08.05.2013 Views

El retracto de la víctima en los casos de Abuso Sexual Intrafamiliar I ...

El retracto de la víctima en los casos de Abuso Sexual Intrafamiliar I ...

El retracto de la víctima en los casos de Abuso Sexual Intrafamiliar I ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

CONCEPTUACIÓN DEL RETRACTO DE LA VÍCTIMA<br />

EN CASOS DE ABUSO SEXUAL INTRAFAMILIAR<br />

POR: LCDA. ANA PAULINA CRUZ VÉLEZ<br />

CUARTA CONFERENCIA DE TRABAJO SOCIAL FORENSE<br />

<strong>El</strong> <strong>retracto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>víctima</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> <strong>Abuso</strong> <strong>Sexual</strong> <strong>Intrafamiliar</strong><br />

I. Introducción<br />

Kathryn Kuehnle, <strong>en</strong> su obra Assessing Allegations of Chile <strong>Sexual</strong> Abuse, nos<br />

seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que se alegue abuso sexual por un(a) m<strong>en</strong>or <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> ser tomadas <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración: 1<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual y su alegación es creíble y precisa.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido a su edad o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />

cognicitiva no posee <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas verbales necesarias para pres<strong>en</strong>tar una<br />

<strong>de</strong>scripción creíble.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido al miedo, no<br />

informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni i<strong>de</strong>ntifica al agresor.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido a una errada<br />

lealtad, no informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni i<strong>de</strong>ntifica al agresor.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, es creíble, pero ha<br />

malinterpretado una interacción inoc<strong>en</strong>te.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero ha sido sin int<strong>en</strong>ción alguna<br />

contaminado por una figura <strong>de</strong> autoridad.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero ha sido int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te<br />

manipu<strong>la</strong>do por una figura <strong>de</strong> autoridad, al grado <strong>de</strong> creerse el abuso sexual.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero a sabi<strong>en</strong>das y<br />

falsam<strong>en</strong>te acusa a alguna persona <strong>de</strong> abuso sexual <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

1 Kathryn Kuehnle, Assessing Allegations of Chile <strong>Sexual</strong> Abuse, pag. 4, 1996.


presión que ejerce una figura <strong>de</strong> autoridad, <strong>la</strong> cual realm<strong>en</strong>te cree<br />

que el niño ha sido abusado sexualm<strong>en</strong>te.<br />

<strong>El</strong> (<strong>la</strong>) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero conoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

falsedad acusa a alguna persona <strong>de</strong>l abuso por razones <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganza o<br />

<strong>en</strong>gran<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />

II. Validación <strong>de</strong> <strong>Abuso</strong> <strong>Sexual</strong><br />

Antes <strong>de</strong> discutir <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>retracto</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que se alega abuso<br />

sexual <strong>en</strong> un(a) m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> edad, es necesario <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> gran dificultad que <strong>en</strong><br />

muchos <strong>casos</strong> existe para validar el abuso sexual <strong>en</strong> <strong>los</strong>(as) niños(as) <strong>de</strong> pequeña<br />

edad. La data exist<strong>en</strong>te refleja que mi<strong>en</strong>tras más jov<strong>en</strong> es el (<strong>la</strong>) niño(a) mayor es el<br />

grado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abuso sexual, situación que disminuye<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el m<strong>en</strong>or aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> edad. 2<br />

Normalm<strong>en</strong>te, se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a observar <strong>la</strong> conducta sexual <strong>de</strong> <strong>los</strong>(as) niños(as) que<br />

se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> han sido <strong>víctima</strong>s <strong>de</strong> una agresión sexual. Es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />

más comúnm<strong>en</strong>te utilizadas por <strong>los</strong> expertos <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta humana para tratar <strong>de</strong><br />

validar una alegación <strong>de</strong> abuso sexual. Sandra K. Hewitt, <strong>en</strong> su obra Assessing<br />

Allegations of <strong>Sexual</strong> Abuse in Preschool Childr<strong>en</strong>, Un<strong>de</strong>rstanding Small<br />

Voices, nos informa como estudios realizados <strong>en</strong> niños(as) <strong>de</strong> tierna edad parec<strong>en</strong><br />

sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> que una conducta sexualizada pue<strong>de</strong> ser secue<strong>la</strong> o el resultado<br />

más evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abuso sexual. 3 Por esta razón se ha <strong>en</strong>fatizado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> analizar, a <strong>la</strong> vez que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r unos parámetros a<strong>de</strong>cuados para<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar el tipo <strong>de</strong> conducta sexual que se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar normal <strong>en</strong> cada<br />

etapa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or.<br />

2 Sandra K. Hewitt, Assessing Allegations of <strong>Sexual</strong> Abuse in Preschool Childr<strong>en</strong>, Un<strong>de</strong>rstanding Small<br />

Voices, pag. 2, 1999.<br />

3 Ibid, pag. 12 y 13.<br />

2


A. Testimonio Pericial y el Síndrome <strong>de</strong>l Niño Abusado <strong>Sexual</strong>m<strong>en</strong>te<br />

Los tribunales han permitido el uso <strong>de</strong>l testimonio pericial con más frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción, sodomía o actos <strong>la</strong>scivos. Se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> que el (<strong>la</strong>)<br />

niño(a) que ha sido abusado sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una serie <strong>de</strong> características<br />

comunes. En otras pa<strong>la</strong>bras, el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas características ayuda al<br />

juzgador a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cierta conducta <strong>de</strong> <strong>la</strong> alegada <strong>víctima</strong> que <strong>de</strong> otra manera no se<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría o llevaría a rechazar su testimonio. Postu<strong>la</strong>dos que han dado lugar al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> lo que comúnm<strong>en</strong>te se conoce como <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l "síndrome <strong>de</strong>l niño<br />

abusado sexualm<strong>en</strong>te". 4<br />

Conforme a esta teoría, un(a) niño(a) que ha sido objeto <strong>de</strong> abuso sexual<br />

exhibe, <strong>de</strong> ordinario, una serie <strong>de</strong> características propias <strong>de</strong> esa situación, <strong>la</strong>s cuales<br />

pue<strong>de</strong>n ser reconocidas por el testigo pericial; como por ejemplo dichos niños(as)<br />

pue<strong>de</strong>n exhibir o <strong>de</strong>mostrar: miedo, confusión, vergü<strong>en</strong>za, pesadil<strong>la</strong>s, incontin<strong>en</strong>cia,<br />

retraimi<strong>en</strong>to y bajo aprovechami<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r. 5<br />

