Debate de la modernidad en un feudoantillano 6.9 - Grupo Leon ...
Debate de la modernidad en un feudoantillano 6.9 - Grupo Leon ...
Debate de la modernidad en un feudoantillano 6.9 - Grupo Leon ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
2DEBATE DE LA MODERNIDAD<br />
<strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no<br />
2|1 Una visión <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> 1939 con registros<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes hasta 1950<br />
En 1939, hacía dos años <strong>de</strong>l incalificable corte haitiano, como se le l<strong>la</strong>mó al g<strong>en</strong>ocidio<br />
perpetrado por matones bajo <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Trujillo. Esta matanza, justificada <strong>en</strong> <strong>un</strong> nacionalismo<br />
vulgarizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona <strong>de</strong>l tirano, persiguió más objetivos que <strong>la</strong> ac<strong>la</strong>ración<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong>a frontera <strong>en</strong> don<strong>de</strong> era perman<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre dominicanos y vecinos<br />
<strong>de</strong> Haití, a pesar <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>res inci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> poca monta. La <strong>de</strong>finición fronteriza y su<br />
dominicanización, con <strong>la</strong> excusa <strong>de</strong> <strong>un</strong> b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to racista, hispanofílico y católico,<br />
fueron argum<strong>en</strong>tos doctrinales que se elevaron a priori y a posteriori, escondi<strong>en</strong>do otras<br />
int<strong>en</strong>ciones como <strong>la</strong> <strong>de</strong> viabilizar hacia <strong>la</strong> hermana nación el po<strong>de</strong>r omnímodo <strong>de</strong>l gobernante<br />
dominicano. El g<strong>en</strong>ocidio perpetrado por Trujillo <strong>de</strong>jó <strong>un</strong> saldo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 12<br />
y 15 mil muertos, y varios miles más expulsados <strong>de</strong>l país y <strong>de</strong>spojados <strong>de</strong> sus bie-<br />
George Hausdorf|Esc<strong>en</strong>a campesina (<strong>de</strong>talle)|Óleo/te<strong>la</strong>|245 x 321 cms.|1944|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|101|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|102|<br />
|83|<br />
Cassá, Roberto.<br />
Historia Social<br />
y Económica (…).<br />
Volum<strong>en</strong> II.<br />
Página 254.<br />
Confert.<br />
|84|<br />
García,<br />
Juan Manuel.<br />
La Matanza <strong>de</strong> los<br />
Haitianos. 1983.<br />
Página 239.<br />
Confert.<br />
nes.|83| A pesar <strong>de</strong> esta afr<strong>en</strong>ta histórica, el Estado trujillista no <strong>de</strong>scargó su viol<strong>en</strong>cia<br />
sobre los braceros haitianos localizados <strong>en</strong> los ing<strong>en</strong>ios azucareros|84| e incluso <strong>la</strong> producción<br />
siguió <strong>de</strong>scansando sobre ese sector <strong>la</strong>boral importado.<br />
El horr<strong>en</strong>do crim<strong>en</strong> contra los haitianos inspiró <strong>la</strong> narración c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina El Masacre se Pasa<br />
a Pie, <strong>de</strong> Freddy Prestol Castillo, y también fue tema <strong>de</strong> <strong>un</strong> cuadro pictórico <strong>de</strong> Darío Suro,<br />
<strong>de</strong>jado <strong>en</strong> México, así como <strong>de</strong> otra pintura <strong>de</strong> Radhamés Mejía (n. 1925), realizada <strong>en</strong><br />
1954. Este hecho <strong>de</strong> sangre colectiva se produjo <strong>en</strong> <strong>un</strong>a etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> sociedad occi<strong>de</strong>ntal<br />
estaba bajo el dominio <strong>de</strong> sistemas dictatoriales. La crisis m<strong>un</strong>dial <strong>de</strong>l 1929, que impulsó<br />
i<strong>de</strong>ologías nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, incluso se proyectó <strong>en</strong> los Estados Unidos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s atribuciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> Franklin De<strong>la</strong>no Roosevelt y sus mandatos<br />
consecutivos (1932-1945), expresaron <strong>un</strong> dominio personal <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />
legis<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> esa nación. Sin embargo, fue <strong>en</strong> Europa don<strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s dictaduras se pat<strong>en</strong>tizaron<br />
a través <strong>de</strong>l fascismo <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ito Mussolini y <strong>de</strong>l nazismo <strong>de</strong> Adolfo Hitler, coincidi<strong>en</strong>do<br />
con el sistema totalitario que <strong>en</strong> Rusia estableció José Stalin, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1924.<br />
Los caracteres que <strong>de</strong>finieron <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s dictaduras europeas (caudillismo, militarización,<br />
<strong>un</strong>ipartidismo, burocratización, c<strong>en</strong>tralismo, represión, nacionalismo, racismo…),<br />
dieron lugar a <strong>un</strong>a forma específica <strong>de</strong> Estado capitalista <strong>de</strong> excepción que es produc-<br />
George Hausdorf|Muchachos marchanteros|Agua fuerte al buril|18 x 22 cms.|C.1940|Col. C<strong>en</strong>tro Cultural Eduardo<br />
León Jim<strong>en</strong>es.<br />
to <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> ese sistema económico; estado <strong>de</strong> excepción –explica Pou<strong>la</strong>ntzas–,|85|<br />
que no <strong>de</strong>be conf<strong>un</strong>dirse con otros sistemas gubernativos, vincu<strong>la</strong>dos al capitalismo, <strong>en</strong>tre<br />
ellos <strong>la</strong> dictadura militar que establece el trujillismo, <strong>la</strong> cual rejuega <strong>de</strong> manera autoritaria,<br />
<strong>de</strong>magógica o simu<strong>la</strong>da con los hechos y repercusiones que produc<strong>en</strong> casos<br />
como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza haitiana. Este acontecimi<strong>en</strong>to provocó que Trujillo an<strong>un</strong>ciara su<br />
<strong>de</strong>clinación gubernativa ante el simu<strong>la</strong>cro electoral <strong>de</strong>l 1938. Para sustituirle <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia,<br />
él seleccionó a Jacinto B. Peynado, para el cargo presi<strong>de</strong>ncial, y a Manuel <strong>de</strong> Jesús<br />
Troncoso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Concha, como Vicepresi<strong>de</strong>nte. En su discurso <strong>de</strong> juram<strong>en</strong>tación, Peynado<br />
expresó: «El iluminado se retira <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>jando a su sucesor, que él mismo señaló<br />
al pueblo, <strong>la</strong> fulgurante este<strong>la</strong> <strong>de</strong> su inm<strong>en</strong>sa obra, cuya preservación será el primer<br />
<strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración que hoy se inicia».|86|<br />
George Hausdorf|Marchanta|Grabado/papel|15 x 12 cms.|Sin fecha|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />
|103|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|85|<br />
Pou<strong>la</strong>ntzas, Nicos.<br />
Fascismo<br />
y Dictadura.<br />
1971.<br />
Páginas 1-4.<br />
Confert.<br />
|86|<br />
De Galín<strong>de</strong>z,<br />
Jesús.<br />
La Era <strong>de</strong> Trujillo.<br />
1975.<br />
Página 43.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|104|<br />
Como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción gubernativa,Trujillo viajó al exterior, an<strong>un</strong>ciando <strong>un</strong> retiro<br />
a <strong>la</strong> vida privada. El viaje lo realiza <strong>en</strong> 1939. Para <strong>en</strong>tonces culminaba <strong>la</strong> Guerra Civil<br />
Españo<strong>la</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó a partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> república establecida <strong>en</strong> 1931, y <strong>la</strong>s fuerzas<br />
<strong>de</strong>l fa<strong>la</strong>ngismo acaudil<strong>la</strong>do por Francisco Franco. Esta guerra provocó <strong>un</strong> gran exilio<br />
<strong>de</strong> españoles, el cual se sumaba a los grupos <strong>de</strong> judíos que escapaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución<br />
<strong>de</strong> los nazis, qui<strong>en</strong>es ocuparon militarm<strong>en</strong>te Austria, Checoslovaquia y Polonia,<br />
aplicando leyes raciales.<br />
Por influ<strong>en</strong>cia o coinci<strong>de</strong>ncia doctrinaria, <strong>en</strong> el país <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l trujillismo, el racismo,<br />
reflejo i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dominante dominicana, fue adoptado por el tirano como<br />
doctrina oficial <strong>de</strong>l Estado. En nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología racista, perpetró Trujillo el g<strong>en</strong>ocidio<br />
haitiano, estimu<strong>la</strong>ndo tiempo <strong>de</strong>spués <strong>un</strong>a inmigración <strong>de</strong> españoles, judíos y japo-<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Amantes|Óleo/ducco/cartónpiedra|57 x 42 cms.|1947|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />
neses que v<strong>en</strong>ían a ser <strong>la</strong> contrapartida b<strong>la</strong>nca para disminuir <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza negra<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad nacional dominicana.|87| Esa inmigración t<strong>en</strong>ía, a<strong>de</strong>más,<br />
otro f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>to político. Era empr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>scrédito internacional<br />
<strong>de</strong> Trujillo, <strong>de</strong>bido al crim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l 1937, y acoger refugiados <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra era <strong>un</strong> recurso para<br />
lucir humanitario y, a<strong>de</strong>más, para recuperar prestigio y afianzar sus re<strong>la</strong>ciones con los Estados<br />
Unidos. Por tales razones, el Gobierno trujillista acoge <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Roosevelt,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Evian <strong>de</strong> 1938, <strong>de</strong> que los gobiernos ofrezcan protección al éxodo<br />
<strong>de</strong> los judíos c<strong>en</strong>troeuropeos. En consonancia con <strong>la</strong> propuesta, el <strong>de</strong>legado dominicano<br />
ofreció asilo para ci<strong>en</strong> mil refugiados.|88| Esta cifra no pasó <strong>de</strong> ser ofrecimi<strong>en</strong>to.<br />
Entre finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1930 y los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te, se produjo <strong>la</strong> oleada<br />
<strong>de</strong> refugiados españoles y judíos, qui<strong>en</strong>es situacionalm<strong>en</strong>te o con perman<strong>en</strong>cia, se<br />
Ernesto Lothar|El bergantín|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|50 x 60 cms.|Década 1940|Col. C<strong>la</strong>rita Peralta <strong>de</strong> Brown.<br />
|105|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|87|<br />
Cassá,<br />
Op. Cit.<br />
Página 43.<br />
Confert.<br />
|88|<br />
Llor<strong>en</strong>s, Vic<strong>en</strong>te.<br />
Memorias <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong>a Inmigración.<br />
Página 94.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|106|<br />
|89|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 39-48.<br />
Confert.<br />
ubicaron <strong>en</strong> distintos p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía dominicana. En re<strong>la</strong>ción a ese oleaje migratorio<br />
y a los caracteres <strong>de</strong>l país durante esa época, escribió Vic<strong>en</strong>te Llor<strong>en</strong>s el texto<br />
Memorias <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Emigración, Santo Domingo, 1939-1945. Una síntesis <strong>de</strong> los caracteres<br />
sociales, económicos y políticos observados por Llor<strong>en</strong>s|89| establece que <strong>la</strong> República<br />
Dominicana t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> 1939 <strong>un</strong>a pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos millones. La capital no<br />
sobrepasaba los ci<strong>en</strong> mil habitantes y allí se conc<strong>en</strong>traron más <strong>de</strong> tres mil refugiados,<br />
mi<strong>en</strong>tras los que vivieron <strong>en</strong> pueblos o zonas rurales pasaban <strong>de</strong>l mil<strong>la</strong>r. En el 1943, el<br />
número <strong>de</strong> refugiados se redujo a <strong>un</strong>a tercera parte, <strong>de</strong>bido a que muchos <strong>de</strong> ellos no<br />
<strong>en</strong>contraron colocación productiva <strong>en</strong> <strong>un</strong> ámbito tan reducido y <strong>de</strong> nivel económico<br />
muy bajo. Los que <strong>en</strong>contraron trabajo ap<strong>en</strong>as podían satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s más elem<strong>en</strong>tales,<br />
razón por <strong>la</strong> cual muchos se tras<strong>la</strong>daron a otros países.<br />
De acuerdo a Llor<strong>en</strong>s, el país era <strong>de</strong> tradición gana<strong>de</strong>ra, no agríco<strong>la</strong>. El <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> <strong>un</strong>a c<strong>la</strong>se rural se<strong>de</strong>ntaria es cosa que ap<strong>en</strong>as existió hasta<br />
finales <strong>de</strong>l siglo XX. Apoyado <strong>en</strong> <strong>un</strong> informe oficial <strong>de</strong>l 1944, Llor<strong>en</strong>s transcribe el<br />
comportami<strong>en</strong>to productivo <strong>de</strong>l campesino, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>bra el conuco <strong>en</strong> el lugar más v<strong>en</strong>tajoso<br />
que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra y lo abandona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio a <strong>la</strong> feracidad natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra<br />
sin preocuparse <strong>de</strong> otra cosa que <strong>de</strong>spojarlo <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s yerbas ma<strong>la</strong>s,<br />
Darío Suro|Portada <strong>de</strong>l libro Vodú|1940.<br />
Anónimo|Portada <strong>de</strong>l libro Hello, Jimmy?|Sin fecha.<br />
y <strong>de</strong> arrancar cuanto antes el fruto que necesita para su sust<strong>en</strong>to. En cuanto a <strong>la</strong> producción<br />
industrial, <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor importancia era <strong>la</strong> azucarera <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> manos extranjeras.<br />
También anota el referido escritor español que <strong>en</strong> <strong>la</strong> República predominaba el arcaísmo,<br />
no obstante alg<strong>un</strong>as muestras <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>de</strong>bidas principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> proximidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica norteamericana. Ese arcaísmo se apreciaba <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje con giros y<br />
vocablos <strong>de</strong> saber antiguo, el cual también era visible <strong>en</strong> el muchacho que al salir <strong>de</strong> casa<br />
besaba <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l padre y le pedía su b<strong>en</strong>dición.|90|<br />
«En <strong>un</strong> país <strong>de</strong> sol <strong>de</strong>masiado inclem<strong>en</strong>te para el nacido <strong>en</strong> otros climas, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
noche es húmeda y <strong>la</strong> tierra también, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> insectos y parásitos dañinos para el<br />
cultivo es infinita».Aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l país –observa Llor<strong>en</strong>s–, los mosquitos atosiga-<br />
ban, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes cucarachas vo<strong>la</strong>doras p<strong>en</strong>etraban por puertas y v<strong>en</strong>tanas (…), <strong>la</strong>s arañas<br />
negras aparecían inesperadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y los ciempiés se co<strong>la</strong>ban, no se<br />
sabe cómo, por <strong>la</strong>s escaleras, ¡qué no ocurriría <strong>en</strong> el campo, don<strong>de</strong> existían a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s<br />
temibles niguas que p<strong>en</strong>etraban <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s uñas y <strong>la</strong>s yemas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos! En verdad que<br />
había posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección, como <strong>la</strong> hamaca –g<strong>en</strong>ial inv<strong>en</strong>to–, los mosquiteros<br />
y <strong>la</strong> te<strong>la</strong> metálica. Pero esta última, sobre todo, era <strong>de</strong>masiado cara (…). Sólo <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>-<br />
Abigaíl Mejía|Portada <strong>de</strong>l libro Sueña Pi<strong>la</strong>rín|1925.<br />
Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard|Portada <strong>de</strong>l libro Nocturnos y otros poemas|1939.<br />
|107|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|90|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 10.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|108|<br />
|91|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 44.<br />
Confert.<br />
|92|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 86-92.<br />
Confert.<br />
|93|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 11.<br />
das <strong>de</strong> los muy acomodados y <strong>de</strong> los americanos estaban provistas <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuados medios<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa».|91|<br />
El país dominicano no era <strong>en</strong>tonces más que <strong>un</strong>a finca particu<strong>la</strong>r, propiedad casi exclusiva<br />
<strong>de</strong>l tirano que <strong>la</strong> sojuzgaba. Más que <strong>un</strong> dictador mo<strong>de</strong>rno,Trujillo se parecía a <strong>un</strong><br />
señor feudal poseedor a <strong>la</strong> vez <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político, <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r militar y <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r económico<br />
(…). El era <strong>en</strong> realidad el único rico, el gran merca<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>un</strong>a nación que contaba<br />
con pequeños comerciantes e industriales urbanos, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> español, sirio-libanés y<br />
<strong>de</strong> otras nacionalida<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más, nación con <strong>un</strong> ínfimo nivel <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra<br />
moneda circu<strong>la</strong>nte era el chele (adaptación <strong>de</strong> shilling) que equivalía a <strong>un</strong> c<strong>en</strong>tavo<br />
<strong>de</strong> dó<strong>la</strong>r. La g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l pueblo compraba <strong>en</strong> míseros colmaditos <strong>un</strong> chele <strong>de</strong> mantequil<strong>la</strong>,<br />
dos chelitos <strong>de</strong> aguacates, tantos cheles por otras cosas». Este país <strong>de</strong>l chele,|92|<br />
como lo l<strong>la</strong>ma Llor<strong>en</strong>s, también era <strong>un</strong>a sociedad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> «el secreto dominaba <strong>la</strong> vida<br />
política»,|93| a pesar <strong>de</strong> que el rumor traficaba íntimam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a fugaces, disimu<strong>la</strong>dos<br />
y reprimidos hechos que afectaban a ciudadanos o g<strong>en</strong>te común <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada<br />
<strong>de</strong>safecta <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong>.<br />
Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> disi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> vida política dominicana ofrecía más <strong>de</strong> <strong>un</strong> contraste. Existía<br />
<strong>un</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho con <strong>un</strong>a organización congresional y jurídica, con teoría <strong>de</strong>mocrática<br />
y disposiciones autocráticas que <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el B<strong>en</strong>efactor y Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Patria Nueva. Ese contraste permitía que el m<strong>un</strong>dillo político dominicano, constituido<br />
por los principales intelectuales <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, se expresara <strong>en</strong> tono liberal y hasta revolucionario,<br />
parejo con otro tono adu<strong>la</strong>torio y <strong>de</strong> sometimi<strong>en</strong>to al tirano.Al hacer refer<strong>en</strong>cia<br />
a <strong>la</strong> intelectualidad dominicana, es necesario anotar que <strong>la</strong> dictadura trujillista<br />
contó con <strong>un</strong> selecto cuadro <strong>de</strong> hombres reconocidos <strong>en</strong> distintos campos profesionales,<br />
los cuales fueron realm<strong>en</strong>te los ori<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terribles, serviles o bi<strong>en</strong>hechoras<br />
acciones nacionales que <strong>de</strong>finieron <strong>un</strong> régim<strong>en</strong> gubernativo, mucho más consolidado<br />
<strong>en</strong> los años correspondi<strong>en</strong>tes al 1940.<br />
El citado año 1940 marcó el giro gubernativo <strong>de</strong>l dictador hacia el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
monopolio personalizado. El Tratado Trujillo-Hull, firmado <strong>en</strong> esa fecha, al facilitar <strong>la</strong><br />
cance<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa contraída con los Estados Unidos, permitió <strong>la</strong> liberación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aduanas y, a partir <strong>de</strong> ese hecho, <strong>la</strong> banca y <strong>la</strong> moneda se nacionalizan, produci<strong>en</strong>do<br />
<strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l Estado, conf<strong>un</strong>didos con el pecu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />
fue proc<strong>la</strong>mado Restaurador <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Financiera. Igualm<strong>en</strong>te,Trujillo fue <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado<br />
Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria Nueva <strong>en</strong> comparación con los próceres Duarte, Sánchez y Mel<strong>la</strong>,<br />
qui<strong>en</strong>es fueron consi<strong>de</strong>rados padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria vieja.<br />
La política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bu<strong>en</strong>a Vecindad, p<strong>la</strong>nteada por el Presi<strong>de</strong>nte Franklin D. Roosevelt, <strong>en</strong><br />
cuanto a tolerar todo gobierno <strong>de</strong> América, sin int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>rrocarlo e interv<strong>en</strong>irlo, reconfirmó<br />
el po<strong>de</strong>r tiránico <strong>de</strong> Trujillo. Rejugando a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rándose anticom<strong>un</strong>ista,<br />
reprimi<strong>en</strong>do cualquier nuevo brote <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, su gobierno amplió el monopolio<br />
contro<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> producción azucarera, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l tabaco y auspiciando establecimi<strong>en</strong>tos<br />
industriales.<br />
La necesidad <strong>de</strong> hacer crecer <strong>la</strong> infraestructura a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>l nacionalismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />
lo llevó a proyectar <strong>un</strong> programa <strong>de</strong> obras públicas que incluyó <strong>la</strong> edificación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />
ciudad <strong>un</strong>iversitaria. Es el período <strong>en</strong> que se re<strong>de</strong>fine <strong>la</strong> política cultural, originándose<br />
<strong>un</strong> florecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que coinci<strong>de</strong>n muchos factores individuales y gubernativos, <strong>de</strong><br />
iniciativa intelectual y respaldo estatal, <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to espiritual y protección<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema paternalista al que se t<strong>en</strong>ía que reconocer irremediablem<strong>en</strong>te. En<br />
términos socioculturales, ningún período como <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 1940 consagró <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>en</strong>tre capital <strong>de</strong>l país (Ciudad Trujillo), capitalismo (pecu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Trujillo) y capitalización<br />
(monopolio <strong>de</strong> los controles administrativos y burocráticos). En re<strong>la</strong>ción a ese<br />
último aspecto, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y <strong>de</strong> los artistas castró<br />
<strong>un</strong> posible crecimi<strong>en</strong>to espiritual <strong>en</strong> más <strong>de</strong> <strong>un</strong>a ciudad provinciana. En términos humanos,<br />
<strong>la</strong> captación <strong>de</strong>l sector artístico e intelectual <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong>l interior se convirtió<br />
<strong>en</strong> <strong>un</strong>a fuga <strong>de</strong> cerebros. Pese a esa inevitable situación, <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 1940 reúne<br />
<strong>un</strong> cúmulo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos socioculturales, paradójicam<strong>en</strong>te promovidos como logros<br />
auspiciados por <strong>un</strong> Estado que ofrece muchos caracteres <strong>de</strong> feudo mo<strong>de</strong>rno y personalista.<br />
El or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los principales hechos permite <strong>un</strong>a apreciación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l ritmo<br />
que sobre todo trazan <strong>la</strong>s artes.<br />
|109|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|110| |111|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
FLORECIMIENTO<br />
GENERAL<br />
Des<strong>de</strong> 1940 | Hasta 1950<br />
Año 1940 Año 1940 |cont.| Año 1940 |cont.|<br />
Luis Desangles, maestro precursor<br />
<strong>de</strong>l arte nacional, muere <strong>en</strong> Santiago<br />
<strong>de</strong> Cuba, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> residía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios<br />
<strong>de</strong> siglo.<br />
Arriban al país los sigui<strong>en</strong>tes artistas<br />
españoles: José Alloza, (dibujante),<br />
Miguel Ang<strong>la</strong>da (pintor y fotógrafo),<br />
Granell (pintor), Francisco Rivero Gil<br />
(pintor e ilustrador), Luis Soto (escultor)<br />
y Francisco Dorado (broncista).<br />
La Ley No. 311 <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> julio, establece<br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes, cuyas atribuciones eran, <strong>en</strong>tre<br />
otras, ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s disposiciones que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s<br />
Año 1940 |cont.|<br />
constituida por 44 obras artísticas<br />
fuese tras<strong>la</strong>dada al At<strong>en</strong>eo Dominicano<br />
para ser exhibida con carácter provisional,<br />
<strong>en</strong> <strong>un</strong> salón <strong>de</strong> dicho c<strong>en</strong>tro<br />
cultural.<br />
Angel Botello Barros, celebra <strong>la</strong> primera<br />
exposición personal <strong>en</strong> Santo<br />
Domingo, celebrada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />
En el At<strong>en</strong>eo Dominicano también expone<br />
caricaturas y miniaturas el artista<br />
gráfico B<strong>la</strong>s Carlos Arveros, dibujante<br />
<strong>de</strong>l diario La Nación.<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti celebra <strong>la</strong> primera<br />
exposición individual <strong>en</strong> Santo Domingo<br />
y <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da <strong>de</strong> su carrera artística.<br />
La anterior <strong>la</strong> registró <strong>en</strong> León,<br />
España (1931).<br />
bel<strong>la</strong>s artes, artes industriales y oficios<br />
artísticos. Supervigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s instituciones<br />
re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes y contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s artísticas <strong>en</strong> todas<br />
sus manifestaciones: conciertos, exposiciones,<br />
patrimonio museístico,<br />
intercambios y radiodifusión nacional.<br />
Rafael Díaz Niese es nombrado Asesor<br />
Técnico <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes, con rango <strong>de</strong> Encargado <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral, qui<strong>en</strong> somete a<br />
<strong>la</strong>s altas instancias <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> proyectos,<br />
<strong>en</strong>tre los cuales se especifican<br />
los sigui<strong>en</strong>tes: 1|Creación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes. 2|Di-<br />
Año 1940 |cont.|<br />
Manolo Pascual pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo<br />
Dominicano muestra personal <strong>de</strong> Esculturas<br />
y Dibujos.<br />
María Ugarte (n.1914), investigadora<br />
docum<strong>en</strong>talista, animadora cultural y<br />
crítica <strong>de</strong> arte nacida <strong>en</strong> Segovia, España,<br />
establece resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Santo<br />
Domingo.<br />
Francisco Vera, expone <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo<br />
Dominicano <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 30 piezas<br />
<strong>de</strong> cerámica <strong>de</strong>corada, realizadas <strong>en</strong><br />
el país. Fue esta <strong>la</strong> primera exposición<br />
<strong>de</strong> este género que se registra<br />
<strong>en</strong> República Dominicana, establece<br />
<strong>la</strong> investigadora González Lame<strong>la</strong>.<br />
Francisco Dorado Martín, escultor y<br />
broncista español, establece F<strong>un</strong>dición<br />
Artística <strong>en</strong> Santo Domingo.<br />
fusión <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza artística.<br />
3|Celebración <strong>de</strong> exposiciones<br />
periódicas. 4|Protección a los artistas<br />
dominicanos. 5|Programa <strong>de</strong> exposiciones<br />
ambu<strong>la</strong>ntes. 6|Reorganización<br />
<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />
música. 7|Reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta<br />
Sinfónica <strong>de</strong> Santo Domingo.<br />
Es celebrada <strong>la</strong> Primera Exposición <strong>de</strong><br />
Bel<strong>la</strong>s Artes, con motivo <strong>de</strong> celebrarse<br />
<strong>en</strong> el país <strong>la</strong> Seg<strong>un</strong>da Confer<strong>en</strong>cia Interamericana<br />
<strong>de</strong>l Caribe. La exposición<br />
ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> los salones <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio<br />
Nacional, editándose <strong>un</strong> catálogo con<br />
biografía objetiva y sintética <strong>de</strong> los expositores:<br />
Yoryi Morel, Darío Suro y<br />
Año 1940 |cont.|<br />
El At<strong>en</strong>eo Amantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz le otorga<br />
a Yoryi Morel <strong>la</strong> Medal<strong>la</strong> al Mérito<br />
Pro Arte Nacional.<br />
El Instituto Musical Juan Francisco<br />
García se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra establecido <strong>en</strong><br />
Santiago <strong>de</strong> los Caballeros. Pancho<br />
García como también fue conocido,<br />
es el director y único maestro.<br />
Labora <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad capital <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
privada <strong>de</strong> dibujo y pintura establecida<br />
por George Hausdorf, figurando<br />
<strong>en</strong>tre los alumnos: Aquiles Azar y<br />
Mariane<strong>la</strong> Jiménez.<br />
Comi<strong>en</strong>za a circu<strong>la</strong>r el periódico La<br />
Nación, dirigido inicialm<strong>en</strong>te por el<br />
español Elfidio Alonso y luego por<br />
Rafael Vidal Torres.<br />
Año 1940 |cont.|<br />
Celeste Woss y Gil (artistas nativos) y<br />
José Alloza, Angel Botello, Composte<strong>la</strong>,<br />
Hausdorf, Joan J<strong>un</strong>yer, Pascual Rivero<br />
Gil, So<strong>la</strong>eche, Albert William Rogers<br />
y Ve<strong>la</strong> Zanetti (extranjeros resi<strong>de</strong>ntes).<br />
En <strong>un</strong>a sa<strong>la</strong> especial se expusieron<br />
obras <strong>de</strong> Abe<strong>la</strong>rdo Rodríguez<br />
Urdaneta, Leopoldo Navarro y Luis<br />
Desangles, artistas dominicanos que<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> ya a <strong>la</strong> historia.<br />
La exposición anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />
Nacional <strong>de</strong> Dibujo y Pintura es celebrada<br />
<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano. Dirigida<br />
por Celeste Woss y Gil, fueron<br />
expuestos 370 trabajos (óleo, creyón,<br />
plumil<strong>la</strong>…) <strong>de</strong> casi 40 alumnos, figu-<br />
Año 1940 |cont.|<br />
Francisco Domínguez Charro publica<br />
Tierra y Ambar.<br />
Héctor Incháustegui Cabral (n. 1912)<br />
publica Poemas <strong>de</strong> <strong>un</strong>a So<strong>la</strong> Angustia.<br />
Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez publica<br />
Fogata sobre el Signo.<br />
Pedro H<strong>en</strong>ríquez Ureña publica El Español<br />
<strong>en</strong> Santo Domingo (Bu<strong>en</strong>os Aires).<br />
Año 1940 |cont.|<br />
rando <strong>en</strong>tre ellos: Luis José Alvarez,<br />
Pura Barón, Rafael Pina Melero, Elsa<br />
Gr<strong>un</strong>ning, Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez y<br />
Enriquillo Rojas Abreu.<br />
Colectiva Hispanoamericana <strong>en</strong> el Museo<br />
Riversi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nueva York, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />
expon<strong>en</strong> Yoryi Morel, Darío Suro, Manolo<br />
Pascual, Angel Botello Barro,…<br />
El Museo Nacional es objeto <strong>de</strong> mejoras<br />
físicas y reacondicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> distribución museológica. Por falta<br />
<strong>de</strong> espacio, fue suprimida <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Arte Mo<strong>de</strong>rno, acordando <strong>la</strong> Comisión<br />
Asesora <strong>de</strong>l Museo que <strong>la</strong> colección<br />
Año 1941<br />
Proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Martinica arriban a<br />
Santo Domingo: André Bretón, esposa<br />
e hija, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> escritores<br />
y pintores, <strong>en</strong>tre ellos Wilfredo<br />
Lam, qui<strong>en</strong> fue <strong>en</strong>trevistado por<br />
Ramón Marrero Aristy, <strong>en</strong> tanto Bretón<br />
concedió <strong>en</strong>trevista a Fernán<strong>de</strong>z<br />
Granell, <strong>la</strong>s cuales fueron publicadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa local.<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell auto<strong>de</strong>scubre<br />
su vocación pictórica y comi<strong>en</strong>za<br />
a pintar por su cu<strong>en</strong>ta.<br />
Angel Botello Barro concluye los retratos<br />
<strong>de</strong> Erasmo <strong>de</strong> Rotterdam, el<br />
Padre Las Casas, Francisco <strong>de</strong> Vitoria<br />
y <strong>de</strong>l Arzobispo Valera Ximénez los<br />
cuales les fueron <strong>en</strong>cargados por el<br />
Rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santo<br />
Domingo, Don Julio Ortega Frier, para<br />
ser colocados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería <strong>de</strong> Arte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> institución <strong>un</strong>iversitaria.
Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|112| |113|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
Año 1941 |cont.|<br />
Botello Barro expone también <strong>en</strong><br />
1941 <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 32 obras <strong>de</strong> temas<br />
gallegos, dominicanos y haitianos.<br />
Estos últimos se re<strong>la</strong>cionaron<br />
con su visita a Haití <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong><br />
Manolo Pascual y Fraiz Grijalbo.<br />
Alfonso Ve<strong>la</strong> (Shum) expone individualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti celebra <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da<br />
exposición individual <strong>en</strong> Santo Domingo.<br />
Inicia <strong>en</strong> el mercado dominicano<br />
su carrera <strong>de</strong> muralista, al <strong>en</strong>cargársele<br />
pintar gran<strong>de</strong>s paneles <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Iglesia La Merced.<br />
Año 1942 |cont.|<br />
Ciudad Capital a principios <strong>de</strong> ese<br />
año. Se adquirieron 44 obras como<br />
fondo inicial para <strong>la</strong> Galería Dominicana<br />
<strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno. Estas obras c<strong>la</strong>sificadas<br />
por su naturaleza son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
14 Estampas <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido<br />
Gimbernard: Serie Gran<strong>de</strong>za y Deca<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ga<strong>la</strong>ntería. 2 Estampas<br />
<strong>de</strong> José Alloza: Lección <strong>de</strong> Danza y<br />
En <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ya. 1 Fresco <strong>de</strong> José Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti: Cabeza <strong>de</strong> Estudio. 4 Óleos <strong>de</strong><br />
Darío Suro: Caballos Mojándose, Lluvia<br />
Impetuosa, Tar<strong>de</strong> Lluviosa y Caballos<br />
Bajo <strong>la</strong> Lluvia. 3 Óleos <strong>de</strong> Yoryi<br />
Morel: La Bachata, El Cibaeño y Amanecer<br />
<strong>en</strong> el Hospedaje. 3 Óleos <strong>de</strong> Celeste<br />
Woss y Gil: Fili, Remembranzas<br />
y La Fa<strong>en</strong>a. 2 Acuare<strong>la</strong>s <strong>de</strong> George<br />
Hausdorf: Paisajes Dominicanos. 3<br />
Aguafuertes <strong>de</strong> George Hausdorf:<br />
Paisajes Dominicanos. 1 Óleo <strong>de</strong><br />
George Hausdorf: Paisaje Tropical.<br />
Año 1941 |cont.|<br />
Enrique Casal Chapi (n.1909), maestro<br />
y compositor refugiado, organiza<br />
con <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> simples aficionados<br />
<strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Nacional, pres<strong>en</strong>tándose<br />
a los tres meses <strong>de</strong> rudísimos<br />
<strong>en</strong>sayos y severa disciplina.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>la</strong> orquesta fue<br />
pres<strong>en</strong>tar obras valiosas <strong>de</strong>l repertorio<br />
nacional, como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Sinfonía <strong>en</strong> La Mayor, <strong>de</strong> Enrique Mejía<br />
Arredondo; Sinfonía Quisqueyana,<br />
<strong>de</strong> Juan Fco. García; Rapsodia Dominicana<br />
No. 1, <strong>de</strong> Luis Rivera; La<br />
Muerte <strong>de</strong> Cristo, <strong>de</strong> José <strong>de</strong> Jesús<br />
Ravelo; Suite Folklórica, <strong>de</strong> Rafael Ignacio;<br />
Enriquillo, <strong>de</strong> José Dolores Cerón;<br />
Obertura <strong>en</strong> La M<strong>en</strong>or, <strong>de</strong> Luis E.<br />
M<strong>en</strong>a; Poema Sinfónico Arcoiris, <strong>de</strong><br />
Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a; Elegía, <strong>de</strong> Ramón<br />
Díaz; Dos Caprichos para Instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> Ninón <strong>de</strong> Brou-<br />
Año 1942 |cont.|<br />
2 Finger paintings <strong>de</strong> Ninón <strong>de</strong> Brouwer:<br />
Fantasía I y II. 1 Oleo <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico<br />
Izquierdo: Retrato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sra. L’Official.<br />
1 Oleo <strong>de</strong> Francisco Fernán<strong>de</strong>z<br />
Fierro: Calvario <strong>de</strong> Boya. 3 Oleos <strong>de</strong><br />
José Gausachs: Paisaje <strong>de</strong>l Camú,<br />
Mar <strong>de</strong>l Caribe y Paisaje <strong>de</strong>l Cibao. 1<br />
Oleo <strong>de</strong> Juan Bautista Gómez: La Litera.<br />
2 Esculturas <strong>de</strong> Manolo Pascual:<br />
Busto <strong>de</strong>l G<strong>en</strong>eralísimo (yeso) y Retrato<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sra. Ok<strong>un</strong>iewska (ma<strong>de</strong>ra/metal).<br />
1 Escultura <strong>de</strong> Joaquín<br />
Priego: Cabeza <strong>de</strong> Mi Hermano.<br />
Es celebrado el Concurso <strong>de</strong> Carteles<br />
convocado <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong>l<br />
Trabajo <strong>en</strong> Ciudad Trujillo, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
premiación el artista refugiado Antonio<br />
Bernad Gonzálvez (Toni).<br />
Año 1941 |cont.|<br />
wer; La Pastoral <strong>en</strong> La M<strong>en</strong>or, <strong>de</strong> Manuel<br />
Simó; Concierto para Orquesta<br />
<strong>de</strong> Cuerdas, <strong>de</strong> Antonio Morel Guzmán.<br />
Manuel <strong>de</strong>l Cabral publica Trópico<br />
Negro (Poesía).<br />
Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez da a conocer<br />
sus textos poéticos Barahona:<br />
Arribo y Regreso y Adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />
El escritor español Baltazar Miró<br />
f<strong>un</strong>da <strong>la</strong> revista Agora, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
co<strong>la</strong>boran autores dominicanos y<br />
españoles.<br />
Año 1942 |cont.|<br />
Rafael Díaz Niese, somete a <strong>la</strong> Comisión<br />
Asesora <strong>de</strong>l Museo Nacional <strong>un</strong><br />
proyecto <strong>de</strong> reforma total, el cual fue<br />
aprobado.<br />
El Museo Nacional recibe <strong>en</strong> donación<br />
dos pinturas: Aeropuerto <strong>de</strong> San Pedro<br />
<strong>de</strong> Macorís, (óleo) <strong>de</strong> Rosalydia<br />
Ureña Alfau, y <strong>un</strong> cuadro al óleo <strong>de</strong><br />
Enrique Cánepa.<br />
Leo y Marcial Pou comi<strong>en</strong>zan a aplicar<br />
directrices internacionales <strong>en</strong> obras<br />
sobresali<strong>en</strong>tes: Hospital Marión, Liceos<br />
Sec<strong>un</strong>darios Juan Pablo Duarte y<br />
Salomé Ureña, Hospital Dr. Martos<br />
(Edificio <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNPHU, Campo I).<br />
Tomás Hernán<strong>de</strong>z Franco publica su<br />
famoso poema Yelidá <strong>en</strong> El Salvador<br />
e igualm<strong>en</strong>te Ap<strong>un</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía<br />
Popu<strong>la</strong>r Negra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s.<br />
Año 1942<br />
Es f<strong>un</strong>dada <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes (agosto<br />
19) bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l escultor<br />
Manolo Pascual y con <strong>un</strong> cuerpo doc<strong>en</strong>te<br />
que a<strong>de</strong>más integran George<br />
Hausdorf, José Gausachs y Celeste<br />
Woss y Gil, su primer núcleo <strong>de</strong><br />
profesores.<br />
La Primera Exposición Nacional <strong>de</strong><br />
Artes Plásticas es inaugurada con <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Trujillo. T<strong>en</strong>ía <strong>un</strong> carácter<br />
<strong>de</strong> Primera Bi<strong>en</strong>al. En el<strong>la</strong> se exhib<strong>en</strong><br />
300 obras <strong>de</strong> 28 artistas: José<br />
Alloza, José Buñols, Bernard González,<br />
Ninón <strong>de</strong> Brouwer, Angel Botello<br />
Barros, F. Fernán<strong>de</strong>z Fierro, Rafael<br />
Fernán<strong>de</strong>z Alvarez, Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard,<br />
José Gausachs, Juan Bautis-<br />
Año 1942 |cont.|<br />
Héctor Incháustegui Cabral publica<br />
su libro <strong>de</strong> poesía Rumbo a <strong>la</strong> Otra<br />
Vigilia.<br />
Mor<strong>en</strong>o Jiménes publica Evangelio<br />
Americano.<br />
Kurt Schnitzer (Conrado) celebra exposición<br />
<strong>de</strong> fotografía <strong>en</strong> Santo Domingo<br />
y Santiago, originando discución<br />
<strong>en</strong> torno al arte fotográfico.<br />
Fraiz Grijalva, crítico <strong>de</strong> arte español y<br />
exiliado <strong>en</strong> Santo Domingo, publica<br />
Artistas Españoles <strong>en</strong> Santo Domingo,<br />
libro editado por el Sindicato Nacional<br />
<strong>de</strong> Artes Gráficas, el cual ofrece<br />
datos biográficos <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />
artistas: Botello, Composte<strong>la</strong> Alloza,<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti, Pascual, So<strong>la</strong>eche, Rivero<br />
Gil, Shum, J<strong>un</strong>yer.<br />
Año 1942 |cont.|<br />
ta Gómez, George Hausdorf, Carm<strong>en</strong>cita<br />
Hernán<strong>de</strong>z, Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo,<br />
Ernesto Lothar, Eduardo Matos Díaz,<br />
Yoryi Morel, Manolo Pascual, Joaquín<br />
Priego, Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, Darío Suro,<br />
Alejandro Solona F., Shum, Rosalydia<br />
Ureña, Porfirio Vásquez, Juan Antonio<br />
Vicioso, Ligio Vizardi, Celeste<br />
Woss y Gil, Delia Weber.<br />
Darío Suro celebra exposición personal<br />
<strong>en</strong> Santo Domingo.<br />
Rafael Arz<strong>en</strong>o establece <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />
<strong>de</strong> Pintura San Rafael, <strong>en</strong> Puerto P<strong>la</strong>ta.<br />
Año 1942 |cont.|<br />
Es c<strong>la</strong>usurado el periódico Listín Diario.<br />
Rafael Ignacio escribe <strong>la</strong> pieza musical<br />
Rapsodia Cibaeña.<br />
Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peñas literarias y artísticas<br />
que se celebran frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el Café Hollywood, se constituye<br />
el Círculo <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes (abril<br />
1942), integrado por españoles exiliados<br />
y dominicanos.<br />
Año 1942 |cont.|<br />
Guillermo González construye el Hotel<br />
Jaragua, importante mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura<br />
internacional, inaugurado<br />
por Trujillo.<br />
El Conservatorio Nacional <strong>de</strong> Música<br />
y Dec<strong>la</strong>mación inicia <strong>la</strong>bores doc<strong>en</strong>tes<br />
(13 <strong>de</strong> abril), al ser c<strong>la</strong>usurado el antiguo<br />
Liceo Musical. Su organizador y<br />
primer director fue el maestro Edward<br />
F<strong>en</strong>dler.<br />
El Estado dispone <strong>la</strong> suma <strong>de</strong><br />
$3,500.00 para adquirir los cuadros<br />
pictóricos y <strong>la</strong>s esculturas más notables<br />
exhibidas por los artistas dominicanos<br />
y extranjeros resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el<br />
país, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Exposición Nacional<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Año 1943<br />
Inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes como espacio para<br />
celebrar exposiciones, y proyecto para<br />
establecer <strong>un</strong> Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
La apertura fue celebrada con<br />
<strong>la</strong> primera exposición <strong>de</strong> Autorretratos<br />
registrada <strong>en</strong> el país, constituida<br />
por 24 obras <strong>de</strong> artistas vivos casi todos.<br />
Los expositores nacionales y extranjeros,<br />
fueron: Abe<strong>la</strong>rdo Rodríguez<br />
Urdaneta, Enrique García-Godody,<br />
Tito Cánepa, Darío Suro, Celeste<br />
Woss y Gil, Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, Pura<br />
Barón, Aida Roques, Gilberto<br />
Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Rafael Pina<br />
Melero, Juan A. Frías, Luis José<br />
Alvarez, Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo, José Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti, José Gausachs, Ernesto<br />
Lothar, José Rovira, José Alloza,<br />
Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez, Francisco<br />
Gausachs, Antonio Prats V<strong>en</strong>tós, Fco.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Fierro, Eug<strong>en</strong>io Granell,<br />
George Hausdorf.
Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|114| |115|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
Año 1943 |cont.|<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell celebra <strong>la</strong><br />
primera muestra <strong>de</strong> pintura surrealista<br />
que se registra <strong>en</strong> el país. Expone<br />
44 óleos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />
dicta <strong>un</strong>a confer<strong>en</strong>cia titu<strong>la</strong>da<br />
El Surrealismo y <strong>la</strong> Pintura, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Sociedad Alfa y Omega.<br />
Artistas exiliados españoles donan<br />
obra para <strong>la</strong> conmemoración <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana.<br />
Se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong>a exposición-subasta<br />
para construir <strong>un</strong>a fu<strong>en</strong>te pública <strong>en</strong><br />
agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> hospitalidad <strong>de</strong>l<br />
pueblo dominicano. En esta muestra<br />
participan Pascual, Gausachs, Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti, Granell, Alloza, Rovira, Ximpa,<br />
Shum y Soto.<br />
Año 1943 |cont.|<br />
Julio González Herrera publica Trem<strong>en</strong>tina,<br />
Clerén y Bongó.<br />
Juan Fco. García escribe <strong>la</strong> pieza musical<br />
Sinfonía Poemática.<br />
Se estr<strong>en</strong>a Abominación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Espera,<br />
obra para voz y gran orquesta, con<br />
música <strong>de</strong> Ninón Lapeiretta y texto <strong>de</strong><br />
Héctor Incháustegui Cabral.<br />
Año 1943 |cont.|<br />
José Rovira celebra muestra personal,<br />
exponi<strong>en</strong>do 1 fresco, 1 dibujo y<br />
39 óleos (paisajes y bo<strong>de</strong>gones).<br />
Ernesto Lothar celebra individual <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Galería Nacional. Exhibe 20 dibujos<br />
y 20 óleos: composiciones, paisajes y<br />
retratos.<br />
Arriba al país el escritor y diplomático<br />
chil<strong>en</strong>o Alberto Baeza Flores (n.<br />
1914) qui<strong>en</strong> se vincu<strong>la</strong> estrecham<strong>en</strong>te<br />
al ambi<strong>en</strong>te literario nacional.<br />
La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida aparece como<br />
movimi<strong>en</strong>to literario <strong>en</strong> Santo Domingo,<br />
al ser publicado el primer número<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> revista <strong>de</strong>l mismo nombre (octubre<br />
1943), dirigida por Alberto Bae-<br />
Año 1944<br />
Celebración <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />
Se tras<strong>la</strong>dan los restos <strong>de</strong> los<br />
Padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria a <strong>la</strong> Puerta <strong>de</strong>l<br />
Con<strong>de</strong> o Altar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria.<br />
Diseñado por el arquitecto Tomás Auñón<br />
e incluy<strong>en</strong>do relieves <strong>de</strong>l escultor<br />
Luis Soto, se inaugura el Monum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Financiera, conmemorando<br />
el Tratado Trujillo-Hull.<br />
Tuto Báez celebra exposición individual,<br />
expone <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 25<br />
obras: 19 óleos y 6 acuare<strong>la</strong>s (paisajes,<br />
retratos y esc<strong>en</strong>as popu<strong>la</strong>res).<br />
José Gausachs exhibe individualm<strong>en</strong>te<br />
187 obras; retratos, paisajes, bo<strong>de</strong>gones,<br />
esc<strong>en</strong>as popu<strong>la</strong>res y otros temas<br />
(óleos y dibujos). Es <strong>la</strong> primera<br />
muestra que registra este maestro catalán<br />
<strong>en</strong> el país.<br />
Año 1943 |cont.|<br />
za Flores, Franklin Mieses Burgos,<br />
Mariano Lebrón Saviñón, Freddy Gatón<br />
Arce y Fernán<strong>de</strong>z Granell (autor<br />
<strong>de</strong> Viñeta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista).<br />
Aparece el primer número <strong>de</strong> Los<br />
Cua<strong>de</strong>rnos Dominicanos <strong>de</strong> Cultura<br />
(septiembre 1943), a cargo <strong>de</strong> <strong>un</strong> directorio<br />
integrado por Tomás Hernán<strong>de</strong>z<br />
Franco, Héctor Incháustegui Cabral,<br />
Rafael Díaz Niese, Pedro R<strong>en</strong>é<br />
Contín Aybar, Emilio Rodríguez Demorizi<br />
y Vic<strong>en</strong>te Tol<strong>en</strong>tino Rojas.<br />
Carm<strong>en</strong> St<strong>en</strong>gre, refugiada españo<strong>la</strong>,<br />
publica el libro Mujeres Dominicanas,<br />
<strong>en</strong>tre otras obras editadas <strong>en</strong> el país.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
Seg<strong>un</strong>da Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes<br />
Plásticas; concurrieron a el<strong>la</strong> 26 artistas<br />
<strong>en</strong>tre los pintores, escultores, caricaturistas<br />
y dibujantes más notables<br />
<strong>de</strong>l país. Se expusieron 94 obras seleccionadas<br />
por <strong>un</strong> jurado <strong>de</strong> admisión.<br />
Esta bi<strong>en</strong>al fue más bi<strong>en</strong> <strong>un</strong><br />
concurso <strong>de</strong> pintura con temas específicos,<br />
el cual incluyó, como <strong>en</strong> los<br />
Juegos Florales, otras manifestaciones<br />
creativas premiadas <strong>en</strong> acto celebrado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santo Domingo.<br />
Se otorgaron distinciones a<br />
Juan Bautista Lamarche, Víctor Garrido,<br />
Manuel Chevalier y Armando Oscar<br />
Pacheco <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>glón poesía; a<br />
Rafael Damirón, Jesús <strong>de</strong> Galin<strong>de</strong>z y<br />
Miguel Angel Jiménez, <strong>en</strong> narrativa; a<br />
Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a y Manuel Simó,<br />
<strong>en</strong> música (?). El concurso <strong>de</strong> pintura<br />
comp<strong>en</strong>dia los temas y ga<strong>la</strong>rdones sigui<strong>en</strong>tes:<br />
1|Tema histórico o <strong>de</strong> carácter<br />
alegórico: Los Mártires <strong>de</strong>l Cer-<br />
Año 1943 |cont.|<br />
Se inician <strong>la</strong>s lecturas poéticas dominicales<br />
<strong>de</strong> La Torre, tertulia promovida<br />
por los directores <strong>de</strong> La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida, como manera <strong>de</strong> leer<br />
poesía <strong>en</strong> los parques.<br />
Franklin Mieses Burgos (n. 1907) publica<br />
su poema Paisaje con <strong>un</strong> Mer<strong>en</strong>gue<br />
al Fondo (Revista La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida No. III, Diciembre 1943).<br />
Los Triálogos, poesía <strong>de</strong> tres voces,<br />
publicada por Mariano Lebrón Saviñón,<br />
Baeza Flores y Domingo Mor<strong>en</strong>o<br />
Jiménez.<br />
Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar publica Antología<br />
Poética Dominicana.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
cado, óleo <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti. 2|Tema<br />
esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> vida popu<strong>la</strong>r: Esc<strong>en</strong>a Campesina,<br />
óleo <strong>de</strong> George Hausdorf (primer<br />
premio) y Camino <strong>de</strong>l Pueblo, <strong>de</strong><br />
Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez (seg<strong>un</strong>do<br />
premio). 3|Tema paisaje dominicano:<br />
Haina, óleo <strong>de</strong> José Gausachs y Paisaje<br />
Dominicano, óleo <strong>de</strong> Darío Suro<br />
(seg<strong>un</strong>do premio).<br />
Los 26 artistas seleccionados para<br />
exponer <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra bi<strong>en</strong>al fueron:<br />
José Alloza, Luis José Alvarez, Bernard<br />
González, Rafael Casado Soler,<br />
Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez, Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z<br />
Granell, Fco. Fernán<strong>de</strong>z Fierro,<br />
José Gausachs, Enrique García-Godoy,<br />
Manolo Pascual, Antonio Prats<br />
V<strong>en</strong>tós, Rafael Pina Melero, Abe<strong>la</strong>rdo<br />
Piñeyro, Joaquín Priego, W<strong>en</strong>ces<strong>la</strong>o<br />
Ramírez Duval, José Rovira, Darío<br />
Suro, Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo.<br />
Año 1943 |cont.|<br />
Compadre Mon, <strong>de</strong> Manuel <strong>de</strong>l<br />
Cabral, sale a <strong>la</strong> luz pública.<br />
Tres Artistas Dominicanos, título <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong> ext<strong>en</strong>so trabajo <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese,<br />
publica <strong>en</strong> Cua<strong>de</strong>rnos Dominicanos<br />
<strong>de</strong> Cultura No. 1, refiriéndose a<br />
Celeste Woss y Gil, Darío Suro y<br />
Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard.<br />
Darío Suro es nombrado agregado<br />
cultural dominicano <strong>en</strong> México, estudiando<br />
pintura durante tres años<br />
(1943-1946) con los maestros Guerrero<br />
Galván, Agustín Lazo y Diego<br />
Rivera.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
El arquitecto José Amable Frómeta,<br />
obti<strong>en</strong>e el premio único para el proyecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Feria <strong>de</strong>l Libro <strong>en</strong><br />
México. El jurado calificador lo integraron<br />
Díaz Niese, Caro Alvarez y Manuel<br />
Salvador Gautier.<br />
Se organiza <strong>la</strong> primera exposición<br />
ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>la</strong> cual recorre<br />
<strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l Cibao, <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />
itinerario <strong>de</strong> agosto a septiembre<br />
(1944) que incluyó <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Monseñor Nouel, San Francisco <strong>de</strong><br />
Macorís, Salcedo, Moca, Santiago y<br />
La Vega. La muestra <strong>la</strong> conformaron<br />
60 cuadros <strong>de</strong> autores vivos (…) <strong>en</strong>tre<br />
los más conocidos y celebrados<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción pictórica <strong>de</strong> los artistas,<br />
seleccionados e igualm<strong>en</strong>te<br />
cuadros <strong>de</strong> los alumnos sobresali<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA.<br />
Año 1943 |cont.|<br />
Oficialm<strong>en</strong>te es inaugurado el Conservatorio<br />
Nacional <strong>de</strong> Música.<br />
La Orquesta Sinfónica Nacional, conducida<br />
por Casal Chapi, ejecuta por<br />
primera vez <strong>en</strong> nuestro país<br />
(22/12/43) <strong>la</strong> Nov<strong>en</strong>a Sinfonía <strong>de</strong><br />
Beethov<strong>en</strong>, con ejecutantes solistas y<br />
coros dominicanos.<br />
Héctor Incháustegui Cabral publica<br />
En Soledad <strong>de</strong> Amor Herido.<br />
Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez publica<br />
Antología Mínima.<br />
Héctor J. Díaz publica Pl<strong>en</strong>itud.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
Los artistas conocidos eran: Woss y<br />
Gil, Suro, Yoryi, García-Godoy, Piñeyro,<br />
Gimbernard, Izquierdo, Fernán<strong>de</strong>z<br />
Fierro, Granell, Delia Weber, José Gausachs,<br />
Juan Bautista Gómez, Lothar,<br />
Hausdorf, Ve<strong>la</strong> Zanetti, Alloza, Rovira,<br />
Pascual, Aida Ibarra, Ramírez Duval,<br />
Antonio Ma<strong>la</strong>gón y Carm<strong>en</strong>cita Hernán<strong>de</strong>z..<br />
Los alumnos sobresali<strong>en</strong>tes:<br />
Fernán<strong>de</strong>z Diez, Francisco Gausachs,<br />
Pura Barón, Pina Melero, Luis José<br />
Alvarez, Mariluz Castillo, Mariane<strong>la</strong> Jiménez,<br />
G<strong>la</strong>dys Fiallo, Hell<strong>en</strong> Weis y<br />
Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega.<br />
Se realiza <strong>un</strong> concurso para erigir <strong>un</strong><br />
monum<strong>en</strong>to al Padre Gaspar Hernán<strong>de</strong>z.<br />
El jurado constituido por Sánchez<br />
Lustrino, Celeste Woss y Gil y<br />
Díaz Niese elige el proyecto <strong>de</strong>l español<br />
Luis Soto (hijo), autor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Financie-
Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|116| |117|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
Año 1944 |cont.|<br />
ra, localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Av<strong>en</strong>ida George<br />
Washington.<br />
Exposición individual <strong>de</strong>l dibujante Ernesto<br />
Scott, qui<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ta 16 caricaturas<br />
y 28 acuare<strong>la</strong>s.<br />
Seg<strong>un</strong>da exposición <strong>de</strong> José Rovira,<br />
con 1 fresco, 5 pasteles y 27 óleos.<br />
Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, para <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>cano<br />
<strong>de</strong> los pintores dominicanos,<br />
celebra exposición <strong>de</strong> 103 óleos <strong>en</strong>tre<br />
bo<strong>de</strong>gones, paisajes y retratos.<br />
Muestra individual <strong>de</strong> Antonio Bernard<br />
Gonzálvez (Toni), constituida por<br />
30 caricaturas <strong>de</strong> literatos y personajes<br />
políticos.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
La Comisión <strong>de</strong> Refugiados Pro C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario,<br />
que presi<strong>de</strong> Constancio Bernardo<br />
<strong>de</strong> Quirós, celebra <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo<br />
Dominicano <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Artistas<br />
Españoles resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el país: Luis<br />
Soto, José Gausachs, Manolo Pascual,<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti, José Rovira, Fernán<strong>de</strong>z<br />
Granell, Prats V<strong>en</strong>tós, José<br />
Alloza, Ximpa y Toni.<br />
Joaquín Priego dirige <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Artes Manuales <strong>de</strong> La Vega. En este<br />
año realiza <strong>un</strong> busto <strong>de</strong> <strong>la</strong> señorita<br />
Raquel Godoy, su futura esposa.<br />
Rafael Díaz Niese publica Notas sobre<br />
Arte Actual (Meditaciones <strong>de</strong> <strong>un</strong> Profano),<br />
<strong>en</strong> Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Cultura Dominicana<br />
No. 12 (Agosto 1944). Hace<br />
refer<strong>en</strong>cia a Colson, Cánepa, Suro y<br />
Manolo Pascual.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
Se inauguran los murales <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti<br />
realizados <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>cio M<strong>un</strong>icipal<br />
<strong>de</strong> Santo Domingo.<br />
Exposición <strong>de</strong>l escultor Manolo Pascual,<br />
director <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA, <strong>la</strong> cual fue<br />
inaugurada por el gobernante Trujillo.<br />
Se exhibieron 41 obras, <strong>en</strong>tre retratos,<br />
figuras y dibujos.<br />
Ramírez Duval, pintor azuano, autodi<strong>de</strong>cta<br />
y <strong>de</strong>sconocido, celebra individual<br />
<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />
Individual <strong>de</strong> George Hausdorf, qui<strong>en</strong><br />
expuso 51 óleos, 20 retratos al carboncillo,<br />
11 aguafuertes y 6 pasteles.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
Tomás Morel publica La Calle <strong>de</strong> mi<br />
Casa.<br />
En ediciones especiales <strong>de</strong> La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida, se publican textos poéticos<br />
<strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> sus integrantes:<br />
Rosa <strong>de</strong> Tierra, <strong>de</strong> Rafael Américo<br />
H<strong>en</strong>ríquez; Víspera <strong>de</strong>l Sueño, <strong>de</strong> Aida<br />
Cartag<strong>en</strong>a Porta<strong>la</strong>tín; Clima <strong>de</strong> Eternidad,<br />
<strong>de</strong> Franklin Mieses Burgos; Coral<br />
<strong>de</strong> Sombras, <strong>de</strong> Manuel Valerio; Vlía,<br />
<strong>de</strong> Freddy Gatón Arce; Sonámbulos<br />
sin Sueños, <strong>de</strong> Mariano Lebrón Saviñón;<br />
V<strong>en</strong>daval Interior, <strong>de</strong> Antonio<br />
Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer.<br />
El poeta español Pedro Salinas<br />
(1892-1952) visita Santo Domingo,<br />
dictando varias confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>un</strong>iversidad. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Salinas<br />
vino a ser el acontecimi<strong>en</strong>to literario<br />
Año 1944 |cont.|<br />
La Nación (10 agosto), reseña <strong>la</strong> exitosa<br />
exposición pictórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />
Abe<strong>la</strong>rdo Rodríguez Urdaneta dirigida<br />
por Rosalydia Ureña Alfau, <strong>en</strong><br />
San Pedro <strong>de</strong> Macorís, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />
sobresal<strong>en</strong> Ruddy Rijo, José Fco. Sa<strong>la</strong>dín<br />
y Sara Lugo. Esta última: «En<br />
sus trabajos expuestos (…) ha sabido<br />
reflejar int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te su espíritu<br />
artístico. En los paisajes locales emplea<br />
<strong>un</strong>a técnica personal».<br />
La Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Pintura y Dibujo San<br />
Rafael, dirigida por el músico y pintor<br />
Arz<strong>en</strong>o Tavárez, celebra exposición<br />
<strong>de</strong> sus alumnos <strong>en</strong> el Club Recreativo<br />
<strong>de</strong> Damas, <strong>en</strong> Puerto P<strong>la</strong>ta. El diario<br />
La Nación (2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1944), seña<strong>la</strong><br />
que <strong>en</strong> el cartel figuran: Soucy<br />
Año 1944 |cont.|<br />
<strong>de</strong>l año, no sólo para los emigrados<br />
republicanos, que veían <strong>en</strong>tre ellos a<br />
<strong>un</strong>a <strong>de</strong> sus más <strong>de</strong>stacadas figuras<br />
poéticas, sino para los dominicanos.<br />
La Suite Arcaica, <strong>de</strong> Ninón Lapeiretta,<br />
es interpretada por el Cuarteto Blech,<br />
<strong>en</strong> estr<strong>en</strong>o m<strong>un</strong>dial transmitido por <strong>la</strong><br />
BBC <strong>de</strong> Londres.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
Castillo, Carlos J. M<strong>en</strong>a, Oscar Romero<br />
y Ricardo Brugal.<br />
Radhamés Mejía ejerce doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do y escultura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Artes Manuales Presi<strong>de</strong>nte Trujillo,<br />
<strong>de</strong> Santiago.<br />
Margarita Lugo dirige Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ballet,<br />
<strong>de</strong> acuerdo a reseña <strong>de</strong>l diario La<br />
Nación (4 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1944).<br />
Rafael Díaz Niese presi<strong>de</strong> <strong>de</strong>legación<br />
que asiste a <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong>l Libro <strong>en</strong> México,<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> dicta confer<strong>en</strong>cia sobre<br />
Arte Dominicano y cura <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> tres pintores<br />
dominicanos: Celeste Woss y Gil,<br />
Yoryi Morel y Darío Suro, <strong>en</strong> exposi-<br />
Año 1945<br />
Exposición <strong>de</strong> Enrique García-Godoy,<br />
constituida por 100 óleos, 77 pasteles,<br />
50 acuare<strong>la</strong>s y dibujos y 7 estudios<br />
morfológicos <strong>de</strong>l cuerpo humano<br />
que ilustraban <strong>la</strong> teoría estética <strong>de</strong>l<br />
pintor vegano.<br />
La Seg<strong>un</strong>da Exposición Ambu<strong>la</strong>nte recorrió<br />
<strong>la</strong>s regiones sur y noroeste <strong>de</strong>l<br />
país. Del 2 al 20 <strong>de</strong> mayo su itinerario<br />
fue San Cristóbal, Baní, Azua, Barahona,<br />
Neiba, San Juan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maguana,<br />
Elías Piña, Dajabón y Montecristi.<br />
Se establece el Gran Premio Anual<br />
Presi<strong>de</strong>nte Trujillo, mediante el cual<br />
se convoca a los estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes para<br />
que ejecut<strong>en</strong> <strong>en</strong> jornadas <strong>de</strong> 3 horas<br />
durante diez días, obras pictóricas y<br />
esculturas. Un jurado calificador inte-<br />
Año 1944 |cont.|<br />
ción celebrada <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes, con favorable crítica <strong>de</strong>l diario<br />
El Universal.<br />
El mo<strong>de</strong>lo vivo como recurso para <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l dibujo y el mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do,<br />
se introduce por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística <strong>de</strong>l país.<br />
Se inaugura el Nuevo Museo Nacional,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s edificaciones contiguas al Alcázar<br />
<strong>de</strong> Diego Colón, con <strong>un</strong> total <strong>de</strong> 12<br />
sa<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se distribuyeron el<br />
patrimonio prehistórico (3 sa<strong>la</strong>s), recuerdos<br />
<strong>de</strong> próceres y personajes (2<br />
sa<strong>la</strong>s), <strong>la</strong> arqueología colonial (1 sa<strong>la</strong>),<br />
armas (3 sa<strong>la</strong>s) y <strong>un</strong>a biblioteca.<br />
Año 1945 |cont.|<br />
grado por el Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes, los Profesores Pascual<br />
Hausdorf, Lothar y el crítico <strong>de</strong> arte<br />
Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar otorgaron<br />
los premios sigui<strong>en</strong>tes: Primer premio<br />
<strong>de</strong> pintura: Rafael Pina Melero.<br />
Seg<strong>un</strong>do premio <strong>de</strong> pintura: Luis José<br />
Alvarez Delmonte. Primer premio<br />
<strong>de</strong> escultura: Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega.<br />
Seg<strong>un</strong>do premio <strong>de</strong> escultura:<br />
Luis Martínez Richiez.<br />
Este concurso era exclusivo para estudiantes<br />
<strong>de</strong> término y <strong>la</strong>s obras premiadas<br />
(con diplomas, medal<strong>la</strong>s y<br />
comp<strong>en</strong>saciones metálicas) ingresaron<br />
a <strong>la</strong> colección nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes.<br />
Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a es nombrado<br />
Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, sustituy<strong>en</strong>do<br />
a Rafael Díaz Niese.<br />
Año 1944 |cont.|<br />
Guillermo González y José Antonio<br />
Caro se asocian para realizar tres<br />
obras: El Casino <strong>de</strong> Güibia, el Hipódromo<br />
Per<strong>la</strong> Antil<strong>la</strong>na y el Cuartel <strong>de</strong><br />
Bomberos.<br />
Juan Francisco García es nombrado<br />
director <strong>de</strong>l Conservatorio Nacional<br />
<strong>de</strong> Música, sustituy<strong>en</strong>do al maestro<br />
Edward F<strong>en</strong>dler.<br />
Enrique Casal Chapi dicta confer<strong>en</strong>cia<br />
sobre Música y Músicos Dominicanos.<br />
Es editada <strong>la</strong> Historia Gráfica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República Dominicana, <strong>de</strong> José Ramón<br />
Estel<strong>la</strong> y ab<strong>un</strong>dantem<strong>en</strong>te ilustrada<br />
por José Alloza.<br />
Año 1945 |cont.|<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti, Mair<strong>en</strong>í Cabral y<br />
Robles Toledano ingresan como doc<strong>en</strong>tes<br />
a <strong>la</strong> ENBA. Los dos últimos<br />
asum<strong>en</strong> el programa <strong>de</strong> anatomía artística<br />
e historia <strong>de</strong>l arte.<br />
Es <strong>de</strong>ve<strong>la</strong>do el monum<strong>en</strong>to al Presbítero<br />
Gaspar Hernán<strong>de</strong>z, cuya imag<strong>en</strong><br />
fue realizada por el escultor Luis Soto<br />
y f<strong>un</strong>dida <strong>en</strong> bronce por Francisco<br />
Dorado.<br />
Barón Castillo, fotógrafo dominicano,<br />
celebra <strong>en</strong> los salones <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>rno<br />
estudio <strong>un</strong>a muestra personal <strong>de</strong> fotografías<br />
artísticas. (La Nación, 1945).<br />
Exposición Individual <strong>de</strong> José Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes (15-25 <strong>de</strong> septiembre).
Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|118| |119|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
Año 1945 |cont.|<br />
Muestra personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintora<br />
Juliette Guérin <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería<br />
Nacional (6-16 <strong>de</strong> octubre).<br />
Exhibición <strong>de</strong>l surrealista Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z<br />
Granell. (15-25 noviembre).<br />
Seg<strong>un</strong>da muestra personal <strong>de</strong> Ernesto<br />
Scott, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional (1-10 <strong>de</strong><br />
diciembre).<br />
George Hausdorf expone individualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes (21-31 <strong>de</strong> diciembre).<br />
La Aca<strong>de</strong>mia Yoryi inaugura <strong>en</strong> el<br />
At<strong>en</strong>eo Amantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz, <strong>de</strong> Santiago,<br />
<strong>la</strong> exposición anual <strong>de</strong> pintura, figurando<br />
como expositores: Cecilia<br />
Año 1946<br />
La Tercera Exposición Ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong><br />
Pinturas recorre el Este <strong>de</strong> <strong>la</strong> República,<br />
visitando <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> marzo al 15 <strong>de</strong><br />
abril: Sánchez, Sabana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mar, San<br />
Pedro <strong>de</strong> Macorís y Los L<strong>la</strong>nos.<br />
En <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />
se registran <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes exposiciones.<br />
1|Muestra <strong>de</strong> Rafael Pina Melero,<br />
qui<strong>en</strong> exhibe 80 obras. 2|Individual<br />
<strong>de</strong> Fernando Tarazona, qui<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ta<br />
59 obras. 3|Exhibición <strong>de</strong> Julia<br />
Díaz, conformada por 40 obras. 4|Exposición<br />
<strong>de</strong> 33 obras personales <strong>de</strong>l<br />
pintor dominicano, resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> Cuba,<br />
Carlos Ramírez Guerra (dibujos, acuare<strong>la</strong>s<br />
y ap<strong>un</strong>tes). 5|Exposición <strong>de</strong> pinturas<br />
españo<strong>la</strong>s: Colección <strong>de</strong> reproducciones<br />
<strong>de</strong> El Greco, Velázquez, Murillo<br />
y Goya. 6|Muestra individual <strong>de</strong><br />
Luis José Alvarez, constituida por 43<br />
obras (óleos, acuare<strong>la</strong>s y temples).<br />
Año 1945 |cont.|<br />
Cortiña, Mario Grullón, Ena Moore,<br />
José Eug<strong>en</strong>io Rosa, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />
Bel<strong>la</strong>s Artes, inaugurada por el Presi<strong>de</strong>nte<br />
Trujillo y <strong>la</strong> Primera Dama. En<br />
esta tercera muestra expon<strong>en</strong> Príamo<br />
Morel, Conso<strong>la</strong>ción Jiménez, Aida Celeste<br />
Roques, Gloria Montil<strong>la</strong>, C<strong>la</strong>ra<br />
Le<strong>de</strong>sma, Luichi Martínez Richiez,<br />
Mariane<strong>la</strong> Jiménez, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell <strong>en</strong>trevista<br />
a Francisco Rebajes, artista <strong>de</strong>l diseño<br />
industrial nacido <strong>en</strong> Puerto P<strong>la</strong>ta,<br />
hijo <strong>de</strong> padre mallorquín y madre <strong>de</strong><br />
Ibiza. Creador <strong>de</strong> <strong>la</strong> marca Rebajes<br />
para <strong>la</strong>s joyas que diseña, se le consi<strong>de</strong>ra<br />
<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros artistas que<br />
se <strong>de</strong>dicaron a <strong>la</strong> dignificación <strong>de</strong>l ar-<br />
Año 1946 |cont.|<br />
7|Tercera individual <strong>de</strong> Ernesto Scott,<br />
qui<strong>en</strong> expone <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 45<br />
obras <strong>en</strong>tre acuare<strong>la</strong>s y temples. 8|<br />
Primera exposición personal <strong>de</strong> Gilberto<br />
Hernán<strong>de</strong>z Ortega, qui<strong>en</strong> exhibe<br />
63 obras (óleos y dibujos).<br />
Darío Suro expone grupalm<strong>en</strong>te y celebra<br />
muestra individual <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>cio<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, México, D. F.<br />
La Dirección <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes organiza<br />
<strong>un</strong>a Exposición Pictórica con obras<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Colección Nacional, <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro<br />
Social y Obrero <strong>de</strong> Ciudad Trujillo.<br />
La escultura Muchacho Descalzo Jugando<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle (El Peloterito), <strong>de</strong><br />
Ismael López G<strong>la</strong>ss es ga<strong>la</strong>rdonada<br />
<strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> los V Juegos Deporti-<br />
Año 1945 |cont.|<br />
te industrial. Usa <strong>la</strong>tas <strong>de</strong> sardinas y<br />
otros medios para <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong><br />
joyas.<br />
Rafael Díaz Niese dicta confer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad Absi<strong>de</strong>. El tema es el<br />
Arte Pictórico, <strong>en</strong> el que afirma que lo<br />
primero que hace falta para s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong><br />
pintura es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> pintura.<br />
Purita Barón (n. 1924), Gilberto<br />
Hernán<strong>de</strong>z Ortega (n. 1923), Gilberto<br />
Fernán<strong>de</strong>z Diez (n. 1922) egresan <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ENBA.<br />
Enrique Casal Chapi r<strong>en</strong><strong>un</strong>cia como<br />
Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Na-<br />
Año 1946 |cont.|<br />
vos <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y el Caribe, celebrados<br />
<strong>en</strong> Me<strong>de</strong>llín, Colombia.<br />
La III Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />
reúne <strong>un</strong>a selección <strong>de</strong> 62 obras<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong> total <strong>de</strong> 119 pres<strong>en</strong>tadas al Jurado<br />
<strong>de</strong> selección integrado por el Director<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, el crítico<br />
Manuel Vall<strong>de</strong>peres y el Pbro. Oscar<br />
Robles Toledano. La premiación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras fue <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> otro jurado<br />
que integraron José Antonio Caro,<br />
Leo Pou Ricart, Manuel Vall<strong>de</strong>peres,<br />
Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar, Armando<br />
Oscar Pacheco, Eduardo Matos Díaz y<br />
Robles Toledano. Un total <strong>de</strong> 22 artistas<br />
conformaron <strong>la</strong> participación, otorgándose<br />
los premios sigui<strong>en</strong>tes: Pintura:<br />
primer premio: Paisaje (óleo),<br />
Darío Suro. Seg<strong>un</strong>do premio: Tríptico<br />
(oluceo), Ve<strong>la</strong> Zanetti. Tercer premio:<br />
Marina <strong>de</strong> Hondura (óleo), Luis José<br />
Año 1945 |cont.|<br />
cional, sustituyéndole provisionalm<strong>en</strong>te<br />
Enrique Mejía Arredondo, Subdirector<br />
Administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta.<br />
Jaime Colson obti<strong>en</strong>e el Primer Premio<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Internacional <strong>de</strong><br />
Bilbao, España.<br />
Díaz Niese publica Un Lustro <strong>de</strong> Esfuerzo<br />
Artístico, memoria <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />
e igualm<strong>en</strong>te el estudio La Alfarería<br />
Indíg<strong>en</strong>a Dominicana.<br />
Angel Botello se tras<strong>la</strong>da a Haití, <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> establece taller y produce pinturas<br />
re<strong>la</strong>cionadas con el tema local.<br />
Año 1946 |cont.|<br />
Alvarez. Escultura: Primer premio:<br />
Mujer <strong>en</strong> Reposo (terracota), Manolo<br />
Pascual. Seg<strong>un</strong>do premio: V<strong>en</strong>cido<br />
(mármol), Antonio Prats V<strong>en</strong>tós. Tercer<br />
premio: Torm<strong>en</strong>to (yeso), Luichi<br />
Martínez Richiez. Grabado: Primer<br />
premio: Dec<strong>la</strong>rado <strong>de</strong>sierto. Seg<strong>un</strong>do<br />
premio: Obra, George Hausdorf. Tercer<br />
premio: Bai<strong>la</strong>rina Calzándose, Bernard<br />
Gonzálvez (Toni).<br />
Exposición Concurso <strong>de</strong> Carteles <strong>de</strong><br />
promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> República con el tema<br />
<strong>de</strong>l Traje Típico Nacional. Con tal<br />
objetivo se llevó <strong>un</strong>a mo<strong>de</strong>lo a <strong>la</strong> EN-<br />
BA, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> cual se trabajaron 18<br />
obras expuestas <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano.<br />
Un jurado otorgó los ga<strong>la</strong>rdones<br />
(diplomas y premios <strong>en</strong> metálico) a<br />
los sigui<strong>en</strong>tes alumnos: Juan E. Frías:<br />
Primer premio. Mariano Eckert: Seg<strong>un</strong>do<br />
premio. Conso<strong>la</strong>ción Jiménez<br />
Año 1945 |cont.|<br />
Julio Alberto Hernán<strong>de</strong>z dirige el Instituto<br />
Musical Juan Fco. García.<br />
Aparece <strong>un</strong>a Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ballet, subv<strong>en</strong>cionada<br />
por el Gobierno. La dirig<strong>en</strong><br />
Ernest H. Brawer y Herta Gracier.<br />
La integra <strong>un</strong> <strong>Grupo</strong> <strong>de</strong> 30 bai<strong>la</strong>rines,<br />
muchos <strong>de</strong> ellos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> familias<br />
humil<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital.<br />
Max H<strong>en</strong>ríquez Ureña publica Panorama<br />
Histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Literatura Dominicana.<br />
José Antonio Caro construye el edificio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>un</strong>a articu<strong>la</strong>ción e interpretación<br />
espacial notables. Se le <strong>en</strong>car-<br />
Año 1946 |cont.|<br />
Reyes: Tercer premio. Rosa Amelia Jiménez:<br />
M<strong>en</strong>ción. G<strong>la</strong>dys Fiallo: M<strong>en</strong>ción.<br />
Ana Francia Bonnet: M<strong>en</strong>ción.<br />
Concurso <strong>de</strong> Carteles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
<strong>de</strong> Turismo, convocado para pintores<br />
graduados y no graduados <strong>de</strong> <strong>la</strong> EN-<br />
BA: Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Díez: Primer y<br />
seg<strong>un</strong>do premio. Mariano Eckert: Tercer<br />
premio.<br />
Curso <strong>de</strong> Anatomía y <strong>de</strong> Grabado son<br />
introducidos por primera vez <strong>en</strong> el<br />
Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />
Bel<strong>la</strong>s Artes. Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />
anatomía se utilizan cadáveres suministrados<br />
por el Instituto Anatómico<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santo Domingo.<br />
Año 1945 |cont.|<br />
ga al pintor Ve<strong>la</strong> Zanetti realizar<br />
murales.<br />
H<strong>en</strong>ry Gazón Bona produce los prototipos<br />
formales que habían <strong>de</strong> servir<br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong> arquitectura oficial<br />
<strong>de</strong>l régim<strong>en</strong>. Diseña el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong>l<br />
Partido Dominicano <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
Capital.<br />
Ninón Lapeiretta f<strong>un</strong>da <strong>la</strong> Sociedad<br />
Dominicana <strong>de</strong> Conciertos INTARIN<br />
(Intercambio Artístico Internacional).<br />
José Gausachs viaja a Caracas, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />
<strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> su hijo Francisco,<br />
exponi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
Año 1946 |cont.|<br />
Abel Eisemberg, maestro mejicano,<br />
es nombrado Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta<br />
Sinfónica Nacional. El nuevo Director<br />
or<strong>de</strong>na organizar y catalogar el archivo<br />
<strong>de</strong> música.<br />
Es creado el Teatro Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Arte<br />
Nacional, mediante Decreto 3545 <strong>de</strong>l<br />
19 <strong>de</strong> mayo. Emilio Aparicio ocupa <strong>la</strong><br />
Dirección.<br />
Después <strong>de</strong> residir temporalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el exterior, José Gausachs reingresa a<br />
<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />
ocupando el cargo <strong>de</strong> Subdirector.<br />
Ernesto Lothar abandona <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA y José Ve<strong>la</strong> Zanetti es <strong>de</strong>signado<br />
profesor <strong>de</strong> dibujo.
Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|120| |121|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
Año 1946 |cont.|<br />
André Bretón, consi<strong>de</strong>rado el Padre <strong>de</strong>l<br />
Surrealismo, arriba a Santo Domingo,<br />
por seg<strong>un</strong>da vez, re<strong>un</strong>iéndose con integrantes<br />
<strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />
La Secretaría <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores<br />
seleccionó a los pintores Yoryi<br />
Morel, Rafael Pina Melero y Darío Suro<br />
para que <strong>un</strong> cuadro al óleo <strong>de</strong> cada<br />
<strong>un</strong>o figurase <strong>en</strong> <strong>la</strong> Embajada Dominicana<br />
<strong>de</strong> Washington.<br />
Egresan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes individualida<strong>de</strong>s:<br />
Mariane<strong>la</strong> Jiménez (n. 1925).<br />
Luichi Martínez Richiez (n. 1928).<br />
Ana Francia Bonnet (n. 19..?). Belkis<br />
Adrover. (n. 1920). Juan Antonio<br />
Frías (n. 1925). Ana Delgado (¿?) y<br />
G<strong>la</strong>dys Fiallo (¿?).<br />
Año 1948 |cont.|<br />
Abe<strong>la</strong>rdo Piñeyro, Marcial Schotborgh<br />
y Darío Suro (fuera <strong>de</strong> concurso).<br />
Escultores: José Figuero, Luichi Martínez<br />
Richiez y Antonio Prats V<strong>en</strong>tós.<br />
El jurado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al fue integrado<br />
por Rafael Díaz Niese, Darío Suro, Celeste<br />
Woss y Gil, Delia Weber y Pedro<br />
R<strong>en</strong>é Contín Aybar, el cual recom<strong>en</strong>dó<br />
<strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> dos obras: Diablo<br />
Cojuelo (óleo 1948), <strong>de</strong> José Ve<strong>la</strong> Zanetti,<br />
y Troncos (óleo 1948), <strong>de</strong> Elsa<br />
Divanna; a <strong>la</strong> escultura Inoc<strong>en</strong>cia (a<strong>la</strong>bastro),<br />
<strong>de</strong> Antonio Prats V<strong>en</strong>tós, le<br />
fue otorgada <strong>un</strong>a distinción <strong>de</strong> honor.<br />
La exposición Bi<strong>en</strong>al origina com<strong>en</strong>tarios<br />
negativos provocados por el predominio<br />
<strong>de</strong> temas negroi<strong>de</strong>s y realistas<br />
que se re<strong>la</strong>cionan al impacto producido<br />
por <strong>la</strong> individual <strong>de</strong> Darío Suro<br />
(1947). Obras notables <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al<br />
Año 1946 |cont.|<br />
En el referido grupo, Mariane<strong>la</strong> Jiménez,<br />
<strong>en</strong> pintura, y Ana Francia Bonnet,<br />
<strong>en</strong> escultura, recib<strong>en</strong> el Gran Premio<br />
Presi<strong>de</strong>nte Trujillo. El egresado Martínez<br />
Richiez es <strong>de</strong>signado vaciador <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, inmediatam<strong>en</strong>te egresa.<br />
Estr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l poema musical Vírg<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> Galindo, <strong>de</strong> José Dolores Cerón, y<br />
el Concertino para f<strong>la</strong>uta y orquesta,<br />
<strong>de</strong> Enrique <strong>de</strong> March<strong>en</strong>a.<br />
Vic<strong>en</strong>te Grisolía egresa como profesor<br />
<strong>de</strong> piano <strong>de</strong>l Conservatorio Nacional<br />
<strong>de</strong> Música. Es el primer pianista<br />
salido <strong>de</strong> au<strong>la</strong>s dominicanas.<br />
Año 1948 |cont.|<br />
que no fueron ga<strong>la</strong>rdonadas: La Garratcha<br />
(óleo 1948), <strong>de</strong> José Gausachs;<br />
Ve<strong>la</strong>ción (óleo 1948), <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cual Hernán<strong>de</strong>z Ortega <strong>en</strong>foca <strong>un</strong> grupo<br />
<strong>de</strong> cinco negros con ojos <strong>de</strong>smesurados.<br />
La Fiebre, <strong>de</strong> Darío Suro,<br />
fuera <strong>de</strong> concurso; Siesta (óleo<br />
1948), <strong>de</strong> Marcial Schotborgh, recom<strong>en</strong>dada<br />
para <strong>un</strong> premio especial<br />
ofrecido por el Ay<strong>un</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San<br />
Pedro <strong>de</strong> Macorís. Otros dos pintores,<br />
Radhamés Mejía y Eligio Pichardo,<br />
pres<strong>en</strong>tan impresionantes obras<br />
re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> negritud.<br />
Se conforma el grupo <strong>de</strong> poetas i<strong>de</strong>ntificado<br />
como G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l 48, hermanados<br />
por <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción creada<br />
por María Ugarte, y <strong>la</strong> Sección Co<strong>la</strong>boración<br />
Esco<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>l diario El Caribe,<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zaron a publicar sus<br />
trabajos.<br />
Año 1947<br />
Yoryi Morel viaja a Estados Unidos,<br />
invitado por el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Estado a <strong>un</strong>a estadía <strong>de</strong> 3 meses.<br />
Es celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional<br />
<strong>la</strong> exposición colectiva titu<strong>la</strong>da Las<br />
Artes Visuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Era <strong>de</strong> Trujillo.<br />
George Hausdorf celebra muestra<br />
personal, constituida por 52 obras,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
Es <strong>un</strong>a exhibición previa a <strong>la</strong> que celebra<br />
<strong>en</strong> San Juan, Puerto Rico.<br />
Darío Suro retorna al país y expone<br />
<strong>la</strong>s obras producidas <strong>en</strong> México.<br />
Exhibe individualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería<br />
Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
Capital e igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />
Año 1949<br />
C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma registra <strong>la</strong> primera exposición<br />
personal, <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong><br />
San Pedro <strong>de</strong> Macorís.<br />
Domingo Liz concluye sus estudios <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
Jaime Colson regresa a París, realizando<br />
<strong>un</strong>a muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Rue Campagne Première.<br />
Mo<strong>un</strong>ia André celebra exposición<br />
personal.<br />
Seg<strong>un</strong>da exposición personal <strong>de</strong> Gilberto<br />
Hernán<strong>de</strong>z Ortega.<br />
Marcial Schotborgh (n. 1931) egresa<br />
titu<strong>la</strong>do como profesor <strong>de</strong> dibujo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ENBA.<br />
Año 1947 |cont.|<br />
La Progresista <strong>de</strong> La Vega. En este<br />
mismo año, el Gobierno lo nombra<br />
Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
Luichi Martínez Richiez celebra su primera<br />
exposición personal. El diario La<br />
Nación (13 <strong>de</strong> j<strong>un</strong>io <strong>de</strong> 1947) <strong>la</strong> reseña<br />
como «<strong>la</strong> primera individual <strong>de</strong> esculturas<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong> escultor dominicano».<br />
Año 1949 |cont.|<br />
Antonio Toribio finaliza sus estudios<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />
y organiza sus primeros proyectos<br />
escultóricos.<br />
Gilberto Fernán<strong>de</strong>z Diez, graduado <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ENBA <strong>en</strong> 1945, registra <strong>la</strong> primera<br />
exposición personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong> Oviedo, <strong>en</strong> Asturias (España).<br />
Exposición <strong>de</strong> 10 pintoras dominicanas<br />
celebrada <strong>en</strong> Santo Domingo.<br />
Las expositoras concurrieron <strong>en</strong> el<br />
mismo año a <strong>la</strong> Exposición Fem<strong>en</strong>ina<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, celebrada <strong>en</strong> Río <strong>de</strong><br />
Janeiro, Brasil. Las pintoras son:<br />
1| Adrover <strong>de</strong> Cibrán, Belkiss, expone<br />
cuatro paisajes. 2|Delgado Con<strong>de</strong>, Alma,<br />
expone dos paisajes, obti<strong>en</strong>e Diploma<br />
<strong>de</strong> Honor <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra brasile-<br />
Año 1948<br />
Llegan al país los artistas europeos<br />
Mo<strong>un</strong>ia André (alemana) y Joseph<br />
Fulop (húngaro).<br />
C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma (n. 1924), Radhamés<br />
Mejía (n. 1925), Nidia Serra (n.1928),<br />
Elsa Divanna (n. 1927) y Noemí Mel<strong>la</strong><br />
(n. 1929), egresan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
Yoryi Morel es nombrado Subdirector<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
En <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />
expone individualm<strong>en</strong>te Antonio Prats<br />
V<strong>en</strong>tós.<br />
Año 1949 |cont.|<br />
ña. 3|Di Vanna, Elsa, exhibe 3 obras<br />
paisajísticas. 4|Fiallo, G<strong>la</strong>dys, muestra<br />
3 obras paisajísticas. 5|Gr<strong>un</strong>ing,<br />
Elsa, expuso <strong>un</strong>a vista <strong>de</strong> cocoteros.<br />
6|Jiménez, Mariane<strong>la</strong>, participa con<br />
<strong>un</strong>a naturaleza y dos vistas. 7|Le<strong>de</strong>sma,<br />
C<strong>la</strong>ra, exhibe 3 paisajes y obti<strong>en</strong>e<br />
Diploma <strong>de</strong> Honor <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición<br />
brasileira. 8|Mel<strong>la</strong>, Noemí, expone<br />
dos paisajes. 9|Serra, Nidia, muestra<br />
tres paisajes y obti<strong>en</strong>e Diploma <strong>de</strong><br />
Honor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Expo <strong>de</strong>l Brasil. 10|Val<strong>de</strong>z<br />
<strong>de</strong> Sanz, América, participa con<br />
<strong>un</strong> bo<strong>de</strong>gón y <strong>un</strong> paisaje.<br />
Manuel Rueda publica Las Noches y<br />
Tríptico <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />
Pedro Mir publica <strong>en</strong> La Habana Hay<br />
<strong>un</strong> País <strong>en</strong> el M<strong>un</strong>do, poema gris <strong>en</strong><br />
varias ocasiones.<br />
Año 1948 |cont.|<br />
Ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mallorca, Jaime<br />
Colson realiza los frescos <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong><br />
Murtra, <strong>en</strong> Cabo Form<strong>en</strong>tor.<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti inicia <strong>la</strong>s pinturas murales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> y muros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia<br />
<strong>de</strong> San Cristóbal (27 murales).<br />
IV Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes Plásticas.<br />
Con <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> 67 pinturas y<br />
dibujos, y 7 esculturas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />
a 23 autores: Pintores: Carlos Báez,<br />
Elsa Divanna, Gilberto Fernán<strong>de</strong>z<br />
Diez, Francisco Fernán<strong>de</strong>z Fierro,<br />
G<strong>la</strong>dys Fiallo, José Gausachs, Mario<br />
Fco. Grullón, Elsa Gr<strong>un</strong>ing, Gilberto<br />
Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Mariane<strong>la</strong> Jiménez,<br />
C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma, Antonio Ma<strong>la</strong>gón,<br />
Noemí Mel<strong>la</strong>, Príamo Morel, Yoryi<br />
Morel, Hans Aap, Eligio Pichardo,<br />
Año 1949 |cont.|<br />
Vigil Díaz publica Orégano, serie <strong>de</strong><br />
cu<strong>en</strong>tos criollos.<br />
Joaquín Ba<strong>la</strong>guer publica <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />
Aires, Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> biografía <strong>de</strong> Duarte,<br />
El Cristo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Libertad.<br />
Ramón Lacay Po<strong>la</strong>nco publica La Mujer<br />
<strong>de</strong> Agua (nove<strong>la</strong>).<br />
Manuel Del Cabral publica Antología<br />
Tierra.<br />
Andrés Francisco Requ<strong>en</strong>a publica<br />
Cem<strong>en</strong>terio sin Cruces.<br />
Juan Francisco García escribe <strong>la</strong> pieza<br />
musical Fantasía Concertante para<br />
piano y orquesta.
