Enero^ mes de Jano y de las aguas - Universidad de Navarra
Enero^ mes de Jano y de las aguas - Universidad de Navarra
Enero^ mes de Jano y de las aguas - Universidad de Navarra
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
fvÛ OCÔ.OM<br />
<strong>Enero^</strong> <strong>mes</strong> <strong>de</strong> <strong>Jano</strong><br />
y <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>aguas</strong><br />
Enero, en el “ Lunari e repertori <strong>de</strong> temps” , <strong>de</strong> Bernal <strong>de</strong> Granollacht<br />
(Barcelona, 1S13)<br />
Cofradía Gastronómica <strong>de</strong>l Pimiento Seco<br />
Puente la Reina, 4 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1977<br />
UNIVERSIDAD DE NAVARRA<br />
BI8LIOTECA.d e HUMANIDADES
Enero es el <strong>mes</strong> <strong>de</strong> <strong>Jano</strong>. El nom bre latino, Jan uariu», <strong>de</strong>l que <strong>de</strong>rivan iaa formas<br />
ro m a n ce s' sintetiza el pensamiento y tos ritos romanos <strong>de</strong> año nuevo. El año romano<br />
primitivo, lunar y <strong>de</strong> diez <strong>mes</strong>es ^ com enzaba en m arzo y terminaba « n diciem bre ^ El<br />
primero <strong>de</strong> marzo encendían el fuego <strong>de</strong> Vesta y engalanaban con guirnaldas d e laurel<br />
los locales <strong>de</strong>l Rex Sacrorum , d e los pontífices y la Curia d e los Salios en el Palatino.<br />
Tiem po <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la reforma, Ovidio extraña ^ que el calendarlo ik > esté calcado <strong>de</strong><br />
ios ciclos cíe la vegetación y que convence en la época <strong>de</strong>l fríe y no en la primavera.<br />
Por otra parle Ovidio dice claramente que el año terminaba en febrero aunque hace<br />
coincidir solsticio y año nuevo. Así se explica que Ktacroblo haga esfuerzos eruditos<br />
para dilucidar la contradicción <strong>de</strong>l poeta <strong>de</strong>sterrado ^<br />
“ El prim er día <strong>de</strong>l año los Romanos celebran la fiesta en honor <strong>de</strong> Ja n o (...) qud<br />
tiene dos rostros porque el año termina y com ienza bajo sus auspicios” trata <strong>de</strong> explicar<br />
Herodiano \ “Ja n o es bífronte — dice por su parte el citado M acrobio— porque es el<br />
dios solar al que obe<strong>de</strong>cen <strong>las</strong> dos puertas <strong>de</strong>l d é lo : <strong>las</strong> abre, al levantarse; al acostarse,<br />
<strong>las</strong> cierra” ^ Esta etimología — laño, ianua (p u e rta )— recalcada ya por Cicerón S queda<br />
bien lejos <strong>de</strong> *.<br />
La pervívencía cristiana d e <strong>las</strong> tiestas paganas <strong>de</strong> Año Nuevo explica los ataques <strong>de</strong><br />
los Santos Padres a <strong>Jano</strong>. Ataques crudos y radicales que permiten conocer en buena<br />
medida <strong>las</strong> costumbres generales <strong>de</strong> los cristianos y el pensamiento com ún sobre la<br />
mitología romana. IMaximíno — acaso en base a una elucubración <strong>de</strong> Virgilio — dice<br />
que Jan o no pasó <strong>de</strong> ser el fundador <strong>de</strong> una ciudad, el Janiculo 'S mientras que para<br />
Cesáreo el dios <strong>de</strong> <strong>las</strong> Italendae ianuariae “ no fue más que un vulgar jefe <strong>de</strong> iMrKla”<br />
Los cristianos, insertos en una sociedad pagana, se entregaban con alegre resolución a<br />
ios <strong>de</strong>smanes corporales <strong>de</strong>l paso <strong>de</strong> año viejo a año nuevo. San Isidoro, por ejemplo,<br />
