El retracto de la víctima en los casos de Abuso Sexual Intrafamiliar I ...
El retracto de la víctima en los casos de Abuso Sexual Intrafamiliar I ...
El retracto de la víctima en los casos de Abuso Sexual Intrafamiliar I ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
CONCEPTUACIÓN DEL RETRACTO DE LA VÍCTIMA<br />
EN CASOS DE ABUSO SEXUAL INTRAFAMILIAR<br />
POR: LCDA. ANA PAULINA CRUZ VÉLEZ<br />
CUARTA CONFERENCIA DE TRABAJO SOCIAL FORENSE<br />
<strong>El</strong> <strong>retracto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>víctima</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> <strong>Abuso</strong> <strong>Sexual</strong> <strong>Intrafamiliar</strong><br />
I. Introducción<br />
Kathryn Kuehnle, <strong>en</strong> su obra Assessing Allegations of Chile <strong>Sexual</strong> Abuse, nos<br />
seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que se alegue abuso sexual por un(a) m<strong>en</strong>or <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> ser tomadas <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración: 1<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual y su alegación es creíble y precisa.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido a su edad o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />
cognicitiva no posee <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas verbales necesarias para pres<strong>en</strong>tar una<br />
<strong>de</strong>scripción creíble.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido al miedo, no<br />
informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni i<strong>de</strong>ntifica al agresor.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido a una errada<br />
lealtad, no informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni i<strong>de</strong>ntifica al agresor.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, es creíble, pero ha<br />
malinterpretado una interacción inoc<strong>en</strong>te.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero ha sido sin int<strong>en</strong>ción alguna<br />
contaminado por una figura <strong>de</strong> autoridad.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero ha sido int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te<br />
manipu<strong>la</strong>do por una figura <strong>de</strong> autoridad, al grado <strong>de</strong> creerse el abuso sexual.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero a sabi<strong>en</strong>das y<br />
falsam<strong>en</strong>te acusa a alguna persona <strong>de</strong> abuso sexual <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
1 Kathryn Kuehnle, Assessing Allegations of Chile <strong>Sexual</strong> Abuse, pag. 4, 1996.
presión que ejerce una figura <strong>de</strong> autoridad, <strong>la</strong> cual realm<strong>en</strong>te cree<br />
que el niño ha sido abusado sexualm<strong>en</strong>te.<br />
<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero conoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
falsedad acusa a alguna persona <strong>de</strong>l abuso por razones <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganza o<br />
<strong>en</strong>gran<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />
II. Validación <strong>de</strong> <strong>Abuso</strong> <strong>Sexual</strong><br />
Antes <strong>de</strong> discutir <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>retracto</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que se alega abuso<br />
sexual <strong>en</strong> un(a) m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> edad, es necesario <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> gran dificultad que <strong>en</strong><br />
muchos <strong>casos</strong> existe para validar el abuso sexual <strong>en</strong> <strong>los</strong>(as) niños(as) <strong>de</strong> pequeña<br />
edad. La data exist<strong>en</strong>te refleja que mi<strong>en</strong>tras más jov<strong>en</strong> es el (<strong>la</strong>) niño(a) mayor es el<br />
grado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abuso sexual, situación que disminuye<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el m<strong>en</strong>or aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> edad. 2<br />
Normalm<strong>en</strong>te, se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a observar <strong>la</strong> conducta sexual <strong>de</strong> <strong>los</strong>(as) niños(as) que<br />
se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> han sido <strong>víctima</strong>s <strong>de</strong> una agresión sexual. Es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
más comúnm<strong>en</strong>te utilizadas por <strong>los</strong> expertos <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta humana para tratar <strong>de</strong><br />
validar una alegación <strong>de</strong> abuso sexual. Sandra K. Hewitt, <strong>en</strong> su obra Assessing<br />
Allegations of <strong>Sexual</strong> Abuse in Preschool Childr<strong>en</strong>, Un<strong>de</strong>rstanding Small<br />
Voices, nos informa como estudios realizados <strong>en</strong> niños(as) <strong>de</strong> tierna edad parec<strong>en</strong><br />
sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> que una conducta sexualizada pue<strong>de</strong> ser secue<strong>la</strong> o el resultado<br />
más evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abuso sexual. 3 Por esta razón se ha <strong>en</strong>fatizado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> analizar, a <strong>la</strong> vez que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r unos parámetros a<strong>de</strong>cuados para<br />
po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar el tipo <strong>de</strong> conducta sexual que se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar normal <strong>en</strong> cada<br />
etapa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or.<br />
2 Sandra K. Hewitt, Assessing Allegations of <strong>Sexual</strong> Abuse in Preschool Childr<strong>en</strong>, Un<strong>de</strong>rstanding Small<br />
Voices, pag. 2, 1999.<br />
3 Ibid, pag. 12 y 13.<br />
2
A. Testimonio Pericial y el Síndrome <strong>de</strong>l Niño Abusado <strong>Sexual</strong>m<strong>en</strong>te<br />
Los tribunales han permitido el uso <strong>de</strong>l testimonio pericial con más frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción, sodomía o actos <strong>la</strong>scivos. Se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> que el (<strong>la</strong>)<br />
niño(a) que ha sido abusado sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una serie <strong>de</strong> características<br />
comunes. En otras pa<strong>la</strong>bras, el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas características ayuda al<br />
