La Bibliografía en el proceso de formación de la nacionalidad y la ...
La Bibliografía en el proceso de formación de la nacionalidad y la ...
La Bibliografía en el proceso de formación de la nacionalidad y la ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>La</strong> <strong>Bibliografía</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>formación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nacionalidad</strong> y <strong>la</strong> cultura<br />
<strong>en</strong> los países antil<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong><br />
cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na<br />
Tomás Fernán<strong>de</strong>z Robaina<br />
Bibliotecas. No 1-2. Enero - diciembre, 1999
Bibliotecas. No 1-2. Enero - diciembre, 1999<br />
<strong>La</strong> <strong>Bibliografía</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>formación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nacionalidad</strong> y<br />
<strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> los países antil<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na.<br />
(Invitación para su estudio)<br />
Por Tomás Fernán<strong>de</strong>z Robaina<br />
En los estudios sobre los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> una cultura o s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>nacionalidad</strong>, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países emerg<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Tercer Mundo, se<br />
hal<strong>la</strong>n escasas refer<strong>en</strong>cias acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bibliografías<br />
nacionales retrospectivas como <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to cuando <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> instrucción<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> una nación han llegado a una evolución tal que se hace necesario <strong>el</strong><br />
recu<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> lo obt<strong>en</strong>ido.<br />
<strong>La</strong>s bibliografías nacionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su primera manifestación <strong>en</strong> <strong>la</strong> compi<strong>la</strong>ción<br />
d<strong>el</strong> inglés John Bale (1495-1563) qui<strong>en</strong> dio a conocer <strong>en</strong> 1548 su<br />
IllustriummmMiairis britaiae scriptorum hocest anglice, cambriae ac Seotriae<br />
summarum 1 .<br />
Sobre nuestro contin<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran refer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Antonio León<br />
Pin<strong>el</strong>o (1549-1660), Epítome <strong>de</strong> <strong>la</strong> biblioteca ori<strong>en</strong>tal y occid<strong>en</strong>tal náutica y<br />
geográfica, dada a conocer <strong>en</strong> Madrid <strong>en</strong> 1679.2<br />
<strong>La</strong> primera que se imprime <strong>en</strong> América es <strong>la</strong> Biblioteca mexicana 3 <strong>de</strong> José<br />
Eguiara y Egur<strong>en</strong> (1696-1763). Él <strong>la</strong> compiló para <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>tir <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Dean<br />
<strong>de</strong> Alicante Manu<strong>el</strong> Martí, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su Episto<strong>la</strong>rum libri XII Accedit <strong>de</strong> animo<br />
affecti omnibus liber incluyó una carta don<strong>de</strong> aconsejaba a un jov<strong>en</strong> no viajar a<br />
<strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> América <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> fortuna por consi<strong>de</strong>rar que era difícil<br />
<strong>en</strong>contrar maestros, libros o bibliotecas por aqu<strong>el</strong>los lugares 4.<br />
<strong>La</strong> autorizada pluma <strong>de</strong> Josefa Emilia Sabor valoró <strong>la</strong> compi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Eguiara<br />
d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te modo <strong>en</strong> su utilísimo Manual <strong>de</strong> Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> In<strong>formación</strong>: "...<br />
reunió datos <strong>de</strong> 2 000 autores y realizó una obra bibliográfica mediocre,<br />
uni<strong>en</strong>do a sus <strong>de</strong>fectos <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> todos los títulos al <strong>la</strong>tín, con lo cual<br />
su bibliografía es <strong>de</strong> difícil manejo. Su mérito y utilidad mayores están <strong>en</strong> <strong>la</strong> cita<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que Eguiara recogió su in<strong>formación</strong>"...5<br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo justo <strong>de</strong> ese criterio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> ángulo que se emite,<br />
consi<strong>de</strong>ro que <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Eguiara y Egur<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e singu<strong>la</strong>r importancia, ya que<br />
hace evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> importancia y exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una producción int<strong>el</strong>ectual que<br />