Capítulo 2 |<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|122| |123|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
Año 1950<br />
Jaime Colson retorna al país, ocupando<br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
En julio <strong>de</strong>l mismo año visita <strong>la</strong><br />
Aca<strong>de</strong>mia Yoryi, <strong>en</strong> Santiago.<br />
Es nombrado profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA el<br />
escultor Antonio Prats V<strong>en</strong>tós.<br />
V Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes Plásticas,<br />
es celebrada <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong>l 16 al<br />
31, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> 47 expositores<br />
y el registro <strong>de</strong> 80 obras.<br />
1|En Pintura: Mo<strong>un</strong>ia André; Tuto<br />
Báez; V<strong>en</strong>tura Báez Lora; Ada Balcácer;<br />
Rafael Enrique Br<strong>en</strong>s; Jaime Colson;<br />
Félix Dis<strong>la</strong> Guillén; Elsa Divanna;<br />
Mariano Eckert; Gilberto Fernán<strong>de</strong>z<br />
Diez; Francisco Fernán<strong>de</strong>z Fierro;<br />
Año 1950 |cont.|<br />
Darío Suro viaja a Madrid, ocupando<br />
el cargo <strong>de</strong> Agregado Cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Embajada Dominicana.<br />
F<strong>un</strong>dación <strong>de</strong>l Círculo Nacional <strong>de</strong> Artistas,<br />
integrado por 13 miembros<br />
que <strong>en</strong>cabeza Noemí Mel<strong>la</strong> como Presi<strong>de</strong>nta.<br />
Al parecer, <strong>la</strong> primera pres<strong>en</strong>tación<br />
pública <strong>de</strong>l CNA fue <strong>la</strong> muestra<br />
Salón <strong>de</strong> Otoño.<br />
En <strong>la</strong> I Exposición Bi<strong>en</strong>al Hispanoamericana<br />
<strong>de</strong> Arte, celebrada <strong>en</strong> Madrid,<br />
es premiada <strong>la</strong> obra Romería, <strong>de</strong><br />
Eligio Pichardo. Aparte <strong>de</strong>l referido<br />
pintor, concurr<strong>en</strong> a esta Bi<strong>en</strong>al: Noemí<br />
Mel<strong>la</strong>, Ada Balcácer, C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma y<br />
los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA (Woss y Gil,<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti).<br />
Año 1950 |cont.|<br />
Juan Frías; Joseph Fulop; Liliana García<br />
Cambier; José Gausachs; Mario<br />
Fco. Grullón; Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega;<br />
Irma H<strong>un</strong>gría; Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo;<br />
Mariane<strong>la</strong> Jiménez; C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma;<br />
Domingo Liz; Noemí Mel<strong>la</strong>; Yoryi<br />
Morel; Eridania Mir; Cecilio Pérez; Gabrie<strong>la</strong><br />
Pérez; Guillo Pérez; Eligio Pichardo;<br />
Aida Roques; José Eug<strong>en</strong>io<br />
Rosa; Marcial Emilio Schotborgh; Leo<br />
Schultz Leitzmann; Ernesto Scott; Nidia<br />
Serra; John Timiriaisaff; Eduardo<br />
Ubago; Rosalía Ureña Alfau; José Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti. 2|En Dibujo: Eduardo <strong>de</strong><br />
Ubago y José Ve<strong>la</strong> Zanetti. 3|En Escultura:<br />
Luz María Castillo; Luis Martínez<br />
Richiez; Radhamés Mejía; Domingo<br />
Liz; Ismael López G<strong>la</strong>ss; Manolo<br />
Pascual; Eligio Pichardo; Antonio<br />
Prats V<strong>en</strong>tós y Antonio Toribio.<br />
Año 1950 |cont.|<br />
Exposición anual <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Yoryi, <strong>de</strong> Santiago, celebrada<br />
<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Amantes <strong>de</strong> La<br />
Luz, presidida por Jaime Colson,<br />
qui<strong>en</strong> pron<strong>un</strong>cia pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> ali<strong>en</strong>to a<br />
los estudiantes expositores.<br />
Noemí Mel<strong>la</strong> registra individual <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />
<strong>la</strong> cual es objeto <strong>de</strong>l com<strong>en</strong>tario crítico<br />
<strong>de</strong> Jaime Colson, <strong>en</strong> el diario<br />
El Caribe, 24/9/1950.<br />
Se publican <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes obras:<br />
Margarita <strong>de</strong> Amor (edición parisina),<br />
<strong>de</strong> Andrejulio Aybar. Hermano y<br />
Maestro, <strong>de</strong> Max H<strong>en</strong>ríquez Ureña. El<br />
Cristo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Libertad (1) y Literatura<br />
Dominicana (2), <strong>de</strong> Joaquín Ba<strong>la</strong>guer.<br />
Año 1950 |cont.|<br />
Al parecer no se otorgaron premios<br />
por categorías, sino que el jurado recom<strong>en</strong>dó<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes adquisiciones<br />
para <strong>la</strong> articoteca nacional: 1|Niños<br />
<strong>en</strong> el Mar (óleo 1950), <strong>de</strong> Gilberto<br />
Hernán<strong>de</strong>z Ortega. 2|Composición<br />
(óleo 1950), <strong>de</strong> Noemí Mel<strong>la</strong>. 3|Elisa<br />
(óleo 1950), <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma.<br />
4|Paisaje (óleo 1950), <strong>de</strong> Nidia<br />
Serra. 5|Niñas S<strong>en</strong>tadas (óleo 1950),<br />
<strong>de</strong> Félix Dis<strong>la</strong> Guillén. 6|Figura (tal<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> caoba 1950), <strong>de</strong> Antonio Prats<br />
V<strong>en</strong>tós. 7|Figura (mármol 1950) <strong>de</strong><br />
Radhamés Mejía.<br />
Egresan <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA: Liliana García<br />
Cambier, Aquiles Azar, Eridania Mir.<br />
2|2 Santo Domingo: refugio <strong>de</strong> intelectuales<br />
y artistas inmigrantes<br />
Los refugiados europeos que llegan al país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1939 <strong>de</strong>sembarcan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
Santo Domingo, ciudad y puerto que provoca <strong>en</strong> ellos inevitable choque social. Igualm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad dominicana recibe el impacto que sobre todo provocan los exiliados<br />
españoles, como mayoría extranjera conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> «pequeña capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> república<br />
ignominiosam<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mada <strong>en</strong>tonces Ciudad Trujillo». Es Vic<strong>en</strong>te Llor<strong>en</strong>s, protagonista<br />
importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, el que testifica <strong>la</strong>s impresiones a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> portuaria,<br />
«erigida sobre <strong>un</strong> ligero altip<strong>la</strong>no <strong>de</strong> viejas mural<strong>la</strong>s y ruinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época colonial»; conj<strong>un</strong>to<br />
que daba «<strong>un</strong>a impresión adusta, grave con <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Santo Domingo (…) <strong>de</strong> casas<br />
bajas y colores variados que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> al fondo el mar|94| (…), <strong>en</strong>tonces <strong>un</strong>a pequeña<br />
ciudad <strong>de</strong> aspecto muy provincial, casi pueblerino, que es lo que le daba su <strong>en</strong>canto».|95|<br />
José Gausachs|Composición (<strong>de</strong>talle)|Mixta/papel|29 x 22 cms.|Sin fecha|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />
|94|<br />
Llor<strong>en</strong>s.<br />
Op. cit.<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 20.<br />
Confert.<br />
|95|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 69.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|124|<br />
|96|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 22-23.<br />
Confert.<br />
|97|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 69-70,<br />
Confert.<br />
Dos elem<strong>en</strong>tos impresionaron <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a los refugiados: «<strong>un</strong>o, el calor tropical, <strong>de</strong> humedad<br />
invariable y, pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana, que se manti<strong>en</strong>e con <strong>un</strong>iformidad imp<strong>la</strong>cable<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera, el verano, el otoño y el invierno (…)». Otro elem<strong>en</strong>to casi tan<br />
grave como <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad era el ruido, formado allí no por el vocerío y alboroto<br />
callejeros, sino más bi<strong>en</strong> por <strong>la</strong>s emisiones discordantes <strong>de</strong> <strong>un</strong> sinnúmero <strong>de</strong> radios que<br />
f<strong>un</strong>cionaban al mismo tiempo y a todo volum<strong>en</strong>, y que el sistema <strong>de</strong> puertas y v<strong>en</strong>tanas<br />
abiertas ext<strong>en</strong>día por todas partes, lejos <strong>de</strong> los bares don<strong>de</strong> t<strong>en</strong>ía su orig<strong>en</strong>.|96|<br />
Con ci<strong>en</strong> mil habitantes, aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l país ofrecía rasgos característicos.Aparte<br />
<strong>de</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> gobierno capitalizador y c<strong>en</strong>tralista, su eje social era el viejo<br />
casco con <strong>un</strong>a p<strong>la</strong>za catedralicia <strong>en</strong> cuyo parque tocaban <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>as noches tanto <strong>la</strong><br />
banda m<strong>un</strong>icipal como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l ejército. En tanto el público paseaba dando vueltas alre-<br />
<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda, <strong>en</strong> los bancos <strong>de</strong> piedra se s<strong>en</strong>taban, por prestigio tradicional, personas<br />
o miembros <strong>de</strong> familias notables. En <strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos bancos, «se s<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> vez <strong>en</strong><br />
cuando don Jacinto Peynado; aún <strong>en</strong> los años que fue Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Este<br />
señor fue el que puso sobre <strong>la</strong> fachada <strong>de</strong> su casa <strong>un</strong> letrero luminoso, bi<strong>en</strong> visible, que<br />
<strong>de</strong>cía, como lema <strong>de</strong> caballero medieval: Dios y Trujillo».|97|<br />
En <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, vía principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, no estaba permitido transitar con atu<strong>en</strong>-<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Sin título|Óleo/te<strong>la</strong>|32 x 43.5 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
do poco respetable, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> chaqueta o el saco <strong>un</strong>a pr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> vestir obligatoria. En alg<strong>un</strong>a<br />
otra calle concurrida,era frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>un</strong>os cuantos guardias bi<strong>en</strong> fornidos qui<strong>en</strong>es<br />
«<strong>la</strong> empr<strong>en</strong>dían a estacazos con los transeúntes que se ponían a su alcance hasta <strong>de</strong>jar limpia<br />
y <strong>en</strong> paz <strong>la</strong> vía pública. El principio <strong>de</strong> autoridad quedaba así perfectam<strong>en</strong>te afirmado».<br />
En <strong>la</strong> capital como <strong>en</strong> el país, «todo t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong> aire familiar, jerarquizado y respetuoso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s formas. Por lo regu<strong>la</strong>r, el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to público <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, concluía <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s nueve y <strong>la</strong>s diez <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche cuando gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias se recluían <strong>en</strong> sus<br />
hogares». Los refugiados alteraron <strong>la</strong> apacible vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />
se sintieron afectados por el calor tropical y olvidaron el hábito <strong>de</strong> <strong>la</strong> chaqueta. «Los refugiados<br />
españoles procedieron (procedimos), sin saberlo –explica Llor<strong>en</strong>s–, como bárbaros.<br />
Irrumpieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za, se s<strong>en</strong>taron don<strong>de</strong> quisieron, y a gran<strong>de</strong>s voces (…) vi-<br />
nieron a <strong>de</strong>struir <strong>en</strong> <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to los hábitos locales (…). Alg<strong>un</strong>a vez nos l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción por no someternos, <strong>en</strong> nuestra ignorancia, a <strong>la</strong>s normas establecidas».|98|<br />
El impacto que provocaron los republicanos <strong>en</strong> el medio capitaleño se fue expresando <strong>de</strong><br />
diversas maneras, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida nocturna ya que los españoles estaban<br />
habituados <strong>en</strong> todo a horas más tardías. Ellos animaron los cines, multiplicaron los cafés y<br />
establecieron restaurantes. Uno <strong>de</strong> ellos fue inaugurado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, «<strong>de</strong> cier-<br />
Joseph Fulop|Sin título|Óleo/te<strong>la</strong>|21 x 26 cms.|1949|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|125|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|98|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 71.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|126|<br />
|99|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 71.<br />
Confert.<br />
to viso, servido <strong>en</strong> su mayoría por camareros refugiados».A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
recreación nocturna, los exiliados también influyeron favorablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />
intelectual y <strong>un</strong>iversitario, ya que muchos <strong>de</strong> ellos eran académicos, escritores y<br />
artistas <strong>de</strong> diversas manifestaciones: músicos, teatristas, escultores, pintores y artesanos.<br />
Con los republicanos españoles y <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> judíos c<strong>en</strong>tro-europeos y <strong>de</strong> otras zonas,<br />
aum<strong>en</strong>tó re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad Capital, pero sobre todo el ambi<strong>en</strong>te<br />
cultural. «En el Parque Colón, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, <strong>en</strong> cafés y espectáculos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />
español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r y el dominicano, se oía asimismo el alemán y a<strong>un</strong> el francés.Aquel pequeño<br />
y apartado rincón <strong>de</strong>l Caribe se convirtió por algún tiempo <strong>en</strong> <strong>un</strong> lugar cosmopolita.<br />
La consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esa conversión fue también que los dominicanos com<strong>en</strong>zaran a superar<br />
el retraimi<strong>en</strong>to impuesto por <strong>la</strong> intimidación y el terror <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> trujillista».|99|<br />
A<strong>un</strong>que los refugiados españoles formaron <strong>un</strong> círculo republicano <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital dominicana,<br />
tuvieron que asociarse a viejos inmigrantes establecidos <strong>en</strong> el país. Ellos se incorporan<br />
a <strong>la</strong> vida isleña, no sólo <strong>de</strong> manera profesional, sino estableci<strong>en</strong>do re<strong>la</strong>ciones personales con<br />
ciudadanos <strong>en</strong> los que <strong>en</strong>contraron el apoyo facilitador para sumarse al <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong>a ciudad que asumía el monopolio nacional.Al referirse a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l exilio<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> principal ciudad <strong>de</strong>l país, seña<strong>la</strong> Llor<strong>en</strong>s: «En g<strong>en</strong>eral, los resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> república ap<strong>en</strong>as llegamos a conocer <strong>la</strong>s zonas rurales, a no ser por refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> otros<br />
emigrados que habían pasado algún tiempo <strong>en</strong> colonias agríco<strong>la</strong>s o <strong>en</strong> pueblos montañeses<br />
como Jarabacoa (…). El viaje, o <strong>la</strong> excursión, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> poco fáciles por los escasos medios<br />
<strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación, constituían <strong>un</strong> lujo que no podíamos permitirnos. / No fuimos<br />
muchos los que, atraídos por <strong>la</strong> nota exótica, pudimos satisfacer <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>a ocasión nuestra<br />
curiosidad pres<strong>en</strong>ciando <strong>un</strong>a <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s fiestas rituales que por su orig<strong>en</strong> negro o haitiano<br />
estaban terminantem<strong>en</strong>te prohibidas <strong>en</strong> el país. Una noche nos llevaron a <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong><br />
amigos a <strong>un</strong> luá (a<strong>un</strong>que lo que vimos no correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> modo alg<strong>un</strong>o al luá haitiano),<br />
que se celebra sin gran misterio no muy lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Quizás nuestro interés suscitado<br />
por <strong>la</strong> moda <strong>de</strong>l arte negro <strong>en</strong> Europa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía varios años, era <strong>de</strong>masiado intelectual.<br />
El resultado, <strong>de</strong> todos modos, fue <strong>de</strong>cepcionante. No porque <strong>la</strong> fiesta careciera <strong>de</strong><br />
atractivo ni mucho m<strong>en</strong>os, sino por <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación agobiante que el baile y <strong>la</strong> música nos produjeron,<br />
probablem<strong>en</strong>te por su escasa variedad, su ritmo siempre igual y su <strong>la</strong>rga duración.<br />
Bi<strong>en</strong> curioso y pintoresco era aquel patizuelo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa campestre, con su pozo <strong>en</strong><br />
medio, don<strong>de</strong> chapuzaban, <strong>en</strong>tre varios, metiéndo<strong>la</strong> <strong>de</strong> cabeza, a <strong>la</strong> individua que <strong>en</strong> el fr<strong>en</strong>esí<br />
<strong>de</strong>l baile llegaba a ponerse <strong>en</strong> trance; como los tasajos <strong>de</strong> carne roja, sangrante, sobre<br />
<strong>un</strong> tablero adosado a <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tapias y <strong>la</strong> habitación inmediata cuyas pare<strong>de</strong>s estaban ll<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong> oraciones impresas <strong>en</strong> el patois <strong>de</strong> los negros haitianos. Pero lo es<strong>en</strong>cial eran <strong>la</strong>s can- José Gausachs|Mor<strong>en</strong>a|Carboncillo/tinta/papel|51.8 x 42.9 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />
|127|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|128|<br />
|100|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 74-75.<br />
ciones o plegarias repetidas <strong>un</strong>a y otra vez por mujeres y hombres, éstos con pañuelos rojos<br />
al cuello como los anarquistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAI, que no paraban <strong>de</strong> comer, ni <strong>de</strong> beber, y cuyos<br />
cuerpos cimbreaban, a<strong>un</strong> los que eran gordos, <strong>de</strong> <strong>un</strong> modo que nadie podrá imitar a no ser<br />
otro negro; y dominándolo todo <strong>la</strong> percusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tambora, monótona, incesante, obsesiva,<br />
hora tras hora, hasta producir los gritos, quejidos y contorsiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>en</strong>traban <strong>en</strong><br />
trance, mi<strong>en</strong>tras nosotros s<strong>en</strong>tíamos p<strong>un</strong>zadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s si<strong>en</strong>es y <strong>la</strong> cabeza a p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r.<br />
Al final ya <strong>de</strong> día, salimos <strong>de</strong> allí exhaustos, medio mareados y no <strong>de</strong>seando más que ver<br />
mujeres rubias y oír valses vi<strong>en</strong>eses. Sin duda, no se había producido <strong>en</strong> nosotros <strong>la</strong> com<strong>un</strong>ión<br />
necesaria para que <strong>la</strong> fiesta, que proseguía sin interrupción, produjera su efecto».|100|<br />
A causa <strong>de</strong>l prejuicio antihaitiano, <strong>la</strong> negritud se convirtió <strong>en</strong> <strong>un</strong> tema prohibido para<br />
<strong>la</strong> instancia gubernativa; pero inevitable para <strong>la</strong> realidad colectiva o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, cu-<br />
ya her<strong>en</strong>cia y vida cotidiana t<strong>en</strong>ía mucho que ver con los ancestros africanos. Esta condición<br />
etnosocial y cultural era ineludible dada <strong>la</strong> vecindad con <strong>la</strong> hermana nación fronteriza.<br />
El breve re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> los refugiados a <strong>la</strong> fiesta ritual, que narra Vic<strong>en</strong>te<br />
Llor<strong>en</strong>s, es <strong>un</strong>a constancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> tiranía trujillista no pudo más que levantar <strong>un</strong> telón<br />
b<strong>la</strong>ncofílico para evitar <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> negritud. Realm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad Dominicana,<br />
esa exaltación no t<strong>en</strong>ía los alcances que se expresaban <strong>en</strong> otros territorios an-<br />
Antonio Bernad (Toni)|Composición|Acuare<strong>la</strong>/papel/dibujo|41 x 32 cms.|1946|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Rostro masculino|Mixta/plywood|44 x 36.7 cms.|1957|Col. C<strong>en</strong>tro Cultural Eduardo León Jim<strong>en</strong>es.<br />
til<strong>la</strong>nos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el prejuicio contra el negro era directo, excluy<strong>en</strong>te, no so<strong>la</strong>pado. En<br />
el país dominicano, <strong>la</strong> negritud no era aj<strong>en</strong>a a alg<strong>un</strong>o que otro intelectual (Manuel <strong>de</strong>l<br />
Cabral, Rubén Suro…) que <strong>la</strong> asumían como temática <strong>de</strong> sus cantos poéticos.A<strong>de</strong>más,<br />
<strong>la</strong>s matrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> neoafricanidad afloraban como expresiones dominicanas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />
formas <strong>de</strong>l folklor y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ritualidad preservada a nivel popu<strong>la</strong>r. Incluso, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes<br />
visuales se asumían el temario negro, bi<strong>en</strong> como caricatura (Eolo, Gimbernard, Matos<br />
Díaz), <strong>en</strong> <strong>la</strong> fotografía artística (Abe<strong>la</strong>rdo, …) y <strong>en</strong> pintura (Colson, Suro,Yoryi, …).<br />
Entre los refugiados, alg<strong>un</strong>os se sintieron atraídos hacia <strong>la</strong> negritud isleña. Sobre todo<br />
integrantes <strong>de</strong>l grupo artístico, cuyo número conformado por pintores, escultores e ilustradores<br />
sobrepasó <strong>la</strong> veint<strong>en</strong>a. Los artistas que residieron <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> estadías<br />
cortas o <strong>la</strong>rgas fueron: José Gausachs Arm<strong>en</strong>gol, Manolo Pascual, Juan Bautista<br />
Acher (Shum), José Alloza,Angel Botello Barros, Saul Steimberg, Kurt Schnitzer (Conrado),<br />
George Hausdorf, Joan J<strong>un</strong>yer, Francisco Rivero Gil, Carlos So<strong>la</strong>eche, José Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti, Francisco Vásquez Díaz (Composte<strong>la</strong>), Antonio Bernad Gonzálvez (Toni), Ernesto<br />
Lothar, López Mézquita, José Rovira, Francisco Dorado, Mo<strong>un</strong>ia André, José Fulop,Víctor<br />
García (Ximpa), Joaquín <strong>de</strong> Alba (Kim), Hans Paap,Ana María Schwartz,Alejandro<br />
So<strong>la</strong>na Ferrer, B<strong>la</strong>s, Carlos Arvero…<br />
George Hausdorf|El bombero|Óleo/cartón|77 x 61 cms.|Sin fecha|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> <strong>un</strong> médico|Óleo/te<strong>la</strong>|80 x 60 cms.|Sin fecha|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|129|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|130|<br />
Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> oleada <strong>de</strong> los exiliados se produce <strong>en</strong>tre 1939-1945, es necesario<br />
apreciar <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los artistas alg<strong>un</strong>as variables como son: el tiempo <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />
como refugiados, el nivel <strong>de</strong> producción artística que registran y el legado que<br />
aportan a <strong>la</strong> sociedad dominicana como sujetos humanos y recreadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Es<br />
<strong>en</strong> base a esas variables que se dan <strong>en</strong>tre los artistas refugiados notables difer<strong>en</strong>cias. Una<br />
primera distinción ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia nacional. Se distingu<strong>en</strong> dos grupos:<br />
a|Refugiados españoles: Ang<strong>la</strong>da, Gausachs, Alloza, Pascual, Botello, Shum, J<strong>un</strong>yer, Rivero<br />
Gil,Ve<strong>la</strong> Zanetti,Vásquez Díaz, B<strong>la</strong>s, Ximpa, Bernad, So<strong>la</strong>na, Rovira, Kim, Miguel<br />
Marinas, Dorado, Soto, Gausachs Aisa, Prats V<strong>en</strong>tós, Martínez De Ubago, López Jiménez,<br />
Fernán<strong>de</strong>z Granell; b| Refugiados <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> Judío: Hausdorf, Lothar, Fulop, Mo<strong>un</strong>ia<br />
André, Hans Paap, Steimberg, Conrado, Schwartz, <strong>la</strong>s hermanas Weinirt…<br />
La seg<strong>un</strong>da difer<strong>en</strong>cia se re<strong>la</strong>ciona a <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dió<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>la</strong>boral que <strong>en</strong>contraron, realm<strong>en</strong>te escasa, como también <strong>de</strong> <strong>la</strong> sorpresa<br />
<strong>de</strong> que escapaban <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es dictatoriales, consigui<strong>en</strong>do exilio <strong>en</strong> <strong>un</strong> país <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong> tirano. De todas maneras, los refugiados utilizaron <strong>la</strong> República Dominicana<br />
como <strong>un</strong> pu<strong>en</strong>te para proseguir hacia otras naciones (Botello, J<strong>un</strong>yer, Shum, Steimberg,<br />
Paap, So<strong>la</strong>na,…); se ubicaron temporalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país (Alloza, Lothar, Rovira, Ximpa,<br />
Bernard, So<strong>la</strong>eche,…); varios <strong>de</strong> ellos permanecieron <strong>de</strong> manera re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te dura<strong>de</strong>ra<br />
(Hausdorf, Pascual, Mo<strong>un</strong>ia, Fulop,Ve<strong>la</strong> Zanetti, Granell,…), o estableci<strong>en</strong>do resi<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong>finitiva (los Gausachs, Ana María Schwartz, Martínez <strong>de</strong> Ubago, Prats V<strong>en</strong>tós…).<br />
Los campos expresivos <strong>en</strong> los que sobresalían los artistas refugiados <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong>s<br />
i<strong>de</strong>ntificaciones respectivas, lo cual no significaba que el escultor no tuviese <strong>un</strong> <strong>de</strong>sarro-<br />
llo como pintor o viceversa. De todas maneras, se ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distinciones tomando <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta, sobre todo, <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores que asumieron como expositores, doc<strong>en</strong>tes, com<strong>un</strong>icadores<br />
<strong>de</strong> periódicos y <strong>en</strong> otras tareas <strong>la</strong>borales. A continuación los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>tos:<br />
Arquitectos: Tomás Auñón, Bernardo Giner De los Ríos, Agustín Gutiérrez Cueto,<br />
Joaquín Ortiz, Fernando Salvador Carreras, Francisco Fábregas.<br />
Escultores: Manolo Pascual, Composte<strong>la</strong>, Manuel López Jiménez, Luis Soto.<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Recogedores <strong>de</strong> arroz|Óleo/cartón piedra|48 x 66 cms.|1948|Col. Ramón Francisco. Ernesto Lothar|Cañero|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|49 x 23 cms.|C.1940|Col. Ramón Francisco.<br />
Ernesto Lothar|Paisaje|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|40 x 35 cms.|C.1940|Col. Ramón Francisco.<br />
|131|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|132|<br />
Fotógrafos: Ana María Schwartz, Kurt Schnitzer (Conrado) y <strong>la</strong>s hermanas Weinirt<br />
(austríacas).<br />
F<strong>un</strong>didor (broncista): Francisco Dorado.<br />
Ilustradores: José Alloza, Rivero Gil, Bernard Gonzálvez (Toni),Víctor García Ximpa,<br />
B<strong>la</strong>s Carlos Arveros, Alfonso Vi<strong>la</strong> (Shum), Joaquín Alba (Kim), Saul Steimberg.<br />
Muralistas: José Ve<strong>la</strong> Zanetti, José Alloza, José Rovira.<br />
Pintores: José Gausachs, Hausdorf, Botello Barros, Carlos So<strong>la</strong>eche, Fernán<strong>de</strong>z Granell,<br />
José Fulop, Mo<strong>un</strong>ia André, Joan J<strong>un</strong>yer, Ernesto Lothar, Francisco Tortosa Alber,…<br />
Ceramistas: Francisco Vera, José Fulop, …<br />
El activismo artístico que empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n gran parte <strong>de</strong> los artistas refugiados, bi<strong>en</strong> como modo<br />
<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er sust<strong>en</strong>to material o por necesidad instintiva <strong>de</strong> proyección, es otra distin-<br />
José Gausachs|Cajuiles|Óleo/te<strong>la</strong>|41 x 54 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó.<br />
ción que recae <strong>en</strong> los que con rapi<strong>de</strong>z expon<strong>en</strong> individualm<strong>en</strong>te (Hausdorf 1939, Botello<br />
1940,Ve<strong>la</strong> Zanetti, 1939 y 1940…), participando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras colectivas mo<strong>de</strong>rnas,<br />
celebradas <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década 1940. A ese activismo se<br />
agrega <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te que acompaña los currícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> varios <strong>de</strong> ellos, como <strong>en</strong> los<br />
casos <strong>de</strong> Gausachs Arm<strong>en</strong>gol, profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Barcelona, 1920,<br />
y <strong>de</strong> George Hausdorf, qui<strong>en</strong> había f<strong>un</strong>dado <strong>un</strong>a aca<strong>de</strong>mia privada <strong>en</strong> Berlín. Es <strong>la</strong> formación<br />
profesional <strong>de</strong> esos artistas lo que <strong>de</strong>termina que, al f<strong>un</strong>darse <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>en</strong> 1942, fuera seleccionado <strong>un</strong> grupo <strong>en</strong>cabezado por Manolo Pascual,<br />
qui<strong>en</strong> se convierte <strong>en</strong> el primer Director <strong>de</strong>l referido c<strong>en</strong>tro. En ese grupo, que incluye<br />
a <strong>la</strong> artista dominicana Woss y Gil, figuran, a<strong>de</strong>más, Ernesto Lothar y George Hausdorf.<br />
Ellos no fueron los únicos refugiados que establecieron vínculos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, ya que Ve-<br />
<strong>la</strong> Zanetti y José Fulop también fueron doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> referida Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
Otros aspectos distintivos que se asocian a los más notables artistas refugiados, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
que ver con <strong>la</strong>s aportaciones que individualm<strong>en</strong>te realizan y con el <strong>de</strong>sarrollo que ellos<br />
consigu<strong>en</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al contexto dominicano. Un tercer aspecto es <strong>la</strong> realidad asumida<br />
como suya, lo cual ti<strong>en</strong>e que ver también con <strong>la</strong>s contribuciones a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />
<strong>de</strong>l arte dominicano y a su <strong>de</strong>sarrollo mancom<strong>un</strong>ado con artistas criollos y animadores.<br />
José Gausachs|Las tres gracias|Óleo/te<strong>la</strong>|102 x 71 cms.|1945|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
José Gausachs|Mar Caribe|Óleo/te<strong>la</strong>|73 x 91.5 cms.|1942|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|133|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|134|<br />
Un <strong>en</strong>foque c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los artistas que arroja el exilio europeo <strong>en</strong> nuestro país, ofrece<br />
el sigui<strong>en</strong>te saldo contributivo:<br />
|a| P<strong>la</strong>nteo <strong>de</strong>cisivo <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guajes vanguardistas: surrealismo y abstracción, incluso expresionismo<br />
con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Lothar.<br />
|b| Aporte a <strong>la</strong> formación mo<strong>de</strong>rna y profesional <strong>de</strong> vocaciones artísticas <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia.<br />
Las primeras g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENBA se b<strong>en</strong>efician <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes como Gausachs, Pascual,Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti, Lothar y Hausdorf.<br />
|c| Nueva mirada interpretativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Mirada aj<strong>en</strong>a y foránea podría seña<strong>la</strong>rse,<br />
pero rot<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo nuestro, y que se hace nuestra <strong>en</strong> excepcionales casos.<br />
|ch| Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje figurativo, conjugado con nuevas posibilida<strong>de</strong>s idiomáticas,<br />
maneras y técnicas.<br />
José Gausachs|Torero|Mixta/papel|76 x 62 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó. José Gausachs|Paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña ver<strong>de</strong>|Gouache/carboncillo/papel|49.5 x 65.7 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />
|135|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|136|<br />
|d| Amplia <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l campo escultórico, reori<strong>en</strong>tado a<strong>de</strong>más con nuevos materiales<br />
y libertad interpretativa.<br />
|e| Desarrollo situacional <strong>de</strong>l muralismo que, a<strong>un</strong>que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti, es <strong>un</strong>a manifestación integrada a <strong>la</strong> nueva arquitectura f<strong>un</strong>cional y pública.<br />
|f| Dinamización y <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l quehacer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral: auditiva, espacial<br />
y visual.<br />
|g| La auto-conversión dominicana <strong>de</strong> varios artistas refugiados, vía <strong>un</strong> amplio temario<br />
productivo, pero sobre todo por <strong>un</strong>a po<strong>de</strong>rosa i<strong>de</strong>ntificación emocional con el medio<br />
geográfico-social.<br />
De positivo impacto <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> esta inmigración sociocultural que<br />
acontece a partir <strong>de</strong>l 1939, conformada por académicos, literatos, <strong>la</strong>boristas <strong>de</strong> diversos<br />
medios productivos, arquitectos, artistas <strong>de</strong> varios campos expresivos y periodistas. Mas,<br />
ese impacto positivo no hubiese t<strong>en</strong>ido sus alcances sin <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> acogida y respaldo<br />
que le ofrec<strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad dominicana, oficiales y privados. En este último<br />
sector, personalida<strong>de</strong>s como el arquitecto José Antonio Caro, el animador Díaz Niese, el<br />
historiador Peña Batlle y el académico Ortega Frier, qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tre otros asum<strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>tusiasmado<br />
apoyo para los artistas, sobre todo este último que asumió <strong>un</strong>a auténtica f<strong>un</strong>-<br />
José Gausachs|Mitin in the forest|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|1955|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
José Gausachs|Nocturno|Óleo/te<strong>la</strong>|90.5 x 68.7 cms.|C. 1950|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
ción <strong>de</strong> Mec<strong>en</strong>as cuando ofreció espacios personales para que varios <strong>de</strong> ellos (Botello,<br />
Composte<strong>la</strong>, …) pudieran producir sus creaciones. Tal apoyo no sólo se ext<strong>en</strong>dió hacia<br />
pintores con reconocidos currícu<strong>la</strong>, sino también a muy jóv<strong>en</strong>es vocaciones creadoras.<br />
Difer<strong>en</strong>cia excepcional <strong>en</strong> esta inmigración artística, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tan tres jóv<strong>en</strong>es que osci<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>en</strong>tre los 15 y los 17 años, alcanzan <strong>un</strong>a formación artística <strong>en</strong> el país. Son ellos Antonio<br />
Prats V<strong>en</strong>tós (n. 1925), Francisco Gausachs Aisa (n. 1922) y Eduardo Martínez <strong>de</strong> Ubago<br />
(n. 1925). A<strong>de</strong>más, otros casos también excepcionales resultan Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell,<br />
qui<strong>en</strong> se auto<strong>de</strong>scubre pintor residi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Santo Domingo, y Ve<strong>la</strong> Zanetti, qui<strong>en</strong> trasci<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
como muralista a partir <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el medio nacional, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> fue favorecido para<br />
realizar obras <strong>en</strong> espacios públicos u oficiales. Granell y Ve<strong>la</strong> Zanetti, al igual que José Gausachs,<br />
Manolo Pascual y George Hausdorf, integran <strong>la</strong>s cinco personalida<strong>de</strong>s notables <strong>de</strong>ntro<br />
José Gausachs|Paisaje con yo<strong>la</strong>s|Óleo/te<strong>la</strong>|53 x 66 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|137|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|138|<br />
<strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> artistas refugiados. A esa repres<strong>en</strong>tación se suma Ana María Schwartz (19..?-<br />
1984), por <strong>la</strong> tesonera <strong>la</strong>bor como artista mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> manifestación fotográfica, <strong>en</strong>tregada<br />
perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el medio don<strong>de</strong> fue acogida y <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>cidió vivir para siempre.<br />
JOSÉ GAUSACHS, nacido <strong>en</strong> Barcelona (1889), era el más notable y veterano <strong>de</strong> los<br />
artistas que se refugiaron <strong>en</strong> el país y el que más fuerte i<strong>de</strong>ntificación manifestó al establecer<br />
resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Santo Domingo, j<strong>un</strong>to a sus hijos Francisco y Jorge Gausachs Aisa;<br />
i<strong>de</strong>ntidad que manifiesta al explorar <strong>la</strong> realidad con <strong>un</strong>a mirada <strong>en</strong>tusiasmada y recreadora,<br />
asociándose con el arte dominicano <strong>de</strong> manera arquetípica, influy<strong>en</strong>te e indisoluble.<br />
El convirtió <strong>la</strong> república <strong>de</strong> su exilio <strong>en</strong> <strong>un</strong>a morada <strong>de</strong> alcances pictóricos a<br />
pl<strong>en</strong>itud, y murió <strong>en</strong> el<strong>la</strong> cuando transcurría el 1959, a los set<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> edad.<br />
Gausachs se había formado como pintor <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad natal. Una Barcelona que a prin-<br />
José Gausachs|Bel<strong>la</strong> durmi<strong>en</strong>te|Óleo/te<strong>la</strong>|67 x 53 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó. José Gausachs|Paisaje <strong>de</strong>l Cibao|Óleo/te<strong>la</strong>|50 x 61 cms.|1942|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|139|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|140|<br />
|101|<br />
Llor<strong>en</strong>s,<br />
Op. Cit.<br />
Página 30,<br />
Confert.<br />
|102|<br />
Vall<strong>de</strong>peres,<br />
Manuel.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
Dominicanos<br />
<strong>de</strong> Cultura,<br />
No.25/26<br />
Septiembre-octubre<br />
<strong>de</strong> 1945.<br />
Página 64.<br />
Confert.<br />
|103|<br />
Ugarte, María.<br />
El Caribe.<br />
15 <strong>de</strong> marzo<br />
<strong>de</strong> 1980.<br />
Confert.<br />
|104|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Confert.<br />
cipios <strong>de</strong>l siglo XX registraba anarquismo intelectual; don<strong>de</strong> pintores impresionistas, <strong>la</strong> ar-<br />
hispano-dominicana hasta <strong>la</strong> extrema estatura <strong>de</strong> los resultados personales. «Sus cuadros<br />
quitectura <strong>de</strong> Antonio Gaudí (1852-1926) y otros artistas se perfi<strong>la</strong>ban como mo<strong>de</strong>rnos<br />
sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> visión admirada y compr<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> <strong>un</strong> artista europeo» –juzga Peña De-<br />
revolucionarios y vanguardistas,|101| como Picasso: el canario que había ido a beber <strong>en</strong><br />
filló–, sin embargo, también el resultado <strong>de</strong> «<strong>un</strong>a is<strong>la</strong> que le conmueve y le proporcio-<br />
<strong>la</strong>s aguas f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> «<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> barcelonesa, <strong>de</strong> amplia proyección <strong>un</strong>iversal <strong>de</strong>nna<br />
<strong>un</strong>a temática que va <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo amorosa y paci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hasta el fin <strong>de</strong> su vida».<br />
tro <strong>de</strong> su cata<strong>la</strong>nidad».|102| De Barcelona marchó Gausachs a París (1914), <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
A<strong>de</strong>más, su arraigo al medio artístico fue po<strong>de</strong>roso: «Se trata <strong>de</strong>l pintor extranjero que<br />
muestra sus obras, interactúa con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se artística y le sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Guerra M<strong>un</strong>-<br />
mayor influ<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e hasta hoy <strong>en</strong> el quehacer <strong>de</strong>l arte nacional».|105|<br />
dial, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que retornar al país natal. En España se convierte <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te durante die-<br />
José Gausachs fue <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo magisterial. Como artista utilizó todos los medios para<br />
ciséis años consecutivos (1920-1936), exponi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> galerías <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> al igual que<br />
expresarse: óleo, sanguínea, pastel, tinta china…, e<strong>la</strong>borando combinaciones peculiares<br />
<strong>en</strong> distintas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te hasta que <strong>la</strong> guerra nuevam<strong>en</strong>te lo empuja fuera <strong>de</strong><br />
para producir sobre te<strong>la</strong>, papel, cartón y otros soportes. «Insistía <strong>en</strong> que no era necesa-<br />
Europa, esta vez hacia <strong>la</strong> República Dominicana, a don<strong>de</strong> llega com<strong>en</strong>zando el año 1940.<br />
rio disponer <strong>de</strong> materiales costosos para hacer bu<strong>en</strong> arte, como tampoco era necesario<br />
Aus<strong>en</strong>te durante <strong>un</strong> año <strong>en</strong> el que viajó a V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, José Gausachs residió <strong>en</strong> el país du-<br />
<strong>un</strong> mobiliario <strong>de</strong> confort para producir <strong>la</strong> obra. Prolijo <strong>en</strong> su producción, era auto-exirante<br />
casi veinte años (1940-1959), rechazando incluso <strong>la</strong> invitación perman<strong>en</strong>te para<br />
ubicarse <strong>en</strong> México. Había nacido <strong>en</strong> Sarriá, <strong>un</strong> pueblo <strong>de</strong> Cataluña, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> adversidad<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> niño. A los once años sufrió <strong>un</strong>a trepanación que parcialm<strong>en</strong>te le paralizó<br />
<strong>un</strong>a zona <strong>de</strong>l rostro, perdi<strong>en</strong>do luego <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>un</strong> ojo a causa <strong>de</strong> <strong>un</strong>a chispa <strong>de</strong> piedra<br />
que le hirió <strong>la</strong> retina. «En alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> sus autorretratos muestra con crueldad su rostro<br />
afectado por <strong>la</strong> parálisis», seña<strong>la</strong> María Ugarte,|103| qui<strong>en</strong> le consi<strong>de</strong>ra «<strong>un</strong>a exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>dicada al trabajo, s<strong>en</strong>cillo, humil<strong>de</strong> incluso, pero ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> dignidad y <strong>de</strong> nobleza».<br />
La pintura <strong>de</strong> Gausachs abarcó l<strong>en</strong>guajes y temarios diversos. Hizo abstracción, t<strong>en</strong>dió hacia<br />
lo romántico, se acercó al surrealismo y dominó <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>l aca<strong>de</strong>micismo; pero su<br />
estilo personal, basado sobre todo <strong>en</strong> el abstraccionismo pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido como es<strong>en</strong>cial<br />
y sintetizado. Una vigorosa manera para expresar el espíritu <strong>de</strong> los as<strong>un</strong>tos, con <strong>la</strong> mayor<br />
simplicidad <strong>de</strong> los medios, caracteriza el estilo <strong>de</strong> este pintor a qui<strong>en</strong> «le atraía lo anecdótico,<br />
lo fantasmagórico, lo mitológico y lo teosófico», observa <strong>la</strong> crítica Ugarte, qui<strong>en</strong>,<br />
al referirse al temario pictórico, nos dice que era «<strong>un</strong> artista <strong>de</strong> temas que por <strong>un</strong> tiempo<br />
le obsesionaron y que explotaba <strong>en</strong> tal forma que <strong>en</strong> ocasiones <strong>un</strong> <strong>de</strong>terminado paisaje<br />
llegó a ser objeto <strong>de</strong> 150 dibujos.A veces le daba por pintar bo<strong>de</strong>gones <strong>de</strong> pescados y marinas;<br />
otras, montañas y paisajes urbanos y pueblerinos / Sus negritas tan ab<strong>un</strong>dantes cog<strong>en</strong>te,<br />
ya que <strong>de</strong>struía por lo regu<strong>la</strong>r» lo que no <strong>en</strong>contraba sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te bu<strong>en</strong>o. «Esmo<br />
excel<strong>en</strong>tes, fueron durante <strong>la</strong>rgo tiempo <strong>un</strong>a obsesión <strong>en</strong> su <strong>la</strong>rga etapa <strong>en</strong> el trópico.<br />
píritu in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te no gustaba pintar por <strong>en</strong>cargo, guardaba celosam<strong>en</strong>te obras o ano-<br />
Y fue Julia, su mo<strong>de</strong>lo preferida, <strong>un</strong>a simple mujer a qui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ía que pintar, sin que el<strong>la</strong><br />
taciones y tampoco accedía a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus cuadros a personas que no eran <strong>de</strong> su agrado,<br />
se diera cu<strong>en</strong>ta».|104| También fue mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> sus obras C<strong>la</strong>ra Le<strong>de</strong>sma.<br />
no importando lo que con ello <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> ganar».|106|<br />
Al llegar como refugiado al país dominicano, <strong>en</strong> 1940, «Gausachs inició <strong>un</strong> <strong>la</strong>rgo perío-<br />
Consi<strong>de</strong>rado <strong>un</strong> ori<strong>en</strong>tador <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura mo<strong>de</strong>rna dominicana, su alumno Paul Guidicedo<br />
<strong>de</strong> dominicanidad con espirituales meditaciones sobre el ambi<strong>en</strong>te (luz-aire-seres)<br />
lli|107| lo califica «<strong>de</strong> hombre amigo y <strong>de</strong> gran corazón. Dotado <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>orme concepto<br />
<strong>de</strong>l trópico, lo cual se convierte <strong>en</strong> <strong>un</strong>a constante hasta su muerte». Su visión es <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong> español convertido por acci<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>un</strong> pintor dominicano, mediando <strong>la</strong> condición José Gausachs|Lu<strong>la</strong>|Carboncillo|69 x 54 cms.|Sin fecha|Col. Familia Gausachs Dorca.<br />
José Gausachs|Negra afligida|Gouache/cartón|69 x 51 cms.|Sin fecha|Col. Julia Tavares Vda. Bermú<strong>de</strong>z.<br />
|141|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|105|<br />
Peña Defilló.<br />
El Caribe.<br />
6 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />
1977.<br />
Confert.<br />
|106|<br />
Ugarte.<br />
Op. Cit.<br />
Confert.<br />
|107|<br />
Guidicelli, Paúl.<br />
citado por<br />
Carlos Curiel.<br />
El Caribe. 2 <strong>de</strong><br />
agosto <strong>de</strong> 1959.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|142|<br />
Manolo Pascual|Mercado (<strong>de</strong>talle)|Dibujo mixto/papel|42 x 38 cms.|1941|Col. Bernardo Vega.<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber y <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad artística.Profesor <strong>de</strong> prof<strong>un</strong>dos conocimi<strong>en</strong>tos,<strong>de</strong> <strong>la</strong> maestría,sincero<br />
y <strong>de</strong>sinteresado hasta el sacrificio por <strong>la</strong> superación <strong>de</strong>l discípulo bu<strong>en</strong>o y agra<strong>de</strong>cido».<br />
MANOLO PASCUAL (1904-1983), era hijo <strong>de</strong> madre aragonesa y <strong>de</strong> <strong>un</strong> militar <strong>de</strong><br />
Burgos que <strong>de</strong>bido a su profesión vio nacer <strong>la</strong> prole <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes.|108| Manolo,<br />
<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los cuatro varones, nació <strong>en</strong> Bilbao, estudiando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy jov<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />
<strong>de</strong> San Fernando <strong>de</strong> Madrid. En <strong>la</strong> misma obti<strong>en</strong>e medal<strong>la</strong> <strong>de</strong> honor y primer<br />
premio <strong>en</strong> mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do al natural, a los 16 años <strong>de</strong> edad. Sus méritos le hicieron acreedor<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong>a beca para estudiar <strong>en</strong> París <strong>en</strong> 1925, concedida por el Gobierno, el cual le b<strong>en</strong>eficia<br />
nuevam<strong>en</strong>te, otorgándole <strong>un</strong>a p<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> Italia al obt<strong>en</strong>er el Gran<br />
Premio Roma <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Estado.<br />
Pascual celebró exposiciones individuales <strong>en</strong> Roma, Berlín,Vi<strong>en</strong>a, Londres y París, con-<br />
curri<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más a <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ecia <strong>de</strong>l 1936. Al estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong>,<br />
<strong>de</strong>sempeña el cargo <strong>de</strong> jefe <strong>de</strong> información <strong>en</strong> el fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l este p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
que abandonar España con <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. En 1940 llega a Santo Domingo,<br />
convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros artistas refugiados que individualm<strong>en</strong>te trasci<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
al convertirse <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te y artista expositor. Su primera muestra personal <strong>la</strong> registra<br />
<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano, precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el año <strong>de</strong> su arribo al país.|109|<br />
Manolo Pascual|Desnudo|Óleo/cartón piedra|22 x 28 cms.|1941|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />
|143|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|108|<br />
Gil, Laura.<br />
«Sobrina <strong>de</strong><br />
Escultor Manolo<br />
Pascual (…)».<br />
El Caribe. 25 <strong>de</strong><br />
julio <strong>de</strong> 1992.<br />
Confert.<br />
|109|<br />
Catálogo<br />
Exposición<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />
1940.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|144|<br />
|110|<br />
Vall<strong>de</strong>peres,<br />
Manuel.<br />
El Arte <strong>de</strong><br />
Nuestro Tiempo,<br />
Op. Cit.<br />
Página 163.<br />
Confert.<br />
|111|<br />
Fernán<strong>de</strong>z Granell.<br />
«Cincu<strong>en</strong>ta Años<br />
<strong>de</strong> Trayectoria<br />
(…)», El Caribe,<br />
6 <strong>de</strong> diciembre<br />
<strong>de</strong> 1980.<br />
Confert.<br />
Manolo Pascual era f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te escultor. La crítica europea lo sitúa <strong>en</strong> el grupo<br />
<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escultores <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad españo<strong>la</strong>, <strong>en</strong> el cual figuran: Julio González,<br />
Pablo Gargallo,Angel Ferrant,Victorio Macho y otros. Consi<strong>de</strong>rándole artista <strong>de</strong><br />
faculta<strong>de</strong>s excepcionales,Vall<strong>de</strong>peres juzga que «a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchas direcciones <strong>de</strong><br />
su quehacer artístico, inci<strong>de</strong> con <strong>un</strong> estilo propio <strong>en</strong> el cual coinci<strong>de</strong>n <strong>la</strong> rusticidad y<br />
<strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z bárbara <strong>de</strong> los primitivos, y <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia y agilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna escue<strong>la</strong><br />
españo<strong>la</strong>. Posee <strong>un</strong> ac<strong>en</strong>tuado s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asimetrías y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oposiciones viol<strong>en</strong>tas.<br />
Por eso sus esculturas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, son obras plásticam<strong>en</strong>te audaces, conseguidas mediante<br />
<strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> estilización que suprime cualquier <strong>de</strong>jo <strong>de</strong> ampulosidad exterior<br />
o <strong>de</strong> mecánica creadora».|110| Al com<strong>en</strong>tar <strong>un</strong>a retrospectiva que celebró Pascual al<br />
cumplir cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> trayectoria artística, su colega Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell<br />
seña<strong>la</strong>: «He aquí a <strong>un</strong> escultor dotado <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> a<strong>un</strong>ar los resp<strong>la</strong>ndores <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />
rica imaginación con <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>un</strong>a pericia profesional irreprochable. Escultura <strong>en</strong><br />
ma<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> diversos metales, <strong>en</strong> mármol, <strong>en</strong> terracota, <strong>en</strong> yeso, <strong>en</strong> logradas combinaciones<br />
<strong>de</strong> dichas materias, compon<strong>en</strong> <strong>un</strong> orbe homogéneo y diverso a <strong>la</strong> vez».|111|<br />
De acuerdo a Eligio Pichardo, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l maestro nativo <strong>de</strong> Bilbao «pue<strong>de</strong> dividirse<br />
<strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s períodos: <strong>la</strong> <strong>de</strong> forma cerrada, que correspon<strong>de</strong> a <strong>un</strong>a etapa neoclási-<br />
Manolo Pascual|Peregrinación|Mixta/papel|40.6 x 40.6 cms.|1943|Col. Juan Gassó.<br />
Francisco Rivero Gil|Retrato <strong>de</strong> Manolo Pascual|Dibujo|1940.<br />
ca; y <strong>la</strong> <strong>de</strong> forma abierta, <strong>en</strong> que Pascual fusiona cubismo, surrealismo, fauvismo con<br />
formas abiertas, y es precisam<strong>en</strong>te ese bagaje conceptual que Pascual trae consigo <strong>de</strong><br />
Europa, lo que hace su arte <strong>un</strong>iversal, contemporáneo y original al mismo tiempo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 40».<br />
Pichardo|112| reconoce que Manolo Pascual «fue el hombre preciso para ser el director<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes», establecida <strong>en</strong> 1942.También establece<br />
que fue el primero que trabajó hierro forjado <strong>en</strong> Santo Domingo, lo cual repres<strong>en</strong>tó<br />
<strong>un</strong> hito <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> el país. A<strong>de</strong>más, su posición <strong>de</strong> director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> Nacional y su reconocida maestría le convirtieron «poco m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> el escultor<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana». Encargado <strong>de</strong> hacerle <strong>un</strong> busto a Trujillo, requirió<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l gobernante para que posara, lo cual era imposible. Pascual <strong>la</strong> reali-<br />
zó <strong>en</strong> base a numerosas fotografías <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong>l dictador, tomadas <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> perfil<br />
y sin retoques o maquil<strong>la</strong>jes. Por <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> período <strong>de</strong> tiempo cubrió <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
su taller, produci<strong>en</strong>do <strong>un</strong> busto impresionante, «<strong>de</strong> gran tamaño, <strong>de</strong> <strong>un</strong> realismo perfecto<br />
a<strong>un</strong>que mitigado. No era el Trujillo verda<strong>de</strong>ro mas tampoco el conv<strong>en</strong>cional. Se vaciaron<br />
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> copias que se distribuyeron por todo el país, <strong>de</strong>struidas luego <strong>un</strong>a<br />
a <strong>un</strong>a tras <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l tirano».|113|<br />
Manolo Pascual|Muchacha paseando|Mixta/ma<strong>de</strong>ra|27 x 23 cms.|1967|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
Manolo Pascual|Caricatura <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo|Dibujo/papel|17 x 13 cms.|Década 1940|Col. Fe<strong>de</strong>rico Izquierdo.<br />
|145|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|112|<br />
Pichardo, Eligio.<br />
Pres<strong>en</strong>tación<br />
Catálogo,<br />
Santo Domingo,<br />
28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />
1983.<br />
Confert.<br />
|113|<br />
Llor<strong>en</strong>s,<br />
Op. Cit.<br />
Páginas 62-63,<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|146|<br />
Manolo Pascual residió <strong>en</strong> el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1940 hasta 1951, marchándose a Nueva York,<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> fue contratado como profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> New York School for Social Research. A<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> escultor fue dibujante y ceramista. Trabajó el dibujo <strong>en</strong> cera, gouache, lápiz y<br />
tinta, a veces combinando esos medios para p<strong>la</strong>ntear bocetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra tridim<strong>en</strong>sional<br />
y <strong>de</strong>finir <strong>un</strong>a iconografía autónoma, concebida con pulcritud académica y refer<strong>en</strong>ciadora<br />
<strong>de</strong> temas que ll<strong>en</strong>aron sus ojos durante su resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Santo Domingo, especialm<strong>en</strong>te<br />
el as<strong>un</strong>to mu<strong>la</strong>to. Emin<strong>en</strong>te profesor, disciplinó con rigor <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong><br />
alumnos dominicanos, si<strong>en</strong>do responsable <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
escultores nacionales y contemporáneos.<br />
GEORGE HAUSDORF (1894-1959) es otro artista extranjero notable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
grupo que se refugia <strong>en</strong> el país a partir <strong>de</strong>l 1939. Hijo <strong>de</strong> padres hebreos, nació <strong>en</strong><br />
Bres<strong>la</strong>u,Alemania, iniciando estudios artísticos <strong>en</strong> Berlín y luego <strong>en</strong> Ho<strong>la</strong>nda, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
amplía su formación. De regreso al país nativo, ejerce doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital alemana,<br />
f<strong>un</strong>dando <strong>de</strong>spués <strong>un</strong>a aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> pintura <strong>en</strong> Hamburgo, <strong>la</strong> cual dirigió por<br />
espacio <strong>de</strong> 20 años. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución nazi contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> judío, toma el camino <strong>de</strong>l exilio, arribando a <strong>la</strong> República Dominicana <strong>en</strong><br />
1939.<br />
George Hausdorf|Paisaje con sol|Óleo/cartón|57 x 37 cms.|Década 1940|Col. Familia Brugal Gassó. George Hausdorf|Paisaje con palmeras y campesinos|Agua fuerte al buril|22 x 20 cms.|C.1940|Col. C<strong>en</strong>tro Cultural<br />
Eduardo León Jim<strong>en</strong>es.<br />
George Hausdorf|Paisaje rural|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|38 x 36 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|147|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|148|<br />
|114|<br />
Fernán<strong>de</strong>z<br />
Sp<strong>en</strong>cer.<br />
Pres<strong>en</strong>tación<br />
Catálogo. 1977.<br />
Confert.<br />
Hausdorf ya es <strong>un</strong> artista ejercitado y maduro cuando se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> el medio <strong>de</strong> Santo<br />
Domingo <strong>en</strong> don<strong>de</strong> f<strong>un</strong>da <strong>un</strong>a aca<strong>de</strong>mia particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza artística, expone <strong>en</strong><br />
muestras nacionales que se organizan al inicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1940, realizando también <strong>en</strong><br />
ese período <strong>un</strong>a exposición personal registrada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano (1941).<br />
Cuando el Estado establece <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes (1942), es seleccionado<br />
como doc<strong>en</strong>te, probando su maestría <strong>en</strong> el óleo, <strong>la</strong> acuare<strong>la</strong>, el carboncillo, el pastel y el<br />
grabado <strong>en</strong> técnicas <strong>de</strong> agua fuerte y linóleo.<br />
La resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el país <strong>de</strong> George Hausdorf fue <strong>de</strong> casi diez años (1939-1948). Con su<br />
saber artístico, había cubierto <strong>un</strong> período <strong>de</strong> producción europea, si<strong>en</strong>do <strong>un</strong> repres<strong>en</strong>tante<br />
evolucionado <strong>de</strong>l realismo alemán, escue<strong>la</strong> que cultivaba los as<strong>un</strong>tos con objetividad,<br />
rigor c<strong>la</strong>sicista y preemin<strong>en</strong>cia táctil <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia pictórica. El <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con otra<br />
realidad como <strong>la</strong> dominicana insuf<strong>la</strong> <strong>en</strong> su paleta aspectos cromáticos <strong>de</strong>l trópico, lo cual<br />
da lugar a <strong>un</strong> nuevo período productivo. «La luz tropical –explica Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer–|114|<br />
los ver<strong>de</strong>s y amarillos <strong>de</strong> nuestra flora y <strong>de</strong> nuestro sol, o el azul <strong>de</strong> nuestro<br />
mar y <strong>de</strong> nuestro cielo, liberan <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> Hausdorf <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> lo<br />
táctil, y así va tornándose <strong>en</strong> <strong>un</strong> pintor impresionista ser<strong>en</strong>o y equilibrado.Ya <strong>en</strong> esa pintura<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong>l instante, logra el maestro alemán <strong>un</strong>ir el naturalismo a <strong>un</strong> gran<br />
George Hausdorf|Paisaje (marina)|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|68.5 x 61.5 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
George Hausdorf|La <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ra|Agua fuerte/papel/grabado|31 x 28 cms.|Sin fecha|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> Mariane<strong>la</strong> Jiménez|Óleo/cartón|81 x 54 cms.|1945|Col. Mariane<strong>la</strong> Jiménez.<br />
|149|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|150|<br />
estilo. Un naturalismo consci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el que operan <strong>la</strong>s gamas multicolores <strong>de</strong> <strong>un</strong> pincel<br />
que se <strong>de</strong>mora <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas o ciertos toques <strong>de</strong> espátu<strong>la</strong> para <strong>en</strong>tregarnos <strong>un</strong> fragm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad».<br />
A George Hausdorf se le reconoce <strong>un</strong>a obra <strong>en</strong>troncada a <strong>la</strong> realidad dominicana, tanto<br />
paisajística como social, dándose <strong>un</strong>a <strong>en</strong>orme difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre aquel<strong>la</strong> que se refiere<br />
al medio europeo y esta otra que se adueña <strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada y <strong>de</strong>l estilo <strong>de</strong> <strong>un</strong> maestro <strong>un</strong><br />
tanto rígido, muy realista o eficaz para transcribir el medio geográfico y social, a<strong>de</strong>más<br />
tratado con <strong>un</strong>a amorosa visión. Cuando se marcha hacia los Estados Unidos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
establece resi<strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong>ja <strong>un</strong>a obra dominicana amplia y repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> su estilo<br />
verista y traspasado <strong>de</strong> luz <strong>en</strong> muchos ejemplos: esc<strong>en</strong>as campesinas y <strong>de</strong> paisaje puro;<br />
retratos <strong>de</strong> gabinete y <strong>de</strong> personajes popu<strong>la</strong>res; siluetas arquitecturadas, urbanas y natu-<br />
ralezas, conformaban <strong>un</strong> legado tan importante para el arte dominicano como <strong>la</strong> disciplina<br />
que inf<strong>un</strong>dió <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que acudieron al tute<strong>la</strong>je <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>señanzas.<br />
Este notable artista maestro, murió <strong>en</strong> Nueva York, <strong>en</strong> 1959, cumpli<strong>en</strong>do <strong>un</strong> tercer<br />
período <strong>de</strong> producción con los medios técnicos que fueron <strong>de</strong> su dominio: dibujo,<br />
grabado y pintura. Con <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da disciplina (grabado), se ubica como <strong>un</strong> pionero contemporáneo<br />
<strong>en</strong> el hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes nacionales.<br />
JOSÉ VELA ZANETTI (1913-1999) t<strong>en</strong>ía 26 años <strong>de</strong> edad cuando arribó a Santo<br />
Domingo. Había nacido <strong>en</strong> Mi<strong>la</strong>gros (Burgos), pero vivió con <strong>la</strong> familia <strong>la</strong>rgo tiempo<br />
<strong>en</strong> León, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el padre, militante socialista, murió fusi<strong>la</strong>do <strong>en</strong> 1936. Sin <strong>un</strong>a educación<br />
artística sistemática y ubicado <strong>en</strong> Madrid, fue ori<strong>en</strong>tado por José Ramón Zaragoza,<br />
profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando, a<strong>un</strong>que <strong>en</strong> cierta manera fue el educa-<br />
George Hausdorf|Ensayo Orquesta Sinfónica|Óleo/te<strong>la</strong>|64 x 76 cms.|1941|Col. Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana. George Hausdorf|Esc<strong>en</strong>a <strong>en</strong> el río Ozama|Óleo/te<strong>la</strong>|52 x 61 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />
|151|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|152|<br />
|115|<br />
Llor<strong>en</strong>s,<br />
Op. Cit.<br />
Páginas 34-35.<br />
Confert.<br />
|116|<br />
Ginebra, Freddy.<br />
Listín Diario.<br />
7 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />
1981.<br />
Confert.<br />
dor y crítico Manuel Bartolomé Cassio –re<strong>de</strong>scubridor <strong>de</strong> El Greco– qui<strong>en</strong> se convirtió<br />
<strong>en</strong> el guía <strong>de</strong> su vocación pictórica. Una beca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>Leon</strong>esa le permitió<br />
estudiar <strong>en</strong> Italia (1933), viajando luego a Francia y Portugal (1936), país este último<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> regresa a España al iniciarse <strong>la</strong> guerra civil, a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual<br />
ti<strong>en</strong>e que tomar el camino <strong>de</strong>l exilio.<br />
A<strong>un</strong>que, al llegar al país dominicano, Ve<strong>la</strong> Zanetti había expuesto personalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
León (1931) y había realizado alg<strong>un</strong>as pinturas murales <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ciudad (1932 y<br />
1934),«realm<strong>en</strong>te su obra pictórica <strong>la</strong> inició propiam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Santo Domingo, don<strong>de</strong> residió<br />
<strong>la</strong>rgos años <strong>en</strong>tregado a su <strong>la</strong>bor artística con vocación y vol<strong>un</strong>tad nada corri<strong>en</strong>te.|115|<br />
El pintor corrobora esta apreciación cuando <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra: «Santo Domingo está <strong>en</strong><br />
mi vida <strong>de</strong> tal manera que hay que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no sólo trabajé allá, que mis hijos<br />
son dominicanos, que me casé <strong>en</strong> Santo Domingo y que lo llevaré a cuestas con orgullo,<br />
no para pasar <strong>la</strong> factura, lo llevaré <strong>en</strong> el hondón <strong>de</strong> mi corazón como siempre lo he<br />
<strong>de</strong>mostrado. / Agra<strong>de</strong>zco toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erosidad que se me ofreció <strong>en</strong> los primeros mom<strong>en</strong>tos<br />
cuando yo era <strong>un</strong> mal pintor, porque (…), no era <strong>un</strong> g<strong>en</strong>io. Era <strong>un</strong> jov<strong>en</strong> estudiante<br />
<strong>de</strong> arte que t<strong>en</strong>ía que comer y que se tiraba a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, a nadar sin saber nadar.<br />
El pueblo dominicano me dio comida, albergue, fe y eso no se pue<strong>de</strong> olvidar».|116|<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|A oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mar|Óleo/te<strong>la</strong>|70 x 87 cms.|Sin fecha|Col. Familia Brugal Gassó.<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Diablo Cojuelo|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|95 x 71 cms.|1948|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Maternidad|Gouache/papel|37 x 31 cms.|1940|Col. Octavio Amiama <strong>de</strong> Castro.<br />
|153|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|154|<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Muchacha posando|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|99 x 81 cms.|1947|Col. Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana.<br />
Cuando Ve<strong>la</strong> Zanetti llegó al país pres<strong>en</strong>tó a los pocos meses <strong>un</strong>a exposición personal<br />
<strong>de</strong> casi ci<strong>en</strong> obras.|117| Allí se re<strong>un</strong>ían cuadros y temas p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> atmósfera sombría:<br />
El concierto (óleo), Segadores (Proyecto mural), Castel<strong>la</strong>no (óleo), Evacuación <strong>de</strong>l pirineo<br />
(óleo), Antonio el camborio (Temple), Regreso <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te (acuare<strong>la</strong>), <strong>en</strong>tre otras obras que<br />
volvió a pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>un</strong>a colectiva nacional <strong>de</strong>l 1940. «Sus primeros murales dominicanos<br />
fueron realizados <strong>en</strong> el ruinoso Conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> vivió Tirso <strong>de</strong><br />
Molina, <strong>en</strong> el siglo XVI. Allí pintó seis paneles <strong>de</strong> 3 x 2 metros. A partir <strong>de</strong> esa realización<br />
(1940), este artista alto, fuerte, <strong>de</strong> voz <strong>de</strong> tru<strong>en</strong>o, <strong>de</strong> temperam<strong>en</strong>to abierto, simpatía<br />
innata y <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme capacidad hacia el trabajo, <strong>en</strong>contró el respaldo <strong>de</strong> personas c<strong>la</strong>ve<br />
que le consiguieron <strong>en</strong>cargos <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nte importancia. Su obra durante los ap<strong>en</strong>as<br />
diez años que residió <strong>en</strong> el país es titánica. Darío Suro diría <strong>de</strong> él <strong>en</strong> 1949, al com<strong>en</strong>tar<br />
los murales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia <strong>de</strong> San Cristóbal: con <strong>la</strong> <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> esta iglesia Ve<strong>la</strong> Zanetti<br />
se sitúa como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros muralistas <strong>de</strong> América, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Orosco, Rivera<br />
y Siqueiro <strong>en</strong> México».|118|<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti se convirtió <strong>en</strong> <strong>un</strong> pintor <strong>de</strong> proyectos arquitectónicos, apoyado por<br />
diseñadores y constructores, los cuales escamotearon pequeñas partidas monetarias que<br />
permitieron «<strong>la</strong> gigantesca obra <strong>de</strong> este pintor castel<strong>la</strong>no que <strong>de</strong>dicaba jornadas <strong>en</strong>teras<br />
a cubrir con sus dibujos y sus colores los b<strong>la</strong>ncos muros <strong>de</strong> iglesias, <strong>de</strong> edificios públicos<br />
y resi<strong>de</strong>ncias privadas», ap<strong>un</strong>ta María Ugarte. Esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> su arte, especialm<strong>en</strong>te su<br />
pintura mural es producto <strong>de</strong>l diálogo con <strong>la</strong> soledad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sumergía sus realizaciones,<br />
<strong>un</strong>a vez el conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> meditación sobre el tema lo ubicaban <strong>en</strong> el <strong>de</strong>snudo<br />
y sil<strong>en</strong>cioso espacio <strong>de</strong>l diálogo visual. En cada espacio fue levantando <strong>la</strong> épica <strong>de</strong> sus<br />
visiones humanas, sociales e históricas. Realm<strong>en</strong>te cantos narrativos, dramáticos y simbólicos,<br />
elevados a <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong>l monum<strong>en</strong>to espacial o recinto que los acogían. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> Vall<strong>de</strong>peres, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>fine a Ve<strong>la</strong> Zanetti como <strong>un</strong> pintor monum<strong>en</strong>talista,<br />
estableci<strong>en</strong>do que los murales que realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, <strong>en</strong> 1951,<br />
resultan, «sin duda, <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra monum<strong>en</strong>tal que ha pintado <strong>en</strong> República<br />
Dominicana».|119|<br />
Los murales realizados <strong>en</strong> el país son numerosos. Ellos comp<strong>en</strong>dian <strong>la</strong> etnia, <strong>la</strong> cultura, <strong>la</strong><br />
cre<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> historia nacional, el trabajo y el progreso promovido <strong>en</strong> los años <strong>de</strong> su ejecución,<br />
trasc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> circ<strong>un</strong>stancialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Era <strong>de</strong> Trujillo, ya que su tarea artística fue<br />
pintar, lo cual era su pasión <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>un</strong> clima político b<strong>en</strong>efactorista. Sobre esa circ<strong>un</strong>stancia<br />
y ante <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> dictadura trujillista creó <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pintura<br />
mural,Ve<strong>la</strong> Zanetti emite <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te aseveración: «Yo inv<strong>en</strong>té <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra mural <strong>en</strong> Santo<br />
Domingo.Y <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>té sólo por necesidad mía.Yo conseguí que los arquitectos creyeran<br />
|155|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|117|<br />
Llor<strong>en</strong>s,<br />
Op. Cit.<br />
Página 35,<br />
Confert.<br />
|118|<br />
Ugarte, María.<br />
El Caribe.<br />
27 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero<br />
<strong>de</strong> 1996,<br />
Confert.<br />
|119|<br />
Vall<strong>de</strong>peres,<br />
El Arte <strong>de</strong><br />
Nuestro Tiempo,<br />
Op. Cit.<br />
Página 162,<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|156|<br />
|120|<br />
Martínez <strong>de</strong><br />
A<strong>la</strong>mo, Josefina.<br />
El Caribe.<br />
23 <strong>de</strong> mayo<br />
<strong>de</strong> 1981.<br />
Confert.<br />
|121|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Confert.<br />
|122|<br />
Llor<strong>en</strong>s,<br />
Página 61.<br />
Confert.<br />
<strong>en</strong> mi, y que arañaran mil dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l presupuesto para que pintara esos murales. / A veces,<br />
vuelvo a recordar cuando <strong>en</strong> Santo Domingo yo mismo cargaba el agua para mi casa.<br />
O cuando me llevaban a pintar <strong>en</strong> <strong>un</strong> camión, <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a húmeda; mi<strong>en</strong>tras el<br />
capataz, que t<strong>en</strong>ía más categoría, subía <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabina j<strong>un</strong>to al chofer…, ¡Yo he pagado <strong>un</strong><br />
precio terrible! Hay grados <strong>de</strong> sufrimi<strong>en</strong>to: no es lo mismo <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>un</strong>a peseta, ro<strong>de</strong>ado<br />
<strong>de</strong> amigos, <strong>de</strong> familia, que el dó<strong>la</strong>r que te falta <strong>en</strong> <strong>un</strong> país totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconocido».<br />
Enfático,Ve<strong>la</strong> Zanetti agrega: «Yo he pintado <strong>de</strong> brocha gorda <strong>en</strong> Santo Domingo (…) pero<br />
¡jamás!, jamás p<strong>en</strong>sé <strong>en</strong> cambiar <strong>de</strong> camino. Debes aferrarte a tus razones, ser <strong>un</strong> iluminado.<br />
Es como <strong>de</strong>cirle a Modigliani, a su primera tos, o a Van Gogh, <strong>en</strong> sus primeros rama<strong>la</strong>zos<br />
<strong>de</strong> locura, que no pintara más… Eso n<strong>un</strong>ca. / El mural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina<br />
<strong>de</strong> Santo Domingo, lo pinté con jornal <strong>de</strong> obrero. Los sábados, hacía co<strong>la</strong> con los mu<strong>la</strong>tos<br />
albañiles para recibir mi sobre, porque el arquitecto quería que lo terminara, a<strong>un</strong>que habían<br />
suprimido esa partida.Y me incluyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> nómina con el jornal <strong>de</strong> maestro albañil».|120|<br />
De <strong>la</strong> misma manera que realizó <strong>en</strong> el territorio dominicano <strong>un</strong>a consi<strong>de</strong>rable producción<br />
mural, igualm<strong>en</strong>te hizo obra <strong>de</strong> caballete pintada con diversos medios, técnicas y <strong>en</strong> variados<br />
soportes, sobre todo <strong>en</strong> cartón y ma<strong>de</strong>ra.También realiza dibujos libres y bocetos <strong>de</strong><br />
murales. En parte <strong>de</strong> toda esta producción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores o re<strong>la</strong>tivas dim<strong>en</strong>siones sobresal<strong>en</strong><br />
los retratos y especialm<strong>en</strong>te aquel<strong>la</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el tema <strong>de</strong> mu<strong>la</strong>tos y negros es <strong>en</strong>focado con<br />
cierto aire <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>za como condición <strong>de</strong> <strong>un</strong>a interioridad que caló a fondo. Una grandilocu<strong>en</strong>cia<br />
realista, a veces conjugada con libertad expresionista y a veces sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />
ap<strong>un</strong>taciones cuasicubistas o geométricas, <strong>de</strong>finió <strong>un</strong> ciclo nacional, n<strong>un</strong>ca interrumpido<br />
<strong>en</strong> <strong>un</strong> maestro que, cuando rememoraba sus viv<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> América, repetía siempre: «Yo soy<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> fui; don<strong>de</strong> <strong>un</strong>o ha respirado, ha trabajado, ha soñado y ha sufrido».|121|<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti fue doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, ocupando <strong>la</strong> dirección<br />
<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>ntel para el 1956. Con exposiciones individuales y murales realizados <strong>en</strong> otros<br />
países americanos (Colombia, México, Estados Unidos, …), <strong>la</strong> nostalgia le hizo regresar<br />
a España, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> continuó pintando, haci<strong>en</strong>do cerámica, dibujos, grabados e ilustraciones.<br />
En <strong>la</strong> España <strong>de</strong> su <strong>de</strong>stino alcanzó <strong>la</strong> estatura <strong>de</strong>l maestro que había forjado su<br />
carácter t<strong>en</strong>az, <strong>de</strong>cidido y <strong>en</strong>tregado al arte hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su fallecimi<strong>en</strong>to.<br />
EUGENIO FERNÁNDEZ GRANELL, nativo <strong>de</strong> La Coruña (n. 1912), era <strong>la</strong> personalidad<br />
más inquieta,compleja y versátil <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> refugiados que arribó a Santo Domingo.<br />
En el país natal, se le conoció como Miguel García Vivancos, el anarquista que era comisario<br />
<strong>de</strong> guerra y había sido <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz relojero, estibador y taxista,|122| asumi<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> el exilio otras difer<strong>en</strong>tes tareas. Al refugiarse <strong>en</strong> el país dominicano, fue ubicado con su<br />
mujer Amparo <strong>en</strong> <strong>la</strong> colonia agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Dajabón, lugar que abandonaron para tras<strong>la</strong>darse a<br />
<strong>la</strong> ciudad capital <strong>en</strong> don<strong>de</strong> alqui<strong>la</strong>ron <strong>un</strong> local <strong>de</strong> juguetería, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Calle Del Con<strong>de</strong>, «y durante<br />
varias semanas se pusieron a trabajar con ahínco, contribuy<strong>en</strong>do cada <strong>un</strong>o sus mejores<br />
habilida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong> manual <strong>de</strong> Amparo y <strong>la</strong> imaginativa <strong>de</strong> Eug<strong>en</strong>io». Los juguetes l<strong>la</strong>maron po<strong>de</strong>rosam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> posible cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong> fem<strong>en</strong>ina que al <strong>en</strong>trar a <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da<br />
y <strong>de</strong>scubrir que eran <strong>de</strong> fabricación nacional, los <strong>de</strong>sestimaron, no v<strong>en</strong>dieron nada.|123|<br />
Después <strong>de</strong> juguetero, Eug<strong>en</strong>io Granell, como se le conocía <strong>en</strong> los círculos capitaleños<br />
<strong>de</strong> inmigrantes y criollos, ejerció <strong>la</strong> música, arte que había estudiado <strong>en</strong> el Conservatorio<br />
<strong>de</strong> Madrid, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras lecciones <strong>de</strong> partitura impartidas por <strong>la</strong> madre.<br />
En Santo Domingo fue violinista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Nacional, f<strong>un</strong>dada <strong>en</strong> 1941,<br />
bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Enrique Casal Chapi. De <strong>la</strong> música pasó a <strong>la</strong> pintura, alternándo<strong>la</strong><br />
con <strong>la</strong> poesía, el cu<strong>en</strong>to, el <strong>en</strong>sayo, el <strong>de</strong>corado <strong>de</strong> teatro y el periodismo. En los prime-<br />
ros años <strong>de</strong>l periódico La Nación, Granell estuvo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> página literaria y allí<br />
publicó también sus divertidos artículos sobre <strong>la</strong> vida dominicana.|124| Fue <strong>en</strong> 1941,<br />
talvez por sus contactos directos con artistas amigos (Bretón, Lam, Gausachs, …), cuando<br />
Granell <strong>de</strong>scubrió su vocación hacia <strong>la</strong> pintura, dando comi<strong>en</strong>zo a <strong>un</strong>a producción<br />
por su cu<strong>en</strong>ta, sin maestro ni ayuda <strong>de</strong> nadie, aprovechando el tiempo libre, rechazando<br />
ofertas <strong>de</strong> trabajos bi<strong>en</strong> rem<strong>un</strong>erados y mant<strong>en</strong>iéndose como periodista.Auto<strong>de</strong>scubier-<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Añoranzas <strong>de</strong> <strong>un</strong> torero <strong>en</strong>amorado|Óleo/te<strong>la</strong>|78 x 64 cms.|1943|Col. Museo <strong>de</strong> Arte<br />
Mo<strong>de</strong>rno.<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Mujeres cogi<strong>en</strong>do flores|Óleo/te<strong>la</strong>|71 x 51 cms.|1944|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|157|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|123|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 40.<br />
Confert.<br />
|124|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 191.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|158|<br />
to como artista <strong>de</strong>l pincel t<strong>en</strong>dió a <strong>un</strong> fec<strong>un</strong>do <strong>de</strong>sarrollo.Al poco tiempo, pudo pres<strong>en</strong>tar<br />
<strong>en</strong> su primera exposición <strong>de</strong> 1943, cuar<strong>en</strong>ta y cuatro composiciones.|125| Precisam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> ese año, <strong>en</strong> el que se le i<strong>de</strong>ntifica como <strong>un</strong> surrealista «cargado <strong>de</strong> es<strong>en</strong>cias españo<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> siempre»,|126| Granell publica <strong>un</strong>a página <strong>en</strong> <strong>la</strong> que escribe afirmaciones como<br />
<strong>la</strong>s que a continuación se transcrib<strong>en</strong>: «El artista sueña, no echa cu<strong>en</strong>ta. / El artista<br />
inv<strong>en</strong>ta, no calcu<strong>la</strong>. / El artista abre su camino <strong>la</strong>nzándose como <strong>un</strong>a flecha y cierra su<br />
órbita arremeti<strong>en</strong>do con el ímpetu <strong>de</strong> <strong>un</strong> bisonte si<strong>de</strong>ral. / Mixtificador –vestido <strong>de</strong> realista,<br />
<strong>de</strong> moralista, <strong>de</strong> sociólogo o <strong>de</strong> lo que quiera– es qui<strong>en</strong> comi<strong>en</strong>za arremeti<strong>en</strong>do como<br />
<strong>un</strong> toro para quedar exhausto <strong>en</strong> su viaje y cansino como <strong>un</strong> buey».|127|<br />
En 1943, Fernán<strong>de</strong>z Granell, al igual que el chil<strong>en</strong>o Alberto Baeza Flores, animaron el<br />
movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida. Granell fue <strong>un</strong> co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista <strong>de</strong>l mo-<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Sin título|Óleo/te<strong>la</strong>|32 x 43.5 cms.|1942|Col. Familia Brugal Gassó. Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Surrealista|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|31 x 24.5 cms.|1945|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|159|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|125|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 34.<br />
Confert.<br />
|126|<br />
Revista La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida,<br />
No. 3, diciembre<br />
1943.Confert.<br />
|127|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Granell:<br />
«Arte, Artistas y<br />
Contables».<br />
Revista La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|160|<br />
|128|<br />
Llor<strong>en</strong>s,<br />
Op. Cit.<br />
Página 34.<br />
Confert.<br />
vimi<strong>en</strong>to, aparte <strong>de</strong>l viñetista <strong>de</strong> los números que se publicaron hasta 1945. En el referido<br />
año registra <strong>un</strong>a seg<strong>un</strong>da muestra personal consi<strong>de</strong>rada rot<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te más surrealista<br />
que <strong>la</strong> anterior: <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1943, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual era evi<strong>de</strong>nte «<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conocidos maestros<br />
contemporáneos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Picasso, hasta Chirico, mas no por eso <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong> acusarse<br />
su inconf<strong>un</strong>dible originalidad».|128|<br />
Granell celebró <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> mostró<br />
200 obras diversas (óleos, gouaches, ap<strong>un</strong>tes,…), más personales y surrealistas. En esa<br />
muestra: «Los ángeles <strong>de</strong> luz y <strong>de</strong> sombra que lleva <strong>en</strong> su honda, lo asist<strong>en</strong> intermit<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> su fiesta <strong>de</strong> creaciones originales, pero el artista rebasa <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong> <strong>la</strong> objetividad,<br />
y se <strong>en</strong>camina ya tri<strong>un</strong>fador <strong>de</strong> sus fuerzas hacia panoramas más amplios (…). Hoy<br />
Granell ha vaciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> te<strong>la</strong> los movimi<strong>en</strong>tos afines <strong>de</strong> su yo recóndito, <strong>de</strong> su otro m<strong>un</strong>-<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Composición|Óleo/te<strong>la</strong>|1943|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Oráculo v<strong>en</strong>turoso|Óleo/te<strong>la</strong>|62 x 47 cms.|1951|Col. Giuseppe Bonarelli.<br />
|161|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|162|<br />
|129|<br />
Lacay Po<strong>la</strong>nco,<br />
Ramón Augusto.<br />
La Nación.<br />
28 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 1945.<br />
Confert.<br />
|130|<br />
Serraño Ponce<strong>la</strong>, S.<br />
Citado <strong>en</strong><br />
Catálogo <strong>de</strong><br />
Eug<strong>en</strong>io Granell.<br />
1981.<br />
Confert.<br />
do (…). Indudablem<strong>en</strong>te todavía existe <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>un</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa receptora.Aún<br />
<strong>la</strong> crítica soez, cargada <strong>de</strong> prejuicios, <strong>de</strong>tracta neciam<strong>en</strong>te el surrealismo».|129|<br />
Resultó revolucionaria para el medio artístico y cultural <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Eug<strong>en</strong>io Granell,<br />
rot<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te surrealista como autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> narración El Hombre Ver<strong>de</strong> (1944) y como<br />
pintor <strong>de</strong> visualida<strong>de</strong>s imaginativas ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> símbolos, <strong>de</strong> metáforas plásticas, dado<br />
el carácter poético <strong>de</strong> <strong>un</strong> «m<strong>un</strong>do abisal, <strong>de</strong>sintegrado, don<strong>de</strong> cada forma orgánica trata<br />
<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r su postura más expresiva y com<strong>un</strong>icarnos, no su experi<strong>en</strong>cia formal, sino su<br />
verda<strong>de</strong>ra es<strong>en</strong>cialidad».|130|<br />
Granell fue el primer pintor surrealista asociado al <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>l arte mo<strong>de</strong>rno dominicano,<br />
a instancias <strong>de</strong>l cual se auto<strong>de</strong>scubre <strong>en</strong> com<strong>un</strong>ión con los artistas que como él se refugiaron<br />
<strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> también fue solidario con poetas nativos que comulga-<br />
José Alloza|La p<strong>la</strong>ya|Dibujo|1940.<br />
ban con <strong>un</strong>a corri<strong>en</strong>te literaria, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se reconoce al francés André Bretón, como su<br />
i<strong>de</strong>ólogo f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal. En <strong>un</strong> recu<strong>en</strong>to apreciativo sobre el surrealismo pictórico, éste último<br />
escribe: «Al igual que durante <strong>la</strong> guerra prece<strong>de</strong>nte, ha sido <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te americano<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> a lo lejos, me parece que <strong>la</strong> pintura ha <strong>la</strong>nzado sus más bellos fuegos <strong>de</strong>l artificio:<br />
Ernst,Tanguy, Matta, Donati y Gorki <strong>en</strong> Nueva York. Lam <strong>en</strong> Cuba; Granell <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
República Dominicana; Frances, Carrington, Remedios <strong>en</strong> México; Ar<strong>en</strong>as y Cáceres <strong>en</strong><br />
Chile. La re<strong>un</strong>ión, <strong>la</strong> confrontación <strong>de</strong> éstas obras se impone <strong>en</strong> 1946 <strong>en</strong> París».|131|<br />
Bretón escribió esa refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1952. Para <strong>en</strong>tonces, Eug<strong>en</strong>io Granell se había marchado<br />
<strong>de</strong>l país, evadi<strong>en</strong>do posiblem<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a m<strong>en</strong>tira política, ya que se le exigió firmar<br />
<strong>un</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adhesión a <strong>la</strong> dictadura, <strong>en</strong> el que se establecía que el régim<strong>en</strong> trujillista<br />
no había maltratado ni <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>do a refugiado alg<strong>un</strong>o. «Con los años, este pintor<br />
<strong>de</strong> La Coruña fue alcanzando <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia artística sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>un</strong>a obra imaginaria,<br />
igualm<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong> los impulsos <strong>de</strong>l subconsci<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> el humor, característica<br />
muy rara <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> surrealista», seña<strong>la</strong> Carlos Ballester, para qui<strong>en</strong> lo primero que<br />
l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura <strong>de</strong> Granell es su originalidad. «No se parece a nada, no<br />
ti<strong>en</strong>e par<strong>en</strong>tesco con nadie. Carece <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>ntes y refer<strong>en</strong>cias. No hay manera <strong>de</strong> saber<br />
<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>e».|132|<br />
José Alloza|La máquina infernal|Dibujo|1939.<br />
|163|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|131|<br />
Bretón,<br />
cita referida<br />
<strong>en</strong> Catálogo<br />
<strong>de</strong> Granell.<br />
Op. Cit.<br />
Confert.<br />
|132|<br />
Carlos Ballester.<br />
Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />
Catálogo. I<strong>de</strong>m.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|164|<br />
Del restante grupo <strong>de</strong> artistas refugiados que proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> España, se asocian aquellos que<br />
tuvieron que ver con <strong>un</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to gráfico <strong>en</strong> Santo Domingo,más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el campo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ilustración. La mayoría se incorpora a los medios periodísticos <strong>de</strong>l país, figurando<br />
alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras exposiciones nacionales que se organizan <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano<br />
<strong>en</strong> los años 1940 y 1941. José Alloza <strong>en</strong>cabeza este grupo <strong>de</strong> ilustradores.<br />
JOSÉ ALLOZA VILLAGROSA, nacido <strong>en</strong> 1905 <strong>en</strong> Burjaraloz, Zaragoza, llegó a Santo<br />
Domingo <strong>en</strong> 1940, <strong>de</strong>stacándose por haber ilustrado <strong>un</strong>a Historia Gráfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />
Dominicana, escrita por José Ramón Estel<strong>la</strong>, periodista vasco que ocupó <strong>la</strong> dirección<br />
<strong>de</strong>l diario La Opinión. El libro <strong>de</strong> historia se editó para distribuirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s,<br />
resultando <strong>un</strong> texto didáctico que aúna a <strong>la</strong> fácil lectura los ab<strong>un</strong>dantes grabados episódicos<br />
(201 <strong>en</strong> total) que e<strong>la</strong>boró Alloza, recreando hechos, personajes y aspectos <strong>de</strong>l acon-<br />
tecer nacional. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa precolombina hasta el 1944, año <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República,<br />