juzgador a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cierta conducta <strong>de</strong> <strong>la</strong> alegada <strong>víctima</strong> que <strong>de</strong> otra manera no se<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría o llevaría a rechazar su testimonio. Postu<strong>la</strong>dos que han dado lugar al<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> lo que comúnm<strong>en</strong>te se conoce como <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l "síndrome <strong>de</strong>l niño<br />
abusado sexualm<strong>en</strong>te". 4<br />
Conforme a esta teoría, un(a) niño(a) que ha sido objeto <strong>de</strong> abuso sexual<br />
exhibe, <strong>de</strong> ordinario, una serie <strong>de</strong> características propias <strong>de</strong> esa situación, <strong>la</strong>s cuales<br />
pue<strong>de</strong>n ser reconocidas por el testigo pericial; como por ejemplo dichos niños(as)<br />
pue<strong>de</strong>n exhibir o <strong>de</strong>mostrar: miedo, confusión, vergü<strong>en</strong>za, pesadil<strong>la</strong>s, incontin<strong>en</strong>cia,<br />
retraimi<strong>en</strong>to y bajo aprovechami<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r. 5<br />
En el caso normativo Allison v. State, 345 S.E.2D 380, (1986) <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong><br />
Ape<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Georgia acepta <strong>de</strong> forma <strong>en</strong>érgica <strong>la</strong> utilización (<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong><br />
apropiados) <strong>de</strong> testimonio pericial para explicar el "síndrome <strong>de</strong>l niño abusado<br />
sexualm<strong>en</strong>te". Específicam<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong> a <strong>la</strong> Pág. 309:<br />
Initially, the State correctly points out that the testimony was<br />
proper rebuttal testimony as it was introduced after the victim's<br />
credibility had be<strong>en</strong> attacked in or<strong>de</strong>r to rebut c<strong>la</strong>ims that she<br />
concocted the story and was coached by her mother. Also, it is not<br />
error to call unlisted witnesses in rebuttal in a criminal trial. Gibbons<br />
v. State, 248 Ga. 858, 865, 286 S.E.2d 717 (1982). In any ev<strong>en</strong>t, the<br />
trial court provi<strong>de</strong>d appel<strong>la</strong>nt with time to interview the witnesses and<br />
to obtain his own expert if he <strong>de</strong>sired. Appel<strong>la</strong>nt requested only a<br />
brief recess. Ev<strong>en</strong> if a vio<strong>la</strong>tion of OCGA § 17-7-110 had occurred, a<br />
proper remedy would be a continuance, which was offered to<br />
4 Para una cronología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta teoría <strong>en</strong> <strong>los</strong> tribunales véase: State v. Middleton, 294<br />
Or. 427, 657 P.2d 1215 (1982) y State v. Myers, 359 N.W. 2d 604 (1984).<br />
5 R. Roe, Expert Testimony in Chile <strong>Sexual</strong> Abuse Cases, 40 Miami Law Review, No. 1, 1985, pag. 108.<br />
3
appel<strong>la</strong>nt. See Butler v. State, 139 Ga.App. 92 (1), 227 S.E.2d 889<br />
(1976). Wh<strong>en</strong> the trial court allows a <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dant an opportunity to<br />
interview unlisted witnesses, the purpose of OCGA § 17-7-110 is<br />
satisfied. White v. State, 253 Ga. 106 (3), 317 S.E.2d 196 (1984).<br />
En Puerto Rico <strong>en</strong> el caso normativo Pueblo v. Canino Ortiz, 134 D.P.R. 796<br />
(1993) nuestro más alto foro se expreso sobre el alcance <strong>de</strong>l testimonio pericial con<br />
re<strong>la</strong>ción al "Síndrome <strong>de</strong>l niño abusado sexualm<strong>en</strong>te". 6 A estos efectos seña<strong>la</strong>:<br />
No hay duda, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, que <strong>en</strong> un caso <strong>de</strong> alegado abuso<br />
sexual -- especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> situaciones don<strong>de</strong> el m<strong>en</strong>or perjudicado es<br />
<strong>de</strong> tierna edad-- el testimonio pericial resulta ser <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble<br />
ayuda al juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos <strong>en</strong> su difícil función <strong>de</strong> pasar juicio<br />
sobre <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia o culpabilidad <strong>de</strong>l acusado <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito;<br />
razón por <strong>la</strong> cual resolvemos que prueba <strong>de</strong> esta naturaleza es<br />
admisible <strong>en</strong> nuestra jurisdicción bajo <strong>la</strong>s disposiciones pertin<strong>en</strong>tes,<br />
antes m<strong>en</strong>cionadas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia. (Citas omitidas).<br />
Esto es, nuestros tribunales <strong>de</strong> instancia <strong>de</strong>berán permitir --vía el<br />
testimonio <strong>de</strong> un perito <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te cualificado-- prueba sobre <strong>la</strong>s<br />
características g<strong>en</strong>erales que, <strong>de</strong> ordinario, exhib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>víctima</strong>s <strong>de</strong><br />
abuso sexual; prueba sobre si <strong>la</strong> alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong>l abuso, <strong>en</strong> el caso<br />
particu<strong>la</strong>r, exhibe o no dichas características g<strong>en</strong>erales; y si <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
opinión <strong>de</strong>l perito, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, el niño ha sido o no <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso<br />
sexual. (Citas omitidas).<br />
Ahora bi<strong>en</strong> --y aun cuando estamos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que<br />
prueba <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza arriba <strong>de</strong>scrita ti<strong>en</strong>e el efecto inevitable <strong>de</strong>,<br />
hasta cierto punto, "corroborar" <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong> darle visos <strong>de</strong> credibilidad al testimonio prestado por éste-- <strong>los</strong><br />
tribunales <strong>de</strong> instancia no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> permitir que el perito opine,<br />
directam<strong>en</strong>te, respecto a <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or o sobre<br />
<strong>la</strong> confiabilidad <strong>de</strong> su testimonio. (Citas omitidas).<br />
Reconocemos que <strong>la</strong> "línea, o distinción, es fina y, quizás, difícil <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>slindar", pero, es importante que <strong>la</strong> misma sea establecida. La<br />
función <strong>de</strong> adjudicar credibilidad es exclusiva <strong>de</strong>l juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
hechos. (Citas omitidas)<br />
