año 1949 |cont.|<br />

ña. 3|Di Vanna, Elsa, exhibe 3 obras<br />

paisajísticas. 4|Fiallo, G<strong>la</strong>dys, muestra<br />

3 obras paisajísticas. 5|Gr<strong>un</strong>ing,<br />

Elsa, expuso <strong>un</strong>a vista <strong>de</strong> cocoteros.<br />

6|Jiménez, Mariane<strong>la</strong>, participa con<br />

<strong>un</strong>a naturaleza y dos vistas. 7|Le<strong>de</strong>sma,<br />

C<strong>la</strong>ra, exhibe 3 paisajes y obti<strong>en</strong>e<br />

Diploma <strong>de</strong> Honor <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

brasileira. 8|Mel<strong>la</strong>, Noemí, expone<br />

dos paisajes. 9|Serra, Nidia, muestra<br />

tres paisajes y obti<strong>en</strong>e Diploma <strong>de</strong><br />

Honor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Expo <strong>de</strong>l Brasil. 10|Val<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong> Sanz, América, participa con<br />

<strong>un</strong> bo<strong>de</strong>gón y <strong>un</strong> paisaje.<br />

Manuel Rueda publica Las Noches y<br />

Tríptico <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Pedro Mir publica <strong>en</strong> La Habana Hay<br />

<strong>un</strong> País <strong>en</strong> el M<strong>un</strong>do, poema gris <strong>en</strong><br />

varias ocasiones.<br />

Año 1948 |cont.|<br />

Ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mallorca, Jaime<br />

Colson realiza los frescos <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong><br />

Murtra, <strong>en</strong> Cabo Form<strong>en</strong>tor.<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti inicia <strong>la</strong>s pinturas murales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> y muros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia<br />

<strong>de</strong> San Cristóbal (27 murales).<br />

IV Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes Plásticas.<br />

Con <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> 67 pinturas y<br />

dibujos, y 7 esculturas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a 23 autores: Pintores: Carlos Báez,<br />

Elsa Divanna, Gilberto Fernán<strong>de</strong>z<br />

Diez, Francisco Fernán<strong>de</strong>z Fierro,<br />

G<strong>la</strong>dys Fiallo, José Gausachs, Mario<br />

Fco. Grullón, Elsa Gr<strong>un</strong>ing, Gilberto<br />

Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Mariane<strong>la</strong> Jiménez,<br />

C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma, Antonio Ma<strong>la</strong>gón,<br />

Noemí Mel<strong>la</strong>, Príamo Morel, Yoryi<br />

Morel, Hans Aap, Eligio Pichardo,<br />

Año 1949 |cont.|<br />

Vigil Díaz publica Orégano, serie <strong>de</strong><br />

cu<strong>en</strong>tos criollos.<br />

Joaquín Ba<strong>la</strong>guer publica <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> biografía <strong>de</strong> Duarte,<br />

El Cristo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Libertad.<br />

Ramón Lacay Po<strong>la</strong>nco publica La Mujer<br />

<strong>de</strong> Agua (nove<strong>la</strong>).<br />

Manuel Del Cabral publica Antología<br />

Tierra.<br />

Andrés Francisco Requ<strong>en</strong>a publica<br />

Cem<strong>en</strong>terio sin Cruces.<br />

Juan Francisco García escribe <strong>la</strong> pieza<br />

musical Fantasía Concertante para<br />

piano y orquesta.


Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|122| |123|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

Año 1950<br />

Jaime Colson retorna al país, ocupando<br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

En julio <strong>de</strong>l mismo año visita <strong>la</strong><br />

Aca<strong>de</strong>mia Yoryi, <strong>en</strong> Santiago.<br />

Es nombrado profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA el<br />

escultor Antonio Prats V<strong>en</strong>tós.<br />

V Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes Plásticas,<br />

es celebrada <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong>l 16 al<br />

31, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> 47 expositores<br />

y el registro <strong>de</strong> 80 obras.<br />

1|En Pintura: Mo<strong>un</strong>ia André; Tuto<br />

Báez; V<strong>en</strong>tura Báez Lora; Ada Balcácer;<br />

Rafael Enrique Br<strong>en</strong>s; Jaime Colson;<br />

Félix Dis<strong>la</strong> Guillén; Elsa Divanna;<br />

Mariano Eckert; Gilberto Fernán<strong>de</strong>z<br />

Diez; Francisco Fernán<strong>de</strong>z Fierro;<br />

Año 1950 |cont.|<br />

Darío Suro viaja a Madrid, ocupando<br />

el cargo <strong>de</strong> Agregado Cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Embajada Dominicana.<br />

F<strong>un</strong>dación <strong>de</strong>l Círculo Nacional <strong>de</strong> Artistas,<br />

integrado por 13 miembros<br />

que <strong>en</strong>cabeza Noemí Mel<strong>la</strong> como Presi<strong>de</strong>nta.<br />

Al parecer, <strong>la</strong> primera pres<strong>en</strong>tación<br />

pública <strong>de</strong>l CNA fue <strong>la</strong> muestra<br />

Salón <strong>de</strong> Otoño.<br />

En <strong>la</strong> I Exposición Bi<strong>en</strong>al Hispanoamericana<br />

<strong>de</strong> Arte, celebrada <strong>en</strong> Madrid,<br />

es premiada <strong>la</strong> obra Romería, <strong>de</strong><br />

Eligio Pichardo. Aparte <strong>de</strong>l referido<br />

pintor, concurr<strong>en</strong> a esta Bi<strong>en</strong>al: Noemí<br />

Mel<strong>la</strong>, Ada Balcácer, C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma y<br />

los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA (Woss y Gil,<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti).<br />

Año 1950 |cont.|<br />

Juan Frías; Joseph Fulop; Liliana García<br />

Cambier; José Gausachs; Mario<br />

Fco. Grullón; Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega;<br />

Irma H<strong>un</strong>gría; Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo;<br />

Mariane<strong>la</strong> Jiménez; C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma;<br />

Domingo Liz; Noemí Mel<strong>la</strong>; Yoryi<br />

Morel; Eridania Mir; Cecilio Pérez; Gabrie<strong>la</strong><br />

Pérez; Guillo Pérez; Eligio Pichardo;<br />

Aida Roques; José Eug<strong>en</strong>io<br />

Rosa; Marcial Emilio Schotborgh; Leo<br />

Schultz Leitzmann; Ernesto Scott; Nidia<br />

Serra; John Timiriaisaff; Eduardo<br />

Ubago; Rosalía Ureña Alfau; José Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti. 2|En Dibujo: Eduardo <strong>de</strong><br />

Ubago y José Ve<strong>la</strong> Zanetti. 3|En Escultura:<br />

Luz María Castillo; Luis Martínez<br />

Richiez; Radhamés Mejía; Domingo<br />

Liz; Ismael López G<strong>la</strong>ss; Manolo<br />

Pascual; Eligio Pichardo; Antonio<br />

Prats V<strong>en</strong>tós y Antonio Toribio.<br />

Año 1950 |cont.|<br />

Exposición anual <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Yoryi, <strong>de</strong> Santiago, celebrada<br />

<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Amantes <strong>de</strong> La<br />

Luz, presidida por Jaime Colson,<br />

qui<strong>en</strong> pron<strong>un</strong>cia pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> ali<strong>en</strong>to a<br />

los estudiantes expositores.<br />

Noemí Mel<strong>la</strong> registra individual <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />

<strong>la</strong> cual es objeto <strong>de</strong>l com<strong>en</strong>tario crítico<br />

<strong>de</strong> Jaime Colson, <strong>en</strong> el diario<br />

El Caribe, 24/9/1950.<br />

Se publican <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes obras:<br />

Margarita <strong>de</strong> Amor (edición parisina),<br />

<strong>de</strong> Andrejulio Aybar. Hermano y<br />

Maestro, <strong>de</strong> Max H<strong>en</strong>ríquez Ureña. El<br />

Cristo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Libertad (1) y Literatura<br />

Dominicana (2), <strong>de</strong> Joaquín Ba<strong>la</strong>guer.<br />

Año 1950 |cont.|<br />

Al parecer no se otorgaron premios<br />

por categorías, sino que el jurado recom<strong>en</strong>dó<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes adquisiciones<br />

para <strong>la</strong> articoteca nacional: 1|Niños<br />

<strong>en</strong> el Mar (óleo 1950), <strong>de</strong> Gilberto<br />

Hernán<strong>de</strong>z Ortega. 2|Composición<br />

(óleo 1950), <strong>de</strong> Noemí Mel<strong>la</strong>. 3|Elisa<br />

(óleo 1950), <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma.<br />

4|Paisaje (óleo 1950), <strong>de</strong> Nidia<br />

Serra. 5|Niñas S<strong>en</strong>tadas (óleo 1950),<br />

<strong>de</strong> Félix Dis<strong>la</strong> Guillén. 6|Figura (tal<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> caoba 1950), <strong>de</strong> Antonio Prats<br />

V<strong>en</strong>tós. 7|Figura (mármol 1950) <strong>de</strong><br />

Radhamés Mejía.<br />

Egresan <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA: Liliana García<br />

Cambier, Aquiles Azar, Eridania Mir.<br />

2|2 Santo Domingo: refugio <strong>de</strong> intelectuales<br />

y artistas inmigrantes<br />

Los refugiados europeos que llegan al país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1939 <strong>de</strong>sembarcan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Santo Domingo, ciudad y puerto que provoca <strong>en</strong> ellos inevitable choque social. Igualm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad dominicana recibe el impacto que sobre todo provocan los exiliados<br />

españoles, como mayoría extranjera conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> «pequeña capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> república<br />

ignominiosam<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mada <strong>en</strong>tonces Ciudad Trujillo». Es Vic<strong>en</strong>te Llor<strong>en</strong>s, protagonista<br />

importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, el que testifica <strong>la</strong>s impresiones a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> portuaria,<br />

«erigida sobre <strong>un</strong> ligero altip<strong>la</strong>no <strong>de</strong> viejas mural<strong>la</strong>s y ruinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época colonial»; conj<strong>un</strong>to<br />

que daba «<strong>un</strong>a impresión adusta, grave con <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Santo Domingo (…) <strong>de</strong> casas<br />

bajas y colores variados que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> al fondo el mar|94| (…), <strong>en</strong>tonces <strong>un</strong>a pequeña<br />

ciudad <strong>de</strong> aspecto muy provincial, casi pueblerino, que es lo que le daba su <strong>en</strong>canto».|95|<br />

José Gausachs|Composición (<strong>de</strong>talle)|Mixta/papel|29 x 22 cms.|Sin fecha|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />

|94|<br />

Llor<strong>en</strong>s.<br />

Op. cit.<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 20.<br />

Confert.<br />

|95|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 69.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|124|<br />

|96|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 22-23.<br />

Confert.<br />

|97|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 69-70,<br />

Confert.<br />

Dos elem<strong>en</strong>tos impresionaron <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a los refugiados: «<strong>un</strong>o, el calor tropical, <strong>de</strong> humedad<br />

invariable y, pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana, que se manti<strong>en</strong>e con <strong>un</strong>iformidad imp<strong>la</strong>cable<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera, el verano, el otoño y el invierno (…)». Otro elem<strong>en</strong>to casi tan<br />

grave como <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad era el ruido, formado allí no por el vocerío y alboroto<br />

callejeros, sino más bi<strong>en</strong> por <strong>la</strong>s emisiones discordantes <strong>de</strong> <strong>un</strong> sinnúmero <strong>de</strong> radios que<br />

f<strong>un</strong>cionaban al mismo tiempo y a todo volum<strong>en</strong>, y que el sistema <strong>de</strong> puertas y v<strong>en</strong>tanas<br />

abiertas ext<strong>en</strong>día por todas partes, lejos <strong>de</strong> los bares don<strong>de</strong> t<strong>en</strong>ía su orig<strong>en</strong>.|96|<br />

Con ci<strong>en</strong> mil habitantes, aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l país ofrecía rasgos característicos.Aparte<br />

<strong>de</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> gobierno capitalizador y c<strong>en</strong>tralista, su eje social era el viejo<br />

casco con <strong>un</strong>a p<strong>la</strong>za catedralicia <strong>en</strong> cuyo parque tocaban <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>as noches tanto <strong>la</strong><br />

banda m<strong>un</strong>icipal como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l ejército. En tanto el público paseaba dando vueltas alre-<br />

<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda, <strong>en</strong> los bancos <strong>de</strong> piedra se s<strong>en</strong>taban, por prestigio tradicional, personas<br />

o miembros <strong>de</strong> familias notables. En <strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos bancos, «se s<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> vez <strong>en</strong><br />

cuando don Jacinto Peynado; aún <strong>en</strong> los años que fue Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Este<br />

señor fue el que puso sobre <strong>la</strong> fachada <strong>de</strong> su casa <strong>un</strong> letrero luminoso, bi<strong>en</strong> visible, que<br />

<strong>de</strong>cía, como lema <strong>de</strong> caballero medieval: Dios y Trujillo».|97|<br />

En <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, vía principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, no estaba permitido transitar con atu<strong>en</strong>-<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Sin título|Óleo/te<strong>la</strong>|32 x 43.5 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

do poco respetable, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> chaqueta o el saco <strong>un</strong>a pr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> vestir obligatoria. En alg<strong>un</strong>a<br />

otra calle concurrida,era frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>un</strong>os cuantos guardias bi<strong>en</strong> fornidos qui<strong>en</strong>es<br />

«<strong>la</strong> empr<strong>en</strong>dían a estacazos con los transeúntes que se ponían a su alcance hasta <strong>de</strong>jar limpia<br />

y <strong>en</strong> paz <strong>la</strong> vía pública. El principio <strong>de</strong> autoridad quedaba así perfectam<strong>en</strong>te afirmado».<br />

En <strong>la</strong> capital como <strong>en</strong> el país, «todo t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong> aire familiar, jerarquizado y respetuoso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s formas. Por lo regu<strong>la</strong>r, el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to público <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, concluía <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s nueve y <strong>la</strong>s diez <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche cuando gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias se recluían <strong>en</strong> sus<br />

hogares». Los refugiados alteraron <strong>la</strong> apacible vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />

se sintieron afectados por el calor tropical y olvidaron el hábito <strong>de</strong> <strong>la</strong> chaqueta. «Los refugiados<br />

españoles procedieron (procedimos), sin saberlo –explica Llor<strong>en</strong>s–, como bárbaros.<br />

Irrumpieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za, se s<strong>en</strong>taron don<strong>de</strong> quisieron, y a gran<strong>de</strong>s voces (…) vi-<br />

nieron a <strong>de</strong>struir <strong>en</strong> <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to los hábitos locales (…). Alg<strong>un</strong>a vez nos l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción por no someternos, <strong>en</strong> nuestra ignorancia, a <strong>la</strong>s normas establecidas».|98|<br />

El impacto que provocaron los republicanos <strong>en</strong> el medio capitaleño se fue expresando <strong>de</strong><br />

diversas maneras, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida nocturna ya que los españoles estaban<br />

habituados <strong>en</strong> todo a horas más tardías. Ellos animaron los cines, multiplicaron los cafés y<br />

establecieron restaurantes. Uno <strong>de</strong> ellos fue inaugurado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, «<strong>de</strong> cier-<br />

Joseph Fulop|Sin título|Óleo/te<strong>la</strong>|21 x 26 cms.|1949|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|125|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|98|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 71.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|126|<br />

|99|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 71.<br />

Confert.<br />

to viso, servido <strong>en</strong> su mayoría por camareros refugiados».A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

recreación nocturna, los exiliados también influyeron favorablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />

intelectual y <strong>un</strong>iversitario, ya que muchos <strong>de</strong> ellos eran académicos, escritores y<br />

artistas <strong>de</strong> diversas manifestaciones: músicos, teatristas, escultores, pintores y artesanos.<br />

Con los republicanos españoles y <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> judíos c<strong>en</strong>tro-europeos y <strong>de</strong> otras zonas,<br />

aum<strong>en</strong>tó re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad Capital, pero sobre todo el ambi<strong>en</strong>te<br />

cultural. «En el Parque Colón, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, <strong>en</strong> cafés y espectáculos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />

español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r y el dominicano, se oía asimismo el alemán y a<strong>un</strong> el francés.Aquel pequeño<br />

y apartado rincón <strong>de</strong>l Caribe se convirtió por algún tiempo <strong>en</strong> <strong>un</strong> lugar cosmopolita.<br />

La consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esa conversión fue también que los dominicanos com<strong>en</strong>zaran a superar<br />

el retraimi<strong>en</strong>to impuesto por <strong>la</strong> intimidación y el terror <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> trujillista».|99|<br />

A<strong>un</strong>que los refugiados españoles formaron <strong>un</strong> círculo republicano <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital dominicana,<br />

tuvieron que asociarse a viejos inmigrantes establecidos <strong>en</strong> el país. Ellos se incorporan<br />

a <strong>la</strong> vida isleña, no sólo <strong>de</strong> manera profesional, sino estableci<strong>en</strong>do re<strong>la</strong>ciones personales con<br />

ciudadanos <strong>en</strong> los que <strong>en</strong>contraron el apoyo facilitador para sumarse al <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a ciudad que asumía el monopolio nacional.Al referirse a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l exilio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> principal ciudad <strong>de</strong>l país, seña<strong>la</strong> Llor<strong>en</strong>s: «En g<strong>en</strong>eral, los resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> república ap<strong>en</strong>as llegamos a conocer <strong>la</strong>s zonas rurales, a no ser por refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> otros<br />

emigrados que habían pasado algún tiempo <strong>en</strong> colonias agríco<strong>la</strong>s o <strong>en</strong> pueblos montañeses<br />

como Jarabacoa (…). El viaje, o <strong>la</strong> excursión, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> poco fáciles por los escasos medios<br />

<strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación, constituían <strong>un</strong> lujo que no podíamos permitirnos. / No fuimos<br />

muchos los que, atraídos por <strong>la</strong> nota exótica, pudimos satisfacer <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>a ocasión nuestra<br />

curiosidad pres<strong>en</strong>ciando <strong>un</strong>a <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s fiestas rituales que por su orig<strong>en</strong> negro o haitiano<br />

estaban terminantem<strong>en</strong>te prohibidas <strong>en</strong> el país. Una noche nos llevaron a <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong><br />

amigos a <strong>un</strong> luá (a<strong>un</strong>que lo que vimos no correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> modo alg<strong>un</strong>o al luá haitiano),<br />

que se celebra sin gran misterio no muy lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Quizás nuestro interés suscitado<br />

por <strong>la</strong> moda <strong>de</strong>l arte negro <strong>en</strong> Europa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía varios años, era <strong>de</strong>masiado intelectual.<br />

El resultado, <strong>de</strong> todos modos, fue <strong>de</strong>cepcionante. No porque <strong>la</strong> fiesta careciera <strong>de</strong><br />

atractivo ni mucho m<strong>en</strong>os, sino por <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación agobiante que el baile y <strong>la</strong> música nos produjeron,<br />

probablem<strong>en</strong>te por su escasa variedad, su ritmo siempre igual y su <strong>la</strong>rga duración.<br />

Bi<strong>en</strong> curioso y pintoresco era aquel patizuelo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa campestre, con su pozo <strong>en</strong><br />

medio, don<strong>de</strong> chapuzaban, <strong>en</strong>tre varios, metiéndo<strong>la</strong> <strong>de</strong> cabeza, a <strong>la</strong> individua que <strong>en</strong> el fr<strong>en</strong>esí<br />

<strong>de</strong>l baile llegaba a ponerse <strong>en</strong> trance; como los tasajos <strong>de</strong> carne roja, sangrante, sobre<br />

<strong>un</strong> tablero adosado a <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tapias y <strong>la</strong> habitación inmediata cuyas pare<strong>de</strong>s estaban ll<strong>en</strong>as<br />

<strong>de</strong> oraciones impresas <strong>en</strong> el patois <strong>de</strong> los negros haitianos. Pero lo es<strong>en</strong>cial eran <strong>la</strong>s can- José Gausachs|Mor<strong>en</strong>a|Carboncillo/tinta/papel|51.8 x 42.9 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />

|127|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|128|<br />

|100|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 74-75.<br />

ciones o plegarias repetidas <strong>un</strong>a y otra vez por mujeres y hombres, éstos con pañuelos rojos<br />

al cuello como los anarquistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAI, que no paraban <strong>de</strong> comer, ni <strong>de</strong> beber, y cuyos<br />

cuerpos cimbreaban, a<strong>un</strong> los que eran gordos, <strong>de</strong> <strong>un</strong> modo que nadie podrá imitar a no ser<br />

otro negro; y dominándolo todo <strong>la</strong> percusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tambora, monótona, incesante, obsesiva,<br />

hora tras hora, hasta producir los gritos, quejidos y contorsiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>en</strong>traban <strong>en</strong><br />

trance, mi<strong>en</strong>tras nosotros s<strong>en</strong>tíamos p<strong>un</strong>zadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s si<strong>en</strong>es y <strong>la</strong> cabeza a p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r.<br />

Al final ya <strong>de</strong> día, salimos <strong>de</strong> allí exhaustos, medio mareados y no <strong>de</strong>seando más que ver<br />

mujeres rubias y oír valses vi<strong>en</strong>eses. Sin duda, no se había producido <strong>en</strong> nosotros <strong>la</strong> com<strong>un</strong>ión<br />

necesaria para que <strong>la</strong> fiesta, que proseguía sin interrupción, produjera su efecto».|100|<br />

A causa <strong>de</strong>l prejuicio antihaitiano, <strong>la</strong> negritud se convirtió <strong>en</strong> <strong>un</strong> tema prohibido para<br />

<strong>la</strong> instancia gubernativa; pero inevitable para <strong>la</strong> realidad colectiva o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, cu-<br />

ya her<strong>en</strong>cia y vida cotidiana t<strong>en</strong>ía mucho que ver con los ancestros africanos. Esta condición<br />

etnosocial y cultural era ineludible dada <strong>la</strong> vecindad con <strong>la</strong> hermana nación fronteriza.<br />

El breve re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> los refugiados a <strong>la</strong> fiesta ritual, que narra Vic<strong>en</strong>te<br />

Llor<strong>en</strong>s, es <strong>un</strong>a constancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> tiranía trujillista no pudo más que levantar <strong>un</strong> telón<br />

b<strong>la</strong>ncofílico para evitar <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> negritud. Realm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad Dominicana,<br />

esa exaltación no t<strong>en</strong>ía los alcances que se expresaban <strong>en</strong> otros territorios an-<br />

Antonio Bernad (Toni)|Composición|Acuare<strong>la</strong>/papel/dibujo|41 x 32 cms.|1946|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Rostro masculino|Mixta/plywood|44 x 36.7 cms.|1957|Col. C<strong>en</strong>tro Cultural Eduardo León Jim<strong>en</strong>es.<br />

til<strong>la</strong>nos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el prejuicio contra el negro era directo, excluy<strong>en</strong>te, no so<strong>la</strong>pado. En<br />

el país dominicano, <strong>la</strong> negritud no era aj<strong>en</strong>a a alg<strong>un</strong>o que otro intelectual (Manuel <strong>de</strong>l<br />

Cabral, Rubén Suro…) que <strong>la</strong> asumían como temática <strong>de</strong> sus cantos poéticos.A<strong>de</strong>más,<br />

<strong>la</strong>s matrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> neoafricanidad afloraban como expresiones dominicanas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

formas <strong>de</strong>l folklor y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ritualidad preservada a nivel popu<strong>la</strong>r. Incluso, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes<br />

visuales se asumían el temario negro, bi<strong>en</strong> como caricatura (Eolo, Gimbernard, Matos<br />

Díaz), <strong>en</strong> <strong>la</strong> fotografía artística (Abe<strong>la</strong>rdo, …) y <strong>en</strong> pintura (Colson, Suro,Yoryi, …).<br />

Entre los refugiados, alg<strong>un</strong>os se sintieron atraídos hacia <strong>la</strong> negritud isleña. Sobre todo<br />

integrantes <strong>de</strong>l grupo artístico, cuyo número conformado por pintores, escultores e ilustradores<br />

sobrepasó <strong>la</strong> veint<strong>en</strong>a. Los artistas que residieron <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> estadías<br />

cortas o <strong>la</strong>rgas fueron: José Gausachs Arm<strong>en</strong>gol, Manolo Pascual, Juan Bautista<br />

Acher (Shum), José Alloza,Angel Botello Barros, Saul Steimberg, Kurt Schnitzer (Conrado),<br />

George Hausdorf, Joan J<strong>un</strong>yer, Francisco Rivero Gil, Carlos So<strong>la</strong>eche, José Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti, Francisco Vásquez Díaz (Composte<strong>la</strong>), Antonio Bernad Gonzálvez (Toni), Ernesto<br />

Lothar, López Mézquita, José Rovira, Francisco Dorado, Mo<strong>un</strong>ia André, José Fulop,Víctor<br />

García (Ximpa), Joaquín <strong>de</strong> Alba (Kim), Hans Paap,Ana María Schwartz,Alejandro<br />

So<strong>la</strong>na Ferrer, B<strong>la</strong>s, Carlos Arvero…<br />

George Hausdorf|El bombero|Óleo/cartón|77 x 61 cms.|Sin fecha|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> <strong>un</strong> médico|Óleo/te<strong>la</strong>|80 x 60 cms.|Sin fecha|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|129|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|130|<br />

Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> oleada <strong>de</strong> los exiliados se produce <strong>en</strong>tre 1939-1945, es necesario<br />

apreciar <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los artistas alg<strong>un</strong>as variables como son: el tiempo <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

como refugiados, el nivel <strong>de</strong> producción artística que registran y el legado que<br />

aportan a <strong>la</strong> sociedad dominicana como sujetos humanos y recreadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Es<br />

<strong>en</strong> base a esas variables que se dan <strong>en</strong>tre los artistas refugiados notables difer<strong>en</strong>cias. Una<br />

primera distinción ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia nacional. Se distingu<strong>en</strong> dos grupos:<br />

a|Refugiados españoles: Ang<strong>la</strong>da, Gausachs, Alloza, Pascual, Botello, Shum, J<strong>un</strong>yer, Rivero<br />

Gil,Ve<strong>la</strong> Zanetti,Vásquez Díaz, B<strong>la</strong>s, Ximpa, Bernad, So<strong>la</strong>na, Rovira, Kim, Miguel<br />

Marinas, Dorado, Soto, Gausachs Aisa, Prats V<strong>en</strong>tós, Martínez De Ubago, López Jiménez,<br />

Fernán<strong>de</strong>z Granell; b| Refugiados <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> Judío: Hausdorf, Lothar, Fulop, Mo<strong>un</strong>ia<br />

André, Hans Paap, Steimberg, Conrado, Schwartz, <strong>la</strong>s hermanas Weinirt…<br />

La seg<strong>un</strong>da difer<strong>en</strong>cia se re<strong>la</strong>ciona a <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dió<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>la</strong>boral que <strong>en</strong>contraron, realm<strong>en</strong>te escasa, como también <strong>de</strong> <strong>la</strong> sorpresa<br />

<strong>de</strong> que escapaban <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es dictatoriales, consigui<strong>en</strong>do exilio <strong>en</strong> <strong>un</strong> país <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> tirano. De todas maneras, los refugiados utilizaron <strong>la</strong> República Dominicana<br />

como <strong>un</strong> pu<strong>en</strong>te para proseguir hacia otras naciones (Botello, J<strong>un</strong>yer, Shum, Steimberg,<br />

Paap, So<strong>la</strong>na,…); se ubicaron temporalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país (Alloza, Lothar, Rovira, Ximpa,<br />

Bernard, So<strong>la</strong>eche,…); varios <strong>de</strong> ellos permanecieron <strong>de</strong> manera re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te dura<strong>de</strong>ra<br />

(Hausdorf, Pascual, Mo<strong>un</strong>ia, Fulop,Ve<strong>la</strong> Zanetti, Granell,…), o estableci<strong>en</strong>do resi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>finitiva (los Gausachs, Ana María Schwartz, Martínez <strong>de</strong> Ubago, Prats V<strong>en</strong>tós…).<br />

Los campos expresivos <strong>en</strong> los que sobresalían los artistas refugiados <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>ntificaciones respectivas, lo cual no significaba que el escultor no tuviese <strong>un</strong> <strong>de</strong>sarro-<br />

llo como pintor o viceversa. De todas maneras, se ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distinciones tomando <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta, sobre todo, <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores que asumieron como expositores, doc<strong>en</strong>tes, com<strong>un</strong>icadores<br />

<strong>de</strong> periódicos y <strong>en</strong> otras tareas <strong>la</strong>borales. A continuación los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>tos:<br />

Arquitectos: Tomás Auñón, Bernardo Giner De los Ríos, Agustín Gutiérrez Cueto,<br />

Joaquín Ortiz, Fernando Salvador Carreras, Francisco Fábregas.<br />

Escultores: Manolo Pascual, Composte<strong>la</strong>, Manuel López Jiménez, Luis Soto.<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Recogedores <strong>de</strong> arroz|Óleo/cartón piedra|48 x 66 cms.|1948|Col. Ramón Francisco. Ernesto Lothar|Cañero|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|49 x 23 cms.|C.1940|Col. Ramón Francisco.<br />

Ernesto Lothar|Paisaje|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|40 x 35 cms.|C.1940|Col. Ramón Francisco.<br />

|131|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|132|<br />

Fotógrafos: Ana María Schwartz, Kurt Schnitzer (Conrado) y <strong>la</strong>s hermanas Weinirt<br />

(austríacas).<br />

F<strong>un</strong>didor (broncista): Francisco Dorado.<br />

Ilustradores: José Alloza, Rivero Gil, Bernard Gonzálvez (Toni),Víctor García Ximpa,<br />

B<strong>la</strong>s Carlos Arveros, Alfonso Vi<strong>la</strong> (Shum), Joaquín Alba (Kim), Saul Steimberg.<br />

Muralistas: José Ve<strong>la</strong> Zanetti, José Alloza, José Rovira.<br />

Pintores: José Gausachs, Hausdorf, Botello Barros, Carlos So<strong>la</strong>eche, Fernán<strong>de</strong>z Granell,<br />

José Fulop, Mo<strong>un</strong>ia André, Joan J<strong>un</strong>yer, Ernesto Lothar, Francisco Tortosa Alber,…<br />

Ceramistas: Francisco Vera, José Fulop, …<br />

El activismo artístico que empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n gran parte <strong>de</strong> los artistas refugiados, bi<strong>en</strong> como modo<br />

<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er sust<strong>en</strong>to material o por necesidad instintiva <strong>de</strong> proyección, es otra distin-<br />

José Gausachs|Cajuiles|Óleo/te<strong>la</strong>|41 x 54 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó.<br />

ción que recae <strong>en</strong> los que con rapi<strong>de</strong>z expon<strong>en</strong> individualm<strong>en</strong>te (Hausdorf 1939, Botello<br />

1940,Ve<strong>la</strong> Zanetti, 1939 y 1940…), participando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras colectivas mo<strong>de</strong>rnas,<br />

celebradas <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década 1940. A ese activismo se<br />

agrega <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te que acompaña los currícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> varios <strong>de</strong> ellos, como <strong>en</strong> los<br />

casos <strong>de</strong> Gausachs Arm<strong>en</strong>gol, profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Barcelona, 1920,<br />

y <strong>de</strong> George Hausdorf, qui<strong>en</strong> había f<strong>un</strong>dado <strong>un</strong>a aca<strong>de</strong>mia privada <strong>en</strong> Berlín. Es <strong>la</strong> formación<br />

profesional <strong>de</strong> esos artistas lo que <strong>de</strong>termina que, al f<strong>un</strong>darse <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>en</strong> 1942, fuera seleccionado <strong>un</strong> grupo <strong>en</strong>cabezado por Manolo Pascual,<br />

qui<strong>en</strong> se convierte <strong>en</strong> el primer Director <strong>de</strong>l referido c<strong>en</strong>tro. En ese grupo, que incluye<br />

a <strong>la</strong> artista dominicana Woss y Gil, figuran, a<strong>de</strong>más, Ernesto Lothar y George Hausdorf.<br />

Ellos no fueron los únicos refugiados que establecieron vínculos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, ya que Ve-<br />

<strong>la</strong> Zanetti y José Fulop también fueron doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> referida Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

Otros aspectos distintivos que se asocian a los más notables artistas refugiados, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que ver con <strong>la</strong>s aportaciones que individualm<strong>en</strong>te realizan y con el <strong>de</strong>sarrollo que ellos<br />

consigu<strong>en</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al contexto dominicano. Un tercer aspecto es <strong>la</strong> realidad asumida<br />

como suya, lo cual ti<strong>en</strong>e que ver también con <strong>la</strong>s contribuciones a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />

<strong>de</strong>l arte dominicano y a su <strong>de</strong>sarrollo mancom<strong>un</strong>ado con artistas criollos y animadores.<br />

José Gausachs|Las tres gracias|Óleo/te<strong>la</strong>|102 x 71 cms.|1945|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

José Gausachs|Mar Caribe|Óleo/te<strong>la</strong>|73 x 91.5 cms.|1942|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|133|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|134|<br />

Un <strong>en</strong>foque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los artistas que arroja el exilio europeo <strong>en</strong> nuestro país, ofrece<br />

el sigui<strong>en</strong>te saldo contributivo:<br />

|a| P<strong>la</strong>nteo <strong>de</strong>cisivo <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guajes vanguardistas: surrealismo y abstracción, incluso expresionismo<br />

con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Lothar.<br />

|b| Aporte a <strong>la</strong> formación mo<strong>de</strong>rna y profesional <strong>de</strong> vocaciones artísticas <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia.<br />

Las primeras g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA se b<strong>en</strong>efician <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes como Gausachs, Pascual,Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti, Lothar y Hausdorf.<br />

|c| Nueva mirada interpretativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Mirada aj<strong>en</strong>a y foránea podría seña<strong>la</strong>rse,<br />

pero rot<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo nuestro, y que se hace nuestra <strong>en</strong> excepcionales casos.<br />

|ch| Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje figurativo, conjugado con nuevas posibilida<strong>de</strong>s idiomáticas,<br />

maneras y técnicas.<br />

José Gausachs|Torero|Mixta/papel|76 x 62 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó. José Gausachs|Paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña ver<strong>de</strong>|Gouache/carboncillo/papel|49.5 x 65.7 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />

|135|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|136|<br />

|d| Amplia <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l campo escultórico, reori<strong>en</strong>tado a<strong>de</strong>más con nuevos materiales<br />

y libertad interpretativa.<br />

|e| Desarrollo situacional <strong>de</strong>l muralismo que, a<strong>un</strong>que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti, es <strong>un</strong>a manifestación integrada a <strong>la</strong> nueva arquitectura f<strong>un</strong>cional y pública.<br />

|f| Dinamización y <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l quehacer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral: auditiva, espacial<br />

y visual.<br />

|g| La auto-conversión dominicana <strong>de</strong> varios artistas refugiados, vía <strong>un</strong> amplio temario<br />

productivo, pero sobre todo por <strong>un</strong>a po<strong>de</strong>rosa i<strong>de</strong>ntificación emocional con el medio<br />

geográfico-social.<br />

De positivo impacto <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> esta inmigración sociocultural que<br />

acontece a partir <strong>de</strong>l 1939, conformada por académicos, literatos, <strong>la</strong>boristas <strong>de</strong> diversos<br />

medios productivos, arquitectos, artistas <strong>de</strong> varios campos expresivos y periodistas. Mas,<br />

ese impacto positivo no hubiese t<strong>en</strong>ido sus alcances sin <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> acogida y respaldo<br />

que le ofrec<strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad dominicana, oficiales y privados. En este último<br />

sector, personalida<strong>de</strong>s como el arquitecto José Antonio Caro, el animador Díaz Niese, el<br />

historiador Peña Batlle y el académico Ortega Frier, qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tre otros asum<strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>tusiasmado<br />

apoyo para los artistas, sobre todo este último que asumió <strong>un</strong>a auténtica f<strong>un</strong>-<br />

José Gausachs|Mitin in the forest|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|1955|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

José Gausachs|Nocturno|Óleo/te<strong>la</strong>|90.5 x 68.7 cms.|C. 1950|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

ción <strong>de</strong> Mec<strong>en</strong>as cuando ofreció espacios personales para que varios <strong>de</strong> ellos (Botello,<br />

Composte<strong>la</strong>, …) pudieran producir sus creaciones. Tal apoyo no sólo se ext<strong>en</strong>dió hacia<br />

pintores con reconocidos currícu<strong>la</strong>, sino también a muy jóv<strong>en</strong>es vocaciones creadoras.<br />

Difer<strong>en</strong>cia excepcional <strong>en</strong> esta inmigración artística, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tan tres jóv<strong>en</strong>es que osci<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>en</strong>tre los 15 y los 17 años, alcanzan <strong>un</strong>a formación artística <strong>en</strong> el país. Son ellos Antonio<br />

Prats V<strong>en</strong>tós (n. 1925), Francisco Gausachs Aisa (n. 1922) y Eduardo Martínez <strong>de</strong> Ubago<br />

(n. 1925). A<strong>de</strong>más, otros casos también excepcionales resultan Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell,<br />

qui<strong>en</strong> se auto<strong>de</strong>scubre pintor residi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Santo Domingo, y Ve<strong>la</strong> Zanetti, qui<strong>en</strong> trasci<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

como muralista a partir <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el medio nacional, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> fue favorecido para<br />

realizar obras <strong>en</strong> espacios públicos u oficiales. Granell y Ve<strong>la</strong> Zanetti, al igual que José Gausachs,<br />

Manolo Pascual y George Hausdorf, integran <strong>la</strong>s cinco personalida<strong>de</strong>s notables <strong>de</strong>ntro<br />

José Gausachs|Paisaje con yo<strong>la</strong>s|Óleo/te<strong>la</strong>|53 x 66 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|137|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|138|<br />

<strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> artistas refugiados. A esa repres<strong>en</strong>tación se suma Ana María Schwartz (19..?-<br />

1984), por <strong>la</strong> tesonera <strong>la</strong>bor como artista mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> manifestación fotográfica, <strong>en</strong>tregada<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el medio don<strong>de</strong> fue acogida y <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>cidió vivir para siempre.<br />

JOSÉ GAUSACHS, nacido <strong>en</strong> Barcelona (1889), era el más notable y veterano <strong>de</strong> los<br />

artistas que se refugiaron <strong>en</strong> el país y el que más fuerte i<strong>de</strong>ntificación manifestó al establecer<br />

resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Santo Domingo, j<strong>un</strong>to a sus hijos Francisco y Jorge Gausachs Aisa;<br />

i<strong>de</strong>ntidad que manifiesta al explorar <strong>la</strong> realidad con <strong>un</strong>a mirada <strong>en</strong>tusiasmada y recreadora,<br />

asociándose con el arte dominicano <strong>de</strong> manera arquetípica, influy<strong>en</strong>te e indisoluble.<br />

El convirtió <strong>la</strong> república <strong>de</strong> su exilio <strong>en</strong> <strong>un</strong>a morada <strong>de</strong> alcances pictóricos a<br />

pl<strong>en</strong>itud, y murió <strong>en</strong> el<strong>la</strong> cuando transcurría el 1959, a los set<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> edad.<br />

Gausachs se había formado como pintor <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad natal. Una Barcelona que a prin-<br />

José Gausachs|Bel<strong>la</strong> durmi<strong>en</strong>te|Óleo/te<strong>la</strong>|67 x 53 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó. José Gausachs|Paisaje <strong>de</strong>l Cibao|Óleo/te<strong>la</strong>|50 x 61 cms.|1942|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|139|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|140|<br />

|101|<br />

Llor<strong>en</strong>s,<br />

Op. Cit.<br />

Página 30,<br />

Confert.<br />

|102|<br />

Vall<strong>de</strong>peres,<br />

Manuel.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

Dominicanos<br />

<strong>de</strong> Cultura,<br />

No.25/26<br />

Septiembre-octubre<br />

<strong>de</strong> 1945.<br />

Página 64.<br />

Confert.<br />

|103|<br />

Ugarte, María.<br />

El Caribe.<br />

15 <strong>de</strong> marzo<br />

<strong>de</strong> 1980.<br />

Confert.<br />

|104|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Confert.<br />

cipios <strong>de</strong>l siglo XX registraba anarquismo intelectual; don<strong>de</strong> pintores impresionistas, <strong>la</strong> ar-<br />

hispano-dominicana hasta <strong>la</strong> extrema estatura <strong>de</strong> los resultados personales. «Sus cuadros<br />

quitectura <strong>de</strong> Antonio Gaudí (1852-1926) y otros artistas se perfi<strong>la</strong>ban como mo<strong>de</strong>rnos<br />

sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> visión admirada y compr<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> <strong>un</strong> artista europeo» –juzga Peña De-<br />

revolucionarios y vanguardistas,|101| como Picasso: el canario que había ido a beber <strong>en</strong><br />

filló–, sin embargo, también el resultado <strong>de</strong> «<strong>un</strong>a is<strong>la</strong> que le conmueve y le proporcio-<br />

<strong>la</strong>s aguas f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> «<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> barcelonesa, <strong>de</strong> amplia proyección <strong>un</strong>iversal <strong>de</strong>nna<br />

<strong>un</strong>a temática que va <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo amorosa y paci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hasta el fin <strong>de</strong> su vida».<br />

tro <strong>de</strong> su cata<strong>la</strong>nidad».|102| De Barcelona marchó Gausachs a París (1914), <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

A<strong>de</strong>más, su arraigo al medio artístico fue po<strong>de</strong>roso: «Se trata <strong>de</strong>l pintor extranjero que<br />

muestra sus obras, interactúa con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se artística y le sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Guerra M<strong>un</strong>-<br />

mayor influ<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e hasta hoy <strong>en</strong> el quehacer <strong>de</strong>l arte nacional».|105|<br />

dial, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que retornar al país natal. En España se convierte <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te durante die-<br />

José Gausachs fue <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo magisterial. Como artista utilizó todos los medios para<br />

ciséis años consecutivos (1920-1936), exponi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> galerías <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> al igual que<br />

expresarse: óleo, sanguínea, pastel, tinta china…, e<strong>la</strong>borando combinaciones peculiares<br />

<strong>en</strong> distintas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te hasta que <strong>la</strong> guerra nuevam<strong>en</strong>te lo empuja fuera <strong>de</strong><br />

para producir sobre te<strong>la</strong>, papel, cartón y otros soportes. «Insistía <strong>en</strong> que no era necesa-<br />

Europa, esta vez hacia <strong>la</strong> República Dominicana, a don<strong>de</strong> llega com<strong>en</strong>zando el año 1940.<br />

rio disponer <strong>de</strong> materiales costosos para hacer bu<strong>en</strong> arte, como tampoco era necesario<br />

Aus<strong>en</strong>te durante <strong>un</strong> año <strong>en</strong> el que viajó a V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, José Gausachs residió <strong>en</strong> el país du-<br />

<strong>un</strong> mobiliario <strong>de</strong> confort para producir <strong>la</strong> obra. Prolijo <strong>en</strong> su producción, era auto-exirante<br />

casi veinte años (1940-1959), rechazando incluso <strong>la</strong> invitación perman<strong>en</strong>te para<br />

ubicarse <strong>en</strong> México. Había nacido <strong>en</strong> Sarriá, <strong>un</strong> pueblo <strong>de</strong> Cataluña, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> adversidad<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> niño. A los once años sufrió <strong>un</strong>a trepanación que parcialm<strong>en</strong>te le paralizó<br />

<strong>un</strong>a zona <strong>de</strong>l rostro, perdi<strong>en</strong>do luego <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>un</strong> ojo a causa <strong>de</strong> <strong>un</strong>a chispa <strong>de</strong> piedra<br />

que le hirió <strong>la</strong> retina. «En alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> sus autorretratos muestra con crueldad su rostro<br />

afectado por <strong>la</strong> parálisis», seña<strong>la</strong> María Ugarte,|103| qui<strong>en</strong> le consi<strong>de</strong>ra «<strong>un</strong>a exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>dicada al trabajo, s<strong>en</strong>cillo, humil<strong>de</strong> incluso, pero ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> dignidad y <strong>de</strong> nobleza».<br />

La pintura <strong>de</strong> Gausachs abarcó l<strong>en</strong>guajes y temarios diversos. Hizo abstracción, t<strong>en</strong>dió hacia<br />

lo romántico, se acercó al surrealismo y dominó <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>l aca<strong>de</strong>micismo; pero su<br />

estilo personal, basado sobre todo <strong>en</strong> el abstraccionismo pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido como es<strong>en</strong>cial<br />

y sintetizado. Una vigorosa manera para expresar el espíritu <strong>de</strong> los as<strong>un</strong>tos, con <strong>la</strong> mayor<br />

simplicidad <strong>de</strong> los medios, caracteriza el estilo <strong>de</strong> este pintor a qui<strong>en</strong> «le atraía lo anecdótico,<br />

lo fantasmagórico, lo mitológico y lo teosófico», observa <strong>la</strong> crítica Ugarte, qui<strong>en</strong>,<br />

al referirse al temario pictórico, nos dice que era «<strong>un</strong> artista <strong>de</strong> temas que por <strong>un</strong> tiempo<br />

le obsesionaron y que explotaba <strong>en</strong> tal forma que <strong>en</strong> ocasiones <strong>un</strong> <strong>de</strong>terminado paisaje<br />

llegó a ser objeto <strong>de</strong> 150 dibujos.A veces le daba por pintar bo<strong>de</strong>gones <strong>de</strong> pescados y marinas;<br />

otras, montañas y paisajes urbanos y pueblerinos / Sus negritas tan ab<strong>un</strong>dantes cog<strong>en</strong>te,<br />

ya que <strong>de</strong>struía por lo regu<strong>la</strong>r» lo que no <strong>en</strong>contraba sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te bu<strong>en</strong>o. «Esmo<br />

excel<strong>en</strong>tes, fueron durante <strong>la</strong>rgo tiempo <strong>un</strong>a obsesión <strong>en</strong> su <strong>la</strong>rga etapa <strong>en</strong> el trópico.<br />

píritu in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te no gustaba pintar por <strong>en</strong>cargo, guardaba celosam<strong>en</strong>te obras o ano-<br />

Y fue Julia, su mo<strong>de</strong>lo preferida, <strong>un</strong>a simple mujer a qui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ía que pintar, sin que el<strong>la</strong><br />

taciones y tampoco accedía a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus cuadros a personas que no eran <strong>de</strong> su agrado,<br />

se diera cu<strong>en</strong>ta».|104| También fue mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> sus obras C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma.<br />

no importando lo que con ello <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> ganar».|106|<br />

Al llegar como refugiado al país dominicano, <strong>en</strong> 1940, «Gausachs inició <strong>un</strong> <strong>la</strong>rgo perío-<br />

Consi<strong>de</strong>rado <strong>un</strong> ori<strong>en</strong>tador <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura mo<strong>de</strong>rna dominicana, su alumno Paul Guidicedo<br />

<strong>de</strong> dominicanidad con espirituales meditaciones sobre el ambi<strong>en</strong>te (luz-aire-seres)<br />

lli|107| lo califica «<strong>de</strong> hombre amigo y <strong>de</strong> gran corazón. Dotado <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>orme concepto<br />

<strong>de</strong>l trópico, lo cual se convierte <strong>en</strong> <strong>un</strong>a constante hasta su muerte». Su visión es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> español convertido por acci<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>un</strong> pintor dominicano, mediando <strong>la</strong> condición José Gausachs|Lu<strong>la</strong>|Carboncillo|69 x 54 cms.|Sin fecha|Col. Familia Gausachs Dorca.<br />

José Gausachs|Negra afligida|Gouache/cartón|69 x 51 cms.|Sin fecha|Col. Julia Tavares Vda. Bermú<strong>de</strong>z.<br />

|141|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|105|<br />

Peña Defilló.<br />

El Caribe.<br />

6 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1977.<br />

Confert.<br />

|106|<br />

Ugarte.<br />

Op. Cit.<br />

Confert.<br />

|107|<br />

Guidicelli, Paúl.<br />

citado por<br />

Carlos Curiel.<br />

El Caribe. 2 <strong>de</strong><br />

agosto <strong>de</strong> 1959.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|142|<br />

Manolo Pascual|Mercado (<strong>de</strong>talle)|Dibujo mixto/papel|42 x 38 cms.|1941|Col. Bernardo Vega.<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber y <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad artística.Profesor <strong>de</strong> prof<strong>un</strong>dos conocimi<strong>en</strong>tos,<strong>de</strong> <strong>la</strong> maestría,sincero<br />

y <strong>de</strong>sinteresado hasta el sacrificio por <strong>la</strong> superación <strong>de</strong>l discípulo bu<strong>en</strong>o y agra<strong>de</strong>cido».<br />

MANOLO PASCUAL (1904-1983), era hijo <strong>de</strong> madre aragonesa y <strong>de</strong> <strong>un</strong> militar <strong>de</strong><br />

Burgos que <strong>de</strong>bido a su profesión vio nacer <strong>la</strong> prole <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes.|108| Manolo,<br />

<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los cuatro varones, nació <strong>en</strong> Bilbao, estudiando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy jov<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />

<strong>de</strong> San Fernando <strong>de</strong> Madrid. En <strong>la</strong> misma obti<strong>en</strong>e medal<strong>la</strong> <strong>de</strong> honor y primer<br />

premio <strong>en</strong> mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do al natural, a los 16 años <strong>de</strong> edad. Sus méritos le hicieron acreedor<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a beca para estudiar <strong>en</strong> París <strong>en</strong> 1925, concedida por el Gobierno, el cual le b<strong>en</strong>eficia<br />

nuevam<strong>en</strong>te, otorgándole <strong>un</strong>a p<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> Italia al obt<strong>en</strong>er el Gran<br />

Premio Roma <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Estado.<br />

Pascual celebró exposiciones individuales <strong>en</strong> Roma, Berlín,Vi<strong>en</strong>a, Londres y París, con-<br />

curri<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más a <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ecia <strong>de</strong>l 1936. Al estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong>,<br />

<strong>de</strong>sempeña el cargo <strong>de</strong> jefe <strong>de</strong> información <strong>en</strong> el fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l este p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

que abandonar España con <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. En 1940 llega a Santo Domingo,<br />

convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros artistas refugiados que individualm<strong>en</strong>te trasci<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

al convertirse <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te y artista expositor. Su primera muestra personal <strong>la</strong> registra<br />

<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano, precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el año <strong>de</strong> su arribo al país.|109|<br />

Manolo Pascual|Desnudo|Óleo/cartón piedra|22 x 28 cms.|1941|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />

|143|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|108|<br />

Gil, Laura.<br />

«Sobrina <strong>de</strong><br />

Escultor Manolo<br />

Pascual (…)».<br />

El Caribe. 25 <strong>de</strong><br />

julio <strong>de</strong> 1992.<br />

Confert.<br />

|109|<br />

Catálogo<br />

Exposición<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />

1940.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|144|<br />

|110|<br />

Vall<strong>de</strong>peres,<br />

Manuel.<br />

El Arte <strong>de</strong><br />

Nuestro Tiempo,<br />

Op. Cit.<br />

Página 163.<br />

Confert.<br />

|111|<br />

Fernán<strong>de</strong>z Granell.<br />

«Cincu<strong>en</strong>ta Años<br />

<strong>de</strong> Trayectoria<br />

(…)», El Caribe,<br />

6 <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 1980.<br />

Confert.<br />

Manolo Pascual era f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te escultor. La crítica europea lo sitúa <strong>en</strong> el grupo<br />

<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escultores <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad españo<strong>la</strong>, <strong>en</strong> el cual figuran: Julio González,<br />

Pablo Gargallo,Angel Ferrant,Victorio Macho y otros. Consi<strong>de</strong>rándole artista <strong>de</strong><br />

faculta<strong>de</strong>s excepcionales,Vall<strong>de</strong>peres juzga que «a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchas direcciones <strong>de</strong><br />

su quehacer artístico, inci<strong>de</strong> con <strong>un</strong> estilo propio <strong>en</strong> el cual coinci<strong>de</strong>n <strong>la</strong> rusticidad y<br />

<strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z bárbara <strong>de</strong> los primitivos, y <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia y agilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna escue<strong>la</strong><br />

españo<strong>la</strong>. Posee <strong>un</strong> ac<strong>en</strong>tuado s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asimetrías y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oposiciones viol<strong>en</strong>tas.<br />

Por eso sus esculturas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, son obras plásticam<strong>en</strong>te audaces, conseguidas mediante<br />

<strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> estilización que suprime cualquier <strong>de</strong>jo <strong>de</strong> ampulosidad exterior<br />

o <strong>de</strong> mecánica creadora».|110| Al com<strong>en</strong>tar <strong>un</strong>a retrospectiva que celebró Pascual al<br />

cumplir cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> trayectoria artística, su colega Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell<br />

seña<strong>la</strong>: «He aquí a <strong>un</strong> escultor dotado <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> a<strong>un</strong>ar los resp<strong>la</strong>ndores <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

rica imaginación con <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>un</strong>a pericia profesional irreprochable. Escultura <strong>en</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> diversos metales, <strong>en</strong> mármol, <strong>en</strong> terracota, <strong>en</strong> yeso, <strong>en</strong> logradas combinaciones<br />

<strong>de</strong> dichas materias, compon<strong>en</strong> <strong>un</strong> orbe homogéneo y diverso a <strong>la</strong> vez».|111|<br />

De acuerdo a Eligio Pichardo, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l maestro nativo <strong>de</strong> Bilbao «pue<strong>de</strong> dividirse<br />

<strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s períodos: <strong>la</strong> <strong>de</strong> forma cerrada, que correspon<strong>de</strong> a <strong>un</strong>a etapa neoclási-<br />

Manolo Pascual|Peregrinación|Mixta/papel|40.6 x 40.6 cms.|1943|Col. Juan Gassó.<br />

Francisco Rivero Gil|Retrato <strong>de</strong> Manolo Pascual|Dibujo|1940.<br />

ca; y <strong>la</strong> <strong>de</strong> forma abierta, <strong>en</strong> que Pascual fusiona cubismo, surrealismo, fauvismo con<br />

formas abiertas, y es precisam<strong>en</strong>te ese bagaje conceptual que Pascual trae consigo <strong>de</strong><br />

Europa, lo que hace su arte <strong>un</strong>iversal, contemporáneo y original al mismo tiempo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 40».<br />

Pichardo|112| reconoce que Manolo Pascual «fue el hombre preciso para ser el director<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes», establecida <strong>en</strong> 1942.También establece<br />

que fue el primero que trabajó hierro forjado <strong>en</strong> Santo Domingo, lo cual repres<strong>en</strong>tó<br />

<strong>un</strong> hito <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> el país. A<strong>de</strong>más, su posición <strong>de</strong> director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> Nacional y su reconocida maestría le convirtieron «poco m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> el escultor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana». Encargado <strong>de</strong> hacerle <strong>un</strong> busto a Trujillo, requirió<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l gobernante para que posara, lo cual era imposible. Pascual <strong>la</strong> reali-<br />

zó <strong>en</strong> base a numerosas fotografías <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong>l dictador, tomadas <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> perfil<br />

y sin retoques o maquil<strong>la</strong>jes. Por <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> período <strong>de</strong> tiempo cubrió <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

su taller, produci<strong>en</strong>do <strong>un</strong> busto impresionante, «<strong>de</strong> gran tamaño, <strong>de</strong> <strong>un</strong> realismo perfecto<br />

a<strong>un</strong>que mitigado. No era el Trujillo verda<strong>de</strong>ro mas tampoco el conv<strong>en</strong>cional. Se vaciaron<br />

c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> copias que se distribuyeron por todo el país, <strong>de</strong>struidas luego <strong>un</strong>a<br />

a <strong>un</strong>a tras <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l tirano».|113|<br />

Manolo Pascual|Muchacha paseando|Mixta/ma<strong>de</strong>ra|27 x 23 cms.|1967|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

Manolo Pascual|Caricatura <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo|Dibujo/papel|17 x 13 cms.|Década 1940|Col. Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo.<br />

|145|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|112|<br />

Pichardo, Eligio.<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

Catálogo,<br />

Santo Domingo,<br />

28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />

1983.<br />

Confert.<br />

|113|<br />

Llor<strong>en</strong>s,<br />

Op. Cit.<br />

Páginas 62-63,<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|146|<br />

Manolo Pascual residió <strong>en</strong> el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1940 hasta 1951, marchándose a Nueva York,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> fue contratado como profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> New York School for Social Research. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> escultor fue dibujante y ceramista. Trabajó el dibujo <strong>en</strong> cera, gouache, lápiz y<br />

tinta, a veces combinando esos medios para p<strong>la</strong>ntear bocetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra tridim<strong>en</strong>sional<br />

y <strong>de</strong>finir <strong>un</strong>a iconografía autónoma, concebida con pulcritud académica y refer<strong>en</strong>ciadora<br />

<strong>de</strong> temas que ll<strong>en</strong>aron sus ojos durante su resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Santo Domingo, especialm<strong>en</strong>te<br />

el as<strong>un</strong>to mu<strong>la</strong>to. Emin<strong>en</strong>te profesor, disciplinó con rigor <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong><br />

alumnos dominicanos, si<strong>en</strong>do responsable <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

escultores nacionales y contemporáneos.<br />

GEORGE HAUSDORF (1894-1959) es otro artista extranjero notable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

grupo que se refugia <strong>en</strong> el país a partir <strong>de</strong>l 1939. Hijo <strong>de</strong> padres hebreos, nació <strong>en</strong><br />

Bres<strong>la</strong>u,Alemania, iniciando estudios artísticos <strong>en</strong> Berlín y luego <strong>en</strong> Ho<strong>la</strong>nda, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

amplía su formación. De regreso al país nativo, ejerce doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital alemana,<br />

f<strong>un</strong>dando <strong>de</strong>spués <strong>un</strong>a aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> pintura <strong>en</strong> Hamburgo, <strong>la</strong> cual dirigió por<br />

espacio <strong>de</strong> 20 años. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución nazi contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> judío, toma el camino <strong>de</strong>l exilio, arribando a <strong>la</strong> República Dominicana <strong>en</strong><br />

1939.<br />

George Hausdorf|Paisaje con sol|Óleo/cartón|57 x 37 cms.|Década 1940|Col. Familia Brugal Gassó. George Hausdorf|Paisaje con palmeras y campesinos|Agua fuerte al buril|22 x 20 cms.|C.1940|Col. C<strong>en</strong>tro Cultural<br />

Eduardo León Jim<strong>en</strong>es.<br />

George Hausdorf|Paisaje rural|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|38 x 36 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|147|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|148|<br />

|114|<br />

Fernán<strong>de</strong>z<br />

Sp<strong>en</strong>cer.<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

Catálogo. 1977.<br />

Confert.<br />

Hausdorf ya es <strong>un</strong> artista ejercitado y maduro cuando se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> el medio <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo <strong>en</strong> don<strong>de</strong> f<strong>un</strong>da <strong>un</strong>a aca<strong>de</strong>mia particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza artística, expone <strong>en</strong><br />

muestras nacionales que se organizan al inicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1940, realizando también <strong>en</strong><br />

ese período <strong>un</strong>a exposición personal registrada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano (1941).<br />

Cuando el Estado establece <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes (1942), es seleccionado<br />

como doc<strong>en</strong>te, probando su maestría <strong>en</strong> el óleo, <strong>la</strong> acuare<strong>la</strong>, el carboncillo, el pastel y el<br />

grabado <strong>en</strong> técnicas <strong>de</strong> agua fuerte y linóleo.<br />

La resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el país <strong>de</strong> George Hausdorf fue <strong>de</strong> casi diez años (1939-1948). Con su<br />

saber artístico, había cubierto <strong>un</strong> período <strong>de</strong> producción europea, si<strong>en</strong>do <strong>un</strong> repres<strong>en</strong>tante<br />

evolucionado <strong>de</strong>l realismo alemán, escue<strong>la</strong> que cultivaba los as<strong>un</strong>tos con objetividad,<br />

rigor c<strong>la</strong>sicista y preemin<strong>en</strong>cia táctil <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia pictórica. El <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con otra<br />

realidad como <strong>la</strong> dominicana insuf<strong>la</strong> <strong>en</strong> su paleta aspectos cromáticos <strong>de</strong>l trópico, lo cual<br />

da lugar a <strong>un</strong> nuevo período productivo. «La luz tropical –explica Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer–|114|<br />

los ver<strong>de</strong>s y amarillos <strong>de</strong> nuestra flora y <strong>de</strong> nuestro sol, o el azul <strong>de</strong> nuestro<br />

mar y <strong>de</strong> nuestro cielo, liberan <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> Hausdorf <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> lo<br />

táctil, y así va tornándose <strong>en</strong> <strong>un</strong> pintor impresionista ser<strong>en</strong>o y equilibrado.Ya <strong>en</strong> esa pintura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong>l instante, logra el maestro alemán <strong>un</strong>ir el naturalismo a <strong>un</strong> gran<br />

George Hausdorf|Paisaje (marina)|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|68.5 x 61.5 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

George Hausdorf|La <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ra|Agua fuerte/papel/grabado|31 x 28 cms.|Sin fecha|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> Mariane<strong>la</strong> Jiménez|Óleo/cartón|81 x 54 cms.|1945|Col. Mariane<strong>la</strong> Jiménez.<br />

|149|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|150|<br />

estilo. Un naturalismo consci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el que operan <strong>la</strong>s gamas multicolores <strong>de</strong> <strong>un</strong> pincel<br />

que se <strong>de</strong>mora <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas o ciertos toques <strong>de</strong> espátu<strong>la</strong> para <strong>en</strong>tregarnos <strong>un</strong> fragm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad».<br />

A George Hausdorf se le reconoce <strong>un</strong>a obra <strong>en</strong>troncada a <strong>la</strong> realidad dominicana, tanto<br />

paisajística como social, dándose <strong>un</strong>a <strong>en</strong>orme difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre aquel<strong>la</strong> que se refiere<br />

al medio europeo y esta otra que se adueña <strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada y <strong>de</strong>l estilo <strong>de</strong> <strong>un</strong> maestro <strong>un</strong><br />

tanto rígido, muy realista o eficaz para transcribir el medio geográfico y social, a<strong>de</strong>más<br />

tratado con <strong>un</strong>a amorosa visión. Cuando se marcha hacia los Estados Unidos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

establece resi<strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong>ja <strong>un</strong>a obra dominicana amplia y repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> su estilo<br />

verista y traspasado <strong>de</strong> luz <strong>en</strong> muchos ejemplos: esc<strong>en</strong>as campesinas y <strong>de</strong> paisaje puro;<br />

retratos <strong>de</strong> gabinete y <strong>de</strong> personajes popu<strong>la</strong>res; siluetas arquitecturadas, urbanas y natu-<br />

ralezas, conformaban <strong>un</strong> legado tan importante para el arte dominicano como <strong>la</strong> disciplina<br />

que inf<strong>un</strong>dió <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que acudieron al tute<strong>la</strong>je <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>señanzas.<br />

Este notable artista maestro, murió <strong>en</strong> Nueva York, <strong>en</strong> 1959, cumpli<strong>en</strong>do <strong>un</strong> tercer<br />

período <strong>de</strong> producción con los medios técnicos que fueron <strong>de</strong> su dominio: dibujo,<br />

grabado y pintura. Con <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da disciplina (grabado), se ubica como <strong>un</strong> pionero contemporáneo<br />

<strong>en</strong> el hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes nacionales.<br />

JOSÉ VELA ZANETTI (1913-1999) t<strong>en</strong>ía 26 años <strong>de</strong> edad cuando arribó a Santo<br />

Domingo. Había nacido <strong>en</strong> Mi<strong>la</strong>gros (Burgos), pero vivió con <strong>la</strong> familia <strong>la</strong>rgo tiempo<br />

<strong>en</strong> León, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el padre, militante socialista, murió fusi<strong>la</strong>do <strong>en</strong> 1936. Sin <strong>un</strong>a educación<br />

artística sistemática y ubicado <strong>en</strong> Madrid, fue ori<strong>en</strong>tado por José Ramón Zaragoza,<br />

profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando, a<strong>un</strong>que <strong>en</strong> cierta manera fue el educa-<br />

George Hausdorf|Ensayo Orquesta Sinfónica|Óleo/te<strong>la</strong>|64 x 76 cms.|1941|Col. Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana. George Hausdorf|Esc<strong>en</strong>a <strong>en</strong> el río Ozama|Óleo/te<strong>la</strong>|52 x 61 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />

|151|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|152|<br />

|115|<br />

Llor<strong>en</strong>s,<br />

Op. Cit.<br />

Páginas 34-35.<br />

Confert.<br />

|116|<br />

Ginebra, Freddy.<br />

Listín Diario.<br />

7 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />

1981.<br />

Confert.<br />

dor y crítico Manuel Bartolomé Cassio –re<strong>de</strong>scubridor <strong>de</strong> El Greco– qui<strong>en</strong> se convirtió<br />