En el caso normativo Allison v. State, 345 S.E.2D 380, (1986) <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong><br />

Ape<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Georgia acepta <strong>de</strong> forma <strong>en</strong>érgica <strong>la</strong> utilización (<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong><br />

apropiados) <strong>de</strong> testimonio pericial para explicar el "síndrome <strong>de</strong>l niño abusado<br />

sexualm<strong>en</strong>te". Específicam<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong> a <strong>la</strong> Pág. 309:<br />

Initially, the State correctly points out that the testimony was<br />

proper rebuttal testimony as it was introduced after the victim's<br />

credibility had be<strong>en</strong> attacked in or<strong>de</strong>r to rebut c<strong>la</strong>ims that she<br />

concocted the story and was coached by her mother. Also, it is not<br />

error to call unlisted witnesses in rebuttal in a criminal trial. Gibbons<br />

v. State, 248 Ga. 858, 865, 286 S.E.2d 717 (1982). In any ev<strong>en</strong>t, the<br />

trial court provi<strong>de</strong>d appel<strong>la</strong>nt with time to interview the witnesses and<br />

to obtain his own expert if he <strong>de</strong>sired. Appel<strong>la</strong>nt requested only a<br />

brief recess. Ev<strong>en</strong> if a vio<strong>la</strong>tion of OCGA § 17-7-110 had occurred, a<br />

proper remedy would be a continuance, which was offered to<br />

4 Para una cronología <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta teoría <strong>en</strong> <strong>los</strong> tribunales véase: State v. Middleton, 294<br />

Or. 427, 657 P.2d 1215 (1982) y State v. Myers, 359 N.W. 2d 604 (1984).<br />

5 R. Roe, Expert Testimony in Chile <strong>Sexual</strong> Abuse Cases, 40 Miami Law Review, No. 1, 1985, pag. 108.<br />

3


appel<strong>la</strong>nt. See Butler v. State, 139 Ga.App. 92 (1), 227 S.E.2d 889<br />

(1976). Wh<strong>en</strong> the trial court allows a <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dant an opportunity to<br />

interview unlisted witnesses, the purpose of OCGA § 17-7-110 is<br />

satisfied. White v. State, 253 Ga. 106 (3), 317 S.E.2d 196 (1984).<br />

En Puerto Rico <strong>en</strong> el caso normativo Pueblo v. Canino Ortiz, 134 D.P.R. 796<br />

(1993) nuestro más alto foro se expreso sobre el alcance <strong>de</strong>l testimonio pericial con<br />

re<strong>la</strong>ción al "Síndrome <strong>de</strong>l niño abusado sexualm<strong>en</strong>te". 6 A estos efectos seña<strong>la</strong>:<br />

No hay duda, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, que <strong>en</strong> un caso <strong>de</strong> alegado abuso<br />

sexual -- especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> situaciones don<strong>de</strong> el m<strong>en</strong>or perjudicado es<br />

<strong>de</strong> tierna edad-- el testimonio pericial resulta ser <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble<br />

ayuda al juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos <strong>en</strong> su difícil función <strong>de</strong> pasar juicio<br />

sobre <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia o culpabilidad <strong>de</strong>l acusado <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito;<br />

razón por <strong>la</strong> cual resolvemos que prueba <strong>de</strong> esta naturaleza es<br />

admisible <strong>en</strong> nuestra jurisdicción bajo <strong>la</strong>s disposiciones pertin<strong>en</strong>tes,<br />

antes m<strong>en</strong>cionadas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia. (Citas omitidas).<br />

Esto es, nuestros tribunales <strong>de</strong> instancia <strong>de</strong>berán permitir --vía el<br />

testimonio <strong>de</strong> un perito <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te cualificado-- prueba sobre <strong>la</strong>s<br />

características g<strong>en</strong>erales que, <strong>de</strong> ordinario, exhib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>víctima</strong>s <strong>de</strong><br />

abuso sexual; prueba sobre si <strong>la</strong> alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong>l abuso, <strong>en</strong> el caso<br />

particu<strong>la</strong>r, exhibe o no dichas características g<strong>en</strong>erales; y si <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

opinión <strong>de</strong>l perito, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, el niño ha sido o no <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso<br />

sexual. (Citas omitidas).<br />

Ahora bi<strong>en</strong> --y aun cuando estamos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que<br />

prueba <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza arriba <strong>de</strong>scrita ti<strong>en</strong>e el efecto inevitable <strong>de</strong>,<br />

hasta cierto punto, "corroborar" <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />

<strong>de</strong> darle visos <strong>de</strong> credibilidad al testimonio prestado por éste-- <strong>los</strong><br />

tribunales <strong>de</strong> instancia no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> permitir que el perito opine,<br />

directam<strong>en</strong>te, respecto a <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or o sobre<br />

<strong>la</strong> confiabilidad <strong>de</strong> su testimonio. (Citas omitidas).<br />

Reconocemos que <strong>la</strong> "línea, o distinción, es fina y, quizás, difícil <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>slindar", pero, es importante que <strong>la</strong> misma sea establecida. La<br />

función <strong>de</strong> adjudicar credibilidad es exclusiva <strong>de</strong>l juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

hechos. (Citas omitidas)<br />

6 <strong>El</strong> niño le contó al psicólogo lo sucedido con el ape<strong>la</strong>nte y sobre sus dos (2) preocupaciones. <strong>El</strong> testigo<br />

procedió a "calmar" al niño al respecto, explicándole que <strong>los</strong> varones no pue<strong>de</strong>n quedar embarazados y<br />

que lo sucedídole a él con su tío abuelo no significaba que él fuera un homosexual. Su impresión<br />

diagnóstica fue "abuso sexual y trauma psicológico", producto el mismo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado abuso. En<br />

opinión <strong>de</strong>l referido psicólogo, el niño no estaba ""fantaseando". Conforme dicho testigo perito, <strong>la</strong>s<br />

razones para que el m<strong>en</strong>or no hubiera hab<strong>la</strong>do antes habían sido: que el agresor era, para el niño, una<br />

figura <strong>de</strong> autoridad, pari<strong>en</strong>te cercano, que vivía y trabajaba cerca <strong>de</strong> su casa, y <strong>la</strong> tierna edad <strong>de</strong>l niño;<br />

todo lo cual hacía difícil que el niño verbalizara lo que estaba ocurri<strong>en</strong>do.<br />