<strong>de</strong>mostraba <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> alcanzado por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> minoría ilustrada que había<br />
t<strong>en</strong>ido acceso a <strong>la</strong> instrucción, a <strong>la</strong> cultura. Por supuesto, no es posible aún<br />
hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una cultura criol<strong>la</strong>, resultado d<strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes culturas<br />
autóctonas <strong>de</strong> nuestro contin<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s que prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> Europa y África, <strong>de</strong><br />
manera fundam<strong>en</strong>tal. Sin embargo, <strong>la</strong> Biblioteca Mexicana es una muestra muy<br />
concreta d<strong>el</strong> incipi<strong>en</strong>te comi<strong>en</strong>zo d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />
aboríg<strong>en</strong>es, criollos y p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo cultural, económico<br />
como político.<br />
1
Más esas difer<strong>en</strong>cias, posteriores contradicciones, no se manifiestan d<strong>el</strong> mismo<br />
modo <strong>en</strong> todos los países, aunque <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía, como<br />
recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción impresa, ocurre únicam<strong>en</strong>te cuando se<br />
manifiesta <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia, más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> efectuarse un ba<strong>la</strong>nce<br />
para salvar d<strong>el</strong> olvido docum<strong>en</strong>tos y figuras indisp<strong>en</strong>sables o imposibles <strong>de</strong> no<br />
ser consi<strong>de</strong>rados al estudiarse <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> cada país <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />
Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se observa <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na, y<br />
también <strong>en</strong> los países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos culturalm<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> siglo XX,<br />
como México y Arg<strong>en</strong>tina. M<strong>en</strong>cionemos nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> bibliografía <strong>de</strong> Eguiara<br />
como <strong>la</strong> primera que marca <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre criollos y españoles <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>formación</strong> bibliográfica. Y lo más curioso es que Eguiara no lo hace con<br />
<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> fijar difer<strong>en</strong>cias, sino <strong>de</strong> mostrar que los <strong>de</strong> acá t<strong>en</strong>ían tanto<br />
<strong>de</strong>sarrollo como los <strong>de</strong> allá. Él no <strong>la</strong> compi<strong>la</strong> por motivos separatistas, sino por<br />
s<strong>en</strong>tirse herido <strong>en</strong> su orgullo <strong>de</strong> español d<strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> acá.<br />
Sobre <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia más lejana <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo se <strong>de</strong>be al inglés<br />
Alexan<strong>de</strong>r Dalrymple (1737-1808), qui<strong>en</strong> publicó un pequeño folleto titu<strong>la</strong>do<br />
Catalogue of authors who have writt<strong>en</strong> on Rio <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, Paraguay and Chaco<br />
6. En 1816 se publica también <strong>en</strong> México <strong>la</strong> primera compi<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> siglo xix<br />
Biblioteca Hispanoamericana Sept<strong>en</strong>trional 7, <strong>de</strong>bida a Beristain <strong>de</strong> Souza; <strong>en</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tina Pedro <strong>de</strong> Ang<strong>el</strong>is (1784-1859) realiza compi<strong>la</strong>ciones muy meritorias,<br />
recuperando títulos acerca d<strong>el</strong> Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta y d<strong>el</strong> Chaco 8, pero no es hasta<br />
<strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo xix cuando circu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s más notables, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que<br />
m<strong>en</strong>cionaremos únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>Bibliografía</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />
Aires, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su fundación hasta 1810, inclusive, editada <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong><br />
1866, realizada por Juan María Gutiérrez 9 y <strong>la</strong> <strong>Bibliografía</strong> histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
provincias unidad d<strong>el</strong> Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1780 hasta <strong>el</strong> <strong>de</strong> 1821,<br />
impresa <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 1875.<br />