<strong>en</strong> el guía <strong>de</strong> su vocación pictórica. Una beca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>Leon</strong>esa le permitió<br />

estudiar <strong>en</strong> Italia (1933), viajando luego a Francia y Portugal (1936), país este último<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> regresa a España al iniciarse <strong>la</strong> guerra civil, a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual<br />

ti<strong>en</strong>e que tomar el camino <strong>de</strong>l exilio.<br />

A<strong>un</strong>que, al llegar al país dominicano, Ve<strong>la</strong> Zanetti había expuesto personalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

León (1931) y había realizado alg<strong>un</strong>as pinturas murales <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ciudad (1932 y<br />

1934),«realm<strong>en</strong>te su obra pictórica <strong>la</strong> inició propiam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Santo Domingo, don<strong>de</strong> residió<br />

<strong>la</strong>rgos años <strong>en</strong>tregado a su <strong>la</strong>bor artística con vocación y vol<strong>un</strong>tad nada corri<strong>en</strong>te.|115|<br />

El pintor corrobora esta apreciación cuando <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra: «Santo Domingo está <strong>en</strong><br />

mi vida <strong>de</strong> tal manera que hay que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no sólo trabajé allá, que mis hijos<br />

son dominicanos, que me casé <strong>en</strong> Santo Domingo y que lo llevaré a cuestas con orgullo,<br />

no para pasar <strong>la</strong> factura, lo llevaré <strong>en</strong> el hondón <strong>de</strong> mi corazón como siempre lo he<br />

<strong>de</strong>mostrado. / Agra<strong>de</strong>zco toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erosidad que se me ofreció <strong>en</strong> los primeros mom<strong>en</strong>tos<br />

cuando yo era <strong>un</strong> mal pintor, porque (…), no era <strong>un</strong> g<strong>en</strong>io. Era <strong>un</strong> jov<strong>en</strong> estudiante<br />

<strong>de</strong> arte que t<strong>en</strong>ía que comer y que se tiraba a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, a nadar sin saber nadar.<br />

El pueblo dominicano me dio comida, albergue, fe y eso no se pue<strong>de</strong> olvidar».|116|<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|A oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mar|Óleo/te<strong>la</strong>|70 x 87 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó.<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Diablo Cojuelo|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|95 x 71 cms.|1948|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Maternidad|Gouache/papel|37 x 31 cms.|1940|Col. Octavio Amiama <strong>de</strong> Castro.<br />

|153|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|154|<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Muchacha posando|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|99 x 81 cms.|1947|Col. Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana.<br />

Cuando Ve<strong>la</strong> Zanetti llegó al país pres<strong>en</strong>tó a los pocos meses <strong>un</strong>a exposición personal<br />

<strong>de</strong> casi ci<strong>en</strong> obras.|117| Allí se re<strong>un</strong>ían cuadros y temas p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> atmósfera sombría:<br />

El concierto (óleo), Segadores (Proyecto mural), Castel<strong>la</strong>no (óleo), Evacuación <strong>de</strong>l pirineo<br />

(óleo), Antonio el camborio (Temple), Regreso <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te (acuare<strong>la</strong>), <strong>en</strong>tre otras obras que<br />

volvió a pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>un</strong>a colectiva nacional <strong>de</strong>l 1940. «Sus primeros murales dominicanos<br />

fueron realizados <strong>en</strong> el ruinoso Conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> vivió Tirso <strong>de</strong><br />

Molina, <strong>en</strong> el siglo XVI. Allí pintó seis paneles <strong>de</strong> 3 x 2 metros. A partir <strong>de</strong> esa realización<br />

(1940), este artista alto, fuerte, <strong>de</strong> voz <strong>de</strong> tru<strong>en</strong>o, <strong>de</strong> temperam<strong>en</strong>to abierto, simpatía<br />

innata y <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme capacidad hacia el trabajo, <strong>en</strong>contró el respaldo <strong>de</strong> personas c<strong>la</strong>ve<br />

que le consiguieron <strong>en</strong>cargos <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nte importancia. Su obra durante los ap<strong>en</strong>as<br />

diez años que residió <strong>en</strong> el país es titánica. Darío Suro diría <strong>de</strong> él <strong>en</strong> 1949, al com<strong>en</strong>tar<br />

los murales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia <strong>de</strong> San Cristóbal: con <strong>la</strong> <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> esta iglesia Ve<strong>la</strong> Zanetti<br />

se sitúa como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros muralistas <strong>de</strong> América, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Orosco, Rivera<br />

y Siqueiro <strong>en</strong> México».|118|<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti se convirtió <strong>en</strong> <strong>un</strong> pintor <strong>de</strong> proyectos arquitectónicos, apoyado por<br />

diseñadores y constructores, los cuales escamotearon pequeñas partidas monetarias que<br />

permitieron «<strong>la</strong> gigantesca obra <strong>de</strong> este pintor castel<strong>la</strong>no que <strong>de</strong>dicaba jornadas <strong>en</strong>teras<br />

a cubrir con sus dibujos y sus colores los b<strong>la</strong>ncos muros <strong>de</strong> iglesias, <strong>de</strong> edificios públicos<br />

y resi<strong>de</strong>ncias privadas», ap<strong>un</strong>ta María Ugarte. Esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> su arte, especialm<strong>en</strong>te su<br />

pintura mural es producto <strong>de</strong>l diálogo con <strong>la</strong> soledad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sumergía sus realizaciones,<br />

<strong>un</strong>a vez el conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> meditación sobre el tema lo ubicaban <strong>en</strong> el <strong>de</strong>snudo<br />

y sil<strong>en</strong>cioso espacio <strong>de</strong>l diálogo visual. En cada espacio fue levantando <strong>la</strong> épica <strong>de</strong> sus<br />

visiones humanas, sociales e históricas. Realm<strong>en</strong>te cantos narrativos, dramáticos y simbólicos,<br />

elevados a <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong>l monum<strong>en</strong>to espacial o recinto que los acogían. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> Vall<strong>de</strong>peres, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>fine a Ve<strong>la</strong> Zanetti como <strong>un</strong> pintor monum<strong>en</strong>talista,<br />

estableci<strong>en</strong>do que los murales que realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, <strong>en</strong> 1951,<br />

resultan, «sin duda, <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra monum<strong>en</strong>tal que ha pintado <strong>en</strong> República<br />

Dominicana».|119|<br />

Los murales realizados <strong>en</strong> el país son numerosos. Ellos comp<strong>en</strong>dian <strong>la</strong> etnia, <strong>la</strong> cultura, <strong>la</strong><br />

cre<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> historia nacional, el trabajo y el progreso promovido <strong>en</strong> los años <strong>de</strong> su ejecución,<br />

trasc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> circ<strong>un</strong>stancialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Era <strong>de</strong> Trujillo, ya que su tarea artística fue<br />

pintar, lo cual era su pasión <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>un</strong> clima político b<strong>en</strong>efactorista. Sobre esa circ<strong>un</strong>stancia<br />

y ante <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> dictadura trujillista creó <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pintura<br />

mural,Ve<strong>la</strong> Zanetti emite <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te aseveración: «Yo inv<strong>en</strong>té <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra mural <strong>en</strong> Santo<br />

Domingo.Y <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>té sólo por necesidad mía.Yo conseguí que los arquitectos creyeran<br />

|155|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|117|<br />

Llor<strong>en</strong>s,<br />

Op. Cit.<br />

Página 35,<br />

Confert.<br />

|118|<br />

Ugarte, María.<br />

El Caribe.<br />

27 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero<br />

<strong>de</strong> 1996,<br />

Confert.<br />

|119|<br />

Vall<strong>de</strong>peres,<br />

El Arte <strong>de</strong><br />

Nuestro Tiempo,<br />

Op. Cit.<br />

Página 162,<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|156|<br />

|120|<br />

Martínez <strong>de</strong><br />

A<strong>la</strong>mo, Josefina.<br />

El Caribe.<br />

23 <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> 1981.<br />

Confert.<br />

|121|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Confert.<br />

|122|<br />

Llor<strong>en</strong>s,<br />

Página 61.<br />

Confert.<br />

<strong>en</strong> mi, y que arañaran mil dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l presupuesto para que pintara esos murales. / A veces,<br />

vuelvo a recordar cuando <strong>en</strong> Santo Domingo yo mismo cargaba el agua para mi casa.<br />

O cuando me llevaban a pintar <strong>en</strong> <strong>un</strong> camión, <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a húmeda; mi<strong>en</strong>tras el<br />

capataz, que t<strong>en</strong>ía más categoría, subía <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabina j<strong>un</strong>to al chofer…, ¡Yo he pagado <strong>un</strong><br />

precio terrible! Hay grados <strong>de</strong> sufrimi<strong>en</strong>to: no es lo mismo <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>un</strong>a peseta, ro<strong>de</strong>ado<br />

<strong>de</strong> amigos, <strong>de</strong> familia, que el dó<strong>la</strong>r que te falta <strong>en</strong> <strong>un</strong> país totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconocido».<br />

Enfático,Ve<strong>la</strong> Zanetti agrega: «Yo he pintado <strong>de</strong> brocha gorda <strong>en</strong> Santo Domingo (…) pero<br />

¡jamás!, jamás p<strong>en</strong>sé <strong>en</strong> cambiar <strong>de</strong> camino. Debes aferrarte a tus razones, ser <strong>un</strong> iluminado.<br />

Es como <strong>de</strong>cirle a Modigliani, a su primera tos, o a Van Gogh, <strong>en</strong> sus primeros rama<strong>la</strong>zos<br />

<strong>de</strong> locura, que no pintara más… Eso n<strong>un</strong>ca. / El mural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina<br />

<strong>de</strong> Santo Domingo, lo pinté con jornal <strong>de</strong> obrero. Los sábados, hacía co<strong>la</strong> con los mu<strong>la</strong>tos<br />

albañiles para recibir mi sobre, porque el arquitecto quería que lo terminara, a<strong>un</strong>que habían<br />

suprimido esa partida.Y me incluyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> nómina con el jornal <strong>de</strong> maestro albañil».|120|<br />

De <strong>la</strong> misma manera que realizó <strong>en</strong> el territorio dominicano <strong>un</strong>a consi<strong>de</strong>rable producción<br />

mural, igualm<strong>en</strong>te hizo obra <strong>de</strong> caballete pintada con diversos medios, técnicas y <strong>en</strong> variados<br />

soportes, sobre todo <strong>en</strong> cartón y ma<strong>de</strong>ra.También realiza dibujos libres y bocetos <strong>de</strong><br />

murales. En parte <strong>de</strong> toda esta producción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores o re<strong>la</strong>tivas dim<strong>en</strong>siones sobresal<strong>en</strong><br />

los retratos y especialm<strong>en</strong>te aquel<strong>la</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el tema <strong>de</strong> mu<strong>la</strong>tos y negros es <strong>en</strong>focado con<br />

cierto aire <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>za como condición <strong>de</strong> <strong>un</strong>a interioridad que caló a fondo. Una grandilocu<strong>en</strong>cia<br />

realista, a veces conjugada con libertad expresionista y a veces sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />

ap<strong>un</strong>taciones cuasicubistas o geométricas, <strong>de</strong>finió <strong>un</strong> ciclo nacional, n<strong>un</strong>ca interrumpido<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> maestro que, cuando rememoraba sus viv<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> América, repetía siempre: «Yo soy<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> fui; don<strong>de</strong> <strong>un</strong>o ha respirado, ha trabajado, ha soñado y ha sufrido».|121|<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti fue doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, ocupando <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>ntel para el 1956. Con exposiciones individuales y murales realizados <strong>en</strong> otros<br />

países americanos (Colombia, México, Estados Unidos, …), <strong>la</strong> nostalgia le hizo regresar<br />

a España, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> continuó pintando, haci<strong>en</strong>do cerámica, dibujos, grabados e ilustraciones.<br />

En <strong>la</strong> España <strong>de</strong> su <strong>de</strong>stino alcanzó <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong>l maestro que había forjado su<br />

carácter t<strong>en</strong>az, <strong>de</strong>cidido y <strong>en</strong>tregado al arte hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su fallecimi<strong>en</strong>to.<br />

EUGENIO FERNÁNDEZ GRANELL, nativo <strong>de</strong> La Coruña (n. 1912), era <strong>la</strong> personalidad<br />

más inquieta,compleja y versátil <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> refugiados que arribó a Santo Domingo.<br />

En el país natal, se le conoció como Miguel García Vivancos, el anarquista que era comisario<br />

<strong>de</strong> guerra y había sido <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz relojero, estibador y taxista,|122| asumi<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> el exilio otras difer<strong>en</strong>tes tareas. Al refugiarse <strong>en</strong> el país dominicano, fue ubicado con su<br />

mujer Amparo <strong>en</strong> <strong>la</strong> colonia agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Dajabón, lugar que abandonaron para tras<strong>la</strong>darse a<br />

<strong>la</strong> ciudad capital <strong>en</strong> don<strong>de</strong> alqui<strong>la</strong>ron <strong>un</strong> local <strong>de</strong> juguetería, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, «y durante<br />

varias semanas se pusieron a trabajar con ahínco, contribuy<strong>en</strong>do cada <strong>un</strong>o sus mejores<br />

habilida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong> manual <strong>de</strong> Amparo y <strong>la</strong> imaginativa <strong>de</strong> Eug<strong>en</strong>io». Los juguetes l<strong>la</strong>maron po<strong>de</strong>rosam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> posible cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong> fem<strong>en</strong>ina que al <strong>en</strong>trar a <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da<br />

y <strong>de</strong>scubrir que eran <strong>de</strong> fabricación nacional, los <strong>de</strong>sestimaron, no v<strong>en</strong>dieron nada.|123|<br />

Después <strong>de</strong> juguetero, Eug<strong>en</strong>io Granell, como se le conocía <strong>en</strong> los círculos capitaleños<br />

<strong>de</strong> inmigrantes y criollos, ejerció <strong>la</strong> música, arte que había estudiado <strong>en</strong> el Conservatorio<br />

<strong>de</strong> Madrid, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras lecciones <strong>de</strong> partitura impartidas por <strong>la</strong> madre.<br />

En Santo Domingo fue violinista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Nacional, f<strong>un</strong>dada <strong>en</strong> 1941,<br />

bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Enrique Casal Chapi. De <strong>la</strong> música pasó a <strong>la</strong> pintura, alternándo<strong>la</strong><br />

con <strong>la</strong> poesía, el cu<strong>en</strong>to, el <strong>en</strong>sayo, el <strong>de</strong>corado <strong>de</strong> teatro y el periodismo. En los prime-<br />

ros años <strong>de</strong>l periódico La Nación, Granell estuvo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> página literaria y allí<br />

publicó también sus divertidos artículos sobre <strong>la</strong> vida dominicana.|124| Fue <strong>en</strong> 1941,<br />

talvez por sus contactos directos con artistas amigos (Bretón, Lam, Gausachs, …), cuando<br />

Granell <strong>de</strong>scubrió su vocación hacia <strong>la</strong> pintura, dando comi<strong>en</strong>zo a <strong>un</strong>a producción<br />

por su cu<strong>en</strong>ta, sin maestro ni ayuda <strong>de</strong> nadie, aprovechando el tiempo libre, rechazando<br />

ofertas <strong>de</strong> trabajos bi<strong>en</strong> rem<strong>un</strong>erados y mant<strong>en</strong>iéndose como periodista.Auto<strong>de</strong>scubier-<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Añoranzas <strong>de</strong> <strong>un</strong> torero <strong>en</strong>amorado|Óleo/te<strong>la</strong>|78 x 64 cms.|1943|Col. Museo <strong>de</strong> Arte<br />

Mo<strong>de</strong>rno.<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Mujeres cogi<strong>en</strong>do flores|Óleo/te<strong>la</strong>|71 x 51 cms.|1944|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|157|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|123|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 40.<br />

Confert.<br />

|124|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 191.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|158|<br />

to como artista <strong>de</strong>l pincel t<strong>en</strong>dió a <strong>un</strong> fec<strong>un</strong>do <strong>de</strong>sarrollo.Al poco tiempo, pudo pres<strong>en</strong>tar<br />

<strong>en</strong> su primera exposición <strong>de</strong> 1943, cuar<strong>en</strong>ta y cuatro composiciones.|125| Precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> ese año, <strong>en</strong> el que se le i<strong>de</strong>ntifica como <strong>un</strong> surrealista «cargado <strong>de</strong> es<strong>en</strong>cias españo<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> siempre»,|126| Granell publica <strong>un</strong>a página <strong>en</strong> <strong>la</strong> que escribe afirmaciones como<br />

<strong>la</strong>s que a continuación se transcrib<strong>en</strong>: «El artista sueña, no echa cu<strong>en</strong>ta. / El artista<br />

inv<strong>en</strong>ta, no calcu<strong>la</strong>. / El artista abre su camino <strong>la</strong>nzándose como <strong>un</strong>a flecha y cierra su<br />

órbita arremeti<strong>en</strong>do con el ímpetu <strong>de</strong> <strong>un</strong> bisonte si<strong>de</strong>ral. / Mixtificador –vestido <strong>de</strong> realista,<br />

<strong>de</strong> moralista, <strong>de</strong> sociólogo o <strong>de</strong> lo que quiera– es qui<strong>en</strong> comi<strong>en</strong>za arremeti<strong>en</strong>do como<br />

<strong>un</strong> toro para quedar exhausto <strong>en</strong> su viaje y cansino como <strong>un</strong> buey».|127|<br />

En 1943, Fernán<strong>de</strong>z Granell, al igual que el chil<strong>en</strong>o Alberto Baeza Flores, animaron el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida. Granell fue <strong>un</strong> co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista <strong>de</strong>l mo-<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Sin título|Óleo/te<strong>la</strong>|32 x 43.5 cms.|1942|Col. Familia Brugal Gassó. Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Surrealista|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|31 x 24.5 cms.|1945|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|159|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|125|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 34.<br />

Confert.<br />

|126|<br />

Revista La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida,<br />

No. 3, diciembre<br />

1943.Confert.<br />

|127|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Granell:<br />

«Arte, Artistas y<br />

Contables».<br />

Revista La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|160|<br />

|128|<br />

Llor<strong>en</strong>s,<br />

Op. Cit.<br />

Página 34.<br />

Confert.<br />

vimi<strong>en</strong>to, aparte <strong>de</strong>l viñetista <strong>de</strong> los números que se publicaron hasta 1945. En el referido<br />

año registra <strong>un</strong>a seg<strong>un</strong>da muestra personal consi<strong>de</strong>rada rot<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te más surrealista<br />

que <strong>la</strong> anterior: <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1943, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual era evi<strong>de</strong>nte «<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conocidos maestros<br />

contemporáneos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Picasso, hasta Chirico, mas no por eso <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong> acusarse<br />

su inconf<strong>un</strong>dible originalidad».|128|<br />

Granell celebró <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> mostró<br />

200 obras diversas (óleos, gouaches, ap<strong>un</strong>tes,…), más personales y surrealistas. En esa<br />

muestra: «Los ángeles <strong>de</strong> luz y <strong>de</strong> sombra que lleva <strong>en</strong> su honda, lo asist<strong>en</strong> intermit<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> su fiesta <strong>de</strong> creaciones originales, pero el artista rebasa <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong> <strong>la</strong> objetividad,<br />

y se <strong>en</strong>camina ya tri<strong>un</strong>fador <strong>de</strong> sus fuerzas hacia panoramas más amplios (…). Hoy<br />

Granell ha vaciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> te<strong>la</strong> los movimi<strong>en</strong>tos afines <strong>de</strong> su yo recóndito, <strong>de</strong> su otro m<strong>un</strong>-<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Composición|Óleo/te<strong>la</strong>|1943|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Oráculo v<strong>en</strong>turoso|Óleo/te<strong>la</strong>|62 x 47 cms.|1951|Col. Giuseppe Bonarelli.<br />

|161|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|162|<br />

|129|<br />

Lacay Po<strong>la</strong>nco,<br />

Ramón Augusto.<br />

La Nación.<br />

28 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1945.<br />

Confert.<br />

|130|<br />

Serraño Ponce<strong>la</strong>, S.<br />

Citado <strong>en</strong><br />

Catálogo <strong>de</strong><br />

Eug<strong>en</strong>io Granell.<br />

1981.<br />

Confert.<br />

do (…). Indudablem<strong>en</strong>te todavía existe <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>un</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa receptora.Aún<br />

<strong>la</strong> crítica soez, cargada <strong>de</strong> prejuicios, <strong>de</strong>tracta neciam<strong>en</strong>te el surrealismo».|129|<br />

Resultó revolucionaria para el medio artístico y cultural <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Eug<strong>en</strong>io Granell,<br />

rot<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te surrealista como autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> narración El Hombre Ver<strong>de</strong> (1944) y como<br />

pintor <strong>de</strong> visualida<strong>de</strong>s imaginativas ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> símbolos, <strong>de</strong> metáforas plásticas, dado<br />

el carácter poético <strong>de</strong> <strong>un</strong> «m<strong>un</strong>do abisal, <strong>de</strong>sintegrado, don<strong>de</strong> cada forma orgánica trata<br />

<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r su postura más expresiva y com<strong>un</strong>icarnos, no su experi<strong>en</strong>cia formal, sino su<br />

verda<strong>de</strong>ra es<strong>en</strong>cialidad».|130|<br />

Granell fue el primer pintor surrealista asociado al <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>l arte mo<strong>de</strong>rno dominicano,<br />

a instancias <strong>de</strong>l cual se auto<strong>de</strong>scubre <strong>en</strong> com<strong>un</strong>ión con los artistas que como él se refugiaron<br />

<strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> también fue solidario con poetas nativos que comulga-<br />

José Alloza|La p<strong>la</strong>ya|Dibujo|1940.<br />

ban con <strong>un</strong>a corri<strong>en</strong>te literaria, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se reconoce al francés André Bretón, como su<br />

i<strong>de</strong>ólogo f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal. En <strong>un</strong> recu<strong>en</strong>to apreciativo sobre el surrealismo pictórico, éste último<br />

escribe: «Al igual que durante <strong>la</strong> guerra prece<strong>de</strong>nte, ha sido <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te americano<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> a lo lejos, me parece que <strong>la</strong> pintura ha <strong>la</strong>nzado sus más bellos fuegos <strong>de</strong>l artificio:<br />

Ernst,Tanguy, Matta, Donati y Gorki <strong>en</strong> Nueva York. Lam <strong>en</strong> Cuba; Granell <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

República Dominicana; Frances, Carrington, Remedios <strong>en</strong> México; Ar<strong>en</strong>as y Cáceres <strong>en</strong><br />

Chile. La re<strong>un</strong>ión, <strong>la</strong> confrontación <strong>de</strong> éstas obras se impone <strong>en</strong> 1946 <strong>en</strong> París».|131|<br />

Bretón escribió esa refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1952. Para <strong>en</strong>tonces, Eug<strong>en</strong>io Granell se había marchado<br />

<strong>de</strong>l país, evadi<strong>en</strong>do posiblem<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a m<strong>en</strong>tira política, ya que se le exigió firmar<br />

<strong>un</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adhesión a <strong>la</strong> dictadura, <strong>en</strong> el que se establecía que el régim<strong>en</strong> trujillista<br />

no había maltratado ni <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>do a refugiado alg<strong>un</strong>o. «Con los años, este pintor<br />

<strong>de</strong> La Coruña fue alcanzando <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia artística sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>un</strong>a obra imaginaria,<br />

igualm<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong> los impulsos <strong>de</strong>l subconsci<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> el humor, característica<br />

muy rara <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> surrealista», seña<strong>la</strong> Carlos Ballester, para qui<strong>en</strong> lo primero que<br />

l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura <strong>de</strong> Granell es su originalidad. «No se parece a nada, no<br />

ti<strong>en</strong>e par<strong>en</strong>tesco con nadie. Carece <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>ntes y refer<strong>en</strong>cias. No hay manera <strong>de</strong> saber<br />

<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>e».|132|<br />

José Alloza|La máquina infernal|Dibujo|1939.<br />

|163|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|131|<br />

Bretón,<br />

cita referida<br />

<strong>en</strong> Catálogo<br />

<strong>de</strong> Granell.<br />

Op. Cit.<br />

Confert.<br />

|132|<br />

Carlos Ballester.<br />

Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />

Catálogo. I<strong>de</strong>m.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|164|<br />

Del restante grupo <strong>de</strong> artistas refugiados que proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> España, se asocian aquellos que<br />

tuvieron que ver con <strong>un</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to gráfico <strong>en</strong> Santo Domingo,más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ilustración. La mayoría se incorpora a los medios periodísticos <strong>de</strong>l país, figurando<br />

alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras exposiciones nacionales que se organizan <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano<br />

<strong>en</strong> los años 1940 y 1941. José Alloza <strong>en</strong>cabeza este grupo <strong>de</strong> ilustradores.<br />

JOSÉ ALLOZA VILLAGROSA, nacido <strong>en</strong> 1905 <strong>en</strong> Burjaraloz, Zaragoza, llegó a Santo<br />

Domingo <strong>en</strong> 1940, <strong>de</strong>stacándose por haber ilustrado <strong>un</strong>a Historia Gráfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Dominicana, escrita por José Ramón Estel<strong>la</strong>, periodista vasco que ocupó <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong>l diario La Opinión. El libro <strong>de</strong> historia se editó para distribuirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s,<br />

resultando <strong>un</strong> texto didáctico que aúna a <strong>la</strong> fácil lectura los ab<strong>un</strong>dantes grabados episódicos<br />

(201 <strong>en</strong> total) que e<strong>la</strong>boró Alloza, recreando hechos, personajes y aspectos <strong>de</strong>l acon-<br />

tecer nacional. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa precolombina hasta el 1944, año <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República,<br />

se traza <strong>un</strong>a visión <strong>de</strong> síntesis, que inevitablem<strong>en</strong>te concluye con <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong><br />

logros alcanzados por el régim<strong>en</strong>. La novedad que repres<strong>en</strong>ta el libro se convirtió <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo para textos que se editaron posteriorm<strong>en</strong>te con grabados o ilustraciones.<br />

La historia gráfica no fue el único libro ilustrado <strong>en</strong> Santo Domingo por Alloza, qui<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong>a bu<strong>en</strong>a experi<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación adquirida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Be-<br />

José Alloza|La cabeza <strong>de</strong> Ferrand|Dibujo|1943.<br />

José Alloza|Cotubanamá el cacique|Dibujo|1943.<br />

l<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Barcelona, así como <strong>en</strong> diversos medios periodísticos europeos, para los<br />

cuales <strong>la</strong>boró antes <strong>de</strong>l exilio provocado por <strong>la</strong> guerra civil. En el país dominicano, exhibió<br />

sus dibujos caracterizados por <strong>un</strong>a elocu<strong>en</strong>te gracia cargada <strong>de</strong> humor e igualm<strong>en</strong>te<br />

realizó <strong>de</strong>coraciones <strong>en</strong> resi<strong>de</strong>ncias particu<strong>la</strong>res, así como <strong>un</strong> mural alegórico a<br />

<strong>la</strong> república y a <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Trujillo.|133| Una nota manuscrita <strong>en</strong> el Catálogo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong>l 1940 ofrece <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Alloza: «Dibujante<br />

que ha co<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> revistas <strong>de</strong> gran prestigio <strong>en</strong> Europa, se nos pres<strong>en</strong>ta con <strong>un</strong>a serie<br />

<strong>de</strong> dibujos e ilustraciones <strong>de</strong> estilo gracioso y humorístico. Sus estampas nos llevan<br />

al pasado y nos hac<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> felicidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> nuestros<br />

abuelos».|134|<br />

Alloza fue el principal ilustrador <strong>de</strong> los compatriotas que editaron libros <strong>en</strong> el medio<br />

dominicano. Pese a sobresalir <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica, ejecutaba pinturas, <strong>de</strong>corando varias resi<strong>de</strong>ncias<br />

con alegóricos murales, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los cuales realizó <strong>en</strong> los salones <strong>de</strong>l Club Militar.<br />

Residió <strong>en</strong> Santo Domingo durante siete años (1940-1947).<br />

ANTONIO BERNAD GONZÁLVEZ fue otro dibujante refugiado que sobresalió,<br />

especialm<strong>en</strong>te como ilustrador periodístico, ya que pert<strong>en</strong>eció al personal <strong>de</strong>l<br />

Diario La Nación, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se publicaron <strong>la</strong>s innumerables caricaturas que realizó <strong>en</strong>-<br />

Antonio Bernad (Toni)|Caricatura <strong>de</strong> Héctor Incháustegui Cabral|Década 1940.<br />

Antonio Bernad (Toni)|Bai<strong>la</strong>rina calzándose|Mixta/papel|46 x 38 cms.|1946|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|165|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|133|<br />

Datos <strong>de</strong><br />

José Alloza <strong>en</strong><br />

Catálogo Exposición<br />

Nacional,<br />

1941.<br />

Confert.<br />

|134|<br />

Notas Manuscritas<br />

(?), Catálogo<br />

Exposición <strong>de</strong><br />

Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />

1940.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|166|<br />

|135|<br />

Datos <strong>de</strong> Bernad<br />

<strong>en</strong> Catálogo,<br />

1941.<br />

Op. Cit.<br />

Confert.<br />

|136|<br />

Datos <strong>de</strong> Ximpa<br />

<strong>en</strong> Album<br />

Hom<strong>en</strong>aje<br />

a Trujillo,<br />

1943.<br />

Confert.<br />

tre 1939-1945. Conocido con el sobr<strong>en</strong>ombre <strong>de</strong> Toni, era ori<strong>un</strong>do <strong>de</strong> Elche, com<strong>un</strong>idad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Alicante. Con estudios <strong>en</strong> Dibujo y Pintura, expuso por primera<br />

vez a los 16 años <strong>de</strong> edad mostrando <strong>de</strong>spués sus obras <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> Francia.|135|<br />

Diseñador <strong>de</strong> carteles, Bernad Gonzálvez (Toni) había dirigido <strong>un</strong>a revista política durante<br />

el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil Españo<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que fueron <strong>de</strong>rrotados los republicanos.Al<br />

tomar el exilio y refugiarse <strong>en</strong> Santo Domingo, trabajó <strong>en</strong> gimnasia e hizo <strong>de</strong><br />

camarero por algún tiempo hasta que se incorporó al activismo periodístico <strong>en</strong> 1940.<br />

Expuso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales bi<strong>en</strong>ales nacionales, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do premio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1946 con <strong>la</strong><br />

obra Bai<strong>la</strong>rina calzándose (grabado). Contrajo matrimonio con <strong>un</strong>a dominicana, marchándose<br />

luego a México.<br />

LUIS VÍCTOR GARCÍA XIMPA, qui<strong>en</strong> firmaba sus obras artísticas con el seg<strong>un</strong>do<br />

apellido, fue también co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> La Nación. En este periódico asumió <strong>la</strong> caricatura,<br />

campo gráfico que le había permitido <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> periódicos, editoras y<br />

revistas <strong>de</strong> Barcelona, Madrid y Oviedo. El había iniciado su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> dibujante <strong>en</strong> el<br />

diario El Comercio, <strong>de</strong> Gijón. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> dibujante e ilustrador, Ximpa era pintor, con<br />

numerosas exposiciones realizadas <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> Europa|136| antes <strong>de</strong> arribar al<br />

Luis García Ximpa|Telésforo Cal<strong>de</strong>rón|Caricatura|1942.<br />

Luis García Ximpa|Max H<strong>en</strong>ríquez Ureña|Caricatura|1942.<br />

país, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>bora como retratista y caricaturista. Editó <strong>un</strong> álbum hom<strong>en</strong>aje a Trujillo<br />

<strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con José Campa, otro refugiado que tuvo que ver con el semanario<br />

Democracia, <strong>la</strong> publicación más importante y dura<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l exilio español <strong>en</strong> Santo<br />

Domingo.|137|<br />

Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> adu<strong>la</strong>ción formu<strong>la</strong>ria que reve<strong>la</strong>, acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> época y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong>,<br />

el álbum hom<strong>en</strong>aje reúne sufici<strong>en</strong>te material <strong>de</strong> ilustración gráfica con el que se<br />

aprecia el dominio <strong>de</strong> Ximpa. Sobre todo <strong>la</strong>s numerosas caricaturas <strong>de</strong> embajadores y<br />

f<strong>un</strong>cionarios gubernativos reve<strong>la</strong>n cualidad extraordinaria para ofrecer retratos fisonómicos<br />

y anímicos con <strong>de</strong>puradas y precisas líneas. Para el 1943, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong>l<br />

referido álbum, este artista español había realizado 17 retratos <strong>de</strong> personalida<strong>de</strong>s localizadas<br />