se traza <strong>un</strong>a visión <strong>de</strong> síntesis, que inevitablem<strong>en</strong>te concluye con <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong><br />
logros alcanzados por el régim<strong>en</strong>. La novedad que repres<strong>en</strong>ta el libro se convirtió <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />
mo<strong>de</strong>lo para textos que se editaron posteriorm<strong>en</strong>te con grabados o ilustraciones.<br />
La historia gráfica no fue el único libro ilustrado <strong>en</strong> Santo Domingo por Alloza, qui<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong>a bu<strong>en</strong>a experi<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación adquirida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Be-<br />
José Alloza|La cabeza <strong>de</strong> Ferrand|Dibujo|1943.<br />
José Alloza|Cotubanamá el cacique|Dibujo|1943.<br />
l<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Barcelona, así como <strong>en</strong> diversos medios periodísticos europeos, para los<br />
cuales <strong>la</strong>boró antes <strong>de</strong>l exilio provocado por <strong>la</strong> guerra civil. En el país dominicano, exhibió<br />
sus dibujos caracterizados por <strong>un</strong>a elocu<strong>en</strong>te gracia cargada <strong>de</strong> humor e igualm<strong>en</strong>te<br />
realizó <strong>de</strong>coraciones <strong>en</strong> resi<strong>de</strong>ncias particu<strong>la</strong>res, así como <strong>un</strong> mural alegórico a<br />
<strong>la</strong> república y a <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Trujillo.|133| Una nota manuscrita <strong>en</strong> el Catálogo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong>l 1940 ofrece <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Alloza: «Dibujante<br />
que ha co<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> revistas <strong>de</strong> gran prestigio <strong>en</strong> Europa, se nos pres<strong>en</strong>ta con <strong>un</strong>a serie<br />
<strong>de</strong> dibujos e ilustraciones <strong>de</strong> estilo gracioso y humorístico. Sus estampas nos llevan<br />
al pasado y nos hac<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> felicidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> nuestros<br />
abuelos».|134|<br />
Alloza fue el principal ilustrador <strong>de</strong> los compatriotas que editaron libros <strong>en</strong> el medio<br />
dominicano. Pese a sobresalir <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica, ejecutaba pinturas, <strong>de</strong>corando varias resi<strong>de</strong>ncias<br />
con alegóricos murales, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los cuales realizó <strong>en</strong> los salones <strong>de</strong>l Club Militar.<br />
Residió <strong>en</strong> Santo Domingo durante siete años (1940-1947).<br />
ANTONIO BERNAD GONZÁLVEZ fue otro dibujante refugiado que sobresalió,<br />
especialm<strong>en</strong>te como ilustrador periodístico, ya que pert<strong>en</strong>eció al personal <strong>de</strong>l<br />
Diario La Nación, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se publicaron <strong>la</strong>s innumerables caricaturas que realizó <strong>en</strong>-<br />
Antonio Bernad (Toni)|Caricatura <strong>de</strong> Héctor Incháustegui Cabral|Década 1940.<br />
Antonio Bernad (Toni)|Bai<strong>la</strong>rina calzándose|Mixta/papel|46 x 38 cms.|1946|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|165|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|133|<br />
Datos <strong>de</strong><br />
José Alloza <strong>en</strong><br />
Catálogo Exposición<br />
Nacional,<br />
1941.<br />
Confert.<br />
|134|<br />
Notas Manuscritas<br />
(?), Catálogo<br />
Exposición <strong>de</strong><br />
Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />
1940.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|166|<br />
|135|<br />
Datos <strong>de</strong> Bernad<br />
<strong>en</strong> Catálogo,<br />
1941.<br />
Op. Cit.<br />
Confert.<br />
|136|<br />
Datos <strong>de</strong> Ximpa<br />
<strong>en</strong> Album<br />
Hom<strong>en</strong>aje<br />
a Trujillo,<br />
1943.<br />
Confert.<br />
tre 1939-1945. Conocido con el sobr<strong>en</strong>ombre <strong>de</strong> Toni, era ori<strong>un</strong>do <strong>de</strong> Elche, com<strong>un</strong>idad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Alicante. Con estudios <strong>en</strong> Dibujo y Pintura, expuso por primera<br />
vez a los 16 años <strong>de</strong> edad mostrando <strong>de</strong>spués sus obras <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> Francia.|135|<br />
Diseñador <strong>de</strong> carteles, Bernad Gonzálvez (Toni) había dirigido <strong>un</strong>a revista política durante<br />
el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil Españo<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que fueron <strong>de</strong>rrotados los republicanos.Al<br />
tomar el exilio y refugiarse <strong>en</strong> Santo Domingo, trabajó <strong>en</strong> gimnasia e hizo <strong>de</strong><br />
camarero por algún tiempo hasta que se incorporó al activismo periodístico <strong>en</strong> 1940.<br />
Expuso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales bi<strong>en</strong>ales nacionales, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do premio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1946 con <strong>la</strong><br />
obra Bai<strong>la</strong>rina calzándose (grabado). Contrajo matrimonio con <strong>un</strong>a dominicana, marchándose<br />
luego a México.<br />
LUIS VÍCTOR GARCÍA XIMPA, qui<strong>en</strong> firmaba sus obras artísticas con el seg<strong>un</strong>do<br />
apellido, fue también co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> La Nación. En este periódico asumió <strong>la</strong> caricatura,<br />
campo gráfico que le había permitido <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> periódicos, editoras y<br />
revistas <strong>de</strong> Barcelona, Madrid y Oviedo. El había iniciado su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> dibujante <strong>en</strong> el<br />
diario El Comercio, <strong>de</strong> Gijón. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> dibujante e ilustrador, Ximpa era pintor, con<br />
numerosas exposiciones realizadas <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> Europa|136| antes <strong>de</strong> arribar al<br />
Luis García Ximpa|Telésforo Cal<strong>de</strong>rón|Caricatura|1942.<br />
Luis García Ximpa|Max H<strong>en</strong>ríquez Ureña|Caricatura|1942.<br />
país, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>bora como retratista y caricaturista. Editó <strong>un</strong> álbum hom<strong>en</strong>aje a Trujillo<br />
<strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con José Campa, otro refugiado que tuvo que ver con el semanario<br />
Democracia, <strong>la</strong> publicación más importante y dura<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l exilio español <strong>en</strong> Santo<br />
Domingo.|137|<br />
Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> adu<strong>la</strong>ción formu<strong>la</strong>ria que reve<strong>la</strong>, acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> época y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong>,<br />
el álbum hom<strong>en</strong>aje reúne sufici<strong>en</strong>te material <strong>de</strong> ilustración gráfica con el que se<br />
aprecia el dominio <strong>de</strong> Ximpa. Sobre todo <strong>la</strong>s numerosas caricaturas <strong>de</strong> embajadores y<br />
f<strong>un</strong>cionarios gubernativos reve<strong>la</strong>n cualidad extraordinaria para ofrecer retratos fisonómicos<br />
y anímicos con <strong>de</strong>puradas y precisas líneas. Para el 1943, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong>l<br />
referido álbum, este artista español había realizado 17 retratos <strong>de</strong> personalida<strong>de</strong>s localizadas<br />
<strong>en</strong> el país, <strong>en</strong>tre ellos el <strong>de</strong>l Padre Fantino, pintado al óleo.<br />
BLAS es el nombre que se recuerda <strong>de</strong> <strong>un</strong> tercer caricaturista, vincu<strong>la</strong>do también al periódico<br />
La Nación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que este medio apareció <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1940. Su nombre completo<br />
era B<strong>la</strong>s Carlos Arveros y arribó a Santo Domingo <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> los primeros<br />
refugiados, acompañado <strong>de</strong> su hijo Clem<strong>en</strong>te (Arveros Oria), producto <strong>de</strong> su primer<br />
matrimonio, y <strong>de</strong> su seg<strong>un</strong>da esposa, <strong>la</strong> actriz Carm<strong>en</strong> Rull. Llegó a exponer individualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> exhibe caricaturas y miniaturas <strong>de</strong> diversos<br />
Luis García Ximpa|Rafael Paíno Pichardo|Caricatura|1942.<br />
Luis García Ximpa|Manuel A. Peña Batlle|Caricatura|1942.<br />
|167|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|137|<br />
Llor<strong>en</strong>s.<br />
Op. Cit.<br />
Página 187.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|168| |169|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|138|<br />
Nota manuscrita<br />
(?). Catálogo<br />
1940, Op. Cit.<br />
Confert.<br />
temas (1940), marchándose a Colombia, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> y <strong>la</strong>bora por breve tiempo. En<br />
1941 vuelve a Santo Domingo y comi<strong>en</strong>za nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> La Nación, hasta su muerte<br />
ocurrida <strong>en</strong> el país, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> fue <strong>en</strong>terrado. Su <strong>la</strong>bor gráfica fue poco conocida. Produjo<br />
tiras cómicas <strong>de</strong> carácter secu<strong>en</strong>cial y caricaturas sobre el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra M<strong>un</strong>dial.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, caricaturas <strong>de</strong> temática dominicana, <strong>un</strong> tanto exageradas o grotescas <strong>en</strong><br />
su caracterización popu<strong>la</strong>r.<br />
FRANCISCO RIVERO GIL es otro refugiado re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> caricatura, manifestación<br />
dibujística a <strong>la</strong> que se asociaba su carrera artística, iniciada <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r, <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> nació <strong>en</strong> 1899.Autor <strong>de</strong> carteles, <strong>de</strong> <strong>de</strong>coraciones murales y portadista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Editorial<br />
Espasa-Calpe, trabajó <strong>en</strong> diversos órganos periodísticos <strong>de</strong> España, antes <strong>de</strong> refugiarse<br />
<strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> 1940.<br />
Ese registro provoca el sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario: «Este famoso dibujante se nos pres<strong>en</strong>ta<br />
con <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> estampas históricas y <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te vernáculo.Todas el<strong>la</strong>s reve<strong>la</strong>n por su<br />
<strong>de</strong>lica<strong>de</strong>za <strong>de</strong> líneas, por el movimi<strong>en</strong>to y expresión <strong>de</strong> sus figuras, que es <strong>un</strong> dominador<br />
<strong>de</strong> ese difícil arte».|138|<br />
La localización <strong>de</strong> Rivero Gil <strong>en</strong> Santo Domingo no fue dura<strong>de</strong>ra, ya que emigró a Colombia<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> pasó a México <strong>en</strong> don<strong>de</strong> falleció (1972). Dura<strong>de</strong>ra tampoco fue <strong>la</strong><br />
Francisco Rivero Gil|Entierro campesino|Dibujo|1940.<br />
B<strong>la</strong>s|V<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> maní|Dibujo|C. 1940.<br />
Alfonso Vi<strong>la</strong> (Shum)|Mujer s<strong>en</strong>tada|Óleo/te<strong>la</strong>|69.2 x 48.3 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|170|<br />
|139|<br />
Arte Club.<br />
Los Inmigrantes.<br />
Catálogo 1989.<br />
Confert.<br />
|140|<br />
González Lame<strong>la</strong>,<br />
María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r.<br />
Op. Cit.<br />
Páginas 110-111.<br />
Confert.<br />
|141|<br />
Vall<strong>de</strong>peres,<br />
Manuel.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
Dominicanos<br />
<strong>de</strong> Cultura.<br />
No. 25/26, 1945.<br />
Páginas 71-74.<br />
Confert.<br />
ubicación <strong>de</strong> otro compatriota suyo, <strong>de</strong> nombre Juan Bautista Acher o Alfonso Vi<strong>la</strong>,<br />
qui<strong>en</strong> también emigró a México <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber arribado al país dominicano con su<br />
esposa y dos hijastros: Antonio y Ramón Prats V<strong>en</strong>tós.<br />
ALFONSO VILA (1897-1967), natural <strong>de</strong> Lérida, era pintor, dibujante y caricaturista<br />
conocido como Shum, el nombre artístico que adoptó. Al arribar al país con su familia,<br />
<strong>en</strong> 1940, contaba con <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> currículum como expositor e ilustrador, añadi<strong>en</strong>do<br />
a sus registros europeos <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias vividas <strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> residió<br />
estrecham<strong>en</strong>te hasta el extremo <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse a La Vega, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> realizó <strong>un</strong>a ext<strong>en</strong>sa<br />
producción <strong>de</strong> obras (sobre todo paisajes), alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales mostró <strong>en</strong> <strong>un</strong>a exposición<br />
celebrada <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> los Caballeros (1940) y <strong>en</strong> <strong>un</strong>a seg<strong>un</strong>da muestra <strong>de</strong><br />
Santo Domingo (1940), exponi<strong>en</strong>do también <strong>en</strong> <strong>la</strong> Colectiva Nacional <strong>de</strong> 1941, que<br />
re<strong>un</strong>ió 28 artistas, <strong>en</strong>tre inmigrantes y nativos. La alegoría y <strong>un</strong> dominio exquisito <strong>de</strong>l<br />
pastel caracterizaba, por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Shum, cuyos dibujos animaron <strong>la</strong>s páginas<br />
<strong>de</strong> varios diarios y revistas durante su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana.|139|<br />
Su nombre real era Juan Bautista Acher. Publicó alg<strong>un</strong>os linograbados <strong>en</strong> el<br />
diario La Opinión|140|<br />
Otros dos nombres completan el sector <strong>de</strong> los ilustradores refugiados que no arraigan<br />
<strong>en</strong> el medio nacional <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> transitoriedad <strong>en</strong> Santo Domingo. Joaquín Del Alba<br />
(n. 1912), caricaturista español, es <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos. Firmaba sus trabajos con el seudónimo<br />
Kim, que <strong>en</strong> su mayoría aparecieron <strong>en</strong> el diario El Caribe. El seg<strong>un</strong>do es Saul Steinberg,<br />
dibujante y caricaturista alemán <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> judío, qui<strong>en</strong> arribó al país como refugiado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Seg<strong>un</strong>da Guerra M<strong>un</strong>dial, <strong>la</strong>borando <strong>en</strong> el periódico La Nación, antes <strong>de</strong><br />
marcharse a Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> alcanzó r<strong>en</strong>ombre.<br />
Un grupo <strong>de</strong> pintores y escultores también asumió a Santo Domingo como pu<strong>en</strong>te para<br />
proseguir hacia otros países. No obstante, cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos <strong>la</strong>boró artísticam<strong>en</strong>te, expuso<br />
sus obras y se proyectó situacionalm<strong>en</strong>te nucleado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conting<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l exilio <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad dominicana: Joan J<strong>un</strong>yer, José Rovira, Carlos So<strong>la</strong>eche, So<strong>la</strong>na Ferrer, Francisco<br />
Vásquez Días (Composte<strong>la</strong>), Hans Paap y Angel Botello Barros, integran este otro<br />
grupo re<strong>la</strong>cionado también por <strong>la</strong> transitoriedad.<br />
JOAN JUNYER (n. 1904), ori<strong>un</strong>do <strong>de</strong> Barcelona, fue, al igual que José Gausachs, <strong>un</strong><br />
pintor reputado, consi<strong>de</strong>rándosele <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura cata<strong>la</strong>na.|141| A pesar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> sordomudo logró trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> España, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>un</strong> primer<br />
período <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor pictórica <strong>en</strong> Mallorca, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> asimiló refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l primitivismo<br />
cerámico <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong>. Con exposiciones <strong>en</strong> Madrid y otras capitales europeas, fue protegido<br />
<strong>de</strong> Picasso durante los años <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> París. Fue <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los primeros re-<br />
fugiados <strong>de</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> residió por corto tiempo, <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> su esposa<br />
e intérprete, Dolores Canals, y varias hermanas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Durante esa resi<strong>de</strong>ncia temporal,<br />
realizó alg<strong>un</strong>as obras <strong>de</strong> temario insu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>un</strong> tríptico sobre leg<strong>en</strong>darias figuras<br />
precolombinas. En ese conj<strong>un</strong>to, al igual que <strong>en</strong> Mer<strong>en</strong>gue Cali<strong>en</strong>te, interpreta el<br />
trópico con sus luces interiores y <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong>l alma dominicana y <strong>la</strong> racialidad<br />
con <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido íntimo.<br />
La apreciación anterior es <strong>de</strong>l crítico Vall<strong>de</strong>peres, el cual seña<strong>la</strong>, a<strong>de</strong>más: «J<strong>un</strong>yer, apasionado,<br />
s<strong>en</strong>sual, iluminado por su propia intimidad creadora, ha visto <strong>un</strong> trópico lujurioso<br />
y vivo, pero sin estri<strong>de</strong>ncias coloristas. Su Mer<strong>en</strong>gue cali<strong>en</strong>te muestra <strong>un</strong>a visión ser<strong>en</strong>a<br />
y armónica, con armonías puras, <strong>de</strong>l baile tropical, <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong>l alma dominicana,<br />
que él ha p<strong>en</strong>etrado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> danza que con<strong>de</strong>nsa, <strong>en</strong> cierto modo, el<br />
s<strong>en</strong>tido racial <strong>de</strong> <strong>un</strong> pueblo. Bajo <strong>un</strong> cielo ser<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> el que el inquieto equilibro <strong>de</strong> J<strong>un</strong>yer<br />
hal<strong>la</strong> motivo sufici<strong>en</strong>te para expresar su realismo candoroso –el prof<strong>un</strong>do realismo<br />
mediterráneo que es realidad amorosa–, <strong>un</strong>as figuras precisas riman sus cuerpos <strong>de</strong>snudos.<br />
Es, sin duda, <strong>la</strong> expresión cálida <strong>de</strong> <strong>un</strong>a visión <strong>de</strong> poeta, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a interpretación que<br />
va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple realidad circ<strong>un</strong>stancial.Y <strong>en</strong> el trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras se reve<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
personalidad inconf<strong>un</strong>dible y única <strong>de</strong>l autor».|142|<br />
Joan J<strong>un</strong>yer|Noche|Dibujo|1940.<br />
|171|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|142|<br />
Vall<strong>de</strong>peres,<br />
texto referido<br />
<strong>en</strong> Catálogo<br />
<strong>de</strong> Arteclub.<br />
31 <strong>de</strong> mayo<br />
<strong>de</strong> 1989.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|172|<br />
|143|<br />
González Lame<strong>la</strong>,<br />
María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r.<br />
Op. Cit.<br />
Página 103.<br />
Confert.<br />
|144|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 104.<br />
Confert.<br />
Evaluando <strong>la</strong> producción que realiza el pintor J<strong>un</strong>yer <strong>en</strong> el país, <strong>la</strong> cual no fue mucha,<br />
se estima que <strong>la</strong> obra más significativa fue el tríptico sobre ma<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> el cual repres<strong>en</strong>ta<br />
episodios alusivos a <strong>la</strong> mitología dominicana: «Anacaona, Boechío y Caonabo. J<strong>un</strong>yer,<br />
se permeó <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong>s tradiciones dominicanas y caribeñas.A<strong>de</strong>más, se pue<strong>de</strong><br />
apreciar <strong>en</strong> obras suyas elem<strong>en</strong>tos tropicales, así como el mestizaje.También trabajó<br />
el diseño esc<strong>en</strong>ográfico y, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el tríptico antes m<strong>en</strong>cionado, se pue<strong>de</strong> apreciar<br />
<strong>un</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l dibujo y <strong>de</strong>l color sumam<strong>en</strong>te teatral, dinámico y fluido, que<br />
recuerda el arte <strong>de</strong>l ballet. En cuanto a este aspecto, cabe citar a Alfredo Matil<strong>la</strong>, también<br />
español y exiliado: En esa fantasía, limpia, emotiva, creada por el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, sin<br />
preocupaciones ni alteraciones cerebrales, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el matiz <strong>de</strong>l ballet, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong><br />
todo lo que se cal<strong>la</strong> y <strong>la</strong> angustia que marca <strong>la</strong> música a través <strong>de</strong> <strong>un</strong>a coreografía <strong>de</strong><br />
espíritus».<br />
«Precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa fantasía es don<strong>de</strong> Joan J<strong>un</strong>yer se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a sí mismo, vivi<strong>en</strong>do<br />
<strong>un</strong> m<strong>un</strong>do que él se ha creado; <strong>la</strong>ti<strong>en</strong>do al compás <strong>de</strong> <strong>un</strong>a realidad artística que se construye<br />
a costa <strong>de</strong> muchos sacrificios, <strong>de</strong> muchas <strong>en</strong>señanzas y <strong>de</strong> mucha ser<strong>en</strong>idad; impregnando<br />
<strong>la</strong> pintura <strong>de</strong> luz, y pintando con esa misma luz, como Velásquez pintó con<br />
sangre, Rub<strong>en</strong>s con linfa y Murillo con almíbares policromados… Su gran personalidad<br />
le lleva a <strong>la</strong> dinámica a fuerza <strong>de</strong> estética –que no <strong>de</strong> estática– logrando el equilibrio<br />
perfecto <strong>en</strong>tre los ambiciosos saltos <strong>de</strong> <strong>la</strong> danza y <strong>la</strong> danza misma <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>corados<br />
y trajes. Si el ballet es expresión por movimi<strong>en</strong>to, J<strong>un</strong>yer ha hecho expresión para movimi<strong>en</strong>to,<br />
sin apartarse ni <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su técnica. La variedad es el arte mismo, pero<br />
<strong>de</strong>trás está siempre <strong>la</strong> <strong>un</strong>idad <strong>de</strong>l estilo; <strong>de</strong> ese estilo que <strong>en</strong> Joan J<strong>un</strong>yer es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>cillez<br />
y para los <strong>de</strong>más es <strong>la</strong> revolución».|143|<br />
González Lame<strong>la</strong>|144| da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que J<strong>un</strong>yer realizó <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>un</strong>a serie<br />
<strong>de</strong> dibujos que <strong>en</strong>focan equinos y as<strong>un</strong>tos tropicales, alg<strong>un</strong>os e<strong>la</strong>borados sobre papel <strong>de</strong><br />
oro y <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta.También realizó <strong>en</strong> 1942 dibujos que repres<strong>en</strong>tan La Conga, típico baile<br />
antil<strong>la</strong>no y título <strong>de</strong> <strong>un</strong>a muestra personal pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Washington. A<strong>de</strong>más, por razones<br />
amistosas, ejecuta alg<strong>un</strong>os retratos <strong>en</strong> el país dominicano, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />
1939-1942.<br />
CARLOS SOLAECHE se conoció como retratista <strong>en</strong> el corto tiempo que vivió <strong>en</strong><br />
Santo Domingo como refugiado. Había nacido <strong>en</strong> Baracaldo (Vizcaya) <strong>en</strong> 1911, estudiando<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Bilbao y <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando <strong>de</strong><br />
Madrid. Participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong>l 1940, celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital dominicana. En <strong>la</strong><br />
página <strong>de</strong>l Catálogo que refiere sus datos biográficos y obras pres<strong>en</strong>tadas fue anotado el<br />
sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario: «En su retrato <strong>de</strong>l poeta Fabio Fiallo lo vemos elevarse cuando<br />
espiritualiza <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l bardo <strong>de</strong>l amor. En su retrato <strong>de</strong> Pittini, también ahonda psicológicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>mostrando su cualidad <strong>de</strong> retratista».|145|<br />
So<strong>la</strong>eche había llegado a Santo Domingo <strong>en</strong> 1939, l<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pública al ofrecer<br />
<strong>un</strong>a confer<strong>en</strong>cia sobre El Greco, maestro <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> España. Su compatriota y crítico<br />
Fraiz Grijalva escribe el sigui<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tario: «En <strong>la</strong> República Dominicana, como<br />
medio para asegurar fácilm<strong>en</strong>te su exist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>filó sus activida<strong>de</strong>s artísticas hacia el retrato,<br />
g<strong>en</strong>eroso (sic) propicio a <strong>la</strong>s concesiones. Prisionero <strong>en</strong> <strong>un</strong> b<strong>la</strong>ndo aca<strong>de</strong>micismo,<br />
<strong>en</strong>cerrándose <strong>en</strong> él como <strong>un</strong> pájaro temeroso <strong>en</strong> su jau<strong>la</strong>. So<strong>la</strong>eche pinta <strong>un</strong>os retratos<br />
<strong>en</strong> los que <strong>la</strong> preocupación principal es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l parecido físico con <strong>un</strong> realismo<br />
efectivo <strong>en</strong> el color. Entre los retratos realizados aquí, figuran el <strong>de</strong>l periodista Juan<br />
José Llovet, los <strong>de</strong>l señor B<strong>la</strong>nco Fombona y señora, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> señorita C<strong>la</strong>rita Tejera, el<br />
<strong>de</strong>l poeta Fabio Fiallo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> niña Georgina, el <strong>de</strong> doña Merce<strong>de</strong>s Correa <strong>de</strong> López,<br />
<strong>de</strong>l lic<strong>en</strong>ciado don Luis Rodríguez Guerra y el <strong>de</strong> Monseñor Ricardo Pittini,Arzobispo<br />
<strong>de</strong> Santo Domingo, su mejor obra quizás».|146|<br />
JOSÉ ROVIRA VALLS, nacido <strong>en</strong> La Bisbal, <strong>en</strong> 1910, permaneció más tiempo <strong>en</strong><br />
Santo Domingo que sus compatriotas J<strong>un</strong>yer y So<strong>la</strong>eche, dándose a conocer ampliam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor artística diversificada y como expositor que llevó sus obras a va-<br />
José Rovira|Florero... flores|Óleo/te<strong>la</strong>|49.5 x 39.5 cms.|Sin fecha|Col. Familia Antuñano Peralta.<br />
José Rovira|Desnudo|Óleo/te<strong>la</strong>|83 x 62 cms.|1943|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|173|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|145|<br />
Nota manuscrita<br />
<strong>en</strong> catálogo<br />
exposición<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes<br />
1940.<br />
Página 24.<br />
Confert.<br />
|146|<br />
Fraiz Grijalva,<br />
referido por<br />
González Lame<strong>la</strong>.<br />
Op. Cit.<br />
Página 101.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|174|<br />
|147|<br />
Llor<strong>en</strong>s,<br />
Op. Cit.<br />
Página 37.<br />
Confert.<br />
rias com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país: Santo Domingo, San Pedro <strong>de</strong> Macorís, Baní y San José <strong>de</strong><br />
Ocoa. En esta última com<strong>un</strong>idad pintó <strong>un</strong>a <strong>de</strong>coración mural a <strong>la</strong> caseína.<br />
Con estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lonja <strong>de</strong> Mar, <strong>en</strong> Barcelona (1926),<br />
y con experi<strong>en</strong>cias adquiridas <strong>en</strong> talleres artísticos, Rovira <strong>la</strong>boró <strong>en</strong> restauración patrimonial,<br />
hizo pintura mural y expuso <strong>en</strong> varias ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s antes <strong>de</strong> refugiarse <strong>en</strong><br />
Santo Domingo. En 1940 trabajó como restaurador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia <strong>de</strong> los Dominicos, Santa<br />
C<strong>la</strong>ra, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> Catedral Primada. En 1943 realiza <strong>un</strong>a muestra personal, <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> expuso 41 obras, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>un</strong> fresco, <strong>un</strong> dibujo y 39 óleos (paisajes y bo<strong>de</strong>gones).<br />
En <strong>la</strong> Exposición Nacional <strong>de</strong> 1944, pres<strong>en</strong>ta siete pinturas, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s el <strong>de</strong>snudo<br />
titu<strong>la</strong>do Figura (óleo), <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>te factura, volumetría corporal y belleza nativa, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> Colección Estatal <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno. En este último año vuelve<br />
a exponer individualm<strong>en</strong>te. Rovira residió <strong>en</strong> el país con su familia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1940 hasta<br />
mediados <strong>de</strong> esta década.<br />
Otros artistas <strong>de</strong> corta estadía <strong>en</strong> República Dominicana fueron: Francisco Vásquez<br />
Días, López Jiménez, López Mézquita, So<strong>la</strong>na Ferrer, Botello Barro y Hans Paap.<br />
Francisco Vásquez Díaz, (1898-198?)) se hacía l<strong>la</strong>mar Composte<strong>la</strong>, <strong>en</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a<br />
<strong>la</strong> ciudad españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> había nacido. En su país se hizo reconocer al exhibir <strong>un</strong>a<br />
muestra <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a vía pública <strong>de</strong> Madrid (escalinatas <strong>de</strong>l Congreso <strong>de</strong> Diputados). Este<br />
hecho le permitió salir <strong>de</strong>l anonimato, ya que consiguió respaldo para exhibir <strong>en</strong> los salones<br />
Lizarraga y obt<strong>en</strong>er p<strong>en</strong>sión para estudiar <strong>en</strong> París. A su regreso se hizo popu<strong>la</strong>r<br />
como escultor animalista especialm<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el pingüino. En Santo Domingo<br />
no sólo siguió tal<strong>la</strong>ndo su animal preferido, sino que le <strong>en</strong>cargaron para <strong>la</strong> Universidad<br />
bustos <strong>de</strong> personajes dominicanos. Los hizo, así mismo, <strong>de</strong> diplomáticos extranjeros, <strong>la</strong>borando<br />
<strong>en</strong> <strong>un</strong> cuartito que le cedió su propietario Julio Ortega Frier, coleccionista y<br />
mec<strong>en</strong>as <strong>de</strong> artistas emigrados. Participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong>l 1940, <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> mostró bustos <strong>de</strong> varios personajes (Hostos, Peynado,Trujillo, …) e igualm<strong>en</strong>te<br />
tal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> animales y peces tropicales. Este escultor se ubicó <strong>en</strong> Puerto Rico, convirtiéndose<br />
<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>un</strong>iversitario.|147|<br />
Escultor como Composte<strong>la</strong> era Manuel López Jiménez (n. 1904), natural <strong>de</strong> Badajoz,<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dió pintura y escultura, asisti<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia local <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
Expositor <strong>en</strong> varias muestras celebradas <strong>en</strong> España, asume <strong>la</strong> tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra, principalm<strong>en</strong>te,<br />
al ubicarse <strong>en</strong> el país. En el 1943, había realizado el Escudo para el At<strong>en</strong>eo Dominicano<br />
(caoba) y varios retratos <strong>en</strong> barro y piedra artificial. Escultor también era Enrique<br />
Moret Astruell (1910-1985), qui<strong>en</strong> residió <strong>en</strong> el país durante casi dos años, co<strong>la</strong>borando<br />
<strong>en</strong> proyectos arquitectónicos.Tallista, expone <strong>en</strong> Muestra Colectiva <strong>de</strong>l At<strong>en</strong>eo Angel Botello Barros|Jov<strong>en</strong> mu<strong>la</strong>ta|Óleo/cartón piedra|44.5 x 36 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />
|175|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|176|<br />
|148|<br />
ArteClub.<br />
Los Inmigrantes<br />
Catálogo.<br />
31 <strong>de</strong> mayo<br />
<strong>de</strong> 1989.<br />
Confert.<br />
|149|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Confert.<br />
|150|<br />
González Lame<strong>la</strong>,<br />
Op. Cit.,<br />
Página 114.<br />
Confert.<br />
|151|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 114-115.<br />
Confert.<br />
Dominicano (1941) y trabaja <strong>en</strong> el Monum<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia erigido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Moca. En el At<strong>en</strong>eo expone también Francisco Vera (hijo) <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> cerámicas<br />
e<strong>la</strong>boradas al arribar a Santo Domingo <strong>en</strong> 1940. Esta exposición es pionera <strong>en</strong><br />
el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cochura <strong>en</strong> República Dominicana.<br />
Otro escultor es Luis Soto, cuyo nombre se asocia al f<strong>un</strong>didor Francisco Dorado Martín,<br />
tanto por <strong>la</strong>bores que realizaron asociados e igualm<strong>en</strong>te porque arribaron j<strong>un</strong>tos a<br />
República Dominicana, <strong>en</strong> 1940. Ellos realizan <strong>la</strong>s primeras esculturas f<strong>un</strong>didas <strong>en</strong><br />
bronce <strong>en</strong> Santo Domingo.|148|<br />
Luis Soto, hijo <strong>de</strong>l escultor Mateo Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Soto, fue inicialm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tado por<br />
éste, dándose a conocer <strong>en</strong> España <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> completar su formación. Cuando el exilio<br />
lo arroja <strong>de</strong> España y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra refugio <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital dominicana, ya era <strong>un</strong> artista<br />
hecho y maduro <strong>en</strong> el trabajo tridim<strong>en</strong>sional.|149| A partir <strong>de</strong> 1943 realiza <strong>un</strong> busto<br />
<strong>de</strong> Trujillo, vaciado <strong>en</strong> bronce, que le lleva a trabajar para el Estado, el cual le <strong>en</strong>carga<br />
otras obras, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s los relieves <strong>de</strong>l monum<strong>en</strong>to que conmemora el Tratado Trujillo-Hull,<br />
e igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estatua <strong>de</strong>l presbítero Gaspar Hernán<strong>de</strong>z. El escultor Soto<br />
marchó a V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta. En <strong>la</strong> obra Memorias <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong>a Emigración, su autor,Vic<strong>en</strong>te Llor<strong>en</strong>s, conf<strong>un</strong><strong>de</strong> a Luis Soto con el padre, el r<strong>en</strong>ombrado<br />
escultor Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Soto, qui<strong>en</strong> al parecer fue igualm<strong>en</strong>te refugiado, a<strong>un</strong>que<br />
este último dato no ha sido comprobado, asegura <strong>la</strong> investigadora González Lame<strong>la</strong>.|150|<br />
Francisco Dorado (1900-1982) fue el broncista f<strong>un</strong>didor <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esculturas<br />
<strong>de</strong> Luis Soto e igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> Manolo Pascual (Monum<strong>en</strong>to a Salomé<br />
Ureña), <strong>de</strong> Antonio Prats V<strong>en</strong>tós (Monum<strong>en</strong>to a Trujillo), <strong>de</strong> Ismael López G<strong>la</strong>ss (Busto<br />
<strong>de</strong> Trujillo), <strong>de</strong> Saul González (Soldados Custodios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Las<br />
Carreras), así como los leones <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Nacional. Con <strong>un</strong>a experi<strong>en</strong>cia formativa<br />
que inició <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad natal <strong>de</strong> Linares (España), Dorado completó su formación <strong>en</strong><br />
varios países <strong>de</strong> Europa, trabajando a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> diversas ciuda<strong>de</strong>s. Localizado <strong>en</strong> República<br />
Dominicana, fue jefe <strong>de</strong> f<strong>un</strong>dición <strong>de</strong> los Ferrocarriles Unidos, con asi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
Puerto P<strong>la</strong>ta, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> procrea con esposa dominicana a sus hijos Guillermo y G<strong>en</strong>oveva<br />
Dorado Fernán<strong>de</strong>z. En 1942 establece y dirige <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dición Artística Dominicana,<br />
a <strong>la</strong> vez fue el creador <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>un</strong>dición para <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.|151|<br />
Casi todos los escultores exiliados residieron transitoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país. Ocasional perman<strong>en</strong>cia<br />
asumió el también refugiado Alejandro So<strong>la</strong>na Ferrer, asociado a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Arte y Oficio y a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> Barcelona. En Santo Domingo hizo retratos y ex-<br />
puso tres paisajes dominicanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Nacional <strong>de</strong> 1941; e igualm<strong>en</strong>te José María<br />
López Mézquita, pintor granadino (1883-1954), qui<strong>en</strong> llegó a Santo Domingo <strong>en</strong><br />
1945, realizando <strong>un</strong> retrato <strong>de</strong> Trujillo, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los pocos para los que posó el referido dictador.<br />
A <strong>la</strong> transitoriedad <strong>de</strong> So<strong>la</strong>na Ferrer y López Mézquita, no se asocia el doc<strong>en</strong>te y<br />
pintor Miguel Ang<strong>la</strong>da Romeu, nacido <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, asociado al grupo <strong>de</strong> refugiados. Ex<br />
militar republicano, su nombre se vincu<strong>la</strong> al hacer fotográfico, pictórico, al <strong>de</strong>sempeño<br />
normalista <strong>en</strong> San Pedro <strong>de</strong> Macorís y a <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> Matemáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />
Santo Domingo.Vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong> Capital durante <strong>la</strong>rgo tiempo, retornando al país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />
Otro nombre es Angel Botello Barro, mucho más reconocido <strong>en</strong> el medio dominicano.<br />
ANGEL BOTELLO BARROS (1913-1986), nativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Pontevedra, se<br />
había tras<strong>la</strong>dado muy jov<strong>en</strong> a Bur<strong>de</strong>os (1926), cursando <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> Agronomía, <strong>la</strong> que<br />
abandona para ingresar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>de</strong> <strong>la</strong> referida ciudad francesa.<br />
Allí expuso, retornando a España, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> le sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong> (1936-<br />
1939), si<strong>en</strong>do reclutado por el ejército republicano. El <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>de</strong> <strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da le lleva<br />
al exilio, refugiándose <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> 1940, celebrando <strong>en</strong> ese año <strong>un</strong>a muestra<br />
personal y figurando como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />
registrada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo Dominicano, también <strong>en</strong> 1940. Un texto manuscrito, redac-<br />
Angel Botello Barros|Dos negritas|Óleo/te<strong>la</strong>|58 x 40 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
Angel Botello Barros|Dos mujeres conversan|Óleo/cartón|31 x 33 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|177|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|178|<br />
|152|<br />
Nota manuscrita.<br />
Catálogo.<br />
Op. Cit.<br />
Confert.<br />
tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> página biográfica <strong>de</strong>l catálogo, evalúa al pintor que para <strong>en</strong>tonces contaba 27<br />
años <strong>de</strong> edad: «Tal<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pintor, pero aún está <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> que no ha <strong>en</strong>contrado su<br />
propio estilo. Apasionado <strong>de</strong> Cezanne y sobre todo <strong>de</strong> Gauguin, qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> sus obras. Pero como Botello es <strong>un</strong> pintor jov<strong>en</strong>, dominador<br />
<strong>de</strong>l oficio <strong>de</strong> <strong>un</strong> modo absoluto y con <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y <strong>un</strong>a visión para captar <strong>la</strong>s figuras<br />
como el paisaje, <strong>la</strong> vida le dará lo que le falta».|152|<br />
Para el referido año 1940, Angel Botello asumía el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> racialidad afroisleña, el<br />
cual amplió al tras<strong>la</strong>darse a Haití, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> permanece durante doce años, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong>a individual celebrada <strong>en</strong> Puerto Príncipe, <strong>en</strong> 1944. Esta reubicación constituye excepción<br />
única fr<strong>en</strong>te a artistas inmigrantes. Botello contrajo matrimonio con mujer haitiana<br />
tras<strong>la</strong>dándose a Puerto Rico, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> terminó residi<strong>en</strong>do.<br />
Hans Paap|Paisaje marino|Óleo|47 x 35.6 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />
HANS PAAP, ori<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> región nórdica, fue otro refugiado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seg<strong>un</strong>da Guerra<br />
M<strong>un</strong>dial.Al ubicarse <strong>en</strong> Santo Domingo, pintó con cierto apego a <strong>la</strong> realidad isleña, sobre<br />
todo con sus <strong>en</strong>foques <strong>de</strong>l espacio marítimo. Participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cuarta Bi<strong>en</strong>al, correspondi<strong>en</strong>te<br />
al 1948, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volviéndose como doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />
Artes. Entre <strong>la</strong> numerosa producción realizada <strong>en</strong> el país figura <strong>un</strong> Retrato <strong>de</strong> Margarita<br />
Auffant (óleo 19..?), ya que cultivó también este género.<br />
Al igual que Hans Paap, otros tres artistas no hispánicos se refugian <strong>en</strong> Santo Domingo<br />
como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran guerra <strong>de</strong> los años 1939-1945. Pero a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pintor<br />
nórdico, ellos: Ernesto Lothar, Joseph Fulop y Mo<strong>un</strong>ia André, asum<strong>en</strong> <strong>un</strong> protagonismo<br />
más dura<strong>de</strong>ro e influy<strong>en</strong>te como artistas inmigrantes.<br />
LOTHAR DEUTACH, conocido como Ernesto Lothar, llega al país <strong>en</strong> 1941, loca-<br />
lizándose primero <strong>en</strong> Sosúa, colonia <strong>de</strong> inmigrantes, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> pinta y hace viñetas para<br />
<strong>un</strong> periódico local editado <strong>en</strong> alemán. Luego se tras<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> ciudad capital don<strong>de</strong> se<br />
da a conocer exponi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> muestras nacionales celebradas durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> su<br />
arribo como refugiado <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> judío. Había nacido <strong>en</strong> Austria, <strong>en</strong> 1906, formándose<br />
como pintor <strong>en</strong> Vi<strong>en</strong>a. Con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> ilustración <strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>un</strong> periódico <strong>de</strong> Polonia<br />
y produjo también para casas editoriales <strong>de</strong> Italia y Suiza.<br />
Hans Paap|Retrato <strong>de</strong> Margarita Auffant|Óleo|46.7 x 46.7 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />
Hans Paap|Paisaje <strong>de</strong> Boca Chica|Óleo|45.7 x 43.5 cms.|Sin fecha|Col. Privada.<br />
|179|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|180|<br />
|153|<br />
Brusiloff,<br />
Carm<strong>en</strong>chu.<br />
«Obras <strong>de</strong> Joseph<br />
Fulop y Mo<strong>un</strong>ia<br />
André (…)».<br />
El Caribe. 7 <strong>de</strong><br />
septiembre <strong>de</strong><br />
1997, Confert.<br />
Lothar se integró al medio social dominicano como artista y doc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>cargándose <strong>de</strong>l<br />
curso <strong>de</strong> paisaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes. Des<strong>de</strong> su llegada, sintió fuerte<br />
atracción hacia el <strong>en</strong>torno insu<strong>la</strong>r, recreando <strong>en</strong> sus temas <strong>la</strong>s costumbres y <strong>la</strong> tipología<br />
que como as<strong>un</strong>tos se transcribieron <strong>en</strong> los 17 dibujos que exhibió <strong>en</strong> <strong>la</strong> Exposición Nacional<br />
<strong>de</strong>l 1942. La cargadora <strong>de</strong> agua, los pescadores y <strong>la</strong>bradores, el campesinado y su<br />
vivi<strong>en</strong>da fueron transcripciones <strong>de</strong> <strong>un</strong>a realidad, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el mercado o el paisaje provinciano<br />
se transformaron con <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>un</strong> excel<strong>en</strong>te pintor. Durante casi diez<br />
años vivió Lothar <strong>en</strong> el país, <strong>de</strong>sembocando su estilo <strong>de</strong> precisiones lineales, expresionistas,<br />
<strong>en</strong> <strong>un</strong> p<strong>la</strong>nteo <strong>de</strong> figuración procubista como lo refiere <strong>en</strong> Potro Mañoso, <strong>un</strong> cuadro<br />
al óleo sobre p<strong>la</strong>ywood realizado <strong>en</strong> 1946.<br />
De Europa C<strong>en</strong>tral era también Joseph Fulop, cuya pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Santo Domingo se re-<br />
<strong>la</strong>ciona íntimam<strong>en</strong>te a su compañera Mo<strong>un</strong>ia André. El, húngaro germanófilo, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />
se dice que participó <strong>en</strong> situaciones conflictivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alemania <strong>de</strong> Hitler, se <strong>en</strong>amoró,<br />
sin embargo, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> judío / Y el resultado no podía hacerse esperar: <strong>la</strong><br />
huida a América. Des<strong>de</strong> 1948, <strong>la</strong> pareja Fulop-André se ubica <strong>en</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> buscan abrirse paso, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando p<strong>en</strong>urias y aprovechando cualquier cosa factible<br />
para pintar ya que ambos eran artistas.|153|<br />
Ernesto Lothar|Negra|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|46.5 x 52 cms.|C.1946|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
Ernesto Lothar|Paisaje|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|60 x 45 cms.|C.1946|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