6 <strong>El</strong> niño le contó al psicólogo lo sucedido con el ape<strong>la</strong>nte y sobre sus dos (2) preocupaciones. <strong>El</strong> testigo<br />
procedió a "calmar" al niño al respecto, explicándole que <strong>los</strong> varones no pue<strong>de</strong>n quedar embarazados y<br />
que lo sucedídole a él con su tío abuelo no significaba que él fuera un homosexual. Su impresión<br />
diagnóstica fue "abuso sexual y trauma psicológico", producto el mismo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado abuso. En<br />
opinión <strong>de</strong>l referido psicólogo, el niño no estaba ""fantaseando". Conforme dicho testigo perito, <strong>la</strong>s<br />
razones para que el m<strong>en</strong>or no hubiera hab<strong>la</strong>do antes habían sido: que el agresor era, para el niño, una<br />
figura <strong>de</strong> autoridad, pari<strong>en</strong>te cercano, que vivía y trabajaba cerca <strong>de</strong> su casa, y <strong>la</strong> tierna edad <strong>de</strong>l niño;<br />
todo lo cual hacía difícil que el niño verbalizara lo que estaba ocurri<strong>en</strong>do.<br />
4
No po<strong>de</strong>mos olvidar que <strong>los</strong> psicólogos o psiquiatras están <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados<br />
para reconocer, o diagnosticar, condiciones o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s; el<strong>los</strong> no<br />
están capacitados, sin embargo, para <strong>de</strong>terminar, qui<strong>en</strong> dice <strong>la</strong><br />
verdad. (Citas omitidas).<br />
Es <strong>de</strong> rigor seña<strong>la</strong>r que el juzgador <strong>de</strong> hechos no está obligado a aceptar <strong>la</strong>s<br />
conclusiones <strong>de</strong> un perito. Pueblo v. Marcano Pérez 86 JTS 12, Pueblo v.<br />
Bonelli, 19 D.P.R. 75 (1913). Pueblo v. Sánchez, 79 D.P.R. 116, 121 (1956). La<br />
utilización <strong>de</strong> testimonio pericial esta regu<strong>la</strong>da está regu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s Reg<strong>la</strong>s 52 a <strong>la</strong> 59 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Puerto Rico, 32 L.P.R.A. Ap. IV. Las cuales<br />
dispon<strong>en</strong>:<br />
Reg<strong>la</strong> 52<br />
Cuando conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico, técnico o especializado sea <strong>de</strong> ayuda<br />
para el juzgador <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia o <strong>de</strong>terminar un hecho <strong>en</strong><br />
controversia, un testigo capacitado como perito <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />
materia sobre <strong>la</strong> cual va a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar podrá testificar <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />
opiniones o <strong>de</strong> otra manera.<br />
Reg<strong>la</strong> 57<br />
No será objetable <strong>la</strong> opinión o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un perito por el hecho <strong>de</strong><br />
que se refiera a <strong>la</strong> cuestión que finalm<strong>en</strong>te ha <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>cidida por el<br />
juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos.<br />
<strong>El</strong> criterio rector <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con prueba <strong>de</strong> índole pericial lo es que <strong>la</strong> misma<br />
resulte <strong>de</strong> ayuda para el juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos; si<strong>en</strong>do admisible dicho testimonio<br />
pericial aun cuando el mismo verse, precisam<strong>en</strong>te, sobre <strong>la</strong> "cuestión'' a <strong>de</strong>cidir por el<br />
referido juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos. Véanse: Pueblo v. Marcano Pérez, 116 D.P.R.<br />
917, 929, 930 (1986); Velázquez v. Ponce Asphalt, 113 D.P.R. 39, 48 (1982);<br />
U.S. v. St. Pierre, 812 F.2d 417, 419 (8vo Cir 1987).<br />
Entre <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos que más se han esgrimido para <strong>la</strong> admisibilidad <strong>de</strong><br />
prueba pericial <strong>en</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> abuso sexual <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el hecho <strong>de</strong> que<br />
5
“Por lo g<strong>en</strong>eral, esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> situaciones se da, a so<strong>la</strong>s, <strong>en</strong>tre adultos y niños <strong>de</strong><br />
tierna edad; hecho que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong>, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dificultar<br />
<strong>la</strong> investigación, y esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> dichos <strong>casos</strong> <strong>de</strong>bido, precisam<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> tierna<br />
edad <strong>de</strong> <strong>los</strong> perjudicados, <strong>los</strong> cuales muchas veces no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>en</strong> forma<br />
articu<strong>la</strong>da y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da”. 7<br />
B. Testimonio Pericial y el Retracto<br />
Asimismo, el uso <strong>de</strong> testimonio pericial es <strong>de</strong> suma importancia <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong><br />
<strong>casos</strong> <strong>en</strong> que surja un <strong>retracto</strong> por parte <strong>de</strong> una alegada victima <strong>de</strong> abuso sexual.<br />
En este caso, el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba pericial <strong>de</strong> refutación es para explicar o<br />
refutar <strong>la</strong> alegación o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que un(a) niño(a) que se retracta, por ese hecho<br />
no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual.<br />
A nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que existe mas posibilidad <strong>de</strong> <strong>retracto</strong> <strong>de</strong><br />
una alegación <strong>de</strong> abuso sexual son:<br />
<strong>El</strong>(a) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido al<br />
miedo, no informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni i<strong>de</strong>ntifica al<br />
agresor.<br />
<strong>El</strong>(a) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido a<br />
una errada lealtad, no informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni<br />
i<strong>de</strong>ntifica al agresor.<br />
<strong>El</strong>(a) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero a<br />
sabi<strong>en</strong>das y falsam<strong>en</strong>te acusa a alguna persona <strong>de</strong> abuso<br />
sexual <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> presión que ejerce una figura <strong>de</strong><br />
autoridad, que realm<strong>en</strong>te cree que el niño ha sido abusado<br />
sexualm<strong>en</strong>te.<br />
7 Véase: Pueblo v. Canino Ortiz, 134 D.P.R. 796 (1993); J.E.B. Myers y otros, Expert Testimony in Child<br />