Debemos t<strong>en</strong>er muy pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s fechas, porque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> hab<strong>la</strong><br />
cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na <strong>la</strong> bibliografía retrospectiva surge <strong>de</strong> forma no simi<strong>la</strong>r, es <strong>de</strong>cir,<br />
cuando ya los países están in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, como <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> México y <strong>la</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tina durante <strong>el</strong> siglo xix, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Puerto Rico y Cuba ya que <strong>la</strong><br />
primera compi<strong>la</strong>ción que circu<strong>la</strong> <strong>en</strong> República Dominicana, Catálogo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
obras, nov<strong>el</strong>as, folletos y periódicos que conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Biblioteca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />
Literaria Amantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz, fundada <strong>el</strong> día 13 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1874 10, ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> 1904. Tres años <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> 1907, <strong>el</strong> bibliógrafo cubano Carlos M.<br />
Tr<strong>el</strong>les (1866-1951) incluyó <strong>en</strong> su Ensayo <strong>de</strong> bibliografía cubana <strong>de</strong> los siglos<br />
xvii y xviii unos Apuntes para <strong>la</strong> bibliografía dominicana y portorriqueña,<br />
contribuciones éstas que no han sido valoradas <strong>en</strong> su justa medida.11<br />
Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> 1908 Tr<strong>el</strong>les propuso al gobierno dominicano<br />
publicar <strong>la</strong> bibliografía dominicana <strong>de</strong> los siglos xvii y xviii, <strong>la</strong> cual contaba con<br />
500 títulos, pero su proposición no fue aceptada 12. ¿Qué ocasionó que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>proceso</strong> d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional no aparezca <strong>la</strong><br />
bibliografía nacional retrospectiva dominicana? ¿Podría <strong>de</strong>cirse que ese<br />
<strong>proceso</strong> aún estaba por nacer o muy primario aún, por lo que no podía<br />
manifestarse como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, una forma o un efecto causado por su<br />
cont<strong>en</strong>ido, una es<strong>en</strong>cia o una causa respectivam<strong>en</strong>te? Estas interrogantes<br />
2
pudieran motivar a los investigadores o historiadores bibliográficos a estudiar y<br />
efectuar análisis que señal<strong>en</strong> <strong>el</strong> por qué <strong>de</strong> esa peculiaridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>nacionalidad</strong> y <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> República Dominicana.<br />
Puerto Rico se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación algo simi<strong>la</strong>r, pero sí <strong>en</strong>contramos ya una<br />
cultura, un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to que se expresa int<strong>el</strong>ectualm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>Bibliografía</strong> Puertorriqueña, <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> María Sama. Este título mereció <strong>el</strong><br />
premio d<strong>el</strong> certam<strong>en</strong> d<strong>el</strong> At<strong>en</strong>eo Puertorriqueño efectuado <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />
1887 13.<br />
Con toda int<strong>en</strong>ción Sama coloca como título o exergo a sus pa<strong>la</strong>bras<br />
introductorias <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to: "El libro es <strong>la</strong> manifestación más<br />
espléndida d<strong>el</strong> progreso <strong>de</strong> un pueblo". Y precisam<strong>en</strong>te, por esa razón, Sama<br />
empr<strong>en</strong>dió su <strong>la</strong>bor, motivado a<strong>de</strong>más por <strong>el</strong> At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong> Puerto Rico que tanto<br />
se <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>a por <strong>el</strong> progreso int<strong>el</strong>ectual d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o querido, promovi<strong>en</strong>do<br />
anualm<strong>en</strong>te certám<strong>en</strong>es cuyos importantes temas son <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia para <strong>el</strong><br />
país y motivo <strong>de</strong> estudio para <strong>el</strong> escritor, propone para <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te concurso<br />
literario, un premio al mejor y más abundante caudal <strong>de</strong> apuntes para un<br />
catálogo razonado <strong>de</strong> su <strong>Bibliografía</strong> Puertorriqueña.<br />
A continuación Sama explica: "No <strong>el</strong> alici<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> ga<strong>la</strong>rdón ofrecido, sino <strong>la</strong><br />
índole d<strong>el</strong> trabajo, me ha impulsado a pres<strong>en</strong>tarme <strong>en</strong> <strong>la</strong> lid, llevando un<br />