JOSEPH FULOP (n. 1898), pintor, escultor y ceramista, con estudios <strong>en</strong> Budapest, París<br />
y Nueva York, se convirtió <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, <strong>en</strong> el período<br />
1949-1958. El crítico Tanasescu sosti<strong>en</strong>e que a este artista se <strong>de</strong>be, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a manera <strong>de</strong>cidida<br />
y <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l arte abstracto. Su primera exposición <strong>de</strong> pintura abstracta<br />
<strong>de</strong>l 25 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1953, repres<strong>en</strong>ta sin duda <strong>un</strong>a fecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes plásticas<br />
<strong>en</strong> Santo Domingo, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma vida <strong>de</strong>l pintor, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces abandonó<br />
por completo <strong>la</strong> pintura temática, a pesar <strong>de</strong> que sus temas fueron siempre disueltos<br />
<strong>en</strong> el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> los efectos tonales. Su escultura también t<strong>en</strong>dió a <strong>la</strong> abstracción y a él se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> los primeros mosaicos artísticos <strong>en</strong> el país|154|,por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> ejecución más perman<strong>en</strong>te<br />
e influy<strong>en</strong>te tal vez <strong>en</strong> Paul Giudicelli, también ceramista <strong>de</strong> importancia.<br />
En sus primeras y radicales propuestas, Fulop asumió <strong>la</strong> abstracción pura, usando con ex-<br />
Ernesto Lothar|Potro mañoso|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|95 x 120 cms.|1946|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|181|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|154|<br />
Horia T<strong>en</strong>asescu.<br />
El Caribe.<br />
16 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />
1955, Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|182|<br />
presividad <strong>la</strong> materia, con <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>semboca primero <strong>en</strong> <strong>la</strong> abstracción lírica y <strong>de</strong>spués<br />
<strong>en</strong> <strong>un</strong> abstraccionismo constructivo a base <strong>de</strong> líneas, estructuras y espacialidad. Su cuadro<br />
Composición 28, óleo <strong>de</strong> 1954, ganador <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do premio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>al Nacional <strong>de</strong>l<br />
referido año, se inscribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da variable abstraccionista <strong>de</strong>l pintor húngaro.<br />
MOUNIA ANDRÉ, nacida <strong>en</strong> Charlott<strong>en</strong>bourg (Alemania, 1911), se había formado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> París, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Bauhaus, escue<strong>la</strong> alemana cuyo curso<br />
preliminar consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> familiarización con el manejo <strong>de</strong> los materiales, <strong>la</strong>s formas<br />
y los colores, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía creadora como al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> individualidad.<br />
La pintora André estuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Bauhaus <strong>de</strong> Dassau (1925-1926), convirtiéndose<br />
luego <strong>en</strong> <strong>un</strong>a expositora reconocida <strong>en</strong> los círculos <strong>de</strong>l París <strong>de</strong>l año 1938.<br />
Con <strong>un</strong> amplio dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea y <strong>de</strong>l color y <strong>un</strong>a interiorización muy peculiar, su<br />
Joseph Fulop|Paisaje|Óleo/te<strong>la</strong>|23 x 28 cms.|1949|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
obra se expan<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong>as figuraciones esquemáticas <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>gones y peces, <strong>de</strong> negras<br />
y mu<strong>la</strong>tas hasta <strong>un</strong>a abstracción <strong>de</strong> estructuras bi<strong>en</strong> estudiadas, apaste<strong>la</strong>das con pince<strong>la</strong>das<br />
cortas y cont<strong>en</strong>idos equilibrados. María Ugarte|155| ap<strong>un</strong>taba <strong>en</strong> 1949 <strong>la</strong> pintura <strong>de</strong><br />
facetas múltiples <strong>de</strong> Mo<strong>un</strong>ia André, <strong>en</strong> tanto que Tanasescu <strong>en</strong>juiciaba que <strong>la</strong> nota f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> sus cuadros es «<strong>un</strong> lirismo que no resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> los temas que escoge, sino más<br />
bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> los mismos y que a veces se materializa <strong>en</strong> <strong>un</strong>a atmósfera mística<br />
o se simplifica hasta <strong>la</strong> abstracción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a fuga <strong>de</strong> líneas».|156|<br />
Mo<strong>un</strong>ia André y Joseph Fulop se marcharon a los Estados Unidos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse<br />
<strong>en</strong> el medio dominicano hasta el seg<strong>un</strong>do quinqu<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l período 1950, ya<br />
que sus nombres se registran como participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Octava Exposición Bi<strong>en</strong>al correspondi<strong>en</strong>te<br />
al 1956. Al parecer, ambos fallecieron <strong>en</strong> el medio estado<strong>un</strong>i<strong>de</strong>nse.<br />
De orig<strong>en</strong> judío como Lothar era Saul Steinberg, qui<strong>en</strong> asumió <strong>la</strong>bores gráficas <strong>en</strong> el periódico<br />
La Nación, como pu<strong>en</strong>te para proseguir hacia los Estados Unidos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se hizo<br />
notable dibujante humorístico o caricaturista. Un poco más dura<strong>de</strong>ra fue <strong>la</strong> estadía <strong>de</strong><br />
Kurt Schnitzer, excel<strong>en</strong>te fotógrafo nacido <strong>en</strong> Austria, asociado a <strong>la</strong> colonia hebrea <strong>de</strong> Sosúa,<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> realiza –años iniciales <strong>de</strong>l 1940–, tomas docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> gran calidad testimonial.<br />
En los círculos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital don<strong>de</strong> fue conocido, le l<strong>la</strong>maban Conrado,* da-<br />
Joseph Fulop|Inspiración Nº 28|Óleo/te<strong>la</strong>|78.5 x 108 cms.|1954|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|183|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|155|<br />
Ugarte,<br />
citada por<br />
Carm<strong>en</strong>chu<br />
Brusiloff,<br />
Op. Cit.<br />
|156|<br />
Horia, Tanasescu.<br />
Op. Cit.<br />
Confert.<br />
| * |<br />
Fue bautizado con<br />
este nombre por<br />
Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido<br />
Gimbernard.<br />
Ver Agora, 15 <strong>de</strong><br />
octubre <strong>de</strong> 1942.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|184|<br />
da <strong>la</strong> dificultad pron<strong>un</strong>ciativa <strong>de</strong> su nombre. El <strong>la</strong>bora para el diario La Nación, acompañando<br />
regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell, periodista <strong>de</strong>l citado órgano informativo.<br />
Una individual suya, talvez <strong>la</strong> primera muestra <strong>de</strong> <strong>un</strong> fotográfo mo<strong>de</strong>rno, celebrada <strong>en</strong><br />
1942, originó <strong>un</strong> <strong>de</strong>bate sobre si <strong>la</strong> fotografía es arte o no.<br />
Ana María Schwartz, nacida <strong>en</strong> Alemania, se convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong> inmigrante o refugiada <strong>de</strong> más<br />
perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el país, al establecer resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>finitiva, aparte <strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a pionera <strong>de</strong>l arte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>te como artista mujer. En Santo Domingo estableció el Estudio Ana María, lugar <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> ofrecía su servicio profesional y espacio <strong>de</strong> <strong>un</strong> círculo <strong>de</strong> amigos pintores contertulianos<br />
y <strong>de</strong>mandantes <strong>de</strong> sus tomas. Excursionista <strong>de</strong> ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> república <strong>de</strong> adopción, su<br />
educada mirada dio lugar a obras paisajísticas y esc<strong>en</strong>as cotidianas reproducidas a b<strong>la</strong>nco <strong>en</strong><br />
negro <strong>en</strong> soportes fotográficos. Murió activa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong> edad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990.<br />
Mo<strong>un</strong>ia André|Tres mujeres|Óleo/cartón|38 x 51 cms.|1956|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
Mo<strong>un</strong>ia André|Plegaria (<strong>de</strong>talle)|Óleo/te<strong>la</strong>|55 x 59 cms.|1952|Col. Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
|185|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|186| |187|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
2|3 Dictam<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> inmigración artística<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los artistas refugiados ha dado lugar a más <strong>de</strong> <strong>un</strong>a pon<strong>de</strong>ración respecto<br />
a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que produjeron <strong>en</strong> el medio nacional y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción también al impacto<br />
que como receptores reflejan al producir obras dominicanas; es <strong>de</strong>cir dibujos, esculturas,<br />
grabados y pinturas que reve<strong>la</strong>n el temario geográfico, etnosocial o <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva realidad<br />
que exploran <strong>un</strong>os más que otros, <strong>de</strong> acuerdo al grado <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción con el país.<br />
A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> propaganda trujillista no t<strong>en</strong>día a reconocer influ<strong>en</strong>cia bi<strong>en</strong>hechora alg<strong>un</strong>a<br />
que no fuera <strong>la</strong> <strong>de</strong>l B<strong>en</strong>efactor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patria, es <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación oficial que se reconoce<br />
el aporte positivo <strong>de</strong> los artistas inmigrantes. En <strong>un</strong> voluminoso libro <strong>de</strong>l año<br />
1954, titu<strong>la</strong>do República Dominicana, se <strong>en</strong>foca el tema <strong>de</strong> los extranjeros radicados <strong>en</strong> el<br />
país, citándose los nombres <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti, José Gausachs, Joseph Fulop, Mo<strong>un</strong>ia André,<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Fiesta campesina (<strong>de</strong>talle)|Caseína/muro|200 x 500 cms.|1950|Col. Universidad APEC.<br />
Antonio Prats V<strong>en</strong>tós, George Hausdorf y Manolo Pascual, «por haber realizado <strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor<br />
<strong>en</strong> nuestra patria, como parte <strong>de</strong>l haber dominicano (…).Todos y cada <strong>un</strong>o, tanto los que<br />
permanecieron como los que se aus<strong>en</strong>taron, ejercieron <strong>un</strong>a influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud dominicana.<br />
El arte europeo, <strong>la</strong>s preocupaciones mo<strong>de</strong>rnas <strong>en</strong> sus distintas manifestaciones,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> los tantísimos ismos, coadyuvaron a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
actual g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> artistas nacionales».|157| Son los artistas egresados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />
<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, durante el período 1942-1956, los que conforman esa g<strong>en</strong>eración.<br />
Darío Suro, <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción a su monografía Arte Dominicano, reconoce que los artistas<br />
europeos, <strong>en</strong> su mayoría españoles, ejercieron <strong>un</strong>a tarea positiva para <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>eraciones<br />
que se formaron bajo su ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional; sin embargo, al<br />
<strong>en</strong>focarlo <strong>en</strong> el ángulo histórico <strong>de</strong>l arte dominicano, ofrece <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes apreciaciones:<br />
|A| Estos artistas pasaron meteóricam<strong>en</strong>te por nuestro cielo.<br />
|B| A<strong>un</strong> los más <strong>de</strong>stacados y prof<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te juzgados: Manolo Pascual, José Gausachs,Ve<strong>la</strong><br />
Zanetti y Fernán<strong>de</strong>z Granell, serán siempre artistas <strong>de</strong> España, es <strong>de</strong>cir, artistas<br />
españoles que pasaron por Santo Domingo.<br />
|C| En el país hicieron muchas <strong>de</strong> sus mejores obras. Pero, a pesar <strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong><br />
ellos se han quedado <strong>en</strong> el suelo dominicano, el espíritu y alma <strong>de</strong> sus autores están o<br />
estarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> España que los vio nacer.<br />
|CH| La obra realizada por ellos <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana podría ser calificada como<br />
<strong>un</strong> acci<strong>de</strong>nte que estos pintores tuvieron <strong>en</strong> cierto período histórico que tuvo España,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil (…). Fueron refugiados que hicieron parte <strong>de</strong> su arte<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana y otros países <strong>la</strong>tinoamericanos. Si se comparan con Picasso<br />
y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> París, <strong>la</strong> condición es distinta: «Picasso creó el<br />
cubismo con otros artistas franceses y europeos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> arte que <strong>en</strong> el<br />
fondo pert<strong>en</strong>ece a París con su cosmopolitismo cultural don<strong>de</strong> se mezc<strong>la</strong>ron todos los<br />
ingredi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l arte <strong>un</strong>iversal».<br />
|D| «Específicam<strong>en</strong>te, los artistas extranjeros <strong>en</strong> Santo Domingo no crearon <strong>un</strong> arte dominicano,<br />
ellos esculpieron y pintaron <strong>en</strong> Santo Domingo, pero no hubo ingredi<strong>en</strong>tes sufici<strong>en</strong>tes<br />
ni por parte <strong>de</strong> ellos ni por parte <strong>de</strong>l medio para crear <strong>un</strong> arte totalm<strong>en</strong>te dominicano».<br />
|E| Sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> reconocer el arte hecho por los artistas extranjeros <strong>en</strong> <strong>la</strong> República<br />
Dominicana, <strong>de</strong> ellos se <strong>de</strong>stacan «<strong>la</strong>s bases técnicas <strong>de</strong> los comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>un</strong> arte dominicano,<br />
pero no <strong>la</strong> base i<strong>de</strong>ológica nacida más tar<strong>de</strong> con <strong>la</strong> lucha temática y psicológica<br />
<strong>de</strong> muchos artistas dominicanos (Yoryi, Suro, Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Prats V<strong>en</strong>tós, Le<strong>de</strong>sma,<br />
Guidicelli,…) y con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia europea adaptada a nuestro<br />
suelo, realizada por Jaime Colson <strong>en</strong> <strong>la</strong> década 1950-1960».|158|<br />
|157|<br />
República<br />
Dominicana.<br />
1954.<br />
Página 224.<br />
Confert.<br />
|158|<br />
Suro, Darío.<br />
Arte Dominicano,<br />
1969.<br />
Páginas 10-12.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|188|<br />
|159|<br />
Franco, Maruxa,<br />
refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Ana<br />
Miti<strong>la</strong> Lora, Listín<br />
Diario, 14 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 1999.<br />
Página 12-A.<br />
Confert.<br />
La esposa <strong>de</strong> Darío Suro,Maruxa Franco,ofrece su apreciación personal cuando afirma que<br />
el cambio <strong>de</strong> actitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los artistas dominicanos fue resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia españo<strong>la</strong>: «<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te veía a los pintores con tristeza y creían que los cuadros eran<br />
para rega<strong>la</strong>r (…) pero <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los españoles ayudó a cambiar <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad (…). Los<br />
españoles que empezaron a llegar <strong>en</strong> 1939 concitaron tanta solidaridad que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te empezó<br />
a comprarles por p<strong>en</strong>a y ellos fueron abriéndose paso.Alg<strong>un</strong>os pintores llegaron formados,<br />
pero, por ejemplo, José Ve<strong>la</strong> Zanetti, se formó aquí. La esposa <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong> me contó que<br />
cuando salieron <strong>de</strong> España,Ve<strong>la</strong> trabajaba <strong>en</strong> <strong>un</strong> banco. Le gustaba <strong>la</strong> pintura, pero no había<br />
podido <strong>de</strong>dicarse a el<strong>la</strong>. Durante <strong>la</strong> travesía fue que <strong>de</strong>cidió <strong>de</strong>dicarse a pintar».|159|<br />
Otra evaluación vincu<strong>la</strong>da a los artistas inmigrantes <strong>la</strong> ofrece Jeannette Miller, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />
se citan sus opiniones a continuación: «Los artistas españoles (…) estimu<strong>la</strong>ron a los ar-<br />
tistas dominicanos a crear obras <strong>de</strong> ruptura.A través <strong>de</strong> ellos, los dominicanos <strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
el proceso mo<strong>de</strong>rno que se había celebrado <strong>en</strong> otros países <strong>la</strong>tinoamericanos dos décadas<br />
antes y que había florecido <strong>en</strong> países como México y Brasil (…). El proceso <strong>de</strong> estímulo<br />
y cambio fue mutuo; <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l trópico y <strong>de</strong> <strong>un</strong>a cultura híbrida, <strong>de</strong>slumbró<br />
a estos ‘académicos mo<strong>de</strong>rnos’ y removió muchos <strong>de</strong> sus patrones <strong>de</strong> hechura (…).<br />
La llegada <strong>de</strong> los exiliados españoles ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> gran impacto no sólo <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n cultu-<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Sin título|Mixta/papel|48 x 33 cms.|1957|Col. Bernardo Vega.<br />
José Alloza|Sánchez <strong>en</strong>arbo<strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra|Dibujo|1943.<br />
ral sino <strong>en</strong> el político e i<strong>de</strong>ológico. Republicanos antifa<strong>la</strong>ngistas, <strong>la</strong> mayoría era <strong>de</strong>mócrata-socialistas,<br />
a<strong>un</strong>que también había com<strong>un</strong>istas y anarquistas».|160|<br />
Dos protagonistas importantes que se re<strong>la</strong>cionan directam<strong>en</strong>te al quehacer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes<br />
que florec<strong>en</strong> durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong>l 1940 son Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell, exiliado español<br />
que auto<strong>de</strong>scubre su pot<strong>en</strong>cial pictórico residi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Santo Domingo, y Silvano<br />
Lora, importante artista que se vincu<strong>la</strong> a los artistas-maestros más significativos <strong>de</strong>l exilio.<br />
Granell explica: «La actividad creadora <strong>de</strong>l grupo formado por los exiliados europeos<br />
y los americanos aum<strong>en</strong>tó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. La pintura<br />
y <strong>la</strong> poesía surrealista <strong>de</strong>jaron <strong>en</strong> este afort<strong>un</strong>ado <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro antil<strong>la</strong>no, alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong><br />
sus frutos mejores.Al mismo tiempo sembraron <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva tierra <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> que, <strong>en</strong> el<br />
terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l espíritu, competía <strong>en</strong> su fec<strong>un</strong>didad a los dones <strong>de</strong> <strong>la</strong> selva».|161|<br />
Silvano Lora, a su vez, explica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia personal que para él «<strong>la</strong> pintura españo<strong>la</strong><br />
se limitaba a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los artistas que <strong>de</strong>ve<strong>la</strong>ron otra pintura distinta.Afirma que<br />
con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los refugiados <strong>la</strong>s calles se ll<strong>en</strong>aron <strong>de</strong> arte que irradiaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />
talleres <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona colonial, hasta <strong>la</strong>s val<strong>la</strong>s publicitarias, los afiches o los an<strong>un</strong>cios que para<br />
periódicos y revistas dibujaban artistas como Alloza. De esta manera, no sólo contribuían<br />
a <strong>la</strong> estética <strong>de</strong> <strong>la</strong> época sino que impactaban <strong>en</strong> mi mirada <strong>de</strong> jov<strong>en</strong> artista».|162|<br />
En el dictam<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los artistas exiliados <strong>en</strong> el país, se pue<strong>de</strong>n<br />
observar diversas apreciaciones, <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se vincu<strong>la</strong> a <strong>la</strong> exagerada hispanofilia<br />
<strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> trujillista que busca <strong>en</strong>altecer el vínculo <strong>de</strong>l país con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Madre Patria,<br />
<strong>de</strong>sconoci<strong>en</strong>do otras re<strong>la</strong>ciones. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> emigrados <strong>de</strong> España, incluso<br />
<strong>de</strong> Europa, ayudaba a b<strong>la</strong>nquear el país, como <strong>un</strong>a contrapartida al nexo con <strong>la</strong> negritud<br />
y con el vecino país haitiano. En este s<strong>en</strong>tido se expresaba el discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficialidad:<br />
«La marejada que trajeron al país los <strong>de</strong>sarraigados <strong>de</strong> Europa, empujaban a <strong>un</strong>os<br />
y otros <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> su <strong>de</strong>stino. No habían v<strong>en</strong>ido ellos a hacer turismo. Las circ<strong>un</strong>stancias<br />
trágicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida les obligaban a escoger el sitio don<strong>de</strong> mejor les apeteciera estar y,<br />
sobre todo, don<strong>de</strong> su necesidad <strong>de</strong> subsistir, <strong>de</strong> acuerdo con sus necesida<strong>de</strong>s, les permitieran<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus faculta<strong>de</strong>s y resolver sus problemas. / Así <strong>un</strong>os y otros, ais<strong>la</strong>dos <strong>un</strong><br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> nuestras p<strong>la</strong>yas, se ori<strong>en</strong>taban <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntar aquí su ti<strong>en</strong>da, o utilizaban<br />
nuestro suelo como trampolín para <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong>l Contin<strong>en</strong>te, repiti<strong>en</strong>do ellos<br />
otra vez <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista(…). Pero alg<strong>un</strong>os hal<strong>la</strong>ron propicio nuestro país para<br />
<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> su obra. Connaturalizados con nosotros y con nuestro ambi<strong>en</strong>te, fijaron<br />
aquí su resi<strong>de</strong>ncia y compartieron con los dominicanos su saber y su capacidad <strong>de</strong><br />
trabajo. La protección <strong>de</strong>l Gobierno favoreció a muchos qui<strong>en</strong>es, agra<strong>de</strong>cidos, <strong>de</strong>cidieron<br />
convivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana(…). / La inyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura extraña pro-<br />
|189|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|160|<br />
Miller, Jeannette.<br />
Arte Dominicano.<br />
Artistas españoles<br />
(…).<br />
Páginas 27-28.<br />
Confert.<br />
|161|<br />
Fernán<strong>de</strong>z Granell,<br />
Eug<strong>en</strong>io, referido<br />
por J. Miller.<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 28-29.<br />
Confert.<br />
|162|<br />
Lora, Silvano,<br />
testimonio <strong>en</strong><br />
Arte Dominicano.<br />
Artistas<br />
Españoles.<br />
Página 71.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|190|<br />
|163|<br />
La República<br />
Dominicana,<br />
Op. Cit.<br />
Página 224.<br />
Confert.<br />
dujo <strong>un</strong> florecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> savia nueva. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to dominicano, saturado por <strong>la</strong>s<br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> civilizaciones mayores, pudo dar <strong>de</strong> sí, <strong>en</strong> proyecciones <strong>de</strong> arte, hacia zonas<br />
<strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble valor, <strong>un</strong> propiciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> madurez espiritual».|163|<br />
Otra apreciación es <strong>la</strong> que le atribuye a <strong>la</strong> inmigración artística, sobre todo a <strong>la</strong> españo<strong>la</strong>,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong>l arte dominicano. Laura Gil se ori<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> esta dirección cuando<br />
afirma: «La espléndida floración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura dominicana <strong>en</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta y cincu<strong>en</strong>ta<br />
(…) lo <strong>de</strong>be todo, casi todo a <strong>la</strong> fec<strong>un</strong>dación <strong>de</strong>l tal<strong>en</strong>to criollo por <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
práctica <strong>de</strong> los maestros, <strong>en</strong> su mayor parte españoles (…). La pintura dominicana es <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tonces, y naturalm<strong>en</strong>te, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te expresionista, autoclásica, gesticu<strong>la</strong>nte y<br />
apasionada. Incluso <strong>la</strong> citada crítica le atribuye, sobre todo al maestro José Gausachs, <strong>un</strong> rol<br />
<strong>de</strong>terminante cuando sosti<strong>en</strong>e que el expresionismo tal y como se dio, no podía haberse<br />
producido sin él (…), pero él fue, a<strong>de</strong>más, <strong>un</strong> estup<strong>en</strong>do paisajista, <strong>un</strong> ojo alerta que supo<br />
ver antes que el v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no Reverón <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra luz <strong>de</strong>l trópico, lírica, p<strong>la</strong>teada, incolora,<br />
<strong>de</strong>slumbrante, y también el color específico <strong>de</strong> cada región <strong>de</strong> nuestro país, s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong><br />
el cual su mejor continuador y epígono es su propio hijo Francisco Gausachs».|164|<br />
Indudablem<strong>en</strong>te, es relevante el protagonismo <strong>de</strong> los artistas refugiados <strong>en</strong> el país a partir<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1940, y a<strong>un</strong>que ellos son aportadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, vale ac<strong>la</strong>rar que<br />
ésta había sido pautada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1920, con los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces que establec<strong>en</strong> Juan Bautista Gómez,<br />
Celeste Woss y Gil,Yoryi Morel, Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido Gimbernard (<strong>en</strong> Gráfica), Aida Ibarra,<br />
Darío Suro y Jaime Colson, cuya asimi<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el cubismo significa el aporte más<br />
revolucionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, a<strong>un</strong>que se registrara <strong>en</strong> el exilio vol<strong>un</strong>tario <strong>de</strong> este artista<br />
que irrumpe <strong>en</strong> el país hacia mediados <strong>de</strong>l siglo XX, provocando <strong>un</strong>a sacudida po<strong>de</strong>ro-<br />
George Hausdorf|Paisaje|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|42 x 51 cms.|Sin fecha|Col. Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana. Manolo Pascual|Desnudo|Mixta/papel|29 x 21 cms.|Sin fecha|Col. Banco Popu<strong>la</strong>r Dominicano.<br />
|191|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|164|<br />
Gil, Laura.<br />
La Impronta<br />
Españo<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Pintura<br />
Dominicana,<br />
Catálogo 1995.<br />
Página 6.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|192|<br />
sa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones jóv<strong>en</strong>es; simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> que produjo Yoryi Morel <strong>en</strong> 1932 y Darío<br />
Suro <strong>en</strong> 1947, cuando regresa <strong>de</strong> México con <strong>un</strong> discurso etnosocial que hace volver<br />
el corazón y <strong>la</strong> mirada hacia <strong>la</strong> neoafricanidad.<br />
Es indudable también el influy<strong>en</strong>te protagonismo <strong>de</strong> José Gausachs, a qui<strong>en</strong> sus principales<br />
alumnos le reconoc<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia como maestro formador, cuyo mayor atributo,<br />
por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s similitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formas y temas, fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> propiciar <strong>la</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />
expresiva. De igual manera, Manolo Pascual fue otro maestro influy<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración<br />
que acelera el arte mo<strong>de</strong>rno dominicano, respecto <strong>de</strong>l cual no <strong>de</strong>be per<strong>de</strong>rse<br />
<strong>de</strong> vista el papel <strong>de</strong> los intelectuales que con sus confer<strong>en</strong>cias y textos críticos sumaron<br />
<strong>la</strong> teoría mo<strong>de</strong>rna a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia contemporánea. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s voces teóricas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva estética es <strong>la</strong> <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese.<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|No es posible olvidar<strong>la</strong>|Óleo/te<strong>la</strong>|67.5 x 47 cms.|1951|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part. Ernesto Lothar|Amantes (<strong>de</strong>talle)|Óleo/te<strong>la</strong>|35.5 x 30.5 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|193|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|194|<br />
|165|<br />
Llor<strong>en</strong>s, Vic<strong>en</strong>te.<br />
Op. Cit.<br />
Página 63.<br />
Confert.<br />
|166|<br />
Pérez Reyes, C.<br />
La Pintura<br />
Españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>l Siglo XX.<br />
1990,<br />
Página 7.<br />
Confert.<br />
2|4 Díaz Niese: <strong>la</strong> necesaria mo<strong>de</strong>rnidad dominicana<br />
No aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l arte nacional, ni <strong>en</strong> el pasado ni <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te, <strong>un</strong> dominicano<br />
tan culto y <strong>de</strong>cisivo como era Rafael Díaz Niese: médico <strong>de</strong> profesión, pintor<br />
por vocación y crítico <strong>de</strong> arte, <strong>la</strong>rgos años resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> París, qui<strong>en</strong> volvió a Santo Domingo<br />
como <strong>un</strong> refugiado más <strong>de</strong> los que huían <strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa <strong>en</strong> guerra.|165|<br />
Díaz Niese era hijo <strong>de</strong> madre alemana y <strong>de</strong> padre dominicano. Había nacido <strong>en</strong> Puerto<br />
P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> 1897, residi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niño <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> los Caballeros, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> realizó<br />
sus estudios primarios y sec<strong>un</strong>darios. Des<strong>de</strong> muy jov<strong>en</strong> viaja al exterior <strong>en</strong> compañía<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong>a tía protectora, qui<strong>en</strong> posteriorm<strong>en</strong>te auspicia su formación europea. Estudia<br />
pintura <strong>en</strong> Barcelona, frecu<strong>en</strong>tando el taller <strong>de</strong>l pintor cordobés Julio Romero <strong>de</strong> Torres<br />
(1874-1930), que gozaba <strong>de</strong> gran popu<strong>la</strong>ridad por su repertorio <strong>de</strong> gitanas.|166|<br />
George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese (<strong>de</strong>talle)|Lápiz/papel|Década 1940.<br />
En Madrid asistió a <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando, tras<strong>la</strong>dándose tiempo <strong>de</strong>spués a Francia,<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se doctoró <strong>en</strong> Filosofía <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros académicos parisinos, especializándose<br />
también <strong>en</strong> Psiquiatría. A<strong>de</strong>más frecu<strong>en</strong>tó <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s europeas, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Bruse<strong>la</strong>s<br />
y Nuremberg.<br />
La <strong>la</strong>rga estadía <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Europa permitió que Díaz Niese dominara varios<br />
idiomas aparte <strong>de</strong>l español (francés, alemán, italiano, portugués, catalán, <strong>la</strong>tín, griego<br />
e inglés), ejerciera <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> médico psiquiatra, se co<strong>de</strong>ara con sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelectualidad<br />
parisina y se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zara por amplias regiones <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do como estudioso,<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l arte. En el texto <strong>de</strong> viajero, La Vida Itinerante, él escribe <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
apreciación: «Hay minúsculos apartados rincones que <strong>de</strong>jan <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria más v<strong>en</strong>turosos<br />
recuerdos que <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s urbes o que los sitios reputados <strong>un</strong>iversalm<strong>en</strong>te por su<br />
belleza y su valor histórico y artístico. No porque <strong>en</strong> ellos hayamos vivido con más int<strong>en</strong>sidad<br />
–amor, alegría, p<strong>la</strong>cer, dolor– que <strong>en</strong> cualquier otro, sino porque <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong><br />
aquellos, tan contados, hemos merecido <strong>de</strong> súbito, como <strong>un</strong>a gracia dignificante, <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción<br />
conmovedora <strong>de</strong> <strong>la</strong> inconm<strong>en</strong>surable hermosura <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do que habitamos. Porque<br />
<strong>en</strong> ellos hemos s<strong>en</strong>tido, con quemajosa acuidad, que es cierto, sí, muy cierto, que hay<br />
sitios <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra por don<strong>de</strong> ha pasado el Espíritu… Recónditos lugares, conocidos <strong>de</strong><br />
muy pocos, tan colmados <strong>de</strong> belleza, <strong>de</strong> reminisc<strong>en</strong>cias ilustres que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria,<br />
como viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, <strong>en</strong>vueltos <strong>en</strong> <strong>un</strong> halo <strong>de</strong> extrahumana poesía. Lugares <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Tierra tan bellos –dice F<strong>la</strong>ubert– que <strong>un</strong>o quisiera oprimirlos contra el corazón».|167|<br />
Hombre m<strong>un</strong>dano y erudito, <strong>de</strong> alta estatura, fuerte, <strong>de</strong> piel cetrina y prof<strong>un</strong>dos ojos<br />
negros como negrísimo era su cabello, poseía modales afables y era <strong>un</strong> conversador admirable.<br />
De acuerdo a Ve<strong>la</strong> Zanetti: «Amaba el diálogo y <strong>de</strong>spreciaba <strong>la</strong> oratoria (…) era<br />
ilimitado <strong>en</strong> el saber y prof<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te serio, <strong>en</strong> sus juicios insobornables (…) cuando<br />
llegó Díaz Niese al país, <strong>en</strong> 1939, a qué negarlo, estaba ya <strong>de</strong> regreso <strong>de</strong> muchas cosas,<br />
había quemado parte <strong>de</strong> sus ilusiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> los cafés europeos. Regresaba<br />
para afincar su <strong>de</strong>finitiva raíz sobre <strong>la</strong> patria que viera <strong>de</strong>sfigurada sobre los reflejos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vida europea, <strong>de</strong> su cultura, <strong>de</strong> <strong>la</strong> difícil e intolerante exist<strong>en</strong>cia».|168| Ubicado <strong>en</strong><br />
Santo Domingo, empr<strong>en</strong>dió <strong>un</strong>a auténtica gestión cultural, ori<strong>en</strong>tada sobre todo hacia<br />
<strong>la</strong>s artes a <strong>la</strong>s que imprimió <strong>un</strong> po<strong>de</strong>roso s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, conforme a <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vanguardias artísticas que conocía como hombre actualizado y amante <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cultura francesa. Uno <strong>de</strong> los muchos campos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> Díaz Niese fue <strong>la</strong> escritura.<br />
Escribió conci<strong>en</strong>zudam<strong>en</strong>te sobre arte, ofreci<strong>en</strong>do informaciones, asumi<strong>en</strong>do<br />
posiciones, pon<strong>de</strong>rando a <strong>de</strong>terminados creadores y ofreci<strong>en</strong>do lineami<strong>en</strong>tos sobre todo<br />
para los jóv<strong>en</strong>es pintores dominicanos.<br />
|195|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|167|<br />
Díaz Niese, Rafael.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
Dominicanos <strong>de</strong><br />
Cultura. No. 21.<br />
mayo 1945.<br />
Confert.<br />
|168|<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti, José.<br />
«Nota para <strong>un</strong><br />
Retrato Póstumo».<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
Dominicanos <strong>de</strong><br />
Cultura, 1950.<br />
Páginas 1-12.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|196|<br />
Celeste Woss y Gil|Retrato <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|58.3 x 47 cms.|1942|Col. C<strong>la</strong>ra Díaz Niese. Luis García Ximpa| Díaz Niese|Caricatura|1942.<br />
De cuatro <strong>en</strong>sayos titu<strong>la</strong>dos: Tres Artistas Dominicanos (1943), Notas sobre el Arte Actual<br />
(1944), Un Lustro <strong>de</strong> Esfuerzo Artístico (1945) y Creación y Compr<strong>en</strong>sión (1947), se extrae<br />
<strong>un</strong>a selección <strong>de</strong> copiosas opiniones re<strong>la</strong>cionadas con el arte, <strong>la</strong> obra artística, <strong>la</strong> innovación,<br />
el arte y <strong>la</strong> tradición, <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, <strong>la</strong> pintura y el artista.A partir <strong>de</strong> esas opiniones<br />
fielm<strong>en</strong>te citadas, se <strong>de</strong>sglosan los referidos tópicos, <strong>de</strong> manera que se pueda<br />
apreciar el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to estético <strong>de</strong> Díaz Niese, su vuelo cognoscitivo y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna<br />
ori<strong>en</strong>tación que promovió a partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cisivo cargo <strong>de</strong> Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
A continuación el <strong>de</strong>sglose:<br />
|El arte| El arte apareció, al trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r su es<strong>en</strong>cia, ais<strong>la</strong>do ya <strong>de</strong> los dictám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
rutina, como algo más sublime que <strong>la</strong> simple manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materiales o <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción<br />
mecánica <strong>de</strong> objetos y hechos com<strong>un</strong>es.|169|<br />
El arte no pue<strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a reacción mecánica; no <strong>de</strong>be ser <strong>un</strong>a simple reacción s<strong>en</strong>sual.<br />
Por el contrario, el arte <strong>de</strong>be ser el resultado <strong>de</strong> <strong>un</strong>a evolución cerebral –si se nos permite<br />
<strong>la</strong> expresión–, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s impresiones s<strong>en</strong>soriales.|170|<br />
El arte, cualesquiera que sea su raíz y es<strong>en</strong>cia, no pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er otro fin que hacernos gozar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> forma, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a forma. Sólo así llega a ser, <strong>de</strong> por sí y <strong>en</strong> sí, aquel goce superior <strong>de</strong><br />
los hombres libres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición aristotélica.|171|<br />
Antonio Bernad (Toni)|Caricatura <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Década 1940.<br />
|197|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|169|<br />
Díaz Niese,<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
Dominicanos <strong>de</strong><br />
Cultura No. 51.<br />
nov. 1947.<br />
Página 18.<br />
Confert.<br />
|170|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos ( ... )<br />
No. 1 septiembre<br />
1943. Confert.<br />
|171|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|198|<br />
Jaime Colson|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|72.5 x 57.5 cms.|1936|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
El arte por su misma mesmedad, es cosa es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te aristocrática. No admite vulgarización<br />
alg<strong>un</strong>a <strong>un</strong> poema, nos dice Stephane Mal<strong>la</strong>rmé, <strong>de</strong>be ser <strong>un</strong> <strong>en</strong>igma para el<br />
hombre vulgar, música <strong>de</strong> cámara para el iniciado. No hay contradicho posible. De <strong>la</strong>s<br />
nociones ci<strong>en</strong>tíficas más difíciles han podido editarse esas fem<strong>en</strong>tidas colecciones <strong>de</strong>...<br />
Al alcance <strong>de</strong> todos, es <strong>de</strong>cir, al alcance a<strong>un</strong> <strong>de</strong> aquellos que, sin estudios preparatorios<br />
a<strong>de</strong>cuados (...) lo confían todo a <strong>la</strong> omnipot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su propio intelecto, olvidando o<br />
ignorando, que <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, como <strong>en</strong>señaron los escolásticos, <strong>la</strong> autoridad<br />
prece<strong>de</strong> invariablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia.|172|<br />
Las teorías espiritualistas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral niegan todo vínculo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> belleza natural y <strong>la</strong><br />
creada por el arte.|173|<br />
Todos los maestros teorizantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estética, <strong>de</strong> <strong>un</strong> extremo a otro <strong>de</strong> <strong>la</strong> complicada ca<strong>de</strong>na<br />
vig<strong>en</strong>te (...) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>un</strong>ánimem<strong>en</strong>te acor<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to capital: <strong>en</strong> que el<br />
arte no es, ni ha sido n<strong>un</strong>ca, mera imitación o fiel reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza (...), el<br />
arte es y ha sido siempre <strong>un</strong> l<strong>en</strong>guaje espiritual cuya finalidad, como tal, no es otra que<br />
expresión <strong>de</strong> valores espirituales.|174|<br />
El arte es <strong>un</strong>o, por innumerables que sean los artistas.|175|<br />
El arte actual, tan a <strong>la</strong> ligera calificado por muchos <strong>de</strong> extravagancia, impertin<strong>en</strong>cia o<br />
locura, repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo histórico (...) <strong>un</strong> prof<strong>un</strong>do esfuerzo por volver, tras<br />
<strong>la</strong> vacuidad <strong>de</strong>l g<strong>la</strong>cial aca<strong>de</strong>micismo pictórico <strong>de</strong> los primeros tercios <strong>de</strong>l siglo XIX y<br />
<strong>la</strong>s <strong>la</strong>boriosas investigaciones <strong>de</strong>l impresionismo, a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes prístinas <strong>de</strong>l arte; <strong>de</strong>l arte<br />
tal y como lo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron Giotto, Piero <strong>de</strong>l<strong>la</strong> Francesca o El Greco. Fueron Georges<br />
Seurat y Paul Cézanne, los iniciadores <strong>de</strong> ese movimi<strong>en</strong>to… regresivo y libertador.|176|<br />
Las inquietu<strong>de</strong>s estéticas y <strong>la</strong>s preocupaciones intelectuales que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> aparición<br />
<strong>de</strong> ese ardor lírico, <strong>de</strong> tan int<strong>en</strong>so significado y tan p<strong>en</strong>etrante sutileza, que es, hoy día,<br />
<strong>la</strong> cualidad más preemin<strong>en</strong>te y el mejor signo difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre el Arte vivo, ardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
inquietu<strong>de</strong>s, rebosante <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s expresivas, <strong>en</strong> consonancia con el ambi<strong>en</strong>te propio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que es producto, y el Arte Muerto, adoc<strong>en</strong>ado, reducido a fórmu<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> apoticario, esterilizado por <strong>la</strong> imitación académica y por el respeto a <strong>un</strong> falso tradicionalismo<br />
<strong>de</strong> campanario, que nada ti<strong>en</strong>e que ver, felizm<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> tradición mant<strong>en</strong>ida<br />
por el Arte Verda<strong>de</strong>ro, sin el más leve asomo <strong>de</strong> continuidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />
días <strong>de</strong>l hombre hasta esta misma hora.|177|<br />
|La obra <strong>de</strong> arte| Cada obra <strong>de</strong> arte posee, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus cualida<strong>de</strong>s<br />
formales, <strong>un</strong> valor <strong>de</strong> significado que trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar.Ante el<strong>la</strong> el contemp<strong>la</strong>dor se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra inopinadam<strong>en</strong>te con <strong>un</strong>a suma <strong>de</strong> signos herméticos. Necesita interpretar es-<br />
|199|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|172|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
No. 51.<br />
Páginas 11- 12.<br />
Confert.<br />
|173|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 18.<br />
Nota 15.<br />
Confert<br />
|174|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 16-17.<br />
Confert.<br />
|175|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos No. 12,<br />
agosto 1944.<br />
Página 10.<br />
Confert.<br />
|176|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 14.<br />
Confert.<br />
|177|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Un Lustro <strong>de</strong><br />
Esfuerzo Artístico,<br />
1945.<br />
Página 20.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|200|<br />
|178|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos No. 51.<br />
Página 29.<br />
Confert.<br />
|179|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 30.<br />
Confert.<br />
|180|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 34.<br />
Confert.<br />
|181|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 35.<br />
Confert.<br />
|182|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Confert.<br />
tos, eliminando <strong>la</strong>s superfluida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas manuales <strong>de</strong> efímera seducción.|178|<br />
Escuchar <strong>un</strong>a sinfonía, por ejemplo, es algo más que percibir <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> sonidos<br />
sabiam<strong>en</strong>te acordados. Contemp<strong>la</strong>r <strong>un</strong>a basílica es algo más que percibir <strong>un</strong>a cantidad<br />