<strong>Sexual</strong> Abuse Litigation, 68 Neb. L. Rev. 1 (1989) ; Pueblo v. Rivera Robles, 121 D.P.R. 858, 863, 865<br />
(1988).<br />
6
<strong>El</strong>(a) niño no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero conoci<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> falsedad acusa a alguna persona <strong>de</strong>l abuso por razones<br />
<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganza o <strong>en</strong>gran<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />
En nuestro or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al, se pue<strong>de</strong>n dar dos tipos <strong>de</strong> <strong>retracto</strong>: durante<br />
el testimonio judicial y posteriorm<strong>en</strong>te al testimonio judicial.<br />
En <strong>la</strong> jurisdicción fe<strong>de</strong>ral, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jurisdicciones estatales<br />
norteamericanas "prevalece <strong>la</strong> norma g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> que retractarse es poco confiable y<br />
altam<strong>en</strong>te sospechoso y que, <strong>de</strong> ordinario, no es base sufici<strong>en</strong>te para conce<strong>de</strong>r un<br />
nuevo juicio." 8 Norma que existe, aun <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong>, <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuales el testigo que<br />
se retracta es <strong>la</strong> propia victima <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>. Sobre el particu<strong>la</strong>r nos seña<strong>la</strong> nuestro<br />
Tribunal Supremo <strong>en</strong> el caso normativo Pueblo v. Chévere Heredia: 9<br />
Los foros judiciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñan <strong>la</strong>s retractaciones porque g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
se hac<strong>en</strong> extrajudicialm<strong>en</strong>te, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te solemne <strong>de</strong> un<br />
tribunal, a instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes interesadas y por testigos muy<br />
susceptibles a <strong>la</strong> intimidación o sugestión, dados a testimonios<br />
inconsist<strong>en</strong>tes. La experi<strong>en</strong>cia judicial es que dichas retractaciones<br />
son <strong>de</strong> ordinario muy poco confiables.<br />
Como es <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que se alega abuso sexual<br />
pue<strong>de</strong> darse el <strong>retracto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte que alega haber sido victima <strong>de</strong>l abuso. En el<br />
pres<strong>en</strong>te escrito nos limitares a discutir el <strong>retracto</strong> durante el proceso judicial. <strong>El</strong><br />
<strong>retracto</strong> se <strong>de</strong>be explicar. Se trata <strong>de</strong> estimar <strong>de</strong> si una materia o conducta particu<strong>la</strong>r<br />
pue<strong>de</strong> ser compr<strong>en</strong>dida por el juzgador promedio sin <strong>la</strong> ayuda pericial. En otras<br />
pa<strong>la</strong>bras, el juez <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong>l testimonio pericial cumple con <strong>la</strong><br />
dispuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 52 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Puerto Rico, <strong>de</strong> forma tal que dicho<br />
conocimi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> ayuda para que el juzgador <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia o <strong>de</strong>termine un<br />
hecho <strong>en</strong> controversia. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que surja el <strong>retracto</strong><br />
8 Véase Pueblo v. Chévere Heredia, 139 D.P.R. 1, pág. 32 y 33 (1995).<br />
7
<strong>de</strong> una alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abusos sexual el tribunal pue<strong>de</strong> permitir el uso <strong>de</strong><br />
testimonio especializado para que el juzgador pueda evaluar <strong>la</strong>s razones si algunas<br />
por <strong>la</strong>s cuales se da el <strong>retracto</strong>. En este caso <strong>la</strong> prueba pericial es utilizada como<br />
prueba <strong>de</strong> refutación para explicar o refutar <strong>la</strong> alegación o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que un(a)<br />
niño(a) que se retracta, por este solo hecho no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual. En este<br />
caso el testimonio pericial se utilizaría como prueba <strong>de</strong> refutación o para rehabilitar <strong>la</strong><br />
credibilidad <strong>de</strong> un testigo.<br />
Las teorías que se utilizan para tratar <strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> retractación por parte <strong>de</strong><br />
una alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su génesis <strong>en</strong> <strong>los</strong> escritos <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>nd<br />
Summit. En el año <strong>de</strong> 1983 Ro<strong>la</strong>nd Summit publica el escrito titu<strong>la</strong>do Child <strong>Sexual</strong><br />
Abuse Accommodation Síndrome (CSASS). En el cual se postu<strong>la</strong>ba que exist<strong>en</strong><br />
cinco reacciones típicas <strong>en</strong> niños abusados sexualm<strong>en</strong>te. Estos son: Secretividad,<br />
Desesperanza (helplessnes), Entrampami<strong>en</strong>to y Acomodación, Reve<strong>la</strong>ción<br />
(disc<strong>los</strong>ure) y Retracto. Debemos ac<strong>la</strong>rar que el mismo autor <strong>de</strong> esta teoría ac<strong>la</strong>ra<br />
que no se <strong>de</strong>be ver como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> diagnostico, pero si como una<br />
herrami<strong>en</strong>ta que permite a clínicos, investigadores y funcionarios <strong>de</strong>l tribunal a<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cierto comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> niños(as) que han sido sexualm<strong>en</strong>te abusados. A<br />
<strong>la</strong> vez, un bajo esta teoría se establece un mecanismo que permite disipar muchos <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> mitos y prejuicios exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> niños abusados<br />
sexualm<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, no se <strong>de</strong>be utilizar para apoyar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> un niño que<br />
alega ser <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />
Como seña<strong>la</strong> Arthur H. Garrison, <strong>en</strong> su excel<strong>en</strong>te artículo Child <strong>Sexual</strong> Abuse<br />
Accommodation Syndrome: Issues of Admissibility in Criminal Trial: “It will be<br />
asserted that the CSAAS is not a diagnostic tool to prove a child was sexually abused,<br />
9 Ibíd, pág. 34<br />
8<br />
Formatted: English (U.S.)