catálogo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras puertorriqueñas <strong>de</strong> que consta mi biblioteca".<br />
Es necesario que se subray<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros juicios <strong>de</strong> Sama, y <strong>el</strong> refer<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación cronológica <strong>de</strong> los textos, ya que: "De este modo podrá<br />
apreciarse paso a paso los l<strong>en</strong>tos progresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía puertorriqueña".<br />
Otro aspecto que evid<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to profundo que t<strong>en</strong>ía Sama acerca<br />
<strong>de</strong> su trabajo lo t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> <strong>la</strong> afirmación: "Yo sé bi<strong>en</strong> que mi catálogo dista<br />
mucho <strong>de</strong> ser completo, pero él vi<strong>en</strong>e a ll<strong>en</strong>ar un vacío s<strong>en</strong>tido por todos, y<br />
será <strong>el</strong> precursor <strong>de</strong> otros trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma índole que irán<br />
perfeccionándose hasta que ofrezcan un cuadro exacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras<br />
Puertorriqueñas". Es interesante observar <strong>el</strong> estudio que hace Sama <strong>de</strong> su<br />
compi<strong>la</strong>ción que únicam<strong>en</strong>te incluyó un índice <strong>de</strong> títulos, pero r<strong>el</strong>aciona <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> obras por años, por lo que es fácil <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> su <strong>Bibliografía</strong>,<br />
1885 es <strong>el</strong> año que aparece con mayor número <strong>de</strong> escritos, 33. De igual modo<br />
r<strong>el</strong>aciona los impresos <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Puerto Rico y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otros países.<br />
A<strong>de</strong>más, c<strong>la</strong>sifica los asi<strong>en</strong>tos por materias, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s obras poéticas <strong>la</strong>s más<br />
registradas, 47, seguidas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras con producciones <strong>en</strong> prosa y verso, 42;<br />
dramáticas, 29; nov<strong>el</strong>as 22 y 10 <strong>de</strong> obras ci<strong>en</strong>tíficas. Asimismo r<strong>el</strong>aciona los<br />
títulos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a más <strong>de</strong> un autor, 6; así como <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> los autores<br />
con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias, señalándose los vernáculos al escribirse con<br />
letras bastardil<strong>la</strong>s.<br />
Todas <strong>la</strong>s anteriores anotaciones hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta obra, por su técnica<br />
compi<strong>la</strong>toria y estudio d<strong>el</strong> repertorio, un mod<strong>el</strong>o que no ha sido resaltado. Pero<br />
a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis ya m<strong>en</strong>cionado hal<strong>la</strong>mos juicios <strong>de</strong> suma importancia: "El<br />
libro, <strong>el</strong> folleto, <strong>el</strong> periódico que inspiraban <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas y fecundas i<strong>de</strong>as, y<br />
que llevaban al espíritu un rayo <strong>de</strong> luz, al alma un goce inefable, al corazón un<br />
ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esperanza, eran cond<strong>en</strong>ados a <strong>la</strong> hoguera para no turbar nuestra<br />
3
tranquilidad y nuestra dicha: <strong>en</strong> cambio <strong>la</strong> hoja of<strong>en</strong>siva, <strong>el</strong> folleto insulso, <strong>el</strong><br />
libro que nada hab<strong>la</strong>ba a <strong>la</strong> razón, t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> asilo <strong>en</strong> nuestra olvidada<br />
is<strong>la</strong>, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasto que <strong>de</strong>bía nutrir nuestra int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia". Párrafos más<br />
ad<strong>el</strong>antes, a modo <strong>de</strong> conclusión p<strong>la</strong>ntea: "Si <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración actual; así como <strong>la</strong>s<br />
pasadas pued<strong>en</strong> disculpar su atraso, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración que se levanta, poseedora<br />
<strong>de</strong> tantos bi<strong>en</strong>es, nada hal<strong>la</strong>ría que pudiese disculpar<strong>la</strong>".<br />
"T<strong>en</strong>drían <strong>en</strong> su <strong>en</strong>cargo <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia con que se miran <strong>en</strong>tre nosotros <strong>la</strong>s<br />
obras d<strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io y <strong>el</strong> poco estímulo y <strong>la</strong> poca protección que se disp<strong>en</strong>sa d<strong>el</strong><br />
tal<strong>en</strong>to. ¿Podría ucir que <strong>la</strong> instrucción <strong>en</strong> Puerto Rico no ocupa todavía <strong>el</strong><br />
