Los diarios de prácticas: una estrategia de reflexión en la formación ...
Los diarios de prácticas: una estrategia de reflexión en la formación ...
Los diarios de prácticas: una estrategia de reflexión en la formación ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
CHACÓN CORZO, MARÍA AUXILIADORA / CHACÓN CONTRERAS, AZAEL EDUARDO: LOS DIARIOS DE PRÁCTICA: UNA ESTRATEGIA DE REFLEXIÓN...<br />
A C C I Ó N P E D A G Ó G I C A, Nº 15 / Enero - Dicembre, 2006 - pp. 120-127<br />
ca <strong>de</strong>l taller <strong>de</strong> <strong>prácticas</strong> que están cursando <strong>en</strong> ese<br />
mom<strong>en</strong>to. Esta situación ocurre, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />
el 8º y 9º semestre. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el 10º semestre,<br />
cursan Pasantías, que se constituye <strong>en</strong> <strong>la</strong> última asignatura<br />
<strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te práctico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera.<br />
3.2. Procedimi<strong>en</strong>to utilizado <strong>en</strong> el estudio<br />
Iniciadas <strong>la</strong>s <strong>prácticas</strong>, se propuso un <strong>de</strong>bate sobre<br />
<strong>la</strong>s expectativas p<strong>la</strong>nteadas y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> los participantes. Las primeras reuniones sirvieron<br />
para acordar mecanismos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción y diálogo<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> investigadora y los participantes. Asimismo,<br />
se <strong>de</strong>batió <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reflexionar sobre<br />
<strong>la</strong> práctica con el propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r compet<strong>en</strong>cias<br />
para <strong>la</strong> autorregu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> auto<strong>formación</strong><br />
<strong>en</strong> el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido que reflexionar es <strong>de</strong>liberar sobre lo<br />
que hacemos, <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s acciones, justificar<strong>la</strong>s,<br />
confrontar<strong>la</strong> y buscar vías <strong>de</strong> mejora.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, se sugirió que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> reunirse<br />
para compartir <strong>en</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros semanales,<br />
se llevaría un diario que se <strong>de</strong>nominó: Diario Reflexivo,<br />
el cual t<strong>en</strong>dría por objeto apreciar los avances<br />
y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s. La int<strong>en</strong>cionalidad era concebir<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza como un acto <strong>de</strong> <strong>reflexión</strong> perman<strong>en</strong>te,<br />
sujeto a <strong>de</strong>liberación y mejoras fundam<strong>en</strong>tadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión como un apr<strong>en</strong>dizaje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza.<br />
Una vez acordada <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l diario, surgieron<br />
dudas sobre los temas objeto <strong>de</strong> <strong>reflexión</strong>, lo<br />
cual se <strong>de</strong>jó al libre albedrío <strong>de</strong> cada participante.<br />
La consigna fue <strong>de</strong>dicarse a aquellos aspectos re<strong>la</strong>tivos<br />
al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones y su inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong><br />
el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza. En cuanto a <strong>la</strong> periodicidad,<br />
se acordó que cada practicante <strong>en</strong>tregaría<br />
todas <strong>la</strong>s semanas, por lo m<strong>en</strong>os, un diario reflexivo,<br />
esto con el objeto <strong>de</strong> ser leído y compartido<br />
posteriorm<strong>en</strong>te.<br />
Cada participante e<strong>la</strong>boró un promedio <strong>de</strong> seis u<br />
ocho <strong>diarios</strong>, lo cual suma unos 120 <strong>diarios</strong>, que fueron<br />
leídos <strong>en</strong> su totalidad. La primera y segunda lectura<br />
fue abierta, para hacerse <strong>una</strong> i<strong>de</strong>a g<strong>en</strong>eral sobre<br />
<strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia reflexiva, los tópicos tratados por<br />
cada estudiante y los progresos <strong>de</strong>mostrados por<br />
cada alumno a medida que avanzaba el proceso <strong>de</strong><br />
pasantías.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, se efectuó <strong>una</strong> tercera y cuarta<br />
lectura para distinguir características reflexivas y<br />
E S T U D I O S Y R E F L E X I O N E S<br />
críticas <strong>en</strong> cada diario, lo que obligó a <strong>una</strong> selección<br />
<strong>de</strong> un número m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>diarios</strong>; es <strong>de</strong>cir, a seleccionar<br />
unos 70 <strong>diarios</strong> que han sido objeto <strong>de</strong> varias<br />
lecturas para <strong>en</strong>contrar rasgos específicos <strong>de</strong> <strong>reflexión</strong><br />
y establecer difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el primer diario<br />
y el último, <strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>reflexión</strong><br />
<strong>de</strong> los participantes.<br />
A partir <strong>de</strong> esta selección se efectuaron, por lo<br />
m<strong>en</strong>os, cinco lecturas a fin <strong>de</strong> subrayar los tópicos<br />
emerg<strong>en</strong>tes indicadores <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos reflexivos y<br />
críticos, reve<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> ciertos niveles <strong>de</strong> <strong>reflexión</strong>.<br />
Este procedimi<strong>en</strong>to ori<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> significado, <strong>en</strong> un proceso inductivo, don<strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong> los significados y <strong>la</strong> reflexividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da<br />
<strong>en</strong> los participantes.<br />
4. Resultados<br />
Son múltiples <strong>la</strong>s interpretaciones que pudieran<br />
efectuarse a los <strong>diarios</strong>. En el caso <strong>de</strong> este estudio,<br />
y coher<strong>en</strong>tes con los objetivos p<strong>la</strong>nteados, se focalizó<br />
<strong>en</strong> dos aspectos fundam<strong>en</strong>tales: examinar los niveles<br />
<strong>de</strong> reflexividad y los temas reiterativos tratados<br />
<strong>en</strong> los <strong>diarios</strong> por los participantes.<br />
4.2. Niveles <strong>de</strong> reflexividad<br />
<strong>Los</strong> <strong>diarios</strong> permitieron estudiar el nivel <strong>de</strong><br />
reflexividad alcanzado por los participantes. Para<br />
ello se e<strong>la</strong>boró <strong>una</strong> esca<strong>la</strong> (Figura 1), con base <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
utilizada por Ross (1989), qui<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ró un nivel 1<br />
como grado <strong>de</strong> <strong>reflexión</strong> bajo, un nivel 2, <strong>reflexión</strong><br />
mo<strong>de</strong>rada y un nivel 3 alta <strong>reflexión</strong>. Es oportuno<br />
ac<strong>la</strong>rar que, <strong>una</strong> vez leídos y analizados los <strong>diarios</strong>,<br />
se <strong>de</strong>cidió establecer tres niveles <strong>de</strong> <strong>reflexión</strong> asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or a mayor grado <strong>de</strong><br />
reflexividad, coher<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong>s características<br />
contextuales <strong>de</strong> los estudiantes participantes y los<br />
refer<strong>en</strong>tes teóricos <strong>en</strong> los cuales se apoya este trabajo.<br />
El nivel I fue <strong>de</strong>finido como <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
acción doc<strong>en</strong>te, con marcado énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong> técnicas, <strong>en</strong> éste se manifiesta <strong>la</strong><br />
sobrevaloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes asesores.<br />
El nivel II, caracterizado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>splegadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica.<br />
Se explicita <strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad que ori<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
y se aprecian los alcances. En otras pa<strong>la</strong>bras,<br />
123