14.05.2013 Views

Ometéotl - concepción de la deidad suprema en el México ...

Ometéotl - concepción de la deidad suprema en el México ...

Ometéotl - concepción de la deidad suprema en el México ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Estudios Latinoamericanos 10, 1985<br />

PL ISSN 0137-3080<br />

<strong>Ometéotl</strong> — <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>idad <strong>suprema</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>México</strong> prehispánico.<br />

Andrzej Wierciński<br />

El vocablo «símbolo» <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> symballesthai griega, compuesta <strong>de</strong> sym —<br />

junto y ballein — arrol<strong>la</strong>r, juntar o reunir. Symballesthai significa, pues,<br />

estar <strong>en</strong>rol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ja o reunido. Por lo tanto, <strong>el</strong> símbolo es un<br />

signo que une y agrupa <strong>en</strong> torno suyo varias acepciones.<br />

El signo siempre ti<strong>en</strong>e una forma <strong>de</strong>terminada: pue<strong>de</strong> ser imag<strong>en</strong>, pa<strong>la</strong>bra,<br />

signo <strong>de</strong> escritura o notación matemática. Su forma recibe significado<br />

a través <strong>de</strong> una asignación casual y arbitraria, una analogía metafórica,<br />

<strong>de</strong> distintos grados <strong>de</strong> espontaneidad, o un vínculo <strong>de</strong> hereditaria<br />

asociación con los c<strong>en</strong>tros emotivos. En este último caso,<br />

<strong>el</strong> símbolo es un arquetipo. El arquetipo y <strong>el</strong> signo arbitrario constituy<strong>en</strong><br />

dos extremos <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> simbolización.<br />

En <strong>la</strong> etapa avanzada <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>igioso <strong>el</strong> hombre<br />

consituye un objeto vivo cuyo signo simbólico preexiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>idad <strong>suprema</strong>. El mismo <strong>en</strong>foque repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia contemporánea<br />

al afirmar que <strong>el</strong> g<strong>en</strong>otipo <strong>de</strong>l hombre <strong>de</strong>termina estados <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su f<strong>en</strong>otipo y que <strong>la</strong> interiorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> instrucción simbólica<br />

por parte <strong>de</strong>l medio educativo <strong>de</strong>termina, junto con <strong>el</strong> g<strong>en</strong>otipo,<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong>l hombre.<br />

La parte consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad humana está evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te conc<strong>en</strong>trada<br />

<strong>en</strong> torno a un núcleo, manifestándose éste, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista psíquico, como <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong>l Yo propio <strong>de</strong>l hombre; <strong>de</strong>l Yo que es<br />

simple e indivisible y pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r varias re<strong>la</strong>ciones asociativas con<br />

difer<strong>en</strong>tes conceptos. La esquizofr<strong>en</strong>ia no consiste <strong>en</strong> un <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l Yo, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad.<br />

La c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l <strong>en</strong>te humano es perceptible también <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> exterior,


10 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

manifestándose sobre todo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l sistema nervioso<br />

cuyo núcleo c<strong>en</strong>tral se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza.<br />

Mas, <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>el</strong> hombre lo experim<strong>en</strong>ta también <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>rredor suyo. En cada sociedad hay una autoridad que gobierna;<br />

igualm<strong>en</strong>te, una célu<strong>la</strong> viva, un átomo, <strong>el</strong> sistema so<strong>la</strong>r o una ga<strong>la</strong>xia<br />

pose<strong>en</strong> sus núcleos organizadores. No se pue<strong>de</strong> prescindir <strong>de</strong> Ja ev<strong>en</strong>tualidad<br />

<strong>de</strong> que <strong>el</strong> universo <strong>en</strong> expansión, <strong>el</strong> cosmos, también se rija<br />

por <strong>el</strong> principio c<strong>en</strong>tralizador, ya que — según <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo cosmológico<br />

actualm<strong>en</strong>te más <strong>en</strong> boga — se expandió <strong>de</strong> un gas <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal sumam<strong>en</strong>te<br />

comprimido <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se produjo algún tipo <strong>de</strong> explosión.<br />

La r<strong>el</strong>igión, consi<strong>de</strong>rada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista institucional, y su <strong>concepción</strong><br />

<strong>de</strong>l mundo tampoco lograron escaparse a este principio, repres<strong>en</strong>tado<br />

primeram<strong>en</strong>te por un chaman y luego por <strong>la</strong> élite teocrática <strong>en</strong>cabezada<br />

por <strong>el</strong> sumo sacerdote. Incluso cada una <strong>de</strong> nuestras parroquias ti<strong>en</strong>e<br />

su párroco o pastor.<br />

También los mo<strong>de</strong>los r<strong>el</strong>igiosos <strong>de</strong>l mundo siempre compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n un símbolo<br />

c<strong>en</strong>tral que organiza <strong>en</strong> torno suyo <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los.<br />

Dicho símbolo expresa, in<strong>el</strong>udiblem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> universal principio <strong>de</strong> un<br />

c<strong>en</strong>tro integrador e iniciador.<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo se dirige a mostrar ese tipo <strong>de</strong> símbolo c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>igión mexicana, conocido bajo <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>.<br />

El estudio más completo, hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong><br />

fue realizado por Migu<strong>el</strong> León Portil<strong>la</strong> 1<br />

. Sin embargo, si<strong>en</strong>do escasas<br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes escritas consultadas por León Portil<strong>la</strong>, su p<strong>la</strong>nteo <strong>de</strong>l problema<br />

resulta <strong>de</strong>masiado limitado. Hace falta sobre todo un análisis etimológico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra «<strong>Ometéotl</strong>», ya que <strong>en</strong> casos como éste <strong>la</strong> intuición<br />

lingüística su<strong>el</strong>e ser infalible.<br />

Sabido es que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> cuestión consta <strong>de</strong> dos vocablos: Orne —<br />

dos y téotl — dios. Se trata <strong>de</strong> un dios concebido como capaz <strong>de</strong> manifestarse<br />

dual. Pero uno no pue<strong>de</strong> limitarse a un análisis tan superficial,<br />

puesto que <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad arcaica <strong>la</strong>s asociaciones fonéticas originaban<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te toda una variedad <strong>de</strong> asociaciones semánticas.<br />

Analicemos, pues, más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos fonéticos <strong>de</strong> nuestra<br />

pa<strong>la</strong>bra, basándonos <strong>en</strong> <strong>el</strong> diccionario <strong>de</strong> R. Simeón 2<br />

. Según esta obra,<br />

on u om es una partícu<strong>la</strong> verbal que se une con pronombres personales<br />

y ti<strong>en</strong>e un significado complem<strong>en</strong>tario, contribuy<strong>en</strong>do también a cierta<br />

1. M. León Portil<strong>la</strong>: La filosofía náhuatl estudiada <strong>en</strong> sus fu<strong>en</strong>tes, <strong>México</strong> 1959.<br />

2. R. Simeon: Dictionnaire <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ngue náhuatl ou mexicaine, Graz 1963.


11 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA. DEIDAD SUPREMA...<br />

<strong>el</strong>egancia fónica <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión. A<strong>de</strong>más, se <strong>la</strong> usa para unir los numerales,<br />

por ejemplo: mac<strong>la</strong>ctli om-ome significa doce. Finalm<strong>en</strong>te, se<br />

emplea on y om como indicadores <strong>de</strong> lugar, por ejemplo: oncan —<br />

allí don<strong>de</strong>, aquí, he aquí. Es característica <strong>de</strong>l significado que ti<strong>en</strong>e<br />

om-on <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta sí<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras tales como onoc — ir,<br />

omaxalli — combinación <strong>de</strong> varios caminos o s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros (!!), omachtia —<br />

<strong>en</strong>señar <strong>el</strong> camino a algui<strong>en</strong>, ornacie — completo, ll<strong>en</strong>o.<br />

Luego, <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong> te, incluida fonéticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> vocablo téotl, significa<br />

: algui<strong>en</strong>, otro, mucho, extremadam<strong>en</strong>te; mi<strong>en</strong>tras que otli connota<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> canal, arteria, v<strong>en</strong>a, rastro o conducto, reduciéndose a otl<br />

cuando va al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra. De <strong>el</strong>lo se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que téotl <strong>en</strong> su<br />

acepción más profunda significa: <strong>el</strong> Camino <strong>de</strong> Algui<strong>en</strong> Muy Gran<strong>de</strong>,<br />

correspondi<strong>en</strong>do, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> guardar un parecido fonético, a Tao<br />

chino que significa Camino y S<strong>en</strong>tido. Tao también <strong>en</strong>carna <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> manifestarse dual, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>nominado Tai-chi-tu, Finalidad<br />

Suprema, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> dos extremos: Yang e Yin.<br />

El conocido poema <strong>de</strong> los Cantares Mexicanos (A. M. Garibay K. 3 ) se<br />

refiere <strong>la</strong>pidariam<strong>en</strong>te al camino hacia <strong>Ometéotl</strong>:<br />

¿A dón<strong>de</strong> iré?<br />

¿A dón<strong>de</strong> iré?<br />

El camino <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong><br />

¿Por v<strong>en</strong>tura es tu casa <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>scarnados?<br />

¿Acaso <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o<br />

o so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te aquí <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra<br />

es <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>scarnados?<br />

Y <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto que sigue se afirma que todos nosotros iremos a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong><br />

<strong>Ometéotl</strong>.<br />

En <strong>el</strong> texto aducido <strong>en</strong>contramos una serie <strong>de</strong> calificaciones referidas al<br />

<strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>, a Su Casa l<strong>la</strong>mada País <strong>de</strong> los Descarnados, don<strong>de</strong><br />

los muertos pier<strong>de</strong>n su forma corporal. Aqu<strong>el</strong> lugar se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> lo alto<br />

e interior <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> camino hacia allí p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y escarpado<br />

como si pasase por una montaña. Por <strong>el</strong>lo, otro poema <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

recopi<strong>la</strong>ción dice refiriéndose a <strong>Ometéotl</strong>-Dador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vida:<br />

«En <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o tú vives;<br />

<strong>la</strong> montaña tú sosti<strong>en</strong>es,<br />

<strong>el</strong> Anáhuac <strong>en</strong> tu mano está».<br />

3. Todos los textos citados <strong>de</strong> los Cantares mexicanos han sido traducidos por A. M. Garibay K.: Historia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura náhuatl, <strong>México</strong> 1953-1954.