honroso puesto que le correspon<strong>de</strong>? ¿Podrá indicar que <strong>el</strong> alto precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
impresiones tipográficas <strong>en</strong>tre nosotros dificulta <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia?. Tal vez t<strong>en</strong>ga razón. Por fortuna algunos c<strong>en</strong>tros literarios, como<br />
<strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Real <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>as Letras; <strong>en</strong> años anteriores y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong><br />
At<strong>en</strong>eo y otros distinguidos círculos, han prop<strong>en</strong>dido a estimu<strong>la</strong>r al escritor y a<br />
que alcanc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>el</strong> mayor grado <strong>de</strong> espl<strong>en</strong>dor posible (...) pero mi<strong>en</strong>tras<br />
<strong>la</strong> instrucción no se g<strong>en</strong>eralice y se <strong>en</strong>sanche más y más cada día <strong>la</strong> órbita <strong>en</strong><br />
que gire, para que nazca con <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>el</strong> amor a <strong>la</strong> lectura; y mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> tipografía<br />
no se abarata para que se facilite <strong>la</strong> publicación d<strong>el</strong> libro, no habremos logrado<br />
<strong>la</strong> más b<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> nuestras aspiraciones. Trabájese para conseguir <strong>la</strong> realización<br />
<strong>de</strong> ambos fines, sobretodo <strong>la</strong> d<strong>el</strong> primero y <strong>de</strong> nuestra pr<strong>en</strong>sa saldrán<br />
anualm<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> obras que pregonarán nuestra ilustración y nuestra<br />
cultura".<br />
Con posterioridad merec<strong>en</strong> <strong>de</strong>stacarse <strong>la</strong> <strong>Bibliografía</strong> Puertorriqueña (1493-<br />
1930)14, <strong>de</strong>bida a Antonio Salvador Pedrera, como se recordará también<br />
Tr<strong>el</strong>les contribuyó al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía como medio <strong>de</strong> in<strong>formación</strong> <strong>en</strong><br />
Puerto Rico 15.<br />
En Cuba se aprecia <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía <strong>en</strong> una época sumam<strong>en</strong>te<br />
interesante, que como dijera <strong>el</strong> bibliógrafo Fermín Peraza, parecería indicar <strong>la</strong><br />
ocasión <strong>en</strong> que se hacía necesaria <strong>la</strong> unción d<strong>el</strong> compi<strong>la</strong>dor para hacer <strong>el</strong><br />
ba<strong>la</strong>nce requerido. Precisam<strong>en</strong>te movido por ese interés <strong>de</strong> salvar para <strong>la</strong>s<br />
g<strong>en</strong>eraciones futuras lo que había salido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa cubana, efectuó Antonio<br />
Bachiller y Morales (1812-1889) su trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal catálogo, que no ti<strong>en</strong>e simi<strong>la</strong>r<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s. No es <strong>la</strong> técnica, ni <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to, ni<br />
<strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los asi<strong>en</strong>tos, ni <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> índices auxiliares lo que <strong>de</strong>be<br />
l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los dos catálogos <strong>de</strong> Bachiller, <strong>el</strong> <strong>de</strong> libros y folletos, y <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> publicaciones periódicas, sino <strong>el</strong> espíritu que lo anima, expresado también<br />
<strong>en</strong> otros estudios <strong>de</strong> Bachiller acerca <strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> nuestra historia e<br />
instrucción. Es <strong>en</strong> este aspecto que consi<strong>de</strong>ro más r<strong>el</strong>evante <strong>la</strong> compi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
Bachiller, ya que incluso vio <strong>en</strong> <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> los impresos un instrum<strong>en</strong>to<br />
importante, fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong>s indagaciones que <strong>de</strong>bían efectuar <strong>la</strong>s<br />
g<strong>en</strong>eraciones futuras sobre nuestras raíces culturales e históricas. Pero<br />
a<strong>de</strong>más, este catálogo evid<strong>en</strong>ció <strong>la</strong>s contradicciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre criollos y<br />
españoles, como lo refleja también Eguiara y Egur<strong>en</strong> y lo manifestó toda<br />
compi<strong>la</strong>ción que tuvo por finalidad <strong>de</strong>stacar lo vernáculo como un modo <strong>de</strong> que<br />
se conociera <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> país.<br />
4
No <strong>de</strong>bemos olvidar que <strong>el</strong> catálogo, o mejor dicho, los catálogos se compi<strong>la</strong>n y<br />