4


No po<strong>de</strong>mos olvidar que <strong>los</strong> psicólogos o psiquiatras están <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados<br />

para reconocer, o diagnosticar, condiciones o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s; el<strong>los</strong> no<br />

están capacitados, sin embargo, para <strong>de</strong>terminar, qui<strong>en</strong> dice <strong>la</strong><br />

verdad. (Citas omitidas).<br />

Es <strong>de</strong> rigor seña<strong>la</strong>r que el juzgador <strong>de</strong> hechos no está obligado a aceptar <strong>la</strong>s<br />

conclusiones <strong>de</strong> un perito. Pueblo v. Marcano Pérez 86 JTS 12, Pueblo v.<br />

Bonelli, 19 D.P.R. 75 (1913). Pueblo v. Sánchez, 79 D.P.R. 116, 121 (1956). La<br />

utilización <strong>de</strong> testimonio pericial esta regu<strong>la</strong>da está regu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Reg<strong>la</strong>s 52 a <strong>la</strong> 59 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Puerto Rico, 32 L.P.R.A. Ap. IV. Las cuales<br />

dispon<strong>en</strong>:<br />

Reg<strong>la</strong> 52<br />

Cuando conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico, técnico o especializado sea <strong>de</strong> ayuda<br />

para el juzgador <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia o <strong>de</strong>terminar un hecho <strong>en</strong><br />

controversia, un testigo capacitado como perito <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

materia sobre <strong>la</strong> cual va a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar podrá testificar <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />

opiniones o <strong>de</strong> otra manera.<br />

Reg<strong>la</strong> 57<br />

No será objetable <strong>la</strong> opinión o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un perito por el hecho <strong>de</strong><br />

que se refiera a <strong>la</strong> cuestión que finalm<strong>en</strong>te ha <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>cidida por el<br />

juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos.<br />

<strong>El</strong> criterio rector <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con prueba <strong>de</strong> índole pericial lo es que <strong>la</strong> misma<br />

resulte <strong>de</strong> ayuda para el juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos; si<strong>en</strong>do admisible dicho testimonio<br />

pericial aun cuando el mismo verse, precisam<strong>en</strong>te, sobre <strong>la</strong> "cuestión'' a <strong>de</strong>cidir por el<br />

referido juzgador <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos. Véanse: Pueblo v. Marcano Pérez, 116 D.P.R.<br />

917, 929, 930 (1986); Velázquez v. Ponce Asphalt, 113 D.P.R. 39, 48 (1982);<br />

U.S. v. St. Pierre, 812 F.2d 417, 419 (8vo Cir 1987).<br />

Entre <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos que más se han esgrimido para <strong>la</strong> admisibilidad <strong>de</strong><br />

prueba pericial <strong>en</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> abuso sexual <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el hecho <strong>de</strong> que<br />

5


“Por lo g<strong>en</strong>eral, esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> situaciones se da, a so<strong>la</strong>s, <strong>en</strong>tre adultos y niños <strong>de</strong><br />

tierna edad; hecho que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong>, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dificultar<br />

<strong>la</strong> investigación, y esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> dichos <strong>casos</strong> <strong>de</strong>bido, precisam<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> tierna<br />

edad <strong>de</strong> <strong>los</strong> perjudicados, <strong>los</strong> cuales muchas veces no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>en</strong> forma<br />

articu<strong>la</strong>da y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da”. 7<br />

B. Testimonio Pericial y el Retracto<br />

Asimismo, el uso <strong>de</strong> testimonio pericial es <strong>de</strong> suma importancia <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong><br />

<strong>casos</strong> <strong>en</strong> que surja un <strong>retracto</strong> por parte <strong>de</strong> una alegada victima <strong>de</strong> abuso sexual.<br />

En este caso, el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba pericial <strong>de</strong> refutación es para explicar o<br />

refutar <strong>la</strong> alegación o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que un(a) niño(a) que se retracta, por ese hecho<br />

no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual.<br />

A nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que existe mas posibilidad <strong>de</strong> <strong>retracto</strong> <strong>de</strong><br />

una alegación <strong>de</strong> abuso sexual son:<br />

<strong>El</strong>(a) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido al<br />

miedo, no informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni i<strong>de</strong>ntifica al<br />

agresor.<br />

<strong>El</strong>(a) niño(a) es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero <strong>de</strong>bido a<br />

una errada lealtad, no informa que es objeto <strong>de</strong> abuso, ni<br />

i<strong>de</strong>ntifica al agresor.<br />

<strong>El</strong>(a) niño(a) no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero a<br />

sabi<strong>en</strong>das y falsam<strong>en</strong>te acusa a alguna persona <strong>de</strong> abuso<br />

sexual <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> presión que ejerce una figura <strong>de</strong><br />

autoridad, que realm<strong>en</strong>te cree que el niño ha sido abusado<br />

sexualm<strong>en</strong>te.<br />

7 Véase: Pueblo v. Canino Ortiz, 134 D.P.R. 796 (1993); J.E.B. Myers y otros, Expert Testimony in Child<br />

<strong>Sexual</strong> Abuse Litigation, 68 Neb. L. Rev. 1 (1989) ; Pueblo v. Rivera Robles, 121 D.P.R. 858, 863, 865<br />

(1988).<br />

6


<strong>El</strong>(a) niño no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual, pero conoci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> falsedad acusa a alguna persona <strong>de</strong>l abuso por razones<br />