nor should it be used to support the credibility of the child who c<strong>la</strong>ims to be abused.<br />
Rather, the CSAAS is an exp<strong>la</strong>natory tool that should be used in criminal trials to rebut<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>se c<strong>la</strong>ims or implications that he child’s behavior shows <strong>de</strong>ceit. The CSAAS is<br />
properly used to show that behavior that seems inconsist<strong>en</strong>t with sexual abuse may<br />
not be wh<strong>en</strong> the dynamics of the pressures p<strong>la</strong>ced on the child by other family<br />
members are tak<strong>en</strong> into account. In addition, it will be asserted that the CSAAS<br />
should only be introduced in criminal trials in cases of interfamily sexual abuse.<br />
(Subrayado nuestro).<br />
Nos dice el citado autor, que el síndrome <strong>de</strong> acomodo <strong>en</strong> niños abusados<br />
sexualm<strong>en</strong>te pret<strong>en</strong><strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> conducta que parece ser inconsist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
aquel<strong>los</strong>(as) niños(as) que han sufrido abuso sexual. En especial pret<strong>en</strong><strong>de</strong> explicar<br />
como un(a) niño(a) abusado sexualm<strong>en</strong>te ve al agresor y como se ve obligado a<br />
interactuar con el. Asimismo, <strong>de</strong>scribe <strong>los</strong> miedos y temores que le impi<strong>de</strong>n reve<strong>la</strong>r el<br />
abuso sexual. Por último, explica <strong>la</strong>s respuestas a <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos luego<br />
que el m<strong>en</strong>or ha hecho <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción.<br />
De todo lo anterior, surge lo necesario y <strong>en</strong> ocasiones indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
utilización <strong>de</strong> testimonio pericial y/o especializado, así como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />
circunstancial o indirecta a <strong>los</strong> fines tanto <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong> validar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />
abuso sexual o <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> <strong>retracto</strong>, explicar el mismo. En otras pa<strong>la</strong>bras, por el<br />
mero hecho <strong>de</strong> que exista una retractación no quiere <strong>de</strong>cir que es Estado esta<br />
imposibilitado a probar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un abuso sexual. Herrami<strong>en</strong>tas a utilizar que<br />
son <strong>de</strong> utilidad tanto <strong>en</strong> un caso criminal como <strong>en</strong> un pleito <strong>de</strong> custodia o <strong>de</strong><br />
re<strong>la</strong>ciones paterno filiales.<br />
Los Tribunales <strong>de</strong> Justicia han permitido el uso <strong>de</strong> testimonio pericial como<br />
prueba <strong>de</strong> refutación. Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> refutación es <strong>la</strong> que explica, contradice o<br />
9
<strong>de</strong>saprueba <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ofrecida por <strong>la</strong> parte adversa. En este caso el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prueba pericial <strong>de</strong> refutación es para explicar o refutar <strong>la</strong> alegación o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
que un niño que se retracta, por ese hecho no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual.<br />
Específicam<strong>en</strong>te esta prueba pericial se pue<strong>de</strong> usar como prueba <strong>de</strong> refutación o para<br />
rehabilitar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> un testigo.<br />
En <strong>casos</strong> criminales se ha permitido <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> psicólogos clínicos a <strong>los</strong><br />
efectos <strong>de</strong> que <strong>de</strong>scriba <strong>la</strong>s características más comunes <strong>en</strong> niños abusados<br />
sexualm<strong>en</strong>te e incluso comparar<strong>la</strong>s con <strong>la</strong>s observadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso<br />
sexual. 10<br />
Obsérvese que <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración básica <strong>en</strong> <strong>la</strong> admisibilidad <strong>de</strong>l testimonio <strong>de</strong> un<br />
experto es si dicho testimonio será <strong>de</strong> ayuda al juzgador <strong>de</strong> hechos para resolver <strong>la</strong>s<br />
cuestiones <strong>de</strong> hechos pres<strong>en</strong>tadas. Seña<strong>la</strong> el Tribunal <strong>en</strong> State v. Helterbridle,<br />
301 N.W.2D 545, 547 (1980):<br />
If sci<strong>en</strong>tific, technical, or other specialized knowledge Hill assist<br />
the trier of fact to un<strong>de</strong>rstand the evi<strong>de</strong>nce or to <strong>de</strong>termine a fact in<br />
issue, a witness qualified as an expert by knowledge, skill, experi<strong>en</strong>ce,<br />
training, or education, may testify thereto in the form of an opinion or<br />
otherwise.<br />
<strong>El</strong> testimonio pericial <strong>en</strong> estos <strong>casos</strong> pue<strong>de</strong> ayudar al juzgador <strong>de</strong> hechos:<br />
1. A estar <strong>en</strong> mejor disposición <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong>l testigo o<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> que mom<strong>en</strong>to dice <strong>la</strong> verdad.<br />
2. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no necesariam<strong>en</strong>te porque exista un <strong>retracto</strong> se <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>scalificar <strong>la</strong> versión anterior o que no se es victima <strong>de</strong> abuso sexual.<br />
3. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> un(a) niño(a) que ha sufrido abuso sexual.<br />
10 Vease State of Minnesota v. Myers, 359 N.W.2d 604 (1984)<br />
10
Ahora bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> prueba pericial ti<strong>en</strong>e que evaluarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
nuestro or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico, a <strong>los</strong> fines <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminarse <strong>la</strong> admisibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
misma.<br />
III. OTROS ELEMENTOS A CONSIDERARSE<br />
En aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que exista un <strong>retracto</strong> por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> alegada victima <strong>de</strong><br />
abuso sexual nuestras Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia prove<strong>en</strong> unos mecanismos que nos<br />
permit<strong>en</strong> reforzar y validar nuestra teoría o cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abuso<br />
sexual.<br />
Nuestra Reg<strong>la</strong> 65 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia, dispon<strong>en</strong> que es admisible como excepción a <strong>la</strong><br />
reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia aunque el <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante este disponible como testigo:<br />
A) Dec<strong>la</strong>raciones contemporáneas a <strong>la</strong> percepción:<br />
Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración narrando, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do o explicando un acto,<br />
condición o ev<strong>en</strong>to percibido por el <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y hecha mi<strong>en</strong>tras el<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante percibía dicho acto, condición o ev<strong>en</strong>to, o inmediatam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>spués.<br />