<strong>en</strong> el país, <strong>en</strong>tre ellos el <strong>de</strong>l Padre Fantino, pintado al óleo.<br />

BLAS es el nombre que se recuerda <strong>de</strong> <strong>un</strong> tercer caricaturista, vincu<strong>la</strong>do también al periódico<br />

La Nación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que este medio apareció <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1940. Su nombre completo<br />

era B<strong>la</strong>s Carlos Arveros y arribó a Santo Domingo <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> los primeros<br />

refugiados, acompañado <strong>de</strong> su hijo Clem<strong>en</strong>te (Arveros Oria), producto <strong>de</strong> su primer<br />

matrimonio, y <strong>de</strong> su seg<strong>un</strong>da esposa, <strong>la</strong> actriz Carm<strong>en</strong> Rull. Llegó a exponer individualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> exhibe caricaturas y miniaturas <strong>de</strong> diversos<br />

Luis García Ximpa|Rafael Paíno Pichardo|Caricatura|1942.<br />

Luis García Ximpa|Manuel A. Peña Batlle|Caricatura|1942.<br />

|167|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|137|<br />

Llor<strong>en</strong>s.<br />

Op. Cit.<br />

Página 187.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|168| |169|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|138|<br />

Nota manuscrita<br />

(?). Catálogo<br />

1940, Op. Cit.<br />

Confert.<br />

temas (1940), marchándose a Colombia, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> y <strong>la</strong>bora por breve tiempo. En<br />

1941 vuelve a Santo Domingo y comi<strong>en</strong>za nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> La Nación, hasta su muerte<br />

ocurrida <strong>en</strong> el país, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> fue <strong>en</strong>terrado. Su <strong>la</strong>bor gráfica fue poco conocida. Produjo<br />

tiras cómicas <strong>de</strong> carácter secu<strong>en</strong>cial y caricaturas sobre el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra M<strong>un</strong>dial.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, caricaturas <strong>de</strong> temática dominicana, <strong>un</strong> tanto exageradas o grotescas <strong>en</strong><br />

su caracterización popu<strong>la</strong>r.<br />

FRANCISCO RIVERO GIL es otro refugiado re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> caricatura, manifestación<br />

dibujística a <strong>la</strong> que se asociaba su carrera artística, iniciada <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> nació <strong>en</strong> 1899.Autor <strong>de</strong> carteles, <strong>de</strong> <strong>de</strong>coraciones murales y portadista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Editorial<br />

Espasa-Calpe, trabajó <strong>en</strong> diversos órganos periodísticos <strong>de</strong> España, antes <strong>de</strong> refugiarse<br />

<strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> 1940.<br />

Ese registro provoca el sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario: «Este famoso dibujante se nos pres<strong>en</strong>ta<br />

con <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> estampas históricas y <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te vernáculo.Todas el<strong>la</strong>s reve<strong>la</strong>n por su<br />

<strong>de</strong>lica<strong>de</strong>za <strong>de</strong> líneas, por el movimi<strong>en</strong>to y expresión <strong>de</strong> sus figuras, que es <strong>un</strong> dominador<br />

<strong>de</strong> ese difícil arte».|138|<br />

La localización <strong>de</strong> Rivero Gil <strong>en</strong> Santo Domingo no fue dura<strong>de</strong>ra, ya que emigró a Colombia<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> pasó a México <strong>en</strong> don<strong>de</strong> falleció (1972). Dura<strong>de</strong>ra tampoco fue <strong>la</strong><br />

Francisco Rivero Gil|Entierro campesino|Dibujo|1940.<br />

B<strong>la</strong>s|V<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> maní|Dibujo|C. 1940.<br />

Alfonso Vi<strong>la</strong> (Shum)|Mujer s<strong>en</strong>tada|Óleo/te<strong>la</strong>|69.2 x 48.3 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|170|<br />

|139|<br />

Arte Club.<br />

Los Inmigrantes.<br />

Catálogo 1989.<br />

Confert.<br />

|140|<br />

González Lame<strong>la</strong>,<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r.<br />

Op. Cit.<br />

Páginas 110-111.<br />

Confert.<br />

|141|<br />

Vall<strong>de</strong>peres,<br />

Manuel.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

Dominicanos<br />

<strong>de</strong> Cultura.<br />

No. 25/26, 1945.<br />

Páginas 71-74.<br />

Confert.<br />

ubicación <strong>de</strong> otro compatriota suyo, <strong>de</strong> nombre Juan Bautista Acher o Alfonso Vi<strong>la</strong>,<br />

qui<strong>en</strong> también emigró a México <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber arribado al país dominicano con su<br />

esposa y dos hijastros: Antonio y Ramón Prats V<strong>en</strong>tós.<br />

ALFONSO VILA (1897-1967), natural <strong>de</strong> Lérida, era pintor, dibujante y caricaturista<br />

conocido como Shum, el nombre artístico que adoptó. Al arribar al país con su familia,<br />

<strong>en</strong> 1940, contaba con <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> currículum como expositor e ilustrador, añadi<strong>en</strong>do<br />

a sus registros europeos <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias vividas <strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> residió<br />

estrecham<strong>en</strong>te hasta el extremo <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse a La Vega, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> realizó <strong>un</strong>a ext<strong>en</strong>sa<br />

producción <strong>de</strong> obras (sobre todo paisajes), alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales mostró <strong>en</strong> <strong>un</strong>a exposición<br />

celebrada <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> los Caballeros (1940) y <strong>en</strong> <strong>un</strong>a seg<strong>un</strong>da muestra <strong>de</strong><br />

Santo Domingo (1940), exponi<strong>en</strong>do también <strong>en</strong> <strong>la</strong> Colectiva Nacional <strong>de</strong> 1941, que<br />

re<strong>un</strong>ió 28 artistas, <strong>en</strong>tre inmigrantes y nativos. La alegoría y <strong>un</strong> dominio exquisito <strong>de</strong>l<br />

pastel caracterizaba, por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Shum, cuyos dibujos animaron <strong>la</strong>s páginas<br />

<strong>de</strong> varios diarios y revistas durante su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana.|139|<br />

Su nombre real era Juan Bautista Acher. Publicó alg<strong>un</strong>os linograbados <strong>en</strong> el<br />

diario La Opinión|140|<br />

Otros dos nombres completan el sector <strong>de</strong> los ilustradores refugiados que no arraigan<br />

<strong>en</strong> el medio nacional <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> transitoriedad <strong>en</strong> Santo Domingo. Joaquín Del Alba<br />

(n. 1912), caricaturista español, es <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos. Firmaba sus trabajos con el seudónimo<br />

Kim, que <strong>en</strong> su mayoría aparecieron <strong>en</strong> el diario El Caribe. El seg<strong>un</strong>do es Saul Steinberg,<br />

dibujante y caricaturista alemán <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> judío, qui<strong>en</strong> arribó al país como refugiado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Seg<strong>un</strong>da Guerra M<strong>un</strong>dial, <strong>la</strong>borando <strong>en</strong> el periódico La Nación, antes <strong>de</strong><br />

marcharse a Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> alcanzó r<strong>en</strong>ombre.<br />

Un grupo <strong>de</strong> pintores y escultores también asumió a Santo Domingo como pu<strong>en</strong>te para<br />

proseguir hacia otros países. No obstante, cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos <strong>la</strong>boró artísticam<strong>en</strong>te, expuso<br />

sus obras y se proyectó situacionalm<strong>en</strong>te nucleado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conting<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l exilio <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad dominicana: Joan J<strong>un</strong>yer, José Rovira, Carlos So<strong>la</strong>eche, So<strong>la</strong>na Ferrer, Francisco<br />

Vásquez Días (Composte<strong>la</strong>), Hans Paap y Angel Botello Barros, integran este otro<br />

grupo re<strong>la</strong>cionado también por <strong>la</strong> transitoriedad.<br />

JOAN JUNYER (n. 1904), ori<strong>un</strong>do <strong>de</strong> Barcelona, fue, al igual que José Gausachs, <strong>un</strong><br />

pintor reputado, consi<strong>de</strong>rándosele <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura cata<strong>la</strong>na.|141| A pesar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> sordomudo logró trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> España, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>un</strong> primer<br />

período <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor pictórica <strong>en</strong> Mallorca, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> asimiló refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l primitivismo<br />

cerámico <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>. Con exposiciones <strong>en</strong> Madrid y otras capitales europeas, fue protegido<br />

<strong>de</strong> Picasso durante los años <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> París. Fue <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros re-<br />

fugiados <strong>de</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> residió por corto tiempo, <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> su esposa<br />

e intérprete, Dolores Canals, y varias hermanas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Durante esa resi<strong>de</strong>ncia temporal,<br />

realizó alg<strong>un</strong>as obras <strong>de</strong> temario insu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>un</strong> tríptico sobre leg<strong>en</strong>darias figuras<br />

precolombinas. En ese conj<strong>un</strong>to, al igual que <strong>en</strong> Mer<strong>en</strong>gue Cali<strong>en</strong>te, interpreta el<br />

trópico con sus luces interiores y <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong>l alma dominicana y <strong>la</strong> racialidad<br />

con <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido íntimo.<br />

La apreciación anterior es <strong>de</strong>l crítico Vall<strong>de</strong>peres, el cual seña<strong>la</strong>, a<strong>de</strong>más: «J<strong>un</strong>yer, apasionado,<br />

s<strong>en</strong>sual, iluminado por su propia intimidad creadora, ha visto <strong>un</strong> trópico lujurioso<br />

y vivo, pero sin estri<strong>de</strong>ncias coloristas. Su Mer<strong>en</strong>gue cali<strong>en</strong>te muestra <strong>un</strong>a visión ser<strong>en</strong>a<br />

y armónica, con armonías puras, <strong>de</strong>l baile tropical, <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong>l alma dominicana,<br />

que él ha p<strong>en</strong>etrado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> danza que con<strong>de</strong>nsa, <strong>en</strong> cierto modo, el<br />

s<strong>en</strong>tido racial <strong>de</strong> <strong>un</strong> pueblo. Bajo <strong>un</strong> cielo ser<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> el que el inquieto equilibro <strong>de</strong> J<strong>un</strong>yer<br />

hal<strong>la</strong> motivo sufici<strong>en</strong>te para expresar su realismo candoroso –el prof<strong>un</strong>do realismo<br />

mediterráneo que es realidad amorosa–, <strong>un</strong>as figuras precisas riman sus cuerpos <strong>de</strong>snudos.<br />

Es, sin duda, <strong>la</strong> expresión cálida <strong>de</strong> <strong>un</strong>a visión <strong>de</strong> poeta, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a interpretación que<br />

va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple realidad circ<strong>un</strong>stancial.Y <strong>en</strong> el trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras se reve<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

personalidad inconf<strong>un</strong>dible y única <strong>de</strong>l autor».|142|<br />

Joan J<strong>un</strong>yer|Noche|Dibujo|1940.<br />

|171|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|142|<br />

Vall<strong>de</strong>peres,<br />

texto referido<br />

<strong>en</strong> Catálogo<br />

<strong>de</strong> Arteclub.<br />

31 <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> 1989.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|172|<br />

|143|<br />

González Lame<strong>la</strong>,<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r.<br />

Op. Cit.<br />

Página 103.<br />

Confert.<br />

|144|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 104.<br />

Confert.<br />

Evaluando <strong>la</strong> producción que realiza el pintor J<strong>un</strong>yer <strong>en</strong> el país, <strong>la</strong> cual no fue mucha,<br />

se estima que <strong>la</strong> obra más significativa fue el tríptico sobre ma<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> el cual repres<strong>en</strong>ta<br />

episodios alusivos a <strong>la</strong> mitología dominicana: «Anacaona, Boechío y Caonabo. J<strong>un</strong>yer,<br />

se permeó <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong>s tradiciones dominicanas y caribeñas.A<strong>de</strong>más, se pue<strong>de</strong><br />

apreciar <strong>en</strong> obras suyas elem<strong>en</strong>tos tropicales, así como el mestizaje.También trabajó<br />

el diseño esc<strong>en</strong>ográfico y, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el tríptico antes m<strong>en</strong>cionado, se pue<strong>de</strong> apreciar<br />

<strong>un</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l dibujo y <strong>de</strong>l color sumam<strong>en</strong>te teatral, dinámico y fluido, que<br />

recuerda el arte <strong>de</strong>l ballet. En cuanto a este aspecto, cabe citar a Alfredo Matil<strong>la</strong>, también<br />

español y exiliado: En esa fantasía, limpia, emotiva, creada por el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, sin<br />

preocupaciones ni alteraciones cerebrales, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el matiz <strong>de</strong>l ballet, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong><br />

todo lo que se cal<strong>la</strong> y <strong>la</strong> angustia que marca <strong>la</strong> música a través <strong>de</strong> <strong>un</strong>a coreografía <strong>de</strong><br />

espíritus».<br />

«Precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa fantasía es don<strong>de</strong> Joan J<strong>un</strong>yer se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a sí mismo, vivi<strong>en</strong>do<br />

<strong>un</strong> m<strong>un</strong>do que él se ha creado; <strong>la</strong>ti<strong>en</strong>do al compás <strong>de</strong> <strong>un</strong>a realidad artística que se construye<br />

a costa <strong>de</strong> muchos sacrificios, <strong>de</strong> muchas <strong>en</strong>señanzas y <strong>de</strong> mucha ser<strong>en</strong>idad; impregnando<br />

<strong>la</strong> pintura <strong>de</strong> luz, y pintando con esa misma luz, como Velásquez pintó con<br />

sangre, Rub<strong>en</strong>s con linfa y Murillo con almíbares policromados… Su gran personalidad<br />

le lleva a <strong>la</strong> dinámica a fuerza <strong>de</strong> estética –que no <strong>de</strong> estática– logrando el equilibrio<br />

perfecto <strong>en</strong>tre los ambiciosos saltos <strong>de</strong> <strong>la</strong> danza y <strong>la</strong> danza misma <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>corados<br />

y trajes. Si el ballet es expresión por movimi<strong>en</strong>to, J<strong>un</strong>yer ha hecho expresión para movimi<strong>en</strong>to,<br />

sin apartarse ni <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su técnica. La variedad es el arte mismo, pero<br />

<strong>de</strong>trás está siempre <strong>la</strong> <strong>un</strong>idad <strong>de</strong>l estilo; <strong>de</strong> ese estilo que <strong>en</strong> Joan J<strong>un</strong>yer es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>cillez<br />

y para los <strong>de</strong>más es <strong>la</strong> revolución».|143|<br />

González Lame<strong>la</strong>|144| da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que J<strong>un</strong>yer realizó <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>un</strong>a serie<br />

<strong>de</strong> dibujos que <strong>en</strong>focan equinos y as<strong>un</strong>tos tropicales, alg<strong>un</strong>os e<strong>la</strong>borados sobre papel <strong>de</strong><br />

oro y <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta.También realizó <strong>en</strong> 1942 dibujos que repres<strong>en</strong>tan La Conga, típico baile<br />

antil<strong>la</strong>no y título <strong>de</strong> <strong>un</strong>a muestra personal pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Washington. A<strong>de</strong>más, por razones<br />

amistosas, ejecuta alg<strong>un</strong>os retratos <strong>en</strong> el país dominicano, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />

1939-1942.<br />

CARLOS SOLAECHE se conoció como retratista <strong>en</strong> el corto tiempo que vivió <strong>en</strong><br />

Santo Domingo como refugiado. Había nacido <strong>en</strong> Baracaldo (Vizcaya) <strong>en</strong> 1911, estudiando<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Bilbao y <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando <strong>de</strong><br />

Madrid. Participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong>l 1940, celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital dominicana. En <strong>la</strong><br />

página <strong>de</strong>l Catálogo que refiere sus datos biográficos y obras pres<strong>en</strong>tadas fue anotado el<br />

sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario: «En su retrato <strong>de</strong>l poeta Fabio Fiallo lo vemos elevarse cuando<br />

espiritualiza <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l bardo <strong>de</strong>l amor. En su retrato <strong>de</strong> Pittini, también ahonda psicológicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>mostrando su cualidad <strong>de</strong> retratista».|145|<br />

So<strong>la</strong>eche había llegado a Santo Domingo <strong>en</strong> 1939, l<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pública al ofrecer<br />

<strong>un</strong>a confer<strong>en</strong>cia sobre El Greco, maestro <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> España. Su compatriota y crítico<br />

Fraiz Grijalva escribe el sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario: «En <strong>la</strong> República Dominicana, como<br />

medio para asegurar fácilm<strong>en</strong>te su exist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>filó sus activida<strong>de</strong>s artísticas hacia el retrato,<br />

g<strong>en</strong>eroso (sic) propicio a <strong>la</strong>s concesiones. Prisionero <strong>en</strong> <strong>un</strong> b<strong>la</strong>ndo aca<strong>de</strong>micismo,<br />

<strong>en</strong>cerrándose <strong>en</strong> él como <strong>un</strong> pájaro temeroso <strong>en</strong> su jau<strong>la</strong>. So<strong>la</strong>eche pinta <strong>un</strong>os retratos<br />

<strong>en</strong> los que <strong>la</strong> preocupación principal es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l parecido físico con <strong>un</strong> realismo<br />

efectivo <strong>en</strong> el color. Entre los retratos realizados aquí, figuran el <strong>de</strong>l periodista Juan<br />

José Llovet, los <strong>de</strong>l señor B<strong>la</strong>nco Fombona y señora, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> señorita C<strong>la</strong>rita Tejera, el<br />

<strong>de</strong>l poeta Fabio Fiallo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> niña Georgina, el <strong>de</strong> doña Merce<strong>de</strong>s Correa <strong>de</strong> López,<br />

<strong>de</strong>l lic<strong>en</strong>ciado don Luis Rodríguez Guerra y el <strong>de</strong> Monseñor Ricardo Pittini,Arzobispo<br />

<strong>de</strong> Santo Domingo, su mejor obra quizás».|146|<br />

JOSÉ ROVIRA VALLS, nacido <strong>en</strong> La Bisbal, <strong>en</strong> 1910, permaneció más tiempo <strong>en</strong><br />

Santo Domingo que sus compatriotas J<strong>un</strong>yer y So<strong>la</strong>eche, dándose a conocer ampliam<strong>en</strong>te<br />

con <strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor artística diversificada y como expositor que llevó sus obras a va-<br />

José Rovira|Florero... flores|Óleo/te<strong>la</strong>|49.5 x 39.5 cms.|Sin fecha|Col. Familia Antuñano Peralta.<br />

José Rovira|Desnudo|Óleo/te<strong>la</strong>|83 x 62 cms.|1943|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|173|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|145|<br />

Nota manuscrita<br />

<strong>en</strong> catálogo<br />

exposición<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />

1940.<br />

Página 24.<br />

Confert.<br />

|146|<br />

Fraiz Grijalva,<br />

referido por<br />

González Lame<strong>la</strong>.<br />

Op. Cit.<br />

Página 101.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|174|<br />

|147|<br />

Llor<strong>en</strong>s,<br />

Op. Cit.<br />

Página 37.<br />

Confert.<br />

rias com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país: Santo Domingo, San Pedro <strong>de</strong> Macorís, Baní y San José <strong>de</strong><br />

Ocoa. En esta última com<strong>un</strong>idad pintó <strong>un</strong>a <strong>de</strong>coración mural a <strong>la</strong> caseína.<br />

Con estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lonja <strong>de</strong> Mar, <strong>en</strong> Barcelona (1926),<br />

y con experi<strong>en</strong>cias adquiridas <strong>en</strong> talleres artísticos, Rovira <strong>la</strong>boró <strong>en</strong> restauración patrimonial,<br />

hizo pintura mural y expuso <strong>en</strong> varias ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s antes <strong>de</strong> refugiarse <strong>en</strong><br />

Santo Domingo. En 1940 trabajó como restaurador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia <strong>de</strong> los Dominicos, Santa<br />

C<strong>la</strong>ra, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral Primada. En 1943 realiza <strong>un</strong>a muestra personal, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> expuso 41 obras, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>un</strong> fresco, <strong>un</strong> dibujo y 39 óleos (paisajes y bo<strong>de</strong>gones).<br />

En <strong>la</strong> Exposición Nacional <strong>de</strong> 1944, pres<strong>en</strong>ta siete pinturas, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s el <strong>de</strong>snudo<br />

titu<strong>la</strong>do Figura (óleo), <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>te factura, volumetría corporal y belleza nativa, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> Colección Estatal <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno. En este último año vuelve<br />

a exponer individualm<strong>en</strong>te. Rovira residió <strong>en</strong> el país con su familia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1940 hasta<br />

mediados <strong>de</strong> esta década.<br />

Otros artistas <strong>de</strong> corta estadía <strong>en</strong> República Dominicana fueron: Francisco Vásquez<br />

Días, López Jiménez, López Mézquita, So<strong>la</strong>na Ferrer, Botello Barro y Hans Paap.<br />

Francisco Vásquez Díaz, (1898-198?)) se hacía l<strong>la</strong>mar Composte<strong>la</strong>, <strong>en</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a<br />

<strong>la</strong> ciudad españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> había nacido. En su país se hizo reconocer al exhibir <strong>un</strong>a<br />

muestra <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a vía pública <strong>de</strong> Madrid (escalinatas <strong>de</strong>l Congreso <strong>de</strong> Diputados). Este<br />

hecho le permitió salir <strong>de</strong>l anonimato, ya que consiguió respaldo para exhibir <strong>en</strong> los salones<br />

Lizarraga y obt<strong>en</strong>er p<strong>en</strong>sión para estudiar <strong>en</strong> París. A su regreso se hizo popu<strong>la</strong>r<br />

como escultor animalista especialm<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el pingüino. En Santo Domingo<br />

no sólo siguió tal<strong>la</strong>ndo su animal preferido, sino que le <strong>en</strong>cargaron para <strong>la</strong> Universidad<br />

bustos <strong>de</strong> personajes dominicanos. Los hizo, así mismo, <strong>de</strong> diplomáticos extranjeros, <strong>la</strong>borando<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> cuartito que le cedió su propietario Julio Ortega Frier, coleccionista y<br />

mec<strong>en</strong>as <strong>de</strong> artistas emigrados. Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong>l 1940, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> mostró bustos <strong>de</strong> varios personajes (Hostos, Peynado,Trujillo, …) e igualm<strong>en</strong>te<br />

tal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> animales y peces tropicales. Este escultor se ubicó <strong>en</strong> Puerto Rico, convirtiéndose<br />

<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>un</strong>iversitario.|147|<br />

Escultor como Composte<strong>la</strong> era Manuel López Jiménez (n. 1904), natural <strong>de</strong> Badajoz,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dió pintura y escultura, asisti<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia local <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

Expositor <strong>en</strong> varias muestras celebradas <strong>en</strong> España, asume <strong>la</strong> tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra, principalm<strong>en</strong>te,<br />

al ubicarse <strong>en</strong> el país. En el 1943, había realizado el Escudo para el At<strong>en</strong>eo Dominicano<br />

(caoba) y varios retratos <strong>en</strong> barro y piedra artificial. Escultor también era Enrique<br />

Moret Astruell (1910-1985), qui<strong>en</strong> residió <strong>en</strong> el país durante casi dos años, co<strong>la</strong>borando<br />

<strong>en</strong> proyectos arquitectónicos.Tallista, expone <strong>en</strong> Muestra Colectiva <strong>de</strong>l At<strong>en</strong>eo Angel Botello Barros|Jov<strong>en</strong> mu<strong>la</strong>ta|Óleo/cartón piedra|44.5 x 36 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />

|175|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|176|<br />

|148|<br />

ArteClub.<br />

Los Inmigrantes<br />

Catálogo.<br />

31 <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> 1989.<br />

Confert.<br />

|149|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Confert.<br />

|150|<br />

González Lame<strong>la</strong>,<br />

Op. Cit.,<br />

Página 114.<br />

Confert.<br />

|151|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 114-115.<br />

Confert.<br />

Dominicano (1941) y trabaja <strong>en</strong> el Monum<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia erigido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Moca. En el At<strong>en</strong>eo expone también Francisco Vera (hijo) <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> cerámicas<br />

e<strong>la</strong>boradas al arribar a Santo Domingo <strong>en</strong> 1940. Esta exposición es pionera <strong>en</strong><br />

el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cochura <strong>en</strong> República Dominicana.<br />

Otro escultor es Luis Soto, cuyo nombre se asocia al f<strong>un</strong>didor Francisco Dorado Martín,<br />

tanto por <strong>la</strong>bores que realizaron asociados e igualm<strong>en</strong>te porque arribaron j<strong>un</strong>tos a<br />

República Dominicana, <strong>en</strong> 1940. Ellos realizan <strong>la</strong>s primeras esculturas f<strong>un</strong>didas <strong>en</strong><br />

bronce <strong>en</strong> Santo Domingo.|148|<br />

Luis Soto, hijo <strong>de</strong>l escultor Mateo Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Soto, fue inicialm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tado por<br />

éste, dándose a conocer <strong>en</strong> España <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> completar su formación. Cuando el exilio<br />

lo arroja <strong>de</strong> España y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra refugio <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital dominicana, ya era <strong>un</strong> artista<br />

hecho y maduro <strong>en</strong> el trabajo tridim<strong>en</strong>sional.|149| A partir <strong>de</strong> 1943 realiza <strong>un</strong> busto<br />

<strong>de</strong> Trujillo, vaciado <strong>en</strong> bronce, que le lleva a trabajar para el Estado, el cual le <strong>en</strong>carga<br />

otras obras, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s los relieves <strong>de</strong>l monum<strong>en</strong>to que conmemora el Tratado Trujillo-Hull,<br />

e igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estatua <strong>de</strong>l presbítero Gaspar Hernán<strong>de</strong>z. El escultor Soto<br />

marchó a V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta. En <strong>la</strong> obra Memorias <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a Emigración, su autor,Vic<strong>en</strong>te Llor<strong>en</strong>s, conf<strong>un</strong><strong>de</strong> a Luis Soto con el padre, el r<strong>en</strong>ombrado<br />

escultor Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Soto, qui<strong>en</strong> al parecer fue igualm<strong>en</strong>te refugiado, a<strong>un</strong>que<br />

este último dato no ha sido comprobado, asegura <strong>la</strong> investigadora González Lame<strong>la</strong>.|150|<br />

Francisco Dorado (1900-1982) fue el broncista f<strong>un</strong>didor <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esculturas<br />

<strong>de</strong> Luis Soto e igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> Manolo Pascual (Monum<strong>en</strong>to a Salomé<br />

Ureña), <strong>de</strong> Antonio Prats V<strong>en</strong>tós (Monum<strong>en</strong>to a Trujillo), <strong>de</strong> Ismael López G<strong>la</strong>ss (Busto<br />

<strong>de</strong> Trujillo), <strong>de</strong> Saul González (Soldados Custodios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Las<br />

Carreras), así como los leones <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Nacional. Con <strong>un</strong>a experi<strong>en</strong>cia formativa<br />

que inició <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad natal <strong>de</strong> Linares (España), Dorado completó su formación <strong>en</strong><br />

varios países <strong>de</strong> Europa, trabajando a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> diversas ciuda<strong>de</strong>s. Localizado <strong>en</strong> República<br />

Dominicana, fue jefe <strong>de</strong> f<strong>un</strong>dición <strong>de</strong> los Ferrocarriles Unidos, con asi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

Puerto P<strong>la</strong>ta, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> procrea con esposa dominicana a sus hijos Guillermo y G<strong>en</strong>oveva<br />

Dorado Fernán<strong>de</strong>z. En 1942 establece y dirige <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dición Artística Dominicana,<br />

a <strong>la</strong> vez fue el creador <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>un</strong>dición para <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.|151|<br />

Casi todos los escultores exiliados residieron transitoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país. Ocasional perman<strong>en</strong>cia<br />

asumió el también refugiado Alejandro So<strong>la</strong>na Ferrer, asociado a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Arte y Oficio y a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Barcelona. En Santo Domingo hizo retratos y ex-<br />

puso tres paisajes dominicanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Nacional <strong>de</strong> 1941; e igualm<strong>en</strong>te José María<br />

López Mézquita, pintor granadino (1883-1954), qui<strong>en</strong> llegó a Santo Domingo <strong>en</strong><br />

1945, realizando <strong>un</strong> retrato <strong>de</strong> Trujillo, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los pocos para los que posó el referido dictador.<br />

A <strong>la</strong> transitoriedad <strong>de</strong> So<strong>la</strong>na Ferrer y López Mézquita, no se asocia el doc<strong>en</strong>te y<br />

pintor Miguel Ang<strong>la</strong>da Romeu, nacido <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, asociado al grupo <strong>de</strong> refugiados. Ex<br />

militar republicano, su nombre se vincu<strong>la</strong> al hacer fotográfico, pictórico, al <strong>de</strong>sempeño<br />

normalista <strong>en</strong> San Pedro <strong>de</strong> Macorís y a <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> Matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Santo Domingo.Vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong> Capital durante <strong>la</strong>rgo tiempo, retornando al país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

Otro nombre es Angel Botello Barro, mucho más reconocido <strong>en</strong> el medio dominicano.<br />

ANGEL BOTELLO BARROS (1913-1986), nativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Pontevedra, se<br />

había tras<strong>la</strong>dado muy jov<strong>en</strong> a Bur<strong>de</strong>os (1926), cursando <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> Agronomía, <strong>la</strong> que<br />

abandona para ingresar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>de</strong> <strong>la</strong> referida ciudad francesa.<br />

Allí expuso, retornando a España, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> le sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong> (1936-<br />

1939), si<strong>en</strong>do reclutado por el ejército republicano. El <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>de</strong> <strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da le lleva<br />

al exilio, refugiándose <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> 1940, celebrando <strong>en</strong> ese año <strong>un</strong>a muestra<br />

personal y figurando como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />

registrada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano, también <strong>en</strong> 1940. Un texto manuscrito, redac-<br />

Angel Botello Barros|Dos negritas|Óleo/te<strong>la</strong>|58 x 40 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

Angel Botello Barros|Dos mujeres conversan|Óleo/cartón|31 x 33 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|177|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|178|<br />

|152|<br />

Nota manuscrita.<br />

Catálogo.<br />

Op. Cit.<br />

Confert.<br />

tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> página biográfica <strong>de</strong>l catálogo, evalúa al pintor que para <strong>en</strong>tonces contaba 27<br />

años <strong>de</strong> edad: «Tal<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pintor, pero aún está <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> que no ha <strong>en</strong>contrado su<br />

propio estilo. Apasionado <strong>de</strong> Cezanne y sobre todo <strong>de</strong> Gauguin, qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> sus obras. Pero como Botello es <strong>un</strong> pintor jov<strong>en</strong>, dominador<br />

<strong>de</strong>l oficio <strong>de</strong> <strong>un</strong> modo absoluto y con <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y <strong>un</strong>a visión para captar <strong>la</strong>s figuras<br />

como el paisaje, <strong>la</strong> vida le dará lo que le falta».|152|<br />

Para el referido año 1940, Angel Botello asumía el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> racialidad afroisleña, el<br />

cual amplió al tras<strong>la</strong>darse a Haití, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> permanece durante doce años, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a individual celebrada <strong>en</strong> Puerto Príncipe, <strong>en</strong> 1944. Esta reubicación constituye excepción<br />

única fr<strong>en</strong>te a artistas inmigrantes. Botello contrajo matrimonio con mujer haitiana<br />

tras<strong>la</strong>dándose a Puerto Rico, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> terminó residi<strong>en</strong>do.<br />

Hans Paap|Paisaje marino|Óleo|47 x 35.6 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />

HANS PAAP, ori<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> región nórdica, fue otro refugiado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seg<strong>un</strong>da Guerra<br />

M<strong>un</strong>dial.Al ubicarse <strong>en</strong> Santo Domingo, pintó con cierto apego a <strong>la</strong> realidad isleña, sobre<br />

todo con sus <strong>en</strong>foques <strong>de</strong>l espacio marítimo. Participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cuarta Bi<strong>en</strong>al, correspondi<strong>en</strong>te<br />

al 1948, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volviéndose como doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

Artes. Entre <strong>la</strong> numerosa producción realizada <strong>en</strong> el país figura <strong>un</strong> Retrato <strong>de</strong> Margarita<br />

Auffant (óleo 19..?), ya que cultivó también este género.<br />

Al igual que Hans Paap, otros tres artistas no hispánicos se refugian <strong>en</strong> Santo Domingo<br />

como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran guerra <strong>de</strong> los años 1939-1945. Pero a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pintor<br />

nórdico, ellos: Ernesto Lothar, Joseph Fulop y Mo<strong>un</strong>ia André, asum<strong>en</strong> <strong>un</strong> protagonismo<br />

más dura<strong>de</strong>ro e influy<strong>en</strong>te como artistas inmigrantes.<br />