<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganza o <strong>en</strong>gran<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />

En nuestro or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al, se pue<strong>de</strong>n dar dos tipos <strong>de</strong> <strong>retracto</strong>: durante<br />

el testimonio judicial y posteriorm<strong>en</strong>te al testimonio judicial.<br />

En <strong>la</strong> jurisdicción fe<strong>de</strong>ral, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jurisdicciones estatales<br />

norteamericanas "prevalece <strong>la</strong> norma g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> que retractarse es poco confiable y<br />

altam<strong>en</strong>te sospechoso y que, <strong>de</strong> ordinario, no es base sufici<strong>en</strong>te para conce<strong>de</strong>r un<br />

nuevo juicio." 8 Norma que existe, aun <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong>, <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuales el testigo que<br />

se retracta es <strong>la</strong> propia victima <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>. Sobre el particu<strong>la</strong>r nos seña<strong>la</strong> nuestro<br />

Tribunal Supremo <strong>en</strong> el caso normativo Pueblo v. Chévere Heredia: 9<br />

Los foros judiciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñan <strong>la</strong>s retractaciones porque g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

se hac<strong>en</strong> extrajudicialm<strong>en</strong>te, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te solemne <strong>de</strong> un<br />

tribunal, a instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes interesadas y por testigos muy<br />

susceptibles a <strong>la</strong> intimidación o sugestión, dados a testimonios<br />

inconsist<strong>en</strong>tes. La experi<strong>en</strong>cia judicial es que dichas retractaciones<br />

son <strong>de</strong> ordinario muy poco confiables.<br />

Como es <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que se alega abuso sexual<br />

pue<strong>de</strong> darse el <strong>retracto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte que alega haber sido victima <strong>de</strong>l abuso. En el<br />

pres<strong>en</strong>te escrito nos limitares a discutir el <strong>retracto</strong> durante el proceso judicial. <strong>El</strong><br />

<strong>retracto</strong> se <strong>de</strong>be explicar. Se trata <strong>de</strong> estimar <strong>de</strong> si una materia o conducta particu<strong>la</strong>r<br />

pue<strong>de</strong> ser compr<strong>en</strong>dida por el juzgador promedio sin <strong>la</strong> ayuda pericial. En otras<br />

pa<strong>la</strong>bras, el juez <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong>l testimonio pericial cumple con <strong>la</strong><br />

dispuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 52 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Puerto Rico, <strong>de</strong> forma tal que dicho<br />

conocimi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> ayuda para que el juzgador <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia o <strong>de</strong>termine un<br />

hecho <strong>en</strong> controversia. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que surja el <strong>retracto</strong><br />

8 Véase Pueblo v. Chévere Heredia, 139 D.P.R. 1, pág. 32 y 33 (1995).<br />

7


<strong>de</strong> una alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abusos sexual el tribunal pue<strong>de</strong> permitir el uso <strong>de</strong><br />

testimonio especializado para que el juzgador pueda evaluar <strong>la</strong>s razones si algunas<br />

por <strong>la</strong>s cuales se da el <strong>retracto</strong>. En este caso <strong>la</strong> prueba pericial es utilizada como<br />

prueba <strong>de</strong> refutación para explicar o refutar <strong>la</strong> alegación o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que un(a)<br />

niño(a) que se retracta, por este solo hecho no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual. En este<br />

caso el testimonio pericial se utilizaría como prueba <strong>de</strong> refutación o para rehabilitar <strong>la</strong><br />

credibilidad <strong>de</strong> un testigo.<br />

Las teorías que se utilizan para tratar <strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> retractación por parte <strong>de</strong><br />

una alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su génesis <strong>en</strong> <strong>los</strong> escritos <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>nd<br />

Summit. En el año <strong>de</strong> 1983 Ro<strong>la</strong>nd Summit publica el escrito titu<strong>la</strong>do Child <strong>Sexual</strong><br />

Abuse Accommodation Síndrome (CSASS). En el cual se postu<strong>la</strong>ba que exist<strong>en</strong><br />

cinco reacciones típicas <strong>en</strong> niños abusados sexualm<strong>en</strong>te. Estos son: Secretividad,<br />

Desesperanza (helplessnes), Entrampami<strong>en</strong>to y Acomodación, Reve<strong>la</strong>ción<br />

(disc<strong>los</strong>ure) y Retracto. Debemos ac<strong>la</strong>rar que el mismo autor <strong>de</strong> esta teoría ac<strong>la</strong>ra<br />

que no se <strong>de</strong>be ver como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> diagnostico, pero si como una<br />

herrami<strong>en</strong>ta que permite a clínicos, investigadores y funcionarios <strong>de</strong>l tribunal a<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r cierto comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> niños(as) que han sido sexualm<strong>en</strong>te abusados. A<br />

<strong>la</strong> vez, un bajo esta teoría se establece un mecanismo que permite disipar muchos <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> mitos y prejuicios exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> niños abusados<br />

sexualm<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, no se <strong>de</strong>be utilizar para apoyar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> un niño que<br />

alega ser <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

Como seña<strong>la</strong> Arthur H. Garrison, <strong>en</strong> su excel<strong>en</strong>te artículo Child <strong>Sexual</strong> Abuse<br />

Accommodation Syndrome: Issues of Admissibility in Criminal Trial: “It will be<br />

asserted that the CSAAS is not a diagnostic tool to prove a child was sexually abused,<br />

9 Ibíd, pág. 34<br />

8<br />

Formatted: English (U.S.)


nor should it be used to support the credibility of the child who c<strong>la</strong>ims to be abused.<br />

Rather, the CSAAS is an exp<strong>la</strong>natory tool that should be used in criminal trials to rebut<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>se c<strong>la</strong>ims or implications that he child’s behavior shows <strong>de</strong>ceit. The CSAAS is<br />

properly used to show that behavior that seems inconsist<strong>en</strong>t with sexual abuse may<br />

not be wh<strong>en</strong> the dynamics of the pressures p<strong>la</strong>ced on the child by other family<br />

members are tak<strong>en</strong> into account. In addition, it will be asserted that the CSAAS<br />

should only be introduced in criminal trials in cases of interfamily sexual abuse.<br />