(B) Dec<strong>la</strong>raciones espontáneas por excitación:<br />
Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración hecha mi<strong>en</strong>tras el <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante estaba bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> excitación causada por <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> un acto, ev<strong>en</strong>to o<br />
condición y <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración se refiere a dicho acto, ev<strong>en</strong>to o condición.<br />
(D) Diagnóstico o tratami<strong>en</strong>to médico:<br />
Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración hecha para propósitos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to o diagnóstico<br />
médico, y que <strong>de</strong>scriba el historial médico o síntomas, dolor,<br />
s<strong>en</strong>saciones, al pres<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> el pasado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que ello sea<br />
pertin<strong>en</strong>te para el diagnóstico o tratami<strong>en</strong>to. 11<br />
11 La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración no ti<strong>en</strong>e que haber sido hecha al médico, sin que basta que fuera para fines <strong>de</strong><br />
diagnóstico o tratami<strong>en</strong>to y que sea pertin<strong>en</strong>te para el tratami<strong>en</strong>to o diagnóstico. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración pue<strong>de</strong><br />
11
(F) Récord <strong>de</strong>l negocio o actividad:<br />
Un escrito hecho como récord <strong>de</strong> un acto, condición o ev<strong>en</strong>to si el<br />
escrito fue hecho durante el curso regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un negocio, <strong>en</strong> o<br />
próximo al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l acto, condición o ev<strong>en</strong>to, y el custodio <strong>de</strong><br />
dicho escrito u otro testigo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra sobre su i<strong>de</strong>ntidad y el método <strong>de</strong><br />
su preparación, siempre que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información, método y<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su preparación fueran tales que indiqu<strong>en</strong> su<br />
confiabilidad. <strong>El</strong> término "negocio" incluye a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> negocio<br />
propiam<strong>en</strong>te, una actividad gubernam<strong>en</strong>tal, profesión, ocupación,<br />
vocación u operación <strong>de</strong> instituciones, ya sea con o sin fines<br />
pecuniarios.<br />
(H) Récord e informes oficiales: 12<br />
Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> un escrito hecho como récord o informe <strong>de</strong> un acto,<br />
condición o ev<strong>en</strong>to, cuando se ofrece para probar el acto, condición o<br />
ev<strong>en</strong>to, si el escrito fue hecho <strong>en</strong> o cerca <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l acto,<br />
condición o ev<strong>en</strong>to, por y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> un<br />
empleado público, siempre que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información y el<br />
método y mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> preparación fueran tales que indican su<br />
confiabilidad.<br />
IV. EL PRIVILEGIO MÉDICO-PACIENTE EN PUERTO RICO<br />
Su aceptación requiere que se cump<strong>la</strong>n cuatro condiciones fundam<strong>en</strong>tales:<br />
1. La comunicación ti<strong>en</strong>e que haberse originado <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong><br />
que no será divulgada.<br />
2. <strong>El</strong> elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad ti<strong>en</strong>e que ser es<strong>en</strong>cial para<br />
mant<strong>en</strong>er pl<strong>en</strong>a y satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes.<br />
haber sido hecha a una <strong>en</strong>fermera, o al conductor <strong>de</strong> una ambu<strong>la</strong>ncia, o a un familiar o cualquier<br />
persona. Véase Com<strong>en</strong>tarios Ernesto Chiesa<br />
12 Bajo esta <strong>de</strong>finición se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> se incluye hospitales, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
iglesias y muchas otras instituciones que <strong>de</strong> ordinario no son consi<strong>de</strong>radas negocios.<br />
12
3. La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be ser una que <strong>la</strong> comunidad consi<strong>de</strong>re que <strong>de</strong>be ser<br />
dilig<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te promovida.<br />
4. Que el perjuicio que causaría <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación sea<br />
mayor que el b<strong>en</strong>eficio obt<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> correcta disposición <strong>de</strong>l pleito.<br />
García Negrón v. Tribunal Superior, 104 D.P.R. 727, 734 (1976).<br />
En torno al privilegio médico-paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 26(B) <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia, 32 L.P.R.A.<br />
Ap. IV R. 26(B), dispone como sigue:<br />
Sujeto a lo dispuesto <strong>en</strong> esta reg<strong>la</strong>, el paci<strong>en</strong>te, sea o no parte <strong>en</strong> el<br />
pleito o acción, ti<strong>en</strong>e el privilegio <strong>de</strong> rehusar reve<strong>la</strong>r, y <strong>de</strong> impedir que<br />
otro revele, una comunicación confi<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong>tre el paci<strong>en</strong>te y el<br />
médico si el paci<strong>en</strong>te o el médico razonablem<strong>en</strong>te creían que <strong>la</strong><br />
comunicación era necesaria para permitir al médico diagnosticar o<br />
ayudarle <strong>en</strong> un diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te o para<br />
prescribir o dar tratami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> misma. <strong>El</strong> privilegio pue<strong>de</strong> ser<br />
invocado no sólo por su poseedor, el paci<strong>en</strong>te, sino también por una<br />
persona autorizada para invocarlo <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, o por el<br />
médico a qui<strong>en</strong> se hizo <strong>la</strong> comunicación confi<strong>de</strong>ncial, si éste lo invoca<br />
a nombre <strong>de</strong> y para b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />
La Reg<strong>la</strong> 26(A) (1), que incluye <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> médico al "sicoterapista ya<br />
sea éste siquiatra o psicólogo." 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(A)(1). Según <strong>la</strong> misma reg<strong>la</strong>,<br />
el paci<strong>en</strong>te es aquel<strong>la</strong> persona "que con el único fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er tratami<strong>en</strong>to médico, o<br />
un diagnóstico preliminar a dicho tratami<strong>en</strong>to, consulta a un médico o se somete a<br />
exam<strong>en</strong> por éste." 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(A)(2).<br />
Por otra parte, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> también <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> comunicación confi<strong>de</strong>ncial, como<br />
aquel<strong>la</strong> "habida <strong>en</strong>tre el médico y el paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con alguna gestión<br />
profesional basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> que ésta no será divulgada a terceras personas,<br />