LOTHAR DEUTACH, conocido como Ernesto Lothar, llega al país <strong>en</strong> 1941, loca-<br />

lizándose primero <strong>en</strong> Sosúa, colonia <strong>de</strong> inmigrantes, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> pinta y hace viñetas para<br />

<strong>un</strong> periódico local editado <strong>en</strong> alemán. Luego se tras<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> ciudad capital don<strong>de</strong> se<br />

da a conocer exponi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> muestras nacionales celebradas durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> su<br />

arribo como refugiado <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> judío. Había nacido <strong>en</strong> Austria, <strong>en</strong> 1906, formándose<br />

como pintor <strong>en</strong> Vi<strong>en</strong>a. Con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> ilustración <strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>un</strong> periódico <strong>de</strong> Polonia<br />

y produjo también para casas editoriales <strong>de</strong> Italia y Suiza.<br />

Hans Paap|Retrato <strong>de</strong> Margarita Auffant|Óleo|46.7 x 46.7 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />

Hans Paap|Paisaje <strong>de</strong> Boca Chica|Óleo|45.7 x 43.5 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />

|179|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|180|<br />

|153|<br />

Brusiloff,<br />

Carm<strong>en</strong>chu.<br />

«Obras <strong>de</strong> Joseph<br />

Fulop y Mo<strong>un</strong>ia<br />

André (…)».<br />

El Caribe. 7 <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong><br />

1997, Confert.<br />

Lothar se integró al medio social dominicano como artista y doc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>cargándose <strong>de</strong>l<br />

curso <strong>de</strong> paisaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes. Des<strong>de</strong> su llegada, sintió fuerte<br />

atracción hacia el <strong>en</strong>torno insu<strong>la</strong>r, recreando <strong>en</strong> sus temas <strong>la</strong>s costumbres y <strong>la</strong> tipología<br />

que como as<strong>un</strong>tos se transcribieron <strong>en</strong> los 17 dibujos que exhibió <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Nacional<br />

<strong>de</strong>l 1942. La cargadora <strong>de</strong> agua, los pescadores y <strong>la</strong>bradores, el campesinado y su<br />

vivi<strong>en</strong>da fueron transcripciones <strong>de</strong> <strong>un</strong>a realidad, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el mercado o el paisaje provinciano<br />

se transformaron con <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>un</strong> excel<strong>en</strong>te pintor. Durante casi diez<br />

años vivió Lothar <strong>en</strong> el país, <strong>de</strong>sembocando su estilo <strong>de</strong> precisiones lineales, expresionistas,<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> p<strong>la</strong>nteo <strong>de</strong> figuración procubista como lo refiere <strong>en</strong> Potro Mañoso, <strong>un</strong> cuadro<br />

al óleo sobre p<strong>la</strong>ywood realizado <strong>en</strong> 1946.<br />

De Europa C<strong>en</strong>tral era también Joseph Fulop, cuya pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Santo Domingo se re-<br />

<strong>la</strong>ciona íntimam<strong>en</strong>te a su compañera Mo<strong>un</strong>ia André. El, húngaro germanófilo, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

se dice que participó <strong>en</strong> situaciones conflictivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alemania <strong>de</strong> Hitler, se <strong>en</strong>amoró,<br />

sin embargo, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> judío / Y el resultado no podía hacerse esperar: <strong>la</strong><br />

huida a América. Des<strong>de</strong> 1948, <strong>la</strong> pareja Fulop-André se ubica <strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> buscan abrirse paso, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando p<strong>en</strong>urias y aprovechando cualquier cosa factible<br />

para pintar ya que ambos eran artistas.|153|<br />

Ernesto Lothar|Negra|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|46.5 x 52 cms.|C.1946|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

Ernesto Lothar|Paisaje|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|60 x 45 cms.|C.1946|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

JOSEPH FULOP (n. 1898), pintor, escultor y ceramista, con estudios <strong>en</strong> Budapest, París<br />

y Nueva York, se convirtió <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>en</strong> el período<br />

1949-1958. El crítico Tanasescu sosti<strong>en</strong>e que a este artista se <strong>de</strong>be, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a manera <strong>de</strong>cidida<br />

y <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l arte abstracto. Su primera exposición <strong>de</strong> pintura abstracta<br />

<strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1953, repres<strong>en</strong>ta sin duda <strong>un</strong>a fecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes plásticas<br />

<strong>en</strong> Santo Domingo, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma vida <strong>de</strong>l pintor, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces abandonó<br />

por completo <strong>la</strong> pintura temática, a pesar <strong>de</strong> que sus temas fueron siempre disueltos<br />

<strong>en</strong> el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> los efectos tonales. Su escultura también t<strong>en</strong>dió a <strong>la</strong> abstracción y a él se<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> los primeros mosaicos artísticos <strong>en</strong> el país|154|,por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> ejecución más perman<strong>en</strong>te<br />

e influy<strong>en</strong>te tal vez <strong>en</strong> Paul Giudicelli, también ceramista <strong>de</strong> importancia.<br />

En sus primeras y radicales propuestas, Fulop asumió <strong>la</strong> abstracción pura, usando con ex-<br />

Ernesto Lothar|Potro mañoso|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|95 x 120 cms.|1946|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|181|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|154|<br />

Horia T<strong>en</strong>asescu.<br />

El Caribe.<br />

16 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />

1955, Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|182|<br />

presividad <strong>la</strong> materia, con <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>semboca primero <strong>en</strong> <strong>la</strong> abstracción lírica y <strong>de</strong>spués<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> abstraccionismo constructivo a base <strong>de</strong> líneas, estructuras y espacialidad. Su cuadro<br />

Composición 28, óleo <strong>de</strong> 1954, ganador <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do premio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al Nacional <strong>de</strong>l<br />

referido año, se inscribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da variable abstraccionista <strong>de</strong>l pintor húngaro.<br />

MOUNIA ANDRÉ, nacida <strong>en</strong> Charlott<strong>en</strong>bourg (Alemania, 1911), se había formado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> París, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Bauhaus, escue<strong>la</strong> alemana cuyo curso<br />

preliminar consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> familiarización con el manejo <strong>de</strong> los materiales, <strong>la</strong>s formas<br />

y los colores, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía creadora como al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> individualidad.<br />

La pintora André estuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Bauhaus <strong>de</strong> Dassau (1925-1926), convirtiéndose<br />

luego <strong>en</strong> <strong>un</strong>a expositora reconocida <strong>en</strong> los círculos <strong>de</strong>l París <strong>de</strong>l año 1938.<br />

Con <strong>un</strong> amplio dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea y <strong>de</strong>l color y <strong>un</strong>a interiorización muy peculiar, su<br />

Joseph Fulop|Paisaje|Óleo/te<strong>la</strong>|23 x 28 cms.|1949|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

obra se expan<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong>as figuraciones esquemáticas <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>gones y peces, <strong>de</strong> negras<br />

y mu<strong>la</strong>tas hasta <strong>un</strong>a abstracción <strong>de</strong> estructuras bi<strong>en</strong> estudiadas, apaste<strong>la</strong>das con pince<strong>la</strong>das<br />

cortas y cont<strong>en</strong>idos equilibrados. María Ugarte|155| ap<strong>un</strong>taba <strong>en</strong> 1949 <strong>la</strong> pintura <strong>de</strong><br />

facetas múltiples <strong>de</strong> Mo<strong>un</strong>ia André, <strong>en</strong> tanto que Tanasescu <strong>en</strong>juiciaba que <strong>la</strong> nota f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> sus cuadros es «<strong>un</strong> lirismo que no resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> los temas que escoge, sino más<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> los mismos y que a veces se materializa <strong>en</strong> <strong>un</strong>a atmósfera mística<br />

o se simplifica hasta <strong>la</strong> abstracción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a fuga <strong>de</strong> líneas».|156|<br />

Mo<strong>un</strong>ia André y Joseph Fulop se marcharon a los Estados Unidos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse<br />

<strong>en</strong> el medio dominicano hasta el seg<strong>un</strong>do quinqu<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l período 1950, ya<br />

que sus nombres se registran como participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Octava Exposición Bi<strong>en</strong>al correspondi<strong>en</strong>te<br />

al 1956. Al parecer, ambos fallecieron <strong>en</strong> el medio estado<strong>un</strong>i<strong>de</strong>nse.<br />

De orig<strong>en</strong> judío como Lothar era Saul Steinberg, qui<strong>en</strong> asumió <strong>la</strong>bores gráficas <strong>en</strong> el periódico<br />

La Nación, como pu<strong>en</strong>te para proseguir hacia los Estados Unidos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se hizo<br />

notable dibujante humorístico o caricaturista. Un poco más dura<strong>de</strong>ra fue <strong>la</strong> estadía <strong>de</strong><br />

Kurt Schnitzer, excel<strong>en</strong>te fotógrafo nacido <strong>en</strong> Austria, asociado a <strong>la</strong> colonia hebrea <strong>de</strong> Sosúa,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> realiza –años iniciales <strong>de</strong>l 1940–, tomas docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> gran calidad testimonial.<br />

En los círculos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital don<strong>de</strong> fue conocido, le l<strong>la</strong>maban Conrado,* da-<br />

Joseph Fulop|Inspiración Nº 28|Óleo/te<strong>la</strong>|78.5 x 108 cms.|1954|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|183|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|155|<br />

Ugarte,<br />

citada por<br />

Carm<strong>en</strong>chu<br />

Brusiloff,<br />

Op. Cit.<br />

|156|<br />

Horia, Tanasescu.<br />

Op. Cit.<br />

Confert.<br />

| * |<br />

Fue bautizado con<br />

este nombre por<br />

Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido<br />

Gimbernard.<br />

Ver Agora, 15 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1942.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|184|<br />

da <strong>la</strong> dificultad pron<strong>un</strong>ciativa <strong>de</strong> su nombre. El <strong>la</strong>bora para el diario La Nación, acompañando<br />

regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell, periodista <strong>de</strong>l citado órgano informativo.<br />

Una individual suya, talvez <strong>la</strong> primera muestra <strong>de</strong> <strong>un</strong> fotográfo mo<strong>de</strong>rno, celebrada <strong>en</strong><br />

1942, originó <strong>un</strong> <strong>de</strong>bate sobre si <strong>la</strong> fotografía es arte o no.<br />

Ana María Schwartz, nacida <strong>en</strong> Alemania, se convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong> inmigrante o refugiada <strong>de</strong> más<br />

perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el país, al establecer resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>finitiva, aparte <strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a pionera <strong>de</strong>l arte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>te como artista mujer. En Santo Domingo estableció el Estudio Ana María, lugar <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> ofrecía su servicio profesional y espacio <strong>de</strong> <strong>un</strong> círculo <strong>de</strong> amigos pintores contertulianos<br />

y <strong>de</strong>mandantes <strong>de</strong> sus tomas. Excursionista <strong>de</strong> ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> república <strong>de</strong> adopción, su<br />

educada mirada dio lugar a obras paisajísticas y esc<strong>en</strong>as cotidianas reproducidas a b<strong>la</strong>nco <strong>en</strong><br />

negro <strong>en</strong> soportes fotográficos. Murió activa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong> edad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990.<br />

Mo<strong>un</strong>ia André|Tres mujeres|Óleo/cartón|38 x 51 cms.|1956|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

Mo<strong>un</strong>ia André|Plegaria (<strong>de</strong>talle)|Óleo/te<strong>la</strong>|55 x 59 cms.|1952|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

|185|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|186| |187|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

2|3 Dictam<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> inmigración artística<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los artistas refugiados ha dado lugar a más <strong>de</strong> <strong>un</strong>a pon<strong>de</strong>ración respecto<br />

a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que produjeron <strong>en</strong> el medio nacional y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción también al impacto<br />

que como receptores reflejan al producir obras dominicanas; es <strong>de</strong>cir dibujos, esculturas,<br />

grabados y pinturas que reve<strong>la</strong>n el temario geográfico, etnosocial o <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva realidad<br />

que exploran <strong>un</strong>os más que otros, <strong>de</strong> acuerdo al grado <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción con el país.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> propaganda trujillista no t<strong>en</strong>día a reconocer influ<strong>en</strong>cia bi<strong>en</strong>hechora alg<strong>un</strong>a<br />

que no fuera <strong>la</strong> <strong>de</strong>l B<strong>en</strong>efactor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria, es <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación oficial que se reconoce<br />

el aporte positivo <strong>de</strong> los artistas inmigrantes. En <strong>un</strong> voluminoso libro <strong>de</strong>l año<br />

1954, titu<strong>la</strong>do República Dominicana, se <strong>en</strong>foca el tema <strong>de</strong> los extranjeros radicados <strong>en</strong> el<br />

país, citándose los nombres <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti, José Gausachs, Joseph Fulop, Mo<strong>un</strong>ia André,<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Fiesta campesina (<strong>de</strong>talle)|Caseína/muro|200 x 500 cms.|1950|Col. Universidad APEC.<br />

Antonio Prats V<strong>en</strong>tós, George Hausdorf y Manolo Pascual, «por haber realizado <strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor<br />

<strong>en</strong> nuestra patria, como parte <strong>de</strong>l haber dominicano (…).Todos y cada <strong>un</strong>o, tanto los que<br />

permanecieron como los que se aus<strong>en</strong>taron, ejercieron <strong>un</strong>a influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud dominicana.<br />

El arte europeo, <strong>la</strong>s preocupaciones mo<strong>de</strong>rnas <strong>en</strong> sus distintas manifestaciones,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> los tantísimos ismos, coadyuvaron a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actual g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> artistas nacionales».|157| Son los artistas egresados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />

<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, durante el período 1942-1956, los que conforman esa g<strong>en</strong>eración.<br />

Darío Suro, <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción a su monografía Arte Dominicano, reconoce que los artistas<br />

europeos, <strong>en</strong> su mayoría españoles, ejercieron <strong>un</strong>a tarea positiva para <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>eraciones<br />

que se formaron bajo su ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional; sin embargo, al<br />

<strong>en</strong>focarlo <strong>en</strong> el ángulo histórico <strong>de</strong>l arte dominicano, ofrece <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes apreciaciones:<br />

|A| Estos artistas pasaron meteóricam<strong>en</strong>te por nuestro cielo.<br />

|B| A<strong>un</strong> los más <strong>de</strong>stacados y prof<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te juzgados: Manolo Pascual, José Gausachs,Ve<strong>la</strong><br />

Zanetti y Fernán<strong>de</strong>z Granell, serán siempre artistas <strong>de</strong> España, es <strong>de</strong>cir, artistas<br />

españoles que pasaron por Santo Domingo.<br />

|C| En el país hicieron muchas <strong>de</strong> sus mejores obras. Pero, a pesar <strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong><br />

ellos se han quedado <strong>en</strong> el suelo dominicano, el espíritu y alma <strong>de</strong> sus autores están o<br />

estarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> España que los vio nacer.<br />

|CH| La obra realizada por ellos <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana podría ser calificada como<br />

<strong>un</strong> acci<strong>de</strong>nte que estos pintores tuvieron <strong>en</strong> cierto período histórico que tuvo España,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil (…). Fueron refugiados que hicieron parte <strong>de</strong> su arte<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana y otros países <strong>la</strong>tinoamericanos. Si se comparan con Picasso<br />

y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> París, <strong>la</strong> condición es distinta: «Picasso creó el<br />

cubismo con otros artistas franceses y europeos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> arte que <strong>en</strong> el<br />

fondo pert<strong>en</strong>ece a París con su cosmopolitismo cultural don<strong>de</strong> se mezc<strong>la</strong>ron todos los<br />

ingredi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l arte <strong>un</strong>iversal».<br />

|D| «Específicam<strong>en</strong>te, los artistas extranjeros <strong>en</strong> Santo Domingo no crearon <strong>un</strong> arte dominicano,<br />

ellos esculpieron y pintaron <strong>en</strong> Santo Domingo, pero no hubo ingredi<strong>en</strong>tes sufici<strong>en</strong>tes<br />

ni por parte <strong>de</strong> ellos ni por parte <strong>de</strong>l medio para crear <strong>un</strong> arte totalm<strong>en</strong>te dominicano».<br />

|E| Sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> reconocer el arte hecho por los artistas extranjeros <strong>en</strong> <strong>la</strong> República<br />

Dominicana, <strong>de</strong> ellos se <strong>de</strong>stacan «<strong>la</strong>s bases técnicas <strong>de</strong> los comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>un</strong> arte dominicano,<br />

pero no <strong>la</strong> base i<strong>de</strong>ológica nacida más tar<strong>de</strong> con <strong>la</strong> lucha temática y psicológica<br />

<strong>de</strong> muchos artistas dominicanos (Yoryi, Suro, Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Prats V<strong>en</strong>tós, Le<strong>de</strong>sma,<br />

Guidicelli,…) y con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia europea adaptada a nuestro<br />

suelo, realizada por Jaime Colson <strong>en</strong> <strong>la</strong> década 1950-1960».|158|<br />

|157|<br />

República<br />

Dominicana.<br />

1954.<br />

Página 224.<br />

Confert.<br />

|158|<br />

Suro, Darío.<br />

Arte Dominicano,<br />

1969.<br />

Páginas 10-12.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|188|<br />

|159|<br />

Franco, Maruxa,<br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Ana<br />

Miti<strong>la</strong> Lora, Listín<br />

Diario, 14 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1999.<br />

Página 12-A.<br />

Confert.<br />

La esposa <strong>de</strong> Darío Suro,Maruxa Franco,ofrece su apreciación personal cuando afirma que<br />

el cambio <strong>de</strong> actitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los artistas dominicanos fue resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia españo<strong>la</strong>: «<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te veía a los pintores con tristeza y creían que los cuadros eran<br />

para rega<strong>la</strong>r (…) pero <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los españoles ayudó a cambiar <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad (…). Los<br />

españoles que empezaron a llegar <strong>en</strong> 1939 concitaron tanta solidaridad que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te empezó<br />

a comprarles por p<strong>en</strong>a y ellos fueron abriéndose paso.Alg<strong>un</strong>os pintores llegaron formados,<br />

pero, por ejemplo, José Ve<strong>la</strong> Zanetti, se formó aquí. La esposa <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> me contó que<br />

cuando salieron <strong>de</strong> España,Ve<strong>la</strong> trabajaba <strong>en</strong> <strong>un</strong> banco. Le gustaba <strong>la</strong> pintura, pero no había<br />

podido <strong>de</strong>dicarse a el<strong>la</strong>. Durante <strong>la</strong> travesía fue que <strong>de</strong>cidió <strong>de</strong>dicarse a pintar».|159|<br />

Otra evaluación vincu<strong>la</strong>da a los artistas inmigrantes <strong>la</strong> ofrece Jeannette Miller, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

se citan sus opiniones a continuación: «Los artistas españoles (…) estimu<strong>la</strong>ron a los ar-<br />

tistas dominicanos a crear obras <strong>de</strong> ruptura.A través <strong>de</strong> ellos, los dominicanos <strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

el proceso mo<strong>de</strong>rno que se había celebrado <strong>en</strong> otros países <strong>la</strong>tinoamericanos dos décadas<br />

antes y que había florecido <strong>en</strong> países como México y Brasil (…). El proceso <strong>de</strong> estímulo<br />

y cambio fue mutuo; <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l trópico y <strong>de</strong> <strong>un</strong>a cultura híbrida, <strong>de</strong>slumbró<br />

a estos ‘académicos mo<strong>de</strong>rnos’ y removió muchos <strong>de</strong> sus patrones <strong>de</strong> hechura (…).<br />

La llegada <strong>de</strong> los exiliados españoles ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> gran impacto no sólo <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n cultu-<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Sin título|Mixta/papel|48 x 33 cms.|1957|Col. Bernardo Vega.<br />

José Alloza|Sánchez <strong>en</strong>arbo<strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra|Dibujo|1943.<br />

ral sino <strong>en</strong> el político e i<strong>de</strong>ológico. Republicanos antifa<strong>la</strong>ngistas, <strong>la</strong> mayoría era <strong>de</strong>mócrata-socialistas,<br />

a<strong>un</strong>que también había com<strong>un</strong>istas y anarquistas».|160|<br />

Dos protagonistas importantes que se re<strong>la</strong>cionan directam<strong>en</strong>te al quehacer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes<br />

que florec<strong>en</strong> durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong>l 1940 son Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell, exiliado español<br />

que auto<strong>de</strong>scubre su pot<strong>en</strong>cial pictórico residi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Santo Domingo, y Silvano<br />

Lora, importante artista que se vincu<strong>la</strong> a los artistas-maestros más significativos <strong>de</strong>l exilio.<br />

Granell explica: «La actividad creadora <strong>de</strong>l grupo formado por los exiliados europeos<br />

y los americanos aum<strong>en</strong>tó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. La pintura<br />

y <strong>la</strong> poesía surrealista <strong>de</strong>jaron <strong>en</strong> este afort<strong>un</strong>ado <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro antil<strong>la</strong>no, alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong><br />

sus frutos mejores.Al mismo tiempo sembraron <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva tierra <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> que, <strong>en</strong> el<br />

terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l espíritu, competía <strong>en</strong> su fec<strong>un</strong>didad a los dones <strong>de</strong> <strong>la</strong> selva».|161|<br />

Silvano Lora, a su vez, explica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia personal que para él «<strong>la</strong> pintura españo<strong>la</strong><br />

se limitaba a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los artistas que <strong>de</strong>ve<strong>la</strong>ron otra pintura distinta.Afirma que<br />

con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los refugiados <strong>la</strong>s calles se ll<strong>en</strong>aron <strong>de</strong> arte que irradiaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />

talleres <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona colonial, hasta <strong>la</strong>s val<strong>la</strong>s publicitarias, los afiches o los an<strong>un</strong>cios que para<br />

periódicos y revistas dibujaban artistas como Alloza. De esta manera, no sólo contribuían<br />

a <strong>la</strong> estética <strong>de</strong> <strong>la</strong> época sino que impactaban <strong>en</strong> mi mirada <strong>de</strong> jov<strong>en</strong> artista».|162|<br />

En el dictam<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los artistas exiliados <strong>en</strong> el país, se pue<strong>de</strong>n<br />

observar diversas apreciaciones, <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se vincu<strong>la</strong> a <strong>la</strong> exagerada hispanofilia<br />

<strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> trujillista que busca <strong>en</strong>altecer el vínculo <strong>de</strong>l país con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Madre Patria,<br />

<strong>de</strong>sconoci<strong>en</strong>do otras re<strong>la</strong>ciones. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> emigrados <strong>de</strong> España, incluso<br />

<strong>de</strong> Europa, ayudaba a b<strong>la</strong>nquear el país, como <strong>un</strong>a contrapartida al nexo con <strong>la</strong> negritud<br />

y con el vecino país haitiano. En este s<strong>en</strong>tido se expresaba el discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficialidad:<br />

«La marejada que trajeron al país los <strong>de</strong>sarraigados <strong>de</strong> Europa, empujaban a <strong>un</strong>os<br />

y otros <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> su <strong>de</strong>stino. No habían v<strong>en</strong>ido ellos a hacer turismo. Las circ<strong>un</strong>stancias<br />

trágicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida les obligaban a escoger el sitio don<strong>de</strong> mejor les apeteciera estar y,<br />

sobre todo, don<strong>de</strong> su necesidad <strong>de</strong> subsistir, <strong>de</strong> acuerdo con sus necesida<strong>de</strong>s, les permitieran<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus faculta<strong>de</strong>s y resolver sus problemas. / Así <strong>un</strong>os y otros, ais<strong>la</strong>dos <strong>un</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> nuestras p<strong>la</strong>yas, se ori<strong>en</strong>taban <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntar aquí su ti<strong>en</strong>da, o utilizaban<br />

nuestro suelo como trampolín para <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong>l Contin<strong>en</strong>te, repiti<strong>en</strong>do ellos<br />

otra vez <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista(…). Pero alg<strong>un</strong>os hal<strong>la</strong>ron propicio nuestro país para<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> su obra. Connaturalizados con nosotros y con nuestro ambi<strong>en</strong>te, fijaron<br />

aquí su resi<strong>de</strong>ncia y compartieron con los dominicanos su saber y su capacidad <strong>de</strong><br />

trabajo. La protección <strong>de</strong>l Gobierno favoreció a muchos qui<strong>en</strong>es, agra<strong>de</strong>cidos, <strong>de</strong>cidieron<br />

convivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana(…). / La inyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura extraña pro-<br />

|189|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|160|<br />

Miller, Jeannette.<br />

Arte Dominicano.<br />

Artistas españoles<br />

(…).<br />

Páginas 27-28.<br />

Confert.<br />

|161|<br />

Fernán<strong>de</strong>z Granell,<br />

Eug<strong>en</strong>io, referido<br />

por J. Miller.<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 28-29.<br />

Confert.<br />

|162|<br />

Lora, Silvano,<br />

testimonio <strong>en</strong><br />

Arte Dominicano.<br />

Artistas<br />

Españoles.<br />

Página 71.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|190|<br />

|163|<br />

La República<br />

Dominicana,<br />

Op. Cit.<br />

Página 224.<br />

Confert.<br />

dujo <strong>un</strong> florecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> savia nueva. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to dominicano, saturado por <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> civilizaciones mayores, pudo dar <strong>de</strong> sí, <strong>en</strong> proyecciones <strong>de</strong> arte, hacia zonas<br />

<strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble valor, <strong>un</strong> propiciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> madurez espiritual».|163|<br />

Otra apreciación es <strong>la</strong> que le atribuye a <strong>la</strong> inmigración artística, sobre todo a <strong>la</strong> españo<strong>la</strong>,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong>l arte dominicano. Laura Gil se ori<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> esta dirección cuando<br />

afirma: «La espléndida floración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura dominicana <strong>en</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta y cincu<strong>en</strong>ta<br />

(…) lo <strong>de</strong>be todo, casi todo a <strong>la</strong> fec<strong>un</strong>dación <strong>de</strong>l tal<strong>en</strong>to criollo por <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

práctica <strong>de</strong> los maestros, <strong>en</strong> su mayor parte españoles (…). La pintura dominicana es <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces, y naturalm<strong>en</strong>te, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te expresionista, autoclásica, gesticu<strong>la</strong>nte y<br />

apasionada. Incluso <strong>la</strong> citada crítica le atribuye, sobre todo al maestro José Gausachs, <strong>un</strong> rol<br />

<strong>de</strong>terminante cuando sosti<strong>en</strong>e que el expresionismo tal y como se dio, no podía haberse<br />

producido sin él (…), pero él fue, a<strong>de</strong>más, <strong>un</strong> estup<strong>en</strong>do paisajista, <strong>un</strong> ojo alerta que supo<br />

ver antes que el v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no Reverón <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra luz <strong>de</strong>l trópico, lírica, p<strong>la</strong>teada, incolora,<br />

<strong>de</strong>slumbrante, y también el color específico <strong>de</strong> cada región <strong>de</strong> nuestro país, s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong><br />

el cual su mejor continuador y epígono es su propio hijo Francisco Gausachs».|164|<br />

Indudablem<strong>en</strong>te, es relevante el protagonismo <strong>de</strong> los artistas refugiados <strong>en</strong> el país a partir<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1940, y a<strong>un</strong>que ellos son aportadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, vale ac<strong>la</strong>rar que<br />

ésta había sido pautada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1920, con los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces que establec<strong>en</strong> Juan Bautista Gómez,<br />

Celeste Woss y Gil,Yoryi Morel, Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard (<strong>en</strong> Gráfica), Aida Ibarra,<br />

Darío Suro y Jaime Colson, cuya asimi<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el cubismo significa el aporte más<br />

revolucionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, a<strong>un</strong>que se registrara <strong>en</strong> el exilio vol<strong>un</strong>tario <strong>de</strong> este artista<br />

que irrumpe <strong>en</strong> el país hacia mediados <strong>de</strong>l siglo XX, provocando <strong>un</strong>a sacudida po<strong>de</strong>ro-<br />

George Hausdorf|Paisaje|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|42 x 51 cms.|Sin fecha|Col. Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana. Manolo Pascual|Desnudo|Mixta/papel|29 x 21 cms.|Sin fecha|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />

|191|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|164|<br />

Gil, Laura.<br />

La Impronta<br />

Españo<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Pintura<br />

Dominicana,<br />

Catálogo 1995.<br />

Página 6.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|192|<br />

sa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones jóv<strong>en</strong>es; simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> que produjo Yoryi Morel <strong>en</strong> 1932 y Darío<br />

Suro <strong>en</strong> 1947, cuando regresa <strong>de</strong> México con <strong>un</strong> discurso etnosocial que hace volver<br />

el corazón y <strong>la</strong> mirada hacia <strong>la</strong> neoafricanidad.<br />

Es indudable también el influy<strong>en</strong>te protagonismo <strong>de</strong> José Gausachs, a qui<strong>en</strong> sus principales<br />

alumnos le reconoc<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia como maestro formador, cuyo mayor atributo,<br />

por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s similitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formas y temas, fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> propiciar <strong>la</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />

expresiva. De igual manera, Manolo Pascual fue otro maestro influy<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración<br />

que acelera el arte mo<strong>de</strong>rno dominicano, respecto <strong>de</strong>l cual no <strong>de</strong>be per<strong>de</strong>rse<br />

<strong>de</strong> vista el papel <strong>de</strong> los intelectuales que con sus confer<strong>en</strong>cias y textos críticos sumaron<br />

<strong>la</strong> teoría mo<strong>de</strong>rna a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia contemporánea. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s voces teóricas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva estética es <strong>la</strong> <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese.<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|No es posible olvidar<strong>la</strong>|Óleo/te<strong>la</strong>|67.5 x 47 cms.|1951|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part. Ernesto Lothar|Amantes (<strong>de</strong>talle)|Óleo/te<strong>la</strong>|35.5 x 30.5 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|193|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|194|<br />

|165|<br />

Llor<strong>en</strong>s, Vic<strong>en</strong>te.<br />

Op. Cit.<br />

Página 63.<br />

Confert.<br />

|166|<br />

Pérez Reyes, C.<br />

La Pintura<br />

Españo<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>l Siglo XX.<br />

1990,<br />

Página 7.<br />

Confert.<br />

2|4 Díaz Niese: <strong>la</strong> necesaria mo<strong>de</strong>rnidad dominicana<br />

No aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l arte nacional, ni <strong>en</strong> el pasado ni <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te, <strong>un</strong> dominicano<br />

tan culto y <strong>de</strong>cisivo como era Rafael Díaz Niese: médico <strong>de</strong> profesión, pintor<br />

por vocación y crítico <strong>de</strong> arte, <strong>la</strong>rgos años resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> París, qui<strong>en</strong> volvió a Santo Domingo<br />

como <strong>un</strong> refugiado más <strong>de</strong> los que huían <strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa <strong>en</strong> guerra.|165|<br />

Díaz Niese era hijo <strong>de</strong> madre alemana y <strong>de</strong> padre dominicano. Había nacido <strong>en</strong> Puerto<br />

P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> 1897, residi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niño <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> los Caballeros, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> realizó<br />

sus estudios primarios y sec<strong>un</strong>darios. Des<strong>de</strong> muy jov<strong>en</strong> viaja al exterior <strong>en</strong> compañía<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a tía protectora, qui<strong>en</strong> posteriorm<strong>en</strong>te auspicia su formación europea. Estudia<br />

pintura <strong>en</strong> Barcelona, frecu<strong>en</strong>tando el taller <strong>de</strong>l pintor cordobés Julio Romero <strong>de</strong> Torres<br />

(1874-1930), que gozaba <strong>de</strong> gran popu<strong>la</strong>ridad por su repertorio <strong>de</strong> gitanas.|166|<br />

George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese (<strong>de</strong>talle)|Lápiz/papel|Década 1940.<br />

En Madrid asistió a <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando, tras<strong>la</strong>dándose tiempo <strong>de</strong>spués a Francia,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se doctoró <strong>en</strong> Filosofía <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros académicos parisinos, especializándose<br />

también <strong>en</strong> Psiquiatría. A<strong>de</strong>más frecu<strong>en</strong>tó <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s europeas, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Bruse<strong>la</strong>s<br />

y Nuremberg.<br />

La <strong>la</strong>rga estadía <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Europa permitió que Díaz Niese dominara varios<br />

idiomas aparte <strong>de</strong>l español (francés, alemán, italiano, portugués, catalán, <strong>la</strong>tín, griego<br />

e inglés), ejerciera <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> médico psiquiatra, se co<strong>de</strong>ara con sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelectualidad<br />

parisina y se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zara por amplias regiones <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do como estudioso,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l arte. En el texto <strong>de</strong> viajero, La Vida Itinerante, él escribe <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

apreciación: «Hay minúsculos apartados rincones que <strong>de</strong>jan <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria más v<strong>en</strong>turosos<br />

recuerdos que <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s urbes o que los sitios reputados <strong>un</strong>iversalm<strong>en</strong>te por su<br />

belleza y su valor histórico y artístico. No porque <strong>en</strong> ellos hayamos vivido con más int<strong>en</strong>sidad<br />