12 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

Sabemos también, a través <strong>de</strong> otros textos, que <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong> lleva<br />

<strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Omeyocan, Lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dualidad, <strong>de</strong>signado <strong>en</strong> fórmu<strong>la</strong>s<br />

rituales que se repetían <strong>en</strong> ceremonias como <strong>la</strong> <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una criatura<br />

como Lugar Muy Alto o, con más precisión <strong>en</strong> otras fu<strong>en</strong>tes, como<br />

espacio ubicado más allá <strong>de</strong> los nueve, once o doce ci<strong>el</strong>os o pisos c<strong>el</strong>estiales.<br />

Concretam<strong>en</strong>te, se trata <strong>de</strong>l tredécimo piso, <strong>el</strong> más alto, don<strong>de</strong><br />

empieza <strong>la</strong> teo- cosmo- y antropogonía. Es allí don<strong>de</strong> nac<strong>en</strong> los dioses<br />

e, igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s almas humanas, que vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a aqu<strong>el</strong> espacio tras borrarse<br />

totalm<strong>en</strong>te lo terr<strong>en</strong>al y convertirse <strong>en</strong> los Descorporizados. Se<br />

dice que es lugar don<strong>de</strong> existe <strong>la</strong> vida y <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s almas son <strong>en</strong>viadas<br />

a <strong>la</strong>s criaturas, que han <strong>de</strong> recorrer un <strong>la</strong>rgo camino para po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>contrarse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> su madre. Asimismo, es allí don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>termina<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los hombres y <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s cosas. Encontramos también<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación: Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Plumas <strong>de</strong> Quetzal.<br />

Mas, lo es<strong>en</strong>cial es que se trata <strong>de</strong>l Lugar <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>, concebido éste<br />

como capaz <strong>de</strong> manifestarse dual y, por lo tanto, <strong>de</strong> organizar al mundo<br />

<strong>en</strong> antinomias pareadas.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> simbolización <strong>de</strong> antinomias m<strong>en</strong>cionadas es igual a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> otras r<strong>el</strong>igiones astrobiológicas y cre<strong>en</strong>cias anteriores, o sea a través<br />

<strong>de</strong>l dimorfismo sexual <strong>de</strong>l hombre (A. Wierciński 4 ). Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

<strong>Ometéotl</strong> aparece con dos rostros <strong>de</strong>signándose <strong>en</strong> este caso a Omeyocan<br />

como lugar don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong>n <strong>el</strong> Gran Dios y <strong>la</strong> Gran Diosa, <strong>el</strong> Hombre<br />

y <strong>la</strong> Mujer C<strong>el</strong>estes, Ometecuhtli y Omecihuatl, <strong>el</strong> Señor y <strong>la</strong> Señora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dualidad.<br />

<strong>Ometéotl</strong> mismo es una fu<strong>en</strong>te inexplorable <strong>de</strong> todo lo que existe y vive.<br />

En <strong>el</strong> Códice Ríos se constata que a <strong>Ometéotl</strong> no se le ache ofr<strong>en</strong>das<br />

porque «no es <strong>de</strong>monio, ni tiempo, ni hombre». No fue creado sino él<br />

creó a sí mismo; es invisible e impalpable como Yohualehecátl, Vi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Noche.<br />

Dado lo anterior, «nadie pue<strong>de</strong> ser amigo <strong>de</strong>l Dador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vida; sólo es invocado,<br />

a su <strong>la</strong>do junto a él se pue<strong>de</strong> vivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra», según <strong>de</strong>scribe<br />

<strong>el</strong> famoso poema <strong>de</strong>l rey Nezahualcóyotl. El mundo constituye únicam<strong>en</strong>te<br />

un libro <strong>de</strong> pinturas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que viv<strong>en</strong> los hombres «coloreándolo<br />

con sus cantos». Nezahualcóyotl afirma que <strong>el</strong> Dios supremo no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

crea <strong>la</strong>s cosas como si fueran obras <strong>de</strong> arte, sino también <strong>la</strong>s<br />

4. A. Wierciński: El pap<strong>el</strong> simbólico <strong>de</strong>l dimorfismo sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ologias arcaicas (<strong>en</strong> po<strong>la</strong>co), «Przegląd<br />

Antropologiczny», Vol. 47, 1981, pp. 285-299.


13 OMETEOTL - CONCEPCIÓN DE LA DEIDAD SUPREMA...<br />

transforma y <strong>de</strong>struye «sombreándo<strong>la</strong>s». Dice Nezahualcóyotl: «sólo<br />

Tú alteras <strong>la</strong>s cosas, como lo sabe nuestro corazón» y continúa: «<strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong>struirás a águi<strong>la</strong>s y tigres y con tinta negra borrarás lo que fue<br />

<strong>la</strong> hermandad, <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> nobleza» porque «sólo <strong>en</strong> tu libro <strong>de</strong><br />

pinturas vivimos, aquí sobre <strong>la</strong> tierra». Pregunta <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> autor:<br />

«¿Acaso <strong>de</strong> veras se vive con raíz <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra?», «Nadie sabe bi<strong>en</strong> qué<br />

es tu riqueza, qué son tus flores, ¡oh, Creador <strong>de</strong> ti mismo!». Aparece<br />

aquí un símbolo <strong>de</strong> suma importancia, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor, <strong>de</strong>l cual se hab<strong>la</strong>rá<br />

más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte y más allá <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido superficial atribuido por León<br />

Portil<strong>la</strong> qui<strong>en</strong> afirma que se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía. Aquí sólo convi<strong>en</strong>e<br />

ilustrar <strong>el</strong> otro s<strong>en</strong>tido que se trasluce <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor con pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Chan<br />

k'in (Pequeño Sol), chaman <strong>de</strong> los <strong>la</strong>candones, recogidas por Bruce 5 :<br />

«K'akoch [Gran Fuego y también Esposo Dos o Señor Dos] es <strong>el</strong><br />

dios <strong>de</strong> los dioses, más allá <strong>de</strong> lo que <strong>el</strong> hombre pueda conocer o compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />

K'akoch hizo <strong>la</strong> tierra, <strong>el</strong> agua, <strong>el</strong> primer sol y <strong>la</strong> luna. K'akoch<br />

creó <strong>la</strong> flor <strong>de</strong> nardo e hizo que los dioses nacieran <strong>de</strong> sus flores».<br />

Si<strong>en</strong>do concebido <strong>Ometéotl</strong>, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s objeciones<br />

al respecto, como sujeto y persona y no como lo abstracto filosófico <strong>de</strong><br />

lo Absoluto, <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tal calificación <strong>de</strong> este num<strong>en</strong> <strong>la</strong> constituye<br />

<strong>el</strong> principio paternal, b<strong>en</strong>igno <strong>en</strong> cuanto a su carácter, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

función maternal, aspecto es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>, está<br />

expresam<strong>en</strong>te sometida a <strong>la</strong> paternidad masculina. Ilustran perfectam<strong>en</strong>te<br />

este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s rituales que acompañaban <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> una criatura, recogidas por Sahagún 6 . Por ejemplo, <strong>la</strong> partera<br />

<strong>de</strong>cía a una niña recién nacida: «Señora mía muy amada, seáis<br />

muy bi<strong>en</strong> llegada, trabajó habéis t<strong>en</strong>ido; os ha <strong>en</strong>viado acá vuestro padre<br />

humanísimo, que está <strong>en</strong> todo lugar, criador y hacedor [...] No sabemos<br />

<strong>la</strong> v<strong>en</strong>tura o fortuna que te ha cabido, no sabemos qué son los<br />

dones o merce<strong>de</strong>s que te ha hecho nuestro padre y nuestra madre, <strong>el</strong><br />

gran señor y <strong>la</strong> gran señora que están <strong>en</strong> los ci<strong>el</strong>os...».<br />

El fragm<strong>en</strong>to aducido recalca <strong>el</strong> <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Ometecuhtli y Omecihuatl,<br />

aunque más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte reaparece <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>:<br />

«... seáis muy v<strong>en</strong>ida, seáis muy bi<strong>en</strong> llegada, guár<strong>de</strong>os y ampáreos<br />

y adórneos, provéaos <strong>el</strong> que está <strong>en</strong> todo lugar, vuestro padre y madre,<br />

que es padre <strong>de</strong> todos».<br />

5. R. D. Bruce, C. Robles, E. Ramos Chao: Los <strong>la</strong>candones. Cosmovision maya, <strong>México</strong> 1971.<br />

6, B. lie Sahagún: Historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> Nueva España, ed. A. M. Garibay K., <strong>México</strong> 1956<br />

capítulos 30-33).


14 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

Habi<strong>en</strong>do nacido un varón, <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> se reducía a lo sigui<strong>en</strong>te: «... <strong>de</strong>seo<br />

que te guíe, y te provea, y te adorne, aqu<strong>el</strong> que está <strong>en</strong> todo lugar».<br />

A través <strong>de</strong>l baño ritual que al niño recién nacido lo purifica <strong>de</strong>l mal llegamos<br />

a saber que este mal se remonta a <strong>la</strong> época anterior al<br />

principio <strong>de</strong>l mundo, al igual que <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> cada ser humano:<br />

«... limpíeos él que está <strong>en</strong> todo lugar, y t<strong>en</strong>ga por bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> apartar <strong>de</strong><br />

vos todo <strong>el</strong> mal que traéis con vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong>l mundo.<br />

Vayase fuera, apártese <strong>de</strong> vos lo malo que os ha pegado vuestra madre<br />

y vuestro padre».<br />

El agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera ablución ritual <strong>de</strong>l niño, purificadora <strong>de</strong>l protomal<br />

y <strong>de</strong>l mal heredado <strong>de</strong> los padres, <strong>de</strong>be su facultad a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>Ometéotl</strong>, que <strong>en</strong> esta función muestra dos rostros: él <strong>de</strong> Chalchiuhtlicue<br />

y <strong>de</strong> Chalchiuht<strong>la</strong>tonac. He aquí un texto que versa sobre <strong>el</strong>lo: «... Piadosísima<br />

señora nuestra que os l<strong>la</strong>máis Chalchiuhtlicue o Chalchiuht<strong>la</strong>tonac;<br />

aquí ha v<strong>en</strong>ido a este mundo este vuestro siervo, al cual ha<br />

<strong>en</strong>viado acá nuestra madre y nuestro padre, que se l<strong>la</strong>ma Ometecuhtli<br />

y Omecihuatl, que viv<strong>en</strong> sobre los nueve ci<strong>el</strong>os, que es <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> habitación<br />

<strong>de</strong> estos dioses; no sabemos qué fueron los dones que trae;<br />

no sabemos qué le fue dado antes <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong>l mundo; no sabemos<br />

qué es su v<strong>en</strong>tura con qué vi<strong>en</strong>e revu<strong>el</strong>ta, no sabemos is es bu<strong>en</strong>a, ni si<br />

es ma<strong>la</strong>, qué tal es su ma<strong>la</strong> fortuna, no sabemos qué daño o que vicio<br />

trae consigo esta criatura, tomado <strong>de</strong> su padre y madre; [...] lleve <strong>el</strong><br />

agua toda <strong>la</strong> suciedad, que <strong>en</strong> él está, porque esta criatura se <strong>de</strong>ja <strong>en</strong><br />

vuestras manos, que sois Chalchiuhtlicue y Chalchiuht<strong>la</strong>tonac y Chalchiuhcihuatl,<br />

que sois madre y hermana <strong>de</strong> los dioses; <strong>en</strong> vuestras manos<br />

se <strong>de</strong>ja esta criatura, porque vos so<strong>la</strong> merecéis y sois digna <strong>de</strong>l don que<br />

t<strong>en</strong>éis para limpiar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong>l mundo...».<br />

Es característico que <strong>Ometéotl</strong> se transfigura <strong>en</strong> una manifestación más<br />

precisa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión con <strong>el</strong> objeto mediante <strong>el</strong> cual actúa. En<br />

<strong>el</strong>lo precisam<strong>en</strong>te consiste <strong>el</strong> monoteísmo re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>igiones astrobiológicas,<br />

convirtiéndose éstas <strong>en</strong> politeísmo a lo más <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los ing<strong>en</strong>uos, hecho que pue<strong>de</strong> registrarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> catolicismo por ejemplo,<br />

y su culto popu<strong>la</strong>r a Madonas y santos locales. Para mejor ac<strong>la</strong>ración<br />

citemos otro ejemplo <strong>de</strong> manifestación más concreta <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>:<br />