<strong>de</strong> sil<strong>la</strong>res dispuestos con ing<strong>en</strong>io <strong>en</strong> <strong>un</strong> or<strong>de</strong>n dado. La obra <strong>de</strong> arte <strong>en</strong>riquece <strong>la</strong> percepción<br />
<strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos con <strong>un</strong> valor <strong>de</strong> significado que sobrepasa <strong>la</strong> mera apari<strong>en</strong>cia<br />
perceptible. Ning<strong>un</strong>a l<strong>en</strong>gua humana pier<strong>de</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ese valor.|179|<br />
La obra <strong>de</strong> arte, por su misma naturaleza, pues, no pue<strong>de</strong> ser compr<strong>en</strong>dida sino parcialm<strong>en</strong>te:<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l pasado, mediante <strong>un</strong>a reinterpretación periódica; <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te, como<br />
meros expon<strong>en</strong>tes o es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>un</strong>a evolución continua, sujetas, a su vez, a <strong>la</strong>s mismas<br />
condiciones y vicisitu<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s anteriores.|180|<br />
Las obras <strong>de</strong> arte crean <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do sobrehumano que se prolonga all<strong>en</strong><strong>de</strong> el lin<strong>de</strong>ro a<br />
que puedan conducirnos como humil<strong>de</strong>s <strong>la</strong>zarillos, el vigor y acuidad <strong>de</strong> nuestra s<strong>en</strong>sibilidad<br />
o los esfuerzos <strong>de</strong> nuestras faculta<strong>de</strong>s cognoscitivas.|181|<br />
En resolución, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> arte es, tanto para su creador como para el contemp<strong>la</strong>dor y el<br />
exégeta, <strong>un</strong> verda<strong>de</strong>ro instigateur <strong>de</strong> rêveries, según <strong>la</strong> feliz expresión <strong>de</strong> Paul Sourieau.|182|<br />
|La innovación| Se le reprocha a <strong>la</strong> Poesía contemporánea, con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>un</strong> <strong>de</strong>fecto<br />
capital: su obscuridad. Se ha dicho, y repito, con perseverante impertin<strong>en</strong>cia, que los gran<strong>de</strong>s<br />
poetas <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te son ininteligibles a fuerza <strong>de</strong> ser a<strong>la</strong>mbicados e incoher<strong>en</strong>tes. No<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los poetas han sido anatematizados <strong>de</strong>l tal suerte.Todos los gran<strong>de</strong>s artistas actuales<br />
han merecido idéntica, parecida o peor reconv<strong>en</strong>ción.A los pintores que se niegan,<br />
acuciados por irreprimibles ansias r<strong>en</strong>ovadoras, a sost<strong>en</strong>er por más tiempo el torpe criterio<br />
–populo ut p<strong>la</strong>cer<strong>en</strong>t– <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa pintada <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong>l cuadro verda<strong>de</strong>ro, se les ha<br />
propinado graves insultos, atribuyéndoles, legam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s peores aberraciones m<strong>en</strong>tales. A<br />
los arquitectos que se esfuerzan, con presta dilig<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> imprimir a sus construcciones<br />
aquel carácter lógico y es<strong>en</strong>cial que rec<strong>la</strong>maba el precursor Sullivan para todo edificio<br />
mo<strong>de</strong>rno, se les ha motejado <strong>de</strong> extravagantes. A los escultores que, sin olvidar <strong>la</strong>s viejas<br />
<strong>en</strong>señanzas, han re<strong>de</strong>scubierto el valor expresivo <strong>de</strong> formas y volúm<strong>en</strong>es, se les ha vilip<strong>en</strong>diado<br />
con zafio escarnecimi<strong>en</strong>to.A los músicos que han r<strong>en</strong>ovado –y rec<strong>en</strong>tar no significa<br />
ruptura con <strong>la</strong> tradición, sino todo lo contrario–, <strong>la</strong> estructura musical y sus cánones<br />
estéticos, se les ha zaherido copiosam<strong>en</strong>te (…). / James Joyce, Buttler Yeats, Eliot, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong>l,Valery,<br />
Piran<strong>de</strong>llo, Rilke, <strong>en</strong>tre los primeros; Matisse, Picasso, Derain, Rouault, Dalí,<br />
Chagall, Kandinsky, Soutiné, Klée, <strong>en</strong>tre los seg<strong>un</strong>dos; Le Corbusier y Frank Lloyd<br />
Wright, <strong>en</strong>tre los terceros; Maillol, Metzner, Mestrovic, Merodak-Jeanneau, Epstein, Hans<strong>en</strong>-Jacobs<strong>en</strong>,<br />
Jonchara-Unkai, Moore, Lipsitch, Gargallo, Brancusi, <strong>en</strong>tre los p<strong>en</strong>últimos y José Ve<strong>la</strong> Zanetti|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/cartón|75 x 66.5 cms.|1946|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|201|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|202|<br />
Yoryi Morel|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/cartón|66.5 x 54 cms.|Sin fecha|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
Stravinsky, Schonberg, Hin<strong>de</strong>mith, Honneggei, Respighi, Ravel, Fal<strong>la</strong>, Milhau, Malipiero,<br />
y tantos otros, <strong>en</strong>tre los últimos, hombres que, como quiera que fuere, son <strong>la</strong> fina flor <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> humanidad (…) no han llegado a ser apreciados por <strong>la</strong> opinión m<strong>un</strong>dial, sino gracias a<br />
los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>un</strong>a minoría <strong>de</strong> esa élite, <strong>de</strong>sligada <strong>de</strong> teatrales novelerías, cuya misión histórica<br />
consiste <strong>en</strong> reconocer temprano aquellos elegidos a qui<strong>en</strong>es los Nim<strong>en</strong>es confían<br />
<strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> los mol<strong>de</strong>s caducos, a fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l espíritu pueda proseguir, sin<br />
solución <strong>de</strong> continuidad, su majestuoso curso inexplicable.|183|<br />
Todo hombre que se anticipa a su tiempo, o que difiere <strong>de</strong> él, <strong>en</strong> cualquier p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
tierra don<strong>de</strong> ali<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>e que ser incompr<strong>en</strong>dido. El poeta que explora nuevos campos<br />
(…), mejor dicho: cualquier creador o investigador que se aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones<br />
<strong>un</strong>ánimem<strong>en</strong>te recibidas ti<strong>en</strong>e que ser tildado <strong>de</strong> ininteligible (…). Bást<strong>en</strong>os recordar<br />
<strong>en</strong> el pasado, limitándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Bel<strong>la</strong>s Artes, los casos <strong>de</strong> Keats, Browning,Wagner, Debussy<br />
y Cézanne.Y, <strong>en</strong>tre nosotros, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, citemos sólo <strong>un</strong> gran nombre: el<br />
<strong>de</strong> Domingo Mor<strong>en</strong>o Jiménez.|184|<br />
La actividad individual está fatalm<strong>en</strong>te condicionada por el medio ambi<strong>en</strong>te. Es indudable.<br />
Más, <strong>en</strong> circ<strong>un</strong>stancias <strong>de</strong>terminantes, bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> el individuo repudiar el estándar<br />
aceptado por <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong>borar a su guisa, guiado por principios substancialm<strong>en</strong>te<br />
antagónicos a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción corri<strong>en</strong>te. Esa in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> discernimi<strong>en</strong>to<br />
es, quizás, el más seguro indicio <strong>de</strong> originalidad. El espíritu creador, lo repito, es el espíritu<br />
<strong>de</strong> actualidad, nos dice Gertrud Stern.|185|<br />
El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar, inevitable <strong>en</strong> el hombre (…), ese esfuerzo biológico <strong>de</strong> adaptación,<br />
l<strong>la</strong>mado por los psicólogos, <strong>en</strong> lo individual, sintonía, y que, <strong>en</strong> lo g<strong>en</strong>eral, no es<br />
otra cosa que <strong>la</strong> aspiración <strong>de</strong> todos a <strong>la</strong> cultura superior, siempre <strong>en</strong> vía <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración<br />
–cultura sin anacronismos estériles, rutinas ni atrasos s<strong>en</strong>iles–, que no implica <strong>en</strong> modo<br />
alg<strong>un</strong>o, urge repetirlo, el más mínimo <strong>de</strong>sdén por <strong>la</strong> cultura clásica. Muy por el contrario:<br />
se nutre y prospera <strong>de</strong> alta y sincera v<strong>en</strong>eración por los valores secu<strong>la</strong>res que constituy<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> conj<strong>un</strong>to, el legado <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad.|186|<br />
La historia natural <strong>de</strong> toda gran innovación <strong>en</strong> los dominios <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to podría, quizás,<br />
resumirse así: <strong>la</strong> última o novísima actitud m<strong>en</strong>tal aparece siempre, <strong>en</strong> primer lugar<br />
como <strong>de</strong>masiado distinta, extraña, chocante. Se organiza contra el<strong>la</strong>, <strong>de</strong> seguida, <strong>un</strong>a opción<br />
viol<strong>en</strong>ta (a <strong>la</strong> cual ha l<strong>la</strong>mado Edm<strong>un</strong>d Husserl, <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da etapa <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong>a cosa nueva). Mediante <strong>la</strong> costumbre, <strong>en</strong> tercer lugar, lo que <strong>en</strong> principio fue novedad<br />
intolerable <strong>en</strong>tra, a <strong>la</strong> postre, a formar parte <strong>de</strong> los hábitos m<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría.Y, <strong>en</strong> último<br />
término, al ingresar <strong>en</strong> el acervo común, se convierte <strong>en</strong> sujeto <strong>de</strong> predilección inmo<strong>de</strong>rada:<br />
se le rin<strong>de</strong> adoración, ido<strong>la</strong>tría. Un exceso suce<strong>de</strong> a otro exceso. No es sino <strong>la</strong>r-<br />
|203|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|183|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 35.<br />
Confert.<br />
|184|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 5.<br />
Confert.<br />
|185|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 6-7.<br />
Confert.<br />
|186|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 7.<br />
Confert.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|204|<br />
|187|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 5-6.<br />
Confert.<br />
Confert.<br />
|188|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos No. 6.<br />
Página 11.<br />
Confert.<br />
go tiempo <strong>de</strong>spués, gracias a <strong>un</strong> grave esfuerzo <strong>de</strong> integración, que <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>dida novedad<br />
llega a ocupar, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, el lugar que le correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> los valores intelectuales.<br />
Es <strong>en</strong>tonces cuando se manifiesta su precio efectivo y su gran<strong>de</strong>za.|187|<br />
|Arte y tradición| Durante siglos el Arte europeo –seña<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pintura– arrancó<br />
sus temas y signos <strong>de</strong> expresión al m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s concretas. Si hoy ese mismo<br />
Arte vuelve sus miradas hacia el reino interior y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sus elem<strong>en</strong>tos inman<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> los dominios <strong>de</strong> <strong>la</strong> fantasía, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s impresiones subjetivas o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s incógnitas <strong>de</strong>l<br />
subconci<strong>en</strong>te, no significa esto que se haya consumado (…) <strong>un</strong>a salvaje y <strong>de</strong>finitiva ruptura<br />
con <strong>la</strong> tradición, cosa que verosímilm<strong>en</strong>te no acontecerá jamás.|188|<br />
Todos los gran<strong>de</strong>s creadores <strong>de</strong> Arte, por muy revolucionarios que aparezcan al observador<br />
superficial, o a los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> espíritu provecto, se han s<strong>en</strong>tido siempre ligados in-<br />
disolublem<strong>en</strong>te al pasado y a sus tradiciones. Mejor dicho: prolongan ese pasado y manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
esas tradiciones sin <strong>de</strong>smayo.Voy al Louvre, <strong>de</strong>cía Paul Cézanne, para <strong>en</strong>contrarme<br />
a mí mismo.Y Pablo Picasso no ha titubeado <strong>en</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar que el arte no ti<strong>en</strong>e pasado<br />
ni futuro. El pres<strong>en</strong>te, como quiera que se le juzgue, no es más que <strong>un</strong> es<strong>la</strong>bón <strong>en</strong>tre<br />
el pasado y el porv<strong>en</strong>ir; y no pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er otro significado ni otro valor <strong>en</strong> <strong>la</strong> sucesión<br />
<strong>de</strong> los tiempos. No quiere <strong>de</strong>cir esto (…) que no existan discrepancias <strong>en</strong>tre lo antiguo<br />
y lo mo<strong>de</strong>rno.|189|<br />
|La mo<strong>de</strong>rnidad| El mo<strong>de</strong>rnismo <strong>en</strong> el arte, constituye, a todas luces, <strong>un</strong>a evolución<br />
que, si bi<strong>en</strong> tuvo su p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> arranque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes plásticas, se ha ext<strong>en</strong>dido luego, por<br />
necesidad prof<strong>un</strong>da e ineludible, a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> expresión; y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
a todas <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida contemporánea. En ello no hay sino <strong>un</strong> anhelo,<br />
Jaime Colson|Retrato Díaz Niese|Óleo/cartón|59 x 50 cms.|1933|Col. C<strong>la</strong>ra Rodríguez Demorizi. Darío Suro|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|142 x 122 cms.|1947|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
|205|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|189|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 10-11.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|206|<br />
|190|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
No. 12.<br />
Página 8.<br />
Confert.<br />
|191|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 13.<br />
Confert.<br />
|192|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 16-17.<br />
Confert.<br />
|193|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 16.<br />
Confert.<br />
justificadísimo, surgido <strong>de</strong>l más prof<strong>un</strong>do hontanar <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad (…). Predomina<br />
<strong>en</strong> tal propósito, como <strong>un</strong> signo victorioso, el sagrado temor al más nefando <strong>de</strong> todos<br />
los pecados contra el espíritu: <strong>la</strong> anquilosis vol<strong>un</strong>taria.|190|<br />
Vivir <strong>la</strong> hora que corre no hace a <strong>un</strong> hombre ser mo<strong>de</strong>rno: sólo es mo<strong>de</strong>rno aquel que<br />
–<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición es <strong>de</strong> J<strong>un</strong>g–, ti<strong>en</strong>e pl<strong>en</strong>a conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te inmediato.|191|<br />
La inquietud <strong>de</strong> los tiempos mo<strong>de</strong>rnos y su peculiar carácter teorético se manifiestan<br />
más que <strong>en</strong> nada <strong>en</strong> esa investigación angustiada a que se <strong>en</strong>tregan los artistas <strong>de</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s naciones que forman <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> París. Una ráfaga <strong>de</strong> per<strong>en</strong>ne insatisfacción les<br />
arrastra irresistiblem<strong>en</strong>te.|192|<br />
Para Cézanne y Seurat, como para todos los pintores <strong>de</strong>l grupo Postimpresionista, resultaba<br />
el impresionismo, v<strong>en</strong>cedor y aceptado ya, algo <strong>de</strong>masiado exclusivam<strong>en</strong>te naturalista.<br />
El esfuerzo <strong>de</strong> todo el <strong>Grupo</strong> Postimpresionista –Seurat, Cézanne, Gauguin, Signac,Van<br />
Gogh y hasta R<strong>en</strong>oir (…)–, no t<strong>en</strong>drá otra finalidad que reintegrar el Arte a los elem<strong>en</strong>tos<br />
propiam<strong>en</strong>te constructivos, es <strong>de</strong>cir: el análisis metódico <strong>de</strong> los colores, <strong>la</strong>s investigaciones<br />
<strong>de</strong>l tono, <strong>de</strong>l ritmo y <strong>de</strong>l equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición.<br />
Aparece el grupo <strong>de</strong> los Fauves (…), que pret<strong>en</strong>dió reaccionar vigorosam<strong>en</strong>te contra el<br />
frío superintelectualismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reci<strong>en</strong>tes ori<strong>en</strong>taciones postimpresionistas. Con ellos se<br />
inicia <strong>un</strong>a t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia subjetiva –quizás provocada, <strong>en</strong> realidad, por el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
artes exóticas, <strong>de</strong>l arte negro y <strong>de</strong>l polinésico seña<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te– que subordina el as<strong>un</strong>to<br />
al valor primario <strong>de</strong>l dibujo, <strong>en</strong> dos o tres dim<strong>en</strong>siones, y para el cual el color y nada<br />
más que el color, <strong>en</strong> infinita variedad <strong>de</strong> gradaciones, es el elem<strong>en</strong>to primordial <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />
cuadro.|193|<br />
En pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo postimpresionista y fauvista, se pres<strong>en</strong>ta el cubismo, no como <strong>un</strong> ismo<br />
más para servir a befas sin s<strong>en</strong>tido, sino como algo perfectam<strong>en</strong>te serio y bi<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sado,<br />
altam<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sado: repudiación absoluta <strong>de</strong> toda facilidad y todo s<strong>en</strong>sualismo <strong>en</strong> el<br />
arte (…). En lugar <strong>de</strong> reproducir los objetos mecánicam<strong>en</strong>te, tal como po<strong>de</strong>mos verlos,<br />
por modos <strong>de</strong>scriptivos o imitativos, prefiere referirlos a <strong>un</strong> estado emocional, o a <strong>la</strong>s<br />
i<strong>de</strong>as que su estudio pue<strong>de</strong> suscitar <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te. Es el mismo procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transposición<br />
que, sin escandalizar a nadie, van sigui<strong>en</strong>do los mo<strong>de</strong>rnos poetas (…). He aquí para<br />
servirnos <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> comparación alg<strong>un</strong>os ejemplos tomados al azar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras<br />
<strong>de</strong> alg<strong>un</strong>os poetas dominicanos jóv<strong>en</strong>es: pero el grito <strong>de</strong>l hombre ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> aire / <strong>de</strong> ins<strong>en</strong>satas<br />
flores rojas, / gran<strong>de</strong>s y húmedas como cay<strong>en</strong>as… (Héctor Incháustegui Cabral).<br />
Eres algo más que <strong>un</strong> recuerdo que vi<strong>en</strong>e / por <strong>un</strong> camino trazado bajo aguas azules /<br />
con peces insomnes y algas tranqui<strong>la</strong>s. (Héctor Incháustegui Cabral).<br />
Nadie te cu<strong>en</strong>ta mis gozos/<strong>de</strong> almidón <strong>de</strong> nube b<strong>la</strong>nca! Por sus manos que son pana<strong>de</strong>ras/para<br />
el sol amasado <strong>en</strong> compases… (Pedro Mir).<br />
Antes <strong>de</strong> que tu voz fuera color <strong>de</strong> trino/y tus ojos dos sombras salobres como algas.<br />
(Franklin Mieses Burgos).<br />
La l<strong>un</strong>a gran<strong>de</strong> mojada <strong>de</strong> canciones/<strong>la</strong> tierra azul y <strong>la</strong> mañana ver<strong>de</strong>! (Franklin Mieses<br />
Burgos).<br />
Cabellera: / instantánea <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia con sol; / oro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biología; / charretera para <strong>un</strong><br />
solo hombro. (Rubén Suro).<br />
No le temo al gris-tristeza <strong>de</strong> esta tar<strong>de</strong>; / tu boca trae el rojo-alegre <strong>de</strong> los levantes<br />
mozos. (Rubén Suro).<br />
|La pintura| En nuestro país (…) el único credo pictórico imperante, parecer ser el<br />
parecido, el natural, el estúpido está hab<strong>la</strong>ndo, –todas <strong>la</strong>s vejeces <strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo<br />
pasado–.<br />
Pintar no es at<strong>en</strong>erse fotográficam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> realidad, –pintura Kodak–, sino volcar <strong>en</strong><br />
<strong>un</strong>a te<strong>la</strong>, mediante sabias esquematizaciones <strong>de</strong> tonos, reales o irreales, todo el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> <strong>un</strong>a s<strong>en</strong>sibilidad que sabe ver el m<strong>un</strong>do con ojos <strong>de</strong> poeta y logra pintarlo con<br />
s<strong>en</strong>tido musical.<br />
La pintura, por lo mismo que es sustancialm<strong>en</strong>te plástica, no pue<strong>de</strong> ser, para lograr sus<br />
fines conforme a <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas i<strong>de</strong>as estéticas, sino <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración intelectual.<br />
Sus elem<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong>n ser consci<strong>en</strong>tes o inconsci<strong>en</strong>tes, poco importa; pero su realización<br />
ti<strong>en</strong>e que ser es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te razonada. La obra <strong>de</strong> arte, como ha dicho D’Ors,<br />
no sólo <strong>de</strong>be ser lúcida, sino parecerlo.<br />
La pintura no se explica: La visión estética, nos <strong>en</strong>seña H<strong>en</strong>ri De<strong>la</strong>croix, anu<strong>la</strong> este m<strong>un</strong>do,<br />
porque rompe el tejido <strong>de</strong> intereses que nos <strong>un</strong>e a <strong>la</strong>s cosas.<br />
«No he tratado <strong>de</strong> reproducir <strong>la</strong> naturaleza: <strong>la</strong> he repres<strong>en</strong>tado». Estas prof<strong>un</strong>das pa<strong>la</strong>bras<br />
<strong>de</strong> Paul Cézanne resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> su escueto <strong>en</strong><strong>un</strong>ciado todas <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas teorías pictóricas<br />
y estéticas, poniéndonos, al mismo tiempo, fr<strong>en</strong>te por fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s innumerables complejida<strong>de</strong>s<br />
que informan el arte actual o <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> él.<br />
La <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> los objetos, signo característico <strong>de</strong>l arte pictórico contemporáneo,<br />
no obe<strong>de</strong>ce, hay que suponerlo, a falta <strong>de</strong> habilidad <strong>de</strong> los artistas (¿es que acaso no son<br />
todos gran<strong>de</strong>s dibujantes?), sino a <strong>un</strong> nuevo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> expresión artística, s<strong>en</strong>tido pictórico<br />
y no emotivo.|194|<br />
La pintura <strong>de</strong> hoy, por su ardi<strong>en</strong>te intelectualismo ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser aquel Arte Ramplón<br />
(…). Se ha transmutado <strong>en</strong> algo más alto y más rico y más noble.Ya no copia ni reproduce,<br />
ni ha<strong>la</strong>ga <strong>la</strong> s<strong>en</strong>siblería plebeya. Ahora pi<strong>en</strong>sa, sueña y canta.|195|<br />
|207|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|194|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
No. 1.<br />
Confert.<br />
|195|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
No. 12.<br />
Página 13.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|208|<br />
Jaime Colson|Retrato <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese y su esposa Alicia|Óleo/te<strong>la</strong>|100 x 79 cms.|1949|Col. Museo Bel<strong>la</strong>part.<br />
Podría objetarse (…) que si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> Pintura <strong>un</strong> arte visual, su fin propio no es servir <strong>de</strong><br />
vehículo a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as, cuyo medio natural <strong>de</strong> expresión es el l<strong>en</strong>guaje, sino expresar y<br />
transmitir <strong>de</strong>terminados estados y reacciones emotivas. Pero lo <strong>un</strong>o no es obstáculo para<br />
lo otro, antes al contrario. La evolución misma <strong>de</strong>l arte actual –<strong>de</strong>l post-impresionismo<br />
al surrealismo–, es <strong>la</strong> mejor prueba a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y viabilidad <strong>de</strong><br />
sus postu<strong>la</strong>dos. Hay que t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te (…) que también <strong>en</strong> pintura sólo pue<strong>de</strong> expresar<br />
i<strong>de</strong>as el que <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>e; y aún éste corre el peligro <strong>de</strong> hacerlo bor<strong>de</strong>ando los turbios<br />
pozos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s banalida<strong>de</strong>s grandilocu<strong>en</strong>tes e inof<strong>en</strong>sivas.|196|<br />
La preocupación <strong>de</strong> pintar bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido realista, subordinando todo a lo que el<br />
ojo ve, quizás sea el peor obstáculo para alcanzar <strong>la</strong>s cimas <strong>de</strong>l Arte, o acercarse honorablem<strong>en</strong>te<br />
a el<strong>la</strong>s. El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> agradar, ajustándose a <strong>la</strong> s<strong>en</strong>siblería popu<strong>la</strong>r, no parece<br />
m<strong>en</strong>os f<strong>un</strong>esto.|197|<br />
George Braque ha mant<strong>en</strong>ido, <strong>en</strong> <strong>un</strong> admirable esfuerzo <strong>de</strong> síntesis, su teoría <strong>de</strong> que <strong>un</strong>a<br />
pintura es <strong>un</strong>a superficie p<strong>la</strong>na y <strong>de</strong>be permanecer si<strong>en</strong>do siempre <strong>un</strong>a superficie p<strong>la</strong>na<br />
animada únicam<strong>en</strong>te por líneas, ritmos y colores. Suyas son estas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>finidoras:<br />
«el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura no es reproducir hecho anecdótico, sino crear <strong>un</strong> hecho pictórico».|198|<br />
|El artista| Triste y perjudicial es para <strong>un</strong> artista <strong>de</strong> gran temperam<strong>en</strong>to (…) concretarse<br />
a pintar li<strong>en</strong>zos que sean <strong>de</strong>l gusto <strong>de</strong> los amigos. Los amigos, escribió <strong>de</strong>silusionado<br />
el gran<strong>de</strong> Ibs<strong>en</strong>, son peligrosos no tanto por lo que nos obligan a hacer, sino por lo que nos<br />
impi<strong>de</strong>n hacer.<br />
El artista interesado vivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> realidad ambi<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> estilizar y hasta <strong>de</strong>formar<br />
esa realidad. Así sus faculta<strong>de</strong>s expresivas ganan <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sidad.Y nada importa, <strong>en</strong>tonces,<br />
¡al contrario!, que su viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diseño o su ardor colorista reforme el aspecto<br />
naturalista <strong>de</strong> los objetos así lo han p<strong>en</strong>sado Pablo Picasso (…), Matisse, Modigliani,<br />
Braque, Colson, etc., y tantos otros ilustres maestros.|199|<br />
El artista actual (…) abandona <strong>la</strong> verdad natural para expresar su propia verdad.<br />
Los jóv<strong>en</strong>es artistas, llegados a <strong>la</strong> madurez m<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cerse <strong>de</strong> que el único<br />
medio <strong>de</strong> llegar a ser <strong>un</strong> gran artista dominicano, consiste, no <strong>en</strong> recluirse <strong>en</strong> <strong>un</strong>a marmita<br />
<strong>de</strong> Papín, estofándose <strong>en</strong> su propio ali<strong>en</strong>to, sino <strong>en</strong> incorporarse resueltam<strong>en</strong>te a<br />
<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s corri<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>ológicas <strong>de</strong> hoy, con toda <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> esa audacia <strong>de</strong> los elegidos,<br />
a <strong>la</strong> cual no resiste –nos <strong>en</strong>seña La Escritura-, ni el mismo cielo.|200|<br />
Cuando los jóv<strong>en</strong>es artistas compr<strong>en</strong>dan por <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia que mi<strong>en</strong>tras más<br />
<strong>un</strong>idos a su patria y a su tradición se si<strong>en</strong>tan y muestr<strong>en</strong>, tanto más <strong>un</strong>iversal será su<br />
Arte, si <strong>de</strong>jan levantar sus aspiraciones a <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> perfección y hacer obra du-<br />
|209|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|196|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 13-14.<br />
Confert.<br />
|197|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Un Lustro (…).<br />
Página 18.<br />
Confert.<br />
|198|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
No. 12.<br />
Página 21.<br />
Confert.<br />
|199|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
No. 1.<br />
Confert.<br />
|200|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Un Lustro (…)<br />
Páginas 18-19.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|210|<br />
|201|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 19.<br />
Confert.<br />
|202|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 13.<br />
Confert.<br />
|203|<br />
Diario El Caribe.<br />
Editorial 10 <strong>de</strong><br />
marzo <strong>de</strong> 1984.<br />
Confert.<br />
ra<strong>de</strong>ra, obra que pueda <strong>de</strong>safiar el tiempo, <strong>en</strong>tonces, estamos conv<strong>en</strong>cidos, consi<strong>de</strong>rarán<br />
<strong>la</strong> vida y ejercerán su tal<strong>en</strong>to como hombres mo<strong>de</strong>rnos.Y sólo es mo<strong>de</strong>rno aquel<br />
que (…) ti<strong>en</strong>e conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te inmediato. El ejemplo <strong>de</strong>l gran<strong>de</strong> Jaime Colson<br />
que tan alto ha puesto el nombre dominicano <strong>en</strong> Europa, tan solo porque supo a<br />
tiempo <strong>de</strong>spojar su Arte <strong>de</strong> puerilida<strong>de</strong>s y vulgarida<strong>de</strong>s, es <strong>la</strong> mejor prueba <strong>de</strong> lo que<br />
antece<strong>de</strong>.|201|<br />
La escritura sobre <strong>la</strong> materia artística mediante <strong>en</strong>sayos o articu<strong>la</strong>dos fue <strong>un</strong> medio <strong>de</strong><br />
positiva ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se apoyó Díaz Niese para promover <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia cultural<br />
al mismo tiempo dominicana y mo<strong>de</strong>rna. Estos dos aspectos marcaban su <strong>la</strong>bor y<br />
sus pa<strong>la</strong>bras: La acción gubernativa, al di<strong>la</strong>tar nuestros horizontes espirituales, ha ofrecido<br />
numerosos e ilimitados recursos a nuestras habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s más finas concepciones arquitectónicas, pictóricas, escultóricas y musicales, hasta<br />
los perfeccionami<strong>en</strong>tos creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes manuales, cuyos m<strong>en</strong>udos productos <strong>de</strong><br />
artesanía son también, <strong>en</strong> grado no m<strong>en</strong>or, <strong>un</strong> testimonio <strong>de</strong> nuestra actual vitalidad artística.<br />
En <strong>un</strong>os y otros trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> el <strong>de</strong>seo, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>caminado, <strong>de</strong> hermanar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> más pura mo<strong>de</strong>rnidad, los elem<strong>en</strong>tos autóctonos <strong>de</strong> lo pintoresco nacional<br />
con los motivos tradicionales y <strong>un</strong>iversales. Evolucionamos l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse,<br />
pero con firmeza, hacia <strong>un</strong> Arte típicam<strong>en</strong>te dominicano. Si esa ori<strong>en</strong>tación se<br />
manti<strong>en</strong>e –y nada autoriza a dudar que así no sea–, no está lejos el día <strong>en</strong> que podremos<br />
<strong>en</strong>orgullecernos (…) <strong>de</strong> haber cultivado con bu<strong>en</strong> éxito nuestras t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias propias<br />
(…).Todos los indicios pres<strong>en</strong>tes coinci<strong>de</strong>n para autorizar esta afirmación: el alma<br />
dominicana reg<strong>en</strong>eradora, ha <strong>en</strong>contrado, al fin, su propia vía.|202|<br />
Rafael Díaz Niese emite <strong>la</strong> opinión citada al cabo <strong>de</strong> <strong>un</strong> lustro <strong>de</strong> haberse vincu<strong>la</strong>do a<br />
<strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> que fue su principal animador, a<strong>un</strong>que <strong>la</strong> circ<strong>un</strong>stancia<br />
sociopolítica estableciera lo contrario. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> apar<strong>en</strong>te o real cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que aquel<br />
florecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes que se producía <strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> 1940 era únicam<strong>en</strong>te impulsado<br />
por el G<strong>en</strong>eralísimo Trujillo, a qui<strong>en</strong> se le atribuían todos los logros <strong>de</strong>l país.<br />
Contando con el b<strong>en</strong>eplácito <strong>de</strong>l Estado, al igual que con <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> los intelectuales<br />
europeos que se convirtieron <strong>en</strong> asesores y asist<strong>en</strong>tes, pudo Díaz Niese empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor tanto más meritoria cuanto que tuvo que ser realizada haci<strong>en</strong>do fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
incompr<strong>en</strong>sión y estupi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> ciertos sectores <strong>de</strong>l trujil<strong>la</strong>to que miraban con sospecha<br />
todo lo que significaba r<strong>en</strong>ovación cultural <strong>de</strong> nuestra colectividad.|203|<br />
Públicam<strong>en</strong>te no se conoce obra pictórica realizada por Díaz Niese, a<strong>un</strong>que algún dato<br />
hace saber que llegó a exponer <strong>en</strong> el Salón <strong>de</strong> Otoño <strong>de</strong> París y que a<strong>de</strong>más obtuvo<br />
<strong>un</strong>a distinción. Con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a que fuera pintor y <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> serlo, ciertam<strong>en</strong>- George Hausdorf|Retrato <strong>de</strong> Díaz Niese|Óleo/ma<strong>de</strong>ra|95 x 81 cms.|1942|Col. Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes.<br />
|211|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|212|<br />
te <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> el campo pictórico, alcanzada <strong>en</strong> Barcelona y Madrid, le sirvió <strong>de</strong><br />
soporte para <strong>un</strong> conocimi<strong>en</strong>to cabal y para <strong>la</strong> prof<strong>un</strong>da pasión que s<strong>en</strong>tía hacia <strong>la</strong>s Artes.<br />
A<strong>de</strong>más, también hacia <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, ya que sus alcances intelectuales y s<strong>en</strong>sibles eran<br />
los <strong>de</strong> <strong>un</strong> humanista. Catedrático <strong>un</strong>iversitario <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong>l Arte y <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Francesa,<br />
al convertirse a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> el primer Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, empr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes acciones:<br />
a| Celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras exposiciones nacionales, distingui<strong>en</strong>do a los artistas precursores<br />
<strong>de</strong> los artistas mo<strong>de</strong>rnos nativos y resi<strong>de</strong>ntes.<br />
b| Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, con <strong>un</strong> programa <strong>de</strong> formación<br />
técnica y estética ori<strong>en</strong>tada hacia el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad artística individualizada.<br />
c| Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Conservatorio Nacional <strong>de</strong> Música y Dec<strong>la</strong>mación.<br />
Yoryi Morel|Caricatura <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Dibujo/papel|15 x 8 cms.|C.1937|Col. Manuel Antonio Peralta Díaz.<br />
ch| Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orquesta Sinfónica Nacional como núcleo que permitió <strong>la</strong> difusión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> música clásica, criol<strong>la</strong> y <strong>un</strong>iversal vía conciertos celebrados <strong>en</strong> diversas ciuda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l país.<br />
d| Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Museo Nacional y su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> casa colonial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia Aybar,<br />
situada fr<strong>en</strong>te al Alcázar <strong>de</strong> Colón.<br />
e| Auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Música, <strong>en</strong> Enriquillo, Bánica, Dajabón,<br />
Neyba, Jimaní, El Cercado, La Descubierta, Restauración, Loma <strong>de</strong> Cabrera, Elías Piña<br />
y Hondo Valle.<br />
f| Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Exposiciones Ambu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> Pintura, Dibujo y Grabado por el territorio<br />
nacional.<br />
g| Institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Bi<strong>en</strong>ales Nacionales a partir <strong>de</strong> 1942.<br />
h| Instauración <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Galería Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes, con el objetivo <strong>de</strong> f<strong>un</strong>dar <strong>un</strong><br />
Museo Dominicano <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno. En este s<strong>en</strong>tido, propició <strong>la</strong> colección contemporánea.<br />
i| Programa <strong>de</strong> apoyo para los artistas nacionales y <strong>en</strong> especial para <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es vocaciones.<br />
En re<strong>la</strong>ción a ese programa, propició <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> artistas <strong>en</strong> exposiciones<br />
celebradas <strong>en</strong> el exterior, promovió programas <strong>de</strong> becas, compras <strong>de</strong> obras y premiaciones.<br />
«Hombre discutido pero con <strong>un</strong>a personalidad indiscutida –seña<strong>la</strong> Ve<strong>la</strong> Zanetti– t<strong>en</strong>ía<br />
amigos y <strong>en</strong>emigos como todas <strong>la</strong>s personas que pasan <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida con carácter».|204|<br />
Díaz Niese era <strong>un</strong> crítico que fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> los artistas emitía opiniones imp<strong>la</strong>cables<br />
o asumía el sil<strong>en</strong>cio; indicaba los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>un</strong> posible <strong>de</strong>rrotero individual<br />
o establecía <strong>un</strong> compás <strong>de</strong> espera para reconocer el esfuerzo artístico y los alcances <strong>de</strong>l<br />
mismo. Cuando el caso lo ameritaba, no economizaba pa<strong>la</strong>bras para el reconocimi<strong>en</strong>to.<br />
En el <strong>en</strong>sayo Tres Artistas Dominicanos se da <strong>un</strong> ejemp<strong>la</strong>r tratami<strong>en</strong>to crítico, cuando <strong>en</strong>foca<br />
a <strong>la</strong> Woss y Gil, escribi<strong>en</strong>do lo sigui<strong>en</strong>te: «La vía trazada al Arte Nacional por el<br />
gran<strong>de</strong> y glorioso Jaime Colson –el <strong>de</strong>snudo, <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura humana–, ya no<br />
está <strong>de</strong>sierta: Celeste Woss y Gil vuelve por sus fueros <strong>en</strong> forma tan imperativa que resultaría<br />
difícil negarle el puesto <strong>de</strong> honor que le correspon<strong>de</strong> j<strong>un</strong>to al gran pintor, que<br />
tan alto ha sabido poner <strong>en</strong> Europa el nombre dominicano (…). Des<strong>de</strong>ñosa u olvidadiza,<br />
Celeste cometió <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> aceptar indicaciones estéticas <strong>de</strong> dudoso acierto.<br />
Ha reaccionado a tiempo (…). Libre ya <strong>de</strong> los calorinismos a que obligan <strong>en</strong> arte –<strong>en</strong> todo<br />
arte–, <strong>la</strong>s concesiones al público, Celeste parece ahora <strong>de</strong>cidida a hacer, segura <strong>de</strong> sí<br />
misma, verda<strong>de</strong>ra obra artística.V<strong>en</strong>cidas <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l oficio y <strong>de</strong>leitada con v<strong>en</strong>cer<strong>la</strong>s,<br />
logra ya, nos parece, <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a expresión <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>tir y su p<strong>en</strong>sar (…). ¡Es admira-<br />
|213|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|204|<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti.<br />
Op. Cit.<br />
Página 9.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|214|<br />
V. Bera|Retrato <strong>de</strong> Rafael Díaz Niese|Óleo/te<strong>la</strong>|95 x 77 cms.|1947|Col. Manuel Antonio Peralta Díaz.<br />
ble! No obstante estas vigorosas cualida<strong>de</strong>s, hay <strong>en</strong> sus te<strong>la</strong>s y dibujos, como ve<strong>la</strong>da por<br />
<strong>un</strong> pianismo insist<strong>en</strong>te, cierta morbi<strong>de</strong>z que traduce a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras <strong>la</strong> <strong>de</strong>licada s<strong>en</strong>sibilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fina artista y <strong>la</strong> gran dama que es Celeste Woss y Gil».|205|<br />
El muralista José Ve<strong>la</strong> Zanetti, qui<strong>en</strong> pintó retratos <strong>de</strong> Díaz Niese –<strong>un</strong>o <strong>en</strong> 1940, otro<br />
<strong>en</strong> 1947–, confiesa haber recibido <strong>la</strong> crítica imp<strong>la</strong>cable <strong>de</strong> su pa<strong>la</strong>bra y peor aún <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
su sil<strong>en</strong>cio. En aquellos dos primeros años <strong>de</strong> trato –refiere– no dio más que juicios<br />
adversos, tajantes sobre mi obra artística / Sin embargo, percibí sus razones y <strong>la</strong>s acepté<br />
(…).Aquel hombre que me había fustigado (…) publicó <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> día <strong>un</strong> artículo a<br />
tres columnas <strong>en</strong> La Nación, marcando mis posibilida<strong>de</strong>s como muralista. Era a mediados<br />
<strong>de</strong>l año 42; <strong>en</strong> su texto que guardo con gratitud, leí hasta don<strong>de</strong> él había seguido<br />
mis luchas y <strong>de</strong>svelos y sobre todo mis futuros objetivos artísticos. «Ve<strong>la</strong> Zanetti escribió<br />
este testimonio,|206| al ocurrir <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> nuestro importante gestor <strong>de</strong>l arte<br />
dominicano contemporáneo, ocurrida el 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1950, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Nueva York».<br />
|215|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|205|<br />
Díaz Niese.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos<br />
Dominicanos<br />
<strong>de</strong> Cultura.<br />
Septiembre 1943.<br />
Confert.<br />
|206|<br />
Ve<strong>la</strong> Zanetti,<br />
Op. Cit.<br />
Página 11.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|216|<br />
|207|<br />
Rueda<br />
y Hernán<strong>de</strong>z<br />
Rueda.<br />
Antología(…).<br />
Op. Cit.<br />
Página 109.<br />
Confert.<br />
2|5 El movimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> poesía sorpr<strong>en</strong>dida:<br />
otro soporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad<br />
En octubre <strong>de</strong> 1943 aparece el primer número <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida, nombre<br />
que i<strong>de</strong>ntifica también <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to literario mo<strong>de</strong>rno, el cual establece re<strong>la</strong>ciones<br />
con artistas y l<strong>en</strong>guajes visuales vanguardistas.Aparece siete años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Los Nuevos: «originado <strong>en</strong> La Vega, primero y único que se ha producido<br />
<strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l país y que dio especial énfasis a <strong>la</strong> poesía social y negroi<strong>de</strong>», t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong>tre sus integrantes a Darío Suro, qui<strong>en</strong> es a <strong>la</strong> pintura dominicana <strong>de</strong> impronta etnosocial<br />
lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> versificación es Rubén Suro, con su distintivos cantos a <strong>la</strong> negritud<br />
y al trabajador. Su poema Proletario fue <strong>un</strong> canto comprometido y vali<strong>en</strong>te <strong>en</strong> medio <strong>de</strong><br />
<strong>un</strong> régim<strong>en</strong> represivo <strong>de</strong>l que sale ileso. A<strong>un</strong>que b<strong>la</strong>sfemo, ese poema provocó <strong>la</strong> disolución<br />
espontánea <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to vegano.|207|<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 1|Octubre 1943.<br />
El movimi<strong>en</strong>to La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida se impulsa, a<strong>de</strong>más, cuando habían transcurrido<br />
22 años <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Postumismo, cuyo manifiesto, redactado por Andrés<br />
Avelino, había proc<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> arte autóctono, para abrir <strong>la</strong> ta<strong>la</strong>nquera<br />
que nos ha separado <strong>de</strong>l infinito. A más <strong>de</strong> proc<strong>la</strong>mar también <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
sincera e íntima, el Postumismo se manifestó contrario a los mo<strong>de</strong>los foráneos <strong>de</strong> Europa<br />
e incluso <strong>de</strong> América.También reaccionó contra <strong>la</strong> antigua tradición occi<strong>de</strong>ntal y<br />
contra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias como el romanticismo y el realismo, y <strong>la</strong>s que integraban los ultraístas,<br />
los futuristas y los creacionistas. Fr<strong>en</strong>te a los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l Postumismo, principalm<strong>en</strong>te,<br />
se levanta <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida, movimi<strong>en</strong>to que tuvo como m<strong>en</strong>tores principales<br />
al poeta dominicano Franklin Mieses Burgos y a Alberto Baeza Flores, poeta y<br />
diplomático chil<strong>en</strong>o.A ellos se asociaron Freddy Gatón Arce, Mariano Lebrón Saviñón<br />
y el pintor refugiado Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell. Más tar<strong>de</strong> se incorporan Rafael<br />
Américo H<strong>en</strong>ríquez,Antonio Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer, Manuel L<strong>la</strong>nes,Aida Cartag<strong>en</strong>a Porta<strong>la</strong>tín,<br />
Ambrosio Ma<strong>la</strong>gón, Manuel Valerio, Héctor Ramírez Pereyra, José María G<strong>la</strong>ss<br />
y Manuel Rueda.<br />
El lema <strong>de</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos fue <strong>la</strong> Poesía con el Hombre Universal, el cual expresa <strong>un</strong>a<br />
oposición a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación autóctona y localista, así como a <strong>la</strong> negativa <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong><br />
tradición cultural, como propugnaron los Postumistas y alg<strong>un</strong>os seguidores. Del i<strong>de</strong>ario<br />
<strong>de</strong>l nuevo movimi<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> otra s<strong>en</strong>sibilidad y conci<strong>en</strong>cia, apreciable <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />
como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
|A| Una poesía nacional nutrida <strong>en</strong> lo <strong>un</strong>iversal, única forma <strong>de</strong> ser propia; con lo clásico<br />
<strong>de</strong> ayer, <strong>de</strong> hoy y <strong>de</strong> mañana; con <strong>la</strong> creación sin límites, sin fronteras y perman<strong>en</strong>te,<br />
y con el m<strong>un</strong>do misterioso <strong>de</strong>l hombre, <strong>un</strong>iversal, secreto, solitario, íntimo, creador<br />
siempre.<br />