–amor, alegría, p<strong>la</strong>cer, dolor– que <strong>en</strong> cualquier otro, sino porque <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong><br />

aquellos, tan contados, hemos merecido <strong>de</strong> súbito, como <strong>un</strong>a gracia dignificante, <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción<br />

conmovedora <strong>de</strong> <strong>la</strong> inconm<strong>en</strong>surable hermosura <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do que habitamos. Porque<br />

<strong>en</strong> ellos hemos s<strong>en</strong>tido, con quemajosa acuidad, que es cierto, sí, muy cierto, que hay<br />

sitios <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra por don<strong>de</strong> ha pasado el Espíritu… Recónditos lugares, conocidos <strong>de</strong><br />

muy pocos, tan colmados <strong>de</strong> belleza, <strong>de</strong> reminisc<strong>en</strong>cias ilustres que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria,<br />

como viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, <strong>en</strong>vueltos <strong>en</strong> <strong>un</strong> halo <strong>de</strong> extrahumana poesía. Lugares <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Tierra tan bellos –dice F<strong>la</strong>ubert– que <strong>un</strong>o quisiera oprimirlos contra el corazón».|167|<br />

Hombre m<strong>un</strong>dano y erudito, <strong>de</strong> alta estatura, fuerte, <strong>de</strong> piel cetrina y prof<strong>un</strong>dos ojos<br />

negros como negrísimo era su cabello, poseía modales afables y era <strong>un</strong> conversador admirable.<br />

De acuerdo a Ve<strong>la</strong> Zanetti: «Amaba el diálogo y <strong>de</strong>spreciaba <strong>la</strong> oratoria (…) era<br />

ilimitado <strong>en</strong> el saber y prof<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te serio, <strong>en</strong> sus juicios insobornables (…) cuando<br />

llegó Díaz Niese al país, <strong>en</strong> 1939, a qué negarlo, estaba ya <strong>de</strong> regreso <strong>de</strong> muchas cosas,<br />

había quemado parte <strong>de</strong> sus ilusiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> los cafés europeos. Regresaba<br />

para afincar su <strong>de</strong>finitiva raíz sobre <strong>la</strong> patria que viera <strong>de</strong>sfigurada sobre los reflejos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida europea, <strong>de</strong> su cultura, <strong>de</strong> <strong>la</strong> difícil e intolerante exist<strong>en</strong>cia».|168| Ubicado <strong>en</strong><br />

Santo Domingo, empr<strong>en</strong>dió <strong>un</strong>a auténtica gestión cultural, ori<strong>en</strong>tada sobre todo hacia<br />

<strong>la</strong>s artes a <strong>la</strong>s que imprimió <strong>un</strong> po<strong>de</strong>roso s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, conforme a <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vanguardias artísticas que conocía como hombre actualizado y amante <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cultura francesa. Uno <strong>de</strong> los muchos campos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> Díaz Niese fue <strong>la</strong> escritura.<br />

Escribió conci<strong>en</strong>zudam<strong>en</strong>te sobre arte, ofreci<strong>en</strong>do informaciones, asumi<strong>en</strong>do<br />

posiciones, pon<strong>de</strong>rando a <strong>de</strong>terminados creadores y ofreci<strong>en</strong>do lineami<strong>en</strong>tos sobre todo<br />

para los jóv<strong>en</strong>es pintores dominicanos.<br />

|195|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|167|<br />

Díaz Niese, Rafael.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

Dominicanos <strong>de</strong><br />

Cultura. No. 21.<br />

mayo 1945.<br />

Confert.<br />

|168|<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti, José.<br />

«Nota para <strong>un</strong><br />

Retrato Póstumo».<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

Dominicanos <strong>de</strong><br />

Cultura, 1950.<br />

Páginas 1-12.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|196|<br />

Celeste Woss y Gil|Retrato <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|58.3 x 47 cms.|1942|Col. C<strong>la</strong>ra Díaz Niese. Luis García Ximpa| Díaz Niese|Caricatura|1942.<br />

De cuatro <strong>en</strong>sayos titu<strong>la</strong>dos: Tres Artistas Dominicanos (1943), Notas sobre el Arte Actual<br />

(1944), Un Lustro <strong>de</strong> Esfuerzo Artístico (1945) y Creación y Compr<strong>en</strong>sión (1947), se extrae<br />

<strong>un</strong>a selección <strong>de</strong> copiosas opiniones re<strong>la</strong>cionadas con el arte, <strong>la</strong> obra artística, <strong>la</strong> innovación,<br />

el arte y <strong>la</strong> tradición, <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, <strong>la</strong> pintura y el artista.A partir <strong>de</strong> esas opiniones<br />

fielm<strong>en</strong>te citadas, se <strong>de</strong>sglosan los referidos tópicos, <strong>de</strong> manera que se pueda<br />

apreciar el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to estético <strong>de</strong> Díaz Niese, su vuelo cognoscitivo y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna<br />

ori<strong>en</strong>tación que promovió a partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cisivo cargo <strong>de</strong> Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

A continuación el <strong>de</strong>sglose:<br />

|El arte| El arte apareció, al trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r su es<strong>en</strong>cia, ais<strong>la</strong>do ya <strong>de</strong> los dictám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

rutina, como algo más sublime que <strong>la</strong> simple manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materiales o <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción<br />

mecánica <strong>de</strong> objetos y hechos com<strong>un</strong>es.|169|<br />

El arte no pue<strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a reacción mecánica; no <strong>de</strong>be ser <strong>un</strong>a simple reacción s<strong>en</strong>sual.<br />

Por el contrario, el arte <strong>de</strong>be ser el resultado <strong>de</strong> <strong>un</strong>a evolución cerebral –si se nos permite<br />

<strong>la</strong> expresión–, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s impresiones s<strong>en</strong>soriales.|170|<br />

El arte, cualesquiera que sea su raíz y es<strong>en</strong>cia, no pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er otro fin que hacernos gozar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> forma, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a forma. Sólo así llega a ser, <strong>de</strong> por sí y <strong>en</strong> sí, aquel goce superior <strong>de</strong><br />

los hombres libres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición aristotélica.|171|<br />

Antonio Bernad (Toni)|Caricatura <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Década 1940.<br />

|197|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|169|<br />

Díaz Niese,<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

Dominicanos <strong>de</strong><br />

Cultura No. 51.<br />

nov. 1947.<br />

Página 18.<br />

Confert.<br />

|170|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos ( ... )<br />

No. 1 septiembre<br />

1943. Confert.<br />

|171|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|198|<br />

Jaime Colson|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|72.5 x 57.5 cms.|1936|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

El arte por su misma mesmedad, es cosa es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te aristocrática. No admite vulgarización<br />

alg<strong>un</strong>a <strong>un</strong> poema, nos dice Stephane Mal<strong>la</strong>rmé, <strong>de</strong>be ser <strong>un</strong> <strong>en</strong>igma para el<br />

hombre vulgar, música <strong>de</strong> cámara para el iniciado. No hay contradicho posible. De <strong>la</strong>s<br />

nociones ci<strong>en</strong>tíficas más difíciles han podido editarse esas fem<strong>en</strong>tidas colecciones <strong>de</strong>...<br />

Al alcance <strong>de</strong> todos, es <strong>de</strong>cir, al alcance a<strong>un</strong> <strong>de</strong> aquellos que, sin estudios preparatorios<br />

a<strong>de</strong>cuados (...) lo confían todo a <strong>la</strong> omnipot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su propio intelecto, olvidando o<br />

ignorando, que <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, como <strong>en</strong>señaron los escolásticos, <strong>la</strong> autoridad<br />

prece<strong>de</strong> invariablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia.|172|<br />

Las teorías espiritualistas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral niegan todo vínculo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> belleza natural y <strong>la</strong><br />

creada por el arte.|173|<br />

Todos los maestros teorizantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estética, <strong>de</strong> <strong>un</strong> extremo a otro <strong>de</strong> <strong>la</strong> complicada ca<strong>de</strong>na<br />

vig<strong>en</strong>te (...) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>un</strong>ánimem<strong>en</strong>te acor<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to capital: <strong>en</strong> que el<br />

arte no es, ni ha sido n<strong>un</strong>ca, mera imitación o fiel reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza (...), el<br />

arte es y ha sido siempre <strong>un</strong> l<strong>en</strong>guaje espiritual cuya finalidad, como tal, no es otra que<br />

expresión <strong>de</strong> valores espirituales.|174|<br />

El arte es <strong>un</strong>o, por innumerables que sean los artistas.|175|<br />

El arte actual, tan a <strong>la</strong> ligera calificado por muchos <strong>de</strong> extravagancia, impertin<strong>en</strong>cia o<br />

locura, repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo histórico (...) <strong>un</strong> prof<strong>un</strong>do esfuerzo por volver, tras<br />

<strong>la</strong> vacuidad <strong>de</strong>l g<strong>la</strong>cial aca<strong>de</strong>micismo pictórico <strong>de</strong> los primeros tercios <strong>de</strong>l siglo XIX y<br />

<strong>la</strong>s <strong>la</strong>boriosas investigaciones <strong>de</strong>l impresionismo, a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes prístinas <strong>de</strong>l arte; <strong>de</strong>l arte<br />

tal y como lo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron Giotto, Piero <strong>de</strong>l<strong>la</strong> Francesca o El Greco. Fueron Georges<br />

Seurat y Paul Cézanne, los iniciadores <strong>de</strong> ese movimi<strong>en</strong>to… regresivo y libertador.|176|<br />

Las inquietu<strong>de</strong>s estéticas y <strong>la</strong>s preocupaciones intelectuales que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> aparición<br />

<strong>de</strong> ese ardor lírico, <strong>de</strong> tan int<strong>en</strong>so significado y tan p<strong>en</strong>etrante sutileza, que es, hoy día,<br />

<strong>la</strong> cualidad más preemin<strong>en</strong>te y el mejor signo difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre el Arte vivo, ardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

inquietu<strong>de</strong>s, rebosante <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s expresivas, <strong>en</strong> consonancia con el ambi<strong>en</strong>te propio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que es producto, y el Arte Muerto, adoc<strong>en</strong>ado, reducido a fórmu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> apoticario, esterilizado por <strong>la</strong> imitación académica y por el respeto a <strong>un</strong> falso tradicionalismo<br />

<strong>de</strong> campanario, que nada ti<strong>en</strong>e que ver, felizm<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> tradición mant<strong>en</strong>ida<br />

por el Arte Verda<strong>de</strong>ro, sin el más leve asomo <strong>de</strong> continuidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />

días <strong>de</strong>l hombre hasta esta misma hora.|177|<br />

|La obra <strong>de</strong> arte| Cada obra <strong>de</strong> arte posee, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus cualida<strong>de</strong>s<br />

formales, <strong>un</strong> valor <strong>de</strong> significado que trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar.Ante el<strong>la</strong> el contemp<strong>la</strong>dor se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra inopinadam<strong>en</strong>te con <strong>un</strong>a suma <strong>de</strong> signos herméticos. Necesita interpretar es-<br />

|199|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|172|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

No. 51.<br />

Páginas 11- 12.<br />

Confert.<br />

|173|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 18.<br />

Nota 15.<br />

Confert<br />

|174|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 16-17.<br />

Confert.<br />

|175|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos No. 12,<br />

agosto 1944.<br />

Página 10.<br />

Confert.<br />

|176|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 14.<br />

Confert.<br />

|177|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Un Lustro <strong>de</strong><br />

Esfuerzo Artístico,<br />

1945.<br />

Página 20.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|200|<br />

|178|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos No. 51.<br />

Página 29.<br />

Confert.<br />

|179|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 30.<br />

Confert.<br />

|180|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 34.<br />

Confert.<br />

|181|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 35.<br />

Confert.<br />

|182|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Confert.<br />

tos, eliminando <strong>la</strong>s superfluida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas manuales <strong>de</strong> efímera seducción.|178|<br />

Escuchar <strong>un</strong>a sinfonía, por ejemplo, es algo más que percibir <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> sonidos<br />

sabiam<strong>en</strong>te acordados. Contemp<strong>la</strong>r <strong>un</strong>a basílica es algo más que percibir <strong>un</strong>a cantidad<br />

<strong>de</strong> sil<strong>la</strong>res dispuestos con ing<strong>en</strong>io <strong>en</strong> <strong>un</strong> or<strong>de</strong>n dado. La obra <strong>de</strong> arte <strong>en</strong>riquece <strong>la</strong> percepción<br />

<strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos con <strong>un</strong> valor <strong>de</strong> significado que sobrepasa <strong>la</strong> mera apari<strong>en</strong>cia<br />

perceptible. Ning<strong>un</strong>a l<strong>en</strong>gua humana pier<strong>de</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ese valor.|179|<br />

La obra <strong>de</strong> arte, por su misma naturaleza, pues, no pue<strong>de</strong> ser compr<strong>en</strong>dida sino parcialm<strong>en</strong>te:<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l pasado, mediante <strong>un</strong>a reinterpretación periódica; <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te, como<br />

meros expon<strong>en</strong>tes o es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>un</strong>a evolución continua, sujetas, a su vez, a <strong>la</strong>s mismas<br />

condiciones y vicisitu<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s anteriores.|180|<br />

Las obras <strong>de</strong> arte crean <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do sobrehumano que se prolonga all<strong>en</strong><strong>de</strong> el lin<strong>de</strong>ro a<br />

que puedan conducirnos como humil<strong>de</strong>s <strong>la</strong>zarillos, el vigor y acuidad <strong>de</strong> nuestra s<strong>en</strong>sibilidad<br />

o los esfuerzos <strong>de</strong> nuestras faculta<strong>de</strong>s cognoscitivas.|181|<br />

En resolución, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> arte es, tanto para su creador como para el contemp<strong>la</strong>dor y el<br />

exégeta, <strong>un</strong> verda<strong>de</strong>ro instigateur <strong>de</strong> rêveries, según <strong>la</strong> feliz expresión <strong>de</strong> Paul Sourieau.|182|<br />

|La innovación| Se le reprocha a <strong>la</strong> Poesía contemporánea, con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>un</strong> <strong>de</strong>fecto<br />

capital: su obscuridad. Se ha dicho, y repito, con perseverante impertin<strong>en</strong>cia, que los gran<strong>de</strong>s<br />

poetas <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te son ininteligibles a fuerza <strong>de</strong> ser a<strong>la</strong>mbicados e incoher<strong>en</strong>tes. No<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los poetas han sido anatematizados <strong>de</strong>l tal suerte.Todos los gran<strong>de</strong>s artistas actuales<br />

han merecido idéntica, parecida o peor reconv<strong>en</strong>ción.A los pintores que se niegan,<br />

acuciados por irreprimibles ansias r<strong>en</strong>ovadoras, a sost<strong>en</strong>er por más tiempo el torpe criterio<br />

–populo ut p<strong>la</strong>cer<strong>en</strong>t– <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa pintada <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong>l cuadro verda<strong>de</strong>ro, se les ha<br />

propinado graves insultos, atribuyéndoles, legam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s peores aberraciones m<strong>en</strong>tales. A<br />

los arquitectos que se esfuerzan, con presta dilig<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> imprimir a sus construcciones<br />

aquel carácter lógico y es<strong>en</strong>cial que rec<strong>la</strong>maba el precursor Sullivan para todo edificio<br />

mo<strong>de</strong>rno, se les ha motejado <strong>de</strong> extravagantes. A los escultores que, sin olvidar <strong>la</strong>s viejas<br />

<strong>en</strong>señanzas, han re<strong>de</strong>scubierto el valor expresivo <strong>de</strong> formas y volúm<strong>en</strong>es, se les ha vilip<strong>en</strong>diado<br />

con zafio escarnecimi<strong>en</strong>to.A los músicos que han r<strong>en</strong>ovado –y rec<strong>en</strong>tar no significa<br />

ruptura con <strong>la</strong> tradición, sino todo lo contrario–, <strong>la</strong> estructura musical y sus cánones<br />

estéticos, se les ha zaherido copiosam<strong>en</strong>te (…). / James Joyce, Buttler Yeats, Eliot, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong>l,Valery,<br />

Piran<strong>de</strong>llo, Rilke, <strong>en</strong>tre los primeros; Matisse, Picasso, Derain, Rouault, Dalí,<br />

Chagall, Kandinsky, Soutiné, Klée, <strong>en</strong>tre los seg<strong>un</strong>dos; Le Corbusier y Frank Lloyd<br />

Wright, <strong>en</strong>tre los terceros; Maillol, Metzner, Mestrovic, Merodak-Jeanneau, Epstein, Hans<strong>en</strong>-Jacobs<strong>en</strong>,<br />

Jonchara-Unkai, Moore, Lipsitch, Gargallo, Brancusi, <strong>en</strong>tre los p<strong>en</strong>últimos y José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/cartón|75 x 66.5 cms.|1946|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|201|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|202|<br />

Yoryi Morel|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/cartón|66.5 x 54 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

Stravinsky, Schonberg, Hin<strong>de</strong>mith, Honneggei, Respighi, Ravel, Fal<strong>la</strong>, Milhau, Malipiero,<br />

y tantos otros, <strong>en</strong>tre los últimos, hombres que, como quiera que fuere, son <strong>la</strong> fina flor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> humanidad (…) no han llegado a ser apreciados por <strong>la</strong> opinión m<strong>un</strong>dial, sino gracias a<br />

los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>un</strong>a minoría <strong>de</strong> esa élite, <strong>de</strong>sligada <strong>de</strong> teatrales novelerías, cuya misión histórica<br />

consiste <strong>en</strong> reconocer temprano aquellos elegidos a qui<strong>en</strong>es los Nim<strong>en</strong>es confían<br />

<strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los mol<strong>de</strong>s caducos, a fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l espíritu pueda proseguir, sin<br />

solución <strong>de</strong> continuidad, su majestuoso curso inexplicable.|183|<br />

Todo hombre que se anticipa a su tiempo, o que difiere <strong>de</strong> él, <strong>en</strong> cualquier p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tierra don<strong>de</strong> ali<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>e que ser incompr<strong>en</strong>dido. El poeta que explora nuevos campos<br />

(…), mejor dicho: cualquier creador o investigador que se aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>un</strong>ánimem<strong>en</strong>te recibidas ti<strong>en</strong>e que ser tildado <strong>de</strong> ininteligible (…). Bást<strong>en</strong>os recordar<br />

<strong>en</strong> el pasado, limitándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Bel<strong>la</strong>s Artes, los casos <strong>de</strong> Keats, Browning,Wagner, Debussy<br />

y Cézanne.Y, <strong>en</strong>tre nosotros, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, citemos sólo <strong>un</strong> gran nombre: el<br />

<strong>de</strong> Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez.|184|<br />

La actividad individual está fatalm<strong>en</strong>te condicionada por el medio ambi<strong>en</strong>te. Es indudable.<br />

Más, <strong>en</strong> circ<strong>un</strong>stancias <strong>de</strong>terminantes, bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> el individuo repudiar el estándar<br />

aceptado por <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong>borar a su guisa, guiado por principios substancialm<strong>en</strong>te<br />

antagónicos a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción corri<strong>en</strong>te. Esa in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> discernimi<strong>en</strong>to<br />

es, quizás, el más seguro indicio <strong>de</strong> originalidad. El espíritu creador, lo repito, es el espíritu<br />

<strong>de</strong> actualidad, nos dice Gertrud Stern.|185|<br />

El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar, inevitable <strong>en</strong> el hombre (…), ese esfuerzo biológico <strong>de</strong> adaptación,<br />

l<strong>la</strong>mado por los psicólogos, <strong>en</strong> lo individual, sintonía, y que, <strong>en</strong> lo g<strong>en</strong>eral, no es<br />

otra cosa que <strong>la</strong> aspiración <strong>de</strong> todos a <strong>la</strong> cultura superior, siempre <strong>en</strong> vía <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

–cultura sin anacronismos estériles, rutinas ni atrasos s<strong>en</strong>iles–, que no implica <strong>en</strong> modo<br />

alg<strong>un</strong>o, urge repetirlo, el más mínimo <strong>de</strong>sdén por <strong>la</strong> cultura clásica. Muy por el contrario:<br />

se nutre y prospera <strong>de</strong> alta y sincera v<strong>en</strong>eración por los valores secu<strong>la</strong>res que constituy<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong> conj<strong>un</strong>to, el legado <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad.|186|<br />

La historia natural <strong>de</strong> toda gran innovación <strong>en</strong> los dominios <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to podría, quizás,<br />

resumirse así: <strong>la</strong> última o novísima actitud m<strong>en</strong>tal aparece siempre, <strong>en</strong> primer lugar<br />

como <strong>de</strong>masiado distinta, extraña, chocante. Se organiza contra el<strong>la</strong>, <strong>de</strong> seguida, <strong>un</strong>a opción<br />

viol<strong>en</strong>ta (a <strong>la</strong> cual ha l<strong>la</strong>mado Edm<strong>un</strong>d Husserl, <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da etapa <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a cosa nueva). Mediante <strong>la</strong> costumbre, <strong>en</strong> tercer lugar, lo que <strong>en</strong> principio fue novedad<br />

intolerable <strong>en</strong>tra, a <strong>la</strong> postre, a formar parte <strong>de</strong> los hábitos m<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría.Y, <strong>en</strong> último<br />

término, al ingresar <strong>en</strong> el acervo común, se convierte <strong>en</strong> sujeto <strong>de</strong> predilección inmo<strong>de</strong>rada:<br />

se le rin<strong>de</strong> adoración, ido<strong>la</strong>tría. Un exceso suce<strong>de</strong> a otro exceso. No es sino <strong>la</strong>r-<br />

|203|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|183|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 35.<br />

Confert.<br />

|184|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 5.<br />

Confert.<br />

|185|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 6-7.<br />

Confert.<br />

|186|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 7.<br />

Confert.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|204|<br />

|187|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 5-6.<br />

Confert.<br />

Confert.<br />

|188|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos No. 6.<br />

Página 11.<br />

Confert.<br />

go tiempo <strong>de</strong>spués, gracias a <strong>un</strong> grave esfuerzo <strong>de</strong> integración, que <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>dida novedad<br />

llega a ocupar, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, el lugar que le correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> los valores intelectuales.<br />

Es <strong>en</strong>tonces cuando se manifiesta su precio efectivo y su gran<strong>de</strong>za.|187|<br />

|Arte y tradición| Durante siglos el Arte europeo –seña<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pintura– arrancó<br />

sus temas y signos <strong>de</strong> expresión al m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s concretas. Si hoy ese mismo<br />

Arte vuelve sus miradas hacia el reino interior y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sus elem<strong>en</strong>tos inman<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> los dominios <strong>de</strong> <strong>la</strong> fantasía, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s impresiones subjetivas o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s incógnitas <strong>de</strong>l<br />

subconci<strong>en</strong>te, no significa esto que se haya consumado (…) <strong>un</strong>a salvaje y <strong>de</strong>finitiva ruptura<br />

con <strong>la</strong> tradición, cosa que verosímilm<strong>en</strong>te no acontecerá jamás.|188|<br />

Todos los gran<strong>de</strong>s creadores <strong>de</strong> Arte, por muy revolucionarios que aparezcan al observador<br />

superficial, o a los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> espíritu provecto, se han s<strong>en</strong>tido siempre ligados in-<br />

disolublem<strong>en</strong>te al pasado y a sus tradiciones. Mejor dicho: prolongan ese pasado y manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

esas tradiciones sin <strong>de</strong>smayo.Voy al Louvre, <strong>de</strong>cía Paul Cézanne, para <strong>en</strong>contrarme<br />

a mí mismo.Y Pablo Picasso no ha titubeado <strong>en</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar que el arte no ti<strong>en</strong>e pasado<br />

ni futuro. El pres<strong>en</strong>te, como quiera que se le juzgue, no es más que <strong>un</strong> es<strong>la</strong>bón <strong>en</strong>tre<br />

el pasado y el porv<strong>en</strong>ir; y no pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er otro significado ni otro valor <strong>en</strong> <strong>la</strong> sucesión<br />

<strong>de</strong> los tiempos. No quiere <strong>de</strong>cir esto (…) que no existan discrepancias <strong>en</strong>tre lo antiguo<br />

y lo mo<strong>de</strong>rno.|189|<br />

|La mo<strong>de</strong>rnidad| El mo<strong>de</strong>rnismo <strong>en</strong> el arte, constituye, a todas luces, <strong>un</strong>a evolución<br />

que, si bi<strong>en</strong> tuvo su p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> arranque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes plásticas, se ha ext<strong>en</strong>dido luego, por<br />

necesidad prof<strong>un</strong>da e ineludible, a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> expresión; y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

a todas <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida contemporánea. En ello no hay sino <strong>un</strong> anhelo,<br />

Jaime Colson|Retrato Díaz Niese|Óleo/cartón|59 x 50 cms.|1933|Col. C<strong>la</strong>ra Rodríguez Demorizi. Darío Suro|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|142 x 122 cms.|1947|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

|205|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|189|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 10-11.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|206|<br />

|190|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

No. 12.<br />

Página 8.<br />

Confert.<br />

|191|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 13.<br />

Confert.<br />

|192|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 16-17.<br />

Confert.<br />

|193|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 16.<br />

Confert.<br />

justificadísimo, surgido <strong>de</strong>l más prof<strong>un</strong>do hontanar <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad (…). Predomina<br />

<strong>en</strong> tal propósito, como <strong>un</strong> signo victorioso, el sagrado temor al más nefando <strong>de</strong> todos<br />

los pecados contra el espíritu: <strong>la</strong> anquilosis vol<strong>un</strong>taria.|190|<br />

Vivir <strong>la</strong> hora que corre no hace a <strong>un</strong> hombre ser mo<strong>de</strong>rno: sólo es mo<strong>de</strong>rno aquel que<br />

–<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición es <strong>de</strong> J<strong>un</strong>g–, ti<strong>en</strong>e pl<strong>en</strong>a conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te inmediato.|191|<br />

La inquietud <strong>de</strong> los tiempos mo<strong>de</strong>rnos y su peculiar carácter teorético se manifiestan<br />

más que <strong>en</strong> nada <strong>en</strong> esa investigación angustiada a que se <strong>en</strong>tregan los artistas <strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s naciones que forman <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> París. Una ráfaga <strong>de</strong> per<strong>en</strong>ne insatisfacción les<br />

arrastra irresistiblem<strong>en</strong>te.|192|<br />

Para Cézanne y Seurat, como para todos los pintores <strong>de</strong>l grupo Postimpresionista, resultaba<br />

el impresionismo, v<strong>en</strong>cedor y aceptado ya, algo <strong>de</strong>masiado exclusivam<strong>en</strong>te naturalista.<br />

El esfuerzo <strong>de</strong> todo el <strong>Grupo</strong> Postimpresionista –Seurat, Cézanne, Gauguin, Signac,Van<br />

Gogh y hasta R<strong>en</strong>oir (…)–, no t<strong>en</strong>drá otra finalidad que reintegrar el Arte a los elem<strong>en</strong>tos<br />

propiam<strong>en</strong>te constructivos, es <strong>de</strong>cir: el análisis metódico <strong>de</strong> los colores, <strong>la</strong>s investigaciones<br />

<strong>de</strong>l tono, <strong>de</strong>l ritmo y <strong>de</strong>l equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición.<br />

Aparece el grupo <strong>de</strong> los Fauves (…), que pret<strong>en</strong>dió reaccionar vigorosam<strong>en</strong>te contra el<br />

frío superintelectualismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reci<strong>en</strong>tes ori<strong>en</strong>taciones postimpresionistas. Con ellos se<br />

inicia <strong>un</strong>a t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia subjetiva –quizás provocada, <strong>en</strong> realidad, por el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

artes exóticas, <strong>de</strong>l arte negro y <strong>de</strong>l polinésico seña<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te– que subordina el as<strong>un</strong>to<br />

al valor primario <strong>de</strong>l dibujo, <strong>en</strong> dos o tres dim<strong>en</strong>siones, y para el cual el color y nada<br />

más que el color, <strong>en</strong> infinita variedad <strong>de</strong> gradaciones, es el elem<strong>en</strong>to primordial <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

cuadro.|193|<br />

En pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo postimpresionista y fauvista, se pres<strong>en</strong>ta el cubismo, no como <strong>un</strong> ismo<br />

más para servir a befas sin s<strong>en</strong>tido, sino como algo perfectam<strong>en</strong>te serio y bi<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sado,<br />

altam<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sado: repudiación absoluta <strong>de</strong> toda facilidad y todo s<strong>en</strong>sualismo <strong>en</strong> el<br />

arte (…). En lugar <strong>de</strong> reproducir los objetos mecánicam<strong>en</strong>te, tal como po<strong>de</strong>mos verlos,<br />

por modos <strong>de</strong>scriptivos o imitativos, prefiere referirlos a <strong>un</strong> estado emocional, o a <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as que su estudio pue<strong>de</strong> suscitar <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te. Es el mismo procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transposición<br />

que, sin escandalizar a nadie, van sigui<strong>en</strong>do los mo<strong>de</strong>rnos poetas (…). He aquí para<br />

servirnos <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> comparación alg<strong>un</strong>os ejemplos tomados al azar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras<br />

<strong>de</strong> alg<strong>un</strong>os poetas dominicanos jóv<strong>en</strong>es: pero el grito <strong>de</strong>l hombre ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> aire / <strong>de</strong> ins<strong>en</strong>satas<br />

flores rojas, / gran<strong>de</strong>s y húmedas como cay<strong>en</strong>as… (Héctor Incháustegui Cabral).<br />

Eres algo más que <strong>un</strong> recuerdo que vi<strong>en</strong>e / por <strong>un</strong> camino trazado bajo aguas azules /<br />

con peces insomnes y algas tranqui<strong>la</strong>s. (Héctor Incháustegui Cabral).<br />

Nadie te cu<strong>en</strong>ta mis gozos/<strong>de</strong> almidón <strong>de</strong> nube b<strong>la</strong>nca! Por sus manos que son pana<strong>de</strong>ras/para<br />

el sol amasado <strong>en</strong> compases… (Pedro Mir).<br />

Antes <strong>de</strong> que tu voz fuera color <strong>de</strong> trino/y tus ojos dos sombras salobres como algas.<br />

(Franklin Mieses Burgos).<br />

La l<strong>un</strong>a gran<strong>de</strong> mojada <strong>de</strong> canciones/<strong>la</strong> tierra azul y <strong>la</strong> mañana ver<strong>de</strong>! (Franklin Mieses<br />

Burgos).<br />

Cabellera: / instantánea <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia con sol; / oro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biología; / charretera para <strong>un</strong><br />

solo hombro. (Rubén Suro).<br />

No le temo al gris-tristeza <strong>de</strong> esta tar<strong>de</strong>; / tu boca trae el rojo-alegre <strong>de</strong> los levantes<br />

mozos. (Rubén Suro).<br />

|La pintura| En nuestro país (…) el único credo pictórico imperante, parecer ser el<br />

parecido, el natural, el estúpido está hab<strong>la</strong>ndo, –todas <strong>la</strong>s vejeces <strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo<br />

pasado–.<br />

Pintar no es at<strong>en</strong>erse fotográficam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> realidad, –pintura Kodak–, sino volcar <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong>a te<strong>la</strong>, mediante sabias esquematizaciones <strong>de</strong> tonos, reales o irreales, todo el cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a s<strong>en</strong>sibilidad que sabe ver el m<strong>un</strong>do con ojos <strong>de</strong> poeta y logra pintarlo con<br />

s<strong>en</strong>tido musical.<br />

La pintura, por lo mismo que es sustancialm<strong>en</strong>te plástica, no pue<strong>de</strong> ser, para lograr sus<br />

fines conforme a <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas i<strong>de</strong>as estéticas, sino <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración intelectual.<br />