para quitar a sus fletes esas ganas <strong>de</strong> juerga y bulla <strong>de</strong> lo que ahora llamamos Noche-<br />
vieja les dice que, a fin <strong>de</strong> cuentas, Jan o fue un hombre pagano A la vista está que<br />
el tránsito convencional <strong>de</strong> un año gastado a otro por es renar, tránsito celebrado con<br />
orgia y felicitaciones, nos viene <strong>de</strong> largo. A ta vísta está también que el mito <strong>de</strong> <strong>Jano</strong>,<br />
el dios que con una cara mira el año ya exhausto y con otra el año por. estrenar, se man<br />
tiene vivo mucho más tar<strong>de</strong>;<br />
“ Estava don Janero a todas partes catando,<br />
cercado <strong>de</strong> cenísa, sus cepos acarreando;<br />
tenié gruessas gallinas, estáva<strong>las</strong> assando,<br />
estava <strong>de</strong> ta percha longanizas tlrar>do”<br />
“A media noche <strong>de</strong>t año viejo, at dar <strong>las</strong> doce, en m uchos pueblos, cogen agua en<br />
la fuente y se van <strong>de</strong> casa en casa cantando to siguiente:<br />
“ U r golena, ur barrena;<br />
urte berri egun ona;<br />
egun onaren señalez<br />
emen <strong>de</strong>itargu ur berria”<br />
Azkue, que recoge la costum bre en O scoz y en otros tugares ^ aña<strong>de</strong> que en La-<br />
rráur) “Por año nuevo nadie bebe agua vieja. ¿Ha bebido usted agua nueva? se preguntan<br />
uno a otro al verse. Es cosa d e buen tono Ir por año nuevo a la fuente Satróstegul,<br />
que ha difundido ampliamente el conocimiento <strong>de</strong> este rito y lo ha analizado, resalta la<br />
oposición entre el agua <strong>de</strong>l fondo, que se supone retenida y vieja, y ta d m e ra , que •• la<br />
LS VÍ.3CÍ
ecién llegada..Esla contraposición, en el momento mismo <strong>de</strong> pisar el nuevo afto, “ recuerda<br />
la movilidad <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>aguas</strong> que bajan <strong>de</strong> la montaña, com o sím bolo <strong>de</strong> tiempo que<br />
pasa” (...). La profunda podría ser el agua pasada que no mueve molino, alusivo al afto<br />
que acaba <strong>de</strong> quedar atrás"<br />
El mismo Satrústegul sugiere “ la posibilidad <strong>de</strong> q u e la relación entre los conceptos<br />
do agua y tiempo fuera tan estrecha que el hombre primitivo los hubiera Incluido en el<br />
m ismo grupo semántico, urs=agua, u rte = a A o ” ^ . A Nlls M . Holm er le pareció bien esa<br />
relación <strong>de</strong> '*ur” y “urte” En realidad, la relación etimológica la había advertido ya<br />
Astarloa y va más lejos, pties alcanza ai nom bre vasco <strong>de</strong>l <strong>mes</strong> d e enero: **urtarrilhi” .<br />
Astarloa ¿e nta que urtarrilla viene d e u r t a r + “illa” (m e s ): “m es <strong>de</strong>l afto o <strong>mes</strong> que coge et<br />
año” . Pero el mismo Astarloa consigna la voz “ urtía” , “ urtea” com o “pósito d e <strong>las</strong> <strong>aguas</strong>”<br />
o época <strong>de</strong> <strong>las</strong> hum e d a d e s^. La I<strong>de</strong>a etim olôÿca <strong>de</strong> Astarloa no parece aventurada. Lope<br />
<strong>de</strong> Isasti recoge un refrán que confirma ese significado <strong>de</strong> “ urtea” : “ Urtara maíz dljoan<br />
jarroa <strong>las</strong>ter da autsl” , que es la versión literal <strong>de</strong>l castellano “tanto va el cái>laro a la<br />
fuente que al final se rom pe” Y Caro Baroja resume la cuestión diciendo que “ pocemos<br />