publican <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a colonia sin p<strong>en</strong>sar Bachiller 16 que fueran instrum<strong>en</strong>tos que<br />
con <strong>el</strong> tiempo se estudiaran como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que contribuyeran a <strong>la</strong><br />
profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre criollos y españoles <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo<br />
int<strong>el</strong>ectual, por registrarse docum<strong>en</strong>tos que reflejaban <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tista e integrista. No <strong>de</strong>be pasarse por alto que este <strong>la</strong>boreo se da a<br />
conocer justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los dos primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década d<strong>el</strong> 60, <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />
década don<strong>de</strong> estal<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> los Diez Años, y como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
esa conti<strong>en</strong>da <strong>la</strong> actividad bibliográfica <strong>de</strong>crece; concluida <strong>la</strong> b<strong>el</strong>igerancia, <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong> bibliografías se increm<strong>en</strong>ta, <strong>el</strong> propio Bachiller y otros 17<br />
seguidores cultivan <strong>la</strong> bibliografía como medio <strong>de</strong> in<strong>formación</strong> <strong>de</strong> manera<br />
notable, pero <strong>el</strong> reinicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gesta separatista <strong>de</strong> 1895, ocasiona <strong>el</strong> cese<br />
nuevam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía durante <strong>el</strong> siglo XIX.<br />
En los primeros años d<strong>el</strong> siglo xx aparece <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Carlos M. Tr<strong>el</strong>les (1866-<br />
1951) qui<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma gigantesca compi<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>Bibliografía</strong> Cubana, registrando<br />
nuestra producción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo xvii hasta <strong>el</strong> año 1916 d<strong>el</strong> siglo xx, sin contar<br />
sus obras especializadas 18. Es interesante observar que justam<strong>en</strong>te durante<br />
los años <strong>en</strong> que ti<strong>en</strong>e lugar <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y p<strong>en</strong>etración económica, cultural y<br />
política d<strong>el</strong> imperialismo estadounid<strong>en</strong>se, un individuo busque <strong>la</strong> reafirmación<br />
<strong>de</strong> los valores patrios <strong>en</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> todos los impresos cubanos,<br />
precisam<strong>en</strong>te un hombre que admiraba <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong><br />
los Estados Unidos; sin proponérs<strong>el</strong>o, Tr<strong>el</strong>les, reafirmaba, corroboraba y<br />
<strong>de</strong>mostraba <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>nacionalidad</strong>.<br />
Sin embargo, estos aspectos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> bibliografía como medio <strong>de</strong><br />
in<strong>formación</strong>, ap<strong>en</strong>as han sido tocados, por tanto urge que <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinqu<strong>en</strong>io que<br />
comi<strong>en</strong>za <strong>en</strong> 1991, se estudie y se ahon<strong>de</strong> <strong>en</strong> los análisis <strong>de</strong> los repertorios<br />
retrospectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía nacional cubana como fu<strong>en</strong>tes cognoscitivas<br />
para estudiar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia a través <strong>de</strong> tales obras, e<br />
indagar <strong>la</strong>s causas objetivas que motivan su surgimi<strong>en</strong>to, y que conviert<strong>en</strong> tales<br />
repertorios <strong>en</strong> termómetros o medidores d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>formación</strong><br />
socioeconómica don<strong>de</strong> se compi<strong>la</strong>n y editan. Sólo me resta <strong>la</strong>nzar una<br />
invitación a los historiadores para que junto a los bibliógrafos principiemos a<br />
<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> este campo, ap<strong>en</strong>as explorado y que nos <strong>de</strong>para muchas sorpresas<br />
cuando se efectú<strong>en</strong> estudios comparativos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía<br />
como medio <strong>de</strong> in<strong>formación</strong> <strong>en</strong> loa República Dominicana, Puerto Rico y Cuba,<br />
y su contribución a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>nacionalidad</strong> y cultura<br />
criol<strong>la</strong> 19.<br />
<strong>Bibliografía</strong><br />
1. Bale, John. Illustrium maioris Britaniae scriptorum, hoc est Anglie,<br />
cambriae ac Scotiae summarum.–Wess<strong>el</strong>, 1548.<br />
2. L<strong>en</strong>í Pin<strong>el</strong>o, Antonio. Epítome <strong>de</strong> <strong>la</strong> biblioteca ori<strong>en</strong>tal y occid<strong>en</strong>tal,<br />