Sus elem<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong>n ser consci<strong>en</strong>tes o inconsci<strong>en</strong>tes, poco importa; pero su realización<br />

ti<strong>en</strong>e que ser es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te razonada. La obra <strong>de</strong> arte, como ha dicho D’Ors,<br />

no sólo <strong>de</strong>be ser lúcida, sino parecerlo.<br />

La pintura no se explica: La visión estética, nos <strong>en</strong>seña H<strong>en</strong>ri De<strong>la</strong>croix, anu<strong>la</strong> este m<strong>un</strong>do,<br />

porque rompe el tejido <strong>de</strong> intereses que nos <strong>un</strong>e a <strong>la</strong>s cosas.<br />

«No he tratado <strong>de</strong> reproducir <strong>la</strong> naturaleza: <strong>la</strong> he repres<strong>en</strong>tado». Estas prof<strong>un</strong>das pa<strong>la</strong>bras<br />

<strong>de</strong> Paul Cézanne resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> su escueto <strong>en</strong><strong>un</strong>ciado todas <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas teorías pictóricas<br />

y estéticas, poniéndonos, al mismo tiempo, fr<strong>en</strong>te por fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s innumerables complejida<strong>de</strong>s<br />

que informan el arte actual o <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> él.<br />

La <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> los objetos, signo característico <strong>de</strong>l arte pictórico contemporáneo,<br />

no obe<strong>de</strong>ce, hay que suponerlo, a falta <strong>de</strong> habilidad <strong>de</strong> los artistas (¿es que acaso no son<br />

todos gran<strong>de</strong>s dibujantes?), sino a <strong>un</strong> nuevo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> expresión artística, s<strong>en</strong>tido pictórico<br />

y no emotivo.|194|<br />

La pintura <strong>de</strong> hoy, por su ardi<strong>en</strong>te intelectualismo ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser aquel Arte Ramplón<br />

(…). Se ha transmutado <strong>en</strong> algo más alto y más rico y más noble.Ya no copia ni reproduce,<br />

ni ha<strong>la</strong>ga <strong>la</strong> s<strong>en</strong>siblería plebeya. Ahora pi<strong>en</strong>sa, sueña y canta.|195|<br />

|207|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|194|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

No. 1.<br />

Confert.<br />

|195|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

No. 12.<br />

Página 13.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|208|<br />

Jaime Colson|Retrato <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese y su esposa Alicia|Óleo/te<strong>la</strong>|100 x 79 cms.|1949|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />

Podría objetarse (…) que si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> Pintura <strong>un</strong> arte visual, su fin propio no es servir <strong>de</strong><br />

vehículo a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as, cuyo medio natural <strong>de</strong> expresión es el l<strong>en</strong>guaje, sino expresar y<br />

transmitir <strong>de</strong>terminados estados y reacciones emotivas. Pero lo <strong>un</strong>o no es obstáculo para<br />

lo otro, antes al contrario. La evolución misma <strong>de</strong>l arte actual –<strong>de</strong>l post-impresionismo<br />

al surrealismo–, es <strong>la</strong> mejor prueba a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y viabilidad <strong>de</strong><br />

sus postu<strong>la</strong>dos. Hay que t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te (…) que también <strong>en</strong> pintura sólo pue<strong>de</strong> expresar<br />

i<strong>de</strong>as el que <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>e; y aún éste corre el peligro <strong>de</strong> hacerlo bor<strong>de</strong>ando los turbios<br />

pozos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s banalida<strong>de</strong>s grandilocu<strong>en</strong>tes e inof<strong>en</strong>sivas.|196|<br />

La preocupación <strong>de</strong> pintar bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido realista, subordinando todo a lo que el<br />

ojo ve, quizás sea el peor obstáculo para alcanzar <strong>la</strong>s cimas <strong>de</strong>l Arte, o acercarse honorablem<strong>en</strong>te<br />

a el<strong>la</strong>s. El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> agradar, ajustándose a <strong>la</strong> s<strong>en</strong>siblería popu<strong>la</strong>r, no parece<br />

m<strong>en</strong>os f<strong>un</strong>esto.|197|<br />

George Braque ha mant<strong>en</strong>ido, <strong>en</strong> <strong>un</strong> admirable esfuerzo <strong>de</strong> síntesis, su teoría <strong>de</strong> que <strong>un</strong>a<br />

pintura es <strong>un</strong>a superficie p<strong>la</strong>na y <strong>de</strong>be permanecer si<strong>en</strong>do siempre <strong>un</strong>a superficie p<strong>la</strong>na<br />

animada únicam<strong>en</strong>te por líneas, ritmos y colores. Suyas son estas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>finidoras:<br />

«el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura no es reproducir hecho anecdótico, sino crear <strong>un</strong> hecho pictórico».|198|<br />

|El artista| Triste y perjudicial es para <strong>un</strong> artista <strong>de</strong> gran temperam<strong>en</strong>to (…) concretarse<br />

a pintar li<strong>en</strong>zos que sean <strong>de</strong>l gusto <strong>de</strong> los amigos. Los amigos, escribió <strong>de</strong>silusionado<br />

el gran<strong>de</strong> Ibs<strong>en</strong>, son peligrosos no tanto por lo que nos obligan a hacer, sino por lo que nos<br />

impi<strong>de</strong>n hacer.<br />

El artista interesado vivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> realidad ambi<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> estilizar y hasta <strong>de</strong>formar<br />

esa realidad. Así sus faculta<strong>de</strong>s expresivas ganan <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sidad.Y nada importa, <strong>en</strong>tonces,<br />

¡al contrario!, que su viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diseño o su ardor colorista reforme el aspecto<br />

naturalista <strong>de</strong> los objetos así lo han p<strong>en</strong>sado Pablo Picasso (…), Matisse, Modigliani,<br />

Braque, Colson, etc., y tantos otros ilustres maestros.|199|<br />

El artista actual (…) abandona <strong>la</strong> verdad natural para expresar su propia verdad.<br />

Los jóv<strong>en</strong>es artistas, llegados a <strong>la</strong> madurez m<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cerse <strong>de</strong> que el único<br />

medio <strong>de</strong> llegar a ser <strong>un</strong> gran artista dominicano, consiste, no <strong>en</strong> recluirse <strong>en</strong> <strong>un</strong>a marmita<br />

<strong>de</strong> Papín, estofándose <strong>en</strong> su propio ali<strong>en</strong>to, sino <strong>en</strong> incorporarse resueltam<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s corri<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>ológicas <strong>de</strong> hoy, con toda <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> esa audacia <strong>de</strong> los elegidos,<br />

a <strong>la</strong> cual no resiste –nos <strong>en</strong>seña La Escritura-, ni el mismo cielo.|200|<br />

Cuando los jóv<strong>en</strong>es artistas compr<strong>en</strong>dan por <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia que mi<strong>en</strong>tras más<br />

<strong>un</strong>idos a su patria y a su tradición se si<strong>en</strong>tan y muestr<strong>en</strong>, tanto más <strong>un</strong>iversal será su<br />

Arte, si <strong>de</strong>jan levantar sus aspiraciones a <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> perfección y hacer obra du-<br />

|209|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|196|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 13-14.<br />

Confert.<br />

|197|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Un Lustro (…).<br />

Página 18.<br />

Confert.<br />

|198|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

No. 12.<br />

Página 21.<br />

Confert.<br />

|199|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

No. 1.<br />

Confert.<br />

|200|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Un Lustro (…)<br />

Páginas 18-19.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|210|<br />

|201|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 19.<br />

Confert.<br />

|202|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 13.<br />

Confert.<br />

|203|<br />

Diario El Caribe.<br />

Editorial 10 <strong>de</strong><br />

marzo <strong>de</strong> 1984.<br />

Confert.<br />

ra<strong>de</strong>ra, obra que pueda <strong>de</strong>safiar el tiempo, <strong>en</strong>tonces, estamos conv<strong>en</strong>cidos, consi<strong>de</strong>rarán<br />

<strong>la</strong> vida y ejercerán su tal<strong>en</strong>to como hombres mo<strong>de</strong>rnos.Y sólo es mo<strong>de</strong>rno aquel<br />

que (…) ti<strong>en</strong>e conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te inmediato. El ejemplo <strong>de</strong>l gran<strong>de</strong> Jaime Colson<br />

que tan alto ha puesto el nombre dominicano <strong>en</strong> Europa, tan solo porque supo a<br />

tiempo <strong>de</strong>spojar su Arte <strong>de</strong> puerilida<strong>de</strong>s y vulgarida<strong>de</strong>s, es <strong>la</strong> mejor prueba <strong>de</strong> lo que<br />

antece<strong>de</strong>.|201|<br />

La escritura sobre <strong>la</strong> materia artística mediante <strong>en</strong>sayos o articu<strong>la</strong>dos fue <strong>un</strong> medio <strong>de</strong><br />

positiva ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se apoyó Díaz Niese para promover <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia cultural<br />

al mismo tiempo dominicana y mo<strong>de</strong>rna. Estos dos aspectos marcaban su <strong>la</strong>bor y<br />

sus pa<strong>la</strong>bras: La acción gubernativa, al di<strong>la</strong>tar nuestros horizontes espirituales, ha ofrecido<br />

numerosos e ilimitados recursos a nuestras habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s más finas concepciones arquitectónicas, pictóricas, escultóricas y musicales, hasta<br />

los perfeccionami<strong>en</strong>tos creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes manuales, cuyos m<strong>en</strong>udos productos <strong>de</strong><br />

artesanía son también, <strong>en</strong> grado no m<strong>en</strong>or, <strong>un</strong> testimonio <strong>de</strong> nuestra actual vitalidad artística.<br />

En <strong>un</strong>os y otros trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> el <strong>de</strong>seo, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>caminado, <strong>de</strong> hermanar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> más pura mo<strong>de</strong>rnidad, los elem<strong>en</strong>tos autóctonos <strong>de</strong> lo pintoresco nacional<br />

con los motivos tradicionales y <strong>un</strong>iversales. Evolucionamos l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse,<br />

pero con firmeza, hacia <strong>un</strong> Arte típicam<strong>en</strong>te dominicano. Si esa ori<strong>en</strong>tación se<br />

manti<strong>en</strong>e –y nada autoriza a dudar que así no sea–, no está lejos el día <strong>en</strong> que podremos<br />

<strong>en</strong>orgullecernos (…) <strong>de</strong> haber cultivado con bu<strong>en</strong> éxito nuestras t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias propias<br />

(…).Todos los indicios pres<strong>en</strong>tes coinci<strong>de</strong>n para autorizar esta afirmación: el alma<br />

dominicana reg<strong>en</strong>eradora, ha <strong>en</strong>contrado, al fin, su propia vía.|202|<br />

Rafael Díaz Niese emite <strong>la</strong> opinión citada al cabo <strong>de</strong> <strong>un</strong> lustro <strong>de</strong> haberse vincu<strong>la</strong>do a<br />

<strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> que fue su principal animador, a<strong>un</strong>que <strong>la</strong> circ<strong>un</strong>stancia<br />

sociopolítica estableciera lo contrario. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> apar<strong>en</strong>te o real cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que aquel<br />

florecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes que se producía <strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> 1940 era únicam<strong>en</strong>te impulsado<br />

por el G<strong>en</strong>eralísimo Trujillo, a qui<strong>en</strong> se le atribuían todos los logros <strong>de</strong>l país.<br />

Contando con el b<strong>en</strong>eplácito <strong>de</strong>l Estado, al igual que con <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> los intelectuales<br />

europeos que se convirtieron <strong>en</strong> asesores y asist<strong>en</strong>tes, pudo Díaz Niese empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor tanto más meritoria cuanto que tuvo que ser realizada haci<strong>en</strong>do fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

incompr<strong>en</strong>sión y estupi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> ciertos sectores <strong>de</strong>l trujil<strong>la</strong>to que miraban con sospecha<br />

todo lo que significaba r<strong>en</strong>ovación cultural <strong>de</strong> nuestra colectividad.|203|<br />

Públicam<strong>en</strong>te no se conoce obra pictórica realizada por Díaz Niese, a<strong>un</strong>que algún dato<br />

hace saber que llegó a exponer <strong>en</strong> el Salón <strong>de</strong> Otoño <strong>de</strong> París y que a<strong>de</strong>más obtuvo<br />

<strong>un</strong>a distinción. Con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a que fuera pintor y <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> serlo, ciertam<strong>en</strong>- George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|95 x 81 cms.|1942|Col. Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />

|211|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|212|<br />

te <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> el campo pictórico, alcanzada <strong>en</strong> Barcelona y Madrid, le sirvió <strong>de</strong><br />

soporte para <strong>un</strong> conocimi<strong>en</strong>to cabal y para <strong>la</strong> prof<strong>un</strong>da pasión que s<strong>en</strong>tía hacia <strong>la</strong>s Artes.<br />

A<strong>de</strong>más, también hacia <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, ya que sus alcances intelectuales y s<strong>en</strong>sibles eran<br />

los <strong>de</strong> <strong>un</strong> humanista. Catedrático <strong>un</strong>iversitario <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l Arte y <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Francesa,<br />

al convertirse a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> el primer Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, empr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes acciones:<br />

a| Celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras exposiciones nacionales, distingui<strong>en</strong>do a los artistas precursores<br />

<strong>de</strong> los artistas mo<strong>de</strong>rnos nativos y resi<strong>de</strong>ntes.<br />

b| Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, con <strong>un</strong> programa <strong>de</strong> formación<br />

técnica y estética ori<strong>en</strong>tada hacia el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad artística individualizada.<br />

c| Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Conservatorio Nacional <strong>de</strong> Música y Dec<strong>la</strong>mación.<br />

Yoryi Morel|Caricatura <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Dibujo/papel|15 x 8 cms.|C.1937|Col. Manuel Antonio Peralta Díaz.<br />

ch| Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Nacional como núcleo que permitió <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> música clásica, criol<strong>la</strong> y <strong>un</strong>iversal vía conciertos celebrados <strong>en</strong> diversas ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l país.<br />

d| Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Museo Nacional y su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> casa colonial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia Aybar,<br />

situada fr<strong>en</strong>te al Alcázar <strong>de</strong> Colón.<br />

e| Auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Música, <strong>en</strong> Enriquillo, Bánica, Dajabón,<br />

Neyba, Jimaní, El Cercado, La Descubierta, Restauración, Loma <strong>de</strong> Cabrera, Elías Piña<br />

y Hondo Valle.<br />

f| Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Exposiciones Ambu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> Pintura, Dibujo y Grabado por el territorio<br />

nacional.<br />

g| Institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Bi<strong>en</strong>ales Nacionales a partir <strong>de</strong> 1942.<br />

h| Instauración <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, con el objetivo <strong>de</strong> f<strong>un</strong>dar <strong>un</strong><br />

Museo Dominicano <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno. En este s<strong>en</strong>tido, propició <strong>la</strong> colección contemporánea.<br />

i| Programa <strong>de</strong> apoyo para los artistas nacionales y <strong>en</strong> especial para <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es vocaciones.<br />

En re<strong>la</strong>ción a ese programa, propició <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> artistas <strong>en</strong> exposiciones<br />

celebradas <strong>en</strong> el exterior, promovió programas <strong>de</strong> becas, compras <strong>de</strong> obras y premiaciones.<br />

«Hombre discutido pero con <strong>un</strong>a personalidad indiscutida –seña<strong>la</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti– t<strong>en</strong>ía<br />

amigos y <strong>en</strong>emigos como todas <strong>la</strong>s personas que pasan <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida con carácter».|204|<br />

Díaz Niese era <strong>un</strong> crítico que fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> los artistas emitía opiniones imp<strong>la</strong>cables<br />

o asumía el sil<strong>en</strong>cio; indicaba los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>un</strong> posible <strong>de</strong>rrotero individual<br />

o establecía <strong>un</strong> compás <strong>de</strong> espera para reconocer el esfuerzo artístico y los alcances <strong>de</strong>l<br />

mismo. Cuando el caso lo ameritaba, no economizaba pa<strong>la</strong>bras para el reconocimi<strong>en</strong>to.<br />

En el <strong>en</strong>sayo Tres Artistas Dominicanos se da <strong>un</strong> ejemp<strong>la</strong>r tratami<strong>en</strong>to crítico, cuando <strong>en</strong>foca<br />

a <strong>la</strong> Woss y Gil, escribi<strong>en</strong>do lo sigui<strong>en</strong>te: «La vía trazada al Arte Nacional por el<br />

gran<strong>de</strong> y glorioso Jaime Colson –el <strong>de</strong>snudo, <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura humana–, ya no<br />

está <strong>de</strong>sierta: Celeste Woss y Gil vuelve por sus fueros <strong>en</strong> forma tan imperativa que resultaría<br />

difícil negarle el puesto <strong>de</strong> honor que le correspon<strong>de</strong> j<strong>un</strong>to al gran pintor, que<br />

tan alto ha sabido poner <strong>en</strong> Europa el nombre dominicano (…). Des<strong>de</strong>ñosa u olvidadiza,<br />

Celeste cometió <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> aceptar indicaciones estéticas <strong>de</strong> dudoso acierto.<br />

Ha reaccionado a tiempo (…). Libre ya <strong>de</strong> los calorinismos a que obligan <strong>en</strong> arte –<strong>en</strong> todo<br />

arte–, <strong>la</strong>s concesiones al público, Celeste parece ahora <strong>de</strong>cidida a hacer, segura <strong>de</strong> sí<br />

misma, verda<strong>de</strong>ra obra artística.V<strong>en</strong>cidas <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l oficio y <strong>de</strong>leitada con v<strong>en</strong>cer<strong>la</strong>s,<br />

logra ya, nos parece, <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a expresión <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>tir y su p<strong>en</strong>sar (…). ¡Es admira-<br />

|213|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|204|<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti.<br />

Op. Cit.<br />

Página 9.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|214|<br />

V. Bera|Retrato <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|95 x 77 cms.|1947|Col. Manuel Antonio Peralta Díaz.<br />

ble! No obstante estas vigorosas cualida<strong>de</strong>s, hay <strong>en</strong> sus te<strong>la</strong>s y dibujos, como ve<strong>la</strong>da por<br />

<strong>un</strong> pianismo insist<strong>en</strong>te, cierta morbi<strong>de</strong>z que traduce a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras <strong>la</strong> <strong>de</strong>licada s<strong>en</strong>sibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fina artista y <strong>la</strong> gran dama que es Celeste Woss y Gil».|205|<br />

El muralista José Ve<strong>la</strong> Zanetti, qui<strong>en</strong> pintó retratos <strong>de</strong> Díaz Niese –<strong>un</strong>o <strong>en</strong> 1940, otro<br />

<strong>en</strong> 1947–, confiesa haber recibido <strong>la</strong> crítica imp<strong>la</strong>cable <strong>de</strong> su pa<strong>la</strong>bra y peor aún <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

su sil<strong>en</strong>cio. En aquellos dos primeros años <strong>de</strong> trato –refiere– no dio más que juicios<br />

adversos, tajantes sobre mi obra artística / Sin embargo, percibí sus razones y <strong>la</strong>s acepté<br />

(…).Aquel hombre que me había fustigado (…) publicó <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> día <strong>un</strong> artículo a<br />

tres columnas <strong>en</strong> La Nación, marcando mis posibilida<strong>de</strong>s como muralista. Era a mediados<br />

<strong>de</strong>l año 42; <strong>en</strong> su texto que guardo con gratitud, leí hasta don<strong>de</strong> él había seguido<br />

mis luchas y <strong>de</strong>svelos y sobre todo mis futuros objetivos artísticos. «Ve<strong>la</strong> Zanetti escribió<br />

este testimonio,|206| al ocurrir <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> nuestro importante gestor <strong>de</strong>l arte<br />

dominicano contemporáneo, ocurrida el 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1950, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Nueva York».<br />

|215|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|205|<br />

Díaz Niese.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos<br />

Dominicanos<br />

<strong>de</strong> Cultura.<br />

Septiembre 1943.<br />

Confert.<br />

|206|<br />

Ve<strong>la</strong> Zanetti,<br />

Op. Cit.<br />

Página 11.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|216|<br />

|207|<br />

Rueda<br />

y Hernán<strong>de</strong>z<br />

Rueda.<br />

Antología(…).<br />

Op. Cit.<br />

Página 109.<br />

Confert.<br />

2|5 El movimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> poesía sorpr<strong>en</strong>dida:<br />

otro soporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />

En octubre <strong>de</strong> 1943 aparece el primer número <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida, nombre<br />

que i<strong>de</strong>ntifica también <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to literario mo<strong>de</strong>rno, el cual establece re<strong>la</strong>ciones<br />

con artistas y l<strong>en</strong>guajes visuales vanguardistas.Aparece siete años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Los Nuevos: «originado <strong>en</strong> La Vega, primero y único que se ha producido<br />

<strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l país y que dio especial énfasis a <strong>la</strong> poesía social y negroi<strong>de</strong>», t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong>tre sus integrantes a Darío Suro, qui<strong>en</strong> es a <strong>la</strong> pintura dominicana <strong>de</strong> impronta etnosocial<br />

lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> versificación es Rubén Suro, con su distintivos cantos a <strong>la</strong> negritud<br />

y al trabajador. Su poema Proletario fue <strong>un</strong> canto comprometido y vali<strong>en</strong>te <strong>en</strong> medio <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> régim<strong>en</strong> represivo <strong>de</strong>l que sale ileso. A<strong>un</strong>que b<strong>la</strong>sfemo, ese poema provocó <strong>la</strong> disolución<br />

espontánea <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to vegano.|207|<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 1|Octubre 1943.<br />

El movimi<strong>en</strong>to La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida se impulsa, a<strong>de</strong>más, cuando habían transcurrido<br />

22 años <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Postumismo, cuyo manifiesto, redactado por Andrés<br />

Avelino, había proc<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> arte autóctono, para abrir <strong>la</strong> ta<strong>la</strong>nquera<br />

que nos ha separado <strong>de</strong>l infinito. A más <strong>de</strong> proc<strong>la</strong>mar también <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

sincera e íntima, el Postumismo se manifestó contrario a los mo<strong>de</strong>los foráneos <strong>de</strong> Europa<br />

e incluso <strong>de</strong> América.También reaccionó contra <strong>la</strong> antigua tradición occi<strong>de</strong>ntal y<br />

contra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias como el romanticismo y el realismo, y <strong>la</strong>s que integraban los ultraístas,<br />

los futuristas y los creacionistas. Fr<strong>en</strong>te a los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l Postumismo, principalm<strong>en</strong>te,<br />

se levanta <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida, movimi<strong>en</strong>to que tuvo como m<strong>en</strong>tores principales<br />

al poeta dominicano Franklin Mieses Burgos y a Alberto Baeza Flores, poeta y<br />

diplomático chil<strong>en</strong>o.A ellos se asociaron Freddy Gatón Arce, Mariano Lebrón Saviñón<br />

y el pintor refugiado Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell. Más tar<strong>de</strong> se incorporan Rafael<br />

Américo H<strong>en</strong>ríquez,Antonio Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer, Manuel L<strong>la</strong>nes,Aida Cartag<strong>en</strong>a Porta<strong>la</strong>tín,<br />

Ambrosio Ma<strong>la</strong>gón, Manuel Valerio, Héctor Ramírez Pereyra, José María G<strong>la</strong>ss<br />

y Manuel Rueda.<br />

El lema <strong>de</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos fue <strong>la</strong> Poesía con el Hombre Universal, el cual expresa <strong>un</strong>a<br />

oposición a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación autóctona y localista, así como a <strong>la</strong> negativa <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong><br />

tradición cultural, como propugnaron los Postumistas y alg<strong>un</strong>os seguidores. Del i<strong>de</strong>ario<br />

<strong>de</strong>l nuevo movimi<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> otra s<strong>en</strong>sibilidad y conci<strong>en</strong>cia, apreciable <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

|A| Una poesía nacional nutrida <strong>en</strong> lo <strong>un</strong>iversal, única forma <strong>de</strong> ser propia; con lo clásico<br />

<strong>de</strong> ayer, <strong>de</strong> hoy y <strong>de</strong> mañana; con <strong>la</strong> creación sin límites, sin fronteras y perman<strong>en</strong>te,<br />

y con el m<strong>un</strong>do misterioso <strong>de</strong>l hombre, <strong>un</strong>iversal, secreto, solitario, íntimo, creador<br />

siempre.<br />

|B| Oposición a toda limitación <strong>de</strong>l hombre, <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> poesía; contra todo falso insu<strong>la</strong>rismo<br />

que no nazca <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nacionalidad <strong>un</strong>iversalizada <strong>en</strong> lo eterno prof<strong>un</strong>do <strong>de</strong><br />

todas <strong>la</strong>s culturas; contra <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te traición a <strong>la</strong> poesía y contra sus perman<strong>en</strong>tes<br />

traidores por su corta visión.<br />

|C| La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a norma: que obra y vida <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir <strong>un</strong>idas.<br />

|CH| En todo arte pue<strong>de</strong> y <strong>de</strong>be haber fantasía, ficción, m<strong>en</strong>tira bel<strong>la</strong>, ing<strong>en</strong>ua, candorosa,<br />

pero existe <strong>un</strong>a verdad <strong>de</strong> conducta e interpretación <strong>de</strong> ética <strong>en</strong> el arte y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vida –a <strong>la</strong> cual se obliga todo amante <strong>de</strong> él– y esta verdad no pue<strong>de</strong> ser torcida, oscurecida,<br />

gratuitam<strong>en</strong>te o difamada.|208|<br />

El nuevo movimi<strong>en</strong>to dif<strong>un</strong>dió a través <strong>de</strong> sus revistas y sus cua<strong>de</strong>rnos, <strong>la</strong> innovadora<br />

poesía subjetiva, asumi<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a actitud in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o más bi<strong>en</strong> al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofi-<br />

|217|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|208|<br />

Rueda<br />

y Hernán<strong>de</strong>z<br />

Rueda, I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 445-472.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|218|<br />

|209|<br />

La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida,<br />

No. XVI,<br />

mayo 1945.<br />

Página 11.<br />

Confert.<br />

cialidad o <strong>de</strong>l trujillismo. En difer<strong>en</strong>tes números <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista, se pat<strong>en</strong>tizó <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> sus integrantes con el Surrealismo, distinguiéndose Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell<br />

como <strong>un</strong> vocero literario y visual al mismo tiempo, ya que este artista español realizó<br />

<strong>la</strong>s viñetas que ilustraban <strong>la</strong>s primeras páginas <strong>de</strong>l órgano difusor. Otros viñetistas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

revista, fueron Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Luichi Martínez y Darío Suro. El movimi<strong>en</strong>to<br />

prefer<strong>en</strong>ciaba emocional e i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te el Surrealismo, a<strong>un</strong>que se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias artísticas.Tal apegami<strong>en</strong>to se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

sust<strong>en</strong>tación: «La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida ha proc<strong>la</strong>mado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su número inicial su adhesión<br />

al m<strong>un</strong>do <strong>de</strong>l hombre más misterioso, secreto y ce<strong>la</strong>dor; a su creación sin fronteras<br />

ni limitaciones y a todos los impresos serios <strong>de</strong> su tiempo <strong>de</strong> búsqueda (…) Ha estado<br />

y está con todos los movimi<strong>en</strong>tos y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias (…) sabi<strong>en</strong>do que nada pue<strong>de</strong> lo-<br />

grarse <strong>en</strong> Arte y Poesía sin <strong>un</strong> espíritu <strong>de</strong>sprejuiciado al máximo y con <strong>la</strong> suma val<strong>en</strong>tía<br />

<strong>de</strong> su c<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong> su confesión. La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida ha respetado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su primer<br />

número <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Arte con <strong>la</strong> época y más propiam<strong>en</strong>te con los años actuales,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su mutuo condicionami<strong>en</strong>to. Ha acogido <strong>en</strong> casa fraternal <strong>la</strong>s conquistas<br />

y avances <strong>de</strong>l surrealismo (…) Y no sólo ha estado y está con estas conquistas surrealistas,<br />

sino con <strong>la</strong> creación sin límites, sin fronteras y perman<strong>en</strong>te».|209|<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 2|Noviembre 1943.<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 4|Enero 1943.<br />

La citada postura es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición que asum<strong>en</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos cuando critican<br />

a Los Postumistas sus <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones «contra el Futurismo, el Dadaísmo, el Cubismo, el<br />

Creacionismo, y el Ultraísmo no favorec<strong>en</strong> <strong>en</strong> nada <strong>un</strong> espíritu r<strong>en</strong>ovador, amarrándolo,<br />

por el contrario, a <strong>un</strong> instinto francam<strong>en</strong>te reaccionario». Esa postura opuesta a <strong>la</strong>s<br />

innovaciones –argum<strong>en</strong>tan– ignora a<strong>de</strong>más lo realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura contemporánea<br />

por Picasso, Braque, Juan Gris, Chagal, Chirico y otros.Al citar a estos gran<strong>de</strong>s artistas,<br />

Los Sorpr<strong>en</strong>didos interrogan al Postumismo: «¿Cómo concebir <strong>un</strong>a escue<strong>la</strong> poética r<strong>en</strong>ovadora<br />

–y con pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> repercusión americana– si partía ignorando <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>de</strong>l propio arte <strong>de</strong> su tiempo?»<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as que promovieron Los Postumistas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción no tanto al arte, sino a<br />

<strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia literaria, cre<strong>en</strong> y son partidarios Los Sorpr<strong>en</strong>didos <strong>de</strong> que «<strong>de</strong>be superarse<br />

esta actitud cómoda, retrógrada y superficial <strong>de</strong>l Postumismo fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />

ambi<strong>en</strong>te dominicano». Basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que toda t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia actual <strong>de</strong>be<br />

conocer <strong>la</strong> anterior, citan a André Bretón, <strong>un</strong> radical <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía contemporánea, qui<strong>en</strong><br />

seña<strong>la</strong>ra que «<strong>la</strong> literatura no se pue<strong>de</strong> hacer <strong>en</strong> cada época sino mediante <strong>la</strong> conciliación<br />

que el escritor realiza <strong>de</strong> estas dos bases muy distintas: <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

hasta él y <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura hasta él».|210|<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 6|Marzo 1944.<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 7|Abril 1944.<br />

|219|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|210|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 11-12.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|220|<br />

|211|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 12-13.<br />

Confert.<br />

|212|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 13-14.<br />

Confert.<br />

Numerosas apreciaciones <strong>de</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos se expon<strong>en</strong> como críticas al Postumismo<br />

y como visión y revisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía dominicana.A pesar <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> el campo<br />

específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura, esas observaciones atañ<strong>en</strong> al arte <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, al comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los artistas y a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos últimos con <strong>la</strong> realidad.<br />

Los Sorpr<strong>en</strong>didos acu<strong>de</strong>n a los conceptos externidad e internidad para criticar el comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> esta tierra asum<strong>en</strong> actitu<strong>de</strong>s muy propias <strong>de</strong> los románticos:<br />

sombreros popu<strong>la</strong>res, mel<strong>en</strong>a, bohemia sucia, uñas <strong>de</strong>jadas crecer ex profeso, j<strong>en</strong>gibre,<br />

escándalo, ruido, chivas <strong>de</strong>vorando a Cervantes, externidad (…) sin que <strong>un</strong>a obra seria,<br />

meditada, s<strong>en</strong>tida y prof<strong>un</strong>dizada, pudiera levantarse tras ese a<strong>la</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>molición. Contrariam<strong>en</strong>te,<br />

sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos, lo correcto es acabar con esa triste bohemia,<br />

con el ocio, ya que el creador no necesita <strong>en</strong> <strong>un</strong> contin<strong>en</strong>te como el nuestro, per<strong>de</strong>r su<br />

tiempo <strong>en</strong> fatuas distracciones cuando todo está por hacerse y por adquirirse para <strong>la</strong><br />

cultura, y cuando todo el tiempo que el poeta tuviere para su cultura será siempre poco:<br />

El arte es eterno, el tiempo breve, parece ser <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia goethiana perman<strong>en</strong>te. Los Sorpr<strong>en</strong>didos<br />

son partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignificación <strong>de</strong>l Creador y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong>l ruido externo<br />

<strong>de</strong> los artistas qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a<strong>de</strong>ntrarse <strong>en</strong> el trabajo interior, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

que El Poeta trabaja o <strong>la</strong>bora más que cualquier trabajador <strong>de</strong> otro oficio.|211|<br />