pensar que “ urtar” ^ a c u á tic o y “ urte” = a ñ o guardan una relación estrecha” ” aunque<br />
cuida <strong>de</strong> apuntar otra pista ntés sutil; “ cabría pensar si la I<strong>de</strong>a <strong>de</strong> afto n o habrá<br />
estado, relacionada en algún tiempo con la d e cielo: “ortzea” , “ urtzia” Lo que parece<br />
Innegable es que el nom bre vasco más com ún <strong>de</strong>l <strong>mes</strong> <strong>de</strong> enero ^ hace referencia al<br />
agua. Y es curioso i^Ue en algunos <strong>de</strong> nuestros pueblos la vieja I<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l dios <strong>Jano</strong>, la<br />
<strong>de</strong> enero com o <strong>mes</strong> gozne entre dos tiempos distintos que<strong>de</strong> expresada plásticamente a<br />
través <strong>de</strong>l agua cuyo flujo no cesa ril vuelve. C o m o el m ismo tiempo. “ II n’y a point <strong>de</strong><br />
temps présent, et c e que nous appelions présent n’est que la jointure et assemblage du<br />
futur et du passé”<br />
F E R N A N D O P ER EZ O L L O<br />
( 1 ) Dei tatín vulgar "jenarius” : enero, catalán gener y el portugués janeiro (a través<br />
<strong>de</strong> una forma duplicada “jennuarlu s"). Cfr. Corom inas, Diccionario crítico etimológico",<br />
II, p. 272, vez enero.<br />
( 2 ) Cicerón. "D e legibus", II, 21. Ovidio. "Fasti” , I, 28; ill, 97, 121.<br />
( 3 ) O vidio, "Fasti'', I, 39; III, 75, 135, 229 ss. Tam bién, Tibulo, “Lygdami elegrae'', II,<br />
1, 1-2; "Martis Romani festae uenere kaiendae / (exoriens nostris hic fuit annus<br />
a u ls )” . Cicerón, “De legibus” , II, 21.<br />
( 4 } "Fasti” , I, 163-164: “Brum a novi prima est veterisque novissima solis: / principium<br />
capiunt Phoebus et annus í<strong>de</strong>m ". Tam bién los dos versos prece<strong>de</strong>ntes. Esta coinci<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong>l solsticio con año nuevo también la fija Varrón; “Novus annus kaiendae<br />
¡aruartae a novo sole appellatae” . "D e liber.", 28.<br />
( 5 ) •Pasti", I 149.<br />
( 6 ) "Saturnalia", I, XIII.<br />
( 7 ) 1. 16, 1-2.<br />
( 8 ) I. IX. 9.<br />
{ 9 ) "D e natura <strong>de</strong>orum ", 2, 27. "lanuae” = "fores in liminibus profanarum aedium ".<br />
(1 0 ) Lo recoge Macrobio, I, IX, 8í “ Pronunciavit Nigidius Figulus Apollinem Janum esse<br />
Dianam que Janam , apposita d littera quae saepe i littera causa <strong>de</strong>coris apponitur''.<br />
(1 1 ) "Fasti", I. 63-65.<br />
(1 2 ) "Satirae", II, VI, 20*21; “ Matutino pater, seu Jane libentius audis. / ur><strong>de</strong> homines<br />
primos operum vitaeque labores” , San Agustín recoge esta i<strong>de</strong>a: “ ... omnium<br />
initiorum potestatem habere Janum ” . “De civitate D el'', Vil, IX, 1.<br />
(1 3 i Ovidio. “Fasti", I, 128-129.<br />
(1 4 ) "et pater ipse manu magna Portunus euntem / impuljt". Virgilio. “Aeneidos” V, 241.<br />
(1 5 ) "H anc Janus pater. hanc Saturnus condidit arcem; / laniculum huic, illi fuerat<br />
Saturnia nom en". "Aeneidos" VIII, 357-8.<br />
(1 6 ) "S erm o ", 192, 1.<br />
(1 7 ) Serm o VI, 544.<br />
(1 8 ) "D e offictis eccles.”^, I, 41. Sobre le fiesta <strong>de</strong> Año Nuevo romano, pue<strong>de</strong> verse<br />
Michel Meslin, "La féte <strong>de</strong>s kaiendae <strong>de</strong> janvier dans l’empire romain" C ol. Lato-<br />
nus Révue d'étu<strong>de</strong>s latines. Bruxelles 1970. Pág. 140.<br />
(1 9 ) Juan Lorenzo <strong>de</strong> Astorga, "E l libro <strong>de</strong> Alexandre".<br />
(2 0 ) "Euskalerriaren Yakintza” , I, p. 262.