(Subrayado nuestro).<br />

Nos dice el citado autor, que el síndrome <strong>de</strong> acomodo <strong>en</strong> niños abusados<br />

sexualm<strong>en</strong>te pret<strong>en</strong><strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> conducta que parece ser inconsist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

aquel<strong>los</strong>(as) niños(as) que han sufrido abuso sexual. En especial pret<strong>en</strong><strong>de</strong> explicar<br />

como un(a) niño(a) abusado sexualm<strong>en</strong>te ve al agresor y como se ve obligado a<br />

interactuar con el. Asimismo, <strong>de</strong>scribe <strong>los</strong> miedos y temores que le impi<strong>de</strong>n reve<strong>la</strong>r el<br />

abuso sexual. Por último, explica <strong>la</strong>s respuestas a <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos luego<br />

que el m<strong>en</strong>or ha hecho <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción.<br />

De todo lo anterior, surge lo necesario y <strong>en</strong> ocasiones indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> testimonio pericial y/o especializado, así como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />

circunstancial o indirecta a <strong>los</strong> fines tanto <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong> validar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

abuso sexual o <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>de</strong> <strong>retracto</strong>, explicar el mismo. En otras pa<strong>la</strong>bras, por el<br />

mero hecho <strong>de</strong> que exista una retractación no quiere <strong>de</strong>cir que es Estado esta<br />

imposibilitado a probar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un abuso sexual. Herrami<strong>en</strong>tas a utilizar que<br />

son <strong>de</strong> utilidad tanto <strong>en</strong> un caso criminal como <strong>en</strong> un pleito <strong>de</strong> custodia o <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>ciones paterno filiales.<br />

Los Tribunales <strong>de</strong> Justicia han permitido el uso <strong>de</strong> testimonio pericial como<br />

prueba <strong>de</strong> refutación. Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> refutación es <strong>la</strong> que explica, contradice o<br />

9


<strong>de</strong>saprueba <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ofrecida por <strong>la</strong> parte adversa. En este caso el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prueba pericial <strong>de</strong> refutación es para explicar o refutar <strong>la</strong> alegación o infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

que un niño que se retracta, por ese hecho no es <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso sexual.<br />

Específicam<strong>en</strong>te esta prueba pericial se pue<strong>de</strong> usar como prueba <strong>de</strong> refutación o para<br />

rehabilitar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> un testigo.<br />

En <strong>casos</strong> criminales se ha permitido <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> psicólogos clínicos a <strong>los</strong><br />

efectos <strong>de</strong> que <strong>de</strong>scriba <strong>la</strong>s características más comunes <strong>en</strong> niños abusados<br />

sexualm<strong>en</strong>te e incluso comparar<strong>la</strong>s con <strong>la</strong>s observadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> alegada <strong>víctima</strong> <strong>de</strong> abuso<br />

sexual. 10<br />

Obsérvese que <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración básica <strong>en</strong> <strong>la</strong> admisibilidad <strong>de</strong>l testimonio <strong>de</strong> un<br />

experto es si dicho testimonio será <strong>de</strong> ayuda al juzgador <strong>de</strong> hechos para resolver <strong>la</strong>s<br />

cuestiones <strong>de</strong> hechos pres<strong>en</strong>tadas. Seña<strong>la</strong> el Tribunal <strong>en</strong> State v. Helterbridle,<br />

301 N.W.2D 545, 547 (1980):<br />

If sci<strong>en</strong>tific, technical, or other specialized knowledge Hill assist<br />

the trier of fact to un<strong>de</strong>rstand the evi<strong>de</strong>nce or to <strong>de</strong>termine a fact in<br />

issue, a witness qualified as an expert by knowledge, skill, experi<strong>en</strong>ce,<br />

training, or education, may testify thereto in the form of an opinion or<br />

otherwise.<br />

<strong>El</strong> testimonio pericial <strong>en</strong> estos <strong>casos</strong> pue<strong>de</strong> ayudar al juzgador <strong>de</strong> hechos:<br />

1. A estar <strong>en</strong> mejor disposición <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong>l testigo o<br />

<strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> que mom<strong>en</strong>to dice <strong>la</strong> verdad.<br />

2. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no necesariam<strong>en</strong>te porque exista un <strong>retracto</strong> se <strong>de</strong>be<br />

<strong>de</strong>scalificar <strong>la</strong> versión anterior o que no se es victima <strong>de</strong> abuso sexual.<br />

3. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> un(a) niño(a) que ha sufrido abuso sexual.<br />

10 Vease State of Minnesota v. Myers, 359 N.W.2d 604 (1984)<br />

10


Ahora bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> prueba pericial ti<strong>en</strong>e que evaluarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

nuestro or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico, a <strong>los</strong> fines <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminarse <strong>la</strong> admisibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma.<br />

III. OTROS ELEMENTOS A CONSIDERARSE<br />

En aquel<strong>los</strong> <strong>casos</strong> <strong>en</strong> que exista un <strong>retracto</strong> por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> alegada victima <strong>de</strong><br />

abuso sexual nuestras Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia prove<strong>en</strong> unos mecanismos que nos<br />

permit<strong>en</strong> reforzar y validar nuestra teoría o cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abuso<br />

sexual.<br />

Nuestra Reg<strong>la</strong> 65 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia, dispon<strong>en</strong> que es admisible como excepción a <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia aunque el <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante este disponible como testigo:<br />

A) Dec<strong>la</strong>raciones contemporáneas a <strong>la</strong> percepción:<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración narrando, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do o explicando un acto,<br />

condición o ev<strong>en</strong>to percibido por el <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y hecha mi<strong>en</strong>tras el<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante percibía dicho acto, condición o ev<strong>en</strong>to, o inmediatam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spués.<br />

(B) Dec<strong>la</strong>raciones espontáneas por excitación:<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración hecha mi<strong>en</strong>tras el <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante estaba bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> excitación causada por <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> un acto, ev<strong>en</strong>to o<br />

condición y <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración se refiere a dicho acto, ev<strong>en</strong>to o condición.<br />