La interiorización e incesante trabajo <strong>de</strong>l artista no significa, para Los Sorpr<strong>en</strong>didos, <strong>en</strong>cierro<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción personal, <strong>de</strong>sconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> aj<strong>en</strong>a. Esta es <strong>un</strong>a actitud <strong>de</strong> arrogancia,<br />

oscuridad y <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to: La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida opina, con los hechos, que<br />

vive <strong>un</strong>a actitud <strong>de</strong> is<strong>la</strong> o <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to qui<strong>en</strong> quiere, pero que <strong>la</strong> cultura ti<strong>en</strong>e elem<strong>en</strong>tos<br />

que traspasan <strong>la</strong>s distancias materiales y que no es dable ni posible <strong>un</strong>a actitud <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cierro a m<strong>en</strong>os que se quiera ex profeso. Por otra parte, todo <strong>en</strong>cierro es fatal, es traición<br />

que no b<strong>en</strong>eficia <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad, ni <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za interior <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria que ha <strong>de</strong> ser siempre <strong>un</strong> <strong>de</strong>stino <strong>un</strong>ido a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

otras y a <strong>la</strong> hora <strong>un</strong>iversal, <strong>en</strong> lo que a su apet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cultura se refiere y a su poesía y<br />

arte muy especialm<strong>en</strong>te. Los Sorpr<strong>en</strong>didos cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> patria es honda y bel<strong>la</strong>, alta y<br />

gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za interior <strong>de</strong> los suyos; y esta gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong>be ser mo<strong>de</strong>sta,<br />

sin vanaglorias como <strong>la</strong> belleza, <strong>la</strong> verdad y <strong>la</strong> sabiduría. Ellos si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> que con <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>sibilidad, intelig<strong>en</strong>cia, mejor virtud <strong>en</strong> <strong>la</strong> patria, nutrida <strong>en</strong> todos los aires <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />

<strong>un</strong>iversal <strong>de</strong> todos los tiempos, se pue<strong>de</strong> crear <strong>un</strong> ac<strong>en</strong>to fuerte, int<strong>en</strong>so, interior y<br />

sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>un</strong>a verda<strong>de</strong>ra cultura dominicana <strong>en</strong> el mañana.|212|<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l férreo y <strong>de</strong>magógico sistema trujillista, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida<br />

se convirtió <strong>en</strong> bastión solitario que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> libertad íntima, creativa y <strong>de</strong><br />

amplitud artística. En el corto y <strong>de</strong>cisivo período durante el cual aparecieron sus revis-<br />

tas y cua<strong>de</strong>rnos sost<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> autogestión (octubre 1943-Septiembre 1948), <strong>la</strong>s únicas<br />

refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> dictadura fueron estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> rigor.Aparte <strong>de</strong> Ciudad Trujillo,como<br />

i<strong>de</strong>ntificable lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ediciones bibliográficas, cuando se cumple el primer c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República (1844-1944) <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista correspondi<strong>en</strong>te se conmemora <strong>la</strong> fecha<br />

con <strong>un</strong> editorial titu<strong>la</strong>do Tiempo <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong> años, <strong>en</strong> el cual se nombra al gobernante,<br />

simplem<strong>en</strong>te, sin loas, protoco<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te: «Cada cual celebra el Primer C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> República Dominicana con lo suyo. No pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> otro modo. La poesía sorpr<strong>en</strong>dida,<br />

quiere celebrarlo con su vida más interior, <strong>en</strong> lo más prof<strong>un</strong>do <strong>de</strong> su poesía y <strong>de</strong> su<br />

vida, y no quiere <strong>en</strong> esta fecha alborozada, sino esas aguas mayores <strong>de</strong>l vigi<strong>la</strong>nte solitario<br />

eterno <strong>en</strong> su m<strong>un</strong>do y <strong>en</strong> su <strong>en</strong>traña (…) La poesía sorpr<strong>en</strong>dida, <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong>l Primer<br />

C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República dominicana y rindi<strong>en</strong>do hom<strong>en</strong>aje a el<strong>la</strong>, saluda a su<br />

actual Primer Mandatario, S. E. Doctor Rafael <strong>Leon</strong>idas Trujillo Molina, y a su gobierno.<br />

La poesía sorpr<strong>en</strong>dida saluda también, <strong>en</strong> tan seña<strong>la</strong>da fecha, a los dominicanos –<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ntro y <strong>de</strong> fuera– que <strong>la</strong>boran <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad e intelig<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za; a los poetas,<br />

artistas y ci<strong>en</strong>tíficos extranjeros que trabajan igual gran<strong>de</strong>za <strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, al <strong>la</strong>borioso grupo <strong>de</strong> españoles republicanos leales. La poesía<br />

sorpr<strong>en</strong>dida está, <strong>en</strong> esta ocasión, con los héroes solitarios y <strong>en</strong>trañables, –gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>-<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 8|Mayo 1944.<br />

Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 17|Abril 1946.<br />

|221|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|222|<br />

|213|<br />

Revista<br />

La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />

No. V, febrero<br />

1944.<br />

Páginas 1-2.<br />

Confert.<br />

boriosos–, <strong>de</strong> ayer y <strong>de</strong> hoy, y está con lo prof<strong>un</strong>do y lo alto <strong>de</strong>l pueblo dominicano <strong>de</strong><br />

ayer, <strong>de</strong> hoy y <strong>de</strong> mañana (…). Con <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República –<strong>la</strong>s<br />

tierras ejes <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista y <strong>la</strong> civilización <strong>de</strong>l Nuevo M<strong>un</strong>do– es también fecha americana.<br />

La poesía sorpr<strong>en</strong>dida, a todos los trabajadores intelectuales <strong>de</strong> ambas Américas, y<br />

<strong>en</strong> especial a sus amigos repartidos <strong>en</strong> los diversos países americanos.Afirma su fe <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do más bello, más libre y más hondo <strong>de</strong> mañana. (…)».|213|<br />

Descomprometidos como movimi<strong>en</strong>to fr<strong>en</strong>te al trujillismo, Los Sorpr<strong>en</strong>didos se atrincheraron<br />

<strong>en</strong> el estricto campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura literaria y artística, cuya se<strong>de</strong> era el hogar<br />

<strong>de</strong> Franklin Mieses Burgos, cuyas reflexiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> doble propósito: el <strong>de</strong> <strong>la</strong> evasión<br />

surreal y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica o <strong>de</strong>n<strong>un</strong>cia política como se aprecia <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong>l año<br />

1945, titu<strong>la</strong>do Visajes <strong>de</strong> C<strong>en</strong>izas: «Únicam<strong>en</strong>te el cielo estrangu<strong>la</strong>do muere; no hay <strong>un</strong><br />

dolor <strong>de</strong> turno ni <strong>un</strong>a p<strong>en</strong>a, pero el l<strong>la</strong>nto <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> hasta los ojos livianos como <strong>un</strong> pájaro<br />

(…). Des<strong>de</strong> el aire mirando hay <strong>un</strong>a muerte; <strong>un</strong>a muerte que pue<strong>de</strong> llegar hasta el<br />

sepulcro más hondo <strong>de</strong> los ecos… Hab<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> voz baja; sólo <strong>de</strong>cimos para oírnos; para<br />

escucharnos <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que nos gritan su nombre verda<strong>de</strong>ro. Sin embargo,<br />

sabemos que no es este el único propósito <strong>de</strong>l hombre, que hay otras int<strong>en</strong>ciones,<br />

otras prof<strong>un</strong>das realida<strong>de</strong>s que se ocultan, que se cal<strong>la</strong>n por no <strong>de</strong>spertar el cuco inerte<br />

<strong>de</strong> los relojes viejos, don<strong>de</strong> algui<strong>en</strong>, algui<strong>en</strong> que no es precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> paloma, vio<strong>la</strong> números<br />

limpios y campanadas, sin <strong>de</strong>struir <strong>la</strong> lámpara <strong>de</strong>l día».<br />

«¡No! ¡No! El poeta no <strong>de</strong>be escupir sobre sus cruces ni cambiar a sus muertos por jabones.<br />

Otro <strong>de</strong>signio más alto y noble le persigue. Otro <strong>de</strong>signio que no es por fort<strong>un</strong>a<br />

el <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> solitaria obra <strong>de</strong> su espíritu con <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l estómago; nada<br />

<strong>de</strong> comercios oscuros (…); nada <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r el alma, <strong>la</strong> libre conci<strong>en</strong>cia por <strong>un</strong> m<strong>en</strong>drugo<br />

<strong>de</strong> gloria vomitada. La vida y <strong>la</strong> poesía requier<strong>en</strong> <strong>de</strong>l poeta <strong>un</strong>a actitud aún cuando<br />

el arcángel <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte lo fulmine con el rayo <strong>de</strong> <strong>la</strong> soledad y el abandono más hondo».|214|<br />

Pero no es Mieses Burgos el único Sorpr<strong>en</strong>dido que utiliza el doble s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras.<br />

Otro <strong>de</strong> ellos, Antonio Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer, <strong>en</strong> Razón De Eternidad,|215| se di-<br />

rige directam<strong>en</strong>te al artista y escritor servil: «Ya lo he querido <strong>de</strong>cir: preferíamos al m<strong>en</strong>udo<br />

éxito, <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong> nuestro canto y <strong>de</strong> nuestras almas. Ellos, los que tomaron a<br />

<strong>la</strong> poesía como medio para conquistar falsas riquezas cotidianas, no <strong>de</strong>seaban ganar <strong>un</strong><br />

estilo, ni verdad, ni certidumbre. Amaban los puestos bi<strong>en</strong> redistribuidos –lujosam<strong>en</strong>te<br />

pagados– <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. No tuvieron fe <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra, sino fe <strong>en</strong> el éxito.Y <strong>en</strong> esto fueron más<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>portistas, atletas, pero no artistas. / Ellos quisieron servir a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong> reali-<br />

Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1946. Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1945.<br />

|223|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|214|<br />

Mieses Burgos,<br />

Franklin.<br />

La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida<br />

No. XV,<br />

Mayo 1945.<br />

Confert.<br />

|215|<br />

Fernán<strong>de</strong>z<br />

Sp<strong>en</strong>cer, Antonio.<br />

La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida,<br />

No. XX,<br />

Mayo 1947.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|224|<br />

|216|<br />

Revista<br />

No. XIV.<br />

Op. Cit.<br />

Páginas 10-11.<br />

Confert.<br />

|217|<br />

Revista No. XIII.<br />

Oct./Nov. 1944.<br />

Página 54-55.<br />

Confert.<br />

dad, mejor, <strong>de</strong> su realidad y fueron merca<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra; v<strong>en</strong>dieron al verbo <strong>en</strong> cualquier<br />

esquina (…). Se conformaron con el po<strong>de</strong>r material y éste los v<strong>en</strong>ció porque los<br />

hizo esc<strong>la</strong>vos (…). / Lo diré más tar<strong>de</strong>: <strong>la</strong> certidumbre y <strong>la</strong> alegría <strong>de</strong> nuestro corazón<br />

no vi<strong>en</strong>e por haber creado. Eso simplem<strong>en</strong>te ha forjado el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> nuestra libertad<br />

(…). / ¿Qué es <strong>la</strong> verdad? ¿Qué es <strong>la</strong> certidumbre?, dic<strong>en</strong>.Y <strong>la</strong>s mismas preg<strong>un</strong>tas reve<strong>la</strong>n<br />

sus pecados y los mismos pecados: sus dolores y miserias. Cometieron al negar al<br />

creador el homicidio <strong>de</strong> sus cuerpos, <strong>de</strong> sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad.Ahora quier<strong>en</strong><br />

recobrarse. Pero no podrán librarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> tiranía que son, <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud que repres<strong>en</strong>tan».<br />

Los integrantes <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida eran jóv<strong>en</strong>es escritores con <strong>un</strong>a temprana formación<br />

literaria, con <strong>un</strong> gran s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión artística militante y <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia<br />

abierta a <strong>la</strong>s vanguardias, así como a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>un</strong>iversales. Ellos aparecieron cohesionados<br />

<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to poético con eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los 20 y 29 años, casi todos, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores<br />

<strong>de</strong>l arte y los artistas que repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> actualidad mo<strong>de</strong>rna, combati<strong>en</strong>do a qui<strong>en</strong>es<br />

estaban <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación dominicana. Fue <strong>en</strong> base a tales apegos que revisaron<br />

y criticaron con rigor al postumismo, «<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su aporte como movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> variedad, <strong>de</strong> inquietud y <strong>de</strong> animación a <strong>la</strong> poesía dominicana <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces» (década <strong>de</strong>l 1920), pero consi<strong>de</strong>rándolo estancado, infiel y reaccionario por el rechazo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vanguardias.|216| Es <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al vanguardismo que Los Sorpr<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan posiciones sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los Cua<strong>de</strong>rnos Dominicanos <strong>de</strong> Cultura, órgano <strong>de</strong> difusión<br />

f<strong>un</strong>dado <strong>en</strong> 1943 con auspicio y ori<strong>en</strong>tación oficialistas. Entre los directivos <strong>de</strong><br />

esta revista figuran Héctor Incháustegui Cabral y Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar, a qui<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong>juician por sus negaciones, facilismo y <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación.A Contín Aybar lo critican como<br />

antologador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Dominicana y por <strong>la</strong> posición que asume sobre <strong>la</strong> misma,<br />

consi<strong>de</strong>rándole «<strong>un</strong> cronista <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social literaria para el cual sólo exist<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />

accesorios externos que no son precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> crítica». Como cronista, se le escapa<br />

<strong>la</strong> intimidad <strong>de</strong>l libro y «<strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> época por igual. Cierta domesticidad,<br />

mezquindad y confusionismo, le impi<strong>de</strong>n valorar, jerarquizar –que son elem<strong>en</strong>tos<br />

primordiales <strong>de</strong>l juicio crítico–, para <strong>la</strong>nzarse a coger lo ya establecido y escabullir<br />

toda posición personal que lo haga arriesgarse <strong>en</strong> <strong>un</strong> juicio propio».<br />

De acuerdo a Los Sorpr<strong>en</strong>didos, <strong>en</strong> Contín Aybar «no existe el suce<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> el arte y poesía,<br />

<strong>la</strong> circ<strong>un</strong>stancia, el proceso histórico <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo y parec<strong>en</strong> no existir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> poesía<br />

dominicana, ni escue<strong>la</strong>s, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias e influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>terminantes. Así se diría que no<br />

hubo n<strong>un</strong>ca romanticismo ni románticos (…) porque para él los muertos pier<strong>de</strong>n su <strong>de</strong>recho<br />

a escue<strong>la</strong>s y se transforman <strong>en</strong> Aedas Clásicos».|217| En cuanto a los poetas con-<br />

temporáneos, como noveles que son, aspiran a <strong>la</strong> muerte para convertirse <strong>en</strong> clásicos.<br />

Mas <strong>la</strong> poesía contemporánea para él «es, mejor, <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to, esto es, cese <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />

abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s establecidas normas <strong>en</strong> procura <strong>de</strong> nuevos rumbos, más<br />

acor<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> evolución constante, con <strong>la</strong> radio y el avión, con <strong>la</strong> bomba robot y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>icilina».<br />

Para Contín Aybar, el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía mo<strong>de</strong>rna resultan «Caídas y Vuelos.<br />

Martil<strong>la</strong>zos. Liras. El Vi<strong>en</strong>to. El Mar ¡El canto panrítmico <strong>de</strong>l mar! La golondrina.<br />

Una herida <strong>en</strong> cruz <strong>de</strong> sacrificio. El i<strong>de</strong>al. Esto podrá ser el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>un</strong> tango si se<br />

quiere, –argum<strong>en</strong>tan Los Sorpr<strong>en</strong>didos– o <strong>un</strong> rec<strong>la</strong>me turístico, aún con su mal gusto,<br />

pero no podrá ser n<strong>un</strong>ca síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía mo<strong>de</strong>rna, ni m<strong>en</strong>os su explicación».|218|<br />

Los integrantes <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida seña<strong>la</strong>n que el antólogo Contín Aybar niega<br />

y fracasa fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> poesía dominicana contemporánea, aparte <strong>de</strong> mostrar <strong>un</strong> <strong>de</strong>sesperado<br />

res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to. Cuando se preg<strong>un</strong>ta el por qué, acu<strong>de</strong>n al Breviario <strong>de</strong> Estética <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto Croce para ofrecer <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te apreciación <strong>de</strong>l crítico no crítico: «El caso <strong>de</strong><br />

Contín Aybar es caso no ais<strong>la</strong>do y su vara <strong>de</strong> modisto y su patrón <strong>de</strong> corte y confección<br />

<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ido y exquisito hace su <strong>la</strong>bor aj<strong>en</strong>a a <strong>la</strong> crítica, porque digamos, sin embargo,<br />

<strong>en</strong> honor <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica, que tales críticos caprichosos no son precisam<strong>en</strong>te críticos,<br />

sino artistas fracasados que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n anhelosam<strong>en</strong>te a cierta forma <strong>de</strong> arte que no han<br />

podido lograr, bi<strong>en</strong> porque <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia fuera contradictoria o vacía, bi<strong>en</strong> porque le faltaron<br />

efectivas fuerzas para lograr<strong>la</strong>. Estos críticos caprichosos <strong>de</strong> tal modo llevan <strong>la</strong><br />

amargura <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al no conseguido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l espíritu, que <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tan por todas partes su<br />

aus<strong>en</strong>cia y rec<strong>la</strong>man su pres<strong>en</strong>cia también <strong>en</strong> todas partes».|219|<br />

En cuanto al poeta Incháustegui Cabral, Los Sorpr<strong>en</strong>didos lo re<strong>la</strong>cionan con el antologista<br />

Contín Aybar por resultar simi<strong>la</strong>res sus actitu<strong>de</strong>s contra <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación lírica que se<br />

producía <strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta. A Incháustegui, «qui<strong>en</strong> se inició con apar<strong>en</strong>tes<br />

bríos r<strong>en</strong>ovadores, apoyándose <strong>en</strong> ciertas zonas sociales, <strong>de</strong> tierra a<strong>de</strong>ntro y <strong>de</strong> naturaleza»,<br />

le acusan <strong>de</strong> empeñarse <strong>en</strong> ser p<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción dominicana a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

r<strong>en</strong>ovadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía <strong>de</strong> su patria.<br />

El autor <strong>de</strong> los Poemas <strong>de</strong> <strong>un</strong>a So<strong>la</strong> Angustia (1940) y Rumbo a <strong>la</strong> Otra Vigilia (1942), había<br />

emitido su opinión <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> el que aboga contra lo <strong>un</strong>iversal –<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ra alusión<br />

a Los Sorpr<strong>en</strong>didos–, propugnando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los hombres <strong>de</strong> letras se<br />

apriet<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> el cinturón y se prepara a resistir con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras los furiosos embates <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

cosecha ma<strong>la</strong>. Calificándolos como seg<strong>un</strong>dones <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura e injertos contraproduc<strong>en</strong>tes,<br />

Los Sorpr<strong>en</strong>didos, a su vez califican <strong>de</strong> extraviado y <strong>en</strong>vejecido a Incháustegui Cabral, a<br />

qui<strong>en</strong> acusan <strong>de</strong> arrel<strong>la</strong>narse <strong>en</strong> el mol<strong>de</strong> fácil, quedándose no <strong>en</strong> poeta con <strong>de</strong>sesperada<br />

vocación <strong>de</strong> poesía sino <strong>en</strong> poesía para tal o cual fin o circ<strong>un</strong>stancia (…).Tras <strong>un</strong> có-<br />

|225|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|218|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Páginas 54-55.<br />

Confert.<br />

|219|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 55.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|226|<br />

|220|<br />

Revista No. 6.<br />

Marzo 1944.<br />

Página 9.<br />

Confert.<br />

|221|<br />

Revista La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida<br />

No. XIII.<br />

Op. Cit.<br />

Página 56.<br />

Confert.<br />

|222|<br />

Revista La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida<br />

No. 18, 1946.<br />

Confert.<br />

modo biombo <strong>de</strong> reportero, Incháustegui Cabral l<strong>la</strong>mó infructuosida<strong>de</strong>s a los ismos.|220|<br />

En respuesta a ese com<strong>en</strong>tario, Los Sorpr<strong>en</strong>didos escrib<strong>en</strong> el texto sigui<strong>en</strong>te: «La ignorancia<br />

parece autorizar a todos, hasta querer borrar <strong>de</strong> <strong>un</strong> plumazo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

poesía y a <strong>la</strong> poesía <strong>de</strong> los ismos, sin los cuales <strong>la</strong> poesía no hubiera dado ciertam<strong>en</strong>te<br />

sino los primeros pasos. La importancia <strong>de</strong> estos ismos: r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tismo, barroquismo, necoc<strong>la</strong>sicismo,<br />

romanticismo, mo<strong>de</strong>rnismo, simbolismo, futurismo, ultraismo, dadaísmo,<br />

creacionismo, surrealismo, etc., no escapa al estudiante cualquiera y elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía,<br />

pero pue<strong>de</strong> ser <strong>un</strong> lujo negador a este tipo característico <strong>de</strong> pres<strong>un</strong>tos amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

poesía».|221|<br />

Consecu<strong>en</strong>te con el reconocimi<strong>en</strong>to y vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ismos mo<strong>de</strong>rnos o vanguardistas,<br />

el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida reconoció a los artistas visuales que <strong>en</strong> el<br />

medio dominicano repres<strong>en</strong>taban alg<strong>un</strong>a innovación sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> los pinceles,<br />

inculcada especialm<strong>en</strong>te por alg<strong>un</strong>os españoles <strong>de</strong> los que afluy<strong>en</strong> al país como resultado<br />

doloroso «<strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa <strong>en</strong>sangr<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dictaduras y el imperialismo».<br />

Esa libertad artística significa «<strong>de</strong>sterrar el trópico <strong>de</strong> postales (…), rescatarse <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s equivocaciones <strong>de</strong> otros pintores vernáculos y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> toda traba académica para<br />

asumir el riesgo como posibilidad <strong>de</strong> todo Arte y <strong>de</strong> todo artista».|222| Con breves<br />

Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 14|Abril 1947.<br />

Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1948.<br />

notas, Los Sorpr<strong>en</strong>didos refier<strong>en</strong> a los pintores nativos e inmigrantes que a su consi<strong>de</strong>ración<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> el corto recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura dominicana. Son<br />

ellos:<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell: El español <strong>de</strong>sesperado, cuyas obras pintadas con <strong>un</strong><br />

apasionante fervor surrealista, constituye <strong>un</strong>a favorable y saludable puerta al m<strong>un</strong>do<br />

atorm<strong>en</strong>tado y misterioso <strong>de</strong>l hombre.|223|<br />

Ernesto Lothar: En sus cuadros y dibujos resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ce <strong>un</strong>a personalidad robusta y <strong>un</strong>a<br />

técnica absoluta. La obra (…) es el expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>un</strong> alma creadora, obsediada <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>roso<br />

c<strong>la</strong>mor <strong>de</strong>l sueño y <strong>de</strong> <strong>la</strong> angustia.|224|<br />

José Gausachs: Leal trabajador <strong>de</strong> su España, ejemp<strong>la</strong>r <strong>en</strong> nuestra república y cuyo paisaje<br />

es nutrido y múltiple <strong>en</strong> trabajo y color.|225|<br />

Jaime Colson: Des<strong>de</strong> el experim<strong>en</strong>tado suelo <strong>de</strong> París, ha sido <strong>la</strong> más recia e inconf<strong>un</strong>dible<br />

figura <strong>de</strong> nuestra plástica.|226|<br />

Darío Suro: A qui<strong>en</strong> le toca <strong>de</strong>sterrar el trópico <strong>de</strong> postales, <strong>en</strong>contrando <strong>un</strong> trópico<br />

<strong>de</strong> hermosas lluvias poéticas y <strong>de</strong> recatadas tonalida<strong>de</strong>s, lejos siempre <strong>de</strong> <strong>la</strong> orgía <strong>de</strong>l color<br />

(…) aún resu<strong>en</strong>an sobre el ambi<strong>en</strong>te nacional los a<strong>la</strong>dos cascos <strong>de</strong> sus caballos bajo<br />

<strong>la</strong> lluvia.|227|<br />

Luis José Alvarez: Busca <strong>en</strong> el sueño y <strong>en</strong> el recorrido <strong>de</strong> su inspiración, realida<strong>de</strong>s<br />

pictóricas, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndose <strong>de</strong> toda traba académica.|228|<br />

Rafael Pina Melero: Es hasta ahora el más trabado por normas e influ<strong>en</strong>cias; lucha<br />

por liberarse, pero aún no ha <strong>en</strong>contrado su hora.|229|<br />

José Ve<strong>la</strong> Zanetti: Pintor <strong>en</strong> continuo proceso <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>sión. Este español nuestro por<br />

su ganada y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida dominicanidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>traña y <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor, no se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e jamás.Va cada<br />

vez ahondando más <strong>en</strong> lo prof<strong>un</strong>do <strong>de</strong> su cielo pictórico <strong>de</strong> <strong>un</strong> modo riguroso y<br />

sost<strong>en</strong>ido.|230|<br />

Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega: Es <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más resaltantes <strong>de</strong>l actual movimi<strong>en</strong>to<br />

pictórico <strong>de</strong> nuestra patria. Lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vanidad y <strong>de</strong>l impuro rumor <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do,<br />

trabaja, y <strong>de</strong> ese trabajo va naci<strong>en</strong>do, día a día, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los más <strong>de</strong>finitivos quehaceres<br />

espirituales (…) adivinando lo que es <strong>un</strong>a verda<strong>de</strong>ra conci<strong>en</strong>cia artística, sabe o presi<strong>en</strong>te<br />

hacia dón<strong>de</strong> se <strong>en</strong>camina.|231|<br />

Luis Martínez Richiez: Pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> última g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> artistas dominicanos. Es,<br />

para <strong>la</strong> crítica consci<strong>en</strong>te, el más maduro <strong>de</strong> nuestros escultores y el único que ofrece<br />

para el futuro <strong>un</strong>a obra <strong>de</strong> nobles calida<strong>de</strong>s.|232|<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida, apegado al vanguardismo, fue incon<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

con el arte fácil y con <strong>la</strong>s limitaciones y regateos e incompr<strong>en</strong>sión g<strong>en</strong>eral que <strong>en</strong>-<br />

|227|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|223|<br />

Revista No. 1.<br />

Octubre 1943.<br />

Confert.<br />

|224|<br />

Revista No. 3.<br />

Octubre 1943.<br />

Confert.<br />

|225|<br />

Revista No. V.<br />

Febrero 1944.<br />

Confert.<br />

|226|<br />

Revista No. 18.<br />

Mayo/Agosto<br />

1946.<br />

Confert.<br />

|227|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 11.<br />

Confert.<br />

|228|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Página 12.<br />

Confert.<br />

|229|<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

Confert.<br />

|230|<br />

Mieses Burgos,<br />

Franklin.<br />

Revista Entre <strong>la</strong>s<br />

Soleda<strong>de</strong>s. No. 1.<br />

Agosto 1947.<br />

|231|<br />

Revista Entre <strong>la</strong>s<br />

Soleda<strong>de</strong>s, No. 3.<br />

Octubre 1947.<br />

Confert.<br />

|232|<br />

Revista Entre <strong>la</strong>s<br />

Soleda<strong>de</strong>s, No. 4.<br />

Noviembre 1947.<br />

Confert.


Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|228|<br />

|233|<br />

Revista La Poesía<br />

Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />

No. 19.<br />

Diciembre 1946.<br />

Confert.<br />

|234|<br />

Rueda y<br />

Hernán<strong>de</strong>z Rueda.<br />

Op. Cit.<br />

Página 129.<br />

Confert.<br />

fr<strong>en</strong>taban los jóv<strong>en</strong>es artistas <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>bían ofrecerles <strong>un</strong>a más amplia o<br />

b<strong>en</strong>évo<strong>la</strong> acogida. Citando a Ortega y Gasset, qui<strong>en</strong> sost<strong>en</strong>ía que don<strong>de</strong>quiera que <strong>la</strong>s<br />

jóv<strong>en</strong>es musas se pres<strong>en</strong>tan, <strong>la</strong> masa <strong>la</strong>s cocea, Los Sorpr<strong>en</strong>didos se refier<strong>en</strong> al saldo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> III Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes Plásticas, celebrada <strong>en</strong> 1946, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es pintores<br />

y escultores expusieron y se expusieron. Su crítica al respecto es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: «Parece<br />

ser que bajo <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>rmis impermeable <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad pictórica anda<br />

todavía trepada por los fueros arcaicos <strong>de</strong>l simple almanaque o, <strong>de</strong> lo que aún es peor,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación sistemática y <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión con pujos <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>cia».|233|<br />

Con el mismo fervor que Rafael Díaz Niese promovió <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> el arte dominicano<br />

durante el período 1940, pero constituido como <strong>un</strong> fr<strong>en</strong>te colectivo <strong>de</strong> voces<br />

poéticas, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida promovió <strong>la</strong> misma inquietud mo<strong>de</strong>rna.<br />

Como grupo se movió <strong>en</strong> <strong>un</strong>a esfera más íntima y ext<strong>en</strong>sa, y como movimi<strong>en</strong>to que<br />

repres<strong>en</strong>taba <strong>un</strong> grito <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, dignidad y espiritualidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>un</strong> feudo<br />

político opresor. Cuando se reconoce <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to no se alu<strong>de</strong> a su durabilidad<br />

<strong>un</strong> tanto situacional, sino más bi<strong>en</strong> a los campos cultivados por sus acciones, como<br />

eran <strong>la</strong> poesía tanto nacional como m<strong>un</strong>dial y, por igual, el reconocimi<strong>en</strong>to a otras<br />

artes, especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pintura que con visos mo<strong>de</strong>rnos asumían artistas locales.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvió co<strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te, con <strong>un</strong>a estrategia<br />

cultural <strong>de</strong>spolitizada, <strong>de</strong>strujillizada y realm<strong>en</strong>te mi<strong>la</strong>grosa para dif<strong>un</strong>dir su estética,<br />

asumir <strong>un</strong>a postura libre <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong>l acto creador que logra incidir a corto y a<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes Nacionales. El aspecto subjetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> poesía dominicana<br />

caló <strong>en</strong> muchos artistas visuales influidos también por <strong>la</strong> normativa liberada <strong>de</strong><br />

alg<strong>un</strong>os doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes y por m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s críticas que<br />

como Díaz Niese, Manuel Vall<strong>de</strong>peres, María Ugarte y Franklin Mieses Burgos, <strong>en</strong>tre<br />

otros, <strong>de</strong>jaban escuchar sus opiniones y exig<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>tivas al quehacer artístico.<br />

La proyección <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida fue más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias que acaecieron alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> Mieses Burgos, consi<strong>de</strong>rado el alma <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to.También trasc<strong>en</strong>dió a<br />

<strong>la</strong> revista mant<strong>en</strong>ida con aportes privados, incluso, <strong>de</strong> sus integrantes; revista que al cerrar<br />

su ciclo editorial <strong>en</strong> 1946, no repres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to a pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te sospecha política a que fue sometido y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se libró airosam<strong>en</strong>te.<br />

Otras publicaciones que aparecieron con su nombre o que se i<strong>de</strong>ntificaban con los<br />

nombres <strong>de</strong> sus integrantes, preservaron <strong>un</strong>a vig<strong>en</strong>cia social, que era lo importante. Como<br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to se i<strong>de</strong>ntificó también <strong>la</strong> agrupación Los Jug<strong>la</strong>res que <strong>en</strong>cabezó<br />

Manuel Valerio (1910-1979), <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>dicó a dif<strong>un</strong>dir <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> los barrios<br />

marginados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital.|234|<br />

Una apreciación <strong>de</strong>l exterior, <strong>la</strong> <strong>de</strong> An<strong>de</strong>rson Imbert, consi<strong>de</strong>ra que el mayor acontecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> este período fue <strong>la</strong> f<strong>un</strong>dación <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida (1943-<br />

1946). El tono <strong>de</strong> esta poesía fue <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cia estética: «Se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dió <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> los<br />

temas locales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas tradicionales pero no para <strong>en</strong>tregarse a <strong>la</strong><br />

facilidad sino para imponerse <strong>un</strong> nuevo rigor. Se mantuvo at<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura m<strong>un</strong>dial<br />

y así fue refinando sus modales imaginativos. El superrealismo pasó por sus páginas,<br />

pero no hubo <strong>un</strong>a estética que prevaleciera. Al contrario: buscaba <strong>la</strong> integración<br />

<strong>de</strong> antiguos y mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong> europeos y americanos, <strong>de</strong> simbolistas y exist<strong>en</strong>cialistas.<br />

Respetaba todo aquello que incitara el esfuerzo y concertara <strong>la</strong> cultura dominicana<br />

con el m<strong>un</strong>do».|235|<br />

Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1945.<br />

|229|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />

|235|<br />

An<strong>de</strong>rson Imbert,<br />

Enrique.<br />

Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Literatura (…)<br />

Tomo II, 1964.<br />

Confert.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!