( 2 1 )<br />
(2 2 )<br />
(23)<br />
(24)<br />
(25)<br />
(2 6 )<br />
(2 7 )<br />
(2 8 )<br />
(2 9 )<br />
(3 0 )<br />
(31)<br />
"Esta vieja costumbre vive en muchos puebtecitos <strong>de</strong> Nabarra” Ibi<strong>de</strong>m.<br />
Ib.. I. p. 263.<br />
"Solsticio <strong>de</strong> invierno”. Pamplona 1974, pp. 67-8.<br />
Ib. p. 68.<br />
C E E N , 1 (1969). p. 102. FLV, 7 (1971), p. 67.<br />
“Apología <strong>de</strong> la lengua b a s co n g a d a ...". Madrid, 1803. pp. 367*370.<br />
“Com pendio historial <strong>de</strong> G uipúzcoa” , San Sebastián 1850, p. 175. Lo cita, enm endando<br />
el er<strong>de</strong>rismo, Azkue, o.c., III, p. 226.<br />
“ El calendario vasco (E i <strong>mes</strong> y la constitución <strong>de</strong>l a ñ o )" en “Sobre la religión<br />
antigua y el calendario <strong>de</strong>l pueblo vasco” , cap. 5”. En "Trabajos <strong>de</strong>l instituto Ber*<br />
nardino <strong>de</strong> Sahagún <strong>de</strong> Antropología y Etnología, VI Etnología (M adrid. 1948,<br />
pp.15*94. Recogido en "Estudios Vascos", S S . 1973, p. 78.<br />
Ib.<br />
Los nom bres <strong>de</strong> enero en vascuence son: beitzilla, ilbeitza, illbaitza, urtarrilla,<br />
urtharille, izotzilla. Esta última forma la recogió Cam pión en O banos: "Euskariana” ,<br />
X'^ serie, "Orígenes <strong>de</strong>l pueblo euskaldun” . Pamplona 1931, (Te rc e ra parte. Testimonio<br />
<strong>de</strong> la lingüística, prim er volu m e n ), p. 315. Pero “izotz-ila" es voz que Azkue<br />
recogió también en Baja <strong>Navarra</strong>: "Izotz-ila, otzak ila". O .c., III, p. 88.<br />
Respecto al calendario vasco, acaso sea oportuno recordar la opinión <strong>de</strong> C a n v<br />
pión: “ El encasillamiento <strong>de</strong> los doce <strong>mes</strong>es vascos en tos doce romanos se efectuó<br />
com o se pudo” . O .c., p. 319.<br />
Montaigne, “ Essais", II. 12.<br />
Papeles <strong>de</strong> la Cofradía Gaatronómica <strong>de</strong>l Pimiento Seco<br />
Tirada: 100 «jem plarM<br />
N." 10<br />
.Y? 00083