|B| Oposición a toda limitación <strong>de</strong>l hombre, <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> poesía; contra todo falso insu<strong>la</strong>rismo<br />
que no nazca <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nacionalidad <strong>un</strong>iversalizada <strong>en</strong> lo eterno prof<strong>un</strong>do <strong>de</strong><br />
todas <strong>la</strong>s culturas; contra <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te traición a <strong>la</strong> poesía y contra sus perman<strong>en</strong>tes<br />
traidores por su corta visión.<br />
|C| La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a norma: que obra y vida <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir <strong>un</strong>idas.<br />
|CH| En todo arte pue<strong>de</strong> y <strong>de</strong>be haber fantasía, ficción, m<strong>en</strong>tira bel<strong>la</strong>, ing<strong>en</strong>ua, candorosa,<br />
pero existe <strong>un</strong>a verdad <strong>de</strong> conducta e interpretación <strong>de</strong> ética <strong>en</strong> el arte y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
vida –a <strong>la</strong> cual se obliga todo amante <strong>de</strong> él– y esta verdad no pue<strong>de</strong> ser torcida, oscurecida,<br />
gratuitam<strong>en</strong>te o difamada.|208|<br />
El nuevo movimi<strong>en</strong>to dif<strong>un</strong>dió a través <strong>de</strong> sus revistas y sus cua<strong>de</strong>rnos, <strong>la</strong> innovadora<br />
poesía subjetiva, asumi<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a actitud in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o más bi<strong>en</strong> al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofi-<br />
|217|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|208|<br />
Rueda<br />
y Hernán<strong>de</strong>z<br />
Rueda, I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 445-472.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|218|<br />
|209|<br />
La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida,<br />
No. XVI,<br />
mayo 1945.<br />
Página 11.<br />
Confert.<br />
cialidad o <strong>de</strong>l trujillismo. En difer<strong>en</strong>tes números <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista, se pat<strong>en</strong>tizó <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> sus integrantes con el Surrealismo, distinguiéndose Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell<br />
como <strong>un</strong> vocero literario y visual al mismo tiempo, ya que este artista español realizó<br />
<strong>la</strong>s viñetas que ilustraban <strong>la</strong>s primeras páginas <strong>de</strong>l órgano difusor. Otros viñetistas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
revista, fueron Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega, Luichi Martínez y Darío Suro. El movimi<strong>en</strong>to<br />
prefer<strong>en</strong>ciaba emocional e i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te el Surrealismo, a<strong>un</strong>que se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias artísticas.Tal apegami<strong>en</strong>to se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
sust<strong>en</strong>tación: «La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida ha proc<strong>la</strong>mado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su número inicial su adhesión<br />
al m<strong>un</strong>do <strong>de</strong>l hombre más misterioso, secreto y ce<strong>la</strong>dor; a su creación sin fronteras<br />
ni limitaciones y a todos los impresos serios <strong>de</strong> su tiempo <strong>de</strong> búsqueda (…) Ha estado<br />
y está con todos los movimi<strong>en</strong>tos y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias (…) sabi<strong>en</strong>do que nada pue<strong>de</strong> lo-<br />
grarse <strong>en</strong> Arte y Poesía sin <strong>un</strong> espíritu <strong>de</strong>sprejuiciado al máximo y con <strong>la</strong> suma val<strong>en</strong>tía<br />
<strong>de</strong> su c<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong> su confesión. La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida ha respetado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su primer<br />
número <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Arte con <strong>la</strong> época y más propiam<strong>en</strong>te con los años actuales,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su mutuo condicionami<strong>en</strong>to. Ha acogido <strong>en</strong> casa fraternal <strong>la</strong>s conquistas<br />
y avances <strong>de</strong>l surrealismo (…) Y no sólo ha estado y está con estas conquistas surrealistas,<br />
sino con <strong>la</strong> creación sin límites, sin fronteras y perman<strong>en</strong>te».|209|<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 2|Noviembre 1943.<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 4|Enero 1943.<br />
La citada postura es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición que asum<strong>en</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos cuando critican<br />
a Los Postumistas sus <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones «contra el Futurismo, el Dadaísmo, el Cubismo, el<br />
Creacionismo, y el Ultraísmo no favorec<strong>en</strong> <strong>en</strong> nada <strong>un</strong> espíritu r<strong>en</strong>ovador, amarrándolo,<br />
por el contrario, a <strong>un</strong> instinto francam<strong>en</strong>te reaccionario». Esa postura opuesta a <strong>la</strong>s<br />
innovaciones –argum<strong>en</strong>tan– ignora a<strong>de</strong>más lo realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura contemporánea<br />
por Picasso, Braque, Juan Gris, Chagal, Chirico y otros.Al citar a estos gran<strong>de</strong>s artistas,<br />
Los Sorpr<strong>en</strong>didos interrogan al Postumismo: «¿Cómo concebir <strong>un</strong>a escue<strong>la</strong> poética r<strong>en</strong>ovadora<br />
–y con pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> repercusión americana– si partía ignorando <strong>la</strong> realidad<br />
<strong>de</strong>l propio arte <strong>de</strong> su tiempo?»<br />
Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as que promovieron Los Postumistas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción no tanto al arte, sino a<br />
<strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia literaria, cre<strong>en</strong> y son partidarios Los Sorpr<strong>en</strong>didos <strong>de</strong> que «<strong>de</strong>be superarse<br />
esta actitud cómoda, retrógrada y superficial <strong>de</strong>l Postumismo fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />
ambi<strong>en</strong>te dominicano». Basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que toda t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia actual <strong>de</strong>be<br />
conocer <strong>la</strong> anterior, citan a André Bretón, <strong>un</strong> radical <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía contemporánea, qui<strong>en</strong><br />
seña<strong>la</strong>ra que «<strong>la</strong> literatura no se pue<strong>de</strong> hacer <strong>en</strong> cada época sino mediante <strong>la</strong> conciliación<br />
que el escritor realiza <strong>de</strong> estas dos bases muy distintas: <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
hasta él y <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura hasta él».|210|<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 6|Marzo 1944.<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 7|Abril 1944.<br />
|219|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|210|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 11-12.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|220|<br />
|211|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 12-13.<br />
Confert.<br />
|212|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 13-14.<br />
Confert.<br />
Numerosas apreciaciones <strong>de</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos se expon<strong>en</strong> como críticas al Postumismo<br />
y como visión y revisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía dominicana.A pesar <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> el campo<br />
específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura, esas observaciones atañ<strong>en</strong> al arte <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, al comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los artistas y a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos últimos con <strong>la</strong> realidad.<br />
Los Sorpr<strong>en</strong>didos acu<strong>de</strong>n a los conceptos externidad e internidad para criticar el comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> esta tierra asum<strong>en</strong> actitu<strong>de</strong>s muy propias <strong>de</strong> los románticos:<br />
sombreros popu<strong>la</strong>res, mel<strong>en</strong>a, bohemia sucia, uñas <strong>de</strong>jadas crecer ex profeso, j<strong>en</strong>gibre,<br />
escándalo, ruido, chivas <strong>de</strong>vorando a Cervantes, externidad (…) sin que <strong>un</strong>a obra seria,<br />
meditada, s<strong>en</strong>tida y prof<strong>un</strong>dizada, pudiera levantarse tras ese a<strong>la</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>molición. Contrariam<strong>en</strong>te,<br />
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> Los Sorpr<strong>en</strong>didos, lo correcto es acabar con esa triste bohemia,<br />
con el ocio, ya que el creador no necesita <strong>en</strong> <strong>un</strong> contin<strong>en</strong>te como el nuestro, per<strong>de</strong>r su<br />
tiempo <strong>en</strong> fatuas distracciones cuando todo está por hacerse y por adquirirse para <strong>la</strong><br />
cultura, y cuando todo el tiempo que el poeta tuviere para su cultura será siempre poco:<br />
El arte es eterno, el tiempo breve, parece ser <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia goethiana perman<strong>en</strong>te. Los Sorpr<strong>en</strong>didos<br />
son partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignificación <strong>de</strong>l Creador y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong>l ruido externo<br />
<strong>de</strong> los artistas qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a<strong>de</strong>ntrarse <strong>en</strong> el trabajo interior, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
que El Poeta trabaja o <strong>la</strong>bora más que cualquier trabajador <strong>de</strong> otro oficio.|211|<br />
La interiorización e incesante trabajo <strong>de</strong>l artista no significa, para Los Sorpr<strong>en</strong>didos, <strong>en</strong>cierro<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción personal, <strong>de</strong>sconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> aj<strong>en</strong>a. Esta es <strong>un</strong>a actitud <strong>de</strong> arrogancia,<br />
oscuridad y <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to: La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida opina, con los hechos, que<br />
vive <strong>un</strong>a actitud <strong>de</strong> is<strong>la</strong> o <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to qui<strong>en</strong> quiere, pero que <strong>la</strong> cultura ti<strong>en</strong>e elem<strong>en</strong>tos<br />
que traspasan <strong>la</strong>s distancias materiales y que no es dable ni posible <strong>un</strong>a actitud <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>cierro a m<strong>en</strong>os que se quiera ex profeso. Por otra parte, todo <strong>en</strong>cierro es fatal, es traición<br />
que no b<strong>en</strong>eficia <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad, ni <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za interior <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que p<strong>en</strong>sar<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria que ha <strong>de</strong> ser siempre <strong>un</strong> <strong>de</strong>stino <strong>un</strong>ido a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
otras y a <strong>la</strong> hora <strong>un</strong>iversal, <strong>en</strong> lo que a su apet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cultura se refiere y a su poesía y<br />
arte muy especialm<strong>en</strong>te. Los Sorpr<strong>en</strong>didos cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> patria es honda y bel<strong>la</strong>, alta y<br />
gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za interior <strong>de</strong> los suyos; y esta gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong>be ser mo<strong>de</strong>sta,<br />
sin vanaglorias como <strong>la</strong> belleza, <strong>la</strong> verdad y <strong>la</strong> sabiduría. Ellos si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> que con <strong>la</strong><br />
s<strong>en</strong>sibilidad, intelig<strong>en</strong>cia, mejor virtud <strong>en</strong> <strong>la</strong> patria, nutrida <strong>en</strong> todos los aires <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />
<strong>un</strong>iversal <strong>de</strong> todos los tiempos, se pue<strong>de</strong> crear <strong>un</strong> ac<strong>en</strong>to fuerte, int<strong>en</strong>so, interior y<br />
sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>un</strong>a verda<strong>de</strong>ra cultura dominicana <strong>en</strong> el mañana.|212|<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l férreo y <strong>de</strong>magógico sistema trujillista, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida<br />
se convirtió <strong>en</strong> bastión solitario que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> libertad íntima, creativa y <strong>de</strong><br />
amplitud artística. En el corto y <strong>de</strong>cisivo período durante el cual aparecieron sus revis-<br />
tas y cua<strong>de</strong>rnos sost<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> autogestión (octubre 1943-Septiembre 1948), <strong>la</strong>s únicas<br />
refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> dictadura fueron estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> rigor.Aparte <strong>de</strong> Ciudad Trujillo,como<br />
i<strong>de</strong>ntificable lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ediciones bibliográficas, cuando se cumple el primer c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> República (1844-1944) <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista correspondi<strong>en</strong>te se conmemora <strong>la</strong> fecha<br />
con <strong>un</strong> editorial titu<strong>la</strong>do Tiempo <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong> años, <strong>en</strong> el cual se nombra al gobernante,<br />
simplem<strong>en</strong>te, sin loas, protoco<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te: «Cada cual celebra el Primer C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> República Dominicana con lo suyo. No pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> otro modo. La poesía sorpr<strong>en</strong>dida,<br />
quiere celebrarlo con su vida más interior, <strong>en</strong> lo más prof<strong>un</strong>do <strong>de</strong> su poesía y <strong>de</strong> su<br />
vida, y no quiere <strong>en</strong> esta fecha alborozada, sino esas aguas mayores <strong>de</strong>l vigi<strong>la</strong>nte solitario<br />
eterno <strong>en</strong> su m<strong>un</strong>do y <strong>en</strong> su <strong>en</strong>traña (…) La poesía sorpr<strong>en</strong>dida, <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong>l Primer<br />
C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República dominicana y rindi<strong>en</strong>do hom<strong>en</strong>aje a el<strong>la</strong>, saluda a su<br />
actual Primer Mandatario, S. E. Doctor Rafael <strong>Leon</strong>idas Trujillo Molina, y a su gobierno.<br />
La poesía sorpr<strong>en</strong>dida saluda también, <strong>en</strong> tan seña<strong>la</strong>da fecha, a los dominicanos –<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ntro y <strong>de</strong> fuera– que <strong>la</strong>boran <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad e intelig<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za; a los poetas,<br />
artistas y ci<strong>en</strong>tíficos extranjeros que trabajan igual gran<strong>de</strong>za <strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, al <strong>la</strong>borioso grupo <strong>de</strong> españoles republicanos leales. La poesía<br />
sorpr<strong>en</strong>dida está, <strong>en</strong> esta ocasión, con los héroes solitarios y <strong>en</strong>trañables, –gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>-<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 8|Mayo 1944.<br />
Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 17|Abril 1946.<br />
|221|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|222|<br />
|213|<br />
Revista<br />
La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />
No. V, febrero<br />
1944.<br />
Páginas 1-2.<br />
Confert.<br />
boriosos–, <strong>de</strong> ayer y <strong>de</strong> hoy, y está con lo prof<strong>un</strong>do y lo alto <strong>de</strong>l pueblo dominicano <strong>de</strong><br />
ayer, <strong>de</strong> hoy y <strong>de</strong> mañana (…). Con <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> República –<strong>la</strong>s<br />
tierras ejes <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista y <strong>la</strong> civilización <strong>de</strong>l Nuevo M<strong>un</strong>do– es también fecha americana.<br />
La poesía sorpr<strong>en</strong>dida, a todos los trabajadores intelectuales <strong>de</strong> ambas Américas, y<br />
<strong>en</strong> especial a sus amigos repartidos <strong>en</strong> los diversos países americanos.Afirma su fe <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do más bello, más libre y más hondo <strong>de</strong> mañana. (…)».|213|<br />
Descomprometidos como movimi<strong>en</strong>to fr<strong>en</strong>te al trujillismo, Los Sorpr<strong>en</strong>didos se atrincheraron<br />
<strong>en</strong> el estricto campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura literaria y artística, cuya se<strong>de</strong> era el hogar<br />
<strong>de</strong> Franklin Mieses Burgos, cuyas reflexiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> doble propósito: el <strong>de</strong> <strong>la</strong> evasión<br />
surreal y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica o <strong>de</strong>n<strong>un</strong>cia política como se aprecia <strong>en</strong> el texto <strong>de</strong>l año<br />
1945, titu<strong>la</strong>do Visajes <strong>de</strong> C<strong>en</strong>izas: «Únicam<strong>en</strong>te el cielo estrangu<strong>la</strong>do muere; no hay <strong>un</strong><br />
dolor <strong>de</strong> turno ni <strong>un</strong>a p<strong>en</strong>a, pero el l<strong>la</strong>nto <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> hasta los ojos livianos como <strong>un</strong> pájaro<br />
(…). Des<strong>de</strong> el aire mirando hay <strong>un</strong>a muerte; <strong>un</strong>a muerte que pue<strong>de</strong> llegar hasta el<br />
sepulcro más hondo <strong>de</strong> los ecos… Hab<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> voz baja; sólo <strong>de</strong>cimos para oírnos; para<br />
escucharnos <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que nos gritan su nombre verda<strong>de</strong>ro. Sin embargo,<br />
sabemos que no es este el único propósito <strong>de</strong>l hombre, que hay otras int<strong>en</strong>ciones,<br />
otras prof<strong>un</strong>das realida<strong>de</strong>s que se ocultan, que se cal<strong>la</strong>n por no <strong>de</strong>spertar el cuco inerte<br />
<strong>de</strong> los relojes viejos, don<strong>de</strong> algui<strong>en</strong>, algui<strong>en</strong> que no es precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> paloma, vio<strong>la</strong> números<br />
limpios y campanadas, sin <strong>de</strong>struir <strong>la</strong> lámpara <strong>de</strong>l día».<br />
«¡No! ¡No! El poeta no <strong>de</strong>be escupir sobre sus cruces ni cambiar a sus muertos por jabones.<br />
Otro <strong>de</strong>signio más alto y noble le persigue. Otro <strong>de</strong>signio que no es por fort<strong>un</strong>a<br />
el <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> solitaria obra <strong>de</strong> su espíritu con <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l estómago; nada<br />
<strong>de</strong> comercios oscuros (…); nada <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r el alma, <strong>la</strong> libre conci<strong>en</strong>cia por <strong>un</strong> m<strong>en</strong>drugo<br />
<strong>de</strong> gloria vomitada. La vida y <strong>la</strong> poesía requier<strong>en</strong> <strong>de</strong>l poeta <strong>un</strong>a actitud aún cuando<br />
el arcángel <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte lo fulmine con el rayo <strong>de</strong> <strong>la</strong> soledad y el abandono más hondo».|214|<br />
Pero no es Mieses Burgos el único Sorpr<strong>en</strong>dido que utiliza el doble s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras.<br />
Otro <strong>de</strong> ellos, Antonio Fernán<strong>de</strong>z Sp<strong>en</strong>cer, <strong>en</strong> Razón De Eternidad,|215| se di-<br />
rige directam<strong>en</strong>te al artista y escritor servil: «Ya lo he querido <strong>de</strong>cir: preferíamos al m<strong>en</strong>udo<br />
éxito, <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong> nuestro canto y <strong>de</strong> nuestras almas. Ellos, los que tomaron a<br />
<strong>la</strong> poesía como medio para conquistar falsas riquezas cotidianas, no <strong>de</strong>seaban ganar <strong>un</strong><br />
estilo, ni verdad, ni certidumbre. Amaban los puestos bi<strong>en</strong> redistribuidos –lujosam<strong>en</strong>te<br />
pagados– <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. No tuvieron fe <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra, sino fe <strong>en</strong> el éxito.Y <strong>en</strong> esto fueron más<br />
bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>portistas, atletas, pero no artistas. / Ellos quisieron servir a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong> reali-<br />
Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1946. Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1945.<br />
|223|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|214|<br />
Mieses Burgos,<br />
Franklin.<br />
La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida<br />
No. XV,<br />
Mayo 1945.<br />
Confert.<br />
|215|<br />
Fernán<strong>de</strong>z<br />
Sp<strong>en</strong>cer, Antonio.<br />
La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida,<br />
No. XX,<br />
Mayo 1947.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|224|<br />
|216|<br />
Revista<br />
No. XIV.<br />
Op. Cit.<br />
Páginas 10-11.<br />
Confert.<br />
|217|<br />
Revista No. XIII.<br />
Oct./Nov. 1944.<br />
Página 54-55.<br />
Confert.<br />
dad, mejor, <strong>de</strong> su realidad y fueron merca<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra; v<strong>en</strong>dieron al verbo <strong>en</strong> cualquier<br />
esquina (…). Se conformaron con el po<strong>de</strong>r material y éste los v<strong>en</strong>ció porque los<br />
hizo esc<strong>la</strong>vos (…). / Lo diré más tar<strong>de</strong>: <strong>la</strong> certidumbre y <strong>la</strong> alegría <strong>de</strong> nuestro corazón<br />
no vi<strong>en</strong>e por haber creado. Eso simplem<strong>en</strong>te ha forjado el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> nuestra libertad<br />
(…). / ¿Qué es <strong>la</strong> verdad? ¿Qué es <strong>la</strong> certidumbre?, dic<strong>en</strong>.Y <strong>la</strong>s mismas preg<strong>un</strong>tas reve<strong>la</strong>n<br />
sus pecados y los mismos pecados: sus dolores y miserias. Cometieron al negar al<br />
creador el homicidio <strong>de</strong> sus cuerpos, <strong>de</strong> sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad.Ahora quier<strong>en</strong><br />
recobrarse. Pero no podrán librarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> tiranía que son, <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud que repres<strong>en</strong>tan».<br />
Los integrantes <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida eran jóv<strong>en</strong>es escritores con <strong>un</strong>a temprana formación<br />
literaria, con <strong>un</strong> gran s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión artística militante y <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia<br />
abierta a <strong>la</strong>s vanguardias, así como a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>un</strong>iversales. Ellos aparecieron cohesionados<br />
<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to poético con eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los 20 y 29 años, casi todos, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores<br />
<strong>de</strong>l arte y los artistas que repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> actualidad mo<strong>de</strong>rna, combati<strong>en</strong>do a qui<strong>en</strong>es<br />
estaban <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación dominicana. Fue <strong>en</strong> base a tales apegos que revisaron<br />
y criticaron con rigor al postumismo, «<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su aporte como movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> variedad, <strong>de</strong> inquietud y <strong>de</strong> animación a <strong>la</strong> poesía dominicana <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tonces» (década <strong>de</strong>l 1920), pero consi<strong>de</strong>rándolo estancado, infiel y reaccionario por el rechazo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vanguardias.|216| Es <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al vanguardismo que Los Sorpr<strong>en</strong>didos<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan posiciones sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los Cua<strong>de</strong>rnos Dominicanos <strong>de</strong> Cultura, órgano <strong>de</strong> difusión<br />
f<strong>un</strong>dado <strong>en</strong> 1943 con auspicio y ori<strong>en</strong>tación oficialistas. Entre los directivos <strong>de</strong><br />
esta revista figuran Héctor Incháustegui Cabral y Pedro R<strong>en</strong>é Contín Aybar, a qui<strong>en</strong>es<br />
<strong>en</strong>juician por sus negaciones, facilismo y <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación.A Contín Aybar lo critican como<br />
antologador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Dominicana y por <strong>la</strong> posición que asume sobre <strong>la</strong> misma,<br />
consi<strong>de</strong>rándole «<strong>un</strong> cronista <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social literaria para el cual sólo exist<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
accesorios externos que no son precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> crítica». Como cronista, se le escapa<br />
<strong>la</strong> intimidad <strong>de</strong>l libro y «<strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> época por igual. Cierta domesticidad,<br />
mezquindad y confusionismo, le impi<strong>de</strong>n valorar, jerarquizar –que son elem<strong>en</strong>tos<br />
primordiales <strong>de</strong>l juicio crítico–, para <strong>la</strong>nzarse a coger lo ya establecido y escabullir<br />
toda posición personal que lo haga arriesgarse <strong>en</strong> <strong>un</strong> juicio propio».<br />
De acuerdo a Los Sorpr<strong>en</strong>didos, <strong>en</strong> Contín Aybar «no existe el suce<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> el arte y poesía,<br />
<strong>la</strong> circ<strong>un</strong>stancia, el proceso histórico <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo y parec<strong>en</strong> no existir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> poesía<br />
dominicana, ni escue<strong>la</strong>s, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias e influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>terminantes. Así se diría que no<br />
hubo n<strong>un</strong>ca romanticismo ni románticos (…) porque para él los muertos pier<strong>de</strong>n su <strong>de</strong>recho<br />
a escue<strong>la</strong>s y se transforman <strong>en</strong> Aedas Clásicos».|217| En cuanto a los poetas con-<br />
temporáneos, como noveles que son, aspiran a <strong>la</strong> muerte para convertirse <strong>en</strong> clásicos.<br />
Mas <strong>la</strong> poesía contemporánea para él «es, mejor, <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to, esto es, cese <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />
abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s establecidas normas <strong>en</strong> procura <strong>de</strong> nuevos rumbos, más<br />
acor<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> evolución constante, con <strong>la</strong> radio y el avión, con <strong>la</strong> bomba robot y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>icilina».<br />
Para Contín Aybar, el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía mo<strong>de</strong>rna resultan «Caídas y Vuelos.<br />
Martil<strong>la</strong>zos. Liras. El Vi<strong>en</strong>to. El Mar ¡El canto panrítmico <strong>de</strong>l mar! La golondrina.<br />
Una herida <strong>en</strong> cruz <strong>de</strong> sacrificio. El i<strong>de</strong>al. Esto podrá ser el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>un</strong> tango si se<br />
quiere, –argum<strong>en</strong>tan Los Sorpr<strong>en</strong>didos– o <strong>un</strong> rec<strong>la</strong>me turístico, aún con su mal gusto,<br />
pero no podrá ser n<strong>un</strong>ca síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía mo<strong>de</strong>rna, ni m<strong>en</strong>os su explicación».|218|<br />
Los integrantes <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida seña<strong>la</strong>n que el antólogo Contín Aybar niega<br />
y fracasa fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> poesía dominicana contemporánea, aparte <strong>de</strong> mostrar <strong>un</strong> <strong>de</strong>sesperado<br />
res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to. Cuando se preg<strong>un</strong>ta el por qué, acu<strong>de</strong>n al Breviario <strong>de</strong> Estética <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>e<strong>de</strong>tto Croce para ofrecer <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te apreciación <strong>de</strong>l crítico no crítico: «El caso <strong>de</strong><br />
Contín Aybar es caso no ais<strong>la</strong>do y su vara <strong>de</strong> modisto y su patrón <strong>de</strong> corte y confección<br />
<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ido y exquisito hace su <strong>la</strong>bor aj<strong>en</strong>a a <strong>la</strong> crítica, porque digamos, sin embargo,<br />
<strong>en</strong> honor <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica, que tales críticos caprichosos no son precisam<strong>en</strong>te críticos,<br />
sino artistas fracasados que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n anhelosam<strong>en</strong>te a cierta forma <strong>de</strong> arte que no han<br />
podido lograr, bi<strong>en</strong> porque <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia fuera contradictoria o vacía, bi<strong>en</strong> porque le faltaron<br />
efectivas fuerzas para lograr<strong>la</strong>. Estos críticos caprichosos <strong>de</strong> tal modo llevan <strong>la</strong><br />
amargura <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al no conseguido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l espíritu, que <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tan por todas partes su<br />
aus<strong>en</strong>cia y rec<strong>la</strong>man su pres<strong>en</strong>cia también <strong>en</strong> todas partes».|219|<br />
En cuanto al poeta Incháustegui Cabral, Los Sorpr<strong>en</strong>didos lo re<strong>la</strong>cionan con el antologista<br />
Contín Aybar por resultar simi<strong>la</strong>res sus actitu<strong>de</strong>s contra <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación lírica que se<br />
producía <strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta. A Incháustegui, «qui<strong>en</strong> se inició con apar<strong>en</strong>tes<br />
bríos r<strong>en</strong>ovadores, apoyándose <strong>en</strong> ciertas zonas sociales, <strong>de</strong> tierra a<strong>de</strong>ntro y <strong>de</strong> naturaleza»,<br />
le acusan <strong>de</strong> empeñarse <strong>en</strong> ser p<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción dominicana a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />
r<strong>en</strong>ovadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía <strong>de</strong> su patria.<br />
El autor <strong>de</strong> los Poemas <strong>de</strong> <strong>un</strong>a So<strong>la</strong> Angustia (1940) y Rumbo a <strong>la</strong> Otra Vigilia (1942), había<br />
emitido su opinión <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> el que aboga contra lo <strong>un</strong>iversal –<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ra alusión<br />
a Los Sorpr<strong>en</strong>didos–, propugnando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los hombres <strong>de</strong> letras se<br />
apriet<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> el cinturón y se prepara a resistir con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras los furiosos embates <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />
cosecha ma<strong>la</strong>. Calificándolos como seg<strong>un</strong>dones <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura e injertos contraproduc<strong>en</strong>tes,<br />
Los Sorpr<strong>en</strong>didos, a su vez califican <strong>de</strong> extraviado y <strong>en</strong>vejecido a Incháustegui Cabral, a<br />
qui<strong>en</strong> acusan <strong>de</strong> arrel<strong>la</strong>narse <strong>en</strong> el mol<strong>de</strong> fácil, quedándose no <strong>en</strong> poeta con <strong>de</strong>sesperada<br />
vocación <strong>de</strong> poesía sino <strong>en</strong> poesía para tal o cual fin o circ<strong>un</strong>stancia (…).Tras <strong>un</strong> có-<br />
|225|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|218|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Páginas 54-55.<br />
Confert.<br />
|219|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 55.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|226|<br />
|220|<br />
Revista No. 6.<br />
Marzo 1944.<br />
Página 9.<br />
Confert.<br />
|221|<br />
Revista La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida<br />
No. XIII.<br />
Op. Cit.<br />
Página 56.<br />
Confert.<br />
|222|<br />
Revista La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida<br />
No. 18, 1946.<br />
Confert.<br />
modo biombo <strong>de</strong> reportero, Incháustegui Cabral l<strong>la</strong>mó infructuosida<strong>de</strong>s a los ismos.|220|<br />
En respuesta a ese com<strong>en</strong>tario, Los Sorpr<strong>en</strong>didos escrib<strong>en</strong> el texto sigui<strong>en</strong>te: «La ignorancia<br />
parece autorizar a todos, hasta querer borrar <strong>de</strong> <strong>un</strong> plumazo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
poesía y a <strong>la</strong> poesía <strong>de</strong> los ismos, sin los cuales <strong>la</strong> poesía no hubiera dado ciertam<strong>en</strong>te<br />
sino los primeros pasos. La importancia <strong>de</strong> estos ismos: r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tismo, barroquismo, necoc<strong>la</strong>sicismo,<br />
romanticismo, mo<strong>de</strong>rnismo, simbolismo, futurismo, ultraismo, dadaísmo,<br />
creacionismo, surrealismo, etc., no escapa al estudiante cualquiera y elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía,<br />
pero pue<strong>de</strong> ser <strong>un</strong> lujo negador a este tipo característico <strong>de</strong> pres<strong>un</strong>tos amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
poesía».|221|<br />
Consecu<strong>en</strong>te con el reconocimi<strong>en</strong>to y vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ismos mo<strong>de</strong>rnos o vanguardistas,<br />
el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida reconoció a los artistas visuales que <strong>en</strong> el<br />
medio dominicano repres<strong>en</strong>taban alg<strong>un</strong>a innovación sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> los pinceles,<br />
inculcada especialm<strong>en</strong>te por alg<strong>un</strong>os españoles <strong>de</strong> los que afluy<strong>en</strong> al país como resultado<br />
doloroso «<strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa <strong>en</strong>sangr<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dictaduras y el imperialismo».<br />
Esa libertad artística significa «<strong>de</strong>sterrar el trópico <strong>de</strong> postales (…), rescatarse <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s equivocaciones <strong>de</strong> otros pintores vernáculos y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> toda traba académica para<br />
asumir el riesgo como posibilidad <strong>de</strong> todo Arte y <strong>de</strong> todo artista».|222| Con breves<br />
Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida Núm. 14|Abril 1947.<br />
Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1948.<br />
notas, Los Sorpr<strong>en</strong>didos refier<strong>en</strong> a los pintores nativos e inmigrantes que a su consi<strong>de</strong>ración<br />
repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> el corto recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura dominicana. Son<br />
ellos:<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell: El español <strong>de</strong>sesperado, cuyas obras pintadas con <strong>un</strong><br />
apasionante fervor surrealista, constituye <strong>un</strong>a favorable y saludable puerta al m<strong>un</strong>do<br />
atorm<strong>en</strong>tado y misterioso <strong>de</strong>l hombre.|223|<br />
Ernesto Lothar: En sus cuadros y dibujos resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ce <strong>un</strong>a personalidad robusta y <strong>un</strong>a<br />
técnica absoluta. La obra (…) es el expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>un</strong> alma creadora, obsediada <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>roso<br />
c<strong>la</strong>mor <strong>de</strong>l sueño y <strong>de</strong> <strong>la</strong> angustia.|224|<br />
José Gausachs: Leal trabajador <strong>de</strong> su España, ejemp<strong>la</strong>r <strong>en</strong> nuestra república y cuyo paisaje<br />
es nutrido y múltiple <strong>en</strong> trabajo y color.|225|<br />
Jaime Colson: Des<strong>de</strong> el experim<strong>en</strong>tado suelo <strong>de</strong> París, ha sido <strong>la</strong> más recia e inconf<strong>un</strong>dible<br />
figura <strong>de</strong> nuestra plástica.|226|<br />
Darío Suro: A qui<strong>en</strong> le toca <strong>de</strong>sterrar el trópico <strong>de</strong> postales, <strong>en</strong>contrando <strong>un</strong> trópico<br />
<strong>de</strong> hermosas lluvias poéticas y <strong>de</strong> recatadas tonalida<strong>de</strong>s, lejos siempre <strong>de</strong> <strong>la</strong> orgía <strong>de</strong>l color<br />
(…) aún resu<strong>en</strong>an sobre el ambi<strong>en</strong>te nacional los a<strong>la</strong>dos cascos <strong>de</strong> sus caballos bajo<br />
<strong>la</strong> lluvia.|227|<br />
Luis José Alvarez: Busca <strong>en</strong> el sueño y <strong>en</strong> el recorrido <strong>de</strong> su inspiración, realida<strong>de</strong>s<br />
pictóricas, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndose <strong>de</strong> toda traba académica.|228|<br />
Rafael Pina Melero: Es hasta ahora el más trabado por normas e influ<strong>en</strong>cias; lucha<br />
por liberarse, pero aún no ha <strong>en</strong>contrado su hora.|229|<br />
José Ve<strong>la</strong> Zanetti: Pintor <strong>en</strong> continuo proceso <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>sión. Este español nuestro por<br />
su ganada y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida dominicanidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>traña y <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor, no se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e jamás.Va cada<br />
vez ahondando más <strong>en</strong> lo prof<strong>un</strong>do <strong>de</strong> su cielo pictórico <strong>de</strong> <strong>un</strong> modo riguroso y<br />
sost<strong>en</strong>ido.|230|<br />
Gilberto Hernán<strong>de</strong>z Ortega: Es <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más resaltantes <strong>de</strong>l actual movimi<strong>en</strong>to<br />
pictórico <strong>de</strong> nuestra patria. Lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vanidad y <strong>de</strong>l impuro rumor <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do,<br />
trabaja, y <strong>de</strong> ese trabajo va naci<strong>en</strong>do, día a día, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los más <strong>de</strong>finitivos quehaceres<br />
espirituales (…) adivinando lo que es <strong>un</strong>a verda<strong>de</strong>ra conci<strong>en</strong>cia artística, sabe o presi<strong>en</strong>te<br />
hacia dón<strong>de</strong> se <strong>en</strong>camina.|231|<br />
Luis Martínez Richiez: Pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> última g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> artistas dominicanos. Es,<br />
para <strong>la</strong> crítica consci<strong>en</strong>te, el más maduro <strong>de</strong> nuestros escultores y el único que ofrece<br />
para el futuro <strong>un</strong>a obra <strong>de</strong> nobles calida<strong>de</strong>s.|232|<br />
El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida, apegado al vanguardismo, fue incon<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
con el arte fácil y con <strong>la</strong>s limitaciones y regateos e incompr<strong>en</strong>sión g<strong>en</strong>eral que <strong>en</strong>-<br />
|227|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|223|<br />
Revista No. 1.<br />
Octubre 1943.<br />
Confert.<br />
|224|<br />
Revista No. 3.<br />
Octubre 1943.<br />
Confert.<br />
|225|<br />
Revista No. V.<br />
Febrero 1944.<br />
Confert.<br />
|226|<br />
Revista No. 18.<br />
Mayo/Agosto<br />
1946.<br />
Confert.<br />
|227|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 11.<br />
Confert.<br />
|228|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Página 12.<br />
Confert.<br />
|229|<br />
I<strong>de</strong>m.<br />
Confert.<br />
|230|<br />
Mieses Burgos,<br />
Franklin.<br />
Revista Entre <strong>la</strong>s<br />
Soleda<strong>de</strong>s. No. 1.<br />
Agosto 1947.<br />
|231|<br />
Revista Entre <strong>la</strong>s<br />
Soleda<strong>de</strong>s, No. 3.<br />
Octubre 1947.<br />
Confert.<br />
|232|<br />
Revista Entre <strong>la</strong>s<br />
Soleda<strong>de</strong>s, No. 4.<br />
Noviembre 1947.<br />
Confert.
Capítulo 2|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|228|<br />
|233|<br />
Revista La Poesía<br />
Sorpr<strong>en</strong>dida.<br />
No. 19.<br />
Diciembre 1946.<br />
Confert.<br />
|234|<br />
Rueda y<br />
Hernán<strong>de</strong>z Rueda.<br />
Op. Cit.<br />
Página 129.<br />
Confert.<br />
fr<strong>en</strong>taban los jóv<strong>en</strong>es artistas <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>bían ofrecerles <strong>un</strong>a más amplia o<br />
b<strong>en</strong>évo<strong>la</strong> acogida. Citando a Ortega y Gasset, qui<strong>en</strong> sost<strong>en</strong>ía que don<strong>de</strong>quiera que <strong>la</strong>s<br />
jóv<strong>en</strong>es musas se pres<strong>en</strong>tan, <strong>la</strong> masa <strong>la</strong>s cocea, Los Sorpr<strong>en</strong>didos se refier<strong>en</strong> al saldo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> III Exposición Bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Artes Plásticas, celebrada <strong>en</strong> 1946, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es pintores<br />
y escultores expusieron y se expusieron. Su crítica al respecto es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: «Parece<br />
ser que bajo <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>rmis impermeable <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad pictórica anda<br />
todavía trepada por los fueros arcaicos <strong>de</strong>l simple almanaque o, <strong>de</strong> lo que aún es peor,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación sistemática y <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión con pujos <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>cia».|233|<br />
Con el mismo fervor que Rafael Díaz Niese promovió <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> el arte dominicano<br />
durante el período 1940, pero constituido como <strong>un</strong> fr<strong>en</strong>te colectivo <strong>de</strong> voces<br />
poéticas, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida promovió <strong>la</strong> misma inquietud mo<strong>de</strong>rna.<br />
Como grupo se movió <strong>en</strong> <strong>un</strong>a esfera más íntima y ext<strong>en</strong>sa, y como movimi<strong>en</strong>to que<br />
repres<strong>en</strong>taba <strong>un</strong> grito <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, dignidad y espiritualidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>un</strong> feudo<br />
político opresor. Cuando se reconoce <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to no se alu<strong>de</strong> a su durabilidad<br />
<strong>un</strong> tanto situacional, sino más bi<strong>en</strong> a los campos cultivados por sus acciones, como<br />
eran <strong>la</strong> poesía tanto nacional como m<strong>un</strong>dial y, por igual, el reconocimi<strong>en</strong>to a otras<br />
artes, especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pintura que con visos mo<strong>de</strong>rnos asumían artistas locales.<br />
El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvió co<strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te, con <strong>un</strong>a estrategia<br />
cultural <strong>de</strong>spolitizada, <strong>de</strong>strujillizada y realm<strong>en</strong>te mi<strong>la</strong>grosa para dif<strong>un</strong>dir su estética,<br />
asumir <strong>un</strong>a postura libre <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong>l acto creador que logra incidir a corto y a<br />
<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes Nacionales. El aspecto subjetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> poesía dominicana<br />
caló <strong>en</strong> muchos artistas visuales influidos también por <strong>la</strong> normativa liberada <strong>de</strong><br />
alg<strong>un</strong>os doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes y por m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s críticas que<br />
como Díaz Niese, Manuel Vall<strong>de</strong>peres, María Ugarte y Franklin Mieses Burgos, <strong>en</strong>tre<br />
otros, <strong>de</strong>jaban escuchar sus opiniones y exig<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>tivas al quehacer artístico.<br />
La proyección <strong>de</strong> La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida fue más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias que acaecieron alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> Mieses Burgos, consi<strong>de</strong>rado el alma <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to.También trasc<strong>en</strong>dió a<br />
<strong>la</strong> revista mant<strong>en</strong>ida con aportes privados, incluso, <strong>de</strong> sus integrantes; revista que al cerrar<br />
su ciclo editorial <strong>en</strong> 1946, no repres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to a pesar <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te sospecha política a que fue sometido y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se libró airosam<strong>en</strong>te.<br />
Otras publicaciones que aparecieron con su nombre o que se i<strong>de</strong>ntificaban con los<br />
nombres <strong>de</strong> sus integrantes, preservaron <strong>un</strong>a vig<strong>en</strong>cia social, que era lo importante. Como<br />
ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to se i<strong>de</strong>ntificó también <strong>la</strong> agrupación Los Jug<strong>la</strong>res que <strong>en</strong>cabezó<br />
Manuel Valerio (1910-1979), <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>dicó a dif<strong>un</strong>dir <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> los barrios<br />
marginados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital.|234|<br />
Una apreciación <strong>de</strong>l exterior, <strong>la</strong> <strong>de</strong> An<strong>de</strong>rson Imbert, consi<strong>de</strong>ra que el mayor acontecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> este período fue <strong>la</strong> f<strong>un</strong>dación <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida (1943-<br />
1946). El tono <strong>de</strong> esta poesía fue <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cia estética: «Se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dió <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> los<br />
temas locales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas tradicionales pero no para <strong>en</strong>tregarse a <strong>la</strong><br />
facilidad sino para imponerse <strong>un</strong> nuevo rigor. Se mantuvo at<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura m<strong>un</strong>dial<br />
y así fue refinando sus modales imaginativos. El superrealismo pasó por sus páginas,<br />
pero no hubo <strong>un</strong>a estética que prevaleciera. Al contrario: buscaba <strong>la</strong> integración<br />
<strong>de</strong> antiguos y mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong> europeos y americanos, <strong>de</strong> simbolistas y exist<strong>en</strong>cialistas.<br />
Respetaba todo aquello que incitara el esfuerzo y concertara <strong>la</strong> cultura dominicana<br />
con el m<strong>un</strong>do».|235|<br />
Eug<strong>en</strong>io Fernán<strong>de</strong>z Granell|Viñeta|Ediciones La Poesía Sorpr<strong>en</strong>dida|1945.<br />
|229|<strong>Debate</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> feudo antil<strong>la</strong>no|Capítulo 2<br />
|235|<br />
An<strong>de</strong>rson Imbert,<br />
Enrique.<br />
Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Literatura (…)<br />
Tomo II, 1964.<br />
Confert.