salvo a aquel<strong>la</strong>s que sea necesario para llevar a efecto el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comunicación." 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(A)(3).<br />
13
<strong>El</strong> privilegio médico-paci<strong>en</strong>te está sujeto a diez excepciones <strong>en</strong>umeradas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Reg<strong>la</strong> 26(C). No existe privilegio bajo esta reg<strong>la</strong> si: 13<br />
(1) La cuestión <strong>en</strong> controversia concierne <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te,<br />
bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> una acción para recluirle o ponerle bajo custodia por razón <strong>de</strong><br />
alegada incapacidad m<strong>en</strong>tal o <strong>en</strong> una acción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el paci<strong>en</strong>te<br />
trata <strong>de</strong> establecer su capacidad, o <strong>en</strong> una acción <strong>de</strong> daños a base <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> conducta <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te que constituye <strong>de</strong>lito.<br />
(2) Los servicios <strong>de</strong>l médico fueron solicitados u obt<strong>en</strong>idos para hacer<br />
posible o ayudar a cometer o p<strong>la</strong>near <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito o <strong>de</strong> un<br />
acto torticero.<br />
(3) <strong>El</strong> procedimi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> naturaleza criminal.<br />
(4) <strong>El</strong> procedimi<strong>en</strong>to es una acción civil para recobrar daños con<br />
motivo <strong>de</strong> conducta <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y se <strong>de</strong>muestra justa causa para<br />
reve<strong>la</strong>r <strong>la</strong> comunicación.<br />
(5) <strong>El</strong> procedimi<strong>en</strong>to es sobre una controversia <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z<br />
<strong>de</strong> un alegado testam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />
(6) La controversia es <strong>en</strong>tre partes que <strong>de</strong>rivan sus <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l<br />
paci<strong>en</strong>te, ya sea por sucesión testado o intestada.<br />
(7) La comunicación es pertin<strong>en</strong>te a una controversia basada <strong>en</strong> el<br />
incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un <strong>de</strong>ber que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico y<br />
paci<strong>en</strong>te.<br />
(8) Se trata <strong>de</strong> una acción <strong>en</strong> que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te constituye<br />
un elem<strong>en</strong>to o factor <strong>de</strong> <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación o <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, o <strong>de</strong><br />
cualquier persona que rec<strong>la</strong>ma al amparo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te o a<br />
través <strong>de</strong> éste, o como b<strong>en</strong>eficiario <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> un<br />
contrato <strong>en</strong> que el paci<strong>en</strong>te es o fue parte.<br />
(9) <strong>El</strong> poseedor <strong>de</strong>l privilegio hizo que el médico o un ag<strong>en</strong>te o<br />
empleado <strong>de</strong> éste <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar[a] <strong>en</strong> una acción respecto a cualquier<br />
materia que vino <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l médico, su ag<strong>en</strong>te o empleado<br />
por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación.<br />
13 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(C)<br />
14
(10) La comunicación es pertin<strong>en</strong>te a una controversia<br />
re<strong>la</strong>cionada con un exam<strong>en</strong> médico or<strong>de</strong>nado por el tribunal a<br />
un paci<strong>en</strong>te, sea el paci<strong>en</strong>te parte o testigo <strong>en</strong> el pleito.<br />
V. Pleito <strong>de</strong> Divorcio y <strong>la</strong>s Alegaciones <strong>de</strong> <strong>Abuso</strong> <strong>Sexual</strong><br />
Es muy complicada y difícil <strong>la</strong> situación que se pres<strong>en</strong>ta cuando <strong>en</strong> el proceso<br />
<strong>de</strong> divorcio un padre alega que el otro ha cometido abuso sexual contra su propio<br />
hijo. Estas alegaciones produc<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s poco usuales. La situación se complica<br />
con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or edad <strong>de</strong>l niño o niña, <strong>la</strong>s posibles motivaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos y <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> proteger el bi<strong>en</strong>estar y <strong>los</strong> mejores intereses <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> <strong>de</strong>l<br />
padre acusado.<br />
Es difícil <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con que surg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s acusaciones <strong>de</strong> abuso<br />
sexual <strong>en</strong> un pleito <strong>de</strong> divorcio. Pue<strong>de</strong> existir un número <strong>de</strong>sproporcionado <strong>de</strong><br />
acusaciones falsas y <strong>de</strong> acusaciones reales cuando un prog<strong>en</strong>itor trata <strong>de</strong> lograr <strong>la</strong><br />
custodia o que se <strong>de</strong>cida el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones paterno-filiales <strong>en</strong>tre él y su hijo o<br />
hija. No obstante, le correspon<strong>de</strong> al sistema <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong>terminar finalm<strong>en</strong>te si el<br />
abuso sexual ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad. Al tribunal le correspon<strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> hecho antes <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar emitir <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> custodia o<br />
<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones paterno-filiales. Esto es: el Juez no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>cidir sobre <strong>la</strong> custodia o el<br />
régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> visitas sin haber establecido antes si ha t<strong>en</strong>ido lugar o no el abuso sexual.<br />
Para ello, el Juez <strong>de</strong>be recurrir a <strong>la</strong> opinión y a <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>los</strong> expertos;<br />
información que ayudará al juzgador a <strong>de</strong>jar <strong>los</strong> hechos finalm<strong>en</strong>te establecidos<br />
Muchos profesionales o peritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia cre<strong>en</strong> que existe un alto<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> acusaciones falsas <strong>de</strong> abuso sexual cometido por un padre contra un<br />
15
hijo. Los abogados y <strong>los</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal seña<strong>la</strong>n que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
son más frecu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s acusaciones <strong>de</strong> tal índole durante el pleito <strong>de</strong> divorcio. Muchos<br />
profesionales opinan que <strong>la</strong>s falsas acusaciones también han aum<strong>en</strong>tado, al extremo<br />
<strong>de</strong> que se ha convertido <strong>en</strong> un grave problema <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> custodia.<br />
Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s sociales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> leyes sobre el divorcio facilita que<br />
se levant<strong>en</strong> falsas acusaciones <strong>de</strong> abuso sexual cuando un padre quiere ret<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />
custodia <strong>de</strong> su hijo. Dichos cambios no han reducido aún el coraje y <strong>la</strong>s frustraciones<br />
naturales <strong>de</strong> <strong>los</strong> cónyuges fr<strong>en</strong>te al divorcio. En adición, también <strong>la</strong>s leyes sobre<br />
custodia han cambiado <strong>de</strong> tal modo que se está <strong>de</strong>scartando <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
madre es qui<strong>en</strong> mejor pue<strong>de</strong> proveer <strong>los</strong> mejores intereses <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or. De hecho,<br />
existe un fuerte movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> custodia compartida. Como consecu<strong>en</strong>cia, para<br />
recuperar o ret<strong>en</strong>er <strong>la</strong> custodia <strong>de</strong> su hijo una vez se ha otorgado <strong>la</strong> misma, para un<br />
padre resultaría más fácil acusar al custodio <strong>de</strong> abuso sexual.<br />
A. Testimonio <strong>de</strong>l terapeuta que ha brindado tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> forma privada a un<br />
m<strong>en</strong>or, <strong>en</strong> un pleito <strong>de</strong> custodia<br />
En Ortiz García v. Melén<strong>de</strong>z Lugo, 2005 TSPR 19, el tribunal Supremo<br />
distingue <strong>en</strong>tre el psicoterapeuta que examina al m<strong>en</strong>or por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Tribunal o<br />
contratado por <strong>la</strong>s partes par evaluar al m<strong>en</strong>or con el fin <strong>de</strong> testificar <strong>en</strong> el juicio o <strong>de</strong>l<br />
que fue contrato privadam<strong>en</strong>te para ofrecer tratami<strong>en</strong>to al m<strong>en</strong>or. Sobre el particu<strong>la</strong>r<br />
seña<strong>la</strong> y cito:<br />
“Resolvemos que cuando se l<strong>la</strong>ma al psicoterapeuta <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or, a<br />
testificar <strong>en</strong> el pleito sobre su custodia, el tribunal <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar,<br />
<strong>en</strong> primer lugar, si dicho profesional fue nombrado por el tribunal o<br />
contratado por <strong>la</strong>s partes para evaluar al m<strong>en</strong>or con el fin <strong>de</strong> testificar<br />
<strong>en</strong> el juicio, o si fue contratado privadam<strong>en</strong>te para ofrecer tratami<strong>en</strong>to<br />
al m<strong>en</strong>or. En el primer caso, no existe <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong><br />
confi<strong>de</strong>ncialidad, puesto que <strong>la</strong> evaluación se hace con el propósito <strong>de</strong><br />
16
que el perito emita una opinión ante el foro s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciador. Esa<br />
comunicación no es privilegiada y <strong>en</strong> esas condiciones, el testimonio<br />
<strong>de</strong>l psicoterapeuta no resulta <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>tal a <strong>los</strong> mejores intereses <strong>de</strong>l<br />
m<strong>en</strong>or. A<strong>de</strong>más, si el perito es <strong>de</strong>signado por el tribunal, su<br />
testimonio no es privilegiado <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> décima excepción<br />
establecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 26(C) (10), supra.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, si el perito es contratado privadam<strong>en</strong>te con el fin <strong>de</strong><br />
brindar tratami<strong>en</strong>to al m<strong>en</strong>or, se establece una re<strong>la</strong>ción protegida<br />
estatutariam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 26 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia y surge el privilegio<br />
médico-paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su verti<strong>en</strong>te psicoterapeuta-paci<strong>en</strong>te. Este<br />
privilegio es exclusivo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or que recibe el tratami<strong>en</strong>to y no <strong>de</strong>l<br />
psicoterapeuta que lo ati<strong>en</strong><strong>de</strong> ni <strong>de</strong> sus padres.<br />
Nuestra política pública, que ampara a <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores y persigue que <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>cisiones judiciales asegur<strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>estar, nos exige vindicar este<br />
interés superior y <strong>de</strong>terminar que el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores nos<br />
requiere proteger <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to psicológico<br />
privado. Con ello, promovemos que <strong>los</strong> padres que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan que sus<br />
hijos necesitan ayuda psicoterapéutica <strong>la</strong> solicit<strong>en</strong>, para que <strong>los</strong><br />
m<strong>en</strong>ores puedan afrontar exitosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> sus padres y<br />
el cambio que esto repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus vidas.<br />
<strong>El</strong> privilegio médico-paci<strong>en</strong>te, "pue<strong>de</strong> ser invocado no sólo por su<br />
poseedor, el paci<strong>en</strong>te, sino también por una persona autorizada para<br />
invocarlo <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, o por el médico a qui<strong>en</strong> se hizo <strong>la</strong><br />
comunicación confi<strong>de</strong>ncial, si éste lo invoca a nombre <strong>de</strong> y para<br />
b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te." Reg<strong>la</strong> 26(B) <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia, supra, énfasis<br />
nuestro. Por tanto, <strong>en</strong> el caso que nos ocupa, tratándose <strong>de</strong> un<br />
m<strong>en</strong>or, pue<strong>de</strong>n invocar el privilegio el psicoterapeuta y <strong>los</strong> padres con<br />
custodia <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or, por ser "personas autorizadas" para invocar el<br />
privilegio a nombre <strong>de</strong> éste.<br />
Recor<strong>de</strong>mos, no obstante, que si bi<strong>en</strong> el psicoterapeuta pue<strong>de</strong> invocar<br />
el privilegio a nombre <strong>de</strong> su paci<strong>en</strong>te, no ti<strong>en</strong>e el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir si<br />
testifica o no. Debemos t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te también que aunque <strong>la</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> peritos pue<strong>de</strong> arrojar luz sobre asuntos medu<strong>la</strong>res <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> pleitos <strong>de</strong> custodia, su testimonio no es el factor <strong>de</strong>terminante. Los<br />
pleitos <strong>de</strong> custodia no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> convertirse <strong>en</strong> una batal<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
peritos <strong>de</strong> ambas partes, con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> someter al m<strong>en</strong>or a<br />
numerosas interv<strong>en</strong>ciones. Por el contrario, <strong>la</strong> responsabilidad y <strong>la</strong><br />
capacidad para adjudicar un pleito <strong>de</strong> custodia <strong>de</strong>scansa, no <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
peritos, sino <strong>en</strong> <strong>los</strong> tribunales”.<br />
17