«Hijo mío muy amado, y muy tierno, cata aquí <strong>la</strong> doctrina que nos <strong>de</strong>jaron<br />

nuestro Señor Yohualtecuhtli y <strong>la</strong> señora Yohualticitl, u padre y madre;<br />

<strong>de</strong> medio te corto tu ombligo; sábete y <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, que no es aquí<br />

tu casa don<strong>de</strong> has nacido, porque eres soldado y criado, eres ave que


15 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA DEIDAD SUPREMA...<br />

l<strong>la</strong>man quecholli, eres ave que l<strong>la</strong>man zaquan, que eres ave y soldado<br />

<strong>de</strong>l que está <strong>en</strong> todas partes...».<br />

Asociado con <strong>la</strong> noche, es <strong>Ometéotl</strong> un dador <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stino y <strong>de</strong>l programa<br />

<strong>de</strong> cómo <strong>de</strong>be proce<strong>de</strong>r <strong>el</strong> ser humano, tanto <strong>el</strong> hombre como <strong>la</strong> mujer.<br />

Y es asociado con <strong>la</strong> noche porque <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino y <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> conducta<br />

fueron <strong>de</strong>terminadas antes <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong>l mundo, antes <strong>de</strong> que se<br />

hizo <strong>la</strong> luz, <strong>en</strong> <strong>la</strong> oscuridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche. Este aspecto lo ac<strong>la</strong>ran otros<br />

dos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s rituales que se repetían cuando nacía<br />

una criatura: «Nota, hija mía — dice <strong>la</strong> partera antes <strong>de</strong> cortar <strong>el</strong> cordón<br />

umbilical <strong>de</strong> una niña recién nacida — que <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> vuestro cuerpo,<br />

corto y tomo tu ombligo, porque así lo mandó y or<strong>de</strong>nó tu padre y tu<br />

madre Yohualtecuhtli, que es señor <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, y Yohualticitl, que<br />

es <strong>la</strong> diosa <strong>de</strong> los baños; habéis <strong>de</strong> estar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> casa como <strong>el</strong> corazón<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cuerpo, no habéis <strong>de</strong> andar fuera <strong>de</strong> casa, no habéis <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

costumbre <strong>de</strong> ir a ninguna parte [...] <strong>en</strong> este lugar os <strong>en</strong>tierra nuestro<br />

señor, aquí habéis <strong>de</strong> trabajar; vuestro oficio ha <strong>de</strong> ser traer agua y moler<br />

<strong>el</strong> maíz <strong>en</strong> <strong>el</strong> metate; allí habéis <strong>de</strong> sudar, cabe <strong>la</strong> c<strong>en</strong>iza y cabe <strong>el</strong> hogar».<br />

Habi<strong>en</strong>do dicho esto, <strong>la</strong> partera procedía al <strong>en</strong>tierro mágico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoguera,<br />

<strong>de</strong>l cordón umbilical <strong>de</strong> <strong>la</strong> niña, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> cordón <strong>de</strong> muchacho se<br />

lo <strong>en</strong>terraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>. Pero antes <strong>de</strong> cortarlo <strong>la</strong> partera<br />

<strong>de</strong>cía refiriéndose al <strong>de</strong>stino <strong>de</strong>terminado antes <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong>l mundo,<br />

durante <strong>la</strong> protonoche: «... no sabemos si nuestro señor te prosperará<br />

y <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drará <strong>el</strong> cual está <strong>en</strong> todo lugar; no sabemos si ti<strong>en</strong>es algunos<br />

merecimi<strong>en</strong>tos o si por v<strong>en</strong>tura has nacido como mazorca <strong>de</strong> maíz anieb<strong>la</strong>da,<br />

que no es <strong>de</strong> ningún provecho; o si por v<strong>en</strong>tura traes alguna ma<strong>la</strong><br />

fortuna contigo que inclina a sucieda<strong>de</strong>s y vicios; no sabemos si serás<br />

<strong>la</strong>drona. ¿Qué es aqu<strong>el</strong>lo con que fuiste adornada? ¿Qué es aqu<strong>el</strong>lo<br />

que recibiste como cosa atada <strong>en</strong> paño antes que <strong>el</strong> sol resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ciese?»<br />

Después, se dice: «... con todo eso t<strong>en</strong>dréis trabajos y cansancios y fatigas,<br />

porque esto es or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> nuestro señor, y su <strong>de</strong>terminación que <strong>la</strong>s<br />

cosas necesarias para nuestro vivir <strong>la</strong>s ganemos y adquiramos coa<br />

fatigas y sudores, y con trabajos, y que comamos y bebamos con fatigas<br />

y trabajos [...] por v<strong>en</strong>tura tamanita como sois, os l<strong>la</strong>mará él que os<br />

hizo; por v<strong>en</strong>tura seréis como cosa que <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te pasará pro <strong>de</strong><strong>la</strong>nte<br />

<strong>de</strong> nuestros ojos, y que <strong>en</strong> un punto os veremos y os <strong>de</strong>jaremos <strong>de</strong> ver;<br />

hija mía muy amada, esperamos <strong>en</strong> nuestro señor».<br />

Fue <strong>en</strong>tonces cuando se procedía a cortar <strong>el</strong> cordón umbilical <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

niña.


16 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

Por consigui<strong>en</strong>te, todo suce<strong>de</strong> por <strong>la</strong> voluntad y sabiéndolo <strong>Ometéotl</strong>,<br />

hecho confirmado expresam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

parturi<strong>en</strong>ta: «Señoras nuestras <strong>de</strong> gran valor; aquí estáis s<strong>en</strong>tadas por<br />

<strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> nuestro señor, que está <strong>en</strong> todo lugar. Bi<strong>en</strong> he visto <strong>el</strong><br />

trabajo que habéis t<strong>en</strong>ido todos estos días pasados, que ni habéis dormido,<br />

ni reposado, esperando con mucha angustia <strong>el</strong> suceso <strong>de</strong>l paito...».<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> paternidad <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong> no consiste <strong>en</strong> que éste conce<strong>de</strong> al<br />

hombre recién nacido una pre<strong>de</strong>stinación <strong>de</strong>terminada y cuida <strong>de</strong> él<br />

durante toda su vida, sino <strong>en</strong> que crea <strong>en</strong> Omeyocan, su morada c<strong>el</strong>este,<br />

<strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to espiritual <strong>de</strong> cada hombre con algo como un germ<strong>en</strong> <strong>de</strong> su<br />

futuro <strong>de</strong>stino, es<strong>en</strong>cia más profunda y totalm<strong>en</strong>te espiritual <strong>de</strong> su individualidad.<br />

Este <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to constituye un reflejo <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong> mismo.<br />

He aquí lo que dic<strong>en</strong> los padres <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su hijo:<br />

«...habéis sido formado <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar más alto, don<strong>de</strong> habitan los dos<br />

supremos dioses, que es sobre los nueve ci<strong>el</strong>os. Os han hecho <strong>de</strong> vaciadizo,<br />

como una cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> oro, os han agujereado como una piedra<br />

preciosa muy rica y muy <strong>la</strong>brada vuestro padre y vuestra madre, <strong>el</strong><br />

gran señor y <strong>la</strong> gran señora...».<br />

Aparece aquí <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l vacío circundado por un. anillo. Precisam<strong>en</strong>te<br />

este c<strong>en</strong>tro circu<strong>la</strong>r, casi un punto, constituye <strong>la</strong> <strong>en</strong>voltura más interior<br />

<strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>. Este es, <strong>en</strong> realidad, <strong>el</strong> significado <strong>de</strong>l nombre empleado<br />

por <strong>el</strong> rey Nezahualcóyotl o Ixtlixochitl. Se trata <strong>de</strong> Tloque Nahuaque,<br />

Señor o Dueño <strong>de</strong> Cercanía y Proximidad <strong>de</strong>l Círculo (= nahuaque).<br />

Resumi<strong>en</strong>do, <strong>Ometéotl</strong> es <strong>el</strong> señor <strong>de</strong> cualquier c<strong>en</strong>tro integrador y pot<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Manda<strong>la</strong>.<br />

Mas, <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia espiritual <strong>de</strong> una criatura recién nacida equiparada a un<br />

disco <strong>de</strong> oro agujereado <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, o a chalchihuitl, pert<strong>en</strong>ece también<br />

a una esfera más amplia aún — a <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> sus antecesores, una montaña<br />

preciosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual fue arrancado <strong>el</strong> disco. He aquí <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

parturi<strong>en</strong>ta: «...es por cierto este niño como una p<strong>la</strong>nta, o como una<br />

prov<strong>en</strong> o mugrón que <strong>de</strong>jaron echada sus abu<strong>el</strong>os y abue<strong>la</strong>s, es como<br />

un pedazo <strong>de</strong> piedra preciosa, que fue cortada <strong>de</strong> los antiguos, y ha<br />

muchos días que murieron; hános<strong>la</strong> dado nuestro señor, a esta criatura,<br />

pero no t<strong>en</strong>emos certidumbre <strong>de</strong> su vida...».<br />

Los fragm<strong>en</strong>tos aducidos, <strong>de</strong> los textos rituales que acompañaban al nacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> criaturas ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong> y su ambival<strong>en</strong>cia<br />

paterno-materna <strong>de</strong> una manera expresam<strong>en</strong>te personal y subjetiva-.<br />

Es imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mismo Dios que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblia. Como Padre, es


17 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA DEIDAD SUPREMA...<br />

creador <strong>de</strong>l mundo y <strong>de</strong> los hombres que <strong>de</strong>termina los <strong>de</strong>stinos humanos<br />

y, al mismo tiempo, es <strong>la</strong> provi<strong>de</strong>ncia que alim<strong>en</strong>ta y abastece.<br />

También es dador <strong>de</strong> una moralidad prehistórica que <strong>de</strong>termina <strong>el</strong><br />

or<strong>de</strong>n social. Actúa y sabe todo por <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> su voluntad.<br />

Es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te característica <strong>la</strong> paradoja <strong>de</strong>l para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>.<br />

En <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s rituales se repite constantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> expresión: «nuestro<br />

señor está <strong>en</strong> todo lugar» que correspon<strong>de</strong> pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te al principio<br />

<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los poemas <strong>de</strong> Nezahualcóyotl: «No <strong>en</strong> parte alguna pue<strong>de</strong><br />

estar <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l inv<strong>en</strong>tor <strong>de</strong> sí mismo. Dios, <strong>el</strong> señor nuestro, por todas<br />

partes invocado, por todas partes es también v<strong>en</strong>erado. Se busca su<br />

gloria, su fama <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra. El es qui<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s cosas», etc.<br />

Con igual frecu<strong>en</strong>cia se repite <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> piso más<br />

alto, y al mismo tiempo más importante, <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o.<br />