(D) Diagnóstico o tratami<strong>en</strong>to médico:<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración hecha para propósitos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to o diagnóstico<br />

médico, y que <strong>de</strong>scriba el historial médico o síntomas, dolor,<br />

s<strong>en</strong>saciones, al pres<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> el pasado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que ello sea<br />

pertin<strong>en</strong>te para el diagnóstico o tratami<strong>en</strong>to. 11<br />

11 La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración no ti<strong>en</strong>e que haber sido hecha al médico, sin que basta que fuera para fines <strong>de</strong><br />

diagnóstico o tratami<strong>en</strong>to y que sea pertin<strong>en</strong>te para el tratami<strong>en</strong>to o diagnóstico. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración pue<strong>de</strong><br />

11


(F) Récord <strong>de</strong>l negocio o actividad:<br />

Un escrito hecho como récord <strong>de</strong> un acto, condición o ev<strong>en</strong>to si el<br />

escrito fue hecho durante el curso regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un negocio, <strong>en</strong> o<br />

próximo al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l acto, condición o ev<strong>en</strong>to, y el custodio <strong>de</strong><br />

dicho escrito u otro testigo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra sobre su i<strong>de</strong>ntidad y el método <strong>de</strong><br />

su preparación, siempre que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información, método y<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su preparación fueran tales que indiqu<strong>en</strong> su<br />

confiabilidad. <strong>El</strong> término "negocio" incluye a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> negocio<br />

propiam<strong>en</strong>te, una actividad gubernam<strong>en</strong>tal, profesión, ocupación,<br />

vocación u operación <strong>de</strong> instituciones, ya sea con o sin fines<br />

pecuniarios.<br />

(H) Récord e informes oficiales: 12<br />

Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> un escrito hecho como récord o informe <strong>de</strong> un acto,<br />

condición o ev<strong>en</strong>to, cuando se ofrece para probar el acto, condición o<br />

ev<strong>en</strong>to, si el escrito fue hecho <strong>en</strong> o cerca <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l acto,<br />

condición o ev<strong>en</strong>to, por y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> un<br />

empleado público, siempre que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información y el<br />

método y mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> preparación fueran tales que indican su<br />

confiabilidad.<br />

IV. EL PRIVILEGIO MÉDICO-PACIENTE EN PUERTO RICO<br />

Su aceptación requiere que se cump<strong>la</strong>n cuatro condiciones fundam<strong>en</strong>tales:<br />

1. La comunicación ti<strong>en</strong>e que haberse originado <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong><br />

que no será divulgada.<br />

2. <strong>El</strong> elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad ti<strong>en</strong>e que ser es<strong>en</strong>cial para<br />

mant<strong>en</strong>er pl<strong>en</strong>a y satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes.<br />

haber sido hecha a una <strong>en</strong>fermera, o al conductor <strong>de</strong> una ambu<strong>la</strong>ncia, o a un familiar o cualquier<br />

persona. Véase Com<strong>en</strong>tarios Ernesto Chiesa<br />

12 Bajo esta <strong>de</strong>finición se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> se incluye hospitales, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

iglesias y muchas otras instituciones que <strong>de</strong> ordinario no son consi<strong>de</strong>radas negocios.<br />

12


3. La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be ser una que <strong>la</strong> comunidad consi<strong>de</strong>re que <strong>de</strong>be ser<br />

dilig<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te promovida.<br />

4. Que el perjuicio que causaría <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación sea<br />

mayor que el b<strong>en</strong>eficio obt<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> correcta disposición <strong>de</strong>l pleito.<br />

García Negrón v. Tribunal Superior, 104 D.P.R. 727, 734 (1976).<br />

En torno al privilegio médico-paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 26(B) <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia, 32 L.P.R.A.<br />

Ap. IV R. 26(B), dispone como sigue:<br />

Sujeto a lo dispuesto <strong>en</strong> esta reg<strong>la</strong>, el paci<strong>en</strong>te, sea o no parte <strong>en</strong> el<br />

pleito o acción, ti<strong>en</strong>e el privilegio <strong>de</strong> rehusar reve<strong>la</strong>r, y <strong>de</strong> impedir que<br />

otro revele, una comunicación confi<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong>tre el paci<strong>en</strong>te y el<br />

médico si el paci<strong>en</strong>te o el médico razonablem<strong>en</strong>te creían que <strong>la</strong><br />

comunicación era necesaria para permitir al médico diagnosticar o<br />

ayudarle <strong>en</strong> un diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te o para<br />

prescribir o dar tratami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> misma. <strong>El</strong> privilegio pue<strong>de</strong> ser<br />

invocado no sólo por su poseedor, el paci<strong>en</strong>te, sino también por una<br />

persona autorizada para invocarlo <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, o por el<br />

médico a qui<strong>en</strong> se hizo <strong>la</strong> comunicación confi<strong>de</strong>ncial, si éste lo invoca<br />

a nombre <strong>de</strong> y para b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

La Reg<strong>la</strong> 26(A) (1), que incluye <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> médico al "sicoterapista ya<br />

sea éste siquiatra o psicólogo." 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(A)(1). Según <strong>la</strong> misma reg<strong>la</strong>,<br />

el paci<strong>en</strong>te es aquel<strong>la</strong> persona "que con el único fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er tratami<strong>en</strong>to médico, o<br />

un diagnóstico preliminar a dicho tratami<strong>en</strong>to, consulta a un médico o se somete a<br />

exam<strong>en</strong> por éste." 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(A)(2).<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> también <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> comunicación confi<strong>de</strong>ncial, como<br />

aquel<strong>la</strong> "habida <strong>en</strong>tre el médico y el paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con alguna gestión<br />

profesional basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> que ésta no será divulgada a terceras personas,<br />

salvo a aquel<strong>la</strong>s que sea necesario para llevar a efecto el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunicación." 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(A)(3).<br />

13


<strong>El</strong> privilegio médico-paci<strong>en</strong>te está sujeto a diez excepciones <strong>en</strong>umeradas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Reg<strong>la</strong> 26(C). No existe privilegio bajo esta reg<strong>la</strong> si: 13<br />