náutica y geográfica.– Madrid, 1679.<br />
3. Equiara y Egur<strong>en</strong>, José. Biblioteca mexicana.– México, 1755. Citado por<br />
María Emilia Josefa Sabor.<br />
4. Sabor, Josefa Emilia. Manual <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> in<strong>formación</strong>.–Bu<strong>en</strong>os Aires :<br />
Editorial Kap<strong>el</strong>usz, 1951.– p. 129.<br />
5
5. Dalrymple, Alexan<strong>de</strong>r. Catalogue of authors who have writ<strong>en</strong> or Río <strong>de</strong><br />
<strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta.–Lond<strong>en</strong> : Ba<strong>la</strong>ntine and <strong>La</strong>w, 1807-1808.– 22p.<br />
6. Biblioteca Hispanoamericana Sept<strong>en</strong>trional, Beristain <strong>de</strong> Souza.–<br />
México, 1816-1821<br />
7. Gutiérrez, Juan María. <strong>Bibliografía</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />
Aires, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su fundación hasta <strong>el</strong> año 1810, inclusive.– Bu<strong>en</strong>os Aires :<br />
Impr. De Mayo, 1866.– p.34, 43, 246.<br />
8. Zanny, Antonio. <strong>Bibliografía</strong> histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias unidas d<strong>el</strong> Río <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1780 hasta <strong>el</strong> <strong>de</strong> 1821.– Bu<strong>en</strong>os Aires : Impr<strong>en</strong>ta<br />
Americana, 1875.– p. 476.<br />
9. Catálogo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras, nov<strong>el</strong>as, folletos y periódicos que conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
Biblioteca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Literaria Amantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz, fundada <strong>el</strong> día 13<br />
<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1874.– Santiago <strong>de</strong> los caballeros : Impr. De José Ma.<br />
V<strong>el</strong>a Mor<strong>el</strong>, 1904.– 1t. (s.p).<br />
10. Tr<strong>el</strong>les, Carlos M. Apuntes para <strong>la</strong> bibliografía dominicana y<br />
puertorriqueña. En su: Ensayo <strong>de</strong> bibliografía cubana <strong>de</strong> los siglos xvii y<br />
xviii.– Matanzas : Impr. D<strong>el</strong> Escritorio, 1907. P.<br />
11. Hom<strong>en</strong>aje al Sr. Carlos M. Tr<strong>el</strong>les y Yanín : Socio <strong>de</strong> Honor, Asociación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Pr<strong>en</strong>sa Médica.– Matanzas : Impr. De Juan Oliver, 1919.– p. 35.<br />
12. Sama, Manu<strong>el</strong> María. <strong>Bibliografía</strong> puertorriqueña.– Mayoguey : Tip.<br />
Comercial, 1887.– p. 61.<br />
13. Pedrera, Salvador. <strong>Bibliografía</strong> puertorriqueña : 1493-1930.– Madrid :<br />
[s.n.], 1932. –p. 707.<br />
14. Tr<strong>el</strong>les, op. Cit. (11).<br />
15. Bachiller y Morales, Antonio. Catálogo <strong>de</strong> libros y folletos impresos <strong>en</strong><br />
Cuba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> impr<strong>en</strong>ta hasta 1840.– En su: Apuntes<br />
para <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras y <strong>la</strong> instrucción pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cuba.–<br />
<strong>La</strong> Habana : Impr. El Tiempo, 1861.– t.3, p. 124-214.<br />
16. Bachiller y Morales, Antonio. Publicaciones periódicas: catálogo y<br />
cronológico hasta 1840 inclusive.– En su : Apuntes para <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
letras y <strong>la</strong> instrucción pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cuba.– t.2.<br />
17. Tr<strong>el</strong>les, Carlos M. Ensayo <strong>de</strong> bibliografía cubana <strong>de</strong> los siglos xvii y<br />
xviii.– Matanzas : Impr. El Escritorio, 1907-1908.– 2t.<br />
18. Tr<strong>el</strong>les, Carlos M. <strong>La</strong> bibliografía cubana d<strong>el</strong> siglo xix.– Matanzas : Impr.<br />
<strong>de</strong> Quirós y Estrada, 1911-1915.– 8t.<br />
19. Tr<strong>el</strong>les, Carlos M. <strong>Bibliografía</strong> cubana d<strong>el</strong> siglo xx.– Matanzas : Impr.<br />
Viudad <strong>de</strong> Quirós y Estrada, 1916-1917.– 2t.<br />
20. <strong>La</strong> bibliografía cubana <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo xix. En: <strong>Bibliografía</strong> <strong>de</strong> bibliografías<br />
cubanas (1859-1872).– <strong>La</strong> Habana. Editorial Organismos, 1973.– p. 11-<br />
18.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Robaina, Tomás. “<strong>La</strong> <strong>Bibliografía</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>formación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nacionalidad</strong> y <strong>la</strong><br />
cultura <strong>en</strong> los países antil<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na. (Invitación para su estudio)”.<br />
Bibliotecas. (1-2): 65- 73, <strong>en</strong>ero – diciembre 1999<br />
© Copyright 2001 Biblioteca Nacional José Martí.<br />
Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Tomás Fernán<strong>de</strong>z Robaina, Investigador y profesor titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Nacional José Martí.<br />
6