¿Cómo conciliar <strong>la</strong> omnipres<strong>en</strong>cia con una pres<strong>en</strong>cia específica <strong>en</strong> <strong>el</strong> piso<br />

c<strong>el</strong>estial más <strong>el</strong>evado? No es sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cir que <strong>Ometéotl</strong> une todas <strong>la</strong>s<br />

contradicciones, incluida <strong>la</strong> <strong>de</strong> lugar. Hoy día podríamos <strong>de</strong>cir que<br />

se trata <strong>de</strong> un tiempo multidim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual un acontecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>terminado ocurre simultáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> distintos lugares. Pero, <strong>en</strong><br />

tal caso, <strong>Ometéotl</strong> t<strong>en</strong>dría que ser <strong>el</strong> Señor <strong>de</strong>l Tiempo. Y, realm<strong>en</strong>te,<br />

así es: aparece como Señor <strong>de</strong>l Tiempo y a <strong>la</strong> par — con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />

Huehueteotl-Xiuhtecuhtli — como señor <strong>de</strong> universal <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong>l fuego<br />

que anima y <strong>de</strong>struye. En este pap<strong>el</strong> es también Señor <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Toda<br />

<strong>la</strong> Realidad.<br />

Un himno <strong>de</strong>dicado a <strong>Ometéotl</strong> dice que éste resi<strong>de</strong>, como Señor <strong>de</strong>l Tiempo<br />

y <strong>de</strong>l Fuego, <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o, <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera, <strong>de</strong>l mar y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tierra:<br />

«Madre <strong>de</strong> los dioses, padre <strong>de</strong> los dioses, Huehueteotl, <strong>el</strong> dios viejo,<br />

t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>el</strong> ombligo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />

metido <strong>en</strong> un <strong>en</strong>cierro <strong>de</strong> turquesas.<br />

El que está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aguas color <strong>de</strong> pájaro azul,<br />

<strong>el</strong> que está <strong>en</strong>cerrado <strong>en</strong> nubes,<br />

<strong>el</strong> dios viejo, <strong>el</strong> que habita <strong>en</strong> Is sombras <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> los muertos,<br />

Xiuhtecuhtli, <strong>el</strong> señor <strong>de</strong>l fuego y <strong>de</strong>l año».<br />

(Himnos a ios Dioses) 7 .<br />

La figura <strong>de</strong> Huehueteotl, Dios Viejo, conocida ya <strong>en</strong> Teotihuacán, era<br />

<strong>la</strong> expresión más concreta <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>. Es característico que, conforme<br />

7. Himnos a los dioses, traducción <strong>de</strong> textos <strong>de</strong> B. <strong>de</strong> Sahagún por Garibay: op. cit.


18 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

con <strong>el</strong> nombre que lleva, era una escultura <strong>de</strong> un hombre <strong>en</strong>trado <strong>en</strong><br />

años y con barba, atributos que correspon<strong>de</strong>n a los <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong> y a <strong>la</strong><br />

expresión «<strong>la</strong> Madre y <strong>el</strong> Padre <strong>de</strong> los Dioses», así como a <strong>la</strong> omnipres<strong>en</strong>cia<br />

que se le atribuía. Xiuhtecuhtli, su manifestación más concreta<br />

aún, aparece <strong>en</strong> los códices <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> un varón maduro, con numerosos<br />

atributos y <strong>en</strong> varias situaciones y también con una corona <strong>de</strong><br />

plumas que llevaban los reyes <strong>de</strong> <strong>México</strong>.<br />

La asociación <strong>de</strong>l fuego con <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> Huehuetéotl-Xiuhtecuhtli<br />

recuerda <strong>el</strong> famoso fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Bhagavadgita don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l num<strong>en</strong> supremo (traducción <strong>de</strong> F. Michalski 8 ): «Os<br />

conozco sin principio, sin medio, sin fin, ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> una pot<strong>en</strong>cia infinita,<br />

con <strong>el</strong> sinfín <strong>de</strong> brazos, con <strong>la</strong> Luna y <strong>el</strong> Sol <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> vuestros ojos,<br />

con boca f<strong>la</strong>mante cuyo ardor cali<strong>en</strong>ta a todo <strong>el</strong> mundo. El espacio<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Ci<strong>el</strong>o y <strong>la</strong> Tierra y todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l mundo son ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />

vos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te. Habi<strong>en</strong>do visto vuestra prodigiosa y abominable forma,<br />

<strong>en</strong>mu<strong>de</strong>cieron los tres mundos ¡oh, Soberano! [...] Cuando veo<br />

vuestra boca con terribles colmillos parecidos al fuego <strong>de</strong>vorando <strong>la</strong>s<br />

épocas cósmicas, no sé distinguir los rumbos <strong>de</strong>l universo ni escaparme.<br />

¡T<strong>en</strong>ed piedad, oh Soberano <strong>de</strong> Dioses, Soporte <strong>de</strong>l Mundo! Vuestras<br />

<strong>en</strong>ormes l<strong>la</strong>mas, ¡oh, Visnú!, cali<strong>en</strong>tan a todo <strong>el</strong> mundo ll<strong>en</strong>ándolo<br />

<strong>de</strong> resp<strong>la</strong>ndor. Reve<strong>la</strong>dme qui<strong>en</strong> sois vos bajo esta forma tan <strong>de</strong>sp<strong>el</strong>uznante.<br />

Sed bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido, señor altísimo, t<strong>en</strong>ed misericordia. Quisiera<br />

conoceros tal como fuiste <strong>en</strong> los tiempos más remotos, porque no<br />

puedo compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r vuestro f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o».<br />

Y <strong>el</strong> Supremo dijo: «Yo soy <strong>el</strong> Tiempo Imperioso, que <strong>de</strong>struye los mundos...».<br />

Esta <strong>concepción</strong> hindú <strong>de</strong>l Padre <strong>de</strong>l Mundo (así lo l<strong>la</strong>ma finalm<strong>en</strong>te Ardzuna)<br />

y sus caracteres <strong>de</strong> fuego y <strong>de</strong> tiempo nos llevan, a su vez, al<br />

himno <strong>de</strong> David a Yahvé (II Samu<strong>el</strong>, 22 9 ):<br />

«La tierra se removió, y tembló;<br />

Los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ios ci<strong>el</strong>os<br />

fueron movidos,<br />

Y se estremecieron, porque él se airó,<br />

Subió humo <strong>de</strong> sus narices,<br />

Y <strong>de</strong> su boca fuego consumidor<br />

Por lo cual se <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dieron carbones,<br />

8. Bhagavadgita, trad. S. F. Michalski, Ultima Thule, Kraków 1910.<br />

9. La Santa Biblia, Neuva York 1977, trad. Casiodoro <strong>de</strong> Reina.


19 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA DEIDAD SUPREMA...<br />

Y abajo los ci<strong>el</strong>os, y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió<br />

Una oscuridad <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> sus pies,<br />

Subió sobre <strong>el</strong> querubín, y voló;<br />

Aparecióse sobre <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to,<br />

Puso tinieb<strong>la</strong>s alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> si modo <strong>de</strong> pab<strong>el</strong>lones;<br />

Aguas negras y espesas nubes.<br />

D<strong>el</strong> resp<strong>la</strong>ndor <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia.<br />

Se <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dieron ascuas ardi<strong>en</strong>tes.<br />

Jeová tronó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os,<br />

Y <strong>el</strong> altísimo dio su voz.<br />

Arrojó saetas, y <strong>de</strong>sbaratólos;<br />

Re<strong>la</strong>mpagueó y consumólos.<br />

Entonces aparecieron los manantiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> mar<br />

Y los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l mundo fueron <strong>de</strong>scubiertos<br />

A <strong>la</strong> represión <strong>de</strong> Jeová,<br />

Al resoplido <strong>de</strong>l ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su nariz».<br />

En <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> Dani<strong>el</strong> aparece un río <strong>de</strong> fuego que se <strong>de</strong>rrama <strong>de</strong>l Trono<br />

<strong>de</strong> Dios, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> Ezequi<strong>el</strong> <strong>el</strong> fuego es <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to constituy<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> Dios mismo, al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> teofania <strong>de</strong> Moisés (Exodo 24,17):<br />

«Y <strong>el</strong> parecer <strong>de</strong> <strong>la</strong> gloria <strong>de</strong> Yehová era como un fuego abrazador <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong>l monte, a los ojos <strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong> Isra<strong>el</strong>».<br />

También se sabe que Jehová es <strong>la</strong> «Roca <strong>de</strong> los Eónes» <strong>de</strong>l Libro <strong>de</strong> Isaías.<br />

En su doble aspecto, ambival<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l fuego y <strong>de</strong>l tiempo, <strong>Ometéotl</strong> es un<br />

soberano y rey <strong>de</strong>l mundo, patrón <strong>de</strong> los reyes <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra. He aquí<br />

un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Códice Flor<strong>en</strong>tino (cf. León Portil<strong>la</strong> 10 ):<br />

«Y sabían los toltecas<br />

que muchos son los ci<strong>el</strong>os,<br />

<strong>de</strong>cían que son doce divisiones superpuestas.<br />

Allá vive <strong>el</strong> verda<strong>de</strong>ro dios y su comparte.<br />

El dios c<strong>el</strong>estial se l<strong>la</strong>ma Ometecuhtli<br />

y su comparte se l<strong>la</strong>ma Omecihuatl, Señora c<strong>el</strong>este;<br />

quiere <strong>de</strong>cir:<br />

sobre los doce ci<strong>el</strong>os es rey, es señor».<br />

El final <strong>de</strong>l texto aducido subraya que, no obstante manifestarse dual,<br />

<strong>Ometéotl</strong> es un solo rey, un solo Señor C<strong>el</strong>estial, un verda<strong>de</strong>ro<br />

Dios. León Portil<strong>la</strong> recalca <strong>en</strong> su com<strong>en</strong>tario que <strong>la</strong> expresión in n<strong>el</strong>li<br />

teotl concierne <strong>el</strong> singu<strong>la</strong>r. 1-námic, <strong>la</strong> part<strong>en</strong>aire, se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

namiqui — <strong>en</strong>contrar, ayudar. Según <strong>el</strong> diccionario <strong>de</strong> Molina, i-námic<br />

significa «igual a él», indicando <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia.<br />

10. Tomado <strong>de</strong> M. León Portil<strong>la</strong>: op. cit.


20 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

A <strong>Ometéotl</strong>, l<strong>la</strong>mado in Tloque in nahuaque, se lo <strong>de</strong>nomina también «Totecuio<br />

in ilhuicahua in t<strong>la</strong>lticpaque in mict<strong>la</strong>ne», o, según León Portil<strong>la</strong>,<br />

Nuestro Señor, Dueño <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> los muertos,<br />

traducción que, como hemos visto, correspon<strong>de</strong> a los atributos <strong>de</strong><br />

lugar <strong>de</strong> Huehuetéotl-Xiuhtecuhtli.<br />

Toda <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong>l señorío y <strong>de</strong>l fuego nos lleva a <strong>la</strong> supuesta morada<br />

<strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>, que parece radicar <strong>en</strong> <strong>el</strong> tredécimo piso c<strong>el</strong>estial. En <strong>la</strong><br />

composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trece conste<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> E. Schwarz 11 este lugar<br />

está seña<strong>la</strong>do precisam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> tredécima conste<strong>la</strong>ción, l<strong>la</strong>mada<br />

Mamalhualiztli, Ta<strong>la</strong>rdo <strong>de</strong> Fuego. Ta<strong>la</strong>rdo <strong>de</strong> fuego es también un instrum<strong>en</strong>to<br />

mexicano para producir fuego y, a <strong>la</strong> par, símbolo <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro.<br />