(1) La cuestión <strong>en</strong> controversia concierne <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te,<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> una acción para recluirle o ponerle bajo custodia por razón <strong>de</strong><br />

alegada incapacidad m<strong>en</strong>tal o <strong>en</strong> una acción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el paci<strong>en</strong>te<br />

trata <strong>de</strong> establecer su capacidad, o <strong>en</strong> una acción <strong>de</strong> daños a base <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> conducta <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te que constituye <strong>de</strong>lito.<br />

(2) Los servicios <strong>de</strong>l médico fueron solicitados u obt<strong>en</strong>idos para hacer<br />

posible o ayudar a cometer o p<strong>la</strong>near <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito o <strong>de</strong> un<br />

acto torticero.<br />

(3) <strong>El</strong> procedimi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> naturaleza criminal.<br />

(4) <strong>El</strong> procedimi<strong>en</strong>to es una acción civil para recobrar daños con<br />

motivo <strong>de</strong> conducta <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y se <strong>de</strong>muestra justa causa para<br />

reve<strong>la</strong>r <strong>la</strong> comunicación.<br />

(5) <strong>El</strong> procedimi<strong>en</strong>to es sobre una controversia <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong> un alegado testam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

(6) La controversia es <strong>en</strong>tre partes que <strong>de</strong>rivan sus <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te, ya sea por sucesión testado o intestada.<br />

(7) La comunicación es pertin<strong>en</strong>te a una controversia basada <strong>en</strong> el<br />

incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un <strong>de</strong>ber que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico y<br />

paci<strong>en</strong>te.<br />

(8) Se trata <strong>de</strong> una acción <strong>en</strong> que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te constituye<br />

un elem<strong>en</strong>to o factor <strong>de</strong> <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación o <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, o <strong>de</strong><br />

cualquier persona que rec<strong>la</strong>ma al amparo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te o a<br />

través <strong>de</strong> éste, o como b<strong>en</strong>eficiario <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> un<br />

contrato <strong>en</strong> que el paci<strong>en</strong>te es o fue parte.<br />

(9) <strong>El</strong> poseedor <strong>de</strong>l privilegio hizo que el médico o un ag<strong>en</strong>te o<br />

empleado <strong>de</strong> éste <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar[a] <strong>en</strong> una acción respecto a cualquier<br />

materia que vino <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l médico, su ag<strong>en</strong>te o empleado<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación.<br />

13 32 L.P.R.A., Ap. IV R. 26(C)<br />

14


(10) La comunicación es pertin<strong>en</strong>te a una controversia<br />

re<strong>la</strong>cionada con un exam<strong>en</strong> médico or<strong>de</strong>nado por el tribunal a<br />

un paci<strong>en</strong>te, sea el paci<strong>en</strong>te parte o testigo <strong>en</strong> el pleito.<br />

V. Pleito <strong>de</strong> Divorcio y <strong>la</strong>s Alegaciones <strong>de</strong> <strong>Abuso</strong> <strong>Sexual</strong><br />

Es muy complicada y difícil <strong>la</strong> situación que se pres<strong>en</strong>ta cuando <strong>en</strong> el proceso<br />

<strong>de</strong> divorcio un padre alega que el otro ha cometido abuso sexual contra su propio<br />

hijo. Estas alegaciones produc<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s poco usuales. La situación se complica<br />

con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or edad <strong>de</strong>l niño o niña, <strong>la</strong>s posibles motivaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos y <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> proteger el bi<strong>en</strong>estar y <strong>los</strong> mejores intereses <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> <strong>de</strong>l<br />

padre acusado.<br />

Es difícil <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con que surg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s acusaciones <strong>de</strong> abuso<br />

sexual <strong>en</strong> un pleito <strong>de</strong> divorcio. Pue<strong>de</strong> existir un número <strong>de</strong>sproporcionado <strong>de</strong><br />

acusaciones falsas y <strong>de</strong> acusaciones reales cuando un prog<strong>en</strong>itor trata <strong>de</strong> lograr <strong>la</strong><br />

custodia o que se <strong>de</strong>cida el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones paterno-filiales <strong>en</strong>tre él y su hijo o<br />

hija. No obstante, le correspon<strong>de</strong> al sistema <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong>terminar finalm<strong>en</strong>te si el<br />

abuso sexual ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad. Al tribunal le correspon<strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> hecho antes <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar emitir <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> custodia o<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones paterno-filiales. Esto es: el Juez no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>cidir sobre <strong>la</strong> custodia o el<br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> visitas sin haber establecido antes si ha t<strong>en</strong>ido lugar o no el abuso sexual.<br />

Para ello, el Juez <strong>de</strong>be recurrir a <strong>la</strong> opinión y a <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>los</strong> expertos;<br />

información que ayudará al juzgador a <strong>de</strong>jar <strong>los</strong> hechos finalm<strong>en</strong>te establecidos<br />

Muchos profesionales o peritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia cre<strong>en</strong> que existe un alto<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> acusaciones falsas <strong>de</strong> abuso sexual cometido por un padre contra un<br />

15


hijo. Los abogados y <strong>los</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal seña<strong>la</strong>n que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

son más frecu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s acusaciones <strong>de</strong> tal índole durante el pleito <strong>de</strong> divorcio. Muchos<br />

profesionales opinan que <strong>la</strong>s falsas acusaciones también han aum<strong>en</strong>tado, al extremo<br />

<strong>de</strong> que se ha convertido <strong>en</strong> un grave problema <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> custodia.<br />

Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s sociales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> leyes sobre el divorcio facilita que<br />

se levant<strong>en</strong> falsas acusaciones <strong>de</strong> abuso sexual cuando un padre quiere ret<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

custodia <strong>de</strong> su hijo. Dichos cambios no han reducido aún el coraje y <strong>la</strong>s frustraciones<br />

naturales <strong>de</strong> <strong>los</strong> cónyuges fr<strong>en</strong>te al divorcio. En adición, también <strong>la</strong>s leyes sobre<br />

custodia han cambiado <strong>de</strong> tal modo que se está <strong>de</strong>scartando <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

madre es qui<strong>en</strong> mejor pue<strong>de</strong> proveer <strong>los</strong> mejores intereses <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or. De hecho,<br />

existe un fuerte movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> custodia compartida. Como consecu<strong>en</strong>cia, para<br />

recuperar o ret<strong>en</strong>er <strong>la</strong> custodia <strong>de</strong> su hijo una vez se ha otorgado <strong>la</strong> misma, para un<br />

padre resultaría más fácil acusar al custodio <strong>de</strong> abuso sexual.<br />

A. Testimonio <strong>de</strong>l terapeuta que ha brindado tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> forma privada a un<br />

m<strong>en</strong>or, <strong>en</strong> un pleito <strong>de</strong> custodia<br />

En Ortiz García v. Melén<strong>de</strong>z Lugo, 2005 TSPR 19, el tribunal Supremo<br />

distingue <strong>en</strong>tre el psicoterapeuta que examina al m<strong>en</strong>or por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Tribunal o<br />

contratado por <strong>la</strong>s partes par evaluar al m<strong>en</strong>or con el fin <strong>de</strong> testificar <strong>en</strong> el juicio o <strong>de</strong>l<br />

que fue contrato privadam<strong>en</strong>te para ofrecer tratami<strong>en</strong>to al m<strong>en</strong>or. Sobre el particu<strong>la</strong>r<br />

seña<strong>la</strong> y cito:<br />

“Resolvemos que cuando se l<strong>la</strong>ma al psicoterapeuta <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or, a<br />

testificar <strong>en</strong> el pleito sobre su custodia, el tribunal <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar,<br />

<strong>en</strong> primer lugar, si dicho profesional fue nombrado por el tribunal o<br />

contratado por <strong>la</strong>s partes para evaluar al m<strong>en</strong>or con el fin <strong>de</strong> testificar<br />

<strong>en</strong> el juicio, o si fue contratado privadam<strong>en</strong>te para ofrecer tratami<strong>en</strong>to<br />

al m<strong>en</strong>or. En el primer caso, no existe <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong><br />

confi<strong>de</strong>ncialidad, puesto que <strong>la</strong> evaluación se hace con el propósito <strong>de</strong><br />

16


que el perito emita una opinión ante el foro s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciador. Esa<br />

comunicación no es privilegiada y <strong>en</strong> esas condiciones, el testimonio<br />

<strong>de</strong>l psicoterapeuta no resulta <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>tal a <strong>los</strong> mejores intereses <strong>de</strong>l<br />

m<strong>en</strong>or. A<strong>de</strong>más, si el perito es <strong>de</strong>signado por el tribunal, su<br />

testimonio no es privilegiado <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> décima excepción<br />

establecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 26(C) (10), supra.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, si el perito es contratado privadam<strong>en</strong>te con el fin <strong>de</strong><br />

brindar tratami<strong>en</strong>to al m<strong>en</strong>or, se establece una re<strong>la</strong>ción protegida<br />

estatutariam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Reg<strong>la</strong> 26 <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia y surge el privilegio<br />

médico-paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su verti<strong>en</strong>te psicoterapeuta-paci<strong>en</strong>te. Este<br />

privilegio es exclusivo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or que recibe el tratami<strong>en</strong>to y no <strong>de</strong>l<br />

psicoterapeuta que lo ati<strong>en</strong><strong>de</strong> ni <strong>de</strong> sus padres.<br />

Nuestra política pública, que ampara a <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores y persigue que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones judiciales asegur<strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>estar, nos exige vindicar este<br />

interés superior y <strong>de</strong>terminar que el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores nos<br />

requiere proteger <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to psicológico<br />

privado. Con ello, promovemos que <strong>los</strong> padres que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan que sus<br />

hijos necesitan ayuda psicoterapéutica <strong>la</strong> solicit<strong>en</strong>, para que <strong>los</strong><br />

m<strong>en</strong>ores puedan afrontar exitosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> sus padres y<br />

el cambio que esto repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus vidas.<br />

<strong>El</strong> privilegio médico-paci<strong>en</strong>te, "pue<strong>de</strong> ser invocado no sólo por su<br />

poseedor, el paci<strong>en</strong>te, sino también por una persona autorizada para<br />

invocarlo <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, o por el médico a qui<strong>en</strong> se hizo <strong>la</strong><br />

comunicación confi<strong>de</strong>ncial, si éste lo invoca a nombre <strong>de</strong> y para<br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te." Reg<strong>la</strong> 26(B) <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncia, supra, énfasis<br />

nuestro. Por tanto, <strong>en</strong> el caso que nos ocupa, tratándose <strong>de</strong> un<br />

m<strong>en</strong>or, pue<strong>de</strong>n invocar el privilegio el psicoterapeuta y <strong>los</strong> padres con<br />

custodia <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or, por ser "personas autorizadas" para invocar el<br />

privilegio a nombre <strong>de</strong> éste.<br />

Recor<strong>de</strong>mos, no obstante, que si bi<strong>en</strong> el psicoterapeuta pue<strong>de</strong> invocar<br />

el privilegio a nombre <strong>de</strong> su paci<strong>en</strong>te, no ti<strong>en</strong>e el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir si<br />

testifica o no. Debemos t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te también que aunque <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> peritos pue<strong>de</strong> arrojar luz sobre asuntos medu<strong>la</strong>res <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> pleitos <strong>de</strong> custodia, su testimonio no es el factor <strong>de</strong>terminante. Los<br />

pleitos <strong>de</strong> custodia no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> convertirse <strong>en</strong> una batal<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

peritos <strong>de</strong> ambas partes, con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> someter al m<strong>en</strong>or a<br />

numerosas interv<strong>en</strong>ciones. Por el contrario, <strong>la</strong> responsabilidad y <strong>la</strong><br />

capacidad para adjudicar un pleito <strong>de</strong> custodia <strong>de</strong>scansa, no <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

peritos, sino <strong>en</strong> <strong>los</strong> tribunales”.<br />

17

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!