La conste<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>cionada compr<strong>en</strong><strong>de</strong> dos líneas, <strong>de</strong> cinco estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

cada una, que correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> espada y <strong>el</strong> cinturón <strong>de</strong> Orion. Es una<br />

coinci<strong>de</strong>ncia verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte; no obstante, es <strong>de</strong> notar<br />

que <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones astronómicas su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser para <strong>México</strong> poco acertadas.<br />

Sin embargo, suponi<strong>en</strong>do que Schwarz ti<strong>en</strong>e razón, habría que<br />

hacer <strong>la</strong> pregunta por qué precisam<strong>en</strong>te los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> Orion fueron<br />

<strong>el</strong>egidos para seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> Omeyocan <strong>en</strong> <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o. Es difícil<br />

contestar<strong>la</strong>, pese a sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes analogías con Egipto y China.<br />

Según <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias egipcias, <strong>el</strong> principal <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to espiíitual <strong>de</strong>l hombre<br />

fue <strong>de</strong>nominado Sahu, «cuerpo espiritual» (Budge 12 ). Sahu es eterno,<br />

impalpable, transpar<strong>en</strong>te y animado por una pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fuego (¡sic!)<br />

o <strong>en</strong>ergía divina, l<strong>la</strong>mada Sekhem. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>l Gran<br />

Iniciado, Sahu y Sekhem van hacia Orion, <strong>de</strong>nominado Sah. He aquí<br />

<strong>el</strong> texto <strong>de</strong>l rey Unas, traducido por Budge: «El Sahu <strong>de</strong> Unas no le<br />

fue quitado. Comió <strong>la</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos los dioses; su vida es eterna,<br />

su exist<strong>en</strong>cia consiste <strong>en</strong> permanecer para siempre <strong>en</strong> Orion».<br />

La misteriosa re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre Orion y <strong>el</strong> espíritu resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>te que forma<br />

parte <strong>de</strong>l Dios C<strong>el</strong>este ha sido confirmada también <strong>en</strong> China. Dicho espíritu<br />

se l<strong>la</strong>maba allí Sh<strong>en</strong> (sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia fonética con Sahu)<br />

y bajo <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Ngo-Po era consi<strong>de</strong>rado como divinidad principal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> leg<strong>en</strong>daria dinastía Hsia (<strong>la</strong> conste<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Escorpión jugó este<br />

pap<strong>el</strong> para los Shang). A él se le consagró <strong>el</strong> principal cerro <strong>de</strong> culto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> dinastía Hsia, cerro <strong>de</strong> Orion l<strong>la</strong>mado Sh<strong>en</strong>. Nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos<br />

una asociación con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>río inicial, con <strong>el</strong> primitivo sistema estatal<br />

chino. Habi<strong>en</strong>do caído los Shang y su Escorpión, Sh<strong>en</strong>-Orión vu<strong>el</strong>ve<br />

11. E. Schwarz: Les traditions <strong>de</strong> l'Amérique anci<strong>en</strong>ne. Dangles, St. Jean <strong>de</strong> Braye 1982.<br />

12. E. A. W. Budge: The gods of the Egyptians, Dover, New York 1969.


21 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA. DEIDAD SUPREMA...<br />

a ocupar <strong>el</strong> lugar privilegiado durante <strong>la</strong> dinastía Dshou y goza <strong>de</strong> un<br />

culto especial <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino Tsin.<br />

Mas, regresemos a <strong>México</strong> y completemos nuestras divagaciones sobre<br />

<strong>Ometéotl</strong>-ejecutor <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r y <strong>Ometéotl</strong>-creador inmóvil. El poema<br />

<strong>de</strong> Tecamachalco tomado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia tolteca-chichimeca (cf. León<br />

Portil<strong>la</strong> 13 ) ofrece <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to:<br />

«En <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong>l mando, <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong>l mando gobernamos:<br />

Es <strong>el</strong> mandato <strong>de</strong> mi Señor principal.<br />

Espejo que hace aparecer <strong>la</strong>s cosas.<br />

Ya van, ya están preparados.<br />

Embriágate, embriágate,<br />

Obra <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong><br />

El Inv<strong>en</strong>tor <strong>de</strong> hombres,<br />

<strong>el</strong> espejo que hace aparecer <strong>la</strong>s cosas».<br />

El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este pasaje es más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>igmático. Pero <strong>Ometéotl</strong>, <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción al lugar <strong>de</strong>l que emana <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, es expresam<strong>en</strong>te comparado<br />

a un espejo que hace aparecer <strong>la</strong>s cosas y los hombres, opuesto al<br />

Espejo Humeante, es <strong>de</strong>cir Tezcatlipoca, principal adversario <strong>de</strong> Quetzalcóatl.<br />

Y es aquí don<strong>de</strong> llegamos al meollo <strong>de</strong>l problema. Convi<strong>en</strong>e reconocer<br />

que <strong>el</strong> culto <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>, con su monoteísmo re<strong>la</strong>tivo, es r<strong>el</strong>igión profesada<br />

por Quetzalcóatl mismo. Habi<strong>en</strong>do referido <strong>la</strong> división tolteca <strong>de</strong>l<br />

ci<strong>el</strong>o, con <strong>Ometéotl</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no superior, po<strong>de</strong>mos ilustrar esta tesis<br />

con <strong>el</strong> texto que alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> actitud r<strong>el</strong>igiosa <strong>de</strong> Topiltzin-Ce Acatl-<br />

-Quetzalcóatl, qui<strong>en</strong> reza dirigiéndose hacia <strong>el</strong> interior <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o, más<br />

allá <strong>de</strong> los nueve pisos c<strong>el</strong>estiales (Anales <strong>de</strong> Quauhtitlán 14 ):<br />

«Y se refiere, se dice que dirigía sus voces hacia <strong>el</strong> interior <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o,<br />

rezaba e invocaba a<br />

Cit<strong>la</strong>linicue, Cit<strong>la</strong>l<strong>la</strong>tonac,<br />

Tonacatecuhtli, Tonacacihuatl,<br />

Tecolliqu<strong>en</strong>qui, Ezt<strong>la</strong>qu<strong>en</strong>qui,<br />

T<strong>la</strong>l<strong>la</strong>manac, T<strong>la</strong>lichcatl,<br />

Allí los invocaba y lo vieron los viejos].<br />

Hacia Omeyocan que está más allá <strong>de</strong> los nueve ci<strong>el</strong>os.<br />

Y lo sabían los que allí vivían; a <strong>el</strong>los l<strong>la</strong>maba.<br />

A <strong>el</strong>los invocaba ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> humildad y arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to».<br />

13. Tomado <strong>de</strong> M, León Portil<strong>la</strong>: op. cil. ,<br />

14. Anales <strong>de</strong> Quauhtitlán, traducción <strong>de</strong> W. Lehmann: Die Geschichte <strong>de</strong>r Königreche von Colhuacan<br />

und Mexico, Stuttgart I938.


22 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

Un lector poco at<strong>en</strong>to podría p<strong>en</strong>sar que se trata <strong>de</strong> un politeísmo típico.<br />

Nosotros, sin embargo, sabemos ya que Omeyocan es <strong>el</strong> para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong><br />

<strong>Ometéotl</strong> y que éste une dos rostros opuestos, <strong>de</strong> Padre-Madre, Ometecuhtli<br />

y Omecihuatl. La serie <strong>de</strong> nombres dimorfos especificados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

oración <strong>de</strong> Ce Acatl Quetzalcóatl permite concretar <strong>la</strong> pareja repres<strong>en</strong>tada<br />

por <strong>Ometéotl</strong>. La serie empieza con una manifestación cósmica:<br />

Cit<strong>la</strong>llinicue (La <strong>de</strong>l Fal<strong>de</strong>llín <strong>de</strong> Estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s) y Cit<strong>la</strong>l<strong>la</strong>tonac (Estr<strong>el</strong><strong>la</strong> que<br />

Hace Lucir <strong>la</strong>s Cosas). El primero <strong>de</strong> los nombres m<strong>en</strong>cionados <strong>de</strong>scribe<br />

a Omecihuatl como <strong>la</strong> Señora <strong>de</strong>l Ci<strong>el</strong>o Nocturno y <strong>la</strong> Madre <strong>de</strong> los<br />

Dioses, o sea Teteo-inan, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> otro se refiere a Ometecuhtli<br />

como Señor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luz <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro, repres<strong>en</strong>tado por <strong>el</strong> sol. La sigui<strong>en</strong>te<br />

pareja está integrada por Tonacatecuhtli (Señor <strong>de</strong>l Sust<strong>en</strong>to) y Tonacacihuatl<br />

(Señora <strong>de</strong>l Sust<strong>en</strong>to), es <strong>de</strong>cir <strong>Ometéotl</strong> <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> Ip<strong>el</strong>nemohuani<br />

(El-gracias-al-cual-uno-vive) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provi<strong>de</strong>ncia que garantiza<br />

los medios <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to. Con todas estas manifestaciones, Omeyocan<br />

se convierte <strong>en</strong> Tamoanchan edénico, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> más importante<br />

correspon<strong>de</strong> al símbolo <strong>de</strong> flores <strong>de</strong>l Árbol <strong>de</strong> Vida, l<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> los Anales<br />

<strong>de</strong> Quauhtitlán Árbol <strong>de</strong> Azuc<strong>en</strong>as. Es una transfiguración <strong>de</strong><br />

Omeyocan <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro g<strong>en</strong>erador más concreto, que sigue si<strong>en</strong>do situado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tredécimo piso c<strong>el</strong>estial, aunque pue<strong>de</strong> ubicárs<strong>el</strong>o también<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> séptimo que divi<strong>de</strong> todos los pisos <strong>en</strong> dos partes iguales.<br />

La pa<strong>la</strong>bra Tamoanchan pue<strong>de</strong> interpretarse <strong>en</strong> náhuatl como «Casa <strong>de</strong><br />

Defunción o <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to». Le correspon<strong>de</strong> <strong>el</strong> Tammoan maya,<br />

«Lugar <strong>de</strong>l Ave Moan», símbolo <strong>de</strong>l tredécimo piso. Moan es un quetzal<br />

y no una lechuza como quier<strong>en</strong> algunos investigadores. El <strong>Ometéotl</strong><br />

maya se l<strong>la</strong>ma Oxc<strong>la</strong>hunti-ku, <strong>el</strong> Único Dios Trece, mi<strong>en</strong>tras que para<br />

los quichés su variante <strong>la</strong> constituye <strong>la</strong> pareja <strong>de</strong> Tepeuh y Gugumatz,<br />

<strong>el</strong> Corazón <strong>de</strong>l Ci<strong>el</strong>o, c<strong>en</strong>tro g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmogonía <strong>de</strong>l Popol Vuh.<br />

Véase por ejemplo <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to: «Sólo los constructores, los<br />

Formadores, Tepeuh y Gugumatz, los Dominadores, los Po<strong>de</strong>rosos<br />

<strong>de</strong>l Ci<strong>el</strong>o, los Procreadores, los Eng<strong>en</strong>dradores, estaban sobre <strong>el</strong> agua,<br />

luz esparcida. Sus símbolos estaban <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s plumas, <strong>la</strong>s ver<strong>de</strong>s;<br />

sus nombres [gráficos] eran, pues, Serpi<strong>en</strong>tes Emplumadas. Son gran<strong>de</strong>s<br />

Sabios. Así es <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o, así son también los Espíritus <strong>de</strong>l Ci<strong>el</strong>o; tal<br />

es, cuéntase, <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong>l Dios».<br />

Sabido es, que Omeyocan-Tamoanchan también estaba cubierto con plumas<br />

<strong>de</strong>l ave Quetzal, versión mexicana <strong>de</strong>l ave Fénix. El fragm<strong>en</strong>to aducido<br />

<strong>de</strong>l Popol Vuh seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> característica fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l tredécimo piso:


23 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA DEIDAD SUPREMA...<br />

es un c<strong>en</strong>tro activo, océano primitivo <strong>de</strong> aguas que se juntan con <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o,<br />

una <strong>en</strong>voltura luminosa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual está <strong>la</strong> dualidad sapi<strong>en</strong>cial-<br />

-creadora, ambival<strong>en</strong>cia paterno-materna que es un solo Dios. Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> comparación con Tamoanchan no se m<strong>en</strong>cionan <strong>el</strong> Árbol,<br />

<strong>la</strong>s Flores ni <strong>la</strong>s Aves.<br />

Conv<strong>en</strong>dría citar ahora una serie <strong>de</strong> textos referidos a Tamoanchan que<br />

versan sobre <strong>Ometéotl</strong> transformado <strong>en</strong> Tonacatecuhtli-Tonacacihuatl.<br />

Según estos textos," Tamoanchan es <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> nació <strong>la</strong> teogonia,<br />

<strong>la</strong> cosmogonía y <strong>la</strong> antropogonía, si<strong>en</strong>do esta última repres<strong>en</strong>tada<br />

por <strong>la</strong> pareja-mo<strong>de</strong>lo humana <strong>de</strong> Oxomoco y Cipactonal. En <strong>el</strong> conocido<br />

principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> los mexicanos por sus pinturas 15 se dice lo<br />

sigui<strong>en</strong>te: «...paresce que t<strong>en</strong>ían un dios a que <strong>de</strong>cían Tonacatectli,<br />

<strong>el</strong> cual tuvo por mujer a Tonacaciguatl o por otro nombre Cachequesatl<br />

[Xochiquetzal], los cuales criaron y estuvieron siempre <strong>en</strong> <strong>el</strong> trec<strong>en</strong>o ci<strong>el</strong>o,<br />

<strong>de</strong> cuyo principio no se supo jamais, sino <strong>de</strong> su estado y criación que<br />

fue <strong>en</strong> <strong>el</strong> trec<strong>en</strong>o ci<strong>el</strong>o».<br />

La teogonia empieza con <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuatro hijos, señores <strong>de</strong> los cuatro<br />

puntos cardinales <strong>de</strong>l área primitiva <strong>de</strong> po<strong>de</strong>río. Son <strong>el</strong>los los que continúan<br />

<strong>la</strong> creación y produc<strong>en</strong> primero <strong>el</strong> fuego y <strong>el</strong> «sol pequeño»,<br />

y luego <strong>la</strong> primera pareja humana con su correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stino;<br />

sólo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> esta pareja prosigue <strong>la</strong> creación: surge <strong>el</strong><br />

Mundo Subterráneo y sus señores y, por otra parte, <strong>el</strong> espacio acuático<br />

y Cipactli, monstruo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

Otro texto, tomado <strong>de</strong>l Códice T<strong>el</strong>leriano rem<strong>en</strong>sis, que explica <strong>el</strong> significado<br />

<strong>de</strong>l nombre Tamoanchan, dice que: «allí está su Casa don<strong>de</strong><br />

se reún<strong>en</strong> [los dioses], don<strong>de</strong> se yergu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s flores. Es <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong><br />

fueron creados los dioses que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, es como paraíso <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

Pero dic<strong>en</strong> también que estos dioses exigían allí que se cortas<strong>en</strong> flores<br />

y ramos <strong>de</strong> los árboles. Se <strong>en</strong>fadaron Tonacatecuhtli y Tonacacihuatl<br />

y los echaron <strong>de</strong> allí, y <strong>de</strong> allí unos llegaron a <strong>la</strong> tierra, otros al infierno<br />

y éstos son los a que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>».<br />

Según Muñoz Camargo, <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Xochiquetzal, y por lo tanto <strong>de</strong> Tonacacihuatl,<br />

es <strong>de</strong>signado como «lugar <strong>de</strong> Tamohuan y <strong>de</strong>l Árbol Florido,<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to es muy frío, fino y g<strong>la</strong>cial, más allá <strong>de</strong> los nueve ci<strong>el</strong>os».<br />

Una calificación más precisa <strong>de</strong>l Árbol Florido, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s almas<br />

<strong>de</strong> los niños inoc<strong>en</strong>tes, está <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te texto tomado <strong>de</strong>l Códice<br />

15. Historia <strong>de</strong> los mexicanos por sus pinturas, ed. S. Chaves, <strong>México</strong> 1891.


24 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

Flor<strong>en</strong>tino: «Se dice que cuando criaturas muer<strong>en</strong> como ja<strong>de</strong>s, turquesas,<br />

joyas, no van a <strong>la</strong> espinosa y fría Tierra <strong>de</strong> los Muertos. Van<br />

allí, a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Tonacatecuhtli, viv<strong>en</strong> al <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l Árbol <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>to,<br />

beb<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Flores <strong>de</strong> Nuestro Sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, viv<strong>en</strong> unidos con <strong>el</strong><br />

Árbol <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>to, unidos con él beb<strong>en</strong>».<br />

Según los textos <strong>de</strong> los Cantares mexicanos, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> aquí seña<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l Árbol<br />

Florido <strong>de</strong> Tamoanchan y <strong>de</strong> flores <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a todas <strong>la</strong>s<br />

almas purificadas <strong>de</strong> los muertos:<br />

«¿A dón<strong>de</strong> vamos, ay, a dón<strong>de</strong> vamos?<br />

¿Estamos allá muertos, o vivimos aún?<br />

¿Otra vez vi<strong>en</strong>e allí <strong>el</strong> existir?<br />

¿Otra vez <strong>el</strong> gozar <strong>de</strong>l Dador <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida?<br />

Y <strong>de</strong>spués:<br />

«Meditad, recordad <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>l misterio:<br />

allá Su Casa es; <strong>en</strong> verdad todos nos vamos<br />

adon<strong>de</strong> están los <strong>de</strong>scarnados, todos nosotros los hombres,<br />

nuestros corazones irán a conocer su rostro».<br />

o aqu<strong>el</strong> otro:<br />

«Verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te allá es lugar don<strong>de</strong> se vive.<br />

Me <strong>en</strong>grano si digo: tal vez todo<br />

está terminado <strong>en</strong> esta tierra<br />

y aquí acaban nuestras vidas.<br />

No, antes bi<strong>en</strong>, Dueño <strong>de</strong>l Universo,<br />

que allá con los que habitan <strong>en</strong> tu casa<br />

te <strong>en</strong>tonces yo canto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o.<br />

Mi corazón se alza,<br />

allá <strong>la</strong> vista fijo,<br />

junto a ti y a tu <strong>la</strong>do, Dador <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida».<br />

Otros textos que podrían aducirse corroboran <strong>el</strong> simbolismo <strong>de</strong> flores como<br />

c<strong>en</strong>tros g<strong>en</strong>eradores, dadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y regu<strong>la</strong>dores, vincu<strong>la</strong>dos con<br />

<strong>la</strong> magia <strong>de</strong> <strong>la</strong> creadora y transformadora Pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> Dios.<br />

No se trata, pues, <strong>de</strong> una poesía pura como quiere León Portil<strong>la</strong>, o, para que<br />

seamos más precisos, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía, sino también, y sobre<br />

todo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión mexicana <strong>de</strong> iniciación sacerdotal, análoga al<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tantra hindú, sus lotos-čacras y <strong>la</strong> personificación fem<strong>en</strong>ina<br />

<strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Šakti re<strong>la</strong>cionada con Šabda-Brahman. Tanto más<br />

es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> analogía, que <strong>en</strong> <strong>México</strong> también se trata <strong>de</strong> flores acuáticas<br />

:


25 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA. DEIDAD SUPREMA...<br />

«Sacerdotes, yo os pregunto:<br />

¿De dón<strong>de</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s flores que embriagan al hombre?<br />

¿El canto que embriaga, <strong>el</strong> hermoso canto?<br />

Sólo provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> Su Casa, <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o,<br />

sólo <strong>de</strong> allá vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s variadas flores...<br />

Don<strong>de</strong> <strong>el</strong> agua <strong>de</strong> flores se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />

<strong>la</strong> fragranté b<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor se refina con negras, ver<br />

<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>tes flores y se <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>za, se <strong>en</strong>treteje:<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s canta, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s gorjea <strong>el</strong> ave Quetzal».<br />

El ave Quetzal correspon<strong>de</strong> al ave Fénix. En los Anales <strong>de</strong> Quauhtitlán,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> pasaje referido al holocausto se re<strong>la</strong>ta que los restos anímico-<br />

-espirituales <strong>de</strong> Quetzalcóatl vo<strong>la</strong>ron hacia <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> aves <strong>de</strong><br />

varios colores, y que su corazón asumió <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l ave quetzal transformado<br />

luego <strong>en</strong> <strong>el</strong> lucero <strong>de</strong>l alba. A <strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> almas <strong>de</strong><br />

los difuntos convertidas <strong>en</strong> estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>ificadas,<br />

alu<strong>de</strong> Sahagún <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>to sobre <strong>la</strong>s pirámi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Teotihuacán, don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aurora es símbolo <strong>de</strong> resurrección. He aquí los fragm<strong>en</strong>tos que ilustran<br />

esta tesis:<br />

«De Tamoanchan, don<strong>de</strong> exti<strong>en</strong><strong>de</strong> sus raíces <strong>el</strong> Árbol Florido,<br />

don<strong>de</strong> se abr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s coro<strong>la</strong>s;<br />

¡V<strong>en</strong>id aquí, Aves Negras y Doradas,<br />

Aves Ver<strong>de</strong>s y Azules,<br />

Quetzal Ver<strong>de</strong>, por todas partes v<strong>en</strong>erado!<br />

V<strong>en</strong>id <strong>de</strong> Nonohualco,<br />

región cubierta <strong>de</strong> agua,<br />

vosotras, aves rojas <strong>de</strong>l sol,<br />

vosotras, criaturas <strong>de</strong> dios.<br />

El plumaje florido <strong>de</strong>l Ave Ver<strong>de</strong> y Azul [Quetzal]<br />

aquí está;<br />

a Casa <strong>de</strong> Musgos Acuáticos fue llevada <strong>la</strong> aurora.<br />

Ya con rojas listas he nacido yo, <strong>la</strong> Mazorca Florida.<br />

De múltiples colores se matiza nuestro florido sust<strong>en</strong>to:<br />

allá vi<strong>en</strong>e a erguirse para abrir sus granos:<br />

está <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l dios que hace lucir <strong>el</strong> día.<br />

En <strong>la</strong> región <strong>de</strong> lluvia y nieb<strong>la</strong><br />

sólo preciosas p<strong>la</strong>ntas acuáticas echan botones:<br />

¡Yo soy <strong>la</strong> hechura <strong>de</strong>l dios<br />

soy su criatura: he llegado!<br />

El dios te creó, cuál flor te hizo nacer,<br />

cual canto te pintó».


26 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

Y <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> los Himnos a los Dioses:<br />

«Ya va a lucir <strong>el</strong> sol,<br />

ya se levanta <strong>la</strong> Aurora,<br />

ya beb<strong>en</strong> mi<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores<br />

los variados pechirrojos,<br />

don<strong>de</strong> se yergu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s flores.<br />

En tierra estás <strong>en</strong> pie cerca <strong>de</strong>l mercado,<br />

tú, que eres <strong>el</strong> señor, tú, Quetzalcóatl.<br />

Sea <strong>de</strong>leitado junto al Árbol Florido;<br />

a los variados pechirrojos,<br />

a los pechirrojos, oíd,<br />

ya cantan los pechirrojos.<br />

¿Es, acaso, nuestro muerto <strong>el</strong> que trine?<br />

¿Es, acaso, <strong>el</strong> que va a ser cazado?<br />

Yo refrescaré con <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to mis flores,<br />

<strong>la</strong> flor <strong>de</strong>l sust<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> flor [que hu<strong>el</strong>ea] maíz tostado;<br />

don<strong>de</strong> se yergu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s flores».<br />

«Mi corazón es flor: está abri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> coro<strong>la</strong>.<br />

¡ah!, es Dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> media noche.<br />

Ya llegó nuestra Madre, ya llegó <strong>la</strong> diosa T<strong>la</strong>zolteotl.<br />

Nació C<strong>en</strong>téotl <strong>en</strong> Tamoanchan:<br />

don<strong>de</strong> se yergu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s flores: I-Flor.<br />

Nació C<strong>en</strong>téotl <strong>en</strong> Región <strong>de</strong> Lluvia y Nieb<strong>la</strong>,<br />

don<strong>de</strong> son hechos los hijos <strong>de</strong> los hombres,<br />

don<strong>de</strong> están los Dueños <strong>de</strong> Peces <strong>de</strong> Esmeralda».<br />

«De don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores están <strong>en</strong>hiestas he v<strong>en</strong>ido yo:<br />

Vi<strong>en</strong>to que proveerá, Dueño <strong>de</strong>l rojo crepúsculo.<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, tú, abue<strong>la</strong> mía,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> máscara [eres], Dueña <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aurora.<br />

Vi<strong>en</strong>to que proveerá, Dueño <strong>de</strong>l rojo crepúsculo».<br />

Sin lugar a dudas, <strong>la</strong>s variadas aves <strong>en</strong>cabezadas por Quetzal repres<strong>en</strong>tan,<br />

como ya se ha dicho, los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos anímico espirituales <strong>de</strong>l hombre.<br />

Lo confirma <strong>el</strong> holocausto <strong>de</strong> Quetzalcóatl re<strong>la</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Códice borgia,<br />

don<strong>de</strong> los cuerpos que se levantan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>izas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> forma <strong>de</strong> doce<br />

serpi<strong>en</strong>tes coloradas, todas con cabezas <strong>de</strong> Ehecatl, y <strong>el</strong> tredécimo es<br />

un corazón <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> chalchihuitl con dos serpi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>rol<strong>la</strong>das<br />

que correspon<strong>de</strong>n, según los Anales <strong>de</strong> Quauhtitlán, al ave Quetzal.<br />

Otra confirmación <strong>la</strong> constituye <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Sahagún referido a Teoteteo,<br />

es <strong>de</strong>cir, espíritus <strong>de</strong> los guerreros purificados por haber luchado con<br />

sacrificio que se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> aves <strong>de</strong> rico plumaje: «...<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>


27 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA. DEIDAD SUPREMA...<br />

cuatro años [...] se tornaban <strong>en</strong> diversos géneros <strong>de</strong> aves <strong>de</strong> pluma<br />

rica y <strong>de</strong> color y andaban chupando todas <strong>la</strong>s flores así <strong>en</strong> <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o, como<br />

<strong>en</strong> este mundo...».<br />

Simbolizando <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> re<strong>en</strong>carnación, ya que <strong>la</strong> flor repres<strong>en</strong>ta también<br />

los órganos g<strong>en</strong>itales fem<strong>en</strong>inos, <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> transformación — que es<br />

<strong>de</strong> cuatro años — transcurre <strong>en</strong> Tamoanchan, que pasa a ser T<strong>la</strong>locan.<br />

He aquí <strong>el</strong> himno <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer que será sacrificada a T<strong>la</strong>loc (Himnos<br />

a los Dioses):<br />

«¡Ah!, <strong>en</strong>víame al Lugar <strong>de</strong>l Misterio:<br />

bajo su mandato.<br />

Y yo le dije al príncipe <strong>de</strong> funestos presagios:<br />

yo me iré para siempre;<br />

es tiempo <strong>de</strong> su lloro.<br />

¡Ah!, a los cuatro años<br />

<strong>en</strong>tre nosotros es <strong>el</strong> levantami<strong>en</strong>to:<br />

sin que lo sepan <strong>el</strong>los,<br />

g<strong>en</strong>te sin número,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Mansión <strong>de</strong> los Descarnados;<br />

Casa <strong>de</strong> Plumas <strong>de</strong> Quetzal<br />

se hace <strong>la</strong> transformación:<br />

es cosa propia <strong>de</strong>l Acrec<strong>en</strong>tador <strong>de</strong> los hombres».<br />

La interpretación re<strong>en</strong>carnativa correpon<strong>de</strong> pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los mayas <strong>de</strong> Zinacantan, re<strong>la</strong>tadas por R. Laughlin 16 . Los mayas<br />

dic<strong>en</strong> que <strong>el</strong> hombre ti<strong>en</strong>e trece <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos anímico-espirituales y que<br />

es re<strong>en</strong>carnable. La cre<strong>en</strong>cia referida a <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que<br />

forman <strong>el</strong> <strong>en</strong>te humano ti<strong>en</strong>e orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> chamanismo primitivo.<br />

También es <strong>de</strong> importancia <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> Tamoanchan con <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o<br />

materno, si<strong>en</strong>do éste su concretización más individual y más expresa.<br />

Sabemos que los Peces <strong>de</strong> Esmeralda constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> símbolo <strong>de</strong> feto<br />

o <strong>de</strong> un niño recién nacido y son pescados por Xochipilli-Piltzintecuhtli<br />

(véase Códice Borgia) y alim<strong>en</strong>tados por Mayahu<strong>el</strong>-Ayopechtli. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong> luto terminaba cuatro años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, habría que sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> interpretación re<strong>en</strong>carnativa con <strong>el</strong><br />

mito <strong>de</strong> Quetzalcóatl, prototipo mexicano <strong>de</strong>l Gran Iniciado, don<strong>de</strong> se<br />

hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> su regreso <strong>de</strong>l otro <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l Mar Ori<strong>en</strong>tal. También convi<strong>en</strong>e<br />

seña<strong>la</strong>r que, si<strong>en</strong>do — como <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o materno — <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> don<strong>de</strong> pro­<br />

16. R. Raughlin: Of Won<strong>de</strong>rs Wild and New Dreams from Zinacantan, «Smithsonian Contributions to<br />

Anthropology», t. 22, Washington 1976.


28 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

vi<strong>en</strong>e <strong>el</strong> individuo y — como uno <strong>de</strong> los pisos c<strong>el</strong>estes — <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong> los dioses y los hombres incorpóreos, espirituales,<br />

Tamoanchan es a <strong>la</strong> par <strong>el</strong> lugar-mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etnias. En<br />

este caso se ubica Tamoanchan <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong>l Golfo, bochornosa,<br />

húmeda, con abundante vegetación tropical, don<strong>de</strong> nació <strong>la</strong> cultura<br />

madre olmeca. Pero, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido más esotérico se i<strong>de</strong>ntifica Tamoanchan<br />

con Chalchiuhapazco, P<strong>la</strong>to Precioso <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio <strong>de</strong>l océano.<br />

De allí provi<strong>en</strong><strong>en</strong> los antecesores míticos <strong>de</strong> los toltecas, que atravesaron<br />

<strong>el</strong> Gran Agua <strong>en</strong> tortugas y perros.<br />

Un himno <strong>de</strong> los otomíes conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> caracterización más breve posible <strong>de</strong><br />

Tamoanchan: «Vamos a chupar nosotros <strong>el</strong> líquido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> hemos procedido, Tierra <strong>de</strong> Flores, Tierra<br />

<strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>to».<br />

Pero Tamoanchan es también <strong>de</strong>nominado Tierra <strong>de</strong>l Color Negro y Rojo,<br />

Tlil<strong>la</strong>n-T<strong>la</strong>pal<strong>la</strong>n, es <strong>de</strong>cir Tierra <strong>de</strong> Sabiduría que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gnosis <strong>de</strong> coinci<strong>de</strong>ntio oppositorum. Por consigui<strong>en</strong>te, otra concretización<br />

<strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Tonacatecuhtli y Tonacacihuatl m<strong>en</strong>cionados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> citada oración <strong>de</strong> Quetzalcóatl, está constituida por Tecolliqu<strong>en</strong>qui,<br />

<strong>la</strong>-que-se-viste-<strong>de</strong>-carbón, y Eztliqu<strong>en</strong>qui, él-que-se-viste-<strong>de</strong>-<br />

-sangre, los que finalm<strong>en</strong>te se transfiguran <strong>en</strong> T<strong>la</strong>l<strong>la</strong>manac, <strong>la</strong>-que-apisona-<strong>la</strong>-ticrra,<br />

y T<strong>la</strong>lichcatl, él-que-cubre-con-hilo-<strong>de</strong>-algodón (<strong>la</strong>s nubes).<br />

En total hay, pues, cinco pares que repres<strong>en</strong>tan a <strong>Ometéotl</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> oración<br />

aducida, hecho que correspon<strong>de</strong> a quincunx, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to tan característico<br />

<strong>de</strong>l Cal<strong>en</strong>dario Azteca.<br />

Es <strong>de</strong> importancia <strong>el</strong> significado sapi<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Tlil<strong>la</strong>n-T<strong>la</strong>pal<strong>la</strong>n, o sea <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> esta zona a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciación para <strong>la</strong> Preciosa<br />

Serpi<strong>en</strong>te Emplumada que facilita <strong>el</strong> acceso al Gem<strong>el</strong>o Precioso,<br />

a nahualli. El camino hacia allí es p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y escarpado, pero recorrido<br />

éste, se efectúa una unión con <strong>el</strong> Árbol Florido — que también<br />

está <strong>en</strong> cada hombre — y <strong>la</strong> consumación <strong>de</strong>l néctar <strong>de</strong> sus flores. Es<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y escarpado porque requiere no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una moral <strong>de</strong><br />

niv<strong>el</strong> <strong>el</strong>evado, sino también una subordinación a <strong>la</strong>s normas ascéticas.<br />

Así procedía Quetzalcóatl <strong>de</strong> los toltecas qui<strong>en</strong> profesaba <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión <strong>de</strong><br />

<strong>Ometéotl</strong> y rechazaba los sacrificios humanos. He aquí los fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Crónica <strong>de</strong> Quauhtitlán referidos a <strong>la</strong>s privaciones <strong>de</strong>l sacerdote<br />

ejemp<strong>la</strong>r:<br />

«...su casa <strong>de</strong> plumas <strong>de</strong> quetzal.<br />

Allí hacía súplicas,


29 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA DEtDAD SUPREMA...<br />

hacía p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cias y ayunos.<br />

Y hacía sus espinas<br />

con piedras preciosas.<br />

Y cuando ofrecía fuego,<br />

ofrecía turquesas g<strong>en</strong>uinas, ja<strong>de</strong>s y corales.<br />

Y su ofr<strong>en</strong>da consistía <strong>en</strong> serpi<strong>en</strong>tes, pájaros,<br />

mariposas, que él sacrificaba...».<br />

Sahagún recalca también una serie <strong>de</strong> calificaciones morales e int<strong>el</strong>ectuales<br />

que <strong>de</strong>be poseer <strong>el</strong> sumo sacerdote que asumió <strong>el</strong> título <strong>de</strong> Quetzalcóatl.<br />

Así, pues, su <strong>el</strong>ección no <strong>de</strong>be obe<strong>de</strong>cer al orig<strong>en</strong> social noble, sino a los<br />

bu<strong>en</strong>os modales, ejercicios ascéticos y sabiduría. El sumo sacerdote<br />

<strong>de</strong>be ser virtuoso, humil<strong>de</strong>, piadoso, serio, ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> amor hacia los hombres,<br />

misericordioso y temeroso fr<strong>en</strong>te a Dios. Al pasar al niv<strong>el</strong> más<br />

alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciación, este hombre se convertía <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Dios<br />

único por repres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> símbolo vivo <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>. Por <strong>el</strong>lo, Sahagún,<br />

aludi<strong>en</strong>do a Quetzalcóatl <strong>de</strong> Tu<strong>la</strong>, escribió que<br />

«lo t<strong>en</strong>ían por único dios,<br />

lo invocaban<br />

le hacían súplicas,<br />

su nombre era Quetzalcóatl.<br />

El guardián <strong>de</strong> su dios,<br />

su sacerdote,<br />

su nombre era también Quetzalcóatl.<br />

Y eran tan respetuosos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> dios<br />

que todo lo que les <strong>de</strong>cía <strong>el</strong> sacerdote Quetzalcóatl<br />

lo cumplían, no lo <strong>de</strong>formaban».<br />

El adversario <strong>de</strong> Quetzalcóatl fue Tezcatlipoca, patrón <strong>de</strong> hechiceros agresivos<br />

y sacerdotes <strong>de</strong>moniacos, partidario <strong>de</strong> los sacrificios humanos.<br />

Su culto tuvo dos auges: <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> los oJmecas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>de</strong>l<br />

imperialismo azteca. Así como los sacrificios <strong>de</strong> Quetzalcóatl <strong>de</strong> Tu<strong>la</strong><br />

evocan inevitablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los otomíes, así también <strong>la</strong><br />

naturaleza jaguaroi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Tezcatlipoca se remonta a <strong>la</strong> época <strong>de</strong> los nahuas<br />

arcaicos. Sin embargo no se pue<strong>de</strong> excluir que, igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> chamanismo<br />

siberiano, se trata <strong>de</strong> una división <strong>en</strong> dos iniciaciones: una<br />

«b<strong>la</strong>nca» y otra «negra», una que lleva a <strong>la</strong> magia b<strong>en</strong>éfica y otra que<br />

facilita <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> una magia agresiva. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión militar era más útil <strong>el</strong> culto a Tezcatlipoca y es<br />

él que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> que pase <strong>el</strong> tiempo, absorbe <strong>el</strong> culto a Quetzalcóatl.<br />

Y es <strong>en</strong>tonces cuando Tezcatlipoca casi llega a <strong>de</strong>sempeñar <strong>el</strong>


30 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>Ometéotl</strong>, como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> los discursos, citados por<br />

Sahagún, pronunciados con motivo <strong>de</strong> fiestas familiares y otras activida<strong>de</strong>s.<br />

El Quetzalcóatl tułano toma <strong>la</strong> bebida hecha por Tezcatlipoca y consuma<br />

una hierogamia con Quetzalpet<strong>la</strong>tl-Xochiquetzal, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> bebida un<br />

teometl que produce alucinaciones. Es <strong>el</strong> pecado más grave aunque<br />

imprescindible <strong>en</strong> <strong>el</strong> curriculum vitae <strong>de</strong>l sacro soberano, al estilo <strong>de</strong> los<br />

zapotecas. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> Árbol Florido <strong>de</strong> Azuc<strong>en</strong>as, Árbol<br />

Cakr, queda roto. Según los Anales <strong>de</strong> Quauhtitlán, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> «caída»<br />

<strong>de</strong> Quetzalcóatl sus servidores <strong>en</strong>tonan <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te canto:<br />

«¡Ah, nos había mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> propiedad,<br />

<strong>el</strong>los eran nuestros gobernantes,<br />

<strong>el</strong> Quetzalcóatl!<br />

Vuestras esmeraldas bril<strong>la</strong>n,<br />

<strong>el</strong> ma<strong>de</strong>ro <strong>en</strong>sangr<strong>en</strong>tado se ha roto;<br />

h<strong>el</strong>o aquí, lloremos».<br />

<strong>México</strong> conoce <strong>la</strong> urbanización <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Teotihuacán y sería extraño<br />

si no hubiese aparecido <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jerusalén C<strong>el</strong>estial asociada<br />

con Omeyocan. Y realm<strong>en</strong>te aparece, verbigracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro <strong>de</strong> Torquemada<br />

17 : «...que residían [Cit<strong>la</strong>l<strong>la</strong>tonac-Ometecuhtli y Cit<strong>la</strong>llinicue-Omecihuatl]<br />

<strong>en</strong> una ciudad gloriosa, as<strong>en</strong>tada sobre los once ci<strong>el</strong>os,<br />

cuyo su<strong>el</strong>o era más alto y supremo <strong>de</strong> <strong>el</strong>los; y que <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> ciudad<br />

gozaban <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong>l mundo; y <strong>de</strong>cían que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí arriba<br />

región, y governaban toda esta máquina inferior <strong>de</strong>l mundo, y todo<br />

aqu<strong>el</strong>lo que es visible e invisible, influy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s ánimas, que<br />

criaban todas <strong>la</strong>s inclinaciones naturales, que vemos <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s criaturas<br />

racionales e irracionales y que cuidaban <strong>de</strong> todo, como por naturaleza<br />

les conv<strong>en</strong>ía, ata<strong>la</strong>jando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> su asi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s coasas criadas...».<br />

Finalm<strong>en</strong>te, conv<strong>en</strong>dría analizar más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> maya<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> divinidad <strong>suprema</strong> <strong>de</strong>nominada Hunab-ku, <strong>de</strong>finida por <strong>el</strong> diccionario<br />

<strong>de</strong> Motul como «<strong>el</strong> único dios vivo y verda<strong>de</strong>ro, <strong>el</strong> dios supremo<br />

<strong>de</strong>l pueblo <strong>de</strong> Yucatán, que no ti<strong>en</strong>e imag<strong>en</strong> ya que, según dic<strong>en</strong>, dada<br />

su incorpoieidad no existe concepto alguno <strong>en</strong> cuanto a su aspecto».<br />

Esta <strong>de</strong>finición ti<strong>en</strong>e su b<strong>el</strong><strong>la</strong> y viva expresión <strong>en</strong> El libro <strong>de</strong> los Cantares<br />

<strong>de</strong> Dzitbalche 18 . He aquí <strong>el</strong> magnífico cantar nov<strong>en</strong>o:<br />

17. Fray Juan <strong>de</strong> Torquemada: Monarqía Indiana, ed. Chaves, <strong>México</strong> 1943.<br />

18. A. Barrera Vázquez: El libro <strong>de</strong> los cantares <strong>de</strong> Dzitbalche, t. 9, <strong>México</strong> 1965.


31 OMETÉOTL - CONCEPCIÓN DE LA DEIDAD SUPREMA...<br />

«...Vi<strong>en</strong>e por los cuatro<br />

ramales <strong>de</strong>l camino <strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os don<strong>de</strong><br />

está <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> estera <strong>en</strong> que rige<br />

<strong>el</strong> sabio Hunabk'u,<br />

aqu<strong>el</strong> que recuerda al hombre<br />

que es difícil <strong>la</strong> vida aquí<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo para qui<strong>en</strong><br />

quisiera ponerse<br />

<strong>en</strong> le afán <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />

Y que aquí <strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra<br />

<strong>de</strong> salud<br />

porque es <strong>el</strong> Señor<br />

<strong>de</strong>l fuego, <strong>de</strong>l agua, <strong>de</strong>l aire, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />

Señor <strong>de</strong> este mundo,<br />

<strong>de</strong> todas Jas cosas hechas por él.<br />

El Señor Hunabku<br />

es qui<strong>en</strong> da lo bu<strong>en</strong>o<br />

y lo malo<br />

<strong>en</strong>tre los bu<strong>en</strong>os y los malos.<br />

Porque él<br />

da su luz<br />

sobre <strong>la</strong> tierra; porque<br />

es <strong>el</strong> Dueño<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s cosas que están<br />

bajo su mano, lo mismo<br />

<strong>el</strong> sol que <strong>la</strong> luna; lo mismo<br />

<strong>la</strong> estr<strong>el</strong><strong>la</strong> humeante, que es como<br />

<strong>la</strong> flor luminosa <strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os; lo mismo<br />

<strong>la</strong>s nubes que <strong>la</strong>s lluvias;<br />

lo mismo <strong>el</strong> rayo<br />

que <strong>la</strong> más pequeña mosca; lo mismo <strong>la</strong>s aves<br />

que los otros animales...».<br />

Un <strong>en</strong>foque semejante <strong>de</strong> Hunab-ku aparece <strong>en</strong> los cantares tercero y octavo.<br />

No cabe duda que <strong>el</strong> Hunab-ku yucateco correspon<strong>de</strong> a <strong>Ometéotl</strong> <strong>de</strong> los<br />

toltecas, méxicas y sus antecesores. Po<strong>de</strong>mos registrar semejante monoteísmo<br />

re<strong>la</strong>tivo <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones astrobiológicas antiguas, y no<br />

sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, ya que éste se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también <strong>en</strong>tre los aboríg<strong>en</strong>es<br />

australianos que dan culto a Baime c<strong>el</strong>estial s<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un trono <strong>de</strong><br />

cristal <strong>de</strong> roca. ¿En qué grado correspon<strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque al esquema<br />

evolucionista (actitu<strong>de</strong>s mágicas ais<strong>la</strong>das — animismo — politeísmo —<br />

monoteísmo) y, por otro <strong>la</strong>do, al «monoteísmo primitivo» <strong>de</strong>l padre<br />

W. Schmidt? Según <strong>el</strong> autor <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo <strong>la</strong>s dos concepciones<br />

son <strong>de</strong>masiado simplificadas y no llegan al fondo <strong>de</strong>l problema. Parece


32 ANDRZEJ WIERCIŃSKI<br />

que, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo ext<strong>en</strong>sa que sería, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación siempre<br />

<strong>de</strong>mostrará <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia monoteizante y otra<br />

politeizante, si<strong>en</strong>do superior una u otra <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminada manifestación<br />

r<strong>el</strong>igiosa local. Posiblem<strong>en</strong>te, es una exteriorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> oposición<br />

unidad-multiplicidad que pulsa, <strong>en</strong>tre otros, <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>igioso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. Si es así, <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> los que se consagraron al estudio<br />

<strong>de</strong> r<strong>el</strong>igiones consistirá <strong>en</strong> reve<strong>la</strong>r los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong> dicha oposición.<br />

Varsovia, 